Türkiye`de Medya Sahipliği ve Finansmanı

TÜRKİYE’DE MEDYA SAHİPLİĞİ VE FİNANSMANI:
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE
MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
A SLI TUN Ç
Bu rapor, işlevselliğini tamamen yitirmiş medya yapısının anlaşılmasına
yönelik bazı bilgiler ve rakamlar sunmayı amaçlamaktadır. Ancak Türkiye medya piyasasında bazı temel finansal verilere ulaşmak neredeyse imkansızdır.
Medya finansmanın şeffaflıktan uzak olması nedeniyle, araştırmaya temel olarak güvenilir ikincil kaynaklar, önceden yazılmış raporlar ve kapsamlı haber analizleri kullanılmıştır. Türkiye’de medya sektöründe yaşanan gelişmeler, yargı,
yürütme ve yasamanın tek elde toplanmasının getirmiş olduğu daha büyük bir
problemin yansımasıdır. Bu tür bir ortamda ideal olarak dördüncü kuvvet olarak işlerliğini sürdