Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı Sonuç Raporu

GAZİANTEP ŞEHİR KİMLİĞİ ÇALIŞTAYI
SONUÇ RAPORU
NİSAN 2015
GAZİANTEP ŞEHİR KİMLİĞİ ÇALIŞTAYI T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK
BAKANLIĞI VE GAZİANTEP BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ İŞBİRLİĞİ İLE 16
NİSAN 2015 TARİHİNDE DÜZENLENMİŞTİR. ÇALIŞTAY’A İLİŞKİN
SONUÇ RAPORU HAZIRLANARAK BU ÇALIŞMA İLE İLGİLİLERİN VE
KAMUOYUNUN HİZMETİNE SUNULMUŞTUR.
© 2015, Her hakkı saklıdır.
ii
HAZIRLAYANLAR
İbrahim ACAR
Koordinatör,
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakan Danışmanı
Prof. Dr. Seyfettin ERDOĞAN
Öğretim Üyesi, Akademik Kurul Başkanı
Doç. Dr. Ayfer GEDİKLİ
Öğretim Üyesi, Akademik Kurul Üyesi
Yrd. Doç. Dr. Sezer ÖZCAN
Öğretim Üyesi
Yrd. Doç. Dr. Bilal ÇIPLAK
Öğretim Üyesi
Fatma Pınar ARSLAN
Araştırma Görevlisi
Cemil MEMİŞ
Sosyolog
Orhan SEZER
Uzman
Ender ATEŞ
Uzman
Tuğba TÜRK
Uzman
Naciye Nalan GEBEŞ
Uzman
Yasemin Meltem NAMLI
Uzman
Mehmet KALAYCI
Uzman
Erce EMEKLİ
Uzman
iii
iv
İÇİNDEKİLER
HAZIRLAYANLAR ....................................................................................................... iii
İÇİNDEKİLER ................................................................................................................. v
TABLOLAR LİSTESİ ...................................................................................................... x
GRAFİKLER LİSTESİ................................................................................................... xii
RESİMLER LİSTESİ .................................................................................................... xiv
HARİTALAR LİSTESİ ................................................................................................. xvi
KISALTMALAR .......................................................................................................... xvii
ÖNSÖZ .......................................................................................................................... xix
GİRİŞ ................................................................................................................................ 1
ÇALIŞTAY HAKKINDA GENEL BİLGİ ...................................................................... 3
BİRİNCİ BÖLÜM ŞEHİR KİMLİĞİNİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVESİ. 7
1.1 ŞEHİR KAVRAMI ................................................................................................. 7
1.1.1 Tarihsel Süreçte Şehir ve Şehirleşme .............................................................. 9
1.1.2 Şehir Teorisi ve Şehir Tanımı ........................................................................ 16
1.1.3 Sürdürülebilir Şehirler ................................................................................... 17
1.2 ŞEHİR KİMLİĞİ .................................................................................................. 20
1.2.1 Mekan ve Şehir Kimliği Kavramı .................................................................. 20
1.2.2 Biyofiziksel (Doğal) Çevre Özellikleri .......................................................... 34
1.2.3 Sosyo-Kültürel Çevre Özellikleri .................................................................. 35
1.2.4 Sosyo-Ekonomik Çevre Özellikleri ............................................................... 37
1.2.5 Fiziksel Ortam ve Çevre ................................................................................ 38
2.5.1.1 Coğrafi Özellikler ................................................................................... 38
2.5.1.2 İklim ve Bitki Örtüsü .............................................................................. 39
2.5.1.3 Şehre Özgü Bitki, Hayvan, Irk ve Türler ................................................ 40
2.5.1.4 Yer Üstü Suları ve Yeraltı Suları (Ilıca ve Kaplıcalar) ........................... 41
2.5.1.5 Yapay Çevre (Doğal Olmayan Çevre) Özellikleri .................................. 41
v
2.5.1.6 Yapı/Bina Grupları ................................................................................. 42
2.5.1.7 Tarihi Eserler ve Simgesel Yapılar ......................................................... 43
2.5.1.8 Çevre İmajı ............................................................................................. 45
2.5.1.9 Şehir Kültürü........................................................................................... 49
1.3 ŞEHRİN KİMLİK EROZYONU.......................................................................... 53
1.4 ŞEHİR PAZARLAMASI ..................................................................................... 55
1.4.1 Şehir İmajı...................................................................................................... 58
1.5 ŞEHİR MARKASI ............................................................................................... 61
KAYNAKÇA.................................................................................................................. 71
İKİNCİ BÖLÜM............................................................................................................. 79
GAZİANTEP’İN GENEL TANITIMI ........................................................................... 79
2.1 GENEL COĞRAFİ BİLGİLER............................................................................ 80
2.2 GAZİANTEP’İN TARİHİ .................................................................................... 85
2.2.1 Kurtuluş Savaşı Dönemi’nde Gaziantep ........................................................ 90
2.3 TARİHSEL VE KÜLTÜREL ZENGİNLİKLER................................................. 92
2.3.1 Zeugma Antik Kenti ve Zeugma Mozaik Müzesi ......................................... 92
2.3.2 Dülük Antik Kenti ......................................................................................... 95
2.3.3 Karkamış Antik Kenti .................................................................................... 97
2.3.4 Anıt Mezarlar ................................................................................................. 98
2.3.5 Yesemek Açıkhava Müzesi ........................................................................... 99
2.3.6 Mevlevihane Vakıf Müzesi .......................................................................... 100
2.3.7 Gaziantep Kalesi .......................................................................................... 101
2.3.8 Tarihi Gaziantep Evleri ................................................................................ 102
2.3.9 Tilmen Höyüğü ............................................................................................ 103
2.3.10 Rumkale ..................................................................................................... 104
2.3.11 Tarihi Camiler ............................................................................................ 105
2.3.11.1 Ömeriye Camii .................................................................................... 106
vi
2.3.11.2 Şeyh Fethullah Cami ve Külliyesi ...................................................... 106
2.3.11.3 Şirvaniye Camii .................................................................................. 107
2.3.11.4 Handaniye (Handan Bey) Camii ......................................................... 107
2.3.11.5 Tahtani (Tahtalı) Camii ...................................................................... 107
2.3.11.6 Kurtuluş Camii .................................................................................... 108
2.3.12 Tarihi Gayrimüslim İbadethaneleri ............................................................ 109
2.3.12.1 Kendirli Kilisesi .................................................................................. 109
2.3.12.2 Nizip Fevkani Kilisesi ........................................................................ 109
2.3.12.3 Aziz Bedros Kilisesi ........................................................................... 109
2.3.12.4 Havra ................................................................................................... 110
2.3.13 Tarihi Çarşı ve Hanlar................................................................................ 110
2.3.14 El Sanatları ................................................................................................. 112
2.3.15 Yöresel Kıyafetler ...................................................................................... 114
2.3.16 Gaziantep Mutfağı ..................................................................................... 115
2.4 NÜFUS, DEMOGRAFİK YAPI VE YAŞAM................................................... 115
2.4.1 Nüfus, Nüfus Artışı ve Yoğunluğu .............................................................. 115
2.4.2 Kaba Doğum Hızı ve Anne Yaş Grubuna Göre Doğumlar ......................... 118
2.4.3 Sağlık İstatistikleri ....................................................................................... 119
2.4.4 İç Göç İstatistikleri....................................................................................... 121
2.4.5 Eğitim İstatistikleri ...................................................................................... 121
2.4.6 Aile İstatistikleri .......................................................................................... 124
2.4.7 Mutluluk Göstergeleri .................................................................................. 126
2.4.8 Gelir ve Tüketim İstatistikleri ...................................................................... 127
2.5 GAZİANTEP EKONOMİSİ............................................................................... 130
2.5.1 İşgücü ve İstihdam ....................................................................................... 130
2.5.1.1 İstihdam Oranı, İşsizlik Oranı ve İşgücüne Katılım Oranı ................... 130
vii
2.5.1.2 Cinsiyet, Yaş ve Eğitim Durumuna Göre İşgücüne Katılım, İşsizlik ve
İstihdam ............................................................................................................ 132
2.5.1.3 İşgücünün Sektörlere Dağılımı ............................................................. 134
2.5.1.4 İstihdam Edilenlerin İşteki Durumları .................................................. 135
2.5.2 Üretim ve Sektörler ...................................................................................... 136
2.5.2.1 Sanayi.................................................................................................... 137
2.5.2.2 Turizm ................................................................................................... 138
2.5.3 Dış Ticaret.................................................................................................... 140
2.5.3.1 Dış Ticaret Yapılan Ülkeler .................................................................. 142
2.5.3.2 Dış Ticarete Konu Olan Mallar ............................................................ 144
KAYNAKÇA............................................................................................................ 149
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...................................................................................................... 155
GAZİANTEP
ŞEHİR
KİMLİĞİ VE
VİZYONUNA
İLİŞKİN
ÇALIŞTAY
KATILIMCILARININ GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ ...................................................... 155
3.1 KATILIMCILARIN GÖZÜNDEN GAZİANTEP ............................................. 155
3.2 GAZİANTEP’İN BELİRGİN ÖZELLİKLERİ VE POTANSİYELİ ................. 156
3.2.1 Turizm .......................................................................................................... 156
3.2.1.1 Tarihi Değerler, Tarih Turizmi ve İnanç Turizmi................................. 157
3.2.1.2 Doğal Güzellikler ve Doğa Turizmi ..................................................... 158
3.2.1.3 Mutfak Turizmi ..................................................................................... 159
3.2.2 Kültürel Birikim ........................................................................................... 160
3.2.3 Üretim Faaliyetleri ve İnsan Kaynakları ...................................................... 163
3.2.4 Ulaşım ve Lojistik ........................................................................................ 165
3.3 GAZİANTEP İLİNİN SİMGELERİ .................................................................. 165
3.4 GAZİANTEP’İN TEMEL ÇEVRESEL SORUNLARI ..................................... 166
3.5 KENTSEL DÖNÜŞÜM VE GELİŞİM UYGULAMALARI ............................ 170
3.6 GAZİANTEP’İN GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERİ İLE FIRSAT VE
TEHDİTLERİNİN (GZFT) ANALİZİ ..................................................................... 173
viii
A. Güçlü Yönler .................................................................................................... 173
B. Zayıf Yönler ..................................................................................................... 173
C. Fırsatlar ............................................................................................................ 174
D. Tehditler ........................................................................................................... 175
SONUÇ ......................................................................................................................... 177
ÇALIŞTAY ORGANİZASYONU ............................................................................... 182
ix
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: Şehir Kimliği Tanımlamaları ........................................................................... 27
Tablo 2: Gaziantep ve Türkiye’de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (2014) ... 118
Tablo 3: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Doğum Hızları (2009-2014) ........................ 118
Tablo 4: Gaziantep ve Türkiye’de Doğum Yapan Annelerin Yaş Gruplarına Göre Oranı
...................................................................................................................................... 119
Tablo 5: Gaziantep ve Türkiye’de Doğuşta Beklenen Yaşam Süreleri (2013) ........... 120
Tablo 6: Gaziantep ve Türkiye’de Bebek Ölüm Hızları (2009-2014) ......................... 120
Tablo 7: Gaziantep’te ve Türkiye’de Net Okullaşma Oranları (2014-2015 Öğretim Yılı)
...................................................................................................................................... 122
Tablo 8: Gaziantep ve Türkiye’de 15 Yaş ve Üzeri Eğitim Durumu Oranları (2013) 123
Tablo 9: Gaziantep ve Türkiye’de Öğretmen ve Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayıları
(2014) ............................................................................................................................ 124
Tablo 10: Gaziantep ve Türkiye’de Ortalama Hanehalkı Büyüklükleri (2008-2014) . 124
Tablo 11: Gaziantep ve Türkiye’de İlk Evlenme Yaşı Verileri (2002-2014) .............. 125
Tablo 12: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Evlenme Hızı (2007-2014) ........................ 126
Tablo 13: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Boşanma Hızı (2007-2014) ....................... 126
Tablo 14: Gaziantep ve Türkiye’de Genel Mutluluk Düzeyi (2013) ........................... 126
Tablo 15: Gaziantep ve Türkiye’de Mutluluk Kaynağı Olan Değerler (2013) ........... 127
Tablo 16: Gaziantep ve Türkiye’de Umut Düzeyi ....................................................... 127
Tablo 17: TRC1 Bölgesinde Gelirin Harcandığı Alanlar ............................................ 128
Tablo 18: Gaziantep’te ve Türkiye’de İşgücüne Katılım Oranı (2008-2013) ............. 131
Tablo 19: Gaziantep’te ve Türkiye’de İşsizlik Oranı (2008-2013) ............................. 131
x
Tablo 20: Gaziantep’te ve Türkiye’de İstihdam Oranı (2008-2013) ........................... 132
Tablo 21: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de İşgücüne Katılım, İşsizlik ve İstihdam
Oranları (2014) ............................................................................................................. 133
Tablo 22: TRC1 Bölgesinde Eğitim Durumuna Göre 15 Yaş Üzeri Nüfusta İşsizlik
Oranları (2014) ............................................................................................................. 133
Tablo 23: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de Yaş Grubuna Göre İşsizlik Oranları (2014)
...................................................................................................................................... 134
Tablo 24: TRC1 Bölgesinde İstihdam Edilenlerin İstihdam Statüsü (2014) ............... 135
Tablo 25: 2014 Yılında Gaziantep’te Girişim Kolları ve Girişim Sayıları .................. 137
Tablo 26: Gaziantep’e Gelen Yerli ve Yabancı Turist Sayıları (2004-2014) .............. 139
Tablo 27: Gaziantep’in En Fazla İhracat Yaptığı 25 Ülke ve İhracat Hacimleri (2014)
...................................................................................................................................... 142
Tablo 28: Gaziantep’in En Fazla İthalat Yaptığı 25 Ülke ve İthalat Hacimleri (2014)
...................................................................................................................................... 143
Tablo 29: Gaziantep’in En Çok İhraç Ettiği Ürünler ve İhracat Hacmi (2014) ........... 144
Tablo 30: Gaziantep’in En Çok İthal Ettiği Ürünler ve İthalat Hacmi (2014) ............ 146
xi
GRAFİKLER LİSTESİ
Grafik 1: 1927 Yılında Türkiye’de Kır ve Kent Nüfusu ............................................... 12
Grafik 2: Mekân Algısının Boyutları ............................................................................. 23
Grafik 3: Mekân Kimliğini Oluşturan Temel Fonksiyonlar .......................................... 26
Grafik 4: Kente Ait Bir Kimlik Bulunmasının Avantajları ........................................... 32
Grafik 5: Mekân Kimliği Algısını Oluşturan Faktörler ................................................. 32
Grafik 6: Kentsel Kimliği Oluşturan Bileşenler ............................................................ 34
Grafik 7: 19. Yüzyılda Gaziantep’in Dinsel Farklılıklara Göre Ayrılan Mahalleleri ... 47
Grafik 8: Şehir Pazarlama Düzeyleri ............................................................................. 58
Grafik 9: Şehir Markalama Bileşenleri.......................................................................... 63
Grafik 10: Şehrin Markalaşma Süreci ........................................................................... 66
Grafik 11: Markanın Boyutları ...................................................................................... 68
Grafik 12: Gaziantep İli Nüfusu (2007-2014) ............................................................. 116
Grafik 13: Nüfus Artış Hızı (2007-2014) .................................................................... 117
Grafik 14: Gaziantep İlinde Net İç Göç Oranları (2007-2014) ................................... 121
Grafik15: Gaziantep ve Türkiye’de Konut Satışlarının Seyri ..................................... 129
Grafik 16: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de İstihdamın Sektörler Arasında Dağılımı
(2014) ............................................................................................................................ 135
Grafik 17: Gaziantep’te Firmaların Sektörel Dağılımı ................................................ 138
Grafik 18: Gaziantep’in İhracatı ve Türkiye’nin Toplam İhracatı İçindeki Payı (20022014) ............................................................................................................................. 141
Grafik 19: Gaziantep İthalatı ve Türkiye’nin Toplam İthalatı İçindeki Payı (2002-2014)
...................................................................................................................................... 141
xii
xiii
RESİMLER LİSTESİ
Resim 1: Gaziantep Şahinbey İlçesi Kentsel Dönüşüm Çalışmaları ............................. 15
Resim 2: Gaziantep Şehitkamil İlçesi Kentsel Dönüşüm Çalışmaları ........................... 15
Resim 3: Prag'dan Bir Görünüm .................................................................................... 19
Resim 4: Barcelona Sokaklarından Bir Görünüm .......................................................... 19
Resim 5: İstanbul Boğazı’ndan Gökdelenler ................................................................. 29
Resim 6: New York City Gökdelenleri .......................................................................... 29
Resim 7: Tarihi Gaziantep Sokakları ............................................................................. 36
Resim 8: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Logosu ve Kale ......................................... 44
Resim 9: Zeugma Müzesinden Görünüm ...................................................................... 45
Resim 10: Antep Lahmacunu ve Simit Kebabı .............................................................. 50
Resim 11: Katmer .......................................................................................................... 51
Resim 12: Tarihi Tahmis Kahvehanesi ve Kahve .......................................................... 52
Resim 13: Gaziantep Şahinbey Kentsel Dönüşüm Çalışmaları ..................................... 54
Resim 14: London Eye ................................................................................................... 56
Resim 15: Buckingham Sarayı ....................................................................................... 56
Resim 16: Gaziantep Kale Önündeki Meydandan Bir Görünüm................................... 57
Resim 17: Marka Değeri Olan Şehir Logoları ............................................................... 59
Resim 18: Marka Şehir Gaziantep Logosu .................................................................... 60
Resim 19: Gazi Unvanı Veriliş Kanunu ve Atatürk’ün Nüfus Cüzdanı ........................ 79
Resim 20: Hızır Yaylası ................................................................................................. 82
Resim 21: Fırat Nehri ..................................................................................................... 83
Resim 22: Antep Kaya Kekiği ....................................................................................... 84
Resim 23: Karkamış Basamaklı Yol .............................................................................. 87
Resim 24: Gaziantep 1850 ............................................................................................. 89
Resim 25: Fransız Kuşatması Altında Yıkılan Binalar .................................................. 91
Resim 26: Zeugma Antik Kenti Kazı Alanı ................................................................... 92
Resim 27: Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi .............................................................. 93
Resim 28: Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi Çingene Kızı ........................................ 94
Resim 29: Mars Heykeli................................................................................................. 95
Resim 30: Dülük Antik Kenti ........................................................................................ 96
Resim 31: Karkamış Antik Kenti ................................................................................... 97
Resim 32: Karkamış Kabartmalı Duvar ......................................................................... 98
xiv
Resim 33: Yesemek........................................................................................................ 99
Resim 34: Gaziantep Mevlevihanesi ............................................................................ 101
Resim 35: Gaziantep Kalesi ......................................................................................... 102
Resim 36: Gaziantep Evleri ......................................................................................... 103
Resim 37: Tilmen Höyüğü ........................................................................................... 104
Resim 38: Rumkale ...................................................................................................... 105
Resim 39: Belkıs Gemisi .............................................................................................. 105
Resim 40: Ömeriye Camii ............................................................................................ 106
Resim 41: Kurtuluş Cami ............................................................................................. 108
Resim 42: Zincirli Bedesten Çarşısı ............................................................................. 111
Resim 43: Bakırcılar Çarşısı ........................................................................................ 112
Resim 44: Bakır Ustası................................................................................................. 113
Resim 45: Kutnu Kumaşı ............................................................................................. 114
Resim 46: Gaziantep Mutfağı ...................................................................................... 115
xv
HARİTALAR LİSTESİ
Harita 1: Gaziantep Haritası .......................................................................................... 81
Harita 2: Gaziantep Orman Haritası .............................................................................. 85
xvi
KISALTMALAR
ADNKS
: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
AR-GE
: Araştırma ve geliştirme
AVM
: Alışveriş Merkezi
°C
: Santigrat
GAZKİ
: Gaziantep Su ve Kanal İdaresi Genel Müdürlüğü
GZFT
: Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar, Tehditler
H
: Hicri
km
2
: Kilometre
km
: Kilometrekare
m
: Metre
md.
: Madde
m2
: Metrekare
MÖ
: Milattan Önce
MS
: Milattan Sonra
OSB
: Organize Sanayi Bölgesi
s.
: Sayfa
ss.
: Sayfalar
STK
: Sivil Toplum Kuruluşu
T.C.
: Türkiye Cumhuriyeti
t.y.
: Tarih yok
TİM
: Türkiye İhracatçılar Meclisi
TOKİ
: Toplu Konut İdaresi Başkanlığı
TÜİK
: Türkiye İstatistik Kurumu
UNESCO
: Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü
vb.
: Ve benzeri
vd.
: Ve diğerleri
xvii
xviii
ÖNSÖZ
İnsanın maddi ve manevi gelişimine etki eden unsurların başında sosyal, kültürel ve
fiziki çevre gelmektedir. İnsan ve onu çevreleyen şehir arasında öylesine bir
etkileşim vardır ki; olumlu ya da olumsuz her bir değişim insana, insanın yaşadığı
deneyimler de çevreye, şehre yansır. Böylece; şehir ve insan birbirinin mazisinde,
güncel hayatında, geleceğinde, mutluluğunda, hüznünde ve hâsılı kaderinde
karşılıklı etkili olur.
İnsan gibi şehirlerin de ruhu, kimliği ve kişiliği vardır. Tarihi, iklimi, coğrafyası,
jeopolitiği, kültürü, sosyal ve etnik yapısı, ekonomisi ve diğer maddi ve manevi
değerleri bir şehrin kimliğini oluşturan temel öğelerdir. Bu parametrelerden baskın
ve öne çıkanlar veya onların bileşimi şehrin kimliğini ortaya koyar. Bazen bir sanat
eseri veya tarihi eser, bazen hafızalarda, gönüllerde derin izler bırakan bir olay veya
bir insan şehrin kimlik tanımlanmasında ön plana çıkar. Bazen insan şehre, şehir de
insana ruh ve kimlik katar. Şehirlerin kimliğini doğru tanımlamadan, ne sorunlar
doğru tespit edilebilir ne de köklü, isabetli çözümler üretilebilir. Sağlıklı gelecek
kurgusu yapılabilmesi için de önce şehrin kimliğinin doğru tespit edilmesi gerekir.
Bu çerçevede mekânsal planlama hayati değer taşıyan bir konudur. Ülke, bölge ve
şehir bazında, her ölçekte yerleşim birimi için durum tespiti yapmak ve gelecek
öngörüsünde bulunup yerleşim, yatırım, üretim ve hizmet alt yapılarını bu
öngörülere göre kurgulamak, o bölgenin kimliğinin oluşması açısından hayati önem
taşır. Bu nedenle, tüm illerimizin dâhil edildiği, ülke çapında stratejik mekânsal
planlama çalışmalarını başlatmış bulunuyoruz. Bu çalışma ile bir yandan her bir
yerleşim biriminin bireysel varlığı, kimliği ve özgün değerleri göz önünde
bulundurularak öte yandan da diğer yerleşim birimleri ile olan ilişkilerini ve bütün
içindeki yerini de doğru kurgulayarak kapsamlı bir ülke planlaması yapılacaktır. Bu
planlama çerçevesinde mekânsal ilişkilerin yeniden tanımlanmasıyla insanımızın
mutlu ve huzurlu bir şekilde yaşayabileceği şehirler planlayarak 2023, 2053 ve 2071
hedeflerimize emin adımlarla yürümek istiyoruz.
xix
İşte bu noktalardan hareketle, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı olarak, ülke çapında
yapılacak stratejik mekânsal planlama çalışmalarımıza kaynak ve referans noktası
oluşturmak için şehirlerimizin yukarıda belirtilen çerçevede kimliğini tespit etmek
amacıyla çalıştaylar düzenlemeye karar verdik. Her şehrimize, o şehirde
yaşayanların gözüyle ve gönlüyle bakmak istedik. Şehir Kimliği Çalıştayı’nda
şehrimizdeki bilim adamlarımızı, iş adamlarımızı, gönüllü kuruluşlarımızı, belediye
ve diğer kamu bürokrasisini, düşünce ve gönül adamlarımızı bir araya getiriyoruz.
Şehir kimliğimizi belirleme adına, sosyal, kültürel ve ekonomik gelişme
hedeflerimiz konusunda geniş katılımlı bir platform oluşturuyoruz. Burada ortaya
çıkan bilgi birikimi ve çalıştay raporlarının ülkemizin geleceği için çok önemli
kaynak ve referans olacağı inancındayız.
Şehir Kimliği Çalıştayı’nın Sonuç Raporu olan, yani ortak aklın bir ürünü olan, bu
eserin; Şehrimizin maddi ve manevi değerlerini tanıma, tanımlama ve tanıtma
konusunda, Kentsel Dönüşüm, Kırsal Dönüşüm diye adlandırdığımız ülke çapında
topyekûn yeniden inşa ve ihya faaliyetlerimizde, tarihi ve kültürel değerlerimizi
koruyarak gelecek kurgumuza ve vizyon hedeflerimize uygun, modern teknoloji ve
planlama ile yapılacak olan evler, mahalleler, şehirler, köyler gibi kentsel ve kırsal
yerleşim birimleri inşa etme yolunda baş vurulacak önemli bir kaynak eser olmasını,
aydınlatıcı bir rol oynamasını diliyorum.
Çalıştaylarımıza tecrübeleriyle, bilgi birikimleriyle, heyecan ve motivasyonlarıyla
katkıda bulunan tüm katılımcılara, çalışmalara ev sahipliği yapan belediye
başkanlarımıza ve çalışanlarına, başarılı çalışmalarıyla moderatör ve raportörlük
görevlerini yerine getiren akademisyenlere, başından sonuna süreç yönetimi
sorumluluğunu üstlenerek organizasyonu gerçekleştiren danışman ve uzman
arkadaşlarıma ve emeği geçen herkese teşekkür ve tebriklerimi bildiriyorum.
İdris GÜLLÜCE
T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanı
xx
GİRİŞ
Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı’na yönelik olarak ilde öncelikle 02 Nisan 2015
tarihinde tanıtım toplantısı düzenlenmiştir. Bu toplantıda çalıştayın amacı, mahiyeti,
içeriği ve talep edilen katkıların şekil ve niteliği paylaşılmış ve katılımcılara hazırlık
yapabilmeleri için gerekli bilgilendirme yapılmıştır. Tanıtım toplantısından yaklaşık iki
hafta sonra 16 Nisan 2015 tarihinde “Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı”
gerçekleştirilmiştir. Her masada bir öğretim elemanı raportör olarak görev almıştır.
Katılımcılara yöneltilen sorular aşağıdadır:
1. Şehrinizi kısaca nasıl tanımlarsınız?
2. Şehrinizi aşağıdaki parametreler açısından bir cümle ile değerlendiriniz.
Tarihi:
Kültürel Birikimi:
Doğal Güzellikleri:
Konumu:
Ekonomik Gelişmişliği:
3. Şehrinize ait başlıca “simgeler” nelerdir?
4. Size göre şehrinizin en temel “çevre sorunları” nelerdir ve nasıl çözülebilir?
5. Şehrinizle ilgili “kentsel dönüşüm ve gelişim” politikaları hakkındaki
tespitleriniz, teklifleriniz nelerdir?
6. Şehrinizin güçlü-zayıf yönler ile fırsatlar-tehditler (GZFT) analizini yapar
mısınız?
7. Tespit ettiğiniz zayıf yönler veya tehditler için çözüm önerileriniz nelerdir?
8. Şehrinizin geleceğiyle ilgili “hayalleriniz” nelerdir? Kısa, orta ve uzun vadede
nerede ve nasıl görmek istersiniz?
9. Yukarıda bir cümleyle ifade edemediğiniz veya sorulmadığını düşündüğünüz
ilave görüş ve önerileriniz nelerdir?
Katılımcıların görüş ve önerilerini sunmaları için, her bir soruya belirli bir süre
ayrılmıştır. Masa raportörleri bütün görüş, öneri ve değerlendirmeleri yazılı olarak ve
dijital sistem ile kayıt altına almışlardır. Kayıtlar çözülerek düzenlenmiş ve il
moderatörüne teslim edilmiştir. Bu çalışmalar, Prof. Dr. Seyfettin Erdoğan
1
başkanlığındaki akademisyenler heyeti tarafından bilimsel bir rapor haline getirilmiş,
uzman arkadaşlarımız tarafından tashih ve redakte edilerek yayına hazırlanmıştır.
Rapor üç bölümden oluşmaktadır:
Birinci bölümde, şehir kimliğine ilişkin kavramsal ve teorik bilgiler yer almaktadır. Bu
bölüm Doç. Dr. Ayfer Gedikli tarafından hazırlanmıştır.
İkinci bölümde, Gaziantep’in genel olarak tanıtılması hedeflenmiştir. Bu bölümün
sorumluluğunu, Doç. Dr. Ayfer Gedikli, Araştırma Görevlisi Fatma Pınar Arslan ve
Sosyolog Cemil Memiş üstlenmiştir. Birinci bölümde ilin iktisadi, sosyal ve kültürel
yapısı, coğrafi özellikleri ve potansiyel değerleri gibi konular ele alınmıştır.
Üçüncü bölümde, katılımcılar tarafından ileri sürülen görüş ve öneriler tanzim edilmiş,
mükerrer görüşler birleştirilerek akıcı ve tutarlı bir metin ortaya çıkarılmaya
çalışılmıştır. Çalıştay’da raportörler tarafından kayıt altına alınan görüş ve öneriler,
düzgün cümleler haline getirilmiş, mükerrer görüşler birleştirilerek akıcı ve tutarlı bir
metnin ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Yrd. Doç. Dr. Sezer Özcan ve Yrd. Doç. Dr.
Bilal Çıplak raportörlerden gelen metinleri derleyerek nihai bir rapor haline
getirmişlerdir. Prof. Dr. Seyfettin Erdoğan, bu bölümü Çalıştay katılımcılarından gelen
görüş ve öneriler doğrultusunda geliştirmiştir.
Sonuç bölümünde, Çalıştay’da öne çıkan görüş ve önerilere vurgu yapılarak rapor
içeriği özetlenmiştir.
2
ÇALIŞTAY HAKKINDA GENEL BİLGİ
1. GEREKÇE
1.1 İnsanın ve onu kuşatan maddi-manevi, canlı-cansız tüm çevresinin, yaşadığı
ortamların dün-bugün-yarın boyutlarıyla ele alınması gerekir. Geçmişin hatıra ve
mirasının, bugünün gerçekleşenlerinin ve yarının hayal ve hedeflerinin birlikte
değerlendirilmesi gerekir.
1.2 Ülke, bölge, şehir ve diğer alt birim yerleşim merkezleri bazında yapılacak tüm
planlar, programlar; kazanılmış değerleri koruma, kaybedilmiş değerleri geri
kazanma ve medeniyet yürüyüşümüzde bizi bir adım daha ileri, bir basamak daha
yukarı taşıyacak yeni değerler üretme esasına göre yeniden yapılmalıdır.
1.3 Giderek yaygın bir anlayış ve işleyiş haline gelen çoğulcu-katılımcı demokrasi
modeli de, yerinden yönetim metodu da; doğru tanımlama ve iyi planlama
yapabilmek için, her yaşam biriminin tüm paydaşlarının ortak akıl ve ortak irade
potansiyelini organize etmeyi gerektirmektedir.
1.4 İşte bu noktalardan hareketle; Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, ülke çapında tüm
yerleşim birimlerine ilişkin gelecek vizyonunu ve alt yapısını oluşturmak üzere
mekânsal planlama sürecini yönetirken; şehre şehirlinin gözünden ve gönlünden
bakmayı sağlayacak çalıştaylar organize etmeyi, zaruri bir ihtiyaç olarak görmüştür.
2. İÇERİK
Çalıştay’ın içeriği, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı bünyesinde gönüllülük esasına göre
kurulan Sempozyum ve Çalıştaylar Heyeti tarafından belirlenmiştir. İçeriğin
belirlenmesi sürecinde, bilim insanları, profesyoneller, bürokratlar, siyaset dünyası,
basın, yerel idareler ve STK temsilcileri gibi kesimlerin görüş ve önerileri esas
alınmıştır. İçerik üç temel ayak üzerine bina edilmiştir:
3
2.1 Şehir Kimliği: Şehrin insan kaynağının, iş gücü ve akademik potansiyelinin, tarihî,
kültürel, ekonomik, sosyal, mimari, coğrafî, jeolojik jeopolitik, yapısal, vb.
açılardan sahip olduğu potansiyelin değerlendirilmesi; kısa, orta, uzun vadede
olması ya da gelmesi gereken konumun, durumun öngörülmesi.
2.2 Çevre Bilinci: Şehrin havasının, suyunun, toprağının, güneşinin, bitki örtüsünün,
hayvan türlerinin, kültür ve tabiat varlıklarının çevresel açıdan değerlendirilmesi;
kısa, orta, uzun vadede olması ya da gelmesi gereken konumun, durumun
öngörülmesi.
2.3 Mekânsal Plânlama: Şehir kimliği ve çevresel unsurlar da göz önünde
bulundurularak, şehrin geleceğinin tasarlanması; bu tasarıya uygun olarak büyük,
orta, küçük ölçekli mekânsal planların yapılması.
3. AMAÇ
Bu Çalıştay’ın temel amacı, Türkiye’de 2002 yılından itibaren önem kazanan bütün
toplumsal kesimlerin eşit oranda önemsendiği katılımcı yönetim anlayışına uygun
olarak politika belirlemek ve uygulama süreçlerine bütün kesimlerin görüş, öneri ve
katkılarını sağlamaktır. Bu çerçevede;
3.1 Türkiye genelinde; şehir, mahalle, ilçe, köy ve diğer yerleşim birimlerine yönelik
olarak gelecek öngörülerinin orada yaşayanlarla birlikte belirlenmesinin teşvik
edilmesi,
3.2 Ortaya çıkacak ana fikirlerin, temel sorunların, muhtemel çözümlerin bilimsel
toplantılar aracılığıyla uzman kişi ve kurumlar tarafından değerlendirilmesinin
sağlanması,
3.3 Ülke, bölge ve şehir bazında hazırlanacak Sonuç Raporlarının; ilgili birimlerin,
politika yapıcıların ve uygulamacıların istifadesine sunulması,
3.4 Bu vesileyle; toplumda Çevre ve Şehircilik Bilincinin oluşmasına, gelişmesine,
olgunlaşmasına katkıda bulunulması hedeflenmektedir.
4
4. KAPSAM
4.1 İçerik açısından; tüm çevre ve şehircilik alanları ile alt birim ve bileşenleri,
4.2 Katkı ve katılım açısından; genelde tüm kamuoyu, özelde toplumsal paydaşların
kurumsal temsilcileri,
4.3 Uygulama açısından; büyükşehir, il, ilçe, köy ve diğer kırsal alanlar.
5. KATILIM
5.1 Şehrin seçilmiş yöneticilerinden oluşan yerel ve genel siyaset temsilcileri,
5.2 Şehrin atanmış yöneticilerinden oluşan bürokrasi temsilcileri,
5.3 Şehrin adanmış yöneticilerinden oluşan sivil toplum temsilcileri,
5.4 İlgili bölümlerin yöneticilerinden ve öğretim üyelerinden oluşan üniversite
temsilcileri,
5.5 Sanayi, ticaret ve meslek odalarının yöneticilerinden oluşan sektör temsilcileri,
5.6 Alanında uzman, usta, yönetici olmuş kültür-sanat-spor öncüleri,
5.7 Sosyal doku içinde kanaat önderi özelliği taşıyan seçkin kişiler,
5.8 Şehrin kamuoyu algısının oluşmasında etkili olan medya mensupları.
6. SÜREÇ
6.1 Şehrin tüm paydaşlarının özünü ve özetini oluşturacak katılımcılar nezdinde,
Tanıtım Toplantısı yapılarak; Çalıştay süreci hakkında bilgi verilmiştir.
5
6.2 Tanıtım toplantısına davet edilen katılımcıların; kişisel, kurumsal, toplumsal
çevrelerini organize ederek ön hazırlık yapmaları ve elde ettikleri sonuçları ön
raporlar haline getirerek Çalıştay günü ilgililere teslim etmeleri önerilmiştir.
6.3 Tanıtım toplantısından iki hafta sonra yapılan Çalıştayda, önceden katılımcılara
iletilen metot ve usullerle gruplar halinde beyin fırtınaları yapılmış; elde edilen
sonuçlar (görüş ve öneriler) sistematik bir rapora dönüştürülmüştür.
6.4 Çalıştay sürecine katkı ve katılım sağlayacağı düşünülen kişisel ya da kurumsal
belge ve bilgiler toplanıp değerlendirilmiştir.
7. YÖNTEM
7.1 Çalıştaylarda, farklı toplumsal kesimleri temsil eden kişilerin görüş ve önerilerini
almak üzere müzakere yöntemi uygulanmıştır.
7.2 Katılımcılar ortalama 10’ar kişilik gruplar halinde ve yuvarlak masa modeline göre
toplanıp; Çalıştay konuları ve alt bileşenleriyle ilgili sorulara cevap vermek,
sorunlara çözüm üretmek için masa moderatörleri eşliğinde beyin fırtınaları
gerçekleştirmiştir.
7.3 Elde edilen sonuçlar, masa moderatörleri tarafından ara raporlar şeklinde
düzenlenmiş ve ortaya çıkan sonuçlar, il moderatörü ve yardımcıları tarafından
sonuç raporu haline getirilmiştir.
7.4 Sonuç raporu, Gaziantep’in genel tanıtımını, şehir kimliğine ilişkin kavramsal ve
teorik açıklamaları ve son olarak Çalıştayda ileri sürülen görüş, öneri ve
değerlendirmelerin analizini ihtiva etmektedir.
6
BİRİNCİ BÖLÜM
ŞEHİR KİMLİĞİNİN KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVESİ
1.1 ŞEHİR KAVRAMI
Tarih boyunca insanoğlu topluluklar halinde yaşamayı tercih etmiştir. Tarım yapmayı
öğrenmeleriyle birlikte, birkaç insandan oluşan gruplardan klanlar ve köyler oluşmuştur.
Nüfusun giderek artması ve teknolojinin gelişmesiyle birlikte medeniyet göstergesi
olarak şehirler kurulmuştur. Bugünden geçmişe projeksiyon tuttuğumuzda; Babil’de,
Hattuşaş’ta, Efes ya da Bergama’da binlerce yıl önce kurulmuş olan bu uygarlık ve
şehirlerin planlamaları, yaşam ve eğlence alanları, pazar ve panayırları ile günümüzdeki
planlardan çok farklı olmadıkları görülür. Üstelik tüm bu şehirler, hüküm sürdükleri
dönemlerde kendilerine has özellikleri ile ön plana çıkmışlardır. Örneğin Efes,
döneminin en büyük liman şehirlerinden biri olarak denizcilik alanında ve yolların
kesişim noktasında olması nedeniyle ticarette önemli bir merkez olarak anılmıştır.
Mekke de tüm tarihi boyunca doğu ile batının, kuzey ile güneyin kesiştiği noktada,
döneminin en büyük sanat ve ticaret merkezlerinden birisi olmuştur. Bugün bile
“Babil’in asma bahçeleri” tabiri, döneminde bu şehrin tarım ve özellikle bağcılıkta çok
önemli bir noktada olduğunu göstermektedir. Tarihin yüz akı olmuş bu şehirlerin her
birisinin zaman içinde kimlik kazanması, içinde yaşayan toplumların kendilerinden
evvel aynı coğrafyalarda hüküm sürmüş uygarlıklardan devraldıkları kültür, medeniyet
ve ananelerin bir harmonizasyonu sonucunda gerçekleşmiştir. Yaşayan bir organizma
olan şehirler, üzerlerinde yaşayan insan ve dâhil oldukları coğrafya ile bütünleşerek,
insanların toplumsal hayatına ve birbirleri ile olan sosyal ve ticari her türlü ilişkilerine
ev sahipliği yaparlar. Sonuç olarak ticaret ve şehirleşme, dünya tarihinin en önemli iki
dönüm noktası olan tarım ve endüstri devrimleri arasındaki uzun zaman diliminde
“basamak taşı” olmuştur (Sander, 2009, s.78).
Şehir ve insanın karşılıklı etkileşimi ile şehirler de zaman içinde çehre değiştirirler.
Şehirde yaşayan insanların davranışları, din ve ahlak anlayışları, gelenekler, sosyoekonomik durumları, kültürel zenginlikleri ve içinde yaşadıkları binalar ve mimarileri
yanında iklim, bitki örtüsü gibi dışsal faktörlere bağlı olarak da şekillenir. Örneğin,
Fatih Sultan Mehmet İstanbul’u fethettiğinde, Bizans Dönemi’nde yaşanan iç
ayaklanma ve mezhep savaşları nedeniyle İstanbul’da büyük yangınlar çıkmış ve şehir
7
viran durumda idi. Üstelik şehir son derece pis ve kıraçtı. Fethin ardından şehir, İstanbul
Üniversitesi’nin kurulması ve dünyanın her yerinden devrin en önemli bilim
insanlarının davet edilmesi ile kısa bir süre içinde döneminin en önemli bilim merkezi
haline gelmiştir. Çevre bilincine de çok önem veren Fatih, hızlı bir ağaçlandırma
çalışması başlatmış, şehrin her yanına binlerce ağaç fidanı ekilmesi talimatını vermiştir.
Üstelik fetihten önce binlerce yıldan beri devam edegelen kültür asla göz ardı
edilmeden, farklı din ve kültürleri içinde barındıran günümüzün efsunlu güzel
İstanbul’unun temelleri atılmıştır.
Anadolu gibi binlerce yıllık bir medeniyetin şahitleri olan şehirlerimiz, tarihi, kültürel,
sosyolojik ve çevresel olarak hak ettikleri kimliklere sahipler mi? İnsan-şehir ilişkisi
karşılıklı bir iletişimden ibaretse, üzerinde yaşayanlara böylesine bir medeniyet ve
kültürü hediye etmiş olan şehirlerimize biz yaşayan nesiller olarak ne katabiliyoruz?
Devraldığımız tarihi, kültürel ve mimari mirasın ne kadarını gelecek nesillere
bırakıyoruz? Karamsar bir bakış açısıyla yaklaşırsak, yoksa biz şehirlerimizin var olan
kimliklerini, mimarisini ve doğal yapısını kısa vadeci hırslarımızla yok mu ediyoruz?
Yüzlerce yıldır ayakta kalmayı başarmış, yaşadıkları devirlere şahitlik etmiş, bir
manada içinde yaşayanların yadigârı olan tarihi konakların yıkılarak yerlerine renksiz,
duygusuz ama çok katlı apartmanların yapılması nasıl açıklanabilir?
Yirminci yüzyılın ikinci yarısında ağırlığı giderek daha fazla hissedilmeye başlanan
kapitalizmin bir uzantısı olarak ortaya çıkan, ferdiyetçilik temeline dayalı yeni yaşam
biçimleri, giderek artan tüketim, üretim ve rekabet fasit dairesi maalesef şehir
kimliklerinin zarif, ince kişiliğini yansıtan çizgilerinin ifade edildiği mimari anlayışını
yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bırakmıştır. Özelde kendi ülkemizde, genelde
küreselleşmenin de etkisiyle tüm dünyada yaşanmakta olan bu dönüşüm, değişim ve
aynılaşma süreci, birbirinden binlerce km uzakta olan şehirleri, yüksek camlı çelikten
binaları, geniş otobanları, daralan yeşil alanları ile giderek daha fazla benzeşir hale
getirmiştir. Eğer şehirler, üzerinde yaşayan insan tarafından yoğrulup şekilleniyor ve
şekil aldıkça üzerinde yaşayanları da şekillendiriyorsa, özellikle son yüzyılda büyük bir
hızla yaşanan kentsel dönüşüm süreçleri, bireyler olarak bizlerin de kimlikleri, kültürleri
ve değerleri üzerinde değişimlere yol açacaktır. Elbette değişim kaçınılmazdır. Ancak,
değişimin, geçmişten günümüze gelen değerlerin hoyratça yok edilmesi, yerine kısa
vadeci bakış açılarının geliştirilmesi olarak algılanması ve gelecek nesillere bırakacak
8
bir şeyimizin kalmaması gelecek nesillere büyük bir haksızlık olacaktır. Asıl üzerinde
durulması gereken konu da budur.
Gelecek nesillere bırakılacak miras konusunda giderek artan hassasiyet, yeşil ekonomi,
ekolojik tarım, ekolojik ürün, doğayla dost bina ve araç gibi yeni kavramların
hayatımıza girmesine yol açmıştır. Benzer şekilde, kentsel dönüşüm süreçlerinin salt
eskiyi yıkıp yeniyi yapmak olarak algılanmak yerine, her şehrin kendine has mimari,
kültürel ve sosyal dokusu göz önünde bulundurularak, o şehre özgü dönüşümlerin
yapılması da bu kapsamda değerlendirilmesi gereken önemli çalışmalar arasındadır. Bu
konudaki duyarlılığın giderek artması sevindirici bir gelişmedir.
1.1.1 Tarihsel Süreçte Şehir ve Şehirleşme
Socrates’in en iyi insan topluluğunun oluşturduğuna inandığı ideal şehir tanımı
yaparken kullandığı “callipolis” kavramına karşılık Plato ideal şehri The Republic
(Devlet) içinde “ütopya” olarak tanımlamıştır (Morrison, 2007). Plato’ya göre ideal
şehir, bir elde kozmozun bulunduğu, diğer elde bireylerin olduğu bir ayna gibidir. Ona
göre ideal şehir veya Latince’de şehir anlamına gelen polis, her şeyden önce adalete ve
bireyin faziletine dayanır. Şehir, aynı zamanda sosyal ve politik olarak bireylerin
potansiyellerinin maksimize olduğu, şehirde yaşayan diğer bireylerle karşılıklı iletişim
ve hizmet alışverişinin yapıldığı, evrensel kanunlar ve gerçeklerle yönetildiği yerlerdir.
Plato, evrensel değerlerin göz önünde bulundurulmasının hayati önem taşıdığını
vurgulamış, sadece bu gerçeklerin farkında olan bireylerin ortak değerlerin ve ortak
menfaatlerin korunmasına sahip çıkma erdemine sahip olduklarını belirtmiştir (London,
t.y.). Şehir hakkında bu genel çerçeve çizildikten sonra Plato, şehri tanımlarken daha
somut fiziksel özellikler de belirtmiştir. Filozof şehri nüfusu 5040 ve üzeri olan, tarım
dışı faaliyetlerin de yapıldığı mekânlar olarak tanımlamıştır. Bu noktadan bakıldığında,
bir yerleşim biriminin şehir olması için belli bir sayının üstünde insan barındırıyor
olmasının yanında, ekonomik olarak da belli kriterleri sağlıyor olması gerekmektedir.
Gerçekten de tüm tarih boyunca büyük yerleşim birimleri büyük pazar ve panayırların
kurulduğu, kervanların geldiği ve ticaretin yapıldığı mekânlar olarak karşımıza
çıkmaktadır. Eski Yunandan günümüze var olan kentlerin, günümüz algısı ile
formasyonu ise Sanayi İnkılâbı dönemlerine rastlar (Ektiren, 2015,s.1). Sanayileşme
süreçleri ekonomik gelişmeyi, ekonomik gelişme yeni istihdam alanları ve yükselen
9
yaşam kalitesini, ekonomik kaynakların bollaşması da bunlara ev sahipliği yapan
bölgelerin
gelişerek şehirleşmenin
hızlanmasını
tetiklemiştir. Sanayileşme ve
şehirleşme genellikle birbirlerine paralel süreçleri ifade etmekle birlikte, kimi zaman
şehirleşmenin sanayileşmenin önüne geçtiği de olmuştur. Sanayileşmenin baş
döndürücü şekilde yaşandığı Avrupa’dan başlamak üzere tüm dünyada yaşanan
şehirleşme ve köyden şehre göç süreçleri, esasen nüfusun buralara plansız şekilde
yoğunlaşmasıyla birlikte, gecekondulaşma, plansız ve çarpık şehirleşmenin de alt
yapısını oluşturmuştur. Giderek artan ve içinden çıkılmaz noktaya doğru ilerleyen şehir
problemlerine yönelik olarak alternatif politikalar geliştirilmeye çalışılmış, bu çerçevede
kentsel ve çevresel yeniden örgütlenmelere gidilmeye başlanmıştır (Meydan,
2012,s.176).
19. yüzyıl boyunca, özellikle Sanayi Devrimi sonrasında başta İngiltere ve ABD olmak
üzere, plansız büyüyen ve çöküntü alanı oluşan şehirlere yönelik önemli düzenleme ve
rehabilitasyon çalışmaları yapmışlardır. Bu politikalar II. Dünya Savaşı Dönemi’nde
kesintiye uğramakla birlikte, savaş sonrası dönemde şehirlerin yeniden inşası ve
ekonomik kalkınma süreçlerine yeniden hız verilmiştir. Genellikle merkezi karar alma
süreçlerine bağlı olarak kamu otoritesi ile gerçekleştirilen bu yeniden yapılanma
süreçleri, daha çok modernist prensiplere bağlı kalmak koşuluyla gerçekleştirilmiştir.
Çelik yapılı gökdelenler, geniş yollar ve kompleks ulaşım sistemleri gibi çalışmalar
şehirlerin görünümlerinde yüz yıl öncesine göre radikal değişimlerin ortaya çıkmasına
yol açmıştır (BİMTAŞ, 2006, s.18). “Kentleşme” olarak adlandırılan bu hızlı dönüşüm
ve gelişim döneminde, bir yandan fiziksel, sosyal ve çevresel olarak gelişmesi ve alt
yapı güçlendirilerek şehirlerde yaşam kalitesi yükseltilmesi hedeflenirken, diğer yandan
da şehir merkezlerine akan göçle şehirlerin nüfusu artmaya ve şehirler büyümeye devam
etmiştir. Şehirdeki bu büyümeye paralel olarak, köy, kasaba gibi nispeten küçük
mekânların da büyüyerek şehir ölçeğine yükselmesi de gözlenmiştir. Bu durum zaman
içinde hem şehir ölçeklerinin hem de şehir sayılarının giderek artmasına yol açmaktadır.
2000’li yıllarla birlikte dünya tüm tarihi boyunca görmediği kadar hızlı bir değişim ve
dönüşüm sürecinin içine girmiştir. 21. yüzyılın ilk on yılı sonunda dünya nüfusunun
neredeyse yarısı şehirlerde yaşamaya başlamıştır ve toplumlar önceki yüzyıllarda
görülmemiş şekilde ulus devletlerden metropolitan şehirlere doğru bir dönüşüm süreci
içine girmişlerdir. 2030 yılına gelindiğinde bu oranın dünya nüfusun 2/3’sine çıkması
10
beklenmektedir. Bu göçü hızlandıran önemli bir mekanizma olarak şehirler günümüzde,
ekonomilerin
ateşleyici
mekanizması
ve
ekonomik
büyümenin
en
önemli
oyuncularından birisi haline gelmişlerdir. Küresel ticaretin ve buna bağlı olarak
şehirlerin birbirleri ile bağımlılık düzeyinin giderek artması, küresel entegrasyonun
hızlanmasına yol açmıştır. Günümüzde büyük şehirlerin büyüklükleri “küresel kent”
olarak ifade edilmek suretiyle vurgulanmaktadır. Hatta küresel şehir olma hususunda
şehirler hiyerarşik olarak sıralanmaya da tabi tutulmaktadır. Üstelik şehirler, geleneksel
kimliklerinden sıyrılıp, bilgi toplumlarında görülen değişmelerin de etkisiyle büyük
değişimlere uğramışlardır. Artık şehirli insanlar sanat ve kültürü bünyesinde barındıran
inovatif ekonomik tabanlı şehirlerde yaşamayı tercih etmektedirler. Bu durum
sonucunda, hızlı şehirleşme ve gelişme süreçleri kamu otoriteleri açısından önemli
ölçüde sosyal, kültürel, ekonomik, ekolojik, yönetsel ve politik güçlükler ortaya
koyabilmektedir. Küreselleşme olgusunun da farklı boyutlarıyla ortaya koyduğu
etkilerle, insan kaynaklarında, yatırımda ve şehir imajında meydana gelen değişiklikler
sonucunda şehirler birbirleri ile derin rekabet içine girmişlerdir (Bursac, 2006,s.10).
Daha fazla ticaretin döndüğü, daha vasıflı insanın yaşadığı, eğitim, sosyal ve kültürel
kurumları ile oturmuş, küresel rekabette yeri olan şehir olabilmek adına şehirler imaj,
marka ve kimlik çalışmaları ile öne geçmeye çalışmaktadırlar.
Ancak cazibe merkezi olmak için kıyasıya rekabet eden şehirlerin, plansız yapılan
göçlerden son derece olumsuz şekilde etkilenmeleri durumu söz konusudur. Şehirlerin
kontrolden çıkarak hızla büyümeleri, bu bölgelerde yer yer gettoların ve çöküntü
alanların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Zira kırsaldan şehre göç eden bireylerin maddi
gelir seviyeleri merkezde yaşamak için yeterli imkânlar sağlayamadığından, barınma
masrafları daha düşük olan kenar semtlerin oluşması ve buralarda önemli nüfus
yoğunlaşmalarının yaşanması söz konusu olmuştur. Sonuçta yaşam kalitesi düşük, yerel
hizmetlerin yeterince arz edilemediği, trafik ve alt yapı sorunları olan “mega köyler”
ortaya çıkmıştır. Bu noktada geliştirilen şehirsel dönüşüm projeleri, yeni yaşam
alanlarının oluşturulması, uydu şehirler vb. projelerle yerel ve merkezi yönetimler hızlı
şehirleşmenin ortaya koyduğu ve yıllar içinde kangrenleşen sorunların çözümüne
yönelik çalışmalar yapmaya başlamışlardır.
Benzer dönüşümler ülkemizde de yaşanmıştır. Ülkemizde özellikle Anadolu
coğrafyasında 5 bin yıllık bir geçmiş ve kültürel birikimin topluma bıraktığı önemli
11
yansımalar bulunmakla birlikte, sekiz yüz yılı aşkın bir süre boyunca bu topraklarda
hüküm sürmüş Osmanlı medeniyetinin iz düşümlerini günlük hayatın tüm
katmanlarında gözlemlemek mümkündür. Osmanlı İmparatorluğu’nun 20. yüzyılın
başlarında çöküşüyle birlikte Türkiye Cumhuriyeti kurulmuş, ancak devralınan
medeniyetin geliştirilmesi bir yana, giderek derinleşen bir kültürel yozlaşma ve şehre
dair kimlik unsurlarının talan edilmesi anlayışı maalesef günümüze kadar devam
etmiştir. 1920’li yıllarla birlikte yaşanan şehirleşme süreçleri kapsamında şehirlerin
merkezden kontrol ederek sanayi ile büyümeleri hedeflenirken fark etmeden şehirlerde
yeni kimlik ve değer yargılarının oluşmasına yol açılmıştır. Bir başka deyişle,
Cumhuriyet Dönemi ile birlikte başlatılan hızlı şehirleşme ve kültürel değişim süreçleri,
toplumsal alt yapının yetersizliği, uygun koşulların sağlanamaması, şehirlerde fiziki
imkânların, yoz ve kişiliksiz şekilde gelişmesine ve büyümesine yol açmıştır.
Grafik 1: 1927 Yılında Türkiye’de Kır ve Kent Nüfusu
Kaynak: MEB, t.y.
Grafik 1’de ifade edildiği üzere, Cumhuriyet’in ilk yıllarında ülkemizde nüfusun
%83,8’i kırsalda, %16,2’si şehir merkezlerinde yaşıyordu. Devlet eliyle şehir
merkezlerinde kurulan fabrikalar ve sanayileşme girişimleri, kırsalda tarımın giderek
eski cazibesini kaybetmesi, mirasla daralan tarım alanları gibi nedenlerle şehir
merkezlerinin giderek cazibesini arttırması nedeniyle, yıllar içinde bu konfigürasyon
şehir lehine bozulmuştur. 1950’li yıllarla birlikte köyden şehre göçün hızlanmasıyla
12
şehirlere taşınan kır ve taşra kültürü, şehirlerde var olan kimliğin daha hızlı şekilde
değişime uğramasına yol açmıştır. Özellikle 1970’li yıllarla birlikte köyden şehire çok
hızlı bir göç gerçekleşmiştir. Bu dönem aynı zamanda ülkemizde gecekondulaşmanın ve
çarpık şehirleşmenin hızlanmaya başladığı yıllara denk gelmektedir. Bu hızlı
şehirleşmeye rağmen, şehir nüfusunun kır nüfusunu geçmesi 1980 yılından itibaren
gerçekleşmiştir (MEB, t.y.).
Çalışmanın konusu olan Gaziantep şehrinde de benzer dönüşüm süreçleri yaşanmıştır.
Dünyanın en eski yerleşim bölgelerinden birisi olan Gaziantep, tüm tarihi boyunca
komşusu ve muadili şehirlere göre sürekli daha yoğun nüfus barındırmış, tarihi İpek
Yolu üzerinde bulunması nedeniyle medeniyetin, ticaretin ve savaşların merkezi
olmuştur. Şehir, 1516 yılında Osmanlı Devleti’nin idaresine geçmesiyle birlikte, yoğun
bir Türkmen göçü almaya başlamıştır. Güneyden gelecek Arap saldırılarına karşı
bölgeye yerleştirilen Türkmenler, bölgeye aşiretler olarak göç etmişlerdir (Kanalıcı,
2012,s.27). Giderek artan göçlerle, bölgede Türkmen aşiretlerinin etkisinin giderek
güçlendiği görülmüştür. Günümüzde bile Güneydoğu ve Doğu illerinde aşiretlerin
bulundukları bölgenin sosyal, siyasal ve toplumsal hayatı üzerinde önemli etkisi
olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır (Yılmazçelik, 1998,s.109).
Bugün Türkiye’nin 6. büyük şehri olan ve büyükşehir kimliği ile Güneydoğu
Anadolu’nun en büyük şehri olan Gaziantep, 1927 nüfus sayımında nüfusu 214.499 idi
(Gaziantep Kent Konseyi, 2015,s.2). Şehrin nüfusu özellikle 1960 yılından sonra, diğer
şehir merkezlerinde olduğu gibi, köyden şehre göç ile birlikte artmaya başlamış, göç
süreci 1975’ten sonra hızlanarak devam etmiştir. Şehrin kırsalından da merkeze doğru
yaşanan göç yıllar içinde artarak devam etmiştir. Örneğin, 2007 yılında belde ve
köylerde yaşayanların oranı %13.94 iken, 2013’de bu oran %10.82’ye gerilemiştir
(GASKİ, 2013,s.36). 2014 yılına kadar nüfus %879 artış göstermiş ve bu yıl için
1.889.466 olarak belirlenmiştir. Aynı dönem için Türkiye genelinde nüfus artışı %570
olmuştur. Bunun en önemli sebebi yıllar içinde çevre illerden ve bölgelerden sürekli göç
almış olmasıdır. Son dönemde şehre yönelik güneyden gelen Suriyeli göçü de nüfusun
çok hızlı bir şekilde artmasına yol açmıştır. 2014 yılı itibarıyla ülke genelinde nüfus
yoğunluğu (km² başına düşen kişi sayısı) 101 kişi iken Gaziantep’te bu oran 277’dir. Bu
oran ile ülkenin nüfus yoğunluğu en yüksek 3. ili durumundadır (Gaziantep Kent
Konseyi, 2015,s.2).
13
Göçler sonucunda oluşan sosyal tabakalar şehirlerin mekânsal yapılarını da
değiştirmiştir. Zamanla şehir merkezlerine bağlı ama merkezden kilometrelerce uzakta
oluşan çöküntü alanları ve gettolar, şehirleri içinden çıkılmaz bir sorun yumağı haline
getirmiştir. Zira çoğu vasıfsız olması nedeniyle işsiz nüfusun yoğunlaştığı, yerel hizmet
götürmenin giderek güç ve pahalı hale geldiği, çevre kirliliği ve trafik problemlerinin
yoğunlaştığı şehirlerin yıllar içinde bir yeniden yapılanmaya ihtiyaç duyduğu ortaya
çıkmıştır. Bu kapsamda birçok şehir merkezinde ve çevresinde kentsel dönüşüm ve
yenilenme çalışmalarına başlanmıştır. Ülkemizde bu amaçlarla gerçekleştirilen şehirsel
dönüşüm süreçleri dört dönem olarak tanımlanabilir (Ulu ve Karakoç, 2004,s.61):
1. 1960’lara kadar olan “Kamu üzerinden yeniden yapılanma ve kentsel
yenilenmeler”
2. 1960-1970 dönemini kapsayan çok boyutlu yeniden gelişim ve rehabilitasyon
dönemi,
3. 1970-1990 dönemini kapsayan “gayrimenkul odaklı kamu-özel ortak kentsel
dönüşümleri,
4. 1990’lardan günümüze kadar gelen “toplumun geriye dönük değerlerini
hatırladığı” dönüşüm dönemi.
1990’lardaki çalışmalardan kaynak alarak 2000’li yıllarla birlikte hız verilen kentsel
yeniden yapılanma ve dönüşüm çalışmaları ile bir yandan şehirlerdeki çöküntü
alanlarının rehabilitasyonunu hedeflerken, diğer yandan da eski ve bakımsız yapıların
yenilenmeleri amaçlanmıştır. Ülkemizde ilk yapılan kentsel dönüşüm çalışmalarının
yerel şehir mimarisi ve yöreye özgü sosyal ve kültürel değerler çok fazla göz önünde
bulundurulmamakla eleştirilmesi üzerine, son dönemde yapılan çalışmalarda bu
konulara da hassasiyet gösterilmeye çalışılmaktadır.
Ülkemizde diğer şehirlerde yaşanan gelişim süreçlerinin bir benzerini yaşamış olan
Gaziantep’te kentsel dönüşüm konuları da benzer nitelik arz etmektedir. Kentte çarpık
kentleşmenin önüne geçmek, gecekondu sorununa çözüm bulmak maksadıyla
Şehitkamil Belediyesi tarafından 2012 yılında kentsel dönüşüm projesi başlatılmıştır
(Şehitkamil Belediyesi, t.y.). Mart 2015’te ise Umut Mahallesi’nde kentsel dönüşüm
14
çalışmalarına başlanmıştır. Şahinbey İlçesi’nde ise Kahvelipınar Mahallesi’nde 2014
yılında kentsel dönüşüm çalışmaları başlatılmıştır (Şahinbey Belediyesi, t.y.).
Resim 1: Gaziantep Şahinbey İlçesi Kentsel Dönüşüm Çalışmaları
Kaynak: Şahinbey Belediyesi, t.y.
Resim 2: Gaziantep Şehitkamil İlçesi Kentsel Dönüşüm Çalışmaları
Kaynak: Şehitkamil Belediyesi, t.y.
15
1.1.2 Şehir Teorisi ve Şehir Tanımı
İnsanların küresel düşünme algılarının gelişmesiyle birlikte, belli bir yere ait olma ve
yerellik giderek tanımı zorlaşan bir konu haline gelmiştir. Fiziksel ve bilişsel düzeyde
zaman ve uzay artık mekâna bağlı olarak düşünülmemektedir. Giderek artan
küreselleşmenin ve hızlanan insan mobilitesinin beklenen doğal sonucu da yerele
yönelik daha az bağımlılık ve daha zayıf kimlik olgusudur. Artık mekânlar ve şehirler
insanların kök saldıkları yerler olmaktan çıkıp “konup uçtukları tünekler” olarak
değerlendirilmektedir. Küreselleşmenin bu süratte devam ederse uzak olmayan bir
gelecekte geleneksel aile ve toplum algısını tamamen değiştireceği ve yerel
toplulukların zamanla değerini kaybedeceğini söylemek yanlış olmayacaktır. Öte
yandan “seçilmiş aidiyet” denilen kavram ile küreselleşmeyle birlikte artan aynılaşma
kastedilmektedir. Bunun yanında, aynı şiddette ve tersine bir reaksiyonla, göç edilen
yere karşı şiddetli bir “seçilmiş aidiyet” duygusu da gelişmektedir (Inglis, t.y.,s.1). Bu
kavramla ifade edilmek istenen durum, bireylerin bir yandan küreselleşmenin ortaya
koyduğu kimlik ve değer yargılarını benimseyerek dikte edilen kimliği kabullenirken,
öte yandan göç edilen yerlerde o şehirin yerel kültürünü edinerek, beraberinde getirdiği
değerlerin yerine “o kentli olma” konusunda çaba gösterdiğidir.
Bu örneklerden hareketle, “Onlar kim?” ya da “Biz kimiz?” gibi sorular,
küreselleşmenin ve kültürel kaynaşmanın/kültürel dışlanmanın etkisiyle cevabı giderek
zor verilen sorular haline gelmiştir. Yeni gelişen “glokal” kavramında ise “Onlar kim?”
sorusunun cevabını ararken, günlük yaşam döngüsü içinde bireysel kimliği merkeze
alarak tanımlama yapan ama küresel ve genel kimlik değerlerine de atıf yapan bir
yaklaşım ortaya konmaya başlanmıştır (Fujino, 2010,s.171). Öte yandan küresel ve
lokal kültürel bütünleşmeyi hedefleyen bu yaklaşımlar yanında, bilinçli veya bilinçsiz
şekilde değişimlere şiddetle karşı çıkılan durumlar da söz konusudur. Özellikle çöküntü
alanlarında şehir kültürüne ve kimliğine entegre olmak bir yana “tepkisel gruplaşmalar”
ortaya çıkabilmektedir. Bu gruplar şehirlileşmek ve o şehirli olmak yerine, bırakıp
geldikleri bölgelerin alışkanlıkları, kültürü ve yaşam şeklini sürdürmeyi tercih ederler.
İstanbul’da yıllardır yaşadığı halde kendini bu şehre ait hissetmeyip, göç ettiği
memleketinin kültür ve yaşantısını özel gruplarda yaşatan hemşehri gruplaşmaları, etnik
gruplaşmalar vb. buna örnek olarak gösterilebilir. Tüm bunlar göz önünde
16
bulundurulduğunda şehir kavramı, son derece kompleks ve çok yönlü özellikler ihtiva
eder.
1.1.3 Sürdürülebilir Şehirler
Sanayi Devrimi’nden itibaren giderek artan şehir nüfusu şehirlerin geleneksel
yapılarında önemli değişikliklere yol açmıştır. Sosyal, kültürel ve ekonomik
boyutlarıyla şehirler yeni bir forma dönüşürken, kısmen daha az nüfuslu küçük yerleşim
alanları da şehir ölçeğine yükselmeye başlamışlardır. Bu noktada ortaya çıkan
“kentleşme” konusu farklı görüş açılarıyla farklı anlamlar taşır hale gelmiştir. Zaman
içinde kentleşme, “sürdürülebilirlik” kavramı ile eş anlı kullanılmaya başlanmıştır.
İktisadi noktadan bakıldığında, sürdürülebilir kentsel gelişim ve kalkınma, beşeri
gelişim ve kalkınma süreçleri ile yakından ilintilidir. Birleşmiş Milletler Kalkınma
Programı, insani gelişmeyi “insanlar için uzun, sağlıklı, üretken ve yaratıcı bir çevre
içinde yaşama imkânının gelişmesi” olarak tanımlamaktadır (Alkire, 2010,s.3). Bu
kapsamda insanların daha uzun ve sağlıklı yaşamaları, makul bir hayat standardını
yakalamak için yeterli kaynaklara ulaşabilme imkânı ve bunların yanında bilgi ve
birikim sahibi olmanın gerekli olduğu üzerinde durulur. Özetle, insan kapasitesinin
oluşturulması ve kapasitenin boş zaman, üretkenlik ve verimlilik, kültürel, sosyal ve
siyasi süreçlere dâhil olabilme gibi noktalarda bireye imkân sağlaması göz önüne alınır.
Buna paralel olarak kentsel kalkınma süreçleri de bu hedeflere paralel çıktıların elde
edilmesini amaçlar. Bunlara örnek olarak akşamları ve hafta sonları kentte
gerçekleştirilecek aktivitelerle ortaya konacak sosyal programlar, bireylerin boş
zamanlarını daha iyi ve çeşitli alternatiflerle geçirebilecekleri imkânların sağlanması,
yapay çevrenin olabileceği kadar insan yaşam kalitesinin yükseltilmesine yönelik olarak
şekillendirilmesi sıralanabilir. Buna göre, mimari projeler, sergi ve fuarlar, eğitim
programları, çevre standartlarını geliştirmeye yönelik her türlü girişim ve kentte
yaşayanların çevre konusunda bilinçlerinin geliştirilmesi gibi çalışmalar da yaşanan
çevrenin kalitelenmesi için alternatif girişimler olarak değerlendirilebilir (Bianchini,
1999). Bunlara ek olarak, son zamanlarda yapılan birçok çalışmada binalar arasında
mesafe bırakılması üzerinde durulmaktadır. Gerçekten de binaların arasında boşluk
bulunması, burada yaşayan insanlar üzerinde olumlu etkiler bırakmakta, yaşam
kaliteleri güçlenmektedir. Maalesef İstanbul’un birçok semtinde, eldeki alanın
maksimum şekilde kullanılabilmesi için bitişik nizam inşa edilen yapılar, bir yandan
17
kasvetli görünümleri ile yaşanabilir çevre açısından önemli tehditler oluştururken, yeşil
alan kaybı, güneş ışığından istifade edebilme ve hava sirkülasyonu konularında önemli
sorunları da beraberinde getirmektedir. Ülkemizde birçok şehirde hem konut hem de iş
yeri olarak sıkça görülen bu yapılar, şehirlerin gerek yaşam kalitesini gerekse
görselliğini önemli ölçüde tehdit etmektedir. Oysa şehirlerde günlük hayat ortak
kullanılan kamusal alanlarda veya toplumun yoğun olduğu bölgelerde geçer. Esasen
mekanlar ve aralarında oluşan boşluklar, insan ve sosyal ilişkileri arasındaki bağı
oluşturur (Oktay, 1998,s.18). Bir başka deyişle şehir sakinleri birbiri arasında boşluk
olmayan ruhsuz ve kasvetli yapılarda sosyalleşmek, çalışmak, dinlenmek ve yaşamak
zorunda kalırlar.
Şehirleşme süreçlerinin bir ayağında da kentsel dönüşüm bulunmaktadır. Uzun yıllar
boyunca kırsaldan şehre göç eden insan kitlelerinin oluşturdukları gettolar yanında,
onlarca yıl önce yapılmış olan konutların yenilenmesi, alt yapı çalışmalarının
geliştirilmesi ve giderek kalabalıklaşan şehir merkezlerine alternatif olarak uydu
şehirlerin oluşturulması gibi nedenlerle dünyanın her yanında kentsel dönüşüm
çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Ülkemizde de son yıllarda giderek önem kazanan
kentsel dönüşüm uygulamaları, diğer dünya uygulamalarında olduğu gibi, ortaya
koyması beklenen faydaları yanında önemli kaygıları da bünyesinde barındırmaktadır.
Kentsel dönüşüm uygulamaları konusunda yeterli ön hazırlık ve özgün projelendirme
çalışmalarının yapılmaması, standart bir programın birçok yerde aynı şekilde
uygulanmaya çalışılması, kentsel dönüşüm uygulanacak bölgelerin kendine özgü
koşullarının yeterince göz önünde bıılundurulmaması, o yöreye ait mimari ve kültürel
değerlerin ihmal edilmesi ilk akla gelen kentsel dönüşüm hataları arasındadır. Ancak
bunlar arasında özellikle “kentsel rant”, dönüşümden etkilenen bireyler üzerinde önemli
kaygı ve beklenti farklılaşmalarına yol açmaktadır. Kentsel dönüşümden istifade edecek
bireylerin/kurumların/devletin bu durumdan ekstra bir rant beklentisi içinde olmaması,
bu olumsuz duruma yönelik her türlü ihtimalin uygun kanun ve yönetmeliklerle kontrol
altına alınmasında fayda vardır. Öte yandan kentsel dönüşüm, var olanı tamamen yıkıp
yerine “yenileşmenin” yapılması değildir. Kentsel dönüşüm programı tarihi değeri
olmayan eskimiş yapıların yenilenmesi yanında, tarihin, kültürün, mimari tarzının ve
sosyo-kültürel dokunun korunarak yapılacak düzenlemeleri kapsar. Kentsel dönüşümün
başarılı olduğu Avrupa şehirlerinde, özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra
bombalamalar nedeniyle harap olan şehir merkezlerinin aslına uygun olarak yeniden
18
inşası hedeflenmiştir. Günümüzde Barcelona, Prag ve Paris gibi Avrupa’nın önemli
şehirlerinde savaş sonrası yapılan kentsel dönüşüm çalışmalarında bu konu üzerinde
titizlikle durulmuştur.
Resim 3: Prag'dan Bir Görünüm
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
Resim 4: Barcelona Sokaklarından Bir Görünüm
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
Bu şehirler, tarihi değerleri, modern yapıları, kültürel dokusu ile geçmişten yarına köprü
niteliğinde örnek merkezlerdir. Bu durumu binlerce yıl önce teyit eden Plato,
mükemmel bir şehir kurmanın mümkün olduğunu, ancak bir kez ideal düzeye ulaşan bir
ortam yakalandıktan sonra, ortamın daha fazla değiştirilmeyip, olduğu gibi korunması
gerekliliğini savunur. Plato’ya göre değişim “kötü”, durağanlık “iyi”dir. Değişimin ise
ancak ortamın “kötü” olması durumunda başvurulması gereken bir durum olduğunu
19
savunur (Ektiren, 2015,s.1). Gerçekten de kentsel dönüşüm programlarında hedeflenen
durum neredeyse bu fikirleri temsil eder. Bu bağlamda, şehrin geçmişten günümüze
kadar ulaşmayı başarmış silüiti, mimari özgün değerleri korunmalı ve çizgi
değiştirilmemelidir. Bu noktadan bakıldığında, İstanbul Boğaziçi’nin tepelerinden cami
siluetlerinin yansıdığı akşamüzeri manzarasını bıçak gibi kesen gökdelenleri, şehir
mimarisine aykırı görüntüsü ile maalesef İstanbulluların gözlerini ve ruhlarını yoran bir
manzara ortaya koymaktadır.
1.2 ŞEHİR KİMLİĞİ
1.2.1 Mekan ve Şehir Kimliği Kavramı
Bianchini ve Ghilardi (2007), şehir kavramını tanımlanırken şehrin sadece bir yönünün
değil, farklı tüm parametrelerinin göz önünde bulundurulması gerektiğini savunmuşlar
ve aşağıdaki kategorileri vurgulamışlardır:
a) Coğrafi sınırlamalar ile tanımlanmış, kendine has doğal karakteristik özellikleri
olan bölge (coğrafi olarak),
b) İnsan müdahalesi ile şekillenmiş, alt yapı, binalar, caddeler, meydanlar, açık ve
kamusal alanlara sahip yeni bir çevreye sahip olan bölge,
c) Birbirleri ile dinamik ilişkiler içinde bulunan insanlar topluluğuna ev sahipliği
yapan fiziksel ortam (sosyal olarak),
d) Ekonomik aktivitelerin ve iş ilişkilerinin gerçekleştiği fiziksel ortamlar
(ekonomik olarak),
e) Belirli bir toplumun üzerinde yaşadığı, ekonomik ve sosyal yönden tanımlı
kurallarla yönetilen, farklı siyasi aktörlerin iletişimde bulunduğu büyük yaşam
alanları(siyasi olarak).
Tüm bu kategoriler bir araya getirildiğinde şehir ve o şehre ait kimlikten söz etmek
mümkündür. Bu farklı parametrelerin her biri şehrin farklı bir yönünü ifade etmektedir.
Tüm bunların harmonizasyonu ise diğer şehirlere benzemeyen, o şehrin kendine ait
kimliğin ortaya çıkmasına yol açar. Bu noktadan bakıldığında kimlik, başka hiçbir
şeyde eşit veya aynı durumun söz konusu olmadığı teklik durumudur (Lynch, 1990,s.8).
20
Teklik ve öznellik kavramları da birbirinin içine geçmiştir. Öznellik sorunu ve onun
oluşmasındaki bilinçaltı yaşanan olgunlaşma süreçleri sonucunda ortaya çıkan
psikoanalitik durumlar, başta kültürel kritisizm olmak üzere birçok alanı etkilemiştir.
Benliğin sonsuz uygulamaları postmodernizmin bir manada kutsanmasına yol açmıştır.
Etnik, ırksal ve ulusal özellikler kültürel kimliğin oluşmasına yön verirken,
lokasyonların politikaları da yerleşik kimliklerin oluşmasına ortam oluşturmaktadır.
Tüm bu çok katmanlı ilişkiler, kimliğin yeterince anlaşılmasının ve ayrıştırılabilmesinin
önüne geçer. Buna karşılık, kimliğin insan gruplarının ortak geçmiş ve paylaşılan
karakteristik özellikler olduğunu söylemek genel anlamda bu kavrama bir açıklık
getirecektir (Halls, 1996,ss.6-15). Tüm bu durumlar göz önünde bulundurularak kimlik,
bir bireyin veya nesnenin ayırt edici özelliği veya karakteristiği olarak tanımlanabilir.
Mekân ise bireyi çevresinden ayıran, kendini güvende ve özel hissettiği, sınırlandırılmış
alan olarak tanımlanabilir (Ardoin, 2006,s.124). Mekânı oluşturan bileşenler ve öğeler,
kullanıldıkları yere göre sınırlayıcı, yönlendirici, birleştirici, odaklayıcı veya ayrıştırıcı
roller üstlenebilirler. Bu roller sayesinde birey, o mekânı kavramaya çalışır. Mekânı
anlamak ve tanımak, insanın nerede olduğunu bilmesi ve kavrayabilmesi açısından
önemlidir. Mekânı tanımak yanında, diğer mekânlarla karşılaştırma yapılabilmesi,
mekânlar arası ilişkilerin açıklanması ve anlaşılması da gerekir. Bu faktörlerle çevresini
tanıyan birey, çevresiyle iletişime girer, ondan etkilenir, bu etkilenmelerle kendisi
şekillenirken bir yandan da kendini şekillendiren yere şekil verir (Kaya vd., 2014,s.73).
Kimliğin mekân ile örtüştüğü yönlerini mekân kimliği kavramı ile açıklamak
mümkündür. Mekân kimliği, bireyin “kendilik” kavramı içinde mekân ile işbirliği veya
bütünlük içinde bulunması olarak tanımlanabilir. Kendilik ve kimlikle ilgili teorilerde
kendilik duygusunun gelişimi görsel, işitsel ve diğer algılarla bireyin kendini
diğerlerinden ayırt etmesiyle başlar. Daha sonra çocukluk döneminde formal veya
informal şekilde çocuğa öğretilenlerle gelişir. Kişinin kendi kimliğinin gelişmesi,
bireyin kendilik duygusunun başkalarından ayrıştırılmasıyla kalmayıp, kendisi ile
diğerleri arasındaki farkları da analiz etme ve algılamasını da kapsayan çok katmanlı bir
süreçler dizisidir (Proshansky vd., 1983,s.57). Bu noktadan bakıldığında kendilik,
hatıraların, algıların, yorumlamaların, fikirlerin ve bunlarla ilintili olan tüm duyguların
bir araya gelmesinden oluşur.
21
Kendilik kavramı genel olarak “Ben kimim?” sorusunun cevabı aranarak bulunabilir.
Bu kavram, bireyi diğerleri ile benzer kılan özelliklerinin tanımlanması ile ortaya çıkar.
Bireyler kendileri ile ilgili algıları sosyal kategoriler ortaya koyarak belirler. Örneğin
kendimizi tanımlarken dâhil olduğumuz grubu tanımlamaya ihtiyaç duyarız. Bu
bakımdan sosyal kimlik, duygular ve değerlerin bir bireyden diğerine geçirilmesi
neticesinde oluşmasının yanında sahip olduğumuz sosyal kimliklerin de bir karmasını
ifade eder. Bu bakımdan sosyal kimlik milliyet, kültür, din, aile, komşuluk gibi birçok
grubun bireyler üzerinde oluşturduğu etkilerin bir harmanlamasıdır. Bireylerin ihtiyaç
duydukları sosyal kimlik, sosyal gruplar içinde davranışlarımızı belirler. Ancak her
koşulda, farklı kendilik imajları oluşturulurken kendilik duygusu daima merkezdedir
(Lappegard, 2007,s.5).
Mekân algısı da mekân kimliğinin bir parçasıdır. Mekân kimliği bir manada kendi
kimliğinin bir alt kümesidir. Örneğin cinsiyet ve sosyal sınıf yanında çevrenin
algılanması da kimlik oluşumunda etkendir. Öz kimliklerimizin oluşması ise günlük
hayatta birçok değişkene bağlıdır: üzerimize giydiğimiz roller (annelik, babalık,
evlatlık, icra ettiğimiz meslekler: öğretmenlik, askerlik vb.), kıyafetlerimiz ve
kullandıklarımız (giyim tarzı, kullandığımız parfüm, saç stili vb.), satın aldıklarımız
(tercih ettiğimiz otomobil, evimizin olduğu semt, alışveriş yaptığımız mekanlar vb.),
eskiden yaşayıp sık sık hatırladığımız ve hayatımızda yer eden mekanlar
(memleketimiz, tarihi ibadethaneler, şehirden uzak doğal mekanlar, ticari bölgeler vb.)
fark edilsin edilmesin kimliklerin şekillenmesinde son derece önemli yer tutar (Hull vd.,
1994,s.109). Bireysel bu değerlerin oluşmasında da mekân son derece önemlidir.
Bu algılar iki kategorinin oluşmasına yol açar: birincisi hatıralar, düşünceler, değerler
ve oluşumlar iken ikinci kategoride oluşumlar arasındaki ilişki kurabilme ve
anlamlandırmadır (Ev, okul ve çevre ile ilişkiler vb.). Birey, bu ilişkileri kurup
anlamlandırmaları yaparak içinde bulunduğu mekânı tanımlar (Lappegard, 2007,s.5).
Genel olarak bireyler mekânı üç kademede tanımlarlar (Kavaratzis ve Ashworth,
2005,ss.506-507):
1. Planlama, kent dizaynı yoluyla: Bu yöntem, bireyin o kente ve çevresine ait
doğrudan deneyimlerini veya medya yoluyla dolaylı değerlendirmelerini
ifade eder.
22
2. Belli başlı mekânları ifade ederek (Pizza Kulesi’nin bulunduğu şehir,
Özgürlük Anıtı’nın bulunduğu şehir vb.)
3. Mekânı temsil eden film, roman, resim, haber vb. öğelerle tanımlama
(Lizbon’a Gece Treni Filmi ve Romanı gibi)
Jorgesen ve Stedman (2001) ise mekân algısının üç boyundan söz etmektedirler.
Yazarlara göre bu boyutlar aşağıda Grafik 2’de açıklanmıştır.
Grafik 2: Mekân Algısının Boyutları
Mekan Kimliği
(Place Identity)
Mekana Bağlanma
(Place Attachment)
Mekan
Bağımlılığı
(Place
Dependence)
Kaynak: Jorgesen ve Stedman, 2001,s.234
Mekân kimliği kişinin bireysel kimliğini tanımlayan psikolojik ortamı, bilinçli ve
bilinçsiz ortaya çıkan fikirlerini, inançlarını, tercihlerini, hislerini, değerlerini,
hedeflerini ve davranışsal eğilimlerini ile çevre ile ilintili olan vasıflarını kapsar.
Bunlara cinsiyet kimliğini ve rol kimliğini de ilave etmek gerekir. Mekânsal bağımlılık
ise gruplar veya kişilerle çevreleri arasında olumlu duygusal bağıntıyı ifade eder.
Mekânsal bağımlılık temelde insanla gördüğü manzara arasında bilişsel düzeyin,
tercihlerin veya kararların tanımlamasıyla ortaya çıkan ilişki ifade edilmektedir. Mekân
bağımlılığı ile mekâna bağlanma arasında iki temel fark vardır. Buna göre mekân
bağımlılığı olumsuz çıktılara sebep olabilecek durumlar ortaya koyabilir. Mekâna
bağlanma ise pozitif etkilerle bireyin bir yere karşı duyduğu bağlılık ve değer
hissiyatıdır. Ayrıca, sosyal aktörlerle bağlantı, genel etkilerden ziyade belirli davranışsal
hedefler ortaya koyabilir (Jorgesen ve Stedman, 2001,s.234). Ancak mekân kimliği ve
mekân bağımlılığı birçok değişkene bağlı olarak aralarında ılımlı ve pozitif bir ilişki
olmakla birlikte her zaman birbirine paralel hareket etmek zorunda değildirler (Kyle
vd., 2004,s.215).
23
Relph (1976) ise, kimlik kavramı içerisinde, “bir şeyin kimliği” ve “bir şeyle birlikte
kimlik olma” konularına açıklık getirmeye çalışmış; şehir kimliğinin ancak onun
üzerinde yaşayan insanların karakter ve davranışlarıyla bütünleşerek ortaya çıktığını
vurgulamıştır. Yazara göre bir şeyin kimliği her şeyden önce onun kalıcı aynılaşması ve
benzerlerinden farklı olarak algılanmasına imkân sağlayan tekliği ile tanımlanabilir
(Relph, 1976,s.141).
Tüm bu açıklamalara rağmen şehir kimliğini basitçe tanımlamak hiç de kolay değildir.
Şehir kimliği son kertede o bölgede yaşayan bireylerin ve grupların kimliklerinin bir
karmasıdır. Tanıma bu şekilde bakıldığında, kimliğin küresel sistemin bir parçası
olmaktan ziyade, otonom davranışların bir mahsulü olduğunu söylemek yanlış
olmayacaktır. Bu çerçevede, şehir kimliğinin tanımlanması için, o şehir üzerinde
yaşayan insanları sadece “kalabalık” olarak algılamadan, ortaya koydukları katkıları
değerlendirecek sosyoloji, etnoloji, antropoloji, şehir coğrafyası ve ekoloji gibi bilim
dallarının
üzerinde interdisipliner çalışmaların
yapılması
gerekir.
Bir
şehrin
büyüklüğünü, şeklini ve coğrafi koordinatlarını belirtmek, o şehri tanımlamak için
yeterli değildir. Bir şehre ait kimliğin ortaya çıkarılması tıpkı insanın kişiliğinin ortaya
konması kadar güç ve kompleks değerlendirmeleri kapsar (Bursac, 2006,s.12).
Kimlik genellikle doğadaki herhangi bir canlıyı veya objeyi diğer canlı ve objelerden
ayıran, farklı duyularla algılanan benzersiz ve özgün yapı olarak tanımlanmakta ve
kimliğinin bir parçası olarak görmektedir (Prohansky vd., 1983,s.57). Kişinin kendi
kimliği ise sosyal deneyimlere ve kendi edinimlerini sağlayan gözlemlerine dayanan
süreçler sonucunda ortaya çıkar. Bu durumda “kendilik” kavramı kişinin bireysel
değerlendirmelerinin, girişimlerinin ve algılarının bir karışımı olarak kompleks bir
bütünlük ortaya koyar. Öz kimlik ise bireyin kendisine ait daha bilinçli algıların,
yorumların ve değerlendirmelerin harmanlandığı dar bir anlamı tanımlar. Bu noktada
çevre ve psikoloji, birçok tutum ve davranışta son derece kritik bir rol üstlenir. Bir
başka deyişle çevre, sosyal gerçekliği temsil ederek birçok tutum ve davranış için ortam
oluşturur (Lalli, 1988,s.304).
Kimlik, farklı bir bakış açısıyla hem yapı hem de süreç olarak algılanabilir. Kimliğin
yapısı düşüncelerden, aksiyondan ve etkilemelerden geçer. Bu bakış açısında kişisel ve
sosyal kimlikler birbirlerinden ayrı tutulmazlar ama içerik boyutları kişisel ve sosyal
24
kimlikler yanında pozitif ve negatif değer boyutunu da kapsar. Değer boyutu, statik
değil hiyerarşik bir kavramdır. Öğelerin organizasyonu sosyal çevreden gelen girdilere
ve taleplere göre şekillenir. Kimlik yapısı uzlaşma ve özümseme süreçleri, yeni
içeriklerin absorbe edilmesi ve mevcut yapı içinde ayarlamalar şeklinde gerçekleşir. Bu
süreçlere kültür rehberlik eder. Öte yandan mekânlar, kimlik öğeleri arasında önemli
kaynaklardan birisidir. Zira mekânların bizler için anlamlı olan sembolleri vardır.
Mekânlar bireysel hatıraları sembolize ederler. Ayrıca mekânlar insanlar arası ilişkilerde
sosyo-tarihsel bir matriks pozisyonuna sahip olduklarından paylaşılmış ortak sosyal
hatıraları da ifade ederler. Örneğin tuttukları futbol takımının maçını izleyen bir grup
taraftar için maçın oynandığı stadyum ve çevresi, taraftarların bu duygularını hatırlatır
ve harekete geçirir. Buna karşılık mekânların kalıcı anlamları yoktur. Mekânların
hafızamızdaki yerleri sürekli değiştiğinden sürekli aynı şeyleri ifade etmesi söz konusu
değildir. Sözü edilen stadyum yıkılıp yerine yeşil alan yapılsa, bölgenin taraftarlar için
anlamı tamamen değişecektir. Öte yandan mekânlar bireyin içinde yaşadığı odadan
ülkelere kadar iç içe geçmiş yapılar halindedir. Bu iç içe geçme durumu da coğrafi
hiyerarşi ile değil, sosyal ve kişisel anlamlandırmalar ile söz konusu olur (Lappegard,
2007,s.6).
Bu noktada mekân kimliği oluşturan beş temel fonksiyon aşağıda Şekil 3’te
açıklanmıştır. Sözü edilen durumlarının her birinde elde ettiği tecrübe ve algılamalar
mekânın zihinde oluşan imajını oluşturur. Her fiziksel oluşum deneyimlendikçe mekân
tanımlama bilişsel bir veri tabanı haline gelmeye başlar (Lappegard, 2007,s.5). Birey,
çevresinde bulunan, duyu organları ile algılayabildiği her şeyi zihninde bilinçli veya
bilinçsiz olarak tutar. Zihinde oluşan bu bilgiler, anlamlandırılmaya çalışılır. Bu süreçte
bir yandan duyu organları diğer yandan da geçmiş hatıralar, bilgi ve tecrübeler devreye
girer. Ancak, farklı duyu organları ile zihnimize gelen her bilgi mutlaka kullanılmak ve
anlamlandırılmak zorunda değildir. Bilgilerin kıymetlenmesi ve o mekânla ilgili bir
oluşumunun gerçekleşmesi için bu bilgiye ihtiyaç duyulması ve merak edilmesi gerekir.
25
Grafik 3: Mekân Kimliğini Oluşturan Temel Fonksiyonlar
Tanıma
Anlamlandırma
Anlamlı İhtiyaç
Duyma
Merak ve
Savunma
Kaynak: Lappegard, 2007,s.5
Mekân konusunda oluşan algı ve veri tabanında biriken bilgi, içinde yaşanan şehrin
kimliğine yönelik tanımlamaların ortaya çıkmasına yol açar. Şehir kimliğinin öznel bir
parçası olan bireysel kimlik ise kültürel değerlerin bireysel ölçekte gerçeklenmesinden
başka bir şey değildir. Bu bağlamda kültür, bireyin kendi edinimlerini, yorumlarını,
oryantosyonunu ve değerler bütününü harmanlayarak kültür boyutuna getirmesi ve
kimlik olarak formulize ederek “kim olduğunu” ve “nereden geldiğini” açıklaması ile
mümkündür (Neill, 2004,ss.1-2).
Bu bakış açısıyla bakıldığında kimlik, Berlin’de olduğu gibi ulusal kimlik, Detroit’te
olduğu gibi ırksal kimlik, Belfast’ta olduğu gibi etnik kimlik şeklinde tanımlanabilir. Bu
noktada dikkat edilmesi gereken husus, şehrin tek boyutla ve sığ bir bakışla
tanımlanmasından kaçınılmasıdır. Genelde artan kültür çeşitliliği olan şehirlerde
yaşanan bir dilemma, kültürel çeşitliliğin tek bir şehir mekânı içerisinde ortak ve bir
yapıya nasıl dönüşebileceğidir. Bu nedenle, “bir şehrin her şeyi söyleyebilmesi”, “her
şeyin bir şehirde yaşanması” veya “ünlüler şehri” gibi şehir tanımlamaları asla gerçeği
yansıtmaz ve bu kavramlar ancak efsanelerden ibaret kalırlar (Neill, 2004,ss.1-2).
“Mekân kimliği”, mekânların öz kimliklerinin oluşmasında ortaya koydukları katkı ve
etkileşme süreçleri nedeniyle son derece önemlidir. Mekân kimliği oluşurken fiziksel
26
gelişim ortaya çıkar. Bu süreçte kendini tekrar eden durumlar, zaman içinde mekân
kimliğinin bir parçası olmaya başlar. Ancak, mekân kimliğinin en yüksek bilişsel
düzeyindeki parçaları bile hayat döngüsü içerisinde değişime uğrar. Bu güçlü bilişsel
süreçler bir zaman sonra anılar olarak hafızalarımızda yer ederken, yaşanan tecrübelere
bağlı olarak yeni roller ortaya konmaya başlanır. Dahası, teknolojik yenilikler gibi
durumlara da bağlı olarak toplumlarda fiziksel yapı da değişebilir. Toplumlarda suç
oranlarının artması gibi demografik ve ekolojik bozulumlar da değişim süreçlerini
tetikleyebilir. Kaldı ki kişilerin yaşadıkları tecrübelerle karakteristik davranışlarında ve
değer yargılarında değişiklikler de söz konusu olabilir. O halde mekân kimliği, anıların,
fikirlerin, hislerin, davranışların, değerlerin, tercihlerin, olay ve durumlara yüklenilen
anlamların yanında davranış kalıplarının ve deneyimlerin bir harmanından ortaya çıkan
zaman içinde hem bireyi hem de mekânın karşılıklı etkileşmesine neden olan bir
kavramlar bütünüdür (Kalevi, 1992,s.240).
Sonuç olarak şehir kimliğinin tanımlanmasında tek bir noktadan bakmanın yetersiz ve
sığ bir bakış açısı olacağı ortadadır. Bu nedenle aşağıda Tablo 1’de ifade edildiği üzere,
içsel bakış açısı, dışsal bakış açısı yanında objektif ve subjektif referanslar göz önünde
bulundurularak şehir kimliği tanımlamaları yapmak söz konusudur.
Tablo 1: Şehir Kimliği Tanımlamaları
Objektif
Referanslar
Subjektif
Referanslar
Dışsal bakış açısı
İçsel bakış açısı
Kimliklendirme
Bireysel yönetimle kimlik tanımlaması
Dış Kimlik (pazarlama imajı)
Aidiyet duygusuyla kimlik tanımlaması
Kaynak: Bursac, 2006,s.11
Objektif referanslar göz önünde bulundurularak dışsal ve içsel bakış açılarıyla kimlik
tanımlaması yapılabilir. Buna göre, dışarıdan şehrin özellikleri gözlemlenerek genel
tanımlara gidilebilir. Öte yandan, bireylerin şehir konusunda kendi dünyaları ve algıları
ile gözlemleyerek ortaya koydukları objektif tanımlamalar söz konusu olabilir.
Matriksin diğer boyutunda bulunan sübjektif kimlik tanımlamasında ise dışsal bakış
açısında, ortaya konacak pazarlama çalışmaları, marka ve diğer tanıtımlarla bir kimlik
algısı oluşturulmaya çalışılabilir. İçsel bakış açısına göre ise bireyin o şehre olan
sübjektif bakış açısı, aidiyet duygusu, bağlılığı vb. değerler çerçevesinde kimlik
27
tanımlamaları ortaya konabilir. Birçok yazar, martiksin farklı bir noktasından bakarak
çok değişik şekillerde şehir kimliği tanımı yapmışlardır.
Lynch (1990) da şehir kimliğini “bireyin bir yeri diğer yerlerden ayırt edebilme
düzeyi” olarak ifade etmiştir. Relph (1976), mekânın kimliğinin bireylerin ve insan
gruplarının kimliklerini tanımlamada önemli bir faktör olduğunu vurgulamış, şehirde
yaşayan insanların deneyimleri ve algıları ile şekil aldığını ifade etmiştir. Yazar, fiziksel
oluşum, aktiviteler (durumlar ve olaylar) ile anlamın bir mekânı tanımlayan üç temel
etmen olduğu üzerinde durmuştur. Relph (1976) bu üç etmeni daha az maddi olan bir
dördüncü olan “mekanın ruhu”, “mekanın duygusu”, “mekanın kendine has
özellikleri” gibi soyut kavramlarla ilişkilendirmiştir (Relph, 1976,s.45). Relph, aynı
zamanda “insideness” kavramı ile şehre olan bağlılığı, kendini oraya ait hissetmeyi ve o
şehir içinde kendine ait bir yere sahip olduğunu ifade eder. Buna karşılık bireyler
üzerinde yaşadıkları şehre yabancılaştıklarında veya şehirden ayrılmak istediklerinde
“outsideness” olarak durumdan söz edilebilir (Relph, 1976,s.141).
Tüm bu tanımlamalarla şehir kimliği, o şehre ait tarihsel, geleneksel, kültürel, çevresel,
işlevsel ve mekânsal değerlerin, bireyler üzerinde meydana getirdiği özgün imgelerdir.
Bu noktadan bakıldığında, şehirde zaman içinde yapılan değişiklikler, düzenlemeler ve
gelişimler üzerinde yaşayan bireylerin zihninde oluşan imgelerde değişikliklerin
oluşmasına, dolayısıyla da şehir kimliği algısının değişmesine yol açar. Dünyanın en
güzel ve en efsunlu şehirlerinden olan İstanbul’un zaman içinde değişen imajıyla “mega
köy” olarak algılanmaya başlanması, plansız ve hoyratça yapılan değişim ve
dönüşümlerin zihinlerde meydana gelen algı değişimlerinin bir sonucudur. Bu
nedenledir ki şehir kimliği konusu, şehir ve mekân anlamında bilinçli olmayı, şehirde
yaşayanlar tarafından doğal, yapay, tarihi ve kültürel değerleri içinde barındıran şehir
çevresine sahip çıkılmasını gerekli kılar. Maalesef ki ülkemizde şehirlere ait değerler
kaybolmaya, hatta korumak yerine yok etmeye başladıktan sonra değeri anlaşılmaya
başlanmıştır. Öte yandan, farklı yaşam şekilleri, deneyimler ve duygular konuya farklı
noktalardan bakmaya ve farklı değerler atfetmeye neden olur. Bu nedenledir ki ortak bir
vizyondan ve bakış açısından söz etmek çok mümkün değildir. Kısmen fikir uzlaşısı
sağlayamama, kısmen de bireysel menfaatlerin ön plana çıkması gibi nedenlerle çok
değerli tarih, kültür ve medeniyet değerlerine sahip olan şehirlerimiz giderek bu
müstesna özelliklerini kaybetmektedirler. Bu sorunla ilgili ekonomik, siyasi veya
28
bireysel birçok neden sıralanabilmekle birlikte, bunlara yönelik çözümlerin de
bulunması aciliyet gerektirmektedir (Arbak, 2005,s.3). Sadece ülkemize ait değil, tüm
dünyada küreselleşmenin de etkisiyle artan eskiyi yıkma-yüksek katla yenileme
süreçleri sonucunda dünya üzerinde birçok şehir, ait oldukları ülkeler ve bölgeler ne
kadar uzak olursa olsun giderek daha fazla birbirlerine benzemeye başlamışlardır. Bu
yıkım ve yeniden yapımlar sonucunda şehirler, kendilerine ait olan kimlik değerlerini
giderek daha fazla kaybetmeye başlamışlardır. Çelik ve camdan gökdelenleri, karmaşık
otobanları ve azalan yeşiliyle uzaktan bakıldığında ilk bakışta Singapur’la New York’u
ve İstanbul’u birbirinden ayırt etmek giderek güçleşmektedir (Eyüce, t.y.,s.30).
Resim 5: İstanbul Boğazı’ndan Gökdelenler
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
Resim 6: New York City Gökdelenleri
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2014
29
Bir şehirde ortaya çıkan yapılı çevre kirliliği, bir yandan şehir kimliğine şekil verirken
diğer yandan da toplumsal ve kültürel yaşam şeklindeki değişim ve dönüşümün
ipuçlarını ortaya koyar. Yapılı çevreyi oluşturan unsurların zenginliği, şehrin sosyal,
kültürel ve toplumsal yaşam şeklinin de zenginliğini ifade eder. Bunun yanında yapılı
çevre kimliği ile toplumsal, sosyal ve kültürel kimlik karşılıklı olarak iletişim
halindedir. Bu nedenledir ki kültürel, sosyal ve toplumsal değerler fiziki çevreyi
oluştururken, fiziki çevre de toplumsal, kültürel ve sosyal değerlerin formasyonuna etki
eder (Birol, t.y.,s.2).
Bu nedenle şehre ait kimlik ve değerlerde önemli kayıplar görülmesi durumunda,
geleneksel kimliğine yapılacak küçük ilaveler yanında, sosyo-kültürel, ekonomik ve
çevresel dokular göz önünde bulundurularak şehir kimliğine değer kazandıracak
girişimlerde bulunmak, yerel yönetimlerin ve politika koyucuların üzerinde yaşadıkları
şehirlerine sağlayabilecekleri en önemli katkılar olarak değerlendirilebilir. Yerel
yönetimler için şehir kimliği söz konusu olduğunda genellikle kenar mahallelerden veya
banliyölerden başlamak üzere bir yeniden yapılanma süreci akla gelir. Bu çerçevede
yüksek katlı apartman ve fabrika inşaatları ile şehirlerin bu bölgeleri, adeta endüstri
bölgelerine dönüşür. Buralarda yaşayan insanların yaşadıkları mekânlar ise yurda
benzer basit, monoton, renksiz ortamlar haline gelir. Bu ortamlara eklemlenen alışveriş
merkezleri ve yeşil alanlar ortamın soğuk görünümünü kısmen yumuşatırken yeni
oluşan çekim alanlarında artması beklenen nüfus göz önünde bulundurularak alt yapı
yatırım ve inşaatlarına girişilir. Tüm bu girişimler periferde, büyük ve tüm donanımları
yerinde olan bir metropolün oluşturulmasından başka bir şey değildir. Bu dönüşüm
gerçekten de bu şehirleri merkezdeki büyük şehirlerin çevrelerine sıralanmış küçük
uydu kentler olmaktan çıkarır. Dönüşüm bir kez başladıktan sonra şehrin önceden
ortaya çıkmış olan güvensiz, marjinal, merkezden uzakta olmak gibi dezavantajlı
özellikleri yavaş yavaş göz ardı edilmeye başlanır. Hatta artık kendilerine ait
kimliklerinin ortaya çıktığını söylemek de yanlış olmayacaktır. Ancak unutulmaması
gereken durum, şehirlerin üzerlerinde yaşayan insanlardan bağımsız olmadığıdır. Bu
nedenle şehre ait bir kimliğin oluşmasında burada yaşayan insanların matriks ilişkiler
zinciri içerisinde bulundukları aile, arkadaş, inanç vb. grupları önemli rol oynar.
İnsanların buradan önce yaşadıkları yerlerde edindikleri ve beraberlerinde getirdikleri
kültür, değer ve gelenekleri kullanarak birbirleri ile bağlantıların oluşmasına yol açar.
Bu iletişim ağları şehrin kendine has kimliğinin güçlenmesinde önemli bir kilometre
30
taşıdır. Oluşan kimlik, şehri geçmişten bugüne, bugünden yarına ve geleceğe taşıyacak
en önemli değerdir. Bu nedenle şehirlerin aktif ve yaşayan kimlikler elde etmelerinde
fayda vardır. (URBACT II, 2009,s.4).
Kimlik, gelecekte iyi bir çevre sahibi olmanın en önemli amaçlarından birisidir. Bir
şehirde yaşayan bireyler, şahsen veya grup olarak kendilerini o şehrin herhangi bir
bölgesine ait veya o bölgeden mesul hissetmek isterler. Bu bakımdan şehir üzerinde
yaşayan insanlar, kendini ifade edebilme, kendilerini oraya ait hissetme, ne istediğine
karar verme ve uygulama imkânlarına sahip olmayı arzular. Bu bakımdan insanları
etkilemek için şehir çevresinde insanlar güçlü şehir kimliklerine sahip çıkmalı, unutuldu
ise yeni ve kalıcı kimlikler geliştirmelidirler. Bu çalışmalarda şehir kimliğinin hem
maddi hem de maddi olmayan unsurları unutulmamalıdır. Ancak modern şehir gelişme
süreçleri, maddi olmayan değerler bir yana, maddi kimlik unsurlarını da çok zaman göz
ardı eder. Üstelik son dönem şehirleşme çalışmaları maalesef büyük ölçekli inşaat
faaliyetlerini gerektirir ve çevrenin maksimum kullanımını hedefler. Bu kaygılar göz
önünde bulundurulduğunda, şehirlerin dizaynı monoton, standart, “hiç boş alan
bırakmayan ve tüm alanlardan maksimum istifade edebilen” bir bakış açısıyla yapılır.
Bu arada, geleceğe not düşecek eserler veya şehir kimliğine vurgu yapan geleneksel
mimariyi yansıtan yapılar genellikle göz ardı edilir. Bu nedenle, şehre ait var olan
değerlerin korunması son derece önemlidir (Oktay, 1998,s.17).
Tüm bu açıklamaların bir özeti olarak denilebilir ki şehir kimliği, bireysel değil,
toplumsal bir kavramdır. Şehir kimliğini, toplumda yaşayan bireylerin her birisinin
yıllar içinde ortaya koyduğu değerler, kültür, mimari, sanat vb. şekillendirir. Ancak, o
şehirde yaşayan herkesin kendinden bir şey bulduğu şehir kimliği, toplumun ortaya
koyduğu değerlerden de ötede kendine has özelliklere sahiptir. Gerçekten de kentsel
mekân, kentte yaşayanların ve üzerinde faaliyet gösterenlerin kendilerinden öncesinden
devraldıkları algının harmanlaması olarak karşımıza çıkar. Zaman içinde toplumların
yaşam biçimleri ve çevreyle etkileşimleri fizik mekânı da etkiler ve onun da şekil
almasına etken olur (Ektiren, 2015,s.4).
Tüm bu durumların sonunda var olan şehir kimliği, şehri diğerlerinden ayırt eden, tek ve
kendine has bir özelliğe sahip olmasını sağlar. Gerçekten de şehir kimliğine sahip
olunması, o şehre önemli katkılar sağlar. Bu katkılar, aşağıda Grafik 4’te açıklanmıştır.
31
Grafik 4: Kente Ait Bir Kimlik Bulunmasının Avantajları
Kente ait bir kimlik bulunmasının
avantajları
Kente özel kimliğin bulunması o kenti diğerlerinden ayırır ve ona özel
bir kimliğin oluşmasına yardımcı olur.
Kentin var olan kimliğinin dışında kabul edilebilecek olumsuz mekan
kullanımları en baştan reddedilir. Kentin dokusu daha kolay korunabilir.
Kentin büyüme modeli kimliğine uygun şekilde gelişir.
Yapılması planlanan yatırımlarda kent kimliğine uygunluk aranır.
Kentin kaynaklarının kullanımı kent kimliğine göre planlanır.
Kaynak: Demir, 2006,s.3
Grafik 5: Mekân Kimliği Algısını Oluşturan Faktörler
Kaynak: Ardoin, 2006,s.124
32
Disiplinler arası bir bakış açısı ile değerlendirildiğinde çok yönlü boyutları içeren şehir
kimliği konusu, Grafik 5’te gösterildiği üzere, biyofiziksel çevre, kişisel/psikolojik
çevre, sosyal ve kültürel durum, politik ve ekonomik durumlar gibi parametrelerin bir
araya gelerek zihnimizde oluşturduğu imajlarla çok yönlü şehir kimliği algısını
oluştururlar.
Buna göre, özelde ülkemizde, genelde dünyada birçok şehirde yaşanmakta olan kimlik
sorunu nasıl çözümlenebilir? Yeni ve değişik bir şehir ile kimlik elde edilebilir mi?
Şehir kimliği sorununun çözümü, o yerde uzun süredir yaşayanlar, başka bölgelerden
oraya gelip yerleşenler ve o şehirlileşenlere yönelik kimlik hatırlatılması, kimlik
oluşturulması ve o şehirli olmanın bilincinin oluşturulması ile mümkündür.
Şehirlileşme, bireyin o şehirde çalışma, para kazanma, barınma ve tüketme mekânı
olarak algılanmasından öte, orada yaşama, yaşatma, yaşlanma süreçleri ile oralı olma ve
bireysel kültürü ile varsa şehrin kültürünü mezcedip yeniden tanımlamaktan geçer. Bu
çerçevede, şehirlerin kaybettikleri kimliklerine yeniden kavuşmaları veya yeni bir
kimlik tanımlamasına sahip olmalarının yolu o şehirde yaşayanların oralı olmalarını
kabul etmeleri, kentlerine sahip çıkmaları, oralı olmakla iftihar etmelerinden geçer.
Burada yerel yönetimlere de önemli roller düşer. Özellikle “yenileşme” kavramının
doğru algılanması ve yenileşme uygulamalarının yerinde yapılmasına azami hassasiyet
gösterilmesi gerekir. Kentin “geçmişten alınmış kıymetli bir emanetin gelecekteki
sahiplerine devredilmesi” olarak görülmesi, şehirde yapılacak her değişim ve
yenileşmenin bu düsturla yapılması, kimliğin korunması, kazanılması ve yaşatılmasında
önemli bir çıkış noktası oluşturacaktır. Bu noktada iki kriter önemlidir (Güvenç, t.y.,s.1)
:
a. Tarihi geçmişi yıkmadan ve zarar vermeden yenileştirmek.
b. Gelişmeyi ve yenileşmeyi sekteye uğratmayacak bir şekilde korumak ve
yaşatmak.
Tüm bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere, şehir kimliğinin varlığı, korunması, unutuldu
ise yeniden hatırlanarak yeniden tanımlanması şehrin genetik kodlarının gelecek
nesillere aktarılması açısından hayati önem taşır. Şehir kimliğinin oluşmasına ve
yerleşmesine birçok etken sebep olur. Şehrin kurulduğu coğrafi bölgeden, insan eliyle
yapılan değişikliklere, şehir üzerinde yaşayan bireylerin sosyo-kültürel özelliklerine ve
33
şehrin içinde bulunduğu ekonomik duruma kadar birçok parametre bu kimliğin
oluşmasında ve yerleşmesinde etken olur. Aşağıda Grafik 6’da şehir kimliğinin bu
öğeleri ifade edilmiştir.
Grafik 6: Kentsel Kimliği Oluşturan Bileşenler
KENTSEL KİMLİK ÖĞELERİ
Biofiziksel
(Doğal) Çevre
Yapay Çevre
Sosyo-kültürel
Çevre
Kentin Genel
Ekonomik
Durumu
Yollar
Coğrafi
Özellikler
İklim ve Bitki
Örtüsü
Jeolojik Yapı
Sosyo-ekonomik
Durum
Siyasi sınırlar
Bölgeler
Mihenk
Noktaları
Semboller
Açık Alanlar
Donatılar
Demografik
Özellikler
Kurumsal Yapı
Kişi ve Grupların
Gelir Düzeyi
Tarihi Özellikler
İstihdam Düzeyi
Kültürel
Özellikler
Binalar
Kaynak: Topçu, 2011,s.1053
Yukarıda ana hatlarıyla belirtilen şehrin kimliğini etkileyen faktörler, aşağıda ayrıntılı
olarak açıklanmıştır. (İlgar, 2008,ss.11-21) ve (Ardoin, 2006,ss.114-117).
1.2.2 Biyofiziksel (Doğal) Çevre Özellikleri
Biyofiziksel çevre, genel anlamda çevrenin bir parçasıdır ve nasıl ki çevrenin
formasyonunda her türlü ilişkiler ağı söz konusu ise fiziksel çevrenin oluşmasında da
aynı durum söz konusudur. Biyofizikel çevre olmaksızın mekân algısından söz etmek
mümkün değildir. Herkes evinin dışında ve şehri çevreleyen doğal çevrede nasıl bir
34
ortamın bulunduğunu bilir ve tanımlayabilir. Ancak biyofiziksel boyutla ilgili olarak
mekânı sadece şehri çevreleyen doğa ile tanımlamak yetersiz kalır. Kimi mekânlar,
adeta ruhları ile insanı etkiler, duygulandırır ve kendine bağlar. “Ruhu olan mekânlar”
olarak tanımlanan bu yerlere örnek olarak İstanbul-Boğaziçi gösterilebilir
Öte yandan insanın çevre ile olan derin ve anlamlı iletişimi o mekânla olan
deneyimlerine ve paylaşımlarına bağlıdır. Biyofiziksel çevre öncelikle direkt olarak
bireylerin şahıslarınca hissedilir. Bu nedenle psikolojik boyut, oldukça önem taşır.
Bireysel ilgi, biyofiziksel mekâna yönelik olarak gerçekleşen çevresel psikoloji ile
yoğunluk kazanır. Psikolojik öğeler kapsamında mekân bağımlılığı da önemli bir
faktördür. Öyle ki mekân kimi zaman insanlar için kültürün, sembollerin, deneyimlerin
paylaşıldığı aile, cemaat, mahalle gibi anlam yüklenen grupları ifade eder. Bu durum, o
mekâna yönelik bağımlılığın ortaya çıkmasına yol açabilir.
1.2.3 Sosyo-Kültürel Çevre Özellikleri
Sosyo-kültürel boyut mekânın algılanmasında oldukça önemli bir konumdadır.
Mekânlar adeta insanların geçmiş deneyimlerinin bir karışımını ifade eder ki bu da
sosyo-kültürel kimliğin oluşmasının çıkış noktasıdır. Beşeri çevre, tek tek insanların bir
araya gelerek birbirleriyle etkileşim içinde bulunmaları ile oluşur. Bir başka deyişle, her
bir insanın kimliği bir başka bireyin kimliği üzerinde etkili olurken zamanla şehir
kimliğinin de formasyonuna zemin hazırlar. Şehir kimliği kavramı da bu sürecin doğal
bir sonucu olarak karşılıklı iletişim sürecinde toplumun çevreyi algılaması,
yorumlaması ve değerlendirmesiyle ortaya çıkar. Gerçekten de şehir sakinleri, içinde
bulundukları maddi ve manevi şartlara göre özgün davranışlar sergiler ve bu
davranışlarını vücuda getirdikleri her nesneye aktarırlar. Nesnelerin formu, yapısı,
dokusu, kullanılacak malzeme, simgesel durumu gibi konularda insanın farklı bakışı,
farklı yapıların ortaya çıkmasına yol açar. İnşa edilecek bir yapıda kullanılacak
malzemelerin neler olduğunu, başka nelere gereksinim duyulduğunu en iyi o şehirde
yaşayanlar bilir. Bu ilişkinin sonucunda ev, sokak, mahalle, köy ve şehir gibi
mekânların oluşması sağlanır ve her birisinin ayırt edici özellikleri ortaya çıkar.
Bu oluşumda bireyin bilinçli veya bilinçsiz olarak algıladığı her şey, bilgisi,
deneyimleri, gelecekle ilgili beklenti ve kaygıları, istek ve ihtiyaçları yanında inanç, örf
35
ve adetleri, aile-akraba-toplumun diğer fertleriyle ilişkileri, kişilerin “şehirli” olma
isteği ile toplumun bugün ve geleceğe dair beklentileri de bu oluşuma katkı sağlar.
Gaziantep’te
sosyo-kültürel
doku
şehirde
yapılaşmanın
fiziksel
özelliklerinin
oluşmasında önemli etken olmuştur. Binalarda kat sayısı, kullanılan yapı malzemesi
gibi tercihler bireylerin dâhil oldukları sosyo-kültürel ortamlara göre belirlenmiştir.
Alleben Deresi, kale ve tepeler şehrin formasyonunda doğal yönlendiriciler olmuşlardır.
Öte yandan camiler de toplumun bir sosyo-kültürel parçası olarak şehrin
şekillenmesinde ve mimarisinde önemli bir rol oynamışlardır. Özellikle Osmanlı
Dönemi’nde yürüme mesafesinde (150-200 m) konumlanan camilerin çevresinde oluşan
mahalleler, bugünkü Gaziantep’in şehir kimliğinin oluşmasında önemli rol oynamıştır
(Uğur, 2013,s.28).
Resim 7: Tarihi Gaziantep Sokakları
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
Öte yandan, Doğu toplumlarında daha sık görülen kalabalık aile ve yoğun akrabalık
ilişkileri, batı toplumlarında daha sığ olarak görülür. Bu durum kırsal-şehir ayrımında
da kendini gösterir. Kırsalda görülen büyük konutlar, kalabalık aileler, gençlerin
evlendikten sonra da ebeveynleriyle birlikte yaşama anlayışı şehirde kendini çekirdek
aile kültürüne bırakmıştır. Bir yandan birçok ailenin ebeveyn ve akrabalarının aynı
şehirde yaşıyor olmaması, bir yandan şehrin getirdiği yoğun çalışma temposunun
kısırlaştırdığı akraba ilişkileri, öte yandan da çok büyük konutların ortaya koyduğu
36
maliyetler göz önünde tutularak giderek daha az bireyin bulunduğu çekirdek ailelerin
yoğunlaşmasına yol açmıştır. Bu kültürel dönüşüm, Gaziantep’te de kendisini
göstermiştir. Büyük konutlar yerine, giderek daha küçük ve çekirdek ailelerin
yaşadıkları apartman dairelerine doğru bir dönüşümün yaşandığı gözlenmektedir. Her
ne şekilde ve formasyonda olursa olsun, bireyin kimliği, içinde bulunduğu şehrin
kimliğinin şekillenmesinde rol oynuyorsa, duruma tersten bakıldığında, aynı şekilde
şehir de bireyin kimliğinin şekillenmesinde etkili olacaktır.
1.2.4 Sosyo-Ekonomik Çevre Özellikleri
Toplumların siyasi yönetim şekilleri, o toplumların ekonomilerinin de nasıl
yönetildiğinin bir göstergesidir. Liberal veya kolektivist ekonomi anlayışı ile yönetim
farklılıkları, o toplumda yaşayan bireylerin çalışma koşullarını, gelecekle ilgili
beklentilerini ciddi şekilde etkiler. Ayrıca ülkelerin ekonomilerinin gelişmişlik
seviyeleri, yeni teknolojik imkânlardan istifade etme, hatta yeni teknolojiler geliştirme
fırsatı sağlar. Özellikle teknolojinin altın çağının yaşandığı günümüzde, yeni bilgi ve
teknoloji üretemeyen toplumlar, gelişme ve zenginleşme yarışında geride kalmaya
mahkûm görünmektedir. Öte yandan, teknoloji üretmek için de ciddi bir sermaye
birikimine ihtiyaç vardır. Bir anlamda teknoloji, ülkelerin ekonomik gelişmişliğinin
hem sebebi hem de sonucudur. Birçok gelişmekte olan ülkenin içinden çıkamadığı bu
fasit daire, yerelde şehirlerin şekillenmesini de etkiler. Gerçekten de şehirlerin
ekonomik yapıları ve gelişmişlik seviyeleri, o şehirde yaşayan bireylerin yaşam
şekillerini etkiler.
Teknolojik gelişmelerin bir sonucu olan sanayileşme, toplumlarda büyük değişikliklere
yol açar. Şehirlerde açılan sanayi bölgeleri, tarımda makineleşme sonucunda daha az
beşeri sermayenin tarım sektöründe ihtiyaç duyulması gibi nedenlerle kırsaldan şehre
doğru göç hızla artar ve şehirleşme hızlanır. İş imkânlarının daha yoğun olduğu
şehirlere ve sanayi bölgelerine yönelik bu insan akımları, beraberinde aile hayatı, sosyal
çevre ile olan ilişkiler, gelenek ve görenekler üzerinde de son derece etkili değişikliklere
yol açar. Şehirde ticaret, sanayi, hizmetler gibi alanlardan hangisi daha yoğun bir
faaliyet alanı buluyorsa, şehrin mimarisinden bitki örtüsüne, sosyal yaşamına kadar
varan değişiklikler ve şehre özel durumlar ortaya çıkabilir. Daha makro noktadan
bakıldığında, şehirlerin yapılarındaki bu farklılıklar birbirlerine göre gelişme ve geri
37
kalma durumlarını da belirler ve farklı şehir kimlikleri ortaya çıkar. Öte yandan, şehrin
baskın sektörü, çalışan oranı, kişilerin gelir düzeyleri önemli kimlik elemanlarıdır
(Topçu, 2011,s.1053). Örneğin ticaretin ön plana çıkması, şehrin ilerleyen zamanlarda
bir ticaret merkezi olmasına yol açabilir. Sanayinin ön plana çıkması durumunda, hangi
sektörün baskın olduğuna bakılarak, şehir o yönüyle ön plana çıkar.
Bu açıklamaları destekler şekilde Gaziantep’in ekonomik yapısı şehir kimliğini oldukça
derinden etkilemiştir. Gaziantep’in Halep’e yakınlığı ve yolların kesişim noktasında
bulunuyor olması yanında güney komşumuz Suriye sınırında bulunması nedenleriyle
ticaret açısından her zaman bir çekim merkezi olmuştur. Coğrafi avantaja, güçlü sanayi
ve verimli topraklardan elde edilen yüksek verimli üretim de eklendiğinde ekonomik
faaliyetler hızla gelişmiştir. Bu nedenle Gaziantep, çevresinde bulunan illere göre çok
daha yoğun şekilde kendini sanayi ve ticaret konularında daha başarılı olarak
tanımlamış ve bu şekilde gelişmeye devam etmiştir (Kanalıcı, 2012,s.28). Gerçekten de
Gaziantep sanayi sektöründe ülkemizin en önemli şehirlerden birisi olarak marka şehir
çalışmalarında da sanayi şehri kimliğini ön plana çıkarmaktadır.
1.2.5 Fiziksel Ortam ve Çevre
2.5.1.1 Coğrafi Özellikler
Doğal çevre, oluşumunda insan faktörünün etkili olmadığı çevreyi temsil eder. Doğal
çevre özellikleri yer şekilleri, iklim koşulları, su kaynakları, bitki örtüsü, varsa
ormanlarının niteliği (orman yoğunluğu, ormanlarda yaşayan hayvan cinsi çeşitliliği,
ağaçların çeşitliliği vb.) gibi faktörlerden oluşur. Bu öğelerin her biri, içinde
bulundukları şehre ayrı bir anlam katarlar.
Yukarıda sözü edilen yer şekillerinin konumu, şehirlerin formasyonunda ve
gelişmesinde önemli rol oynarlar. Çok dağlık, engebeli araziye sahip bölgelerde ve şehir
içinde doğal olarak var olan geniş su birikintilerinin olduğu durumlarda şehirler bu
doğal durumdan oldukça etkilenir. Daha düz olan alanlarda ve dağların yamaçlarında
binaların biriktiği, dolayısıyla şehir merkezinin buralarda yoğunlaştığı gözlenir.
Karadeniz Bölgesinde şehirlerin yerleşim şekli bu duruma örnek gösterilebilir. Benzer
şekilde büyük su birikintileri ve göllerin çevreleri binalaşmanın ve şehirleşmenin
38
yoğunlaştığı yerlerdir. Ancak doğanın oluşumunda etkili olmaması, doğanın
şekillenmesinde ve kontrol altına alınmasında etkili olmayacağı anlamına gelmez.
Şehrin doğal yapısında insan eliyle ortaya konan fiziksel durumlar insanın doğayı
kontrol altına alma ve kendi istediği gibi şekillendirme duygusuna yönelik
çalışmalardır. Beşeri çevreden kaynaklanan kimlik unsurları olan birey ve toplum,
şehrin coğrafi yakınlığı olan bölgelerle büyük benzerlikler göstermektedir.
Örneğin denizle bir bağı olmayan Gaziantep’in çok sayıda pınarı bulunmakla birlikte
hiç doğal gölü bulunmamaktadır. Belki de bu yüzden şehrin her yanında yapay göl ve
baraj inşa edilmiştir. Bu değişimler, şehrin doğal özelliklerinde önemli değişikliklere
yol açmıştır (Gaziantep Kent Konseyi, 2015,s.3).
2.5.1.2 İklim ve Bitki Örtüsü
İklim özellikleri şehir kimliğinin oluşmasında hem fiziki ortam olarak hem de üzerinde
yaşayan insanların davranışlarını etkileme yoluyla önemli rol oynar. Binaların mimarisi,
seçilen malzeme, yapıların renkleri ve birbirlerine göre konumları şehir dokularının
farklılaşmasına sebep olur.
Soğuk iklim bölgelerinde binaların yapımında kar tutmaması için çatılar yüksek ve dik
olarak dizayn edilir. Isı yalıtımı için, bir yandan mantolama sistemleri sıkça
uygulanırken diğer yandan da az sayıda ve küçük pencereli, birbirlerine daha yakın
yapılar tercih edilir. Sıcak iklim bölgelerinde ise geniş pencereli, geniş balkonlu yapılar
göze çarpar. Yapılaşmada daha az yoğunluk göze çarpar. Hatta bu bölgelerde bina
içlerine ısınma tertibatının konulmadığı sık rastlanan bir durumdur.
İklim koşulları nedeniyle binaların şekillenmesinde görülen bu farklılıklar, bu coğrafya
üzerinde yaşayan insanların davranışlarına da yansır. Soğuk iklim binaları birbirlerine
yakın ve son derece yoğun olduğu için aile-akraba ve komşuluk ilişkileri daha sıktır.
Uzun ve soğuk kış gecelerinde aileler daha fazla bir arada olmak ister. Her bir konutta
çekirdek aile yanında ebeveyn ve akrabalarla birlikte yaşam da sık görülen durumlardır.
Sıcak bölgelerde yapıların birbirinden ayrık ve geniş alana yayılmış olması bu ilişki
yoğunluğunun zayıflamasına yol açar. Dış mekân aktiviteleri için daha müsait olan
39
ılıman iklim bölgelerinde daha bireysel veya çekirdek aileye dönük yaşamlar daha sık
rastlanır.
Gaziantep, coğrafi konumu nedeniyle Akdeniz iklimi ile karasal iklimin bir arada
yaşandığı bir yerdir. Şehrin güney kesimleri daha çok Akdeniz ikliminin etkisindedir.
Şehirde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise soğuk ve yağışlıdır. Denize kıyısı olmaması
nedeniyle nem oranı düşük olan kentte hava çok sert değildir (Gaziantep Kent Konseyi,
2015,s.3). Şehirde hâkim olan karasal iklim şartlarına uygun olarak, yazın aşırı
sıcaklardan korunmak için binalar kuzey-güney istikametine doğru konumlanmışlardır.
Şehrin karakteristiği olan dar sokaklar da gölge mekânlar oluşturması için tasarlanmıştır
(Uğur, 2013,s.28).
İklim sadece insan ve insanın bulunduğu yerler üzerinde etkili olmaz, aynı zamanda o
bölgede yaşayan tüm hayvanlar ve bitki örtüsü üzerinde de etkilidir. Daha yoğun yağış
alan ve çok soğuk olmayan bölgelerin daha yeşillik ve ormanlık olduğu görülür.
Ülkemizde Doğu Karadeniz Bölgesi buna en güzel örnektir. Tersine, gece gündüz
sıcaklıklarının yüksek, kışların çok soğuk yazların kurak geçtiği bölgelerde bitki
örtüsünün kıraç bozkır olduğu sıklıkla görünür. Çok zaman bitki örtüsü şehir kimliğinin
bir parçası haline gelir.
Gaziantep’e özgü bitki türleri dendiğinde akla hiç şüphe yok ki ismini verdiği Antep
Fıstığı gelir. 2010 yılı itibarıyla, şehirde 96.366 ha alanda, 9.275.870 adet meyve veren
fıstık ağacı olduğu tespit edilmiştir (Gaziantep İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010).
Antep fıstığı hem şehrin önemli gelir kaynaklarından birisi hem de yemek ve sosyal
hayatta sıkça tüketilen bir yemiş olarak şehir kültürünün önemli bir parçasıdır.
2.5.1.3 Şehre Özgü Bitki, Hayvan, Irk ve Türler
Şehirde yoğun olarak bulunan belli hayvan ırkları ve türleri de şehir kimliği açısından
ayırt edici bir özelliktir. Gaziantep ilinde oldukça zengin bir faunadan söz etmek
mümkündür. Keklik, tilki ve gelincik gibi hayvanların sayısı bölgedeki ormanlarda
oldukça iyi seviyededir. Ayrıca az da olsa şahin, doğan gibi yırtıcı kuşlar ile Tahtaköprü
Barajı’nda aynalı sazan bulunmaktadır (Gaziantep İl Çevre ve Orman Müdürlüğü,
2010). Gaziantep’te ayrıca 38 familyaya ait 93 kuş türü yaşamaktadır. Bu türler arasında
40
9’u nesli tükenme tehlikesi riski altına girmeye yakın, 2’si tehlike altında, 6 türün hassas
durum arz ettiği ve 1 türün de neslinin yok olmak üzere olduğu tespit edilmiştir.
Dünyada nesli tehdit altında olan Fırat kaplumbağası, turaç ve küçük karabatak Güney
Fırat Havzası Karkamış bölgesinde yaşam alanı bulmuşlardır (Çevre ve Şehircilik
Bakanlığı, 2012).
2.5.1.4 Yer Üstü Suları ve Yeraltı Suları (Ilıca ve Kaplıcalar)
Şehir kimliğini etkileyen doğal bileşenlerin bir diğeri de yer üstü ve yer altı sularıdır. Bu
suların formasyonu, şehrin kuruluş şeklini ve binaların yerleşimini büyük ölçüde
belirlemektedir. Bir şehirde yer altı sularının çokluğu bu şehrin ılıca ve kaplıcalar
yönünden zengin bir şehir olduğunu gösterir. Bu kaynaklar bir yandan şehrin
yapılaşmasını biçimlendirirken, diğer yandan da bu yapıların kendine özgü bir formda
oluşmasına yol açar.
2.5.1.5 Yapay Çevre (Doğal Olmayan Çevre) Özellikleri
Doğal çevre yanında insan eliyle yapılmış olan yapay çevre de fiziksel ortamın
oluşmasında güçlü bir role ve etkiye sahiptir. Doğal olmayan çevre, uygulandığı
dönemin bilgi, teknoloji, kültür ve değerlerini yansıtır. Şehirde bulunan tarihi ya da yeni
yapılar, konutlar, yollar, köprüler tamamen yapay çevrenin birer yansımasıdır. Yapay
çevre oluşumunda, doğada yapılan değişimlerin minimal düzeyde tutulması ve insandoğa iletişiminin olabildiğinde güçlü tutulması, mekân ile bağın güçlü olması için
oldukça önemlidir. Doğal olmayan çevre, şehirde yaşayan insanların ihtiyaçlarından
ortaya çıkan ve insan tarafından oluşturulan öğeleri ifade eder. Örneğin, fetihten itibaren
günümüze kadar İstanbul’un birçok tepesine inşa edilen camiler, şehrin “Camiler Şehri”
olarak anılmasına neden olmuştur. Benzer şekilde Gaziantep’te günümüze ulaşmayı
başaran hanlardan, şehrin yüzlerce yıl boyunca Anadolu’nun Ortadoğu, Asya ve Afrika
ile olan ticari ilişkilerinde bir kavşak noktasında bulunduğu anlaşılmaktadır. 1869
yılında açılan Süveyş Kanalı, şehrin ticari kervanların kavşak noktasında olma
avantajını önemli ölçüde kaybetmesine yol açmıştır. Avrupa ve Güneydoğu Asya
ticareti Mısır’a kaymış, tarihi İpek Yolu giderek önemini kaybetmiş, Gaziantep de bu
kayıptan kendi payına düşeni almıştır. Bu avantaj kaybına rağmen Gaziantep
günümüzde Edirne’den başlayıp İstanbul-Ankara-Adana-Irak hattını oluşturan karayolu
41
üzerinde bulunması nedeniyle yeniden önemli bir pozisyona gelmiştir. Şehir kimliğinde
yapılan yolların, köprülerin ve kanalların önemi Gaziantep örneğinde açıkça kendini
göstermektedir (Kanalıcı, 2012,s.28).
2.5.1.6 Yapı/Bina Grupları
Şehirdeki yapay elemanların oluşturduğu yapı gruplarının şekli, yüksekliği, yerleşimi ve
görsel karakteri şehir kimliğinin vurgulanmasında önemlidir. Yapıların yoğunluğu,
aralarında bulunan mesafenin genişliği, bitişik nizam olup olmaması, binaların
büyüklüğü, yüksekliği ve sayısı göz önünde bulundurulur. Bu yapıların oluşturduğu
form tamamen rastlantısal olabileceği gibi, planlama dâhilinde bilinçli olarak da
yapılmış olabilir. Öte yandan aynı şehrin farklı noktalarında birbirinden bu derece farklı
yapıların ortaya çıkması da mümkündür. Bu durum bir yandan gereksinimlerle, diğer
yandan da tercihlerle açıklanabilir. Yapıların teknolojileri, inşaat teknikleri, kullanılan
malzemelerin dayanıklılığı ve güvenilirliği yanında binaların hangi maksatla
kullanıldıkları da formasyonlarında önemlidir. Öte yandan yapıların değerini
belirlemede tarihi belge niteliği taşıması ve eski olması şüphesiz çok önemli olmakla
birlikte, bunlar tek belirleyici kriter değildir. Bir yapının eski olma değerinin yanı sıra,
simgesel açıdan, kullanım açısından, kültürel açıdan ya da estetik açıdan değer taşıması,
onun korunmasını ve geleceğe taşınmasını gerektirebilir (Birol, t.y.). Özellikle anıtsal
değer taşıyan ve bir medeniyeti temsil eden yapılar, bulundukları coğrafyada mimari
kültürünün şekillenmesinde rol oynarlar. Örneğin Selçuklu eserlerinin yoğunlukta
olduğu bölgelerde, bu medeniyetin mimari anlayışının hâkim olması bu nedenledir.
Bunlara ilaveten o şehrin içinde yaşayan ve bu yapıları kullanan insanların dünya
görüşünü, yaşam şekillerini, estetik anlayışlarını, eğitim düzeylerini, inanç ve zevklerini
kısaca kültürel kimliklerini ortaya koyar.
Zengin bir tarihi ve kültürel mirasa sahip olan Gaziantep’in şehir kimliğini oluşturan
özelliklerinden birisi de taş-kâgir şekilde yapılmış olan Antep evleridir. Tarihsel süreç
içinde önceleri kale çevresinde yoğunlaşan evler zamanla dini yapılar çevresinde
yoğunlaşmaya başlamışlardır. Sıcak bir iklime sahip olan bölgede evler, dar sokaklar ve
yüksek
duvarlar
arkasında
hayatlardan
(avlulardan)
geçilen
yapılar
olarak
tanımlanabilirler. Sokağa açılan büyük bir kapının arkasında, hayatta mutfak
(tandır/ocaklık), tuvalet ve ambar bulunur. Genellikle iki katlı olan evlerin her odasında
42
yeme, yatma ve yıkanma için üniteler bulunur. Oda içinde “küppüye”, döşeklik, kuşta
ve nacar denilen işlemeli ahşap kaplamalar bulunur. Sit alanı olarak belirlenen bölgede
koruma paftası hazırlanmış ve her biri tescillenmiş olmakla birlikte evlerin hızla tahrip
edilmeye devam edildiği görülmektedir (Açıkkol, 1995,s.46).
2.5.1.7 Tarihi Eserler ve Simgesel Yapılar
Yapılar, toplumların ideolojilerini, tarihleri ile bağlarını, yönetim şekillerini ve
inançlarını da ifade eder. Yapılarda kullanılan kimi semboller, mimari veya renkler
siyasi rejimlerin özelliğini ifade etmek amacıyla kullanılır. Şehirde yapıların dizaynında
ve biçimlenmesinde kullanılan üslup, stil, malzeme, kullanılan yapı teknolojileri, imar
ve koruma planları şehrin kimliğinin bir öğesidir. Bunun yanında şehrin sahip olduğu
kültürel ve doğal değerler şehir kimliğini şekillendirirken, şehir kimliğinin oluşması için
bu değerlerin sürekliliğinin sağlanması, şehrin geçmişinden gelen mesajları geleceğe
aktaran maddi ve manevi değerlerin korunması gerekmektedir. Bir şehirde o şehrin
özgün kimliğine katkısı bulunan ve ait olduğu döneme ilişkin kayda değer mimari ve
yaşamsal özellikler taşıyan yapılar ile yapı gruplarının korunması, o şehirde kültürel
sürekliliğin sağlanmasında rol oynamaktadır (Birol, t.y.).
Gaziantep için çok sayıda tarihi eser ve simgeden söz etmek mümkündür. Bunlar
arasında ilk akla gelenler hiç şüphesiz Gaziantep Kalesi ve Zeugma Antik Kenti’dir.
Öyle ki Gaziantep Büyükşehir Belediyesi tarihi Antep Kalesi’ni logosuna taşımıştır.
43
Resim 8: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Logosu ve Kale
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
Öte yandan, birçok Anadolu şehrinin aksine Gaziantep’te tarihi camiler, şehirsel doku
içinde simge ya da odak noktasını oluşturmazlar. Bunun en önemli nedeni, paha
biçilmez tarihi değerlerine karşılık, camilerin morfolojik özellikleri dolayısıyla biçim,
boyut, kullanılan yapı malzemesi, çatı şekli ve yerleşimi ile kentsel dokuyla büyük bir
uyum içinde olmalarıdır. Bu insicam içinde adeta gözden kaybolurlar (Uğur, 2013,s.31).
44
Resim 9: Zeugma Müzesinden Görünüm
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
2.5.1.8 Çevre İmajı
Çevre imajı, gözlemci ve çevrenin karşılıklı iki yönlü iletişimi sonucunda ortaya çıkar.
Çevre, farklılıkları ve ilişkileri ortaya koyarken gözlemci, yaşadığı çevreye adapte
olarak gördüklerine ve hissettiklerine anlam verir ve organize eder. Bu nedenle, çevreye
ait belirli bir gerçeklik, farklı gözlemciler nazarında farklı algılama düzeyleriyle farklı
şekilde tanımlanacaktır (Lynch, 1990,s.6). Bunun yanında şehir dizaynı maddi bir süreç
olmakla birlikte, maddi sınırlandırmalar ve kontrollerle şekillendirilemezler. Farklı
koşullar altında ve farklı bireylerle düzenlemeler birbirinden çok değişik şekillerde
ortaya çıkabilir: tersine dönebilir, kesilebilir. Her an gözün görebileceğinden, kulağın
işitebileceğinden ötede yeni bir manzara ve görünüm değişikliği meydana gelebilir.
Ayrıca hiçbir şey kendiliğinden ve sadece kendini etkileyecek şekilde değişmez. Şehir,
kendisi değişimden etkilenerek dönüşürken, kendisi de çevresini ve üzerinde
yaşayanları dönüştürür. Değişim ve dönüşümler tecrübelerle şekillenirken, her değişim
ve dönüşüm yeni deneyimleri beraberinde getirir. Bir şehirde yaşayan her birey, şehrin
farklı bir bölgesi ile iletişim halindedir ve hafızasında ve hayallerinde şehrin o bölümü
vardır. Kentin hareketli olan öğeleri, özellikleri, insanlar ve diğer günlük aktiviteler de
tıpkı durağan bölümleri kadar önemlidirler. Çok zaman bizim şehir algımız da durağan
45
değildir. Neredeyse tüm duyularımız işlem halindedir ve zihnimizde oluşan şehir imajı
denilen kavram işte tüm bu işlem süreçlerinin bir karmasından ibarettir. Kentler
bireylerin zihinlerinde oluşan imajları sadece farklı karakter ve düşünce tarzını
benimsemiş farklı sınıflardan bireylerin algılamalarından ibaret değildir. Bunun
yanında, birçok müteahhitin şehir üzerinde yaptıkları ve kendi düşünce ve bakışlarını
aktardıkları yapılar da o şehrin görünümünde önemli görsel tanımlamalar ortaya
koyarlar. Zahiren bakıldığında stabil gibi görünen yaşam ortamları, detayda sürekli
değişim ve dönüşüm halindedir. Şehrin büyümesi sürecinde sadece kısmi kontroller
uygulanabilir (Lynch, 1990,ss.1-3).
Gaziantep de kadim medeniyeti ve üzerinde yaşanmış binlerce yıllık birikimiyle yıllar
içinde önemli değişikliklere uğrayarak günümüze kadar gelmiştir. Ancak şehre dair asıl
önemli çehre değişiminin 19. yüzyıl sonları ile birlikte başladığını söylemek yanlış
olmayacaktır. Bu döneme kadar şehir, kale ve çevresinde kümeleşen konutlardan
oluşuyordu. Kendi içinde kapalı yapılar şeklinde gelişen mahalleler, sosyal
katmanlaşmadan çok ırksal ve dinsel farklılaşmalara göre ayrışmışlardı. Mahalleler
içinde ise konutlar örümcek ağı şeklinde bir yapı göstererek sokaklar ve çıkmaz
sokaklardan oluşan mahallelerle bunlarda kopuk, avlu içinde bağımsız konutlardan
oluşmuştur. Konutların sık konumlanmalarının bir diğer nedeni de iklimin yazları çok
sıcak, kışları soğuk ve yağışlı olmasındandır. Binalarda oluşturulan çıkmalarla dar
sokaklara koruyucu alanlar oluşturulmaya çalışılmıştır. İklim ayrıca konutlarda
olabildiğince geniş alan oluşturulmasını da gerekli kılmıştır (Kanalıcı, 2012,ss.25-26).
46
Grafik 7: 19. Yüzyılda Gaziantep’in Dinsel Farklılıklara Göre Ayrılan Mahalleleri
Kaynak: Kanalıcı, 2012,s.26
Şekil 7’de açıklandığı üzere, yeşil ile boyalı alanlar Müslüman nüfusun, sarı ile boyalı
alanlar Hıristiyan ve özellikle Ermeni nüfusun, turuncu ile boyalı alanlar ise Musevi
nüfusun 19. Yüzyılda yoğun olarak yaşadıkları bölgeleri göstermektedir. Zaman içinde
Ermeni ve Musevi yerleşikler bölgeyi terk etmiş olsalar da yüzlerce yıllık ortak yaşamın
izleri gerek tarihi eserlerde gerekse gündelik hayatta kendini göstermektedir.
Kentin klasik dokusu zamanla modernleşmeye ve ihtiyaçlara bağlı olarak şekil
değiştirmeye başlamıştır. Özellikle 1950’lerden sonra görülen yapısal değişiklikler
nedeniyle geleneksel şehir dokusu ve mimarisi yok olmaya başlamıştır (Kanalıcı,
2012,s.26).
Sadece Gaziantep’te değil, ülkemizin diğer şehirlerinde, hatta küresel ölçekte şehirlerin
giderek güzelliklerini ve doğallıklarını kaybettiklerine yönelik karamsar bir bakış açısı
söz konusudur. Hatta kimi araştırmacılara göre, güzel ve yaşanabilir bir şehir çevresi
neredeyse imkânsız bir durumdur. Zira dünyada kir, duman, küresel ısınma, kalabalık,
kargaşa ve monotonluk gibi sorunların çözümlenmesi oldukça güçtür. Bu bakış açısıyla
hareket edenler çevrenin olağanüstü insicamını ve güzelliklerini göremezler. Aslolan bu
güzellikleri ortaya çıkartabilmek ve yaşanabilir bir çevre oluşturabilmek için gereken
çalışmaların yapılmasıdır. Çevre dizaynında ayırt edilebilirlik ve kargaşadan uzak
47
olmak bir şehir için önemli unsurlar olarak görülse de şehrin büyüklüğü, zaman ve
komplekslik düzeyi, çevrenin algısında oldukça önemlidir. Çevrenin yapısının
oluşumunda ve tanımlanmasında renkler, şekil, hareket, ışığın polarize olması yanında
koku, ses, dokunma, yerçekimi hissiyatı ve hatta elektrik manyetik alanlar gibi birçok
parametre değerlendirmelere bilinçli veya bilinçsiz olarak alınır. İyi bir çevre imajı
burada yaşayanlara güven ve huzur verir. Birey bu durumda iç dünyası ve dış âlem
arasında uyumlu bir ilişki kurar. Tersi durumda ise dış dünya ile sınırlı iletişim ve
çevreye karşı korku ve içine kapanma durumu söz konusudur. Çevre ile doğru bir
iletişimin kurulabilmesi bireyin çevre ile ilgili deneyimlerinin gelişmesine yardımcı olur
(Lynch, 1990,ss.1-3).
Çevre imajı kimlik, yapı ve anlamdan oluşan üç faktörü kapsar. Uygun bir imajın
gerçekleşmesi için her şeyden önce objeyi diğer emsallerinden ayıracak kendine ait bir
kimliğin ve imajının bulunması gerekir. Ayrıca, imajın mekânsal bir karşılığı olmalıdır.
Bu sayede imaj sahibi olan objeyi diğer objelerden ayırt etmek mümkün olur. Son
olarak, bu ojenin gözlemci açısından uygulamada veya duygusal olarak bir anlamı
bulunmalıdır. Anlam aynı zamanda mekân ve kalıplarla olan ilişkiden farklı bir
ilişkilendirme sürecini de ifade eder. Bu noktada bir şehrin anlamının ne olduğunu
bilmek veya kavrayabilmek oldukça karmaşık bir konudur. Kimlik ve ilişkilerin
tanımlanmasında, grupların zihinlerinde oluşan imajlar da birbirlerinden oldukça farklı
sonuçlar
vereceğinden
pek
istikrarlı
olmayabilir.
Üstelik
anlam,
fiziksel
manipülasyonlardan da fazla etkilenmez. Öte yandan, eğer farklı sınıflardan ve düşünce
gruplarından insanların her birisinin ayrı ayrı memnun olacakları bir şehir ortamı
sağlanması
kendiliğinden
amaçlanıyorsa,
gelişen
bireylerin
direkt
bir çevre düzenine
rehberliğine
ihtiyaç vardır
ihtiyaç
duymadan
(Lynch, 1990,s.8).
Örneğin Manhattan, canlılık, güç, gizem, kalabalık, azamet vb. anlamlarını ifade
edebilir. Bir imajın yaşayan bir mekânda yerleşik bir değerinin oluşabilmesi için bu
imajın birçok kalifikasyonlarının bulunması gerekir. Şartların gereklerine göre hareket
etme eğilimi bireyin çevresi ile uyumlu şekilde davranmasını gerekli kılar. Çevre,
yeterince açık, net ve iyi entegre olmuş olmalıdır ki ekonomik ve zihinsel aktiviteler
sorun yaşamadan gerçekleşebilsin. Ayrıca çevrede büyük başarısızlıklarla karşılaşılması
riskinin düşük olduğu, güvenilir bir ortam söz konusu olmalıdır. Bunlara ek olarak imaj
açık uçlu olmalı, değişimlere uyumlu, bireyin araştırma ve düzenleme yapabilmesini
48
sağlayacak şekilde olmalıdır. Öyle ki bireyin kendi gerçeklemesini yaşayabilmesi için
boş alanlar da bulunmalı ve diğer bireylerle iletişime açık bir ortam olmalıdır. Yukarıda
sözü edilen her kriter bireyler tarafından kendi algı ve değerlendirmelerine göre göreceli
olarak önem sırasına konulur. Burada ağırlıklı olarak bağımsız değişken olması
nedeniyle fiziksel çevre üzerine vurgu yapılması nedeniyle fiziksel özelliklerin kimlik
ve yapının zihinsel imajda oluşan algısı önem taşımaktadır. Bu noktada imaj
yeteneğinin tanımlanmasında fayda vardır. İmaj yeteneği, gözlemcinin gözünde yüksek
imaj oluşturması ihtimali olan fiziksel nesnenin kalitesini ifade eder. Zihinde çevrenin
makul bir algısının oluşmasına yardımcı olacak şekil, renk ve düzenlemeler bu
kapsamda değerlendirilebilir. Anlaşılabilirlik (legibility), görünebilirlik (visibility) gibi
özelliklerle sadece nesnelerin görülmesi değil, diğer duyu organları ile net şekilde
algılanması gerekliliğini ortaya koyar. Legibility kavramı ile şehrin farklı bölgelerinin
rahatlıkla ayırt edilebilir ve tanınabilir olması ifade edilmektedir. Bu ayrıştırma ise
şehrin farklı bölgelerinde bulunan tarihi eserler, yollar, anıtsal değeri olan yapılar ve
sembollerle mümkündür. Bunların yanında şehrin büyüklüğü, şehrin yol ve sokaklarının
basit veya karışık olması, merkezlere ulaşımın kolaylığı veya zorluğu, bunları
gerçekleştirmek için harcanması gereken zaman gibi durumları kapsayan çevresel
faktörler de şehrin kimliği açısından önemlidir. Gerçekten de yön bulma konusunda
çevresel imaj son derece önemlidir. Birey, dış dünyaya ait çevreyi, kendi mantık
süzgecinden
geçirerek
bir
imaj
oluşturur.
Örneğin
Manhattan’ın
zihinde
tanımlanmasında olguların ve beğenilerinin bir sıralamasını yaparak yaşadığı bölgede
bir doğal çevre tanımı yapar. Bu tanımlamanın ardından birey sırayla yeni bilgiler
ekleyerek kendini çevreleyen dünyayı tanımlamaya çalışır (Lynch, 1990,s.9).
2.5.1.9 Şehir Kültürü
Şehir kültürü, üzerinde kurulu olduğu toprakların binlerce yıllık geçmişini de
yüklenerek günümüze gelen bir değerler bütünüdür. Bu pencereden bakıldığında, şehrin
üzerinde halen yaşamakta olan toplumun yaşayan kültürü yanında, evvelce bu
topraklarda varlığını sürdürmüş toplumların kültürleri de o şehrin kültürel mirası
arasında yer alır. Hatta fark ederek veya etmeyerek, şehirde yaşayanlar, binlerce yıl
öncesinin kültürel, geleneksel veya yaşamsal alışkanlıklarının bir kısmını yaşatmaya
devam ederler. Bu bazen dilde kullanılan kelimeler, bazen mutfak kültürüne yönelik bir
yemek çeşidi, bazen giyim kuşam, şehir mimarisi veya adette kendini gösterebilir.
49
Coğrafi konumu nedeniyle tüm tarih boyunca farklı uygarlıkların beşiği ve geçiş
noktasında bulunan Gaziantep, üzerinde varlığını sürdüren medeniyetlerden önemli
kültürel zenginliklere sahip olmuştur. Mutfak kültürü de bunun en güzel örnekleri ile
doludur. 18. Yüzyılda yazılan Ali Eşref Dede’nin Yemek Risalesi’nde Ciğer (Cartlak)
Kebabı, Taze Peynir Helvası ve Badımcan Dolması’ndan söz edilmektedir. Günümüzde
de bu yemekler aynı isimle yöre mutfağını süslemektedir. Çok daha eskilerden, Dede
Korkut masallarında adı geçen kara kavurma, yahni, sarımsak aşı ve borani de halen
şehir mutfağının özel yemekleri arasındadır. Dünya çapında haklı bir üne sahip olan
Gaziantep mutfağını ayrıcalıklı kılan özelliklerin başında yemeklerde kullanılan
baharatların çeşitliliği ve farklılığı gelmektedir. Örneğin yoğurt kullanılan yemeklerde
haspir (safran) ve nane, tatlılarda rezene ve tarçın kullanılır. Yemeklere ve salatalara
lezzet vermesi için ise 7 çeşit ekşi kullanılmaktadır. Tüm bu katkıların, yörenin doğal
şartlarında üretilmesi de doğal tat ve aromanın bozulmamasını sağlamaktadır. Yemek
yapımında kullanılan malzemeler de yöresel ve şehre özgüdür. Çirtikli sahan (bakırdan
süslü yemek kabı), duz ölbesi (söğütten yapılan tuzluk), katremiz (peynir, turşu vb.
saklanan büyük küp), lengeri (ortası az çukur büyük sahan), teşt (leğen), şapşak (saplı
tas) ve zırk (büyük, enli ve eğri kıyma bıçağı) bunlardan bazılarıdır (Gaziantep Mutfağı,
t.y.,s.4,6,8).
Resim 10: Antep Lahmacunu ve Simit Kebabı
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
50
Resim 11: Katmer
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
Gaziantep’e mahsus önemli kültürel değerlerden birisi de meşhur Tahmis kahvesidir.
Türkmen Ağası ve Sancak Beyi olan Mustafa Ağa tarafından 1638 yılında yaptırılan
Tahmis Kahvesi’nin temel yapım gerekçesi Mevlevihane’ye gelir getirmesidir.
“Tahmis” kahvenin dövüldüğü yer anlamına gelmektedir. Eskiden kahve, cevizden
yapılan büyük dibeklerde, cevizden veya kara taştan yapılan aletlerle dövülürdü. Antep
tarihinde ve kültürel hayatında önemli bir yere sahip olan Tahmis Kahvesi’nin özellikle
Ramazan dönemlerinde çok farklı bir atmosfere sahip olduğu, kahvenin asma katında
musiki sanatları icra edildiği, Karagöz-Hacivat gösterileri, hikâyecilerle eğlence
merkezi kimliği taşıdığı anlatılmaktadır. Kahve, aynı zamanda tasavvuf söyleşilerine de
ev sahipliği yapmıştır (Aksoy vd., 2014,s.30).
51
Resim 12: Tarihi Tahmis Kahvehanesi ve Kahve
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
Tüm bu kültürel değerler, yüzlerce hatta binlerce yıllık birikimin damıtılması sonucunda
ortaya çıkar. Uzun yıllar içinde ortaya çıkan şehrin ruhu, üzerinde varlığını sürdüren
canlı/cansız tüm varlıklara yansır. Bu nedenledir ki kısa bir zaman içinde oluşturulan
uydu kentlerin ve apartman demetlerinden oluşan yaşam merkezlerinin bir türlü ifade
edilemeyen bireyde oluşturduğu “yavanlığı” ve “yalnızlığı” kolay kolay giderilemez.
İstanbul’da Fatih ve Üsküdar’ı yeni oluşan uydu kentlerden ayıran temel özellik bu
ruhtur.
Bu uydu kentlerde veya merkez şehirlere göre periferde olup bu tür birikimlerin ortaya
konamadığı kentlerde, bölgeye ait bir kimlik ve kültür oluşturmak, geliştirmek ve
evvelden birikimler varsa hatırlatmak için profesyonel çalışmalara ihtiyaç vardır.
Aşağıda şehir kültürüne katkı sağlayacak çeşitli etkinlik ve aktiviteler açıklanmıştır
(Alexa, 2007,s.4):
1. Sanat ve medya aktiviteleri ve kuruluşların ortaya koyacağı çalışmalar ve
etkinlikler.
2. Gençlik, etnik azınlık ve toplumu ilgilendiren diğer alanlar yanında yerel
festivaller ve aktiviteler: Gaziantep, etnik ve kültürel zenginliği nedeniyle, bu tür
çalışmalarla şehir kültürüne önemli katkılar sağlayabilecek potansiyeldedir.
52
3. Arkeoloji, mutfak, yerel tarih, dialektik ve ritüeller gibi maddi ve maddi
olmayan miras üzerine yerel ve uluslararası çalışmalar yapmak: Antep’in mutfak
kültürü, özellikle mutfak turizmi meraklıları için bu şehrin önemli bir
destinasyon olarak değerlendirilmesinde göz önünde bulundurulabilecek
özelliklerinden birisidir.
4. Yerel imaj oluşturma ve geliştirme (varsa olumsuz imajın olumluya çevrilmesi)
5. Kamusal ve açık alanlarıyla birlikte doğal ve insan eliyle yapılmış çevrenin net
olarak
tanımlanması
ve
buna
yönelik
aktivitelerin
gerçekleştirilmesi
gerekmektedir.
6. İnsanların sosyalleştiği mekânlar, yollardaki marketler, restoranlar ve kafeler
gibi yaşanan yerin diğerlerinden farklı olan yönlerinin ortaya konarak turizme
kazandırılmalıdır.
7. Üniversite ve özel sektör araştırma merkezleri gibi entelektüel birikim ve
bilimsel inovasyona katkı sağlayacak yerel kurum ve kuruluşların şehir üzerine
araştırmalar yaparak şehre ait üzerinde çalışılabilecek değerlerinin geliştirilmesi
sağlanabilir.
8. Yerel olarak üretilen ürünler ve hizmetlerin bilinirliğinin arttırılması ve bunların
çeşitlendirilmesi sağlanabilir.
9. Tiyatro, dans, edebiyat ve diğer kültürel alanlarda kentte çeşitli aktivitelerin
gerçekleştirilmesi
ve
bu
etkinliklerin
medya
aracılığıyla
duyurulması
sağlanmalıdır.
1.3 ŞEHRİN KİMLİK EROZYONU
Dünya ekonomisini elinde tutmaya yönelik hızla etkisini artıran küreselleşme süreci,
sonuçları itibarıyla yaşam mekanlarını ve mimariyi, dolayısıyla da şehirlerimizin
kimliklerini, kaçınılmaz biçimde etkilemektedir (Ulu ve Karakoç, 2004,s.59). Buna
paralel olarak son yıllarda kırsaldan şehre yaşanan göçle ortaya çıkan hızlı nüfus artışı
ve hızlı şehirleşme, temelde ekonomik, teknolojik ve sosyal birtakım değişikliklerle
mevcut şehir dokusunun çözülmesine neden olmuştur. Gelişen teknoloji ile birlikte bina
üretim metotlarının değişimi, şehirsel mülkiyetin değişen yapısı, daha sağlıklı ortamlar
oluşturmak amacıyla ortaya çıkan yıkım ve şehirsel yenileme, kentsel mekânın
değişimine yol açarak şehir kimliğinin genellikle olumsuz yönde etkilenmesine neden
olmaktadır. Dünyada yaşanan göç-hızlı kentleşme sürecinin bir benzeri de ülkemizde
53
yaşanmıştır. Türkiye’de bu değişim ve dönüşüm süreci, özellikle 1950’li yıllardan sonra
kendini göstermiştir (Topçu, 2011,s.1050). Hızlı, plansız ve çarpık kentleşme ile
şehirlerde gözlemlenen ve şehir kimliğine aykırı olarak değerlendirilebilecek bazı
uygulamalar günümüzde sıklıkla karşılaştığımız durumlardır (Kaya vd., 2014,s.74).
Günümüzde kimliklerini süratle kaybetmekte olan birçok şehir incelendiğinde aşağı
yukarı benzer sorunların varlığı göze çarpar. Bilhassa kadim medeniyetlerin beşiği olan
Anadolu’da, binlerce yıllık tarihi miras üzerinde yaşamakta olan şehirler, kendilerine
özgü mimari ve kültürel değerlerle hiç örtüşmeyen hızlı bir başkalaşımın esiri
olmuşlardır. Üstelik bu süreçler, kanun dışı yöntemlerle gecekondulaşma veya
gökdelenleşme gibi iki uçta olan ama her iki durumda da şehrin mimari ve kültürel
dokusunu harap eden durumlarla değil; uygulama planlarına uygun, imar yasalarına
aykırı olmayan yeni binalarla gerçekleşmektedir. (Ekinci, t.y.,s.39). Bu süreçte “konut
yenileme” gibi eksik bir bakış açısıyla başlanmış olan kentsel dönüşüm çalışmaları da
kimlik erozyonunu dolaylı yönden hızlandırmıştır. Kimlik erozyonu sorunu ülkemizdeki
birçok kentte olduğu gibi Gaziantep için de geçerlidir. Eskinin naif ahşap evler, zamanla
yerlerini betonarme çok katlı apartmanlara bırakmıştır. Son dönemlerde artan bilinçle
ayakta kalmış olanların gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için çaba harcanmaktadır.
Ancak, şehir kimliğinin en önemli unsurlarından olan şehir mimarisinin tarihi birkaç
mekânın korunarak turistik olarak değerlendirilmesinin yanında, kimliğin yaşatılması
adına yeni yapılan konutlarda da şehir kimliğine yönelik hassasiyetin gösterilmesinde
fayda vardır. Öte yandan, çarpık yapılaşmanın ve gecekondulaşmanın önüne geçmek
adına, Şehitkamil ve Şahinbey’de planlamaları yapılan kentsel dönüşüm projeleri
kapsamında çevre düzenleme ve dönüşüm çalışmaları gerçekleştirilmektedir.
Resim 13: Gaziantep Şahinbey Kentsel Dönüşüm Çalışmaları
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
54
1.4 ŞEHİR PAZARLAMASI
Küreselleşen dünyada her alanda olduğu gibi şehirler arasında da kıyasıya bir rekabet
durumu söz konusudur. Özellikle turizm, sanayi ve eğitim gibi çok farklı alanlarda
şehirler birbirleri ile rekabet ederek, küresel pazardan daha fazla pay almanın yollarını
aramaya başlamışlardır. Bu noktada şehir pazarlama son derece önemli bir noktaya
gelmiştir. Günümüzde tüketici tatmininin merkeze konduğu pazarlama stratejilerinde,
tüketicinin memnuniyetini sağlayacak ve bunu sürekli hale getirecek pazarlama
stratejileri rekabette başarılı olunması için hayati önem taşımaktadır. Eğer şehrin
başarısı sahip olduğu rekabet gücünde saklı ise iyi planlanmış şehre dair çekicilikler ve
bunların doğru şekilde pazarlanması uluslararası düzeyde başarıyı getirecektir.
Şehir pazarlama, tüketici durumundaki hedef kitlenin ihtiyaç ve beklentilerinin tespit
edilerek, hedef kitlenin maksimum düzeyde tatmin sağlayacağı şekilde şehre ait olan
ekonomik, kültürel, sosyal ve sanatsal fonksiyonları talep edenlerin hizmetine arz
edilmesidir. Bu çerçevede pazarlama biliminde uygulanan 4P (product:ürün, price:fiyat,
promotion:promosyon ve place:yer)
kuralı şehir pazarlamada uygulanabilir: şehir
pazarlama sürecinde ürün az çok maddi bir varlıktır ve pazarlama esnasında yeterince
tanımlanır. Ancak burada ürün bir şehir olduğu için çok eski tarihi mirasından,
günümüzdeki değerlerine hatta olumsuzluklarına kadar tanımlanması gereken,
ekonomik, sosyal ve çevresel olumlu ve olumsuz tarafları iyi analiz edilmesi gereken bir
durum arz eder. Pazarlaması yapılan şehrin, farklı ilgi alanı olan gruplarının tercih ve
beklentileri göz önünde bulundurularak diğer emsallerinden farklı yanları bulunmalıdır.
Pazarlamanın bir diğer bileşeni olan place (yer) faktörü, taşınabilir mallar için farklı
mekânların pazarlama açısından değerlendirilmesini ifade eder. Oysa şehri pazarlamada
yerin değiştirilmesi söz konusu değildir. Öte yandan şehirde fiyat olgusu da manipüle
edilebilir bir faktör değildir. Bu noktada promosyon şehri pazarlamada en önemli faktör
olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda, hedef belirleme, imaj çalışması,
promosyon stratejileri geliştirme ve çalışmaların sonuçların gözlenmesi şehir
pazarlamada hayati öneme haiz girişimler olarak değerlendirilebilir (Bursac, 2006,s.20).
Pazarlamanın temel taşlarından bir tanesi tüketici yönelimli olmaktır. Bu da, ürünü,
pazarlama iletişimini, fiyatı ve dağıtımı yani iş yapış biçimini tüketici bakış açısıyla
düşünmektir. Şehir pazarlamasında tüketici yönelimi ise, şehrin hedeflediği mevcut ya
da potansiyel grupların, şehirle ilgili somut deneyimleri, şehre karşı neler hissettikleri,
55
şehri değerlendirirken hangi fiziksel ya da sembolik unsurları göz önünde
bulundurduklarıdır (Kavaratzis, 2005,s.507-508).
Şehir pazarlama kapsamında marka oluşturma çok önemlidir. Spor müsabakaları,
kültürel aktiviteler, kurumların reklam ve tanıtımları, şehir web sitesi, anıtsal değer
taşıyan eserlerin ortaya çıkartılması veya yenilerinin yapılması, mimari ve kamusal alan
projeleri şehir pazarlamanın önemli enstrümanları arasında yer alır (Bursac, 2006,s.19).
Örneğin Big Ben saat kulesi ve Buckingham Sarayı ile tanınan Londra’da son dönemde
yapılan “London Eye” şehrin görselliğine katkı sağlamış ve şehir pazarlamasında
referans olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Resim 14: London Eye
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2014
Resim 15: Buckingham Sarayı
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2014
56
Şekil 8’de belirtildiği üzere şehir pazarlama, hedef pazarlar, pazarlama unsurları ve
planlama grupları olmak üzere iç içe üç katmandan meydana gelir. Hedef pazarlar
olarak tanımlanan bölüm, şehirle ilgili pazarlama çalışmaları ile ulaşılmak istenen kitle
vurgulanmaya çalışılmaktadır. Hedef gruplar olarak iş amacı ile şehre gelenler ve iş
amacı olmayan ziyaretçiler yanında şehirde yerleşikler de ifade edilmektedir. Yerleşik
kişiler toplumun en eğitimli üst katmanından bireyler olabileceği gibi zenginler,
yoksullar, vasıflı/vasıfsız işçiler, yatırımcılar ve girişimciler de olabilir.
Resim 16: Gaziantep Kale Önündeki Meydandan Bir Görünüm
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
57
Grafik 8: Şehir Pazarlama Düzeyleri
Hedef Pazarlar:
İhracatçılar,
Yatırımcılar, Üreticiler,
Şirketler, Kente Yeni
Yerleşenler, Turistler ve
Kongrelere katılanlar
Pazarlama Unsurları:
Alt yapı, Faaliyetler,
Yerleşikler, Şehrin
imajı ve yaşam kalitesi
Planlama Grubu:
Şehrin yerleşikleri,
İş Dünyası,
Yerel ve Bölgesel
Yönetimler
Şehir Pazarlama
Planı: Durum, vizyon
ve eylem
Kaynak: Vural, 2010,s.59
Gaziantep gibi sanayi yönüyle markalaşmaya ve şehir pazarlamasına girişen şehirler
için iş dünyası ve sanayi işletmeleri de önemli bir yer tutar. Ağır sanayi, montaj sanayi,
ileri teknoloji üretimi, hizmet sektörü vb. bu alanda göz önünde bulundurulması gereken
hedef kitledir. Gaziantep için önemli bir mecra olan ihracat pazarları da bu alanda
önemlidir. Ulusal ve uluslararası pazarların durumu şehri pazarlamada önemlidir.
Pazarlama unsurları ise şehrin diğer şehirlere göre avantajlı olabileceği farklı ve cazip
yönleri ile şehrin imajı ve yaşam kalitesinin vurgulanmasını ifade eder. Yukarıdaki
şekilde yerel ve merkezi idare ile üniversite, medya, yerleşikler ile iş topluluklarının
mevcut durumu değerlendirip vizyon ve strateji geliştirmesini ifade eder (Vural,
2010,s.60).
1.4.1 Şehir İmajı
Küreselleşme ile birlikte insanların kitlesel olarak hareket eğilimlerinin artması, ticaret,
turizm ve eğitim gibi çok farklı nedenleri de kapsayan farklı parametrelerin bir sonucu
olarak karşımıza çıkar. Örneğin turizm konusunda eskiden deniz-güneş-kum üçgeni
58
hedefe konur, bu özellikleri olmayan bölgeler turistik yer kapsamında görülmezdi. Oysa
insanların giderek eğitim seviyelerinin, yaşam kalitelerinin ve bilişim teknolojileri
sayesinde görgü ve bilgilerinin artmasıyla, sadece turizm konusunda bile çok farklı
kaynaklar değerlendirilmeye alınmaya başlanmıştır. Şehirlerin turizm konusunda
tanıtımında imaj ve pazarlama giderek çok daha fazla önem kazanmaya başlamıştır.
Benzer şekilde, eğitim için dünyanın farklı ülkelerinde farklı üniversiteleri tercih eden
insanların, bu tercihlerinde etkili olacak tanıtım çalışmaları bireyin tercihlerini son
derece etkileyecektir. Örneğin, yabancı dil eğitimi konusunda son yıllarda önemli bir
destinasyon haline gelen Malta’da yerel dil esasen İngilizce değildir. İyi bir marka ve
tanıtımla, eğitim alanında önemli bir merkez haline gelen Malta, şehir pazarlama
konusunda başarılı olmuş bir örnektir.
Şehir pazarlamasından imaj oluşturma ve var olan imajın değerini güçlendirme, hem iç
hem de dış şehir pazarlama çalışmalarında oldukça önemlidir. Şehirde yerleşikler için,
girişimciler için ve turistler için olmak üzere üç farklı imaj çalışmasından söz edilebilir.
Ayrıca bu üç imaj çalışmasının birbirleri ile de ilintilendirilmeleri gerekir (Bursac,
2006,s.21).
Birçok şehrin insanlarca algılanan imajları veya temel değerleri vardır. Örneğin, Paris
romantizmi, Milano stil ve modayı, New York çeşitliliği ve dinamizmi, Tokyo
modernizmi imaj çalışmalarında ön planda kullanmış ve başarılı olmuş şehirlerdir.
Aşağıda dünya çapında marka değeri olan bazı şehirlerin logoları verilmiştir.
Resim 17: Marka Değeri Olan Şehir Logoları
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
59
Resim 18: Marka Şehir Gaziantep Logosu
Kaynak: Marka Şehir, t.y.
Ülkemizde ise ilk tescilli şehir logosu Gaziantep’e aittir. Gaziantep’te marka oluşturma
çalışmalarının temeli, şehrin bir sanayi şehri olması üzerine kurgulanmış ve Gaziantep
Sanayi Odası adına 2003 yılında Gaziantep logosu tescillenmiştir. Tespit edilen logo,
belirli bir kalite standardı üzerinde sanayi üretimi yapan firmaların ürünlerinin
ambalajlarında kullanılmaya başlanmıştır. Kaliteli ürünlerin %40’ının AB ülkelerine,
%10’unun da ABD’ye ihraç edildiği düşünüldüğünde orta vadede şehir markası ile
kalitenin özdeş olarak algılanması planlanmıştır. Proje ile kaliteli ürünlerin üretildiği
sanayi şehri Gaziantep markasının zihinlerde oturtulması hedeflenmiştir. Bu çalışmalar
sayesinde mevcutta var olan sanayi potansiyelinin geliştirilmesi amaçlanmış, ülkede
yatırım konusunda öne çıkan batı şehirlerine karşılık alternatif bir yatırım bölgesi olarak
sunulmaya çalışılmıştır. Marka şehir olarak Gaziantep üzerinde yapılan çalışmalarda
temel amaç, şehri ulusal ve uluslararası ölçekte marka zengini haline getirmek olarak
belirlenmiştir. Gaziantep markasının tanınırlığının arttırılması ile bu marka altında olan
diğer markaların da değerinin artması hedeflenmiştir (Markakent, t.y.). Markalaşma
projesi yanında İnovasyon Vadisi Gaziantep ve AR-GE konularında yapılan
çalışmalarla Gaziantep sanayiinin önü açılmaya çalışılmış ve şehir markasının
güçlenmesi hedeflenmiştir (Markaşehir, t.y.). Bu girişimler kısa sürede meyvelerini
vermiştir. 2014 yılında hazırlanan marka haritasına göre ülke genelinde liderliği
Marmara Bölgesinin yaptığı araştırmada, Gaziantep marka başvuru sayısında ilk on
şehir içine girmeyi başarmıştır (Gaziantep Marka, t.y.).
Sonuç olarak şehir imajı, insanların o şehre yönelik algı ve izlenimlerinin manzumesi
olduğu için şehir markası oluşturma sürecinde oldukça önemlidir. Hedef kitlede olumlu
imajın oluşturulması, o şehre rekabet avantajı ve sürdürülebilir bir gelişme süreci vaat
edecektir. Olumlu imajın oluşturulabilmesi için hedef kitleye yönelik imajın doğru
60
şekilde oluşturulması, varsa olumsuz imajın olumluya çevrilebilmesi için farklı iletişim
kanallarının harekete geçirilmesinde fayda vardır (Vural, 2012,s.102).
Şehirlerin yapacakları imaj çalışmalarında ülkelerin imajı da oldukça önemlidir.
Örneğin, kaliteli elektronik cihaz ve otomobil üretimi konusunda pozitif bir imaja sahip
olan Almanya’nın herhangi bir şehrinde üretilmiş olan teknolojik ürünlerin dünya
pazarında alıcı bulması hiç de zor değildir. Buna karşılık taklit ve ucuz ürün
üretilmesiyle tanınan Çin’de faaliyet gösteren bir firma çok kaliteli bir ürün geliştirse de
dünya pazarında alıcılar bu ürüne kalitesiz ve taklit gözüyle bakacaklardır. Dünyanın en
büyük elmas rezervlerine sahip ülkelerden birisi olan Liberya da iç savaşın, kan ve
gözyaşının dinmediği bir ülke olarak turizm konusunda emsal özelliklere sahip
ülkelerle, kötü imajı nedeniyle rekabet etme şansına sahip değildir. Bu nedenledir ki
şehir imajının olumlu mesaj vermesi için ait olduğu ülkenin de imajının küresel ölçekte
iyi ve kabul edilebilir olması gerekir.
1.5 ŞEHİR MARKASI
Şehir planlama ve yönetiminin daha yerinde ve bilimsel temelli olarak yapılabilmesi
için mekân pazarlama ve şehir pazarlama teorik olarak pazarlama bilimi kapsamında
değerlendirilmektedir. Pazarlamanın hiç şüphesiz en önemli çıkış noktalarından birisi
tüketiciyi yönlendirme, ürünü düşünme ve tüketicinin gözünden iş yapmanın yollarını
veya tekniklerini ortaya çıkarabilmedir. Şehir pazarlamada ise özellikle o şehir üzerinde
yaşayan bireylerin tüketici olduğu düşünüldüğünde şehri nasıl gördükleri, o şehirle ilgili
ne hissettikleri, şehirlerini tanımlarken ne tür semboller, fiziksel değeler ve
elementlerden yola çıktıkları son derece önemlidir. Kültürel coğrafya ve sosyoloji bilim
dalları bu kavramların içini doldurmak ve politika yapıcılara yön göstermek anlamında
destekleyici alanlardır (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.506-507).
Amerikan Pazarlama Kuruluşu markayı isim, görünüm, işaret, sembol, dizayn veya
bunların bir karışımı olarak tanımlayarak bir ürünün veya hizmetin diğerlerinden ayırt
edici özelliklerini vurgulamaya çalışmak olarak tanımlamışlardır. Öte yandan mekân
markalamayı gerekli kılan haller şu şeklide sıralamaktadırlar (Hanna ve Rowley,
2008,s.62-63):
61
1. Uluslararası medyanın giderek artan gücü,
2. Uluslararası seyahat maliyetlerinin giderek azalması,
3. Giderek artan tüketicinin harcama gücü,
4. Uluslararası yatırımcıların kıtlığı,
5. Vasıflı ve profesyonel göçmenler konusunda kentler arası rekabet,
6. Küresel iletişim organlarının etkisiyle farklı kültürlere olan ilginin
giderek artması,
7. Kentler arasında yaşam kalitesi açısından denklik bulunmaması.
Özellikle küreselleşmenin ve iletişim organlarının giderek modernleşmesiyle şehirler ve
kültürler arası ilişki giderek artmıştır. Yukarıda sayılan faktörlerin de etkisiyle şehirlerin
uluslararası tanınırlığa sahip olması ve marka değer taşıması özellikle şehirlerin
ekonomik olarak da önem verdikleri konulardan birisi haline gelmiştir.
Basitçe tanımlamak gerekirse marka, tüketicinin o ürünü daha iyi tanımasını ve ürünün
diğerlerinden ayrıcalıklı olan değerlerini kavramasını sağlayan ve ürün/hizmetin bu
yöntemle değerini ve faydalarını arttıran çok boyutlu tanıtım faaliyetidir. İster resim,
fotoğraf veya film, ister tarihi bir anıt olsun, bir şehrin hayalimizde oluşturduğu imaj,
büyük ihtimalle oluşturulmuş markanın zihnimizde yansımasından ibarettir. Birçok
çiftin balayı için Paris’i seçmelerinin sebebi, bu şehrin “âşıklar şehri” veya “romantizm
şehri” olarak tanımlanan bir imajla markalaşmasından başka bir şey değildir. O halde
marka kavramı, şehri pazarlama ve imajında son derece önemlidir. Genel kavram olarak
marka; belirli bir ürün ya da ürün gurubunun rakiplerinden farklılaşmasını sağlayan
isim, sembol, tasarım veya bu üçünün kombinasyonudur. Marka, hem fiziksel hem de
algısal unsurlardan oluşmaktadır. Marka, mal ve hizmetlerin kimliğini belirleyen,
ürünün rakiplerinkinden ayırt edilmesini sağlayan, hedef kitleyle iletişim kurulmasını
kolaylaştıran, üreticilere ve tüketicilere yasal birtakım avantajlar sağlayan, kısaca ürünü
farklılaştıran isim, sembol, simge veya bunların birleşimidir (Kavaratzis ve Ashworth,
2005, s.507-508).
Marka bileşenleri ise ürün, üretici ve tüketicidir. Markalaştırılmış ürün her şeyden önce
marka kimliğine, marka farklılaşmasına ve marka kişiliğine ihtiyaç duyar. Marka
kimliği, öz bir kimlik olup, marka konumlanması yoluyla bir ürünü diğerinden ayırt
etmeyi sağlar. Buna göre ürün, rekabet ettiği sektörde rakip ürünler arasında doğru
62
şekilde konumlandırılmaya çalışılır. Bu nedenle marka yönetimi, stratejik ve taktiksel
süreçleri ifade eder. marka değeri ise tüketici bu ürünü seçtiği durumda elde edeceği
avantajı tanımlar. Bu değer, marka değerini ve marka farkındalığını kapsar. Ürün
markalaştırma son dönemlerde, kurumsal marka olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Kurumsal marka, organizasyonun ulaşmak istediği durum ve imaj oluşturma
süreçlerinin aktif olarak uygulandığı dönemdir. Kurumsal bir marka görsel, sözlü ve
davranışsal vurgularla bir kurumun tek ve iyi bir modelidir vurgusunun yapıldığı
bütünlüğü sağlar. Marka sadece emsal ürünler arasında farklılaşmayı sağlamakla
kalmaz, aynı zamanda tüketicileri de ayrıştırır. Marka değeri oluşturmanın temel nedeni,
tüketicilerin marka değeri, marka farkındalığı ve marka bağlılığı yolları ile marka
hakkında yeterli bilgi sahibi olmaları sürecini içerir (Kavaratzis ve Ashworth,
2005,s.509). Şehir markalama bileşenleri Şekil 9’da gösterilmiştir.
Grafik 9: Şehir Markalama Bileşenleri
MARKA KİMLİĞİ
Markanın sahibi markanın
nasıl algılanmasını istiyor?
MARKA
KONUMLANDIRMA
Hedef kitleye rekabet avantajı
sağlayacak bir değer önerisinin
planlamasının yapılması
MARKA İMAJI
Markanın nasıl algılandığı
Kaynak: Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.508
Şehir pazarlamadan şehir markalaşmasına geçiş, tıpkı ürün markalaşmasında olduğu
gibi, markalaşan şehre hızla bir konsept uyarlaması ve bütüncül bir markanın
oluşturulmasını gerekli kılmaktadır. Bir şehrin tüketicinin gözünde önemi, onun
gözünde şehir markasının kültürel coğrafya ile ilişkilendirilebilmesine bağlıdır. Son
tüketicinin gözüyle baktığımızda yer, tüketicinin hissettikleri, anladıkları ve o yerle
63
bağlantı kurabildiği durumların bir toplamıdır. Ancak pazarlama, salt pazarlama olarak
değerlendirildiğinde şehrin ürün, devletlerin üretici ve kullanıcıların tüketici olmaması
nedeniyle pek uygulanabilir bir durum gibi görünmez. Buna karşılık şehirler
birbirleriyle ticaret, nüfus, zenginlik, prestij ve güç konularında yarışırlar. Pazarlama
literatüründe marka ve birbirinden farklı şeylerdir. Marka, onu satın almaya hazır
müşteriler için ürünün kişiye sağlayacağı faydalara ek olarak değer katılmış halidir. Bu
nedenledir ki mekân markalama süreçlerinde özgün bir marka ile farklılaştırılmalı,
belirli özellikleri ile rakiplerinden daha önemli bir durumda olduğu fikri kabul
ettirilmelidir. Bu nedenle kimlik, farklılaşma, kişilik, rakip ortamlarda alınan pozisyon
Marka tanımlamalarına dâhil edilmelidir (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.507,s.510).
Bir şehrin güçlü bir markaya sahip olabilmesi için bu markanın değerini artıracak
değerlere sahip olması gerekir. Bu noktada her şehrin mutlaka bir markasının var
olduğunu söylemek abartılı bir bakış açısı olacaktır. Bu durumda, şehrin markası olmasa
da o şehrin diğerlerinden ayırt edici bir özelliğinin bulunması, yoksa ortaya
konulabilmesi gerekir. Şehir markası somut bir tarihi eser veya anıtsal bir yapı
olabileceği gibi, kültür, değerler, inançlar vb. soyut değerler şeklinde de olabilir.
Markanın oluşturulmasında o şehirde yerleşik bireylerin karakteristik özellikleri de
markanın gerçekçi ve kabul görür olması için üzerinde durulması gereken bir faktördür.
Şehirler konusunda marka çalışmalarının yapılması, hedef kitleye basit, hızlı, güçlü ve
akılda kalıcı mesajlar verebilme anlamında son derece önemlidir (Özdemir ve Karaca,
2009,s.113).
Bu süreçte şehirler, sloganlar ve hatırda kalan logolarla kendini tanıtmaya çalışırken,
asla yeni bir kimlik oluşturulmasına gidilmez. Sloganlar ve logolar şehir
markalaşmasında önemli enstrümanlar olmakla birlikte, kendileri strateji değildirler.
Marka, markaya çağrışım yaptıracak fiziksel ve sosyo-psikolojik özellikleri ve inançları
harekete geçirmeyi hedefler. Ayrıca marka, diğer emsal ürünlerden farkın anlatıldığı bir
kavramdan fazlasını ifade eder. Özetle fonksiyonel özelliklerin ve sembol değerlerin bir
kombinasyonu olarak marka, bir ürünün veya hizmetin rekabet edebileceği kendine has
özelliklerini ve ayrıcalıklarını vurgulayarak alternatiflerine göre üstünlüğünün
vurgulanmasından ibarettir. Bu bağlamda marka oluşturma çok katmanlı bir süreç olup,
ürüne/hizmete değer katma hedeflenir (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.508).
64
Markanın hedef kitle tarafından kabul edilmesinde önemli olan nokta, zihinde
tanımlamanın bilginin hangi mantıksal süreçlerle oluştuğu ve şehrin üzerinde yaşayan
bireylerin çevreleriyle yaşadıkları her günkü iletişimin sonucunda zihinde şehrin kalıcı
ve öğrenilmiş algısının nasıl oluştuğudur. Bizim fark ettiğimizden çok daha kompleks
bir yapı arz eden çevreyi nasıl algıladığımız konusu bu noktada son derece önemli olup,
algının oluşma sürecinde zihin haritaları baş roldedir. İşte bu noktada markalaşma,
zihinde oluşan imajlarla ilgilenir. Mekân ve şehir markasının oluşturulması her şeyden
önce insanların imajlara olan algısına dayanır. Bir kez imaj tespit edildikten sonra, bu
imaj orkestranın tam merkezine konur ve mekânın tanıtımından gelecekte yapılacak
aktivitelere kadar her şey bu imaj değer odağa konarak planlanır. Bu nedenle şehir
markasının planlanması ve yönetimi, mekânların gelecekte olacak ihtiyaç ve
beklentilerini göz önünde bulundurarak zihin haritalarının yönlendirilmesini kapsayan
işlemler bütünüdür.
Şehrin kalkınmasında cazip ve özgün imaja sahip olması önemli bir etkendir.
Markalama belirgin biçimde zihinsel imajlarla ilgilidir. Şehir markasını yönetmek, bu
zihinsel haritaları işleyerek ve etkileyerek, şehrin bugün ve gelecekte cazip ve olumlu
addedilmesine yönelik girişimlerdir. Şehirler bir slogan ve akılda kalıcı bir logo ile bir
anda yeni kimlik kazanmazlar. Sloganlar ve logolar şehir markalamada faydalı araçlar
olmakla birlikte, stratejinin kendisi değildirler (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.507).
Markalı bir ürünün bir kimliği, farklılaşma noktası ve kişiliği olmalıdır (Aaker, 1996).
Marka yönetimi hem stratejik hem de taktikseldir. Başarı derecesini ölçmenin metodu
ise marka değerindeki artışı ölçmektir. Marka şehirler oluşturmak için devletler kaynak
ayırmaktadır. Şehir markalama; kültür ve tarih, ekonomik büyüme ve sosyal gelişme, alt
yapı ve mimari, peyzaj ve çevre gibi birçok faktörün herkesçe kabul görecek ve şehre
fayda sağlayacak bir kimlik ortaya konmasından sonraki süreçtir. Marka yönetiminin bir
tarafında markayı yönetenlerin faaliyetleri diğer tarafta ise hedef kitle tarafından nasıl
algılandığı vardır (Kavaratzis ve Ashworth, 2005,s.508-509). Aşağıda Şekil 10’da
şehrin markalaşma süreci açıklanmıştır.
65
Grafik 10: Şehrin Markalaşma Süreci
Şehrin Güçlü
Yönlerinin
Belirlenmesi
Şehrin
Karakteristik
Özelliklerinin
Tespit Edilmesi
Şehir için uygun
Markanın
Geliştirilmesi
Şehrin İmajının
Güçlendirilmesi
Şehir Gelişim
ve Pazarlama
Stratejilerinin
Planlanması
Kaynak: Vural, 2010,s.74
Grafik 10’da ifade edildiği üzere, şehir markalaşmasında gerekli pazarlama ve planlama
stratejileri kapsamında, şehrin güçlü yönlerinin ve marka olarak ön plana
çıkartılmasının uygun olduğu yönlerinin belirlenmesi, bu çerçevede markanın
tanımlanması ve nihayet bu kararlara uygun şekilde şehir imajının güçlendirilmesi
süreci takip edilmelidir.
Markanın imajı, markayı gören bireylerin o marka hakkında algıları, kanaatleri,
çağrışım ve düşüncelerinin toplamı ve rakip markalardan onu ayıran özellikleri
olduğuna göre şehir imajı da şehir markasında oldukça önemlidir. Marka imajı,
tüketicinin zihninde o markanın oluşturduğu imajdır ve o markanın güçlü yönlerinin ön
plana çıkarıldığı, zayıf yönlerinin belirlenerek markaya zarar vermeyecek şekilde
değerlendirildiği, kontrol edilebilir algıların ve izlenimlerin derlenmesinden ibarettir
(Özdemir ve Karaca, 2009,s.117). Bu noktadan bakıldığında ister fiziksel bir ürün,
isterse şehir olsun, marka imajı esasen benzer algılarla zihinlerde kendine yer bulur. İyi
bir şehir imajı, oluşturulmak istenen şehir markasının kabul görmesine ve sürdürülebilir
olmasına önemli katkı yapacaktır.
Günlük hayatımızda çok fark etmediğimiz şehir imajı, esasen zihnimizde oluşan
yargıların bir derlemesi niteliğindedir. Çoğu zaman yatırım yapılacak, gezilecek ya da
66
yaşanacak yerlerde, yerleşmiş fikirler, inançlar ve önyargılar tercihlerde önemli rol
oynar. Paris denince aşk ve parfüm, Milano dendiğinde moda, İstanbul denince camiler
akla gelirken, Somali denince açlık ve yoksulluk, Kabil dendiğinde savaş akla
gelmektedir. Medya aracılığıyla kafamızda oluşan bu imajların ne ölçüde gerçek
olduğunu esasen bilmiyoruz. Ancak klişe olarak algıladığımız ve doğruluğu yanlışlığı
konusunda emin olmadığımız halde, günlük hayatta birçok kararlarımızı fark etmeden
bu klişelere dayanarak alıyoruz. Şehirler hakkında imajlar ve klişeler bir kez oluştuktan
sona, insanların zihninden bunu değiştirmek hiç de kolay değildir (Özdemir ve Karaca,
2009,ss.116-117).
Bu noktada, marka oluştururken hangi boyutları göz önünde bulundurmamız gerektiği
Şekil 11’de açıklanmaya çalışılmıştır. Buna göre, şehre yönelik marka oluştururken, ona
ait değerlerin ayrıntılı olarak analiz edilmesi gerekir. Şehrin, endüstri, turizm, tarım,
kültür ve tarihi miras gibi alanlardan hangisi/hangileri ile ön plana çıkması gerektiği
şehrin kendine has özellikleri göz önünde bulundurularak tespit edilmelidir. İyi
uygulanacak bir marka çalışması gerçekten önemli bir imaj değişikliği ortaya koyabilir.
Örneğin 1960’lardan 1990’lara kadar otomotiv endüstrisi ile tanınan, Avrupa’nın en
önemli endüstri merkezlerinden olan Torino, Fordist üretim yönteminin terk edilmesi ile
birlikte önemli bir güç kaybına uğramıştır. Şehir, ortaya çıkan ekonomik kayıplarını
gidermek ve yeniden toparlanmak üzere, turizm konusunda önemli bir marka ve imaj
çalışması yapmış ve bunda da gerçekten başarılı olmuştur. Günümüzde Torino,
mühendislik eğitimi veren üniversiteleri, güçlü turizm potansiyeli ve endüstrisi ile
Avrupa’nın önemli şehirlerinden birisi olma gücünü yeniden kazanmıştır. Şekil 11’de
ifade edildiği üzere, şehir kültürü ile ön plana çıkacaksa mutfak, spor, sanat, müzik, film
gibi alanlardan birisi veya birkaçı üzerinde durularak imaj çalışması ortaya konabilir.
Örneğin Gaziantep mutfağı, Kahramanmaraş yetiştirdiği edebiyatçıları ve şairleri, Ağrı
maraton koşucuları ile bilinen illerimizdir. Eğer şehrin turizm ile ön plana çıkması daha
uygun ise turizmin de birçok alt dalından hangisinin tercih edileceğine karar
verilmelidir. Örneğin Hamburg, birçok özelliği yanında dünyanın en büyük uluslararası
fuar organizasyonlarının yapıldığı bir yerdir. Bu yönüyle, her yıl küresel ticaretin
nabzını tutan ve iş dünyasının merkezi olan bir şehir olma kimliğini korumaktadır. Bu
noktadan bakıldığında, fuar ve sempozyum gibi iş/eğitim alanlarına hitap eden turizm
alanlarında güçlenme imkanları aranabileceği gibi, yer altı ve yer üstü sıcak su
kaynaklarına sahip yerlerde sağlık turizmi üzerine çalışılabilir. Benzer şekilde doğal
67
alanları ve tarım yönünden önemli zenginliklere sahip şehirler de eko-tarım/organik
tarım/kırsal turizm gibi alanlarda marka olma yoluna gidebilir. ABD’de Indiana
Country’de ve Minnesota’da, Kızılderili nüfusun yoğun olarak yaşadığı, diğer eyaletlere
göre rölatif olarak yoksul bir eyalet olmakla birlikte, doğal kaynakların daha etkin
kullanımı, eko-tarım ve kırsal turizm çalışmaları uygulanarak bu alanda önemli bir
marka değeri oluşturmayı başarmıştır (NCAI, t.y.,ss.72-73 ;Marcouller vd., 2002,s.519).
Grafik 11: Markanın Boyutları
Mutfak
Spor
Kültür
Sanat
Markanın Boyutları
Endüstri
Edebiyat
Tarım
Film/müzik
Turizm
Eğlence/Tatil
Kalıtım/Miras
İş
Kaynak: Hanna ve Rowley, 2008,s.65
Şehir markası oluşturulması, şehrin güçlü yönlerinin doğru şekilde tespit edilmesi ve
pazarın istek ve beklentilerine uygun şekilde aralarında bağlantı kurulması ile gerekli
değişiklikler olması durumunda ekonomik canlanma sağlayacak yeni stratejilerin
geliştirilmesi çalışmalarının bir arada işletildiği dinamik bir süreçtir. Marka şehir olma
yolunda çaba gösterene birçok merkez, şehrin yerel kimlik özelliklerini korumak
şartıyla yeni sektörlerde ve yeni pazarlarda varlıklarını güçlendirme yarışı içindedirler.
Şehir markası oluşturmanın şehre kazandırması beklenen katkılar 3 temel başlık altında
toplanabilir (Vural, 2012,s.75):
68
1. Şehrin kendi özelliklerini somut şekilde yansıtan vizyonu çerçevesinde
şehrin kendi mesajını oluşturmak,
2. Şehirde yaşayan yerleşiklerin potansiyellerinin ortaya çıkartılarak şehre
yönelik yapılabilecek yatırımların önünü açmak,
3. Şehrin daha etkili ve akılda kalır şekilde tanımlanarak uluslararası
bilinirliğini ve değerini güçlendirmek.
Ülkemizde şehir markasını ilk oluşturan şehirlerden biri olan Gaziantep, gelişen
ekonomik ve sosyal ihtiyaçları doğru ve zamanında tespit etme dinamizmi, tarihi,
turizmi ve sanayisi ile marka şehir olmayı sonuna kadar hak etmektedir. Marka şehir
olmanın ötesinde bir kavram olan Sürdürülebilir Marka Şehir olabilme konusunda da
Gaziantep önemli atılımlar yapmıştır. Örneğin dokumacılık, iplik ve diğer tekstil
ürünleri imalatında önemli bir merkez olan Gaziantep, gelişen ve değişen şartlara uyum
sağlayarak yeni teknoloji dönemine girmiştir. Şehrin enerji alt yapısı, temiz su/kirli su
yönetimi, güvenlik, ulaşım imkanları, havaalanları yanında şehirde yaşayan farklı yaş
grupları için uygun rekreasyon alanlarının bulunması sürdürülebilir marka şehir
olabilmesinin önünü açan kriterlerdir. Şehrin ekolojik açıdan sürdürülebilirliği yanında
e-yönetim sistemlerinin geliştirilmesi ve mevcut yapının modernize edilmesi de diğer
önemli faktörlerdir. Bu noktalarda Gaziantep önemli kaynaklara sahip olmakla birlikte
daha iyi hale gelebilmesi için gerekli girişimlerin yapılmasında fayda vardır.
Sürdürülebilir marka şehir olma konusunda ayrıca yeşil bina yönünden şehrin
zenginleştirilmesi,
sağlık
kurumlarının
“yeşil
hastane”
konsepti
ile
yeniden
düzenlenmesi, şehrin temiz su kaynaklarının rehabilite edilmesi, atık su kontrollerinin
ve yönetiminin geliştirilmesi, şehir içi ve çevre ulaşım imkânlarının çeşitlendirilmesi ve
güçlendirilmesi, şehir ihtiyacı olan enerji kaynaklarının çevre dostu enerji sistemleri ile
desteklenmesi öngörülmektedir (SimensWorld Türkiye, 2011,s.3).
69
70
KAYNAKÇA
1.
Açıkkol, C., 1995. Gaziantep Evleri. Mimarlık Dergisi, No:266, ss.46-47.
Erişim:< http://dergi.mo.org.tr/dergiler/4/452/6564.pdf>, [Erişim
Tarihi:05.07.2015].
2.
Aksoy, M., Türk, E., Gökmen, V., 2014. Gaziantep Tarihi Tahmis
Kahvehanesinin Müşteriler Tarafından Tercih Edilme Nedenleri Üzerine Bir
Araştırma. Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 2/3, ss.28-34.
3.
Alexa, E. L., 2007. Using Culture in Defining City Brands. ss.1-10
Erişim:<https://www.academia.edu/3711381/Using_Culture_in_Defining_City
_Brands >, [Erişim Tarihi: 03.06.2015].
4.
Alkire, S., 2010. Human Development: Definitons, Critiques, and Related
Concepts. Human Development Research Paper, 2010/01.
Erişim:< http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdrp_2010_01.pdf >,
[Erişim Tarihi: 21.07.2015].
5.
Arbak, E. Ş., 2005. An Analysis on the Transformation of Urban Identity: Case
Study of Bodrum. Ortadoğu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Yüksek Lisans Tezi.
Erişim:<https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12607140/index.pdf>, [Erişim
Tarihi: 21.07.2015].
6.
Ardoin, N. M., 2006. Towards an Interdisciplinary Understanding of Place:
Lessons for Environmental Education. Canadian Journal of Environmental
Education, No.11, ss.112-126 Erişim:<
https://people.stanford.edu/nmardoin/sites/default/files/documents/Ardoin.pdf
>, [Erişim Tarihi: 15.05.2015].
7.
Bianchini, F., 1999. Cultural Planning for Urban Sustainibility. Erişim:<
http://www.brusselskunstenoverleg.be/nl/documentatie/cultural-planningurban-sustainability >, [Erişim Tarihi: 03.06.2015].
8.
Bianchini, F. ve Ghilardi, L., 2007. Thinking Culturally About Place. Place
Branding and Public Diplomacy, Vol. 3, No. 4, ss.1-9.
Erişim:<http://repositoryintralibrary.leedsmet.ac.uk/open_virtual_file_path/i391n593957t/Culture_and_
Place_Branding.pdf >, [Erişim Tarihi: 03.06.2015].
9.
BİMTAŞ, 2006. Mahalle Ölçeğinde Kentsel Dönüşüm Modeli Küçükbakkalköy
Örneği. İstanbul’un Eylem Planlamasına Yönelik Mekânsal Gelişme
Stratejileri Araştırma ve Model Geliştirme İşi.
Erişim:<http://www.yildiz.edu.tr/~ealtinok/kbk.pdf>,
71
[Erişim Tarihi: 21.07.2015].
10.
Birol, G., t.y.. Bir Kentin Kimliği ve Kervansaray Oteli Üzerine Bir
Değerlendirme. ss.1-12,
Erişim:<http://w3.balikesir.edu.tr/~birol/kervansaray.pdf>,
[Erişim Tarihi: 03.06.2015].
11.
Bursac, B., 2006. Identifying and Creating the Identity of Belgrade, Master
Thesis, University of Arts in Belgrade, Universite Lyon 2, UNESCO Chair for
Cultural Management and Cultural Policy in the Balkans, Belgrad.
12.
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2012. Çevre Durum Raporu, 2012 Yılı Özetiİller.
Erişim:<http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/CDR_OZET_2012.pdf>,
[Erişim Tarihi: 06.07.2015].
13.
Demir, C., 2006. Kent Kimliği Geliştirme Sürecinde Mekansal Model Tasarım
ve Kent Plancılarının Rolü. Planlama 2006/3, ss.117-122.
Erişim:<http://www.spo.org.tr/resimler/ekler/d0871f0806eae32_ek.pdf>,
[Erişim Tarihi:19.05.2015].
14.
Ekinci, O., t.y.. Kent Planlamasında ‘Kültürel Kimlik’ Sorunu. Ege Mimarlık,
ss.39-42. Erişim:<http://www.egemimarlik.org/1992-2/39.pdf>, [Erişim Tarihi:
19.05.2015].
15.
Ektiren, M. T., 2015. Kent Meydanlarının Kent Kimliği İle İlişkisi,
Erişim:<http://www.ekonomipolitik.org/#!Kent-Meydanlarının-Kent-Kimliğiİle-İlişkisi/c1f36/5506f2eb0cf2458597d060b4>, [Erişim Tarihi: 30.05.2015].
16.
Eyüce, A., t.y.. İzmir’de İmar Yaklaşımlarının Kent Kimliği Üzerindeki
Etkileri, ss.30-33. Erişim:<http://dergi.mo.org.tr/dergiler/4/541/8009.pdf >,
[Erişim Tarihi:03.06.2015]
17.
Morrison, D. R., 2007. The Utopian Character of Plato’s Ideal City, in
Cambridge Companion to Plato’s Republic, ed. Ferrari, G.R. Cambridge
University Press.
Erişim:<http://universitypublishingonline.org/cambridge/companions/chapter.j
sf?bid=CBO9781139001557&cid=CBO9781139001557A012>, [Erişim
Tarihi: 11.06.2015].
18.
Fujino, G., 2010. Globalization and Identity, ‘Glocal’ Japanese Self-Identity: A
Missiological Perspective on Paradigmatic Shifts in Urban Tokyo”, 27:4,
pp.171-182.
72
19.
Gaziantep İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010. Gaziantep İl Çevre Durum
Raporu.
Erişim:<https://www.csb.gov.tr/db/gaziantep/webmenu/webmenu4769.pdf>,
[Erişim Tarihi:20.05.2015].
20.
Gaziantep Kent Konseyi Çevre Çalışma Grubu, 2015. Gaziantep’in Çevre
Sorunları ve Çözüm Önerileri. Erişim:<
http://www.gaziantepkentkonseyi.org.tr/dosyalar/5.GENEL%20KURUL%20%
C3%87EVRE%20RAPORU.pdf >, [Erişim Tarihi: 21.07.2015].
21.
Gaziantep Marka, t.y. Erişim: <
http://www.gaziantepmarka.com/index.php?option=com_content&task=view&
id=1527&Itemid=32,> [Erişim Tarihi:22.06.2015].
22.
GASKİ, 2013. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Stratejik Planı, Erişim:<
http://gaski.gov.tr/dokumanlar/20132017SPlan.pdf>, [Erişim Tarihi:
21.07.2015].
23.
Gaziantep Mutfağı, t.y.. Erişim:<
http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/37393,gaziantep-yemekleri.pdf?0>,
[Erişim Tarihi:05.07.2015].
24.
Güvenç, B., t.y.. Kentlerin Kimliği ve Antalya Örneği Üzerine Notlar,
Öneriler, Örnekler. Erişim:< http://dergi.mo.org.tr/dergiler/4/298/4213.pdf>,
[Erişim Tarihi: 27.05.2015].
25.
Halls S., 1996. Introduction:Who Needs ‘Identity’?. ss.1-17.
Erişim:<https://www.google.com.tr/webhp?sourceid=chromeinstant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=halls%20who%20needs%20identity >,
[Erişim Tarihi: 21.07.2015].
26.
Hanna, S. ve Rowley, J., 2008. An Analysis of Terminology Use in Place
Branding. pp.61-75. Erişim:< http://www.palgravejournals.com/pb/journal/v4/n1/pdf/6000084a.pdf >, [Erişim Tarihi:
27.05.2015].
27.
Hull, R. B., Lam, M., and Vigo, G., 1994. Place Identity: Symbols of Sef in the
Urban Fabric, Landscape and Urban Planning, No.28, Elsevier Science B.V.,
Amsterdam, ss.109-120.
28.
İlgar, E., 2008. Kent Kimliği ve Kentsel Değişimin Kent Kimliği Boyutu:
Eskişehir Örneği. Anadolu Üniversitesi Mimarlık Ana Bilim Dalı Yüksek
Lisans Tezi.
73
29.
Inglis, T., 2009. Local Belonging, Identities and Sense of Place in
Contemporary Ireland. IBIS Discussion Paper, Discussion Series: Politics and
Identity, No.4, ss.1-21.
30.
Jorgensen, B. S. ve Sredman, R. C., 2001. Sense of Place as an Attitude:
Lakeshore Owners Attitudes Toward Their Properties. Journal of Environment
Psychology, Vol 21, ss.233-248.
Erişim:<http://www.wsl.ch/info/mitarbeitende/hunziker/teaching/download_m
at/07-2_Jorgenson_Stedman_2001.pdf>[Erişim Tarihi:03.06.2015]
31.
Kalevi, M. K., 1992. The Issue of Transformations (Metamorphoses) and
Stability in Place-Identity, ss.240-246,
Erişim:<http://iaps.architexturez.net/system/files/pdf/iaps_12_1992_1_130.con
tent.pdf >,[ Erişim Tarihi:16.05.2015].
32.
Kanalıcı, K. A., 2012. Geleneksel Gaziantep Evleri Yapı Üretim Analizi,
Yükseklisans Tezi, Yakındoğu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Lefkoşa.
33.
Kavaratzis, M. ve Ashworth, G. J., 2005. City Branding: An Effective
Assertion of Identity or a Transitory Marketing Trick?. Tijdschrift voor
Economische en Sociale Geogratie, Vol.96, No.5, ss.506-514.
Erişim:<http://www.ssh.is/images/stories/S%C3%B3knar%C3%A1%C3%A6tl
un/heimas%C3%AD%C3%B0a/City%20Branding%20Kavaratzis-Ashworth2005-TESG.pdf>,[ Erişim Tarihi:16.05.2015].
34.
Kaya, T. A., Demir, Z. ve Ayengin, N., 2014. Konuralp Beldesinin Mekansal
Kimlik Değişimi. Ormancılık Dergisi, 10(1), ss.72-83.
35.
Kyle, G., Graefe, A., Manning, R., Bacon, J., 2004. Effects of Place
Attachment on Users Perception of Social and Environmental Conditions in a
Natural Setting. Journal of Environmental Psychology, No.24, pp.213-225.
36.
Hauge. L. A., 2007. Identity and Place: A Critical Comparison of Three
Indetity Theories, HighBeam Research, pp.1-15. Erişim:<
http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.3763/asre.2007.5007#preview>,
[Erişim Tarihi:01.05.2015].
37.
Lalli, M., 1988. Environmental Psychology. NATO ASI Series, Vol 45, ss.303311
38.
London, S., t.y. The Ideal City. Erişim:
74
<http://www.scottlondon.com/articles/idealcity.html>,[Erişim Tarihi:
11.06.2015].
39.
Lynch, K. 1990. The Image Of The City.
Erişim:<https://www.academia.edu/5246993/Kevin_Lynch_The_Image_of_the_City>, [Erişim Tarihi:20.05.2015]
40.
Marcouiller, D., Clendenning, J. G., Kendzior, R., 2002. Natural Amenity-Led
Development and Rural Development. Journal of Planning Literature, Vol. 16,
No. 4, May 2002, ss.515-542.
41.
Markakent, t.y.. Sanayi Şehri; Gaziantep.
Erişim:<http://markakent.com/sehir/sanayi-sehri-gaziantep>, [Erişim
Tarihi:22.06.2015].
42.
Marka Şehir, t.y. Erişim: < http://www.markasehir.com/>, [Erişim
Tarihi:22.06.2015].
43.
Meydan, S. G., 2012. Kent Planlama Sürecinde Çevre Bilinci ve Kentsel Rant
İlişkisi. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, 6(1), ss.175-179.
44.
Milli Eğitim Bakanlığı, t.y., Cumhuriyetten Günümüze Türkiye’de Nüfus.
<www.mebk12.meb.gov.tr/meb.../06032621_cumhuriyettengnmzenfus.ppt>,
[Erişim Tarihi: 21.07.2015].
45.
NCAI, t.y.. Agricultural and Rural Development. ss.72-77. Erişim:
<http://www.ncai.org/resources/ncai-publications/indian-country-budgetrequest/fy2014/11_NCAI_2014_Budget_Request_Ag.pdf>, [Erişim Tarihi:
12.03.2015].
46.
Neill, W.J.V., 2004. Urban Planning and Cultural Identity. Routledge,
London. Erişim:<
https://books.google.com.tr/books?id=4lXFPWMpEgoC&printsec=frontcover
&hl=tr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false>, [Erişim
Tarihi: 28.07.2015]
47.
Oktay, D.,1998. Urban Spatial Patterns and Local Identity: Evaluation in a
Cypriot Town. Open House International, Vol 23, No.3, ss.17-23.
48.
Özdemir, Ş. ve Karaca, Y., 2009. Kent Markası ve Marka İmajının Ölçümü:
Afyonkarahisar Kenti İmajı Üzerine Bir Araştırma. Afyon Kocatepe
Üniversitesi İİBF Dergisi, C. XI, S II, ss.113-134.
49.
Proshansky, H. M., Fabian, A. K., ve Kaminoff, R., 1983. Place-Identity:
Physical World Socialization of Self. Journal of Environment Pschology, No.3,
75
ss.57-83.
Erişim:<http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0272494483800218
>, [Erişim Tarihi:30.05.2015].
50.
Relph, E., 1976. Place and Placelessness. Pion: London.
51.
Sander, O., 2009. Siyasi Tarih- İlk Çağlardan 1918’e. Ankara: İmge Yayınevi.
52.
SiemensWorld Türkiye, 2011. Sürdürülebilir Marka Şehir: Gaziantep.
Erişim:<http://siemens.edergi.com/pubs/internal/SiemensWorld/2011_05/assets/downloads/page0003.p
df, >, [Erişim Tarihi:06.07.2015].
53.
Şahinbey Belediyesi, t.y.. Kahvelipınar Konutları 1 yıl İçinde Tamamlanacak.
Erişim: < http://sahinbey.bel.tr/tr/haber/1/3526/baskan-tahmazoglukahvelipinar-konutlari-1-yil-icinde-tamamla.aspx>, [Erişim
Tarihi:06.07.2015].
54.
Şahinbey Belediyesi,t.y. Gaziantep Şahinbey İlçesi Kentsel Dönüşüm
Çalışmaları. Erişim: < http://www.sahinbey.bel.tr/tr/projedetay/13/486/akkenthz-abdullah-camii.aspx>, [Erişim Tarihi:21.07.2015].
55.
Şehitkamil Belediyesi, t.y.. Şehitkamil’de Kentsel Dönüşüm. Erişim:
<http://www.sehitkamil.bel.tr/?sf=85&IDetay1=6533>, [Erişim
Tarihi:06.07.2015].
56.
Şehitkamil Belediyesi, t.y.. Gaziantep Şehitkamil İlçesi Kentsel Dönüşüm
Çalışmaları. Erişim: < http://www.sehitkamil.bel.tr/?sf=85&IDetay1=6533>,
[Erişim Tarihi:21.07.2015].
57.
URBACT, 2009. Building New Urban Identites, From Mono-Functional to
Multi-Functional Cities. Erişim:<
http://urbact.eu/sites/default/files/import/Projects/Net_TOPIC/outputs_media/T
HEMATIC_PUBLICATION_2_-_FINAL_VERSION.pdf>, [Erişim
Tarihi:27.07.2015].
58.
Topçu, K. 2011. Kent kimliği üzerine bir araştırma: Konya Örneği.
International Journal of Human Sciences, 8(2). ss.1048-1072.
Erişim:<http://www.jhumansciences.com/ojs/index.php/IJHS/article/viewFile/2000/822 >, [Erişim
Tarihi:03.06.2015].
59.
Uğur, H., 2013. Geleneksel Şehir Dokularında Camilerin Morfolojik Analizi:
Gaziantep Örneği, Artium, Cilt 1, Sayı 1, ss.27-32. Erişim:<
http://www.artiumjournal.com/arsiv/1_1/1_1_3.pdf>, [Erişim
Tarihi:02.06.2015]
76
60.
Ulu, Ali ve Karakoç, İlknur., 2004. Kentsel Değişimin Kent Kimliğine Etkisi,
2004/3, ss.59-66.
61.
Vural, B. B., 2010. Şehir Markası Yaratma Süreci ve Edirne Şehir Markası
İçin Bir Model Önerisi.. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme
Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Edirne.
62.
Yılmazçelik, İ., 1998. XVIII. Yüzyılda Gaziantep’in İdari, Fiziki ve SosyoEkonomik Durumu, Osmanlı Araştırmaları XVIII içinde, İstanbul:Enderun
Kitabevi.
77
78
İKİNCİ BÖLÜM
GAZİANTEP’İN GENEL TANITIMI
Gaziantep ili, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunmaktadır. Nüfus bakımından,
Türkiye’nin 6. büyük ilidir. Birçok tarihi zenginliğe sahip olmasının yanı sıra, Türkiye
ekonomisinde de önemli yer tutmaktadır.
Gaziantep’in tarihi oldukça eskiye dayanmaktadır. Günümüzde Dülükbaba denilen yer,
eski uygarlıklara ev sahipliği yapmıştır. “Ayıntab” adıyla bilinen Gaziantep şehir
merkezi de, Dülük ve Karkamış’tan sonra, tarihi açıdan önem kazanan bir kale
olmuştur. Gaziantep ili topraklarında Ebla Krallığı, Hititler, Asurlular, Bizanslılar ve
Emeviler başta olmak üzere birçok devlet hâkimiyet kurmuştur. Selçuklulardan itibaren
de, Antep bir Türk şehri olmuştur.
Gaziantep, Kurtuluş Savaşı sırasında Fransızların işgaline uğramış, işgale karşı
kahramanca direndiği için, TBMM tarafından “Gazi” sıfatıyla onurlandırılmıştır. Gazi
Mustafa Kemal Atatürk’ün nüfusunun kayıtlı olduğu ilimiz, Gaziantep’tir.
Resim 19: Gazi Unvanı Veriliş Kanunu ve Atatürk’ün Nüfus Cüzdanı
Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Arşivi, 2015
79
Oldukça köklü bir geçmişe sahip olan şehir, birçok tarihi ve doğal güzelliklere sahiptir.
Özellikle son yıllarda kentin tanıtılması açısından önemli bir ilerleme kaydedilmiştir.
Zeugma Müzesi başta olmak üzere birçok tarihi eser bulunan ilde, turist ilgisi giderek
artmaktadır. Gaziantep’i ünlü kılan bir diğer unsur da, zengin Gaziantep mutfağıdır.
Gaziantep, ekonomik olarak gelişmiş olmasına rağmen, sosyal refah ölçüleri açısından
henüz yeterince ilerleme sağlayamamıştır. Eğitim ve sağlık hizmetlerinin yeterliliği ve
insanların kültürel faaliyetlerden yararlanmaları açısından alınması gereken bir mesafe
olduğu açıktır. İl, iç göç almasının yanı sıra komşu ülkelerden de göç almaktadır. Bu
göçlerin, ildeki sosyal durumu olumsuz etkilememesi için önlemler alınmalıdır.
Ticaret, Gaziantep için önemli bir ekonomik faaliyet ve gelir kaynağıdır. Ticari
faaliyetlerin daha profesyonel hale getirilmesi için çalışmalar yapılmaktadır. Bu
çalışmaların başarıya ulaşması ve işgücünün eğitim ile desteklenmesi sonucu, kişi
başına düşen gelirin artması mümkün olacaktır.
Gaziantep işgücü bakımından, Türkiye’nin gerisinde kalmaktadır. İşgücüne katılım
oranı, Türkiye’nin altındadır. Bunun yanında işsizlik oranı, özellikle gençlerde çok
yüksektir. İşgücüne katılımın arttırılması ve işsizliğinde azaltılması acil bir ihtiyaçtır.
Köklü bir tarih ve zenginliğe sahip olan Gaziantep’te sanayinin gelişmesi ve turizmin
ekonomik olarak daha kazançlı hale getirilmesinin yolu, bu alanlara yatırımların
arttırılması ve bu yatırımların daha profesyonel bir şekilde yönetilmesidir. Tekstil
sektöründe daha verimli teknolojilere geçilmesi uygun olacaktır. Turizm alanında,
profesyonel yatırımlar yapılmış olmasına rağmen, bunlar talebi karşılayamamaktadır.
Sağlık ve doğa turizminin öne çıkarılması, yeni fırsatlar sunmaktadır.
2.1 GENEL COĞRAFİ BİLGİLER
Gaziantep, Akdeniz Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin birleşme noktasında
yer almaktadır. İl, Akdeniz Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu arasında geçişi sağlayan bir
konumda, 38° 28” ve 38º 0” doğu boylamı ile 36º 38” ve 37º 32” kuzey enlemi arasında
bulunmaktadır (Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2013, s.13).
80
Fırat Nehri kıyısına yakın yerde kurulmuş olan şehrin nehre uzaklığı 55 km, Halep
şehrine uzaklığı da 100 km’dir. Gaziantep bulunduğu konum gereği Mezopotamya
bölgesinin bir parçası olarak kabul edilebilir. Gaziantep, Avrupa’dan Arap ülkelerine ve
Afrika’ya devam eden karayolu üzerinde bulunmakta olup bu konumu kenti önemli bir
merkez haline getirmiştir. Ayrıca Hindistan, Pakistan ve İran üzerinden Akdeniz’e
ulaşan yol da Gaziantep üzerinden geçmektedir. Bunların yanında, İskenderun
Körfezi’ni İstanbul, Basra ve Kafkasya’ya bağlayan yollar da şehir üzerinden geçer.
Gaziantep coğrafi ve stratejik bu istisnai konumu nedeniyle yüzyıllar boyunca canlı,
hareketli bir şehir olmaya devam etmiştir (Köroğlu, 2009, s.1).
Şehir merkezinin deniz seviyesinden yüksekliği 850 m’dir. İlin %51,9’u dağlar,
%26,9’u ovalar, %19’u platolar ve %2,2’si ise yaylalardan oluşmaktadır. Gaziantep,
batıda Osmaniye ve Hatay, kuzeyde Kahramanmaraş, kuzeydoğuda Adıyaman, doğuda
Şanlıurfa, güneyde Kilis ve Suriye ile komşudur. Yüz ölçümü bakımından Türkiye’nin
en büyük 6. ilidir. Türkiye topraklarının yaklaşık olarak %1’ini kapsamaktadır
(Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2013, s.13). Gaziantep ilinin ilçeleri,
Şahinbey, Şehitkamil, Nizip, Oğuzeli, Araban, Yavuzeli, İslahiye, Nurdağı ve
Karkamış’tır (Gaziantep Sanayi Odası, 2014, s.6).
Harita 1: Gaziantep Haritası
Kaynak: Harita Genel Komutanlığı, 2014
81
Gaziantep’in en yüksek dağları, Sof Dağları (1.496 m), Dülükbaba Dağı (1.250 m),
Gazibaba Dağı (1.100 m), Sarıkaya (1.100 m), Güreniz (1.069 m) ve Sam Dağı’dır
(1.050 m). Sof Dağları, Güneydoğu Torosların uzantısı olan sıradağlardır. Hatay ve
Osmaniye sınırında Amanos (Nur) Dağları bulunmaktadır (Gaziantep Sanayi Odası,
2014, s.6). Amanos Dağları, İskenderun Körfezi ile İslahiye Ovası arasında güneykuzey istikametinde uzanır. Amanos Dağları üzerinde farklı 2.000-2.500 m rakımlı
tepeler sıklıkla görülmektedir (Marka Şehir, t.y.).
Gaziantep’te, Barak, Oğuzeli, Araban, Yavuzeli ve Tilbaşar ovaları, Nizip, Sacır, OrulMızar vadileri bulunmaktadır. İslahiye Ovası oldukça verimli topraklara sahiptir. Nizip,
Yavuzeli ve Araban ovalarında tarım yapılmaktadır. Ayrıca, Hızır Yaylası ve Sof Dağı
Yaylası da, önemli doğal alanlardır.
Resim 20: Hızır Yaylası
Kaynak: Gazianteptur.com, t.y.
Hızır Yaylası: İslahiye ilçesi yakınlarında Amanos Dağları tepesinde bulunmaktadır.
1.300 m yüksekliğinde olan yaylanın yolu asfalt olmakla birlikte, elektrik, telefon gibi
alt yapı hizmetleri mevcut değildir. Kamp ve piknik alanları için uygun alanları ile doğa
turizmine meraklı ziyaretçiler için önemli bir yer olarak değerlendirilebilir. Özellikle
gaz lambası ışığında yenen akşam yemekleri, çam, sedir, köknar, çınar, kızılçam ve
82
ardıç ağaçları arasında yapılan yürüyüşler buraya gelenler için unutulmaz anılar
olmaktadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.a).
Sof Dağı Yaylası: Gaziantep’e 32 km mesafede ve 400 m yüksekliğindedir. Şehir
merkezine yakınlığı nedeniyle özellikle hafta sonlarında önemli sayıda ziyaretçisi olan
doğal mekânlardandır. Yaylada ayrıca şifalı olduğuna inanılan içmeler ve pınarlar da
bulunmaktadır. Sof Dağı’nın zirvesinde bulunan Kepekçi Tepesi (1.496 m) ise oksijen
yönünden son derece zengindir. Oksijen bolluğu nedeniyle, yılın en soğuk zamanlarında
bile gelen ziyaretçilerin terledikleri ifade edilmektedir (Gaziantepliler Derneği, t.y.). Sof
Dağı Yaylası, Gaziantep Platosu’nu yukarıdan seyretmek, doğa ile kucaklaşmak, kuş
sesleri eşliğinde doğa turizmi ve piknik için son derece ideal bir ortamdır. Sof Dağı
bölgesinde 124 farklı çeşit hayvan yanında 96’sı tıbbi olmak üzere 267 tür bitkinin
yetiştiği bilinmektedir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.a).
Gaziantep’ten geçen başlıca akarsular, Fırat, Nizip, Afrin, Karasu ve Merzimen’dir.
Araban Ovası’nda batı-doğu istikametinde akan 64 km uzunluğundaki Karasu, Yavuzeli
Ovası’nı sulayan Merzimen Deresi, kol uzunlukları ile 64 km uzunluğa ulaşan Nizip
Çayı ile Sacır Suyu, Fırat’a dökülen akarsulardır
Resim 21: Fırat Nehri
Kaynak: Nizip Belediyesi, 2014
83
İlde bulunan akarsuların büyük kısmı Fırat’a dökülmektedir. Fırat ayrıca, Gaziantep ile
Şanlıurfa arasında doğal bir sınır şeklindedir. Gaziantep’in başlıca gölleri; Karagöl,
Gavur, Sacır, Alleben ve Küveyk gölleridir. Ayrıca Hancağız ve Tahtaköprü baraj
gölleri bulunmaktadır (Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2013, s.13;
Gaziantep Sanayi Odası, 2014, s.6). Alleben Göleti’nde yapılan düzenlemelerle piknik
bölgeleri, gezinti alanları, su sporları kapsamında kano, yelken, su kayağı gibi
faaliyetlerin
yapılabilmesi
için
ortam
oluşturulmuştur
(Gaziantep
Büyükşehir
Belediyesi, 2014).
Gaziantep, Akdeniz Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi arasında yer aldığından,
hem Akdeniz iklimi hem de karasal iklim özellikleri görülmektedir. Yazlar sıcak ve
kurak, kışlar soğuk ve yağışlıdır. Güney kesimlerde hava daha yumuşaktır. Yağışlar
kışın ve ilkbaharda görülür, bitki örtüsü bu nedenle zayıftır. Gaziantep’te kızılçam,
karaçam, sedir, selvi, kayın, kavak, meşe, ardıç, zeytin, funda, ladin ağaçları ve çayır
otlarında oluşan bir bitki örtüsü mevcuttur. Dülükbaba, Burç, Yelligedik, Erikçe ve
Taşlıca
ormanları,
ağaçlandırma
yoluyla
yetiştirilen
ormanlardır.
Dülükbaba
Ormanı’nda tabiat parkı kurulmuştur. Gaziantep’in endemik bir türü olan Antep Kaya
Kekiği, burada yetişmektedir.(Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2013, s.87).
Resim 22: Antep Kaya Kekiği
Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.b
Tarihsel ve kültürel zenginliklerin yanında, Gaziantep’in ayrıca, doğa sporları
bakımından da değerlendirilmeyi bekleyen bir potansiyeli bulunmaktadır. Dülükbaba
Tabiat Parkı, il merkezine 4 kilometre uzaklıktadır. Flora açısından zengin bir yer olup
84
içinde yürüyüş ve bisiklet turu yapılabilen bir alandır (T.C. Orman ve Su İşleri
Bakanlığı, 2013, s.87).
Harita 2: Gaziantep Orman Haritası
Kaynak: Gaziantep İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010, s.34
2010 yılı verilerine göre, Gaziantep ilinde koru ormanı varlığı 28.850 hektardır. Ayrıca,
54.078 hektar bozuk baltalık orman alanı olduğu belirtilmiştir. Harita 2’de, Gaziantep ili
dâhilinde
orman
varlığı
görülmektedir.
İl
bünyesinde
çeşitli
sulak
alanlar
bulunmaktadır. Bunlar, kanun ile korunan alanlardır. Karkamış Kıyısı Sulak Alanı adı
verilen bölge, Fırat Nehri boyunca yer alan bir alandır; nehir kıyısında bir habitatı
içermektedir. Burada, endemik bitki ve hayvan türleri yaşamaktadır (Gaziantep Çevre
ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2013, s.88).
2.2 GAZİANTEP’İN TARİHİ
Gaziantep ili, Mezopotamya ile Anadolu arasındaki bağlantıyı sağlayan, önemli bir
bölgede bulunmaktadır. Gaziantep’in kentsel dokusunun oluşumunun MS 1000 yılı
civarında başladığı kabul edilmekle birlikte (Uğur, 2013, s.28), ilk çağa ait kaynaklarda
Dülük bölgesi sık sık telaffuz edilmektedir. Dülük’te Keber Tepesi’nde yapılan kazı
çalışmalarında Alt Paleotik döneme ait olduğu tahmin edilen çakmaktaşı aletler ve bu
aletlerin yapıldığı atölyeler yanında aynı döneme ait olduğu tahmin edilen ve barınma
maksatlı kullanılan bir mağara da bulunmuştur. Eldeki kalıntılardan bölgenin MÖ 600
85
bin yıllarına kadar geçmişe giden bir tarihe sahip olduğunu söylemek mümkündür
(TİM, 2014, s.14). Kentteki ilk yapılaşma, şu anki kale civarında başlamış ve kent Urfa,
Maraş ve Halep yönlerinde gelişmiştir.
Gaziantep tarihine ait bilinen en eski yerleşim bölgesine, günümüzde merkeze 73 km
mesafede bulunan Karkamış’ta rastlanmaktadır. Karkamış’ta insan yerleşiminin MÖ
5000 civarında başladığı düşünülmektedir. Şehrin oluşması ise, yaklaşık MÖ 3000
yıllarında gerçekleşmiştir. Karkamış, Ebla Krallığı’nın bir parçası olarak bilinmektedir
(MÖ 2400 civarı). Şehrin adı ilk kez, Kuzey Suriye’de bulunan Ebla Krallığı’nın
yazıtlarında geçmektedir. Bu ilk yazılı belgeler, MÖ 2000 yılına kadar uzanır. Bu
nedenle, bundan öncesine dair pek bir bilgi bulunmamaktadır. MÖ 2000 yılı civarında
Karkamış, bölgenin güçlü kalelerinden biridir; önemli bir yerleşim yeri haline gelmiştir.
Kentin surları, bu yıllarda yaptırılmıştır. Hititlerin kente hâkim olmasından önce
Karkamış kentinin Yamhad Krallığı’na bağlı olduğu düşünülmektedir. MÖ 14. yüzyıl
civarında Hitit İmparatorluğu, Halep ve ona yakın kentlerle birlikte Karkamış’ı da ele
geçirmiştir. Karkamış, Hitit İmparatorluğu’nun üç önemli kentinden biri olmanın yanı
sıra, imparatorluğun Kuzey Suriye ile olan ilişkileri açısından da önemli bir kent
olmuştur. İmparatorluğu, Asur ve Mısır tehdidine karşı koruyan unsurlardan birinin de
Karkamış kentinin varlığı olduğu söylenebilir. Hitit İmparatorluğu, MÖ 12. yüzyılda
dağıldığında Karkamış, Suriye bölgesinde aynı uygarlığın temsilcisi olarak var olmaya
devam etmiştir. Bu dönemde birçok kent krallığı kurulmuştur. Karkamış kenti de bir
kent krallığı olarak varlığını devam ettirmiştir. MÖ 1000 yıllarında Anadolu’da merkezi
bir devlet bulunmamaktadır. Bu yıllarda, Arami göçleri gerçekleşir. Bu göçler
sonucunda, Anadolu’daki kavimler bu boylarla karışır. Urartu ve Frig devletleri kurulur.
Bu devletlerin dışında kalan Güney Anadolu’da Karkamış gibi krallıklar yaşamaya
devam eder. Bölge, Asur Krallığı’nın sefer yaptığı yerlerden biridir. MÖ 700’lü yıllarda
kent, Asurluların eline geçmiştir. Sonra sırasıyla, Babiller, Persler, Romalılar,
Bizanslılar ve Araplar bölgeyi ele geçirir. Bu seyir esnasında Karkamış’ın önemi
azalmış, Antep kalesi daha önemli hale gelmiştir. Karkamış kentinin olduğu bölgede
Türk egemenliği Selçuklular ve Memlukler ile başlamış; Osmanlılar Dönemi’nde de
Karkamış, Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Osmanlı
idaresi altında bölgeyi Türkleştirmek amacıyla iskân politikaları uygulanmıştır
(Balcıoğlu ve Aydemir, 2014, ss.14-23).
86
Resim 23: Karkamış Basamaklı Yol
Kaynak: University of Pennsylvania, 2003
Şu anda Gaziantep ilinin kurulu olduğu bölge, tarihte “Dülük” adıyla bilinmekteydi.
MÖ 1800-1200 yılları arasında Hitit Devleti’nin sınırları içinde bulunuyordu. Hitit
devletinin şimdiki Suriye topraklarına doğru yayılma politikasının bir sonucu olarak bu
toprakları işgal ettiği düşünülmektedir. Bu politikanın sebebi, ticaret ve üretimin
Mezopotamya merkezli olmasıdır (Balcıoğlu ve Aydemir, 2014, s.10). Bölge, Hitit
Devleti’nin dağılması ile bir süre Asurluların egemenliğinde kalmıştır (Gaziantep
Üniversitesi, t.y.). MÖ 613-612 yılları arasında Med Kralı Kıyasar’ın Asurluları
yenerek Ninova’yı ellerine geçirmişlerdir. İran’da yaşanan bu yönetim değişikliğine
rağmen Dülük bölgesi, uzun bir süre daha İran’ın etki alanı altında kalmıştır (Köroğlu,
2009, s.3). MÖ 312-69 yılları arasında ise Sölekidler’in yönetiminde kalan bölge, MÖ
69 ve MS 72 yıllarında kurulan Kommagene Krallığı’nın etkisinde kalmıştır. MS 72’de
Roma İmparatorluğu’nun Suriye eyaletine bağlanmıştır. Bu dönemde Dolikhe (Dülük),
Kiliza (Kilis), Karus ve Belkıs bölgenin önemli kentleri arasında gösterilmektedir.
Roma İmparartorluğu’nda yaşanan siyasi çalkantılar sürecinde imparatorluğun doğu ve
batı olarak ikiye ayrılmasının ardından kent, Doğu Roma İmparatorluğu sınırları içinde
kalmıştır (GASKİ, t.y., s.22). MÖ 334 yılında ise Asya seferine çıkan Büyük İskender,
Dülük ve çevresini sınırlarına dâhil etmiştir. Dülük, MS 395’te yeniden Bizans
87
yönetimine geçmiştir. İslamiyet’in güçlendiği döneme kadar devam eden Bizans
yönetimi, Halife Hazreti Ömer zamanında etkisini kaybetmiştir. Hazreti Ömer
zamanında ordu komutanı olan Halid Bin Velid, 634 yılında Suriye’yi fethetmiştir.
Halid Bin Velid’in yerine atanan Ebu Ubeyde komutasındaki İslam ordusu, 636
senesinde Bizans ordusunu Yermük Savaşı’nda yenmiş ve İyaz Bin Ganm
komutasındaki öncü birlikler Dülük’ü İslam Devleti topraklarına katmıştır. Araplar,
kente Dülük ismi yerine “Ayıntab”1 ismini vermişlerdir (Köroğlu, 2009, s.3).
Yılmazçelik (1998, ss.105-106) ise Ayıntab ismi yerine Arap kaynaklarında “Daluk”
isminin geçtiğini, Daluk’un ise şehrin bugünkü yerinden 10-12 km kuzeybatısında
bulunan kale ve şehri ifade ettiğini, buranın terk edilmesiyle birlikte Ayıntab kalesinin
ve şehrinin inşa edilmiş olabileceğini belirtmektedir. Bölge bir süre yeniden Bizans
yönetimine geçtiyse de 872’de Harun Reşid Suriye’yi Bizans’ın elinden alırken Antep
kalesini de fethetmiştir. 1066-1067 yıllarında bölge Selçuk Türkmenleri tarafından
alındıysa da 1084’de Suriye Selçuklu Devleti’nin eline geçmiştir. Bu durum fazla uzun
sürmemiş, Haçlı Ordularının buraya gelmesiyle Antep 1098’de Urfa Kontluğu’na bağlı
bir prenslik haline gelmiştir. Haçlı etkisinin azalmasıyla, 1157’de Selçuklu Sultanı
Kılıçarslan aldıysa da 1258’de yaşanan Moğol istilasıyla bölge Moğolların eline
geçmiştir. Sadece 2 yıl sonra 1260’da Mısır Memluk Sultanı Kuzuk Antep bölgesini
Moğollardan alarak ülkesinin sınırlarına dahil etmiştir. 1353 yılında ise Dulkadir
Beyliği’nin kurucusu Zayi ad-Din Karaca tarafından alınan bölge, Dulkadir halkı için
vatan olmuştur. Dulkadiroğulları ve Memlukler arasında defalarca el değiştiren bölge,
Yavuz Sultan Selim’in Memlukleri yenmesiyle Osmanlı Devleti topraklarına dahil
edilmiştir (Köroğlu, 2009, s.3). Yavuz Sultan Selim, Antep ve Halep topraklarını içine
alan bir Arap vilayeti kurmuştur. Kent önce, Maraş Sancağı’na dâhil edilmiştir. Bu
dönemde,
bölgeye
Türkmen
göçleri
gerçekleşmiştir.
Türkmenler
buraya
yerleştirilmiştir. Bu nedenle bölgedeki köy ve yer isimlerinin çoğu, Türkçe kökenlidir.
Osmanlı Dönemi’ne ait kaynaklara bakıldığında da, yer isimlerinin çoğunlukla Türkçe
olduğu görülmektedir. Osmanlı Dönemi’nde Antep kenti nüfusuna dair bazı veriler
bulunmaktadır. Buna göre 1543 tarihinde ilin nüfusu 36 bin civarındadır. Evliya
Çelebi’nin eserlerinde, on yedinci yüzyılda Antep’teki hane sayısının 8 bin olduğu
yazılıdır. Antep’in nüfusu on dokuzuncu yüzyılda 43 bin civarındadır (Yılmazçelik,
1
Şehir, Cumhuriyet Dönemi’ne değin bu isimle anılmıştır. “Ayın”, Arapça pınar, su gözü gibi anlamlara
gelirken, “tab” güzel, parlak gibi anlamlar taşımaktadır. Kelimelerin birleşiminden hareketle Ayıntab,
“güzel pınar” anlamı taşımaktadır. “Tab” aynı zamanda güç ve takat anlamları da taşıdığından şehre gelen
suyun bolluğu nedeniyle bu ismin verildiği de tahmin edilmektedir (Gaziantep.net, t.y.).
88
1998, s.112). Evliya Çelebi, seyahatnamesinde Antep kalesinin kentin ortasında
olduğunu, kalenin içinde kırk ev, bir cami ve bir hamam bulunduğunu yazmıştır. Evliya
Çelebi ayrıca, kentte birçok imalathane ve dükkan olduğunu da yazmıştır. Kentin ticari
hayatının canlı olduğu anlaşılmaktadır. 1531 yılında Dulkadir Eyaleti olarak
tanımlanmış olan bölge, Osmanlı idare sisteminin değişmesiyle sancak özelliğini
kaybederek kaza olmuştur. Osmanlı’nın son dönemlerinde yaşanan kargaşalar nedeniyle
1832’de Kavalalı Mehmet Ali Paşa Halep eyaletini eline geçirince Antep de Mısır
Hıdivliğine bağlanmış, Mehmet Ali Paşa’ya bağlı birliklerin 1840’da bölgeden
çekilmesiyle yeniden Osmanlı yönetimine girmiştir (Köroğlu, 2009, s.3). Halep eyaleti,
Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde en önemli ticari merkezlerden biridir (Yıldırım ve
Örnek, 2012, s.7). Gaziantep şehri de daha bu dönemde, tarım ürünlerinin, özellikle
pamuğun işlendiği ve dokumada kullanıldığı bir sanayi kenti haline gelmiştir. On
sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıl kayıtlarına göre, kentte pazarlarda hem tarım ürünleri
hem de işlenmiş ürünler satılmaktadır. Halep’te üretilen birçok ürün Antep pazarlarında
satılmıştır. Bunlara ek olarak Avrupa mallarının da satıldığına dair bilgiler
bulunmaktadır. Osmanlı ekonomisinin genel olarak bozulduğu bu gerileme döneminde,
Antep ekonomisinin ve ticaretinin canlı kaldığı anlaşılmaktadır (Yılmazçelik, 1998,
s.118).
Resim 24: Gaziantep 1850
Kaynak: Canbakal, 2007, s.18
89
18. ve 19. yüzyıllarda Antep kentinde bulunan nüfusun büyük çoğunluğu Müslümandır.
Ancak, gayrimüslim nüfus da bulunmaktadır. Rum, Ermeni, Süryani, Arap, Fars ve
Fransız uyruklu kişiler bulunmaktadır. Antep kentinde esnaf teşkilatları, loncalar da
önemli olmuştur.
2.2.1 Kurtuluş Savaşı Dönemi’nde Gaziantep
Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’nda yenilmesinden sonra Mondros Mütarekesi
imzalanmıştır. Bu mütareke, savaşta galip gelen İtilaf devletlerinin Osmanlı topraklarını
işgaline temel oluşturmuştur. Antep kenti, 17 Aralık 1918 tarihinde, Mondros
Mütarekesi’nin 7. maddesine dayanılarak işgal edilmiştir. Mondros Mütarekesi’nin 7.
maddesi, İtilaf Devletleri’ne, güvenliklerini tehdit altında gördüklerinde Osmanlı
toprağını işgal etme hakkı vermektedir. İngiliz Kuvvetleri Antep kentinde geçici olarak
bulunduklarını belirterek, halkın tepkisini azaltmak istemişlerse de, yerel halk
tarafından işgali kınayan bir miting yapılmıştır. İngiltere ile Fransa arasında daha önce
yapılan gizli bir anlaşmaya göre, Antep, Urfa ve Maraş illeri Osmanlı’nın
dağıtılmasından
sonra
Fransa’ya
bırakılacaktır.
Mondros
Mütarekesi’nin
imzalanmasından sonra bu illerin İngiltere tarafından işgal edilmesi, İngiltere ile Fransa
arasında anlaşmazlığa yol açmıştır. Bunun üzerine 15 Eylül 1919’da, İngiltere ile Fransa
arasında Suriye İtilafnamesi adında yeni bir anlaşma imzalanmış ve İngiltere bu bölgeyi
Fransızlara bırakmayı kabul etmiştir. Bu tarihten Fransız kuvvetleri, İngiliz
kuvvetlerinin yerini almış, İngiltere’nin son kuvvetleri 5 Kasım 1919’da Antep
kentinden çıkmıştır (Efe, 2015, ss.221-224).
90
Resim 25: Fransız Kuşatması Altında Yıkılan Binalar
Kaynak: Heyazen, 2015
İngiliz işgalinin ardından Fransız işgali, Antep halkında hoşnutsuzluk yaratmıştır. Sivas
Kongresi’nin kararlarına uygun olarak Antep’te bir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
kurulmuştur. Fransızlara karşı silahlı mücadele verilmiştir ancak Fransız kuvvetleri
şehrin dışarıyla bağlantısını kesmişlerdir. 8 Şubat 1921’de Antep kentini ele geçiren
Fransızlarla bir anlaşma imzalanmıştır. Bu mücadele sırasında birçok şehit verilmiştir.
Şahin bey isimli direnişçinin adı, bu savunmada öne çıkmıştır. Ancak, Fransızların şehri
ele geçirmesi engellenememiştir. Aynı esnada, 6 Şubat 1921’de, Antep kentini
savunanlara destek olarak, kente Gaziantep adı verilmesi önerisi TBMM’de tartışılmış
ve kabul edilmiştir. Fransız işgal kuvvetlerinin Gaziantep’ten çekilmesi, Kurtuluş
Savaşı’nın diğer cephelerde kazanılması ve Fransız Devleti ile Ankara Anlaşması’nın
imzalanmasından sonra gerçekleşmiştir. Fransız kuvvetleri 25 Aralık 1921’de Antep’ten
tamamen çekilmişlerdir. 25 Aralık, Gaziantep’te Kurtuluş Günü olarak kutlanmaktadır
(Efe, 2015, ss.225-227). Ankara Antlaşması ile kesinleşen kurtuluş neticesinde kente 06
Şubat 1921 tarihinde TBMM tarafından “Gazi” unvanı verilmiştir (GASKİ, t.y., s.24).
91
2.3 TARİHSEL VE KÜLTÜREL ZENGİNLİKLER
2.3.1 Zeugma Antik Kenti ve Zeugma Mozaik Müzesi
Nizip İlçesi’ne 10 km mesafede Belkıs köyü yakınlarında Fırat nehri kıyısında bulunan
antik Zeugma Kenti’nin, MÖ 3. yüzyılda buraya gelen Büyük İskender’in
generallerinden Nikator tarafından kurulduğu bilinmektedir. Kent, nehrin en kolay geçiş
yapılabilen iki noktasından birinde bulunmaktadır. Bu nedenle de kente “köprü başı”
veya “geçit yeri” anlamına gelen Zeugma ismi verilmiştir. Birecik barajında yapılan su
tutulmaları nedeniyle 1/3’lük kısmı sular altında kalan antik kent, devrinin önemli
merkezlerinden birisiydi. Zaman içinde bölgede hüküm süren Kommagene uygarlığının
dört önemli merkezinden birisi haline gelmiştir. Bölgenin Roma İmparatorluğu’nun
eline geçmesinin ardından 4. lejyonun buraya gelmesi bölgenin askeri önemini
arttırmıştır. Antakya’ya giden İpek Yolu’nun buradan geçmesi, askeri öneminin yanında
ticari olarak da önemli bir merkez haline gelmesine yol açmıştır (Kültür Varlıkları ve
Müzeler Genel Müdürlüğü, t.y.).
Resim 26: Zeugma Antik Kenti Kazı Alanı
Kaynak: Zeugmaweb.com, t.y.
92
Antik kentte özellikle zenginlerin ve soyluların evlerinin duvarlarında ve havuzlarının
tabalarında yaptırdıkları mozaikler günümüzde halen hayranlık uyandıracak düzeydedir.
MS 256 yılında Sasani İmparatorluğu tarafından işgal edilmiş ve büyük yangınlar
çıkartılarak kente önemli tahribat verilmiştir. Bu işgalle yerle bir olan kent, önemini
kaybetmiş ancak çağdaş arkeoloji bilimince ortaya çıkarılmıştır. Kentin, sanat alanında
oldukça ilerlemiş olduğu bilinmektedir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü,
2014, s.2).
Bu şehrin kalıntılarının yapılan çalışmalar sonucunda, birçok taban mozaiği, duvar
resmi ve tarihi eser gün yüzüne çıkarılmıştır. Ancak, antik kentin olduğu bölgede baraj
gölü yapılması, buranın orijinal şekliyle korunmasını engellemiştir. Ortaya çıkarılan
eserler müzelere gönderilirken, daha büyük yapılar ise başka yerlere taşınmak zorunda
kalmıştır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2014, s.4).
Resim 27: Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi
Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014
Zeugma Antik Kenti’nin en önemli buluntusu, Gaziantep şehrinin de simgesi haline
gelmiş olan Mainad mozaiğidir. “Çingene kızı” da denen bu mozaikteki kadın figürü,
her açıdan bakıldığında kişiye bakıyormuş izlenimi veren gözlere sahiptir. Bu mozaiğin,
MS 2. yüzyılda yapılmış olduğu düşünülmektedir. Mozaiğin bir kısmı tahrif olsa da,
oldukça etkileyicidir.
93
Resim 28: Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi Çingene Kızı
Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014
Zeugma Mozaik Müzesi oldukça büyük ve iyi tasarlanmış bir müzedir. Gaziantep’in
simgesi haline gelen Çingene Kızı mozaiği de bu müzededir. Müzede, Zeugma antik
kentinde bulunan Athena Tapınağı’nın Athena heykeli, savaş tanrısı Mars heykeli,
duvar resimleri ve mozaikler, çeşmeler ve sütunlar, lahitler, heykeller ve diğer mimari
parçalar bulunmaktadır. Zeugma’da bulunan eserlerin çoğunluğu, bölgede bulunan
malzemelerden ve yakınlardan çıkarılan kireç taşı kullanılarak yapılmıştır. Bu nedenle
bu ihtişamlı kentin, kısa bir süre ayakta kalmış olsa da, kendine has zenginlikleri olan
bir medeniyet olduğu söylenebilir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2014,
s.3).
94
Resim 29: Mars Heykeli
Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014
2.3.2 Dülük Antik Kenti
Dülük antik kenti Gaziantep’in 10 kilometre kuzeyinde, İpek Yolu üzerinde bulunan bir
antik kenttir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ç, s.2). Antik dönemdeki
adı “Doliche”dir.
95
Resim 30: Dülük Antik Kenti
Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.c
Dülük Antik Kenti, birçok inanca ev sahipliği yapmış, oldukça eski bir yerleşim yeridir.
Alt Paleolitik Döneme ait olduğu düşünülen el aletlerine bakılarak, buranın çok eski bir
tarihi olduğu anlaşılmıştır. Oldukça eskiye dayanan bir tarihe sahip olan bu kentte, tanrı
tasvirlerinin bulunduğu kabartmalar, mağara ve tapınaklar, kaya mezarları vardır. Bu
kalıntılar, Roma ve Hitit medeniyetlerine aittir. Hitit Tanrısı Teşup’un tapınağı
kabartmaları bulunan bir tapınak ortaya çıkarılmıştır. Helenistik dönemde Zeus ve
Jüpiter tanrılarının tapınakları da buraya inşa edilmiştir. Roma Tanrısı Jüpiter’in kenti
olan Dülük, dini açıdan önem sahibi olan bir yerdir. Jüpiter tanrısının adı, “Jüpiter
Dolikhenos” olarak geçer. Jüpiter tanrısına olan inanç, Roma İmparatorluğu’nda
oldukça etkili ve yaygın bir inançtır. Ayrıca yer altında, Mitra inancına ait iki büyük bir
tapınak da bulunmuştur. Bunlar, bilinen en büyük Mitra inancı tapınaklarıdır. Dülük
kentinin önemi, Bizans Dönemi’nde de devam etmiş ancak kent daha sonra önemini
kaybetmiştir. Dülük Antik Kenti’nde tüm bu tapınakları görmek mümkündür
(Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ç, ss.6-9).
96
2.3.3 Karkamış Antik Kenti
Gaziantep kent tarihinin anlatıldığı ilk bölümde ayrıntılı şekilde değinilen Karkamış
antik kenti konusunda bu bölümde kentin tarihinin önemli bir mirası olması nedeniyle
kısaca değinilecektir.
Resim 31: Karkamış Antik Kenti
Kaynak: OrientLab, 2013
Tarihi, MÖ 2000 yılına uzanan antik Karkamış kenti dış kent, iç kent ve kale olmak
üzere üç kısımdan oluşmaktadır (Balcıoğlu ve Aydemir, 2014, s.8). Antik kente ait
günümüze kadar ulaşan kalıntılar, tarih öncesi ve erken ve geç Hitit dönemlerine aittir.
Karkamış’ta bulunan Geç Hitit Dönemi’ne ait kabartmalarda, Tanrıça Kubaba, savaş ve
yengi sahneleri resmedilmiştir ayrıca dini törenler ve dini simgeler de bulunmaktadır.
Geç dönemlere ait kabartmalarda Asur medeniyetinin etkileri görülür. Örneğin
aşağıdaki resimde görülen kabartmalardaki savaş arabaları ve at figürlerinin detayları,
MÖ 8. yüzyıla ait Asur kabartmalarına benzemektedir. Karkamış kentinin isminin
Gılgamış’tan geldiği düşünülmektedir. Gılgamış, hakkında destan yazılan bir
hükümdardır. Destana göre, ölümsüzlüğü arayarak dolaşır. Bu yolculukları sırasında
Karkamış’a uğradığı ve kentin adını ondan aldığı yönünde bir varsayım olmakla
97
birlikte, bu düşüncenin bilimsel bir kanıtı yoktur (Balcıoğlu ve Aydemir, 2014, ss.3037).
Resim 32: Karkamış Kabartmalı Duvar
Kaynak: University of Pennsylvania, 2003
Karkamış medeniyetine ait kabartma ve stellerin önemli bir kısmı Anadolu
Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir. Karkamış antik kentinde kazılar devam
etmektedir. Kentten çıkarılan eserler müzelere taşınmış olsa da, şehrin kalıntıları, büyük
tapınak ve binalardan arta kalanlar, antik ören yerinde gezilebilmektedir.
2.3.4 Anıt Mezarlar
Araban ilçesi sınırları içinde 3 adet Roma Dönemi’ne ait anıt mezar bulunmaktadır.
Mezarların, dönemin zengin ve asil tabakadan birileri veya üst düzey bürokrat ya da
yüksek rütbeli askerler için yapılmış oldukları tahmin edilmektedir. Hisar, Elif ve
Hasanoğlu köylerinde bulunan mezarlar arasında Hisar Anıt Mezarı’nın büyük kısmı
günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır. Mezarın üzerinde kimin için ve kim tarafından
98
yapıldığı bilinmemekle birlikte, yapım döneminin MS 2. yüzyıl sonu olduğu tahmin
edilmektedir. Düz kesme taştan yapılan ve piramidal bir çatıya sahip olan anıt mezarın
tepesinde günümüzde mevcut olmayan bir heykel olduğu tahmin edilmektedir. Elif Anıt
Mezarı ise Elif köyünde bulunmaktadır. Elif köyü, antik Sugga kenti üzerinde olup
Sugga Roma Dönemi’nde Dolikhe (Dülük)-Samosata (Samsat) ile Zeugma-Samosata
yol güzergahlarının kesişim noktasında bulunmaktadır. Hisar Anıt Mezarı gibi kesme
taştan yapılan anıt mezar, korint başlıklı sütunlarla estetik bir görünüme sahiptir. Elif
Anıt Mezarı’nın da MS 2. yüzyıl sonlarında yapıldığı tahmin edilmektedir. Aynı
dönemlerde yapıldığı sanılan üçüncü anıt mezar da Hasanoğlu Anıt Mezarı’dır. Mezarın
kuzey ve doğu cephelerinin tamamı, kaidenin de neredeyse yarısı yıkılmış durumdadır
(Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.d).
2.3.5 Yesemek Açıkhava Müzesi
Yesemek Açık Hava Müzesi, İslâhiye ilçesi yakınlarındaki ören yerine kuruludur.
Yesemek, MÖ 1400 ile 700 arasında çok büyük bir taş ocağı olmuştur. Ayrıca heykel
işlemeciliğinin de merkezi olmuştur. Hitit hâkimiyeti boyunca önemi zaman zaman
artan, zaman zaman azalan bölgede gelişen sanat tarzı, Yunan ve Ege kültürlerini de
etkilemiştir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.e, ss.2-3). MÖ 7. yüzyılda
Asurlular buradaki işleme sanatını sonlandırmış ve buradaki ustaları Asur’a
götürmüşlerdir.
Resim 33: Yesemek
Kaynak: Gaziantep Üniversitesi, 2005
Yesemek bölgesi, taş işlemeciliğinin her aşamasının gerçekleştirildiği oldukça büyük
bir atölye gibidir. Burada yapılan heykeller çevre kentlere gönderilmiştir. Günümüzde
99
Yesemek Açıkhava Müzesi’nde, toprağın altından çıkarılan 300 kadar eser
sergilenmektedir. Heykeller üzerinde dini simgeler, gücü simgeleyen işaretler
bulunmaktadır. Kadın başlı kanatlı aslan, ayı–insan karışımı figürleri simgeleyen
kabartmalar, dağ tanrılarını, av sahnelerini, dağ adamlarını simgeleyen resimler göz
çarpmaktadır. Ayrıca, kale kapılarına ikişerli konan aslan heykelleri de bulunmaktadır.
(Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.e, ss.4-8).
2.3.6 Mevlevihane Vakıf Müzesi
Gaziantep Mevlevihanesi, yaklaşık 400 yıllık bir geçmişe sahiptir (Gülbahar ve
Başboğa Çiçek, 2010). Mevlevihane’nin adı, iki kitabede ve Evliya Çelebi’nin
seyahatnamesinde geçmektedir. Yapı, Kilis ve Halep Mevlevihaneleriyle ortak
noktalara sahiptir. Mevlevihane’nin çevresinde, birçok dükkân olduğu, buranın bir
merkez haline geldiği düşünülmektedir. Bu dükkânlar arasında bugün de ayakta kalan
bir tanesi, tarihi Tahmis (Telmis) Kahvesi’dir. Tahmis Kahvesi, Mevlevihane’ye gelir
getirmesi için, 1638 yılında inşa edilmiştir (Aksoy vd., 2014, s.30). Kahvehane, tarihi
bir değer taşımanın yanında, günümüzde de önemli bir sosyal alandır. Mevlevihane,
cumhuriyetin ilk yıllarında okul olarak kullanılmıştır; günümüzde müze olarak
düzenlenmiştir.
100
Resim 34: Gaziantep Mevlevihanesi
Kaynak: Şahinbey Belediyesi, t.y.
2.3.7 Gaziantep Kalesi
Gaziantep Kalesi, Roma Dönemi’nde ortaya çıkmış olmakla birlikte, bugünkü haline
Bizans İmparatorluğu zamanında gelmiştir. Bunun öncesinde, MS 2. ve 3. yüzyıllarda
burada küçük bir yerleşim olduğu düşünülmektedir. Gaziantep Kalesi Alleben
Deresi’nin güney bölgesinde yer alan 901 m yükselikteki tepenin üzerine inşa
edilmiştir. 6. yüzyılda inşa edilen kalenin 12 adet kulesi vardır ve kuleler, galeriler,
dehlizlerle birbirlerine bağlıdır. 2002 yılında yapılan büyük retorasyon sonrasında
kalenin aslına göre belirli ölçüde değişikliğe uğradığı düşünülmektedir. Kuzey
burçlarının Roma Dönemi’nden, batı burçlarının ise Memlukler Dönemi’nden kalma
olduğu bilinen kalenin kuleleri Kanuni Dönemi’nde yapılmıştır (Köroğlu, 2009, ss.1314). Çevresi yaklaşık 1200 m’dir. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde, daha fazla kulenin
varlığından bahsedilmektedir ancak bu kuleler günümüze ulaşmamıştır (Gaziantep İl
Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ğ, ss.2-4).
101
Resim 35: Gaziantep Kalesi
Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2015
Yapılan araştırmalarda ve kazılar sonucunda, eskiden kalenin çevresinde bir hendek
olduğu anlaşılmıştır. Yine bu incelemeler sonucu, kalenin içinde, bir hamam ve camii
kalıntıları ortaya çıkarılmıştır. Kalede yapılan arkeolojik kazılarda, Bizans ve Osmanlı
Dönemi’ne ait kalıntılar, sikkeler, seramikler ve diğer eşyalar elde edilmiştir (Gaziantep
İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ğ, ss.8-10).
2.3.8 Tarihi Gaziantep Evleri
Gaziantep’in kentsel özelliklerinin önemli bir parçası, evleridir. Bunlar, taş-kâgir yapılı
evlerdir. Kalenin önemli olduğu dönemde kalenin etrafında yoğunlaşmışlardır. Daha
sonra, kente yayılmış ve özellikle dini özellikteki yapıların etrafında yapılmışlardır
(Açıkkol, 1995, s.46). Geleneksel Gaziantep evlerinde avlu bulunmaktadır; avlular, evin
serin tutulmasını kolaylaştırmaktadır. Sokağa çıkan büyük kapılar, avlulara açılır.
Evlerin ayrıca mutfak, tuvalet ve kiler bölümleri de bulunur. Gaziantep evlerinin bir
kısmı SİT alanı haline getirilmiş ve koruma altına alınmıştır.
102
Resim 36: Gaziantep Evleri
Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.a
Gaziantep’te kültürel ve tarihsel zenginlikler arasında, birçok müze ve korumalı bölge
daha bulunmaktadır. 52’si vakıflara ait olmak üzere toplam 113 anıtsal yapı, 681 sivil
mimarlık örneği, 180 arkeolojik ait alanı olmak üzere, toplam 974 adet arkeolojik sit
alanı ve taşınmaz kültür varlığı vardır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü,
t.y.m).
2.3.9 Tilmen Höyüğü
Gaziantep’in birçok kültürel değeri daha incelenmelidir. Bunlardan biri de, İslâhiye
ilçesinde bulunan Tilmen Höyüğü’dür. Tilmen Höyüğü’nde, Geç Kalkolitik, Erken
Tunç, Orta Tunç, Demir ve Roma-Bizans ve Osmanlı dönemlerine ait katmanlar
bulunmuştur. Bu dönemlere ait sur duvarları, kent ve saray kalıntıları elde edilmiştir.
Höyüğün tarihinin MÖ 4000’e uzandığı düşünülmektedir (Gaziantep İl Kültür ve
Turizm Müdürlüğü, t.y.e, ss.16-18).
103
Resim 37: Tilmen Höyüğü
Kaynak: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2015b
2.3.10 Rumkale
Rumkale, yüzyıllardır varlığını koruyan bir kaledir. Gaziantep’in Nizip ilçesi
sınırlarındadır. Fırat Nehri’ne sınır olarak inşa edilmiş olan kalenin tarihinin Asurlular
ve Süryaniler Dönemi’ne kadar gittiği bilinmektedir. Kalenin kuzeyinde burçlar
bulunmaktadır. Güneyde ise bir hendek kazılmıştır. Kale içinde manastır, kilise ve
mescit kalıntıları bulunmaktadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.f, s.4).
Fırat Nehri üzerine yapılan Birecik Barajı’nın faaliyete geçmesinin ardından, kale bir
yarımada şeklini almıştır
104
Resim 38: Rumkale
Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014
Rumkale ile Zeugma Antik Kenti arasında, Fırat Nehri üzerinde vapurla seyahat etmek
mümkündür. 2007 yılından itibaren verilmekte olan bu hizmetle, tarihi ve turistik
bölgeleri farklı şekilde ziyaret etme imkânı yakalanırken, ulaşımda da önemli bir
kolaylık sağlanmaktadır (Gaziantep’te Bir Gemi, t.y.).
Resim 39: Belkıs Gemisi
Kaynak: Gaziantep’te Bir Gemi, t.y.
2.3.11 Tarihi Camiler
Gaziantep’te birçok tarihi cami bulunmaktadır. Camiler, mahallelerin merkezi
konumundadırlar (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.g; Uğur, 2013). Her
cami, içinde bulunduğu mahalleye de adını vermiştir. Gaziantep camilerinde Arap
105
mimarisine benzer olarak inşa edilen camilerde genellikle kesme taş kullanılmıştır.
Evliya Çelebi’nin seyahatnamesine göre 17. yüzyılda Antep kentinde 140 kadar dini
yapı bulunmaktadır (Uğur, 2013, s.29). Gaziantep camilerinin ayırt edici bir özelliği de
hareketli minberlere sahip olmalarıdır. Aşağıda kentte bulunan belli başlı tarihi camiler
kısaca açıklanmaya çalışılmıştır:
2.3.11.1 Ömeriye Camii
Antep’in en eski camisidir. 1210 yılında tamir yapıldığına dair kayıtlar bulunan caminin
tam olarak ne zaman ve kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. Kimi rivayetlere göre
Hazreti Ömer Dönemi’nde veya kızının soyundan gelen Emevi Halifesi Ömer Bin
Abdülaziz tarafından yaptırılmış olabileceği düşünülmektedir.
Resim 40: Ömeriye Camii
Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014
2.3.11.2 Şeyh Fethullah Cami ve Külliyesi
Hazreti Ebubekir soyundan gelen Şeyh Fethullah tarafından 1564 yılında yaptırılmıştır.
Camiyi diğer camilerden ayıran en önemli özellik, ortada sekizgen taş ayağa oturan
106
tonozların askı kemerlere bağlanan bir çeşit örtü sistemine sahip olmasıdır. Antep
Savunması’nda şehit düşen Karayılan (Molla Mehmet)’in kabri, bu caminin
bahçesindedir. Cami, ilk yapıldığı şekilde günümüze kadar gelmiştir (Gaziantep İl
Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.h).
2.3.11.3 Şirvaniye Camii
Şirvani Mehmet Efendi Camii de denmektedir. 14. ya da 15. yüzyılda yapılmıştır. Eski
Antep camileri arasında minaresi iki şerefeli olan tek cami olması nedeniyle “İki
Şerefeli Cami” ismiyle de anılmaktadır. Caminin banisi olan Şirvani Mehmet
Efendi’nin Hazreti Muhammed’in torunu Hazreti Hüseyin’in soyundan geldiği
söylenmektedir. Minberin altında bulunan kazıklar sayesinde minberi hareketli olması
ve duvarda yapılan özel bölmesine girilip çıkılabilmesi caminin ayırt edici özelliğidir
(Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.h).
2.3.11.4 Handaniye (Handan Bey) Camii
1647 yılında, fakir bir Erzincan beyi olan Handan Bey tarafından yaptırılmıştır. Camiye
gelir sağlayan bir de saraçhanesi bulunan cami, 1791 yılında yeniden yaptırılmış,
onarımlarda saraçhaneden elde edilen gelirler kullanılmıştır. Antep savunması
döneminde kullanılamayacak derecede zara gören cami, sonraki yıllarda tadilattan
geçmiştir. Handaniye Camii, taş işçiliği ile dikkat çeken bir camidir (Gaziantep İl
Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.h).
2.3.11.5 Tahtani (Tahtalı) Camii
Gaziantep Kalesi yakınlarında bulunan caminin banisi ve yapım tarihi kesin olarak
bilinmemektedir. Eserin ağaçtan yapılmış olması nedeniyle halk arasında Tahtalı Cami
olarak da anılmaktadır. Çokgen şeklindeki minarede şerefenin altında bulunan
mukarnas dolguların arasında bulunan çini tabakalar, alt bölümlerde bulunan yıldız ve
geometrik geçmeler minareyi özel kılmaktadır (Gaziantep.com, t.y.).
107
2.3.11.6 Kurtuluş Camii
1892 yılında kilise olarak inşa edilen yapı, camiye çevrilmeden önce kilise ve cezaevi
olarak hizmet vermiştir. Günümüzde kentin en büyük camileri arasındadır (Gaziantep İl
Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.ğ).
Resim 41: Kurtuluş Cami
Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2014
Burada sözü edilenler yanında, Memlükler Dönemi’nden kalma 1358 tarihli Boyacı
Camii, Şeyh Ramazan Efendi tarafından 1672 yılında yaptırılan Ahmet Çelebi Camii,
Ali isminde bir marangoz tarafından yaptırıldığı belirtilen Ali Nacar Camii, İhsanbey
Camii, 16. yüzyılda yapıldığı tahmin edilen Hacı Nasır Camii, banisi ve yapım yılı
bilinmeyen Eyüpoğlu Camii, Kılınçoğlu Camii, 1559 yılında yapılan ve banisinin
ismiyle anılan Ömer Şeyh Camii, Bostancı Camii ve Kabasakal Cami kentin diğer tarihi
camileridir (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.h).
Öte yandan, İsrailoğullarından Hazreti Musa’nın yeğeni olan Hazreti Yuşa’nın türbesi
de Gaziantep’te bulunmaktadır. İsrailoğullarını göçebelikten kurtarıp Kenan diyarına
yerleştirdiğine inanılan Hazreti Yuşa’nın kabri, türbedarı veya Medineli ensardan
olduğu rivayet edilen Pir Sefa Hazretleri ile birlikte yer almaktadır (Gaziantep İl Kültür
ve Turizm Müdürlüğü t.y.l).
108
2.3.12 Tarihi Gayrimüslim İbadethaneleri
Gaziantep’te, İslam dışındaki inançların ibadet yerlerinin sayısı pek fazla olmasa da,
günümüzde ayakta duran kiliseler ve bir de sinagog bulunmaktadır. Kendirli Kilisesi,
Nizip’te bulunan Fevkani Kilisesi ve Aziz Bedros Kilisesi, günümüzde sosyal amaçlarla
kullanılan yapılardır. Ayrıca, 1886’da yapılmış olan bir sinagog da, günümüzde kültür
merkezi olarak kullanılmaktadır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.g,
ss.18-22).
2.3.12.1 Kendirli Kilisesi
1860 yılında yapılan Kendirli Kilisesi, yapımında maddi zorluklar yaşanması üzerine
Fransa Kralı III. Napolyon’dan, Fransız misyonerlerden ve Katolik cemaatinden maddi
destek alınmıştır. Harap olan kilisenin yerine 1898’de şimdiki kilise inşa edilmiştir.
Kilisenin planı, Roma’da bulunan St. Fransua Kilisesi örnek alınarak yapılmış olup plan
bizzat Vatikan’dan gönderilmiştir. Yapı günümüzde Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi
toplantı salonu ve Öğretmenevi lokali olarak kullanılmaktadır (Gaziantep İl Kültür ve
Turizm Müdürlüğü t.y.j).
2.3.12.2 Nizip Fevkani Kilisesi
Nizip’te bulunan Fevkani Kilisesi’nin ise ne zaman ve kim tarafından yapıldığı tam
olarak bilinmemekle birlikte Bizans Dönemi’nden kaldığı tahmin edilmektedir.
Geçmişte depo ve han olarak kullanılan kilise, günümüzde herhangi bir şekilde
kullanılmamakta, boş olarak tutulmaktadır.
2.3.12.3 Aziz Bedros Kilisesi
Gregoryan Ermenilerine ait bir ibadethane olan Aziz Bedros Kilisesi’nin ise 19.
yüzyılın ilk yarısında inşa edildiği tahmin edilmektedir. Gaziantepli Ömer Ersoy, 1927
yılında iplik fabrikası kurmak istediğinde devlet tarafından kendisine tahsis edilen arazi
sınırları içinde kalan kilise, uzun yıllar boyunca fabrikanın deposu olarak kullanılmıştır.
Ailenin İstanbul’a göç etmesiyle birlikte boş olarak tutulan Aziz Bedros Kilisesi, daha
sonra Kültür ve Tabiat Varlığı olarak tescillenmiş, ailenin gösterdiği maddi yardımlar
109
da göz önünde bulundurularak Ömer Ersoy Kültür Merkezi ismiyle hizmet vermeye
devam etmiştir (Gaziantepliler Derneği, t.y.).
2.3.12.4 Havra
Osmanlı Dönemi’nde Ermeni nüfusa göre nispeten küçük bir nüfusu temsil eden
Museviler, Yahudi mahallesi denilen bölgede cemaatlerinin ihtiyacını görecek ölçekte
1886 yılında bir havra yapmışlardır. Havranın yan duvarları ve orta kemerlerinin bir
kısmı
ayakta
kalmış
olmakla
birlikte
çatının
tamamı
yıkılmıştır.
Yapılan
restorasyonlarla bina yeniden eski halini almıştır (Gaziantep İl Kültür ve Turizm
Müdürlüğü t.y.k). İsrail Devleti’nin 1948 senesinde kurulması ile birlikte, kentte
yaşayan Yahudiler bu ülkeye göç etmişlerdir (GASKİ, t.y., s.27).
2.3.13 Tarihi Çarşı ve Hanlar
İpek yolu üzerinde bulunan Gaziantep’te birçok tarihi çarşı ve han bulunmaktadır. 1.
Dünya Savaşı’nın başlamasından önce, 1902’de yazılan Halep Vilayeti Salnamesi’ne
göre, Antep kentinde o tarihte 2320 dükkân, 4 bedesten, 15 han, 30 fırın, 6 tabakhane,
45 boyahane, 11 değirmen, 8 içki fabrikası, 5 sabunhane, 2210 dokuma tezgâhı
bulunmaktadır. Üretim ve ticaretin bu kadar canlı olduğu geçmişin izleri günümüzde de
görülebilir. Bugün de gezilebilecek tarihi çarşılar arasında Bakırcılar Çarşısı, Uzun
Çarşı, Meyvacı Çarşısı, Almacı Pazarı, Küçük Buğday Pazarı, Zincirli Bedesten
sayılabilir. Ayrıca, tarihi hanlar arasında da, Hışva Han, İnceoğlu Han, Millet Hanı,
Yeni Han, Yüzükçü Hanı, Anadolu Hanı, Çekirdekçi Hanı, Tütün Hanı, Tuz Hanı, Şire
Hanı, Gümrük Hanı ve Kürkçü Hanı bulunmaktadır (Öztürk, 2011, s.232; Gaziantep
Büyükşehir Belediyesi, 2015a).
110
Resim 42: Zincirli Bedesten Çarşısı
Kaynak: Orhan Sezer Arşivi, 2015
Bunlar arasında Bakırcılar Çarşısı, Osmanlı Dönemi’nin önemli ticaret merkezlerinden
birisiydi. Şehirde bakırcılığın tarihinin MÖ 5.500-3.000 döneminde varlığını sürdüren
Bakır devrine kadar gittiği tahmin edilmektedir. 1557 tarihli Ayıntab Vakıf
Defteri’ndeki kayıtlardan bakırcılar çarşısının ve organize olmuş bakırcı esnafın varlığı
anlaşılmaktadır. Özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, geleneksel bakır eşya
süslemelerinin yanında, yeni ve farklı bakır ürünler ortaya konmaya başlanmıştır.
Kazıma tekniğinin yanında zımba tekniğinin de süslemelerde kullanılmaya başlanması,
ortaya konan eserlerde yeni ve farklı görünümlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu
dönemde Gaziantep’te 60 kadar bakırcı dükkanı faaliyet gösterirken, her dükkanda
ortalama 4-10 usta çalıştığı bilinmektedir (TİM, 2014, s.24).
111
Resim 43: Bakırcılar Çarşısı
Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.a
Ortaya konan eserlerin nitelik olarak çeşitlenmesi ve üretimin miktarca artmasıyla, bu
yıllarda İmparatorluk sınırları içinde bulunan önemli merkezlerden olan Adana, Urfa,
Halep ve Şam’a bakır eşya satışı giderek artmıştır. Günümüzde de babadan oğula geçen
geleneksel bir zanaat olarak bakırcılık, kentin önemli kültürel öğelerinden birisi olmaya
devam etmektedir (Gaziantep Kültür Sanat, t.y.).
2.3.14 El Sanatları
Gaziantep şehrinde, el zanaatları önem taşımaktadır. Tarihi çarşı ve hanlarda bu el
zanaatlarının ürünleri bulunabilir. Sedef kakmacılığı, aba dokumacılığı, gümüş
işlemeciliği, bakır işlemeciliği, yemenicilik, kuyumculuk, çömlekçilik vb. birçok
zanaat, yüzyıllardır yapılmaktadır.
112
Resim 44: Bakır Ustası
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
Dokumacılık, Gaziantep kültüründe hep önemli olmuştur. Hamam takımları, halı, kilim
ve döşemelik kumaşlar ve kumaş işlemeciliği gelişmiştir. Daha 18. ve 19. yüzyılda,
Antep’te üretilen kumaşlar, Anadolu’nun diğer yerlerine gönderilerek buralarda
satılmıştır. Kutnu, Alaca ve Meydaniye kumaşları, Antep’te üretilen kumaş cinsleri
arasından önemli olanlardır. Kutnu, atlas ve kemhaya benzeyen bir yüzü ipekli, diğer
yüzü pamuklu çiçekli kumaştır. Alaca ise renkli, pamuklu dokuma türüdür. Eskiden iç
giyiminde ve tefrişte kullanılan alacalar günümüzde de üretilmektedir. Gaziantep’te
halen eski örneklerine göre dokunmaktadır. Meydaniye ise yarı ipekli erkek giyiminde
kullanılan çubuklu bir kumaştır. Kırmızı, mor, mor zemin üzerine çizgili gibi desenleri
vardır (Kayıkçı, 2008, s.774).
113
Resim 45: Kutnu Kumaşı
Kaynak: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Arşivi, 2015
2.3.15 Yöresel Kıyafetler
Yöresel kıyafet olarak kadınlarda bekârlar çevre ve yazma, evliler gümüş taç üzerine
poşi kullanılır. Bekâr ve genç hanımların saçları ince ince örülür. Ham ipekten iç
çamaşırı üzerine zincir işleri ile işlenmiş gömlekler, bunun üzerine düz pamuklu ve
emprime ipekli, kolları uzun içlikler giyilir. Üzerlerine giyilen entari, telli, sırmalı olup
üçetek şeklindedir. Giysi, gümüş ve altın kemerle tamamlanır. Bu kıyafetlerin üzerine
dışarı çıkarken genellikle siyah renkli çarşaf giyilir. Erkekler ise başa fes, külah ve terlik
giyerler sarık sararlar. Sarıklarda kullanılan tülbentler kullanıcılarının mesleklerine göre
değişir. Örneğin hocalar beyaz, esnaf “abani”, tarikat mensupları yeşil, yolcu ve
köylüler poşu, bunların dışında kalanlar da çember takarlar. Köy ağaları dize kadar
uzanan sako, ulema yenleri geniş cübbe, hocalar sarı, beyaz ve mavi renklerde hırka ve
aba giyerler. Günlük hayatta açık veya kapalı zıbın üzerine tele kumaş sarılarak giyilir.
Mavi veya siyah renkte şalvar tercih edilir. Bele kuşak sarılır (Kayıkçı, 2008, ss.779780).
114
2.3.16 Gaziantep Mutfağı
Gaziantep mutfağı, geleneksel Türk mutfağının önemli bir parçasıdır. Gaziantep
mutfağını özel yapan unsurlar, kullanılan baharatların ve ekşilerin çeşitliliğidir
(Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.i, s.6). Gaziantep, et yemekleri ve
kebabının yanı sıra, tatlılarıyla da ünlüdür. Gaziantep baklavası, 2005 yılında Türk
Patent Enstitüsü tarafından tescillenmiştir. Ayrıca, 2013 yılında da, AB tarafından
tescillenmiştir. AB tarafından tescillenen ilk Türk ürünüdür (Gaziantep Sanayi Odası,
2014, s.12). Baklavanın da önemli bir maddesi olan Antep fıstığı, Türkiye’nin önemli
ihraç mallarından birisidir.
Resim 46: Gaziantep Mutfağı
Kaynak: Erce Emekli Arşivi, 2015
2.4 NÜFUS, DEMOGRAFİK YAPI VE YAŞAM
2.4.1 Nüfus, Nüfus Artışı ve Yoğunluğu
2014 yılında Gaziantep nüfusu, 1.889.466 kişi olarak hesaplanmıştır (TÜİK, 2015a).
Gaziantep, Türkiye’nin en büyük nüfusa sahip 8. ilidir. Grafik 12’de Gaziantep ilinin
nüfusunun 2007-2014 yılları arasındaki seyri görülmektedir. Şehrin nüfusu bu süre
içinde devamlı bir artış göstermiştir.
115
Nüfus
Grafik 12: Gaziantep İli Nüfusu (2007-2014)
2000000
1800000
1600000
1400000
1200000
1000000
800000
600000
400000
200000
0
2007
2008
2009
2010 2011
Yıllar
2012
2013
2014
Kaynak: TÜİK, 2015a
Gaziantep şehrinde nüfus yoğunluğu, Türkiye ortalamasının hayli üzerindedir.
Türkiye’de km2’ye 101 kişi düşmektedir. Gaziantep ili sınırları içinde ise km2’ye düşen
insan sayısı 277’dir. Gaziantep nüfus yoğunluğu açısından, Türkiye’nin 4. ilidir. Nüfus
yoğunluğu açısından Gaziantep’ten önce gelen iller, İstanbul, Kocaeli ve İzmir’dir
(TÜİK, 2015a).
Gaziantep’in nüfus artış hızı da Türkiye ortalamasının üzerindedir. 2013-2014 yılları
arasında nüfus, ‰24,1 oranında artmış; Türkiye’de ise nüfus artış oranı aynı dönemde
‰13,3 olmuştur. Grafik 13’de, Türkiye ve Gaziantep nüfuslarının son yıllardaki artış
hızları görülmektedir. Görüldüğü gibi, Gaziantep’in nüfusu son dönemde sürekli olarak
Türkiye nüfusundan daha hızlı artmıştır. 2007 ile 2014 yılları arasında Gaziantep’te
nüfusun artış hızı, %3,3 ile %2,4 arasında değişmiştir. Gaziantep’te nüfus artış hızı
Türkiye ortalamasının üstünde olmakla birlikte, bu artışın hızı azalmaktadır.
116
Grafik 13: Nüfus Artış Hızı (2007-2014)
35,0
Nüfus Artış Oranı (‰)
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
2007-2008 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014
Yıllar
Türkiye
Gaziantep
Kaynak: TÜİK, 2015a
Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı, Gaziantep ilinin dinamiklerini anlamak açısından
önemlidir. Gaziantep nüfusu, Türkiye nüfusuna göre daha gençtir. Tablo 2’de, 2014
yılında Türkiye ve Gaziantep nüfuslarının, yaş gruplarına göre dağılımı ve dağılım
yüzdeleri verilmiştir. Görüldüğü üzere, Gaziantep nüfusunun %60’ı, 30 yaşın altında;
Türkiye nüfusunda ise 30 yaşın altında olanların payı %49’dur. 30 yaşın üzerindeki tüm
yaş gruplarının Gaziantep içindeki payı, Türkiye’ye göre daha azdır. Bu demektir ki,
Gaziantep nüfusu daha hızlı artmaktadır ve yaş bakımından Türkiye ortalamasına göre,
daha gençtir.
117
Tablo 2: Gaziantep ve Türkiye’de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (2014)
Türkiye
Gaziantep
Nüfus
Nüfus Payı
Nüfus
Nüfus Payı
Toplam Nüfus
1.889.466
0-9
441.463
%23,36
12.610.161
%16,23
10-19
378.354
%20,02
12.771.190
%16,44
20-29
310.467
%16,43
12.536.662
%16,14
287.251
%15,20
12.434.630
77.695.904
30-39
40-49
200.305
%10,60
10.184.599
%13,11
50-59
133.835
%7,08
8.094.985
%10,42
60-69
80.701
%4,27
5.086.419
%6,55
70-79
39.766
%2,10
2.661.413
%3,43
80-89
15.360
%0,81
1.200.568
%1,55
90+
1964
%0,10
115.277
%0,15
Kaynak: TÜİK, 2015a
2.4.2 Kaba Doğum Hızı ve Anne Yaş Grubuna Göre Doğumlar
Gaziantep’te kaba doğum hızı, Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir. Türkiye
genelinde kaba doğum hızı, 2014’te ‰17,3 iken, Gaziantep’te ‰26,1 olarak
hesaplanmıştır (TÜİK, 2015b). 2014 yılında Gaziantep, kaba doğum hızının en yüksek
olduğu 11. ilimiz olmuştur. Tablo 3’te, 2009 ile 2014 yılları arasında Türkiye’de ve
Gaziantep’te kaba doğum hızlarının değişimi görülmektedir. Kaba doğum hızı hem
Türkiye’de hem de Gaziantep’te fazla değişmemektedir. Ancak Gaziantep Türkiye
ortalamasının üzerinde bir kaba doğum hızına sahiptir.
Tablo 3: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Doğum Hızları (2009-2014)
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Gaziantep(‰) 26,3
25,4
24,8
25,6
25,4
26,1
Türkiye(‰)
17,2
16,8
17,2
17
17,3
17,6
Kaynak: TÜİK, 2015b
Annenin yaş grubuna göre doğum verileri de, söz konusu ilin sosyal durumunun
incelenmesi açısından önemli bir göstergedir. Tablo 4’te, hem Türkiye’de hem de
118
Gaziantep’te 2014 yılında doğum yapan annelerin yaş gruplarına göre dağılımları
verilmiştir. Görüldüğü üzere, Gaziantep’te 2014’te doğum yapan anneler arasında, 18
yaşında küçük olanların oranı %2,10’dur ve bu, Türkiye ortalamasının üzerinde bir
orandır. Ayrıca, 18-19 yaşındaki annelerin oranı da Türkiye’deki genel duruma göre
daha yüksektir. Buna göre Gaziantep’te kadınların daha genç anne oldukları
söylenebilir.
Tablo 4: Gaziantep ve Türkiye’de Doğum Yapan Annelerin Yaş Gruplarına Göre Oranı
Yaş Grupları: <15
15-
18-
17
19
Gaziantep(%) 0,01
2,10
Türkiye(%)
1,45
0,02
20-24 25-29 30-35 35-40 40+
Bilinmeyen
6,78
27,23 29,08 21,39 9,8
2,49
1,12
4,86
24,23 30,19 24,31 10,75
2,75
0,71
Kaynak: TÜİK, 2015c
2.4.3 Sağlık İstatistikleri
TÜİK tarafından yayınlanan sağlık istatistikleri, Gaziantep ilinin toplumsal yaşamının
değerlendirilmesini ve diğer illerle ve Türkiye ortalamasıyla karşılaştırılmasını
sağlamaktadır.
Tablo 5’te, Gaziantep ve Türkiye’de doğuşta beklenen yaşam süreleri verilmiştir.
2013’e ait olan bu tahminlere göre, Türkiye’de beklenen yaşam süresi ortalama 76,3
yıldır; kadınlarda bu süre 79,4 yıl, erkeklerde ise 73,7 yıldır (TÜİK, 2015d). İl bazında
verilere bakıldığında, beklenen yaşam sürelerinin, doğu ve güneydoğu illerinde daha az
olduğu görülmektedir.
Gaziantep’te de, doğuşta beklenen yaşam süreleri, hem erkekler için hem de kadınlar
için, Türkiye ortalamasının altındadır. Gaziantep erkekler için en kısa beklenen yaşam
süresine sahip olan 18. il iken kadınlar için de en kısa beklenen yaşam süresi sahip olan
12. ildir.
119
Tablo 5: Gaziantep ve Türkiye’de Doğuşta Beklenen Yaşam Süreleri (2013)
Toplam
Erkek
Kadın
Gaziantep (yıl)
75,1
72,9
77,3
Türkiye (yıl)
76,3
73,7
79,4
Kaynak: TÜİK, 2015d
Bebek ölüm istatistikleri de, illerin sağlık hizmetlerinin ne kadar gelişmiş olduğu
hakkında bilgiler vermektedir. Türkiye bebek ölüm hızı, 2013’te ‰10,8 olarak
ölçülmüştür (TÜİK, 2015e). Türkiye’de bebek ölüm hızının en yüksek olduğu il, Kilis
olmuştur. Kilis’te 2013’te bebek ölüm hızı ‰25,1 olarak gerçekleşmiştir ve 2013
yılında bu ilde bebek ölüm oranı çok artmıştır. 2013’te bu ilde bebek ölüm oranının çok
artmasının, Suriye’de süren iç savaş nedeniyle Türkiye’de doğan Suriyeli çocukların
daha sağlıksız koşullarda olmaları ve anne bakımından da yoksun kalmalarının bir
sonucu olduğu söylenebilir.
Bebek ölüm oranı bakımından Türkiye genelinde ikinci sırada ise Gaziantep ili
gelmektedir. 2013’te Gaziantep’te bebek ölüm oranı, ‰17,2 olarak ölçülmüştür. Tablo
6’da görüldüğü gibi Gaziantep’te bebek ölüm oranı son yıllarda hep yüksek olmuştur.
Örneğin 2010’da Gaziantep, bebek ölüm oranını en yüksek olduğu ilimiz olmuştur.
Tablo 6: Gaziantep ve Türkiye’de Bebek Ölüm Hızları (2009-2014)
2009
2010
2011
2012
2013
Gaziantep(‰) 21,4
18
17,1
16,2
17,2
Türkiye(‰)
12
11,7
11,6
10,8
13,9
Kaynak: TÜİK, 2015e
Hem beklenen yaşam süreleri hem de bebek ölüm oranları açısından, Gaziantep ilinin,
Türkiye ortalamasının gerisinde olması, Gaziantep’te sağlık yatırımlarının ve devlet
desteğinin artması gerektiğinin bir işaretidir. Özellikle anne ve bebek sağlığını korumak
amacıyla hizmetlerin arttırılması gereklidir.
120
2.4.4 İç Göç İstatistikleri
Gaziantep, iç göç bakımından net olarak göç alan bir ilimizdir. Göç alma oranı zaman
zaman değişse de, 2007 ile 2014 yılları arasında genellikle göç almıştır, sadece 2012 2013 arasında net göç vermiştir. 2013 yılında Gaziantep’in net iç göç hızı, ‰1,1 olarak
ölçülmüştür (TÜİK, 2015f). Grafik 14’te Gaziantep’in net içi göç oranı görülmektedir.
Grafik 14: Gaziantep İlinde Net İç Göç Oranları (2007-2014)
4,5
4,0
İç Göç Oranı (‰)
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
-0,5
Yıllar
Kaynak: TÜİK, 2015f
Gaziantep sanayisinin gelişmesi, iç göçün sebeplerinden bir olarak sayılabilir. Ancak, iç
göçün yaratacağı sorunların önüne geçmek için bazı önlemler alınması gerekli olabilir.
Özellikle barınma ve istihdam olanaklarının arttırılması, iç göçün olumsuz sonuçlarını
engelleyecektir.
2.4.5 Eğitim İstatistikleri
Gaziantep nüfusunun eğitime ulaşma ve eğitim hizmetlerinden yararlanabilme
olanakları hakkında bilgi veren istatistikler bulunmaktadır. Bu istatistiklerden en
önemlisi okullaşma oranlarıdır. Tablo 7’de verilen okullaşma oranlarına bakıldığında
ilkokul ve ortaokul seviyesinde Gaziantep’teki okullaşma oranlarının Türkiye
ortalamasına benzer olduğu görülmektedir. Ancak ortaöğretim seviyesinde Türkiye’de
okullaşma oranı %79’un üzerinde iken Gaziantep’te yaklaşık %71’dir. Ortaöğretimin
121
özendirilmesi gereklidir. Diğer yandan Gaziantep’te kadın ve erkekler arasında
okullaşma oranı farklılığı pek bulunmamakta, kadınlar arasında okullaşma oranı daha
yüksek hesaplanmaktadır. Bu, günümüzde kız çocukların eğitiminin erkeklerden daha
geride olmadığını göstermektedir.
Tablo 7: Gaziantep’te ve Türkiye’de Net Okullaşma Oranları (2014-2015 Öğretim Yılı)
İlkokul
Ortaöğretim (Lise)
Ortaokul
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Gaziantep(%) 97,48
97,98
93,84
93,95
70,72
70,95
Türkiye(%)
96,57
94,39
94,30
79,46
79,26
96,04
Kaynak: TÜİK, 2015g
15 yaş ve üzeri Gaziantep nüfusunun ve Türkiye genelinde 15 yaş üzerindeki nüfusun
bitirmiş olduğu eğitim düzeyi, cinsiyete göre Tablo 7’de verilmiştir (TÜİK, 2015g).
Görüldüğü üzere, Gaziantep’te erkeklerin ve kadınların eğitim durumları birbirinden
oldukça farklıdır. Erkeklerin %1,48’i okuma-yazma bilmezken, kadınların %9,93’ü
okuma-yazma bilmemektedir. Okuma-yazma bilen fakat okul bitirmemiş olanların
erkekler içindeki oranı %5,91 iken kadınlar içinde oranı %11,8’dir. Bu demektir ki,
Gaziantep’te 15 yaş üstü kadınların %20’sinden fazlası hiçbir okul bitirmemiştir;
erkeklerde ise bu oran %7’nin altındadır.
Gaziantep’te ilköğretim ve üzeri eğitim seviyelerinin her biri için, erkekler arasındaki
mezun oranı, kadınlar arsındaki mezun oranın fazladır. Bu demektir ki, kadınlar ilkokul
dışında her eğitim seviyesinde erkeklerden geride gelmektedir.
Gaziantep
nüfusunun
bitirilen
okula
göre
dağılımı,
Türkiye
ortalaması
ile
karşılaştırıldığında, Gaziantep’in Türkiye’nin gerisinde olduğu görülür. Türkiye’de lise
ve dengi okullardan mezun olanlar, 15 yaş ve üzeri nüfusun %21,05’ini oluşturur.
Üniversite mezunlarının oranı ise %11,68’dir (TÜİK, 2015g). Gaziantep’te ise, lise ve
dengi okulları bitirenlerin oranı %15,97, üniversite mezunlarının ise %8,06’dır.
Gaziantep nüfusu içinde lisansüstü eğitim mezunu olanların sayısı da, Türkiye’nin
ortalamasının altındadır. Türkiye’de okuma yazma bilmeyenlerin ve okuma yazma
bilseler de hiçbir okul bitirmemiş olanların 15 yaş ve üzeri nüfus içindeki oranı %11
civarında iken, Gaziantep’te %14’ten fazladır.
122
Tablo 8: Gaziantep ve Türkiye’de 15 Yaş ve Üzeri Eğitim Durumu Oranları (2013)
Türkiye
Gaziantep
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Okuma yazma %1,48
%9,93
%1,55
%7,64
%11,8
%4,21
%9,12
%21,81
%28,96
%22,56
%29,65
%34,15
%23,92
%23,71
%17,97
%5,38
%2,97
%6,01
%3,85
%12,81
%24,38
%17,74
%9,48
%6,63
%13,15
%10,22
Yüksek lisans %0,68
%0,37
%1,10
%0,76
%0,19
%0,11
%0,33
%0,21
%1,79
%2,52
%3,02
%2,85
bilmeyen
Okuma yazma %5,91
bilen fakat okul
bitirmeyen
İlkokul
mezunu
İlköğretim
mezunu
Ortaokul
mezunu
Lise ve dengi %19,12
okul mezunu
Yüksekokulfakülte mezunu
mezunu
Doktora
mezunu
Bilinmeyen
Kaynak: TÜİK, 2015g
Gaziantep’teki eğitim durumunu ve okul bitirme oranlarını Türkiye seviyesine
çekmenin yanı sıra, okul mezuniyeti açısından kadın ve erkekler arasındaki farkı da
azaltmak gerekmektedir.
Eğitimin kalitesini ve verimliliğini gösteren bir diğer veri, öğretmen ve derslik başına
düşen öğrenci sayılarıdır. Tablo 9’da, 2014-2015 öğretim yılı başında Gaziantep’te ve
Türkiye genelinde ilkokul, ortaokul ve liselerde öğretmen ve derslik başına düşen
öğrenci sayıları verilmiştir. Görüldüğü üzere, Gaziantep’te öğretmen ve derslik başına
daha fazla öğrenci düşmektedir. Bu durum, hem ilkokul ve ortaokullarda hem de
123
liselerde geçerlidir. Öğretmen başına daha fazla öğrenci düşmesi, öğretmenlerin tek tek
öğrencilerle daha az ilgilenebilmeleri sonucu doğurmaktadır. Derslik başına düşen
öğrenci sayısının çok olması da, sınıfların daha kalabalık olması da yine, eğitimin
verimliliğinin azalması anlamına gelmektedir.
Tablo 9: Gaziantep ve Türkiye’de Öğretmen ve Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayıları (2014)
Türkiye
Gaziantep
İlkokulda öğretmen başına 23
18
düşen öğrenci sayısı
Ortaokulda
öğretmen 21
17
başına düşen öğrenci sayısı
İlkokul
ve
Ortaokulda 38
derslik
başına
27
düşen
öğrenci sayısı
Ortaöğretimde
öğretmen 19
14
başına düşen öğrenci sayısı
Ortaöğretimde
derslik 39
28
başına düşen öğrenci sayısı
Kaynak: TÜİK, 2015g
2.4.6 Aile İstatistikleri
Gaziantep
nüfusu,
ortalama
hanehalkı
büyüklüğü
açısından
da
Türkiye’nin
ortalamasından daha kalabalık hanehalkına sahiptir. Hanehalkı büyüklüğü, Türkiye’de
ortalama olarak 3,6 iken, Gaziantep’te 4,4’tür (TÜİK, 2015a). Gaziantep ortalama
hanehalkı büyüklüğü sıralamasında, Türkiye’de 14. sıradadır. Gaziantep’te ve
Türkiye’de ortalama hanehalkı büyüklükleri ve bunların zaman içinde nasıl değiştiği
Tablo 10’da gösterilmiştir.
Tablo 10: Gaziantep ve Türkiye’de Ortalama Hanehalkı Büyüklükleri (2008-2014)
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Gaziantep 4,9
5
4,9
4,7
4,6
4,5
4,4
Türkiye
4
3,9
3,8
3,7
3,6
3,6
4
Kaynak: TÜİK, 2015a
124
Tablo 9’da da görüldüğü üzere, Türkiye’de hanehalkı büyüklüğü azalma eğilimi
göstermektedir. Türkiye’de ortalama hanehalkı büyüklüğü 2008’de 4 kişi iken, 2014’te
3,5 kişiye düşmüştür. Aynı durum, Gaziantep ili için de geçerlidir. Ortalama hanehalkı
büyüklüğü 2008’de 5 kişiye yakınken, 2014’te 4,5’a inmiştir.
Gaziantep ilinde ilk evlenme yaşları da hem erkekler hem de kadınlar için Türkiye
ortalamasının altındadır (TÜİK, 2015h). Bu demektir ki Gaziantep’te nüfus, Türkiye
geneline göre daha erken evlenmektedir. Türkiye genelindeki duruma bakıldığında,
2002-2014 yılları arasında, ilk evlenme yaşının hem erkekler hem de kadınlar için birer
yaş arttığı görülmektedir. Gaziantep’te ise böyle bir artış olmamıştır; erkeklerde ilk
evlenme yaşını aynı kalırken, kadınlarda ilk evlenme yaşı küçülmüştür. 2014 yılında
kadınlarda ilk evlenme yaşı ortalama 22,2 iken, erkeklerde 25,6 olmuştur. Kadın ve
erkek ilk evlenme yaşları, Tablo 11’de görülebilir.
Tablo 11: Gaziantep ve Türkiye’de İlk Evlenme Yaşı Verileri (2002-2014)
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Gaziantep
22,6
22,5
22,5
22,5
22,3
22,2
22,1
22,2
22,1
22,2
22,2
22,2
22,2
Türkiye
22,7
22,7
22,8
22,8
22,8
22,8
22,9
23
23,2
23,3
23,5
23,6
23,7
Gaziantep
25,6
25,7
25,7
25,7
25,5
25,5
25,4
25,5
25,5
25,5
25,6
25,6
25,6
Türkiye
25,9
25,9
26
26,1
26,1
26,1
26,2
26,3
26,5
26,6
26,7
26,8
26,9
Kadın
Erkek
Kaynak: TÜİK, 2015h
Gaziantep Türkiye’de kaba evlenme hızının en yüksek olduğu illerden biridir. Kaba
evlenme hızı 2014 yılında binde 9,08 olarak ölçülmüştür (TÜİK, 2015h). Gaziantep bu
evlenme hızıyla, en yüksek kaba evlenme hızına sahip sekiz ilden biridir. Tablo 12’de
görüldüğü gibi, kaba evlenme hızı hem Türkiye’de hem de Gaziantep’te, azalma
eğilimindedir. Gaziantep’te 2007’de ‰11,08 olan oran 2014’te ‰9,08 olmuştur. Ancak
Gaziantep’te evlenme hızı her zaman Türkiye ortalamasının üstünde olmuştur ve öyle
olmaya devam etmiştir.
125
Tablo 12: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Evlenme Hızı (2007-2014)
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Gaziantep(%) 11,08
10,68
9,64
9,28
9,56
9,60
9,24
9,08
Türkiye(%)
9,03
8,21
7,98
8,02
8,03
7,89
7,80
9,09
Kaynak: TÜİK, 2015h
Gaziantep’te kaba boşanma hızı, Türkiye ortalamasının altındadır. Hem Türkiye’de hem
de Gaziantep’te kaba boşanma hızı, artma eğilimindedir. Gaziantep’te 2007’de %0,98
olan kaba boşanma hızı, 2014’te %1,36 olmuştur ancak yine de Türkiye ortalamasının
altındadır.
Tablo 13: Gaziantep ve Türkiye’de Kaba Boşanma Hızı (2007-2014)
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Gaziantep(%) 0,98
1,02
1,19
1,33
1,32
1,31
1,33
1,36
Türkiye(%)
1,4
1,58
1,62
1,62
1,64
1,65
1,70
1,34
Kaynak: TÜİK, 2015ı
2.4.7 Mutluluk Göstergeleri
2013 yılında yapılan TÜİK araştırmasına göre, Gaziantep’te görüşme yapılan insanların
%6,27’si, çok mutlu olduklarını, %51,82’si ise mutlu olduklarını belirtmişlerdir. Diğer
yandan, %2,65 çok mutsuz olduğunu, %11,02 ise mutsuz olduğunu ifade etmiştir
(TÜİK, 2015i). Buna göre, Gaziantep’te mutsuz olanların oranı, Türkiye ortalamasına
göre daha fazladır. Tablo 14’te, Gaziantep ile Türkiye’de insanların kendi mutluluk
düzeylerini nasıl tarif ettikleri gösterilmektedir.
Tablo 14: Gaziantep ve Türkiye’de Genel Mutluluk Düzeyi (2013)
Çok Mutlu
Mutlu
Orta
Mutsuz
Çok Mutsuz
Gaziantep
%6,27
%51,82
%28,24
%11,02
%2,65
Türkiye
%9,57
%49,45
%30,23
%8,17
%2,58
Kaynak: TÜİK, 2015i
Gaziantep’te insanların mutluluk kaynağı olarak belirtikleri konular, Türkiye geneli ile
benzerlik göstermektedir. Buna göre, insanların %68’i, sağlıklı olmayı, mutluluk
126
kaynağı olarak görmektedir. Başarı ve para ise, diğer mutluluk kaynaklarıdır. Tablo
15’te, Gaziantep ve Türkiye’de, insanların mutluluk kaynağı olarak neyi gördükleri
verilmiştir.
Tablo 15: Gaziantep ve Türkiye’de Mutluluk Kaynağı Olan Değerler (2013)
Başarı
İş
Sağlık
Sevgi
Para
Diğer
Gaziantep
%7,61
%2,97
%68,07
%15,22
%4,93
%1,19
Türkiye
%8,58
%2,31
%68,01
%15,18
%4,14
%1,78
Kaynak: TÜİK, 2015i
Diğer yandan, aynı çalışmada araştırılan bir başka durum, umut düzeyidir. Gelecekten
umutlu olup olmama konusu sorulduğunda, Gaziantep’te insanların %73’ü gelecekten
umutlu olduğunu söylerken, %27’si ise umutsuz olduğunu söylemektedirler. Tablo
16’da görüldüğü üzere, Gaziantep’te umutlu insanların yüzdesi, Türkiye ortalamasının
altındadır. Türkiye genelinde de umutsuz olanların yüzdesi oldukça fazladır (%23)
ancak Gaziantep’te insanlar Türkiye ortalamasına göre daha az umutludur.
Tablo 16: Gaziantep ve Türkiye’de Umut Düzeyi
Umutlu (%)
Umutsuz (%)
Gaziantep
73,1
26,9
Türkiye
77
23
Kaynak: TÜİK, 2015i
2.4.8 Gelir ve Tüketim İstatistikleri
Gelir ve tüketim istatistikleri, toplam gelirin ne kadarın hangi kalemlere harcandığını
göstermektedir. Bu veriler il bazında değil, alt bölge bazındadır. Tablo 17’de, TRC1
bölgesinde (Gaziantep, Adıyaman, Kilis) gelirin ne kadarının hangi ihtiyaçlar için
harcandığı gösterilmektedir. 2003 ile 2013 yıllarının karşılaştırılması mümkündür.
127
Tablo 17: TRC1 Bölgesinde Gelirin Harcandığı Alanlar
Gıda ve alkolsüz içecek
2003
2013
%34,8
%24,3
Alkollü içecek, sigara ve %4,4
%3,7
tütün
Giyim ve ayakkabı
%6,5
%5,7
Konut ve kira
%26,6
%25,9
Mobilya ve ev aletleri
%5,7
%6,1
Sağlık
%2,2
%1,4
Ulaştırma
%6,6
%14,5
Haberleşme
%3,1
%3,7
Eğlence ve Kültür
%0,9
%1,8
Eğitim
%0,7
%0,8
Diğer
%7,9
%10,7
Kaynak: TÜİK, 2015j
Verilere göre gıda harcamalarının toplam harcamalar içindeki yeri 2003’ten 2013’e
azalmıştır. 2003’te ilk sırada gıda harcamaları gelirken, 2013’te konut harcaması ilk
sıraya yükselmiştir. Görüldüğü gibi, gelirin yaklaşık %50’si, konut ve gıda
harcamalarına ayrılmaktadır. Giyim harcamalarının toplam harcama içindeki payı
azalırken, mobilya harcamalarının payı artmıştır. Ulaştırma harcamaları ve haberleşme
harcamaları kalemleri, aynı zaman diliminde artan diğer harcama kalemleridir.
TRC1 bölgesinde eğitim, sağlık, eğlence ve kültür harcamalarının toplam harcama
içinde oldukça az yer tuttuğu görülmektedir. TRC1 bölgesi, bu istatistiklerin derlendiği
26 alt bölge içinde, sağlık harcamalarının toplam harcama içindeki payı bakımından en
az olduğu 3 bölgeden biridir. Sağlık harcamaların en az paya sahip olduğu diğer iki
bölge ise, TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) ve TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari)
bölgeleridir.
Gaziantep’in içinde bulunduğu TRC1 bölgesi ayrıca, kültür ve eğlence harcamalarının
toplam harcama içinde tuttuğu yer bakımından en az olduğu 4 alt bölgeden biridir.
Kültür ve eğlence harcamalarının en az pay tuttuğu bölgeler, TRA1 (Erzurum, Erzincan,
128
Bayburt), TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) ve TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır)
bölgeleridir.
Eğitim harcamalarının toplam harcamalar içinde tuttuğu pay açısından, TRC1
bölgesinin yeri Türkiye ortalamasıdır. Benzer şekilde, gıda ve alkolsüz içecek
harcamalarının toplam harcama içindeki payı açısından da, Türkiye ortalamasının bira
üzerinde bir paya sahiptir.
TRC1 bölgesinde, toplam harcama içinde en fazla paya sahip olan kalem, konut ve kira
harcamalarıdır. TRC1 bölgesi, konut ve kira harcamalarının tuttuğu yer bakımından,
üçüncü sıradaki bölgedir. Konut harcamalarının toplam harcama içinde tuttuğu yer
bakımından ilk sırada olan bölge TR10 (İstanbul) ile TR31 (İzmir) bölgeleridir; TRC1
hemen bu şehirlerin arakasından gelmektedir. Buna göre, Gaziantep’in içinde
bulunduğu TRC1 bölgesinde yaşayanlar, toplam harcamalarına göre en fazla kira ve
konut harcaması yapan vatandaşların başında gelmektedirler.
Gaziantep’te 2008 yılında 8.006 olan konut satış sayısı, 2014’te 22.169 olmuştur. Bu,
%176’lık bir artış demektir (TÜİK, 2015k). Grafik 15’te de görüldüğü üzere, 2008-2014
arasında Gaziantep’teki konut satışları, Türkiye’deki toplam konut satışlarına benzer bir
artış göstermiştir.
Grafik15: Gaziantep ve Türkiye’de Konut Satışlarının Seyri
25000
1200000
20000
1000000
800000
15000
600000
10000
400000
5000
200000
0
0
2008
2009
2010
2011
Yıılar
Türkiye
2012
Gaziantep
Kaynak: TÜİK, 2015k
129
2013
2014
Gaziantep'te satılan konut sayısı
Türkiye'de satılan konut sayısı
1400000
Nüfus ve demografi bilgilerine baktığımızda, Gaziantep’in, göç alan ve büyüyen bir il
olmanın yanında, kimi sorunları da olduğu görülmektedir. Eğitim ve sağlık bilgileri
bakımından, Türkiye ortalamasının biraz altında bulunan il için, bu hizmetlerin
kalitesinin arttırılması gerekmektedir. Ayrıca, özellikle kadınlara, aile sağlığı gibi
konularda daha fazla eğitim ve destek verilmesi gerektiği açıktır. Refah ve mutluluk
seviyesi de, bunlarla bağlantılı olarak artacaktır.
2.5 GAZİANTEP EKONOMİSİ
Gaziantep, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin ekonomik açıdan en gelişmiş ilidir.
Üretim, sanayi ağırlıklıdır.
TÜİK araştırmalarında, bazı veriler kent düzeyinde olmakla birlikte, çoğu veri, bölgeler
ve alt bölgeler düzeyinde verilmektedir. TÜİK tarafından yayınlanan, özellikle ekonomi
ile ilgili verilerin önemli bir kısmı, alt bölge düzeyindeki verilerdir. TÜİK
sınıflandırmasına göre, 12 bölge ve 26 alt bölge vardır. Gaziantep bunlardan TRC
bölgesinde, TRC1 numaralı alt bölgeye girmektedir. TRC1 numaralı alt bölge
Gaziantep, Adıyaman ve Kilis’ten oluşmaktadır.
2.5.1 İşgücü ve İstihdam
2.5.1.1 İstihdam Oranı, İşsizlik Oranı ve İşgücüne Katılım Oranı
Gaziantep 2012’ye kadar %11-%14 arasında görülen işsizlik oranları ile ülke
ortalamasının üzerinde işsizliğin görüldüğü illerden birisiydi. 2013 yılında ise işsizlikte
%4,5 iyileşme sağlanarak önemli bir düzelme gözlenmiştir. 2013 sonunda ise %7,3
işsizlik seviyesine gerilediği gözlenmiştir (TİM, 2014, s.20). 2013 yılında, Gaziantep’te
işgücüne katılım oranı %46,8 olarak ölçülmüştür (TÜİK, 2015m). Gaziantep işgücüne
katılım oranının az olduğu illerden biridir. İstihdam oranı da, %43,6’dır; bu da Türkiye
ortalamasının altında bir değerdir. Diğer yandan, aynı yıl işsizlik oranı ise, %6,9 olarak
hesaplanmıştır; bu oranla, işsizliğin de az olduğu illerden biri olmuştur. Kısaca
Gaziantep, işgücüne katılım oranı ve istihdam oranı az olmakla birlikte, işsizlik oranının
da az olduğu bir ildir. İşsizlik oranının az olması, iş bulamadığı için işgücü dışına çıkan
130
insanların işsiz sayılmamalarından kaynaklanıyor olabilir. İstihdam verilerinde, 15 yaş
ve üzeri nüfusa ait veriler kullanılmaktadır.
Tablo 18: Gaziantep’te ve Türkiye’de İşgücüne Katılım Oranı (2008-2013)
Gaziantep
Türkiye
2008
%43,9
%46,9
2009
%42,8
%47,9
2010
%45,4
%48,8
2011
%43,4
%49,9
2012
%44,2
%50
2013
%46,8
%50,8
Kaynak: TÜİK, 2015m
Tablo 18’de görüldüğü üzere, Gaziantep ilinde nüfusun işgücüne katılım oranı, 20082013 yılları arasında sürekli Türkiye ortalamasının altında olmuştur. Türkiye’de söz
konusu dönemde işgücüne katılım oranı azalırken, Gaziantep’te de azalmıştır. İşsizlik
oranı ise, 2013 yılına kadar Türkiye ortalamasının üzerinde olmakla birlikte, 2013’te
oldukça azalarak %6,9’a düşmüş, böylece Türkiye ortalamasının da altına inmiştir.
Tablo 19’a bakıldığında, Türkiye’de işsizlik oranının azalma eğiliminde olduğu
görülmektedir. Gaziantep’te de, işsizlik oranı azalmaktadır.
Tablo 19: Gaziantep’te ve Türkiye’de İşsizlik Oranı (2008-2013)
Gaziantep
Türkiye
2008
%16,8
%11
2009
%17,4
%14
2010
%13,4
%11,9
2011
%14,4
%9,8
2012
%11,2
%9,2
2013
%6,9
%9,7
Kaynak: TÜİK, 2015m
131
Tablo 20: Gaziantep’te ve Türkiye’de İstihdam Oranı (2008-2013)
Gaziantep
Türkiye
2008
%36,5
%41,7
2009
%35,3
%41,2
2010
%39,3
%43
2011
%37,2
%45
2012
%39,2
%45,4
2013
%43,6
%45,9
Kaynak: TÜİK, 2015m
İstihdam oranı, hem işgücüne katılım oranı hem de işsizlik oranı tarafından belirlenen
bir orandır. Gaziantep’te istihdam oranı, 2008-2013 yılları arasında hep artmakla
birlikte, Türkiye ortalamasının altında kalmıştır. Tablo 20’de gösterilen TÜİK verilerine
göre, istihdam oranı 2008-2013 yılları arasında Türkiye geneli için hep %40’ın üzerinde
olmuş ve 2011’de %45’e ulaşmıştır. Gaziantep’te ise istihdam oranı %40’ın altında
kalırken, 2013 yılında yükselerek %43’ün üzerine çıkmıştır.
2.5.1.2 Cinsiyet, Yaş ve Eğitim Durumuna Göre İşgücüne Katılım, İşsizlik ve İstihdam
İşgücüne katılım, istihdam ve işsizlik oranlarının, cinsiyete göre nasıl değiştiği de,
illerin sosyal durumları hakkında bilgi vermektedir. Ancak, işgücüne katılım oranı,
istihdam oranı ve işsizlik oranlarının cinsiyetlere göre dağılımı, TÜİK tarafından 26 alt
bölge bazında verilmektedir. Bu nedenle, işgücüne katılım, işsizlik ve istihdam
oranlarının cinsiyete göre nasıl değiştiği, Gaziantep’in de içinde bulunduğu TRC1 alt
bölgesi (Gaziantep, Adıyaman, Kilis) bazında değerlendirilebilir. Tablo 21’de,
Gaziantep ve Türkiye’de 2014 yılında, işgücüne katılım, işsizlik ve istihdam oranlarının
nasıl
gerçekleştiği
ve
bunların
cinsiyet
görülmektedir.
132
bazında
ayrıştırılmasının
sonuçları
Tablo 21: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de İşgücüne Katılım, İşsizlik ve İstihdam Oranları
(2014)
İşgücüne
TRC1
Türkiye
%43,2
%50,5
Erkek
%69,0
%71,3
Kadın
%17,8
%30,3
Toplam
%8,0
%9,9
Erkek
%8,1
%9,0
Kadın
%7,9
%11,9
Toplam
%39,7
%45,5
Erkek
%63,5
%64,8
Kadın
%16,4
%26,7
Katılım Toplam
Oranı
İşsizlik Oranı
İstihdam Oranı
Kaynak: TÜİK, 2015m
Tablo 21’de sunulan veriler, TRC1 bölgesinde kadınların işgücüne katılım oranının
Türkiye ortalamasının altında olduğunu göstermektedir. Türkiye’de kadınların %30,3’ü
işgücüne katılırken, TRC1 bölgesinde bu oran %17,8’dir.
TRC1 bölgesinde eğitim durumuna göre işsizlik oranlarına bakıldığında, lise ve dengi
okullardan mezun olanlar arasında işsizlik oranının daha yüksek olduğu görülmektedir
(TÜİK, 2015m). Okuma-yazma bilmeyenler arasında işsizlik oranı, 2014 yılında %4,3
olarak gerçekleşmiştir. Yükseköğrenim dışında, lise altı ve üstü eğitimliler arasında
işsizlik oranının okuma-yazma bilmeyenler arasındaki işsizlik oranına göre daha yüksek
olmasının nedeni, okuma-yazma bilmeyen nüfusun iş aramaması olabilir. Tablo 22’de,
2014’te 15 yaş üzeri nüfus içinde eğitim durumuna göre işsizlik oranları verilmiştir.
Tablo 22: TRC1 Bölgesinde Eğitim Durumuna Göre 15 Yaş Üzeri Nüfusta İşsizlik Oranları
(2014)
Eğitim Durumu
İşsizlik Oranı
Okuma-yazma bilmeyen
%4,3
Lise altı eğitimliler
%8
Lise ve dengi meslek okulu mezunları
%9.9
Yükseköğretim mezunları
%7,5
Kaynak: TÜİK, 2015m
133
Gaziantep’in içinde bulunduğu TRC1 bölgesinde, genç işsizlik yüksektir. 2014
verilerine göre, 15-19 yaş arasında olanların işsizlik oranı %13,8, 20-24 yaş
arasındakilerin işsizlik oranı, %18’dir. Yaş grubu arttıkça işsizlik oranı da azalmaktadır.
Diğer yandan, Tablo 23’de de görüldüğü gibi, genç işsizlik Türkiye’de oldukça fazladır.
TRC1 bölgesindeki genç işsizlik, diğer yaş gruplarındaki işsizlik oranı gibi, Türkiye
ortalamasının altındadır.
Tablo 23: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de Yaş Grubuna Göre İşsizlik Oranları (2014)
TRC1
Türkiye
15-19 yaş
%13,8
%16,1
20-24 yaş
%18
%18,9
25-34 yaş
%6,9
%10,8
35-54 yaş
%5,6
%7,4
55 ve üzeri
%4,4
%5
Kaynak: TÜİK, 2015m
2.5.1.3 İşgücünün Sektörlere Dağılımı
İşgücünün sektörlere göre dağılımına bakıldığında, TRC1 bölgesinde (Gaziantep, Kilis,
Adıyaman) sanayi sektörünün toplam işgücü içindeki payının Türkiye ortalamasına
oranla daha fazla olduğu; tarım ve hizmet sektörlerin payının ise daha az olduğu
görülmektedir. TRC1 bölgesinde istihdam edilenlerin %18,7’si tarımda, %33,4’ü
sanayide, %47,9’u ise hizmetler sektöründe istihdam edilmektedir (TÜİK, 2015m).
134
Grafik 16: TRC1 Bölgesinde ve Türkiye’de İstihdamın Sektörler Arasında Dağılımı (2014)
TRC1 Bölgesi
Türkiye Geneli
18,70%
21,10%
47,90%
51,00%
27,90%
33,40%
Tarım
Sanayi
Tarım
Hizmet
Sanayi
Hizmet
Kaynak: TÜİK, 2015m
2.5.1.4 İstihdam Edilenlerin İşteki Durumları
TÜİK (2015m) verilerine göre, Gaziantep’in içinde bulunduğu TRC1 bölgesinde Tablo
24’te gösterildiği üzere toplam 684 bin çalışan olduğu tespit edilmiştir. Bunların 451
bini ücretli, 167 bini işveren statüsünde veya kendi hesabına çalışmakta olup, 65 bin
kişinin ücretsiz olarak aile işçisi olarak katkı sağlarken 56 bininin tarım sektöründe
faaliyet gösterdiği tespit edilmiştir.
Tablo 24: TRC1 Bölgesinde İstihdam Edilenlerin İstihdam Statüsü (2014)
Toplam
Toplam
Tüm Sektörler
çalışan
Ücretli/
İşveren
sayısı
maaşlı/
kendi
yevmiyeli
hesabına
451 bin
684 bin
Yüzde
Erkek
542 bin
Erkek(Yüzde)
Kadın
Kadın(Yüzde)
142 bin
Tarımda
ve Ücretsiz aile ücretsiz aile
işçisi
işçisi
167 bin
65 bin
56 bin
%66
%24
%10
%8
362 bin
155 bin
25 bin
51 bin
%67
%29
%5
%3
89 bin
13 bin
40 bin
38 bin
%63
%9
%28
%27
Kaynak: TÜİK, 2015m
135
2.5.2 Üretim ve Sektörler
Gaziantep, tekstil sektörünün öncülüğünde büyümüş olan bir kentimizdir (Yıldırım ve
Örnek, 2012, s.7). Şehirde özellikle pamuklu dokuma yapılmıştır. Gaziantep ilinde
tarım sektörünün olanakları sınırlıdır, ancak çevresindeki illerden gelen tarım
ürünlerinin sanayide kullanılmasıyla, sanayi gelişmiştir.
Şehirde zaten kısıtlı olan tarım alanlarının giderek daraldığı gözlenmektedir. 2000-2006
döneminde arazi kullanım değişikliği en fazla tarımsal alanlar aleyhine ve yapay
bölgeler lehine gelişmiştir. Bunun yanında sulak alanlarda gelişme olmasına karşılık
orman ve yarı orman olan alanlar daralmıştır. Öte yandan kente yönelik hızlı göç süreci
konut ihtiyacını arttırmış, bu da inşaat alanlarının genişlemesine yol açmıştır. Konut ve
endüstri alanlarının yapımı tarım arazileri üzerine yapılması sonucunda tarım
alanlarında azalma giderek hızlanmaya başlamıştır. Konut yapımı ihtiyacına yönelik
olarak kamulaştırma ve yeni imar alanlarının açılması sonucu son 10 yılda tarım alanları
önemli ölçüde zarar görmüştür (T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013, s.153).
2013 yılında iş kayıtlarına göre Gaziantep’te toplam 72.550 girişim bulunmaktadır
(TÜİK, 2014, s.116). Bu sayı, Türkiye’deki toplam girişim sayısı olan 3.529.541
sayısının %2’sine tekabül etmektedir. Gaziantep’teki bu girişimlerin önemli bir bölümü,
“toptan ve perakende ticaret, motorlu kara taşıtlarının ve motosikletlerin onarımı”
başlığı altında gruplanan girişimlerdir. Bunların yanında, imalat sanayi, ulaştırma ve
depolama sanayi girişimlerinin sayısı da önemlidir. Tablo 25’te, 2013 yılında
Gaziantep’te bulunan girişimlerin faaliyet alanlarına göre dağılımı gösterilmiştir.
136
Tablo 25: 2014 Yılında Gaziantep’te Girişim Kolları ve Girişim Sayıları
Girişim Alanları
Girişim Sayısı
Toptan ve perakende ticaret, motorlu kara 29.729
taşıtlarının ve motosikletlerin onarımı
İmalat
11.500
Ulaştırma ve depolama
10.244.
Konaklama
ve
yiyecek
hizmetleri 4.907
faaliyetleri
İnşaat
3.565
Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler
2.882
Gayrimenkul faaliyetleri
1.250
İdari ve destek hizmet faaliyetleri
653
Bilgi ve iletişim
589
İnsan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri
560
Kültür, sanat, eğlence, dinlence ve spor
523
Kaynak: TÜİK, 2014, s.116
2.5.2.1 Sanayi
Gaziantep’te dokumacılık, geçmişten gelen bir sanayi koludur. 19. yüzyılda Ayıntab’da
3815 pamuklu tezgâh ve 70 boyahane bulunmaktaydı. O dönemde kentte bulunan 4000
tezgâhta, çoğunluğu kadın olan işçiler çalışmaktaydı. Kervan yollarının kesiştiği kavşak
noktasında olması nedeniyle Ayıntab, ticaretin de merkezi durumunda olmuş, hamam
takımları, döşemelik kumaşlar, halı, kilim gibi ürünlerde ilerideydi. 20. yüzyılın
başlarında da önemi giderek artmış, bağlı olduğu Halep vilayeti ve Şam gibi o bölgenin
büyük şehirleri ile birlikte sanayinin merkezi olmuştur. Şehirde üretilen dokumalar,
Anadolu’ya olduğu kadar İstanbul’a da gönderilmiştir. Şehrin sanayideki bu başarısı
günümüze kadar devam etmiştir. Çok çeşitli dokuma ve iplik üretimi yapan tesisler
bulunmaktadır. Özellikle Kutnu-Alaca ve Meydaniye dokumacılığı babadan oğula
devam eden bir zanaattır (Kayıkçı, 2008, ss.773-774).
Şehrin farklı sektörlerde gösterdiği bu başarı sonucunda Türkiye’nin ilk 1000 ihracatçı
firması listesinde en fazla firmaya sahip olan il sıralamasında Gaziantep 71 firma ile
İstanbul’dan sonra 2. sırada yer almıştır. Ülkenin en büyük 500 sanayi firması
137
sıralamasında ise Gaziantep 23 firma ile 5. sıraya yerleşmiştir. Benzer şekilde marka ve
patent başvurusu yapılan iller sıralamasında Gaziantep yine 5. sırada yer almıştır (TİM,
2014, s.16).
Gaziantep’te önde gelen sanayi kolları tekstil, gıda, metal-makine, kimya, plastik,
ayakkabı ve deri, ağaç ürünleri ve mobilya ve kâğıt ürünleri sanayileridir (Gaziantep
Sanayi Odası, 2014, s.22). Gaziantep’teki sanayi firmalarının, sektörlere göre dağılımı,
Grafik 17’de gösterilmektedir.
Grafik 17: Gaziantep’te Firmaların Sektörel Dağılımı
3%
2%
2%
Tekstil
3%
Gıda
3%
20%
Makine-Metal
5%
Kimya
Platik ve kauçuk
6%
Madencilik
13%
21%
Kağıt
Elektrik-Elektronik
Orman ürünleri
Oto yan sanayi
22%
Diğer
Kaynak: Gaziantep Sanayi Odası, 2014, s.22
2.5.2.2 Turizm
Kadim tarihi ve günümüze kadar ulaşmayı başarmış binlerce yıllık eserleri ile
Gaziantep, turizmin önemli merkezlerinden birisidir. Şehirde Zeugma Antik Kenti
yanında diğer ören yerleri de tarih turizmine meraklı ziyaretçiler için önemli fırsatlar
sunmaktadır.
Gaziantep, Açıkhava müzeleri ve tarihsel zenginliği yanında, gelişkin yemek kültürüyle
de, turistlerin ilgisini çeken bir bölgedir. Turizm alanındaki yatırımlar ve reklam
faaliyetlerinin hızlanması sonucunda, son yıllarda hem yerli hem de yabancı turist
sayıları hızla artmıştır. Tablo 26’da, Gaziantep’te turizm işletme belgeli tesislerde
konaklayan turist sayısının yıllar içindeki artışı gösterilmektedir. Görüldüğü üzere,
138
2004-2014 arasında, özellikle 2014 yılında ve özellikle yabancı turist sayısında büyük
bir artış gerçekleşmiştir.
Tablo 26: Gaziantep’e Gelen Yerli ve Yabancı Turist Sayıları (2004-2014)
Yıllar
Yerli Turist Sayısı
Yabancı
Turist Toplam
Sayısı
Sayısı
2004
198.405
21.512
220.324
2005
192.911
24.419
217.330
2006
193.713
23.776
214.491
2007
236.609
25.817
262.426
2008
232.405
27.776
260.171
2009
238.896
23.213
262.109
2010
203.044
32.927
236.031
2011
228.203
47.103
275.306
2012
253.043
48.327
301.370
2013
267.985
51.896
319.881
2014
360.080
157.356
517.436
Turist
Kaynak: Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ı
Gaziantep’te, 39 tane turizm işletmesi belgeli otel ve 23 tane de turizm yatırım belgeli
otel bulunmaktadır. Bunların toplam yatak kapasitesi 10.500 civarındadır. Ayrıca, 11
tane birinci sınıf turizm işletmesi belgeli lokanta da bulunmaktadır (Gaziantep İl Kültür
ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ı).
Gaziantep, farklı turizm alanları için de son derece uygun potansiyele sahiptir. Oğuzeli
yolu üzerinde bulunan Gaffur Baba Tepesi ve Nurdağı ilçesi Sakçagözü beldesinde
Akyokuş mevkiinde eğitim maksatlı yamaç paraşütü yapılabilme potansiyeli yüksektir.
Zengin mutfağı ile dünya çapında haklı bir üne sahip olan kent, bu özelliği ile mutfak
turizmi için son derece uygun bir yerdir. Yemeklerin yapımından sunumuna kadar son
derece özgün ve otantik çok sayıda lokanta bulunmaktadır. Aşağı Fırat kıyılarının
göçmen kuşların göç güzergâhında bulunmaları nedeniyle, kent ve çevresi kuş
gözlemciliği için uygun alanlara sahiptir. Nizip-Belkıs, Sof Dağı Yaylası ve Tahtaköprü
Baraj Gölü kıyıları kuş gözlemciliği için son derece uygun mekânlardır. Şahinbey Burç
Göleti, Tahtaköprü Baraj Gölü, Hancağız Baraj Gölü, Alleben Göleti ve Fırat Nehri
139
kıyıları olta balıkçılığı için uygundur. Tüm bunların yanında kentin gençlere yönelik
turizm aktiviteleri açısından da önemli kaynakları söz konusudur. Ormanlarda yapılan
yürüyüş parkurları, eğlence merkezleri ve Alleben’de bulunan kürek çekme imkânları
ile şehir, su sporları ile ilgilenen gençler için de cazibe merkezi durumundadır (GASKİ,
t.y., s.28-29). Bunların yanında, kent, Gaziantep Ortadoğu Fuar Merkezi’nde ulusal ve
uluslararası fuarlar organize edilmesi sayesinde fuar turizmi için de önemli bir merkez
oluşturmaktadır. Kentin coğrafi konumu ve yakın ülkelerle yaptığı ticaret göz önüne
alındığında, fuar ve kongre turizmi konularında potansiyele sahiptir. Ayrıca, şehirde
bulunan devlet ve özel hastaneler yanında, tıp fakültesine bağlı araştırma hastanesi ile
önemli bir sağlık merkezi olma potansiyelini barındırmaktadır. Kent, bölgenin sağlık
turizminde merkez olmak için tüm alt yapı imkânlarına sahiptir.
2.5.3 Dış Ticaret
Gaziantep, son yıllarda ortaya koyduğu ihracat rakamlarıyla Türkiye’nin Ortadoğu’ya
açılan ihracat kapısı konumuna gelmiştir. Şehir, özellikle son 10 yılda ihracat
rakamlarını önemli ölçüde arttırmış, 2004 yılında 1 milyar doların altında olan ihracat
seviyesini her yıl yükselterek Türkiye’nin genel ihracat performansının iki katı üzerinde
bir performans ortaya koymuştur. 2013 yılında, 2012 yılına göre %10’luk ihracat artışı
gerçekleşmiş, 2014 yılı itibarıyla ülkenin toplam ihracatı içinde %4’lük pay sahibi
olmuştur. Bu rakamlarla ülkenin en fazla ihracat yapan 6. ili olmayı başarmıştır. 2013
yılında ihracat seviyesi $6.473.000.000 olarak gerçekleşmiştir. Gaziantep ihracatında
sanayi ürünleri %93,2’lik oranla büyük bir ağırlık ortaya koymaktadır. 2013 yılı
itibarıyla sektörel dağılım değerlendirildiğinde tarımsal ürünler %24, makine halısı
%23, tekstil ve hammadde %17 pay almıştır (TİM, 2014, s.1). 2014 yılında Türkiye’nin
toplam ihracatı, $157.627.674.000 olarak gerçekleşmiştir. Bunun $6.655.399.000 kısmı,
Gaziantep ili tarafından yapılan ihracattır. Bu, toplam ihracatın %4,2’sine denk
gelmektedir.
2002 yılından 2014 yılına kadar Gaziantep ihracatının toplam değeri sürekli artmıştır.
2013-2014 yıllarında bir durağanlık olmuştur; bunun Suriye’de sürmekte olan iç
savaştan kaynaklandığı düşünülebilir. Gaziantep’in Türkiye toplam ihracatı içindeki
payı da aynı süre içinde düzenli olarak artmıştır.
140
Grafik 18: Gaziantep’in İhracatı ve Türkiye’nin Toplam İhracatı İçindeki Payı (2002-2014)
7 000 000
5,00%
İhracat Değeri (Bin $)
4,00%
5 000 000
3,50%
3,00%
4 000 000
2,50%
3 000 000
2,00%
1,50%
2 000 000
1,00%
1 000 000
Toplam İhracat İçindeki Payı
4,50%
6 000 000
0,50%
0
0,00%
Yıllar
İhracat değeri (bin $)
Türkiye ihracatı içindeki payı
Kaynak: TÜİK 2015l
2014 yılında Gaziantep ithalatı $5.807.534.000 olarak gerçekleşmiştir (TÜİK, 2015l).
Görüldüğü gibi, Gaziantep’in ithalat değeri, ihracat değerinin altındadır; Gaziantep ili
dış ticarette fazla vermektedir. Gaziantep ithalatının Türkiye’nin toplam ithalatı içindeki
payı, 2014 senesinde %2,4 olarak ölçülmüştür. Grafik 19’da, Gaziantep ithalatının
toplam değerinin ve Türkiye ithalatı içindeki payının zaman içindeki değişimi
görülmektedir. Gaziantep ithalatı da, Türkiye içindeki payı da zaman içinde artmıştır.
7 000 000
3,00%
6 000 000
2,50%
5 000 000
2,00%
4 000 000
1,50%
3 000 000
1,00%
2 000 000
0,50%
1 000 000
0
0,00%
2002200320042005200620072008200920102011201220132014
Yıllar
İthalat değeri (bin $)
Türkiye ithalatı içindeki payı
Kaynak: TÜİK, 2015l
141
Toplam İthalat İçindeki Payı
İthalat Değeri (Bin $)
Grafik 19: Gaziantep İthalatı ve Türkiye’nin Toplam İthalatı İçindeki Payı (2002-2014)
2.5.3.1 Dış Ticaret Yapılan Ülkeler
Gaziantep başta coğrafi olarak yakın ülkelerle ticaret yapmaktadır. İhracat yapılan
başlıca ülke Irak’tır. Irak’a yapılan ihracat, Gaziantep toplam ihracatının üçte biri
kadardır. Irak’tan sonra Suriye ve Suudi Arabistan gelmektedir. Ayrıca, ABD ve bazı
Avrupa ülkelerine ve Ortadoğu ülkelerine de önemli miktarda ihracat yapılmaktadır.
Tablo 27’de, 2014 yılında en fazla ihracat yapılan ülkeler ve toplam ihracat hacimleri
gösterilmektedir.
Tablo 27: Gaziantep’in En Fazla İhracat Yaptığı 25 Ülke ve İhracat Hacimleri (2014)
İhracat Yapılan Ülke
Irak
Suriye
Suudi Arabistan
ABD
Libya
İngiltere
Almanya
İran
İtalya
Belçika
Mısır
Hollanda
Rusya Federasyonu
Polonya
İsrail
BAE
Azerbaycan
Romanya
Çin
Ukrayna
Özbekistan
Cezayir
Gaziantep Serbest Bölgesi
Benin
Lübnan
Türkmenistan
Fas
Hong Kong
İspanya
Angola
İhracat Değeri ($)
2.281.067.960
361.214.329
348.203.436
267.359.946
196.345.363
183.225.900
167.218.930
163.215.675
157.501.289
135.513.074
107.462.514
91.454.050
91.183.904
90.979.114
79.033.489
75.114.991
72.707.468
66.938.766
59.261.382
54.900.212
52.177.296
50.673.205
47.993.448
47.963.928
47.950.714
46.687.153
46.158.743
44.662.781
44.482.928
41.489.389
Kaynak: TÜİK, 2015l
142
Tablo 28: Gaziantep’in En Fazla İthalat Yaptığı 25 Ülke ve İthalat Hacimleri (2014)
İthalat Yapılan Ülke
İthalat Değeri ($)
Suudi Arabistan
852.934.509
Rusya Federasyonu
573.017.780
Almanya
388.806.999
Çin
359.072.798
ABD
348.011.433
Hindistan
250.854.353
Güney Kore
237.772.773
İtalya
214.007.823
İran
192.603.150
Belçika
183.371.406
Mısır
178.094.582
Ukrayna
177.382.576
Bangladeş
155.102.013
Endonezya
127.138.795
Yunanistan
111.351.001
Fransa
101.847.250
İsrail
98.579.684
Brezilya
79.952.956
İsviçre
73.048.063
Romanya
72.354.335
Meksika
66.429.654
Arjantin
66.228.636
Malezya
65.241.968
Avusturya
61.114.886
İspanya
54.225.087
Kanada
50.626.670
Tayvan
47.253.112
Paraguay
44.650.912
Polonya
44.429.084
İngiltere
38.908.846
Kaynak: TÜİK, 2015l
143
İhracattan farklı olarak Gaziantep ilinde ithalat yapılan ülkeler, komşu ülkeler değildir.
En çok ithalat yapılan ülkeler, Suudi Arabistan, Rusya, Almanya ve Çin’dir. Bu
ülkelerin yanında ABD, Uzakdoğu ülkeleri, Ortadoğu ülkeleri ve bazı Avrupa
ülkelerinden de ithalat yapılmaktadır. Tablo 28’de, 2014 yılında en fazla ithalat yapılan
ülkeler ve toplam ithalat hacimleri gösterilmektedir.
2.5.3.2 Dış Ticarete Konu Olan Mallar
Gaziantep’ten en fazla ihraç edilen malların başında halı ve dokuma ürünleri
gelmektedir. Ayrıca, tarımsal ürünler kullanılarak elde edilmiş başka ürünler ile
tekstilde kullanılan bazı ürünler ve pamuk ürünleri de ihraç edilmektedir. Türkiye’nin
2.2 milyar dolarlık halı ihracatının 1.5 milyar dolarından fazlası Gaziantep tarafından
gerçekleştirilmektedir. Şehirde 150’den fazla halı firması tarafından günde 1 milyon m2
halı üretilmektedir. 2014 yılı itibarıyla 123 ülkeye halı ihracatı yapan kent, halı ihracatı
yaptığı ülke sayısını 140’a çıkarmayı hedeflemektedir (TİM, 2014, s.10). İşlenmiş gıda
ürünleri de, önemli ihracat kalemleri arasındadır. Tablo 29’da, 2014 yılında
Gaziantep’in ihraç ettiği ürün fasılları ve bunların ihracat hacimleri verilmiştir.
Tablo 29: Gaziantep’in En Çok İhraç Ettiği Ürünler ve İhracat Hacmi (2014)
İhraç Edilen Ürün Faslı
İhracat Değeri ($)
Halılar ve diğer dokumaya elverişli 1.604.859.754
maddelerden yer kaplamaları
Hububat,
un,
nişasta
veya
süt 546.001.122
müstahzarları, pastacılık ürünleri
Plastikler ve mamulleri
532.802.793
Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar, 435.206.696
yemeklik
katı
yağlar,
hayvansal
ve
bitkisel mumlar
Sentetik ve suni filamentler, şeritler ve 403.847.870
benzeri
sentetik
ve
suni
dokumaya
elverişli maddeler
Çeşitli mamul eşya (hijyenik havlu, bebek 294.796.982
bezi, kalem, çakmak, fermuar, fırça vb.)
144
Pamuk,
ipliği
pamuk
ve
pamuklu 270.537.222
mensucat
Demir veya çelikten eşya
205.923.941
Sebzeler, meyvalar, sert kabuklu meyvalar 199.938.283
ve bitkilerin diğer kısımlarından elde
edilen müstahzarlar
Vatka, keçe ve dokunmamış mensucat, 194.893.291
özel iplikler, sicim, kordon, ip, halat ve
bunlardan mamul eşya
Sentetik ve suni devamsız lifler
188.945.103
Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve 146.551.771
aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam
ve parçaları
Değirmencilik ürünleri, malt, nişasta, 146.240.333
inülin, buğday gluteni
Kakao ve kakao müstahzarları
124.805.457
Sabunlar, yüzey-aktif organik maddeler, 122.829.093
yıkama-yağlama
mumlar,bakım
müstahzarları,
müstahzarları,
dişçilik
müstahzarları
Ayakkabılar, getrler, tozluklar ve benzeri 106.803.749
eşya, bunların aksamı
Dokunabilir
maddelerden
hazır
eşya, 96.203.061
takımlar, kullanılmış giyim ve dokunmuş
diğer eşya, paçavralar
Şeker ve şeker mamulleri
90.341.373
Yenilen çeşitli gıda müstahzarları (kahve 84.618.369
hülasaları, çay hülasaları, mayalar, soslar,
diyet mamaları, vb.)
Demir ve çelik
83.871.260
Mobilyalar, yatak takımları, aydınlatma 73.602.860
cihazları, reklam lambaları, ışıklı tabelalar
vb., prefabrik yapılar
145
Uçucu yağlar ve rezinoitler, parfümeri, 71.448.149
kozmetik veya tuvalet müstahzarları
Örme eşya
Elektrikli
61.895.958
makina
ve
cihazlar,
ses 44.772.773
kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses
kaydetme-verme cihazları, aksam-parçaaksesuarı
Yenilen meyvalar ve yenilen sert kabuklu 40.349.597
meyvalar
Kağıt ve karton, kağıt hamurundan, 39.242.225
kağıttan veya kartondan eşya
Gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri, 38.693.35
hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler
Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular
34.352.75
Ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü
33.724.692
Etler ve yenilen sakatat
33.530.307
Kaynak: TÜİK, 2015l
Gaziantep’in en çok ithal ettiği mal grubu, plastik ürünlerdir. Ayrıca, makine ve makine
parçaları da ithal edilmektedir. Yine, pamuk, dokumada kullanılan hammaddeler,
bitkisel maddeler de, ithal edilen ürünlerin başında gelmektedir. Tablo 30’da, 2014
yılında Gaziantep’in en fazla ithal ettiği ürün fasılları ve bunların ithalat hacimleri
verilmiştir.
Tablo 30: Gaziantep’in En Çok İthal Ettiği Ürünler ve İthalat Hacmi (2014)
İthal Edilen Ürün
İthalat Değeri ($)
Plastikler ve mamulleri
1.848.243.694
Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve 731.044.593
aletler, nükleer reaktörler, bunların aksam
ve parçaları
Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar, 722.684.696
yemeklik
katı
yağlar,
hayvansal
ve
bitkisel mumlar
146
Sentetik ve suni devamsız lifler
413.894.474
Organik kimyasal ürünler
338.923.865
Hububat
272.836.228
Yağlı tohum ve meyvalar, muhtelif tane, 205.076.944
tohum ve meyvalar, sanayiide ve tıpta
kullanılan bitkiler, saman ve kaba yem
Pamuk,
pamuk
ipliği
ve
pamuklu 196.026.546
mensucat
Dokumaya elverişli diğer bitkisel lifler, 159.267.816
kağıt ipliği ve kağıt ipliğinden
Sentetik ve suni filamentler, şeritler ve 159.012.371
benzeri
sentetik
ve
suni
dokumaya
elverişli maddeler
Gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri, 148.760.902
hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler
Debagatte
ve
boyacılıkta
kullanılan 50.801.741
hülasalar, tanenler, boyalar, pigmentler,
vb., vernikler, vb., macunlar, mürekkepler
Ağaç ve ahşap eşya, odun kömürü
Elektrikli
makina
ve
cihazlar,
50.114.826
ses 49.774.535
kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses
kaydetme-verme cihazları, aksam-parçaaksesuarı
Odun veya diğer lifli selülozik maddelerin 37.937.944
hamurları, geri kazanılmış kağıt veya
karton (döküntü, kırpıntı ve hurdalar)
Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular
36.004.592
Vatka, keçe ve dokunmamış mensucat, 31.117.944
özel iplikler, sicim, kordon, ip, halat ve
bunlardan mamul eşya
Kağıt ve karton, kağıt hamurundan, 28.903.861
kağıttan veya kartondan eşya
Motorlu
kara
taşıtları,
traktörler, 28.516.797
147
bisikletler, motosikletler ve diğer kara
taşıtları, bunların aksam, parça, aksesuarı
Sabunlar, yüzey-aktif organik maddeler, 25.642.220
yıkama-yağlama müstahzarları, mumlar,
bakım
müstahzarları,
dişçilik
müstahzarları
Yenilen meyvalar ve yenilen sert kabuklu 25.096.088
meyvalar
Albüminoid
maddeler,
değişikliğe 18.415.865
uğramış nişasta esaslı ürünler, tutkallar,
enzimler
Demir veya çelikten eşya
18.264.385
Muhtelif kimyasal maddeler (biodizel, 17.901.166
yangın
söndürme
maddeleri,
dezenfektanlar, haşarat öldürücüler, vb.)
Optik, fotoğraf, sinema, ölçü, kontrol, 16.139.111
ayar, tıbbi, cerrahi alet ve cihazlar,
bunların aksam, parça ve aksesuarı
Mineral
yakıtlar,
mineral
yağlar
bunların
damıtılmasından elde edilen
ürünler,
bitümenli
maddeler,
ve 15.725.625
mineral
mumlar
Mobilyalar, yatak takımları, aydınlatma 12.016.287
cihazları, reklam lambaları, ışıklı tabelalar
vb., prefabrik yapılar
Yenilen çeşitli gıda müstahzarları
11.870.422
Kauçuk ve kauçuktan eşya
10.729.331
Demiryolu vb. hatlara ait taşıtlar ve 10.639.188
malzemeler,
bunların
aksam-parçaları,
mekanik trafik sinyalizasyon cihazları
Kaynak: TÜİK, 2015l
148
KAYNAKÇA
1. Açıkkol, C., 1995. Gaziantep Evleri, Mimarlık, No. 95/266.
2. Aksoy, M., Türk, E. ve Gökmen, V., 2014. Gaziantep Tarihi Tahmis
Kahvehanesinin Müşteriler Tarafından Tercih Edilme Nedenleri Üzerine Bir
Araştırma, Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 2/3, 28-34.
3. Balcıoğlu, B. ve Aydemir, N., 2014. Karkamış, Erişim:
<http://www.gaziantepkulturturizm.gov.tr/Eklenti/27755,karkamis.pdf?0>, [Erişim
Tarihi: 20.07.2015].
4. Canbakal, H., 2007. Society and Politics in an Ottoman Town: 'Ayntāb in the 17th
Century. BRILL.
5. Efe, A., 2015. Antep Savunması: Bir Albayın Hatıratı, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü Dergisi, 53, 221-253.
6. GASKİ, t.y. Stratejik Plan 2013 - 2017 Erişim:
<http://gaski.gov.tr/dokumanlar/20132017SPlan.pdf>, [Erişim Tarihi:04.07.2015].
7. Gaziantep Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2014. Gaziantep İli 2013 Yılı Çevre
Durum Raporu Erişim:
<http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/Gaziantep_icdr2013.pdf>, [Erişim
Tarihi: 20.07.2015].
8. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2014. Erişim: <http://www.gaziantepbld.gov.tr/haber-1802-alleben-goleti-gaziantepin-vizyonunu-zenginlestirecek.html>,
[Erişim Tarihi:18.06.2015].
9. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2015a. Gaziantep Kültür Yolu üzerindeki Hanlar
ve Çarşı, Broşür.
10. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2015b. Erişim:
<http://www.gaziantep.gov.tr/tilmen-hoyukte-inceleme>, [Erişim Tarihi:
20.07.2015].
11. Gaziantep İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2010. Gaziantep İl Çevre Durum Raporu,
Erişim: <https://www.csb.gov.tr/db/gaziantep/webmenu/webmenu4769.pdf>,
[Erişim Tarihi:20.07.2015].
12. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2014. Zeugma Mozaik Müzesi Erişim:
<http://www.gaziantepkulturturizm.gov.tr/Eklenti/27855,zeugma.pdf>, [Erişim
Tarihi: 10.07.2015].
149
13. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.a. Erişim: <
http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52365/gaziantep-yaylalari.html>, [Erişim
Tarihi: 28.06.2015].
14. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.b. Erişim: <
http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52324/botanik.html>, [Erişim Tarihi:
28.06.2015].
15. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.c. Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,131688/antik-kentler.html>, [Erişim Tarihi:
28.06.2015].
16. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ç. Dülük Antik Kenti, Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/27354,duluk-antik-kenti.pdf>, [Erişim
tarihi: 28.06.2015].
17. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.d. Anıt Mezarlar, Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52355/anit-mezarlar.html>, [Erişim Tarihi:
28.06.2015].
18. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.e. Yesemek Açıkhava Müzesi ve
Tilmen Höyüğü, Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/27850,yesemek.pdf>, [Erişim Tarihi:
28.06.2015].
19. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.f. Rumkale, Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/27790,rumkale.pdf>, [Erişim Tarihi:
28.06.2015].
20. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.g. Gaziantep’te İnanç Turizmi,
Erişim: <http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/27752,inanc-baski.pdf>,
[Erişim Tarihi: 28.06.2015].
21. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ğ. Gaziantep Kalesi, Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/27355,gaziantep-kalesi.pdf>, [Erişim
Tarihi: 28.06.2015].
22. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.h. Camiler, Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52362/tarihi-gaziantep-camileri.html>,
[Erişim Tarihi: 28.06.2015].
23. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, t.y.ı. Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,95179/turizm-istatistikleri.html>, [Erişim
Tarihi: 28.06.2015].
150
24. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.i. Gaziantep Mutfağı, Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/Eklenti/37393,gaziantep-yemekleri.pdf>,
[Erişim Tarihi: 28.06.2015].
25. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.j. Tarihi Kiliseler, Erişim: <
http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52364/tarihi-kiliseler.html>, [Erişim Tarihi:
28.06.2015].
26. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.k. Havra, Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52366/havra.html>, [Erişim Tarihi:
28.06.2015].
27. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.l. Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52363/gaziantep-evliyalari-veturbeleri.html>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015].
28. Gaziantep İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü t.y.m. Erişim:
<http://www.gaziantepturizm.gov.tr/TR,52369/sit-alanlari.html>, [Erişim Tarihi:
28.06.2015].
29. Gaziantep Kültür Sanat, t.y. Erişim:
<http://www.gaziantepkultursanat.org/genel/bakircilar_c.pdf>, [Erişim Tarihi:
19.06.2015].
30. Gaziantep Sanayi Odası, 2014. Ekovizyon 2014, Erişim:
<http://www.gso.org.tr/userfiles/file/Sayfalar/ekovizyon2014(1).pdf>, [Erişim
Tarihi:04.07.2015].
31. Gaziantep Üniversitesi, 2005. Akademik Bilişim 2005, Erişim:
<http://ab2005.gantep.edu.tr/sosyal.php?&width=1920&height=1080>, [Erişim
Tarihi: 20.07.2015].
32. Gaziantep Üniversitesi, t.y. Erişim: <http://www.gantep.edu.tr/>, [Erişim Tarihi:
21.06.2015].
33. Gaziantepliler Derneği, t.y.a. Erişim:
<http://www.gazianteplilerdernegi.org/sofdagi.htm>, [Erişim Tarihi:18.06.2015].
34. Gaziantepliler Derneği, t.y.b. Erişim:
<http://www.gazianteplilerdernegi.org/azizbedros.htm>, [Erişim Tarihi:28.06.2015].
35. Gaziantep.com, t.y. Erişim: <http://www.gaziantep.com/tr/yerel-bilgiler/tahtanicamii>, [Erişim Tarihi: 28.06.2015]
36. Gaziantep.net, t.y. Erişim: <http://www.gaziantep.net/turizm/adininkaynagi.htm>,
[Erişim Tarihi: 22.06.2015]
151
37. Gazianteptur.com, t.y. Erişim: <http://gazianteptur.com/tr/index.php/yesemekturu/hizir-yaylasi>, [Erişim Tarihi: 22.07.2015]
38. Gülbahar Z. ve Başboğa Çiçek, L., 2010. Gaziantep Mevlevihanesi Vakıf Müzesi,
Vakıflar Dergisi, 34, 189-196.
39. Harita Genel Komutanlığı, 2014. Erişim: <http://www.hgk.msb.gov.tr/s-1-sayisalturkiye-haritasi.html>, [Erişim Tarihi: 22.07.2015]
40. Heyazen, 2015. Siege of Aintab, Erişim: <http://heyazen.tumblr.com/>, [Erişim
Tarihi: 23.07.2015].
41. Kayıkçı, G., 2008. Gaziantep’in Tarihi ve Kültürel Yapısı İçinde Giysi Özellikleri,
38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) Bildiri
Kitabı, Cilt 1, Ankara ss.771-792.
42. Köroğlu, İ., 2009. 131 Nolu Gaziantep Şer’iye Sicilinin H. (1182-1196)
Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Erişim:
<http://acikerisim.selcuk.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/61/%C4%
B0lkay%20K%C3%B6ro%C4%9Flu%20tez.pdf?sequence=1&isAllowed=y>,
[Erişim Tarihi:19.06.2015]
43. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, t.y. Belkıs/Zeugma Kurtarma
Çalışmaları, Erişim: <http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44810/belkis--zeugmaantik-kenti-kurtarma-calismalari.html>, [Erişim Tarihi: 22.06.2015]
44. Marka Şehir, t.y. Erişim:
<http://www.markasehir.com/siteic.php~id=&altno=23&back=false.html>, [Erişim
Tarihi:18.06.2015]
45. Nizip Belediyesi, 2014. Erişim: <http://www.nizip.bel.tr/haber_detay.php?id=155>,
[Erişim Tarihi: 22.07.2015]
46. OrientLab, 2013. Karkemish, Erişim: <http://www.orientlab.net/karkemish/>,
[Erişim Tarihi: 20.07.2015]
47. Öztürk, H., 2011. Tarihin ve Medeniyetin Beşiği Çarşılar, İstanbul Ticaret Odası
Ekonomi ve Sosyal Tarih Yayınları, Yayın No. 2010-65.
48. Şahinbey Belediyesi, t.y. Gaziantep Mevlevihanesi Vakıf Müzesi, Erişim:
<http://www.sahinbey.bel.tr/tr/icerikdetay/96/110/gaziantep-mevlevihanesi-vakifmuzesi.aspx>, [Erişim Tarihi: 20.07.2015]
49. TİM, 2014. İhracat Stratejileri, Gaziantep, Ortadoğu’nun Sanayi Başkenti, Vodafone
İşortağım, Turkishtime, Ed. Ali Afatoğlu, Mayıs 2014. Erişim:
152
<http://www.timakademi2023.org/wp-content/uploads/2014/07/2014-MAYISIHRACAT-STRATEJILERI-GAZIANTEP.pdf>, [Erişim Tarihi:28.06.2015]
50. TÜİK, 2014. Seçilmiş Göstergelerle Gaziantep 2013, TÜİK Yayın No. 4326, Eylül
2014, Ankara.
51. TÜİK, 2015a. Yıllara Göre İl Nüfusları ve Yıllara Göre İllerin Yıllık Nüfus Artış
Hızı ve Nüfus Yoğunluğu, İl, Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Nüfus İstatistikleri,
Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1059>, [Erişim Tarihi:
21.07.2015]
52. TÜİK, 2015b. Doğum İstatistikleri, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına Göre
Kaba Doğum Hızı Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>,
[Erişim Tarihi: 21.07.2015]
53. TÜİK, 2015c. Doğum İstatistikleri, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması ve
Annenin Yaş Grubuna Göre Doğumlar Erişim:
<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]
54. TÜİK, 2015d. İllere ve Cinsiyete Göre Doğuşta Beklenen Yaşam Süreleri 2013,
Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1100>, [Erişim Tarihi:
21.07.2015]
55. TÜİK, 2015e. Ölüm İstatistikleri, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına Göre
Bebek Ölüm Hızı, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>,
[Erişim Tarihi: 21.07.2015]
56. TÜİK, 2015f. Göç İstatistikleri, Erişim:
<http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=1067>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]
57. TÜİK, 2015g. Ulusal Eğitim İstatistikleri Veritabanı, İBBS 3. Düzey ve Eğitim
Seviyesine Göre Okul, Şube, Öğretmen ve Derslik Başına Düşen Öğrenci Sayısı ve
İBBS 3. Düzey ve Eğitim Seviyesine Göre Okullaşma Oranı İstatistikleri, Erişim:
<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1018>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]
58. TÜİK, 2015h. Evlenme İstatistikleri, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına Göre
Ortalama İlk Evlenme Yaşı, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına Göre Kaba
Evlenme Hızı İstatistikleri, Erişim:
<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]
59. TÜİK, 2015ı. Boşanma İstatistikleri Erişim:
<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1060>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]
153
60. TÜİK, 2015i. Yaşam Memnuniyeti Dinamik Sorgulama, İllere Göre Umut Düzeyi
İstatistikleri Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1068>, [Erişim
Tarihi: 21.07.2015]
61. TÜİK, 2015j. Harcama Gruplarının İstatistiki Bölge Sınıflaması Düzey 2 Bazında
Dağılımı İstatistikleri, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1012>,
[Erişim Tarihi: 21.07.2015]
62. TÜİK, 2015k. İllere ve Yıllara Göre Konut Satış Sayıları İstatistikleri Erişim:
<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1056>, [Erişim Tarihi: 21.07.2015]
63. TÜİK, 2015l. Dış Ticaret İstatistikleri, İllere Göre İhracat ve İllere Göre İthalat
İstatistikleri, Erişim: <http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046>, [Erişim
Tarihi: 20.07.2015]
64. TÜİK, 2015m. İllere Göre Temel İşgücü İstatistikleri, Kurumsal Olmayan Nüfusun
Yıllar ve Cinsiyete Göre İşgücü Durumu, İşgücü İstatistikleri Dinamik Sorgulama,
İstihdam Edilenlerin Yıllar ve Cinsiyete Göre İktisadi Faaliyet Kolları, Erişim:
<http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1007>, Erişim Tarihi: [20.07.2015].
65. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013. Çevre Durum Raporu, 2012 Yılı Özeti İller, Erişim: <http://www.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/CDR_OZET_2012.pdf>,
[Erişim Tarihi:06.07.2015]
66. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2013. Gaziantep İlinde Doğa Turizmi Master
Planı 2013-2023, Gaziantep, 2013.
67. Twitter, Gaziantep Büyükşehir, 2015. Erişim: <https://twitter.com/gaziantepbeld>,
[Erişim Tarihi: 20.07.2015]
68. Twitter, Gaziantep Kultur, 2015. Erişim: <https://twitter.com/gantepkultur>, [Erişim
Tarihi: 20.07.2015]
69. University of Pennsylvania, 2003. Erişim:
<http://www.arthistory.upenn.edu/spr03/422/April10/422April10.html>, [Erişim
Tarihi: 20.07.2015]
70. Yılmazçelik, İ., 1998. XVIII. Yüzyılda Gaziantep’in İdari, Fiziki ve SosyoEkonomik Durumu, Osmanlı Araştırmaları XVIII içinde, İstanbul:Enderun Kitabevi.
71. Zeugmaweb.com, t.y. Erişim: <http:// http://www.zeugmaweb.com/>, [Erişim
Tarihi: 20.07.2015]
154
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
GAZİANTEP ŞEHİR KİMLİĞİ VE VİZYONUNA İLİŞKİN
ÇALIŞTAY KATILIMCILARININ GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ
Bu bölümde, Çalıştay katılımcıları tarafından ileri sürülen görüş ve önerilerin
düzenlenmiş haline yer verilmiştir.
3.1 KATILIMCILARIN GÖZÜNDEN GAZİANTEP
Gaziantep’e ilişkin bazı önemli tanımlamalar aşağıdaki şekilde özetlenmiştir.
a. Gaziantep, Gazilik unvanı alan tek şehrimizdir. Şahin Bey, Şehit Kamil ve
Karayılan Kurtuluş Savaşı’nın sembolleşen kahramanlarıdır.
b. Şehrin sınır bölgesinde ve tarihi İpek Yolu üzerinde yer alması, farklı toplumların
bir arada yaşamalarına ve farklı medeniyetlerin hüküm sürmesine imkân sağlamıştır.
Gaziantep, çok kültürlü bir şehir olarak Avrupa ile Ortadoğu arasında köprü işlevi
görmektedir.
c. Zengin tarihi ve kültürel birikiminin yanı sıra Antep fıstığı gibi yöreye özgü tarım
ürünleri, mutfağının çeşitliliği ve halkının yemeğe olan düşkünlüğü ile Gaziantep;
“Gastronominin Ana Yurdu”, “Tatlı ve Acının Birlikte Olduğu Şehir” ve “Kebap ve
Baklavanın Başkenti” olarak tanımlanmaktadır.
d. Şehrin tarihi ve kültürel zenginliklerinin son yıllarda ön plana çıkarılması sayesinde
Gaziantep, kültür turizminin gözdesi olmaya adaydır. Şehrin ortasında yükselen
kale, Zeugma, tarihi eserler, müzeler, türbeler, hanlar Gaziantep’i turistik bir şehir
haline getirmiştir.
e. Gaziantep girişimci ve çalışkan insanları sayesinde hızla sanayileşerek bölgesinin en
gelişmiş kenti haline gelmiştir. Halkı o kadar çalışkandır ki; 6 gün yoğun
çalışmaktan sosyal hayata vakit ayıramamakta, ancak 7. gün, yani pazar günü keyif
alınan etkinlikler gerçekleştirilmektedir.
155
f. Gaziantep, sanayinin gelişmesi ile birlikte çevre illerden göç alması ve son olarak
mültecilerin gelmesi sonucu, kozmopolit bir yapıya bürünmüştür.
g. Paleolitik Çağ’dan bu yana çeşitli kültür ve medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır.
h. Her türlü ilgi ve beceri kitlesine hitap edebilen, tarihçiye tarihi, aşçıya mutfağını
açan bir şehirdir Gaziantep.
i. Tarihi evlerin hala birbirine bir nefes kadar uzak olan bağlılıkları, korunan
yaşanmışlıklarıyla bir hayat öyküsüdür Gaziantep.
j. Ülkesinin çalışkan çocuğu, yorulmak nedir bilmeden ileriyi hedefleyen başarı
öyküsüdür Gaziantep.
k. Tarihin ilk yazılı antlaşması olan Kadeş Antlaşması Karkamış’ta yapılmıştır.
l. Gaziantep ileri teknolojiye sahip sanayisi ve gittikçe çeşitlenen sanayi kolları ile
girişimci ve önemli bir sanayi şehridir.
m. Gaziantep, çalışkan insanların olduğu, zanaatkârlık, sanayi, ticaret, tarım ve
hayvancılıkla uğraşan ve ekonomisi kriz zamanlarında bile iyi olan önemli bir
sanayi şehridir.
3.2 GAZİANTEP’İN BELİRGİN ÖZELLİKLERİ VE POTANSİYELİ
Katılımcılarla yapılan görüşmeler sonucunda, Gaziantep’in öne çıkan özellikleri ve
potansiyeli aşağıdaki başlıklar altında ele alınmıştır:
3.2.1 Turizm
Gaziantep’in turizm potansiyeline ilişkin değerlendirmeler ve bu konudaki önerilere
ilişkin açıklamalar aşağıdaki başlıklar altında ele alınmıştır.
156
3.2.1.1 Tarihi Değerler, Tarih Turizmi ve İnanç Turizmi
a. Gaziantep şehri binlerce yıldır birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır ve bu
nedenle genel olarak şehrin tarihi geçmişinin karmaşık bir yapıya sahip olduğu
görülmektedir. Gaziantep, Anadolu medeniyetlerinin ortak merkezi olarak
anılmaktadır. İpek Yolu güzergâhı üzerinde olan bu şehir, kültürlerin eridiği ve
insanların buluştuğu bir nokta haline gelmiştir. Bu avantajı kullanan Gaziantep, tarih
boyunca yenilikleri yakalamış ve önemli bir ticaret merkezi olma özelliğini
korumuştur. Şehir; Mezopotamya, Hitit, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı gibi
birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu yüzden tüm bu medeniyetleri temsil
eden eserlerin şehirde görülmesi mümkündür.
b. Arkeolojik araştırmalar, Gaziantep’in etrafında surlar ve Romalılar Dönemi’nde su
kanalları inşa edildiğini ortaya koymuştur. Esenbek Pınarı, Delikpınar, Karapınar,
Gazgözpınarı ve Kahveli su kaynakları olarak bilinmektedir. Yörede, çok sayıda
tapınak ve tarihi yapının varlığına da ulaşılmıştır. Gazianteplilerin Gavur Öreni
şeklinde tanımladıkları Esenbek Harabeleri, ilin güney bölgesindedir. Ayrıca şehir
merkezindeki kale, Zeugma, tarihi eserler, müzeler, türbeler, hanlar Gaziantep'in
tarihi değerleri olarak ifade edilmektedir. Gaziantep Kalesi, tarih boyunca, güçlü
şehir savunmasının tarihi bir simgesi haline gelmiştir. Kurtuluş Savaşı’nda şehre
verilen Gazi unvanı, şehir sakinlerinin kahramanlığının ve azminin bir göstergesi
olmuştur.
1.
Gaziantep’in tarihi değerleri ve tarihi geçmişi tanıtım faaliyetleri ile gündeme getirilerek
tarih turizmi potansiyeli değerlendirilmelidir. Gaziantep ekonomisine kazandırılan tarihi
mekânların kentin ekonomisine olumlu katkılar sunması beklenmektedir. Bu mekânların
içinde en önemlileri Zeugma Müzesi, Bakırcılar Çarşısı ve Rumkale’dir.
2.
İslahiye ve Dülük kalıntıları için gerekli restorasyonlar, yatırımlar ve tanıtımlar yapılmalıdır.
Gaziantep böylece sanayi şehri olmanın yanında, ciddi potansiyelleri olan, tarih, kültür ve
turizm şehri konumuna da gelecektir.
c. İl merkezinde tarihte ticaretin ana merkezi olarak kabul edilen üç adet bedesten
bulunmaktadır. Hüseyin Paşa Bedesteni, Zincirli Bedesten Çarşısı ve Kemikli
Bedesten, ticaret merkezi işlevlerini devam ettiren tarihi değerlerdir.
157
d. Gaziantep’te 120’den fazla höyük bulunmaktadır. En çok bilinen höyükler, Oylum,
Belkis, Tilmen ve Zincirli höyükleridir.
e. Hristiyanlık dini açısından bölge ayrı bir öneme sahiptir. Yuhanna İncil’inin
Rumkale’de yazıldığına inanılmaktadır. Ayrıca Yahudilerin de uzun yıllar bölgede
yaşadığı bilinmektedir.
f. Valide Meryem Kilisesi (camiye dönüştürülmüştür), Fevkani Kilisesi, Kendirli
Kilisesi ve Havra inanç turizmi açısından önemli merkezlerdir.
g. Bölgede İslam dinini sembolize eden ve tarihi yönü güçlü çok sayıda ibadethane
bulunmaktadır. Boyacı Camii, Şirvani Mehmet Efendi Camii, Mehmet Nuri Paşa
Camii, Ali Nacar Camii, Şirvani Camii, Tahtani Camii, Şeyh Fethullah Camii ve
Alaüddevle Camii ziyaret edilmesi gereken ibadethanelerdir.
h. Gaziantep’te semavi dinlerin yanı sıra antik döneme ait inançların izlerini de
görmek mümkündür. Dülük köyündeki Şarklı Mağara’da antik inançlardan birinin
tapınağı mevcuttur. Bu köyde Mitras Tapınağı da bulunmaktadır.
i. Gaziantep’e evliyalar diyarı vasfını kazandıran çok sayıda türbe il sınırları içerisinde
yer almaktadır. Söz konusu türbelerden bazıları Hazreti Yuşa Peygamber’in Türbesi,
Said İbn-i Ebu Vakkas Türbesi, Hazreti Ukkaşe Türbesi, Dülükbaba (Davud-u
Ejder) Türbesi, Karaçomak Türbesi, Alibaba Türbesi, Hacıbaba Türbesi,
Kurbanbaba Türbesi ve Şeyh Fethullah Türbesi’dir.
3.2.1.2 Doğal Güzellikler ve Doğa Turizmi
a. Gaziantep yazları çok sıcak, kışları ise ılıman bir iklime sahiptir. Şehir her ne kadar
bir Bursa ya da Trabzon gibi yeşil alanlara sahip olmasa da, görülmeye değer doğal
güzellikleri bulunmaktadır. Gaziantep üzüm bağları ve zeytinlikleriyle ün yapmıştır.
Yakın zaman öncesine kadar Gaziantep’teki evlerin bahçelerinde üzüm bağlarıyla
süslenmiş yaşam alanlarının bulunması mümkünken, zamanımızda müstakil evlerin
yerini apartmanların almasıyla bu durum oldukça azalmıştır.
158
1.
Gaziantep’teki evler köklü Gaziantep kültürüne ve doğal şartlarına uygun olarak tek ya da
iki katlı bir şekilde tasarlanmalı ve bahçeleri eskiden olduğu gibi üzüm bağlarıyla
süslenmelidir.
b. Doğal güzelliklerinden çok başarılı bir şekilde faydalanan ülkelere Yunanistan güzel
bir örnek oluşturmaktadır. Birçok ülkede zeytin denildiği zaman Yunanistan akla
gelmektedir. Hatta Yunanistan zeytin dalını ülke ve barış sembolü olarak
kullanmaktadır. Gaziantep’te çok derin bir zeytin ve zeytincilik kültürü olmasına
rağmen, bu unsurun Yunanistan kadar etkin bir şekilde kullanılamaması, şehir
açısından üzüntü vericidir.
c. Şehirde birçok doğal güzellik mevcuttur. Bunlardan en önemlisi, su altında kalmış
kalıntılarıyla Rumkale’dir. Ek olarak, Yesemek Açık Hava Müzesi, Tilmen Höyüğü,
Islahiye Huzurlu Yaylası, Dülük Kalıntıları, büyük alanlara yayılmış Yüzüncü Yıl,
Alleben ve Dülük Baba parkları Gaziantep’in önemli doğal güzelliklerini
oluşturmaktadır. Gaziantep’e has mimariyle yapılmış tarihi evleri, dükkânları ve
çarşısı, Gaziantep’te geniş alanlara yayılan üzümlük, narlık ve zeytinlikleri
görülmeye değer mekânlar olarak ziyaretçilerini beklemekte ve şehir sakinlerine de
nefes aldırmaktadır.
3.2.1.3 Mutfak Turizmi
1. Gaziantep için önerilebilecek bir sembol ürün de üzüm bağları olabillir.
a. Gaziantep, mutfak zenginliği açısından Türkiye’deki sayılı iller arasındadır.
Özellikle baklava ve kebap türleri en çok tanınan ürünlerdir. Baklava, Ali nazik,
simit kebabı, firikli acur dolması, yuvalama, yeni dünya kebabı, lebeniye çorbası,
beyran, bulgurlu kuru kabak dolması, içli köfte, zeytin piyazı, mumbar ve katmer
Antep mutfağının en çok bilinen ürünleridir. Gaziantep Büyükşehir Belediyesi,
mutfak turizminin gelişimi için UNESCO ile işbirliği içerisindedir. Yöresel Ürünler
ve Coğrafi İşaretler Türkiye Araştırma Ağı ve Türk Patent Enstitüsü ile ortak
çalışmalar yürütülmektedir.
159
1.
Üniversite ya da Büyükşehir Belediyesi’nin bünyesinde, Gastronomi Araştırma Merkezi ya
da Gaziantep Mutfağı Araştırma Merkezi adında bilimsel bir birim kurulmalıdır. Bu
merkez çatısı altında, Gaziantep mutfağını araştıran, farklı disiplinlere ait araştırma ve
tanıtım projeleri koordine edilmelidir. Merkez bünyesinde yürütülecek bilimsel çalışmalar
Mutfak turizminin gelişimine katkı yapacaktır.
2.
Mutfak turizmine ilişkin, çalıştay, kongre ve sempozyum gibi bilimsel etkinliklerin yanı sıra
ulusal ve uluslararası ölçekli festivaller düzenlenmelidir. Bu konuda yapılacak etkinlikler,
ilin mutfak turizmi açısından sahip olduğu potansiyelin değerlendirilmesi açısından hayati
role sahiptir.
3.
Yöre mutfağına ait ürünlerin patenti alınmalıdır. Gaziantep baklavasında olduğu gibi diğer
ürünlerin de patent hakkının alınması bu konuda atılacak adımlara cesaret verecektir. Bu
tür girişimler ve etkinlikler sürekli hale getirildiğinde Gaziantep’in dünyanın önde gelen
mutfaklarından birisi olması mümkün olacaktır.
4.
Tarımda ve mutfak turizminde dünya markası bir şehir olunması için çalışmalara ağırlık
verilmelidir.
3.2.2 Kültürel Birikim
a. Gaziantep’in, İpek Yolu’nun üzerinde yer alması ve ticaret merkezi olması, şehirde
hoşgörü kültürünün gelişmesine sebep olmuş, bu yüzden sürekli çevre bölgelerden
göç almıştır. Rumkale, Tahmis Kahvesi, Karkamış kalıntıları ve Zeugma, kültürel
birikimin ve derin tarihin şahitleridir. Kültürel birikimden bahsederken, iki faktörü
göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Birincisi, tarihi, diğeri ise modern, yani
günümüzdeki gelişmelerdir. Tarihi olarak, Gaziantep çok güçlü bir kültürel birikime
sahiptir. Bu yönüyle, Gaziantep’in zengin kültürünü oluşturan bileşenler saymakla
bitirilemez. Mevlevihane, tarihi camiler (Boyacı Camii, Ömeriye, Şirvani, Şeyh
Fetullah, Tahtalı, Nuri Mehmet Paşa ve Ahmet Çelebi camileri) ve hamamlar,
Ermeni Okulu, Yetimhane ve kiliseleri (Kendirli Kilisesi), Amerikan Hastanesi,
Selçuklu mimarisiyle inşa edilmiş Gaziantep evleri, zengin mutfağı ve kapalı
çarşıları (Bakırcılar Çarşısı ve Zincirli Bedesten) Gaziantep’in zengin hoşgörü
kültürünü temsil etmektedir.
b. Çok güçlü kültürel özelliklerine rağmen, Gaziantep kültürünün genç kuşaklara
yeterince aktarılamadığı üzerine haklı eleştiriler vardır. Son yıllarda yapılan
restorasyonlar ve kültürel çalışmalar, bu eksikliğin kapatılması adına büyük bir
160
öneme sahiptir. Modern gelişmeler ve etkenlerin ele alınması gerekmektedir.
Bilindiği üzere Gaziantep Osmanlı yıllarında Halep vilayetinin bir kasabasıydı. Bu
yönüyle, Halep’ten çok daha arka planda olan bir şehir olmasına rağmen,
Gaziantep’in jeostratejik konumu ve son yüzyılda çevredeki ülkelere nazaran daha
iyi yönetilmesi, Gaziantep’i hem kültürel hem de ticari açıdan önemli bir konuma
yükseltmiştir. “Gaziantep, Hasan Kalyoncu, Zirve ve Konukoğlu” üniversiteleri,
Kalyoncu Ortadoğu Araştırmaları Merkezi, Emine Göğüş Mutfak Müzesi, Zeugma
Arkeoloji Müzesi, Yesemek Müzesi, ve Gaziantep Savaş Müzesi gibi kurumlar,
Gaziantep’in köklü kültürünün genç kuşaklara aktarılmasında önemli bir vazife ifa
etmekte ve Gaziantep’in yabancılara tanıtılmasında önemli roller oynamaktadırlar.
1.
Ortadoğu’yla ilgili araştırmalar hususunda şehirdeki üniversiteler ülkeye ve çevredeki
bölgelere yön veren birer merkeze dönüştürülmelidir. Ortadoğu ülkelerindeki yöneticiler ve
liderler bu üniversitelerden yetiştirilmelidir. Hasan Kalyoncu Üniversitesi’nde kurulmuş
Ortadoğu Araştırmalar Merkezi buna güzel bir örnek teşkil etmektedir. Bu tür girişimler
devlet tarafından desteklenmelidir.
c. Gaziantep her ne kadar Osmanlı ve Roma gibi farklı medeniyetlere ev sahipliği
yapmış olsa da, Osmanlı Dönemi’nde Osmanlı’nın Halep vilayeti içinde bulunan bu
şehir en çok Arap kültüründen etkilenmiştir. Ayrıca Gaziantep, Halep’in kültürel ve
tarihi derinliğini bu kentle birlikte paylaşmaktadır. Fakat gelinen noktada,
Suriye’deki yıkım da göz önünde bulundurulduğunda, Gaziantep, Halep’in bir
zamanlar oynadığı rolü nerdeyse devralmış ve ilim, kültür ve ticaret merkezi olmak
adına büyük bir mesafe kat etmiştir. Suriye’deki iç karışıklıklardan şehre göç eden
Suriyeli misafirler, kültürel çeşitliliği artırmış ve Gaziantep’in önemli bir metropol
haline gelmesi için büyük fırsatlar oluşturmuştur. Suriyeli misafirler, Gaziantep’e
kültürleri, dilleri, alışkınlıkları ve yetenekleriyle birlikte göç etmişlerdir.
1.
Göç çok iyi yönetilmeli, beşeri sermaye potansiyeli tespit edilmelidir. Bu konudaki envanter
çalışması ivedilikle gerçekleştirilmelidir.
2.
Hem uluslararası hem bölgesel nitelikli çatışmaların ve az gelişmişliğin neden olduğu göç,
kabul edilebilir seviyeye indirilmelidir. Bu kapsamda Suriye’deki iç savaştan ve
çatışmalardan
kaçan
insanların
barınmaları,
161
konaklamaları
planlı
olarak
gerçekleştirilmelidir.
3.
Kültürel birikim ve manevi değerler korunmalıdır.
d. Gaziantep kültürü açısından en çok göze çarpan unsurlardan birisi de pazar
piknikleridir. Şehir sakinleri, sosyoekonomik statülerinden bağımsız olarak, ailece
ve hep beraber, pazar günleri Dülük Baba ve Alleben Göleti gibi parklara akın
ederler. Pazar piknikleri Gaziantep’te bir şehir geleneği haline gelmiştir. Pikniklerde
kebap, çiğ köfte vb. yemekler yapılır ve ailece yenilir. Bu yönüyle, pazar piknikleri
aile ve toplumsal ilişkileri güçlendiren bir etmen haline gelmiştir. Pazar piknikleri,
komşuluk ilişkilerinin canlı kalması açısından önemli bir role sahiptir.
e. Kültürel birikimden söz ederken, el sanatları ve mutfak zenginliğini unutmamak
gerekmektedir. Diğer bir ifade ile el sanatları ve mutfak zenginliği, kültürel
birikimin önemli bileşenleridir. Bölgenin geçmişten bu yana çok kültürlü yapıya
sahip olması ve Arap kültürünün etkisiyle Gaziantep sofrası açık ve lezzetli, yemeği
acı, sohbeti tatlı, her kültürü bünyesinde barındıran ve her kültürü aynı potada
eriten, el sanatları bakımından zengin bir şehirdir. Gaziantep’in el sanatları
aşağıdaki başlıklar altında özetlenebilir: Kutnu kumaşı, Gaziantep’in dokumacılık
tarihinde önemli bir yere sahiptir. Kutnu kumaşı, ipekten elde edilen mor renkte özel
bir kumaş türüdür. Antep’te üretilen bu kumaşta tutturulan renge başka hiçbir
bölgede rastlanmamaktadır. Yemenicilik, tamamen doğal yollar ile gerçekleştirilen
ayakkabı üretimidir. El emeği ile gerçekleştirilen yemeni üretiminde hayvan derisi
kullanılmaktadır. Yemenicilik denildiğinde, Gaziantep akla gelmektedir. İlin
kültürel kimliğini yansıtan el sanatlarından birisidir. Son olarak bakırcılık ve
kuyumculuk faaliyetlerinden söz etmek gerekmektedir. Bakır işlemeciliğinde lehime
başvurulmadan tek parça halinde üretim yapılmaktadır. Kuyumculuk sektörü
bölgede önemli bir istihdam alanıdır.
f. Gaziantep’te yükselen suç oranları kent güvenliği açısından oldukça büyük bir sorun
teşkil etmektedir. 2014 yılı verilerine göre, nüfusuna oranla, Gaziantep Türkiye’de
en çok suçun işlendiği kent konumuna gelmiştir. Örneğin, kentte 2014 yılı resmi
verilerine göre, 86 civarında öldürülme vakası yaşanmıştır. Polise rapor edilmeyen
öldürülme vakaları bu istatistiklerin dışında tutulmuştur. Bu yönüyle Gaziantep, suç
oranlarının yüksekliğiyle bilinen İstanbul ve Adana gibi illerin önüne geçmiştir.
162
Bilimsel araştırmalar, suç oranlarının ekonomik gelişmelere, kentleşme, göç, vb.
faktörlerle doğrudan ilişkisi olduğunu göstermektedir. Bu yüzden kentleşme, trafik
ve çevresel sorunların çözülmesi suç oranlarının azalmasına da katkıda bulunacaktır.
3.2.3 Üretim Faaliyetleri ve İnsan Kaynakları
a. Gaziantep, ekonomik gelişmişliği açısından değerlendirildiğinde, şehir insanlarının
girişimcilik ruhu nedeniyle çok başarılı sanayicilerin yetiştiği, özellikle gıda, tekstil
ve halıcılık alanlarında önemli girişimlerde bulunduklarına dikkat çekilmiştir. 6
organize sanayi bölgesiyle güçlü bir ekonomiye sahip ve üreten bir şehir olduğu,
böylelikle bölgenin yıldızı haline geldiği ifade edilmiştir. Eleştirel olarak şehrin
insanlarının gelir seviyesinin genelde en üst ve en alt seviyelerde yoğunlaşmış
olduğu, orta gelirli insanların daha az sayıda bulunduğu söylenmiştir.
b. Sektör bazında bakıldığında, Gaziantep özellikle tekstil ve gıdada ön plana
çıkmaktadır. Tekstilde, halı ve iplik dokumasında önemli mesafeler katedilmiştir.
Bu şehirde üretilen halılar dünyanın her tarafına ihraç edilmektedir. Gıda sektöründe
Gaziantep, fıstığı, kırmızıbiberi, zeytini ve üzümü ile ön plana çıkmıştır. Zengin
Gaziantep mutfağı turizm açısından büyük fırsatlar sunmaktadır. Gaziantep
restoranları ve tatlıcıları yemek turizmi açısından Gaziantep’i cazibe merkezi haline
getirmiştir.
c. Şehirde modern hayvancılık yatırımları son yıllarda artış göstermiş ve özellikle
İslahiye bölgesinde birbiri ardına büyükbaş hayvan çiftlikleri kurulmuştur.
Gaziantep, Güneydoğu Anadolu illerinin yanı sıra neredeyse tüm Kuzey Irak’ın gıda
ürünleri talebinin önemli bir kısmını karşılamakta, ürettiği ile çevresini
beslemektedir. Bu yönü ile hem Türkiye, hem de komşu Arap devletlerine hizmet
vermektedir.
d. Gaziantep’e yakın il ve ülkelerin eğitim ve sağlık alanında ciddi eksiklikleri vardır.
Örneğin,
Şanlıurfa’dan,
Diyarbakır’dan,
Kahramanmaraş’tan,
Irak’tan
ve
Suriye’den, Arap Baharı başlamadan önce, birçok hasta Gaziantep hastanelerinde
tedavi olmak için gelmiştir. Büyük çaplı eğitim ve sağlık yatırımlarıyla bu alanlarda
Gaziantep, Ortadoğu’da büyük bir merkez haline gelebilecek ve böylece Gaziantep
163
ekonomisi ciddi kazanımlar elde edilebilecektir. Kentte açılan üç özel üniversite ve
yeni yapılan donanımlı özel hastane yatırımları, bu yönde atılmış önemli adımlardır.
1.
Eğitim ve sağlık kurumları yüksek standartlarda hizmet vermesi için teşvik edilmelidir.
2.
Gaziantep, akademik araştırmalarda öne çıkmış ve uluslararası planda akademisyenler
tarafından tercih edilen bir şehir olmalıdır.
e. Gaziantep’in, gelişmiş sanayisine rağmen nitelikli işgücünün yetersiz olması
nedeniyle yaşanan teknik eleman eksikliği, ayrıca dışarıya bağımlı olarak gelişen
sanayi yapısı, Ar-Ge, patent ve know-how çalışmalarının yetersiz oluşu
sürdürülebilir ekonomik büyümesinin önündeki engellerdir. Ayrıca, sanayide
uluslararası
şirketlerin
olmaması,
Gaziantep
ekonomisinin
yerel
kaldığını
göstermektedir.
1.
Genç girişicimler teşvik edilmeli ve alternatif fırsatlar ile buluşturulmalıdır.
2.
Üniversite - sanayi işbirliği, sosyal ve iktisadi gelişim süreçlerine katkı yapacak şekilde
genişletilmelidir.
f. İhracata dayalı sanayi sayesinde gelişen istihdam imkânları dışarıya göçü azaltıp
aksine göç almasını sağlasa da Suriyeli işçilerin istihdam edilmesi, firmaların iş
sağlığı, iş güvenliği, işçi hakları gibi hususlara yeterli önemi vermemeleri, çalışma
barışını tehdit eden unsurlardır.
g. Yer altı kaynakları yeterince araştırılmayan ve mevcut durum itibari ile bu alanda
yetersiz olan Gaziantep, elektriğini ve suyunu çevre illerden alır. Yenilenebilir
enerji kaynakları kullanımı ise düşük seviyededir.
1.
Rüzgar ve güneş enerjisi kullanımına ağırlık verilmeli, dışa bağımlılık azaltılmalıdır.
164
3.2.4 Ulaşım ve Lojistik
a. Dış pazarlara erişimi sağlayacak deniz bağlantısının Kilis-İskenderun arasına
açılacak tünelle kolaylaşacak olması ve planlanan hızlı tren bağlantısı Gaziantep'in
gelişimini olumlu etkileyecek yatırımlardır. Ayrıca kentteki havalimanından
uluslararası uçuşların yapılması da şehre ek bir ekonomik değer katacaktır.
b. Gaziantep’te yollar düzensiz ve yeterli genişliğe sahip değildir. Şehirde ayrıca trafik
yoğunluğu yaşanmaktadır.
1.
Yollar planlama aşamasında daha geniş olarak tasarlanmalıdır.
2.
Şehir merkezinde toplu taşıma araçlarının kullanım alışkanlığı geliştirilmelidir. Modern alt
yapı hizmetleri gerçekleştirilirken bisiklet yolları inşa edilmelidir.
3.
Yollar yapılırken trafik kontrolü için koordinasyonlu bir çalışma yapılmalıdır. Tramvay
yerine metrobüs veya yer altı metrosuna geçilmelidir.
4.
Hem trafik sorununun hem de neden olduğu yan sorunların ortadan kaldırılması açısından
ulaşım ağı genişletilmeli, araçlar çeşitlendirilmeli, özellikle yer altı ulaşımına öncelik
verilmelidir.
5.
Kent içi ulaşım ağları güçlendirilmelidir.
3.3 GAZİANTEP İLİNİN SİMGELERİ
Şehrin sahip olduğu önemli jeostratejik konum, mutfak kültürü ve zengin tarihi ve
kültürel varlıklarından dolayı, şehre simge olabilecek birçok değer mevcuttur.
Gaziantep iline ait başlıca simgeler aşağıdadır:
1. İpek Yolu üzerinde yapılmış kervan heykelleri,
2. Gazilik Unvanı,
3. Rumkale,
4. Zeugma Müzesi,
5. Tilmen Höyüğü,
6. Cıncıklı ören yeri,
7. Gaziantep Dolmen Mezarları,
8. Halıcılık,
165
9. Bakırcılık,
10. Kutnu kumaş,
11. Sedefçilik ve yemenicilik,
12. Antep baklavası,
13. Lahmacun,
14. Beyran,
15. Menengiç kahvesi,
16. Çiğ köfte,
17. Antep fıstığı,
18. Kırmızıbiber,
19. Zeytinlikler,
20. Baharat çeşitleri,
21. Vesof domatesi,
22. Dülük Antik Kenti,
23. Üzüm bağları (Hönüsü ve atom parmağı üzümleri).
3.4 GAZİANTEP’İN TEMEL ÇEVRESEL SORUNLARI
a. İlk akla gelen çevre sorunu hava kirliliğidir. Çevre kirliliğinin en temel
sebeplerinden biri kömür kullanımının yaygın olmasıdır. Yaklaşık olarak ısınma için
kullanılan enerjinin %30’u doğal gaz iken %70’i kömürdür. Yine şehirde sayısı
1000’i aşkın olan fırıncıların enerji için kullandıkları katı yakıtlarda çevreye ciddi
zararlar vermektedir.
1.
Doğal gaz kullanımı teşvik edilmelidir.
2.
Hava temizleme ve ölçüm istasyonlarının sayısı arttırılmalıdır.
b. Arabaların egzoz salınımı çevre kirliliğini tetiklemektedir.
1.
Egzoz emisyon ölçüm kontrollerine önem verilmeli, çevreci araç ve yakıtların kullanımı
teşvik edilmeli, belli bir yaşın üzerindeki araçların trafikte seyretmemesi için gerekli hurda
araç yasası düzenlenmelidir.
2.
Toplu taşıma özendirilmeli, şehir içi ulaşım ağı geliştirilmelidir.
166
c. Tarım alanları sanayi için feda edilmektedir.( İHT bahsedilir mi?)
1.
Yapılaşma planlarında yeşil alanların korunmasına yönelik düzenlemeler yapılmalıdır.
2.
Tarımsal faaliyetler öncelikli olarak planlanarak, yapılaşma için alanlar belirlenmelidir.
d. Gaziantep sanayisinin şehir için önemli olduğunu vurgularken bunun aynı zamanda
çevreye yarattığı problemlerin de farkında olmak gerekmektedir. Örneğin Nizip
Çayı, sanayi atıkları yüzünden yaklaşılamaz duruma gelmiştir. Tarım arazileri
kontrolsüz atıklar nedeniyle zarar görmektedir. Kimya ve gıda sanayilerinin de
bitişik nizamda konumlanması sağlık açısından tehlike arz etmektedir.
1.
Fabrika atıklarının kontrolsüzce doğaya bırakılması engellenmelidir.
2.
Çevre
duyarlılığı
göstermeyen
firmalar
halka
ilan
edilmeli,
cezai
müeyyideler
uygulanmalıdır.
3.
Organize sanayi bölgesinin yol açtığı çevresel sorunları minimize etmek için mevcut arıtma
tesisi etkin çalıştırılmalı, sanayi atıklarının tamamı toplanarak geri dönüşümü sağlanmalı ve
şehir içinde kalan sanayi işletmeleri taşınmalıdır.
4.
Yerleşim yerlerinin özellikleri dikkate alınarak evsel ve sanayi arıtma tesisleri inşa
edilmelidir. Sanayi ürünü imal eden işletmelerin atıklarını yakınlarındaki akarsulara
arıtmadan bırakmaları yasaklanmalı ve etkin denetim mekanizmaları ile kontrol edilmeleri
sağlanmalıdır.
5.
Alt yapı sorunları giderilmelidir.
6.
Baca kontrolleri yapılırken, atıkların da geri kazanımı için ara depolama ihtiyacı
karşılanmalıdır.
e. Şehirde evsel ve tıbbı atıklar için geri kazanım alt yapısı olmasına karşın, tehlikeli
atıklar için tesis mevcut değildir. Bu atıklar Eskişehir ve Manisa’ya taşınmaktadır.
f. Şehrin genelinde trafik yoğunluğu büyük bir sorun teşkil etmektedir. Trafiğin hem
yoğun hem de akışının sağlanamadığı söylenmektedir. Bu durumun sebebi şehrin
belirli bir bölgede yoğunlaşmasıdır. Bir ada içerisinde hastaneler, alışveriş
merkezleri ve kamu kurumları toplandığı için bu yoğunluk kaçınılmaz
görünmektedir.
167
1.
Merkezde meydana gelen yoğunluğu azaltmak için şehir merkezinin dışında bir kamu
kampüsü kurulmalıdır.
2.
Tramvay hattına paralel akan trafik akıcı işlemekte ancak dik akan trafikte ise
sinyalizasyon problemleri uzun süreli hareketsizliğe yol açmaktadır. Bu sorunun bir nebze
olsun azaltılması adına trafik yoğunluğunu ölçümleyen ve ölçümlenen yoğunluğa uygun
sinyalizasyon yapacak sistemler kurulmalıdır.
3.
4.
Sürücü kurslarındaki eğitim standartları yükseltilmelidir
Mevcut durum göz önüne alındığında köprülü kavşaklar artırılmalı, Ordu Caddesi'ndeki
Askeri Tesisler kaldırılarak yol genişletilmeli, mevcut tramvaya yer altı veya farklı hatlar
eklenmeli ve organize sanayi bölgesini de içine alan metro sistemi kurulmalıdır.
g. Yayaların güvenli ulaşımları giderek zorlaşmaktadır. Kaldırımların kullanılamaması
da bir diğer sorun olarak belirtilmiştir.
1.
Kaldırımların işyerleri tarafından işgali etkin denetimlerle önlenmelidir.
2.
Araçlarını kaldırımlara park etmelerinin önüne geçilmelidir.
3.
Kaldırımların fiziki şartları oldukça elverişsiz durumdadır. Eksik taşlar, kırık yerler gibi
sorunlar kaldırımda yürümeyi zorlaştırmaktadır. Bu durumla ilgili iyileştirmeler
yapılmalıdır.
h. Giderek artan gürültü kirliliğinin azaltılması şarttır.
1.
Trafikte gereksiz korna çalınması engellenmelidir.
2.
Trafik ikaz lambaları tek merkezden yönetilmelidir.
3.
Çok amaçlı salonlar yapılarak sokakta düğün yapılmasının önüne geçilmelidir.
i. Spor alanları ve bisiklet yollarının yetersizliği Gaziantep'in önemli bir sorunudur.
1.
Yerel yönetimler tarafından yeni bisiklet yolları ve spor alanları yapılmalı, halk hareketli
yaşama teşvik edilmelidir.
j. Bayramlarda kurban kesiminin gelişigüzel bir şekilde sokaklarda gerçekleştirilmesi
çevre problemine yol açmaktadır.
168
1.
Hijyenik ortama sahip kurban kesim yerleri çoğaltılmalıdır.
k. İl genelinde yüksek binalarda yangın söndürme sistemi ve itfaiye ekipmanı eksikliği
bulunmaktadır.
1.
Binalarda yangın söndürme sistemi zorunluluğu getirilmeli ve itfaiye teşkilatı modernize
edilmelidir.
l. Dar gelirli ailelerin yaşamakta olduğu kenar mahallelerde ağaçlandırma ve peyzaj
çalışmaları yapılarak, buralarda yaşayan insanlar için daha güvenli ve yaşanılabilir
koşullar geliştirilmelidir.
1.
Dar gelirli vatandaşların yaşadığı mahallelerdeki boyasız ve sıvasız yapıların sıvanıp
boyanmaları sağlanmalıdır.
2.
Mümkünse bu tür evler beyaza boyanmalıdır. Böylece hem görüntü kirliliğinin önü alınmış
olur, hem de kentin sıcak hava şartlarına uygun bir renk kullanılmış olur.
m. Gaziantep’te binaların çatısında bulunan güneş enerjileri şehre son derece kötü bir
görüntü vermektedir.
1.
Görüntü kirliliği oluşturan yapılar belediyeler tarafından denetlenmelidir.
2.
Güneş enerji sistemleri çatılara görüntü kirliliği oluşturmayacak şekilde yerleştirilmelidir.
n. Şehirde çöplerin toplanması ile ilgili sıkıntılar mevcuttur.
1.
Evsel ve endüstriyel atıklar için gerekli tesisler yapılmalı, geri dönüşüm tesisleri çoğaltılmalı
ve halk bu konuda bilinçlendirilmelidir.
2.
Atıkların değerlendirilmesinde modern teknolojiler kullanılarak enerji üretimine katkı
sağlanmalıdır. Modern atık geri dönüşüm yatırımlarına gidilmelidir. Evlerde ve yemek
yapım yerlerinde ortaya çıkan atık yağların belediyeler tarafından toplanmasını sağlayacak
birimler tesis edilmelidir.
169
o. Çevre bilinci yerleşik bir değer yargısı haline getirilmelidir. Çevre duyarlılığı sürekli
eğitim ve algı yönetimi ile kalıcı hale getirilebilir.
1.
Toplumda temizlik alışkanlığının gelişmesi ve yerleştirilmesi için Çevre ve Şehircilik
Bakanlığı, toplumun bütün kesimlerini hedef kitle olarak seçen eğitim programlarını
desteklemelidir.
2.
Enerji tasarrufu, sağlıklı ve sürdürülebilir çevre koruma stratejileri konusunda yönlendirici
medya programları sürekli hale getirilmelidir.
3.
Çevre kirliliğine yol açanlara caydırıcı cezalar verilmeli, ilkokuldan itibaren çevre
duyarlılığı eğitimi verilmelidir.
3.5 KENTSEL DÖNÜŞÜM VE GELİŞİM UYGULAMALARI
a. Gaziantep’teki en büyük sorun arsa sorunudur. Mülk sahipleri ellerinde tuttukları
arsaları imara açmadığından, arz yetersizliği, fiyat artışlarını tetiklemektedir. Bu
durum kırsal alanlarda yerleşimi zorunlu hale getirmektedir.
1.
Kentsel dönüşüme tabi tutulan bölgelerde yaşayan halka dönüşüm esnasında ikamet edeceği
alanlar tayin edilerek sürecin daha sorunsuz işlemesi sağlanmalıdır. Bu sorunlar
çözüldüğünde ev fiyatlarında makul bir seviye yakalanabilir.
2.
Makro seviyede uzun vadeli planlar yapılmalı ve belediyeler dönemsel olarak imar
değişikliğine gitmemelidir.
b. Kentsel dönüşüm sürecindeki yasal süreçler, uygulamada gecikmelere yol
açmaktadır. Kentsel dönüşüm için yapılan girişimler belirli bir aşama kaydettikten
sonra bir takım prosedürlere takılıp ilerleme kaydedilememektedir.
1.
Kentsel dönüşümde kurumlar arası koordinasyon eksikliği çözülmelidir.
2.
Uzun vadeli bir master planı, halkın ve sivil toplum kuruluşlarının etkin katılımı ile
hazırlanmalıdır.
3.
Şehre ilişkin karar alma süreçlerine sivil toplum kuruluşları da katılmalıdır.
c. Büyük ölçekli park yatırımları, etrafında yerleşme ile desteklenmediği için atıl
kalmaktadır.
170
1.
Türkiye’nin en büyük parkı misyonunu yüklenmek istenen Yeşil Vadi etrafında, yerleşim
alanları planlanmalıdır.
2.
Çamlıca, Düztepe ve Yukarı Bayır gibi kenarda kalmış semtler bu alanlara taşınmalıdır.
3.
Alleben Deresi çevresi park ve mesire alanlarından oluşmalı, dere üzerinde kayık turları
düzenlenmeli ve şehrin cazibe merkezi olmalıdır.
d. Kentsel dönüşümün genelde devlet eliyle yapılması rant paylaşımı konusunda
adaletsizliğe yol açmaktadır. Öte yandan mülk sahiplerinin pazarlık gücünün kanun
veya mevzuatla sınırlandırılması önemli bir sorundur.
1.
Rant paylaşımında değer esaslı yöntem uygulanmalı, kentsel dönüşümden yeterli payı
alamayan mülk sahipleri, oluşturacakları kooperatifler vasıtasıyla veya müteahhitlerle
anlaşmak suretiyle kentsel dönüşümün paydaşı olmalıdır.
2.
Kentsel dönüşümdeki mülk sahipleri kiracılara dönüştürülmektedir. Mülk sahipleri paydaş
ve ortak değerlendirilip kentsel dönüşüm bir sosyal proje olarak sunulmalı ve vatandaşlara
fayda sağlanmalıdır.
e. Kentsel dönüşüm sürecinde sosyo-kültürel özellikler göz ardı edilmektedir. Yapılan
yüksek binalar Gaziantep halkının sosyo-kültürel yapısına uygun değildir. Kentin
kendine ait mimari kimliğinden söz etmek mümkün değildir. Tüm inşaatlarda
basmakalıp mimari uygulanmakta olup tüm yeni yapılar birbirinin kopyası olarak
yapılmaktadır. Bunun yanında Gaziantepliler misafirliği, pikniği ve dışarıda zaman
geçirmeyi seven insanlardır ve geniş aileler halinde yaşamaktadır.
1.
Bahçeli müstakil evler teşvik edilmelidir.
2.
Kentsel dönüşüm ve konut projeleri şehrin tarihine ve kültürüne uygun bir şekilde
planlanmalı ve gerçekleştirilmelidir. Şehre kimlik veren mimari yapıyı koruyan ve bu amacı
önceleyen projeler yapılmalıdır.
3.
Dikey yapılaşmadan ziyade yatay yapılaşmaya ağırlık verilmeli ve yaşanılabilir mahalleler
oluşturulması yönünde toplumsal olarak bir zihniyet değişikliğine gitmeye ihtiyaç vardır.
4.
Halkın yararlanabileceği spor alanlarının ve sosyal tesislerin sayısı artırılmalıdır.
5.
Kentsel dönüşüm ve gelişim sürecinde sosyal, tabii ve tarihsel birikim esas alınmalıdır
6.
İlin uygun bir bölgesinde üzüm bağlarının çok yoğun yer aldığı, çiçekler ve güllerle
süslenmiş, kafeterya ve restoranların olduğu güzel bir üzüm bağı parkı inşa edilmelidir.
171
7.
Şehirlileşme bilinci geliştirilmelidir.
f. Kentteki iş imkânları nedeniyle yoğun göçler olmuş ve bu süreç gecekondu olarak
adlandırılan çarpık kentleşmeyle sonuçlanmıştır. Gaziantep’teki gecekondular
İstanbul ya da Ankara’daki gecekondulardan farklı olarak daha sağlam, daha planlı
ve daha yaşanılabilir niteliktedir. Fakat imar planı yokluğundan dolayı aşırı
betonlaşmayla birlikte çarpık bir görüntü ortaya çıkmıştır. Son yıllarda, çok katlı
binalar, yeni gelişmekte olan mahallelerde imar planı dâhilinde yapılmaya
başlanmıştır. Bu apartmanlar, sakinlerine gecekondulardan daha sağlıklı şartlar
sunmaktadır.
1.
Kentsel dönüşümde çevre ve görüntü kirliliğinin oluşturulması engellenmelidir.
2.
Araç park alanları, geniş yollar, yeşil alanlar (her ev, bina ya da site için), engellilere yönelik
kolaylıklar ve çocuk oyun alanları kentleşme projeleri içinde dikkate alınmalıdır. Araç park
alanları ve yeşil sahalar imar planlarına dâhil edilmelidir.
3.
Binalar yıkıldığı zaman güvenlik ve temizlik önlemleri alınmalıdır.
g. İslahiye, Nurdağı ve Araban’ın bir bölümü deprem bölgesidir. Ayrıca bu bölgelerin
önemli bir kısmı tarım arazisidir.
1.
Deprem riski altındaki yerleşim bölgelerinin taşınması gerekmektedir.
2.
Kavaklık, Kolejtepe ve Öğretmenevleri mahallelerindeki eski yapıların kentsel dönüşüm
sürecinde yenilenmesi gerekmektedir.
h. Afet evleri yapılırken, orda yaşayacak insanların ihtiyaçları düşünülmeden
yapılmaktadır.
i. Kentsel Dönüşüm sürecinde yapılacak olan binalarda gerekli donanımlar
sağlanmalıdır.
1.
Yüksek binalara yük asansörleri konulmalıdır.
172
3.6 GAZİANTEP’İN GÜÇLÜ VE ZAYIF YÖNLERİ İLE FIRSAT VE
TEHDİTLERİNİN (GZFT) ANALİZİ
A. Güçlü Yönler
1. Jeostratejik konum,
2. Gaziantep halkındaki çalışkanlık ve girişimci ruh,
3. Genç nüfus yoğunluğu,
4. Dört üniversite ve mesleki okulların varlığı,
5. Şehrin sanayi ve ticari alt yapısının güçlü olması,
6. Güçlü turizm potansiyeline sahip olması,
7. Tarihi dokusu,
8. Farklı medeniyetlere ev sahipliliği yapmış olması,
9. Kendine has lezzetli ve zengin mutfağı,
10. El sanatları,
11. Geniş ve düz bir araziye sahip olması,
12. İklim ve tabiat şartları,
13. Fıstığın hem zirai hem de ticari bir ürün olması,
14. Mutfak turizmi açısından güçlü bir potansiyele sahip olması,
15. Çok kültürlü ve çok dilli bir toplum yapısının olması,
16. Gaziantep’in simgelerinden biri olarak kabul edilen fıstığın ihtiyaç duyduğu iklim
koşullarına sahip olması,
17. Hoşgörü, huzur ortamı ve iyi komşuluk ilişkileri,
18. Birinci sınıf verimli tarım arazilerine sahip olması,
19. Türkiye’nin altıncı büyük ihracatçı ili olması,
20. Anadolu’nun ilk yerleşim merkezlerinden biri olması,
21. Şehirde çok sayıda STK olması.
B. Zayıf Yönler
1. Ortadoğu Bölgesi’ndeki göreceli istikrarsız ortam,
2. Yoğun göç alması,
3. Çarpık kentleşme ve alt yapı sorunları,
4. Kırsal nüfusun azalması,
173
5. Ulaşım ağındaki yetersizlik,
6. Trafik sorunu,
7. Yer altı ulaşım ağının olmaması,
8. Toplu ulaşımdan yararlanma bilincindeki yetersizlik,
9. Konut projelerindeki yetersizlik, göç ile artan konut ihtiyacı,
10. Eğitim kurumlarının fiziksel ve içerik eksikliği,
11. Sportif ve kültürel tesislerin yanı sıra sanatsal etkinlikler ile kütüphane eksikliği,
12. Gelir dağılımının adaletsiz olması, sosyal sınıflar arası gelir uçurumu,
13. Şehrin kültürel kimliğinin tahrip olması,
14. Markalaşma ve tanıtım faaliyetlerinin yetersizliği
15. Eğitim düzeyinin yetersizliği,
16. Sosyal faaliyet alanlarının yetersizliği,
17. Hızlı ve yapay büyüme,
18. Bürokrasinin sorunlara hızlı müdahale etmemesi,
19. Su kaynaklarının yetersiz olması ve diğer doğal kaynakların azlığı,
20. Gençleri kötü alışkanlıklardan koruyacak sosyal imkânların azlığı,
C. Fırsatlar
1. Ortadoğu pazarlarına ulaşım kolaylığı,
2. Bölge ülkelerinden ve diğer şehirlerden gelen ucuz işgücü ve ara eleman kaynağının
olması,
3. Yatırım şehri olarak tanınırlığı,
4. Halkın girişimci ve aktif yapısı,
5. Suriye’deki iç savaşın bitmesi sonrasında başlayacak yatırım imkânları,
6. Marka ürün ve marka şehir fırsatlarının olması,
7. Üniversite - Sanayi işbirliği alanlarının olması,
8. Bulunduğu konum itibariyle kara ve hava yolu ulaşım kolaylığı bulunması,
9. Gaziantep’in uluslararası ticaret yolları üzerinde olması,
10. Gaziantep’te farklı sektörler olarak elektronik sektörü gibi yeni sektörlere yönelimin
olması,
11. Yeni yatırımlar için muhtelif sektörlerdeki potansiyeli.
174
D. Tehditler
1. Ortadoğu Bölgesi’nde yaşanan çatışma ortamı,
2. Sanayi makinelerinde ve hammaddelerinde dışarıya bağımlılığı,
3. Sanayinin öz kaynaklardan daha çok kredilere bağımlı olması,
4. Firmaların yeni fikirlere kapalılığı,
5. Ar-Ge ve yenilikçiliğe gereken önemin verilmemesi,
6. Niteliksiz iş gücü ve artan işsizlik,
7. Şehrin sosyoekonomik alt yapısına ilişkin uzun dönemli master planı olmaması,
8. Gelir dağılımındaki adaletsizlikten ve işsizlikten dolayı gençlerin toplum dışına
itilmesi ve yabancılaşması,
9. Kentleşme ve kentlileşme bilincinin gelişmemesi.
175
176
SONUÇ
Anadolu’nun ilk yerleşim alanları arasında yer alan Gaziantep, yüz ölçümü esas
alındığında Türkiye’nin altıncı büyük ilidir. Yörede Kalkolitik, Tunç, Mitanni, Hitit,
Asur, Pers, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı medeniyetleri hüküm sürmüş olup bu
dönemlerden kalan birçok tarihi eser koruma altına alınabilmiştir. Bu tarihi değerler
şehrin kimliğinin oluşumunda birer yapı taşı oluşturmakla birlikte tarih turizmi
açısından da şehre katkı sağlamaktadır.
Gaziantep, Akdeniz Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin birleşme noktasında,
Avrupa’dan, Anadolu üzerinden Arap ülkelerine ve Afrika’ya bağlantı kuran karayolu
üzerindedir. Öte yandan İskenderun Körfezi’ni İstanbul, Basra ve Kafkasya’ya bağlayan
yolların yanı sıra Hindistan, Pakistan ve İran üzerinden Akdeniz’e ulaşan yol da bu
bölgenin sınırları içerisindedir. Gaziantep, mevcut ekonomik gelişmişlik seviyesini ve
potansiyelini coğrafi konumunun fırsatlarıyla daha da ilerlere taşıyabilme potansiyeline
sahiptir.
Gaziantep, çarpık ve sağlıksız yapılaşmaların yoğun olduğu, aynı zamanda kentsel
dönüşüm çalışmalarının da devam ettiği bir şehirdir. Şahinbey ilçesi başta olmak üzere
Şehitkamil ve Oğuzeli ilçelerinde kentsel dönüşüm çalışmaları devam etmektedir. Artan
nüfus yoğunluğuna paralel olarak ortaya çıkan yüksek konut fiyatları kentsel dönüşüm
sürecinin daha hızlı ilerlemesine katkı sağlamaktadır. Konut fiyatlarındaki bu artış dar
gelirli aileler için barınma sorununa neden olmakla birlikte düşük maliyetli konut
üretimi ile bu sorunun aşılması da mümkün görünmektedir. Kentsel dönüşümde kat
ettiği yol ile orantılı olarak Gaziantep’in sosyo-ekonomik gelişiminin de hız kazanacağı
göz önünde bulundurulmalıdır.
Bölgeye özgü fıstık, baklava ve kutnu gibi değerlerde markalaşma yoluna gidilmesi ve
uluslararası ölçekte tanınırlıklarının artırılması, yeni fırsatların sağlanması anlamına
gelecektir. Bacasız sanayi olarak ifade edilen kültür ve mutfak turizmini canlandıracak
atılımlar da şehre ciddi kaynak aktarımına katkı sağlayacaktır.
Göze çarpan sanayi üretim alanları; tekstil, gıda, metal-makine, kimya, plastik, ayakkabı
ve deri, ağaç ürünleri ve mobilya ve kâğıt ürünleri sanayileridir. Fıstık üretiminin yanı
177
sıra zengin mutfağı ile haklı bir şöhrete sahiptir. Farklı üretim alanlarında faaliyetler
sürmesine karşın Gaziantep’in ara malı üreticisi olmaktan çıkıp, sanayide katma değeri
yüksek ürünler üretebilmesi şehrin temel ekonomik hedefinin olması çalıştay
katılımcılarınca da dile getirilen hususların başında gelmiştir.
Gaziantep, kültür ve mutfak turizminin yanı sıra yüksek katma değerli üretim
alanlarının gelişimini hedeflerken, sürdürülebilir kalkınma kriterlerini hiçbir zaman göz
ardı etmemelidir. Bu çerçevede çevre sorunları ile sürekli olarak mücadele edilmeli,
yaşanabilir bir çevre ve sağlıklı kentleşme hedefleri her zaman öncelikli olmalı ve bu
yöndeki uygulamalar tavizsiz uygulanmalıdır.
Suriye iç savaşından kaçan yüz binlerce insan ülkemize göç etmek zorunda kalmıştır.
Bu göç yükünün büyük bir kısmını üzerinde taşıyan Gaziantep’te neredeyse yok
denecek kadar az toplumsal olay yaşanması ise halkının, Milli Mücadele yıllarında
olduğu gibi, zor zamanlarda gösterdiği sabır ve fedakârlığın günümüzdeki ispatı
olmuştur. Halkın sahip olduğu moral değerler ve şehrini kendi bölgesinde gelişmişlik
sıralamasında birinci yapan çalışkanlığıyla Gaziantep, bir kısmı bu çalışma kapsamında
sayılan sorunlarının giderilmesi durumunda sürdürülebilir ekonomik ve sosyal
gelişimini ilerletme potansiyelini bünyesinde barındırmaktadır.
Gaziantep’in varlıklarının ve değerlerinin korunması, geliştirilmesi ve şehrin gelecek
vizyonunun belirlenmesine ilişkin, ilgili tüm tarafların görüş ve önerilerine yer vermeye
çalıştığımız bu sonuç raporunun hayırlara vesile olmasını ve tüm kullanıcılara faydalı
olmasını diliyoruz.
178
02 Nisan 2015 - Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı Tanıtım Toplantısı
179
180
16 Nisan 2015 - Gaziantep Şehir Kimliği Çalıştayı
181
ÇALIŞTAY ORGANİZASYONU
T.C. ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI
SEMPOZYUM VE ÇALIŞTAYLAR HEYETİ
İbrahim ACAR
Genel Koordinatör
Seyfettin ERDOĞAN
Heyet Başkanı
Rahmi ŞEN
Başkan Yrd.
Zekeriya ERDİM
Üye
Turgut ÖZCAN
Üye
Ayfer GEDİKLİ
Üye
Şerafettin TURAN
Üye
Fikri AKYÜZ
Üye
Yasemin Meltem NAMLI
DPTDH Destek Uzmanı
Havva KARADERELİ
Sekretarya
İDARİ HEYET
ÇALIŞTAY KOORDİNATÖRÜ:
Rahmi ŞEN
ÇALIŞTAY DESTEK UZMANI:
Naciye Nalan GEBEŞ
Ender ATEŞ
AKADEMİK HEYET
İL MODERATÖRÜ:
Prof. Dr. Seyfettin ERDOĞAN
İL MODERATÖR YARDIMCILARI:
Doç. Dr. Ayfer GEDİKLİ
Yrd. Doç. Dr. Sezer ÖZCAN
Yrd. Doç. Dr. Bilal ÇIPLAK
182
RAPORTÖRLER:
Yrd. Doç. Dr. İbrahim AKBEN
Yrd. Doç. Dr. Bilal ÇIPLAK
Yrd. Doç. Dr. Sezer ÖZCAN
Öğr. Gör. Ahmet ÇETİNDAŞ
Arş. Gör. M. İhsan KUYUMCU
Arş. Gör. Büşra ÖZTEKİN
Arş. Gör. Gözde TUĞAN
Arş. Gör. Özgür Osman DEMİR
Arş. Gör. M. Cengiz HELVACIKARA
Arş. Gör. Fatma Gül BİLGİNER
Arş. Gör. Kamile Nur GÖRGEN
Arş. Gör. Ömer Ertuğrul MERAL
A. Metin SATILOĞLU
Hacer HARCELİOĞLU
Mehmet ÇALDIRAN
Mehmet Veli KOYUNCU
Mustafa Berkay YÜCEL
Ömer YAZAR
Yurdagül TÜTÜNCÜLER
Zafer TOSUN
183
KATILIMCILAR
A. Mümtaz KOYUNCU
İnşaat Mühendisi
A. Sema ÖZEMİR
Mimar
A. Serhat KARADUMAN
Şehir Plancısı
A. Tekin ÖZGÜL
Sigortacı
Adem YALÇIN
İnşaat Tek.
Adile TOPRAK
Ziraat Mühendisi
Adnan ASLANOĞLU
Muhtar
Ahmet KARA
Mühendis
Ahmet KARAYILAN
Elektrik Mühendisi
Ahmet KILINÇ
Özel Halk Otobüs İşlet. Yön. Kur. Üye.
Ahmet ÖZSOY
İnşaat Mühendisi
Ahmet Raif GÜL
Harita Mühendisi
Ahmet SÖNMEZ
Mühendis
Ali ARICI
Emekli İşletme Yük. Müh.
Ali BİŞKİN
İnşaat Müh.
Ali Erol GÜREL
Elektrik Mühendisi
Ali KİMYA
Avukat
Ali YÜCEL
Tekniker
Ali YÜCEL
Arif Metin ÇETECİ
Araştırma
Arif SEÇKİN
Şube Müdürü
Arif ŞİMŞEK
İnşaat Mühendisi
Aslettin YILDIZ
İnşaat Mühendisi
Ayça ÇAKAR
Mimar
Ayşe Nisa KILIÇ
Şehir Planlama Öğrencisi
184
Ayşen Utanır KARADUMAN
Sosyolog
Ayşenur ÖZBAKKAL
Kimya Mühendisi
Azmi PAMUKÇU
İnşaat Mühendisi
Barış GÖREN
Mimar Sosyolog
Burcu DİRİ
Çevre Mühendisi
Büşranur KARAKAŞ
Uzman Biyolog
Cafer SAĞIR
Teknisyen
Cahit YETİŞKİN
Elektrik Mühendisi
Can ŞENKURT
Elektrik Mühendisi
Cemal YENMEZ
Ziraat Mühendisi
Cengiz KARACA
Mimar
Ceyda ZORKİRİŞCİ
Mimar
Cuma DELİKTAŞ
Memur
Çağlar KÖYLÜOĞLU
İnşaat Mühendisi
Demet Arı YILMAZ
Doktor Acil Tıp Uzmanı
Demet Büyük SOKUCU
Elektrik Mühendisi
Derviş YILANCIOĞLU
Çevre Müh.
Devrim YILDIZ
İnşaat Mühendisi
Durak BOZAN
Şube Müdürü
Durmuş Ali SÖYLER
MYO Müd.
Emel KIRAÇ
ÖBB Daire Başkanı
Erdal TAN
Harita Mühendisi
Erdem ÖZDEMİR
Harita Mühendisi
Eren AKKÖK
Jeoloji Mühendisi
Erkin SEÇİNTİ
Mühendis
Erol DALKILINÇ
Çevre Mühendisi
185
Ertuğrul UZAK
Yüksek Mimar
Eser YILDIRIM
Mimar
Eyüp ÇETİNER
GASKİ İdari Personel
Eyüp ÖZCAN
Büyükşehir Bel. Bşk. Danışmanı
Faruk POLAT
İnşaat Mühendisi
Fatih BAŞARAN
Elektrik Öğretmeni
Ferit KESİCİ
Tekniker
Fetullah GÜR
V.H.K.İ
Firdevs ENDER
Çevre Mühendisi
Gazi YAŞAR
Şef
Gonca KILIÇ
Koordinatör
Gökhan ARIKAN
Müteahhit
Gökhan TUNCEL
İnşaat Mühendisi
Gökhan YAMAN
Çevre Yük. Müh.
Gözde AVŞAROĞULLARI
Mimar
Gözde HAKSAL
Gürcan ÜLGEY
Makine Mühendisi
H. Fehmi BELPINAR
Makine Mühendisi
H. Basri DÜNDAR
Özel Halk Otobüs İşlet. A.Ş.
H.K. Şengül İYMEN
Ziraat Mühendisi
Habip GÜNEŞ
Jeoloji Mühendisi
Hacı ŞİMŞEK
İnşaat Mühendisi
Hakan ÖZTAŞ
İnşaat Mühendisi
Halil ŞAHİN
İnşaat Mühendisi
Haluk ÖZDEDE
İnşaat Müh. Proje Şube Müd.
Hamdiye GÜZEL
Çevre Mühendisi
Hannan POLAT
Genel Müdür Yrd.
186
Hasan KAYA
Şef
Hatice BİLGİNSOY
Tacir
Hökkaş BEŞE
Acaroba Muhtarı
Hüseyin ARAS
Müfettiş
Hüseyin OVAYOLU
Makine Mühendisi
İ. Halil SANAĞ
Mimar
İbrahim AĞIRMAN
İş Adamı
İbrahim ALİOSMANOĞLU
Sos. Antrop. Araştırmacı
İbrahim Halil BERK
Eğitim Bir Sen Yön. Kur. Üyesi
İbrahim KAYA
Tekniker
İlyas GÖĞEBAKAN
Müdür
İrem ÇOLAKOĞLU
Mimar
İrem ELBEYLİ
Şehir Planlayıcısı
İsmail AYDIN
Şehir Plancısı
İsmail YALTINIK
İmar ve Şeh. Müd.
K. Berra ÜLGEY
Fizik Mühendisi
Kadir ATAS
Mühendis
Kemal KARATAŞ
Zabıta Memuru
Kemal KÜÇÜKCAN
Y. Mimar
Kenan GÜLŞAN
Daire Başkanı
Kevser ÖZYAŞAR
Öğrenci İşleri Müd.
Kezban HAKSAL
Çözümleyici
Kübra ULAŞLI
Çevre Mühendisi
M. Ebru USLU
Çevre Mühendisi
M. Fuat KARS
Makine Mühendisi
M. Fuat KILIÇ
Çevre Mühendisi
M. İhsan ERCAN
Eğitim Müd.
187
M. Mutlu BİRCAN
İnşaat Müh.
M. Seyit BULGUROĞLU
İnşaat Mühendisi
M. Ünal ÖZSÖYLER
İnş. Yük. Mühendisi
M. Yalçın BUHARALI
İnşaat Mühendisi
Mahmut ZENCİRCİ
Yük. Mühendis
Medet TARLACIK
Jeoloji Mühendisi
Mehmet Ali YETİŞ
İnşaat Mühendisi
Mehmet AYDIN
Muhtar
Mehmet AYDINLAR
SMMM
Mehmet Baki SAĞLAMER
İnşaat Mühendisi
Mehmet BOZKURT
Çevre Mühendisi
Mehmet CENGİZ
Mühendis
Mehmet ÇOLAKOĞLU
İnşaat Mühendisi
Mehmet DUYAR
Emekli B.Müfettiş
Mehmet Ebrec USALP
Kimya Mühendisleri Odası İl Temsilcisi
Mehmet ÖZER
Yazı işleri müdürü
Mehmet PALA
İnşaat Mühendisi
Mehmet Turan YALÇIN
Eğitimci
Mehmet UÇKUN
Uzman
Mehmet USLU
Tekniker
Mehmet YAŞAR
Şehir Plancısı
Melike HENGİRMEN
Şehir Y. Plancısı
Meltem DÖNMEZ
Çevre Mühendisi
Memik TAZEOĞLU
Türk Kızılayı Gaziantep Yön. Kur. Üyesi
Metin KORKUT
Elektrik Mühendisi
Metin KÜPELİ
Elektrik Teknik
Mevlide Ebru USLU
188
Muaviye BİLİCİ
İnşaat Mühendisi
Muhammet Ali ŞAHİN
Şehir Planlayıcısı
Muhittin TAŞKIN
Şube Müdürü
Muhterem DEMİR
Şef İnsan Kaynakları Destek Hizm. Şube Müd.
Murat Akyüz
Çevre Mühendisi
Mustafa ASLAN
Bölge Müd.
Mustafa GOZEL
Orman ve Su İşleri Şube Müd.
Mustafa GÜNEŞ
Makine Teknikeri
Mustafa GÜRÜN
Şube Müdürü
Muzaffer KEMAL
İnsan Kaynakları Eğitim Müd.
Necdet YALÇINKAYA
Kentsel Dönüşüm Şube Müd. Harita Müh.
Neşegül YILMAZ
Mimar
Nurçin ÇELİK
Mimar
O. Zafer BEYHAN
Okan KILIN
İnşaat Mühendisi
Oktay NABİOĞLU
İnşaat Müh.
Olgaç Sürmeli HİNDİ
Çevre Mühendisi
Osman AKASLAN
Şehir Planlayıcısı
Ökkaş GÜDEMEZ
İnş. Yük. Mühendisi
Ömer Asım UYGUR
İnşaat Mühendisi
Özge HAKSAL
Mimar
Özge Renklidağ
Endüstri Mühendisi
Özgül BALIK
Uzman Dr.
Özgür MACAK
Çevre Mühendisi
Ramazan TÜRKDOĞAN
Şube Md.
Ramiz ATAKAN
Makine Mühendisi
S. Erdinç DABAH
Şube Müdürü
189
Safiye ÖZGÜÇ
Sağlık Per.
Salih ÜNAL
Teknisyen
Salman KARAYAKUPOĞLU
Makine Mühendisi
Seda ÇOBAN
Sanat Tarihçisi
Sedat GÖKOĞLU
Ziraat Yük. Mühendisi
Sefer ANLAŞ
İktisat Fakültesi
Sefer ŞİRİKÇİ
İnşaat Mühendisi
Selahattin DÖRTBUDAK
Memur
Serap AĞCA
Kütüphane Müd.
Serkan ŞENER
İnşaat Mühendisi
Seval ÖZEL
Elektrik Mühendisi
Seyfullah ORHAN
İnşaat Mühendisi
Sezen GENÇ
Planlama Birim Başkanı
Sıddık AKDOĞAN
Makine Mühendisi
Şefik ÖZTÜRK
Şube Müdürü
Şeyda ERDAL
Çevre Mühendisi
Şeyma BATTAL
Mimar
Şeyma GÖKCEK
Mimar
Şeyma GÖKÇEK
Mimar
Tahir KÖSEOĞULLARI
Tekniker
Tuğba MUHİTTİNOĞLU
Çevre Mühendisi
Turgut MEMETLİOĞLU
Makine Mühendisi
Vakkos PALABIYIK
Çevre Mühendisi
Vedat AŞİROĞLU
İnşaat Mühendisi
Y. Uğur ÇİÇEKÇİOĞLU
Sosyal Hizmet Uzm.
Yahya BİLİCİ
Kadastro Tek.
Yavuz GÜLEÇ
Mimar
190
Yılmaz HALAÇ
Memur
Yusuf Cem YAMAN
Uzman
Zafer TOSUN
Çevre Müh.
Zülal Göğüs ATAY
Araştırmacı Yazar
Zülfikar DURAN
İnşaat Mühendisi
191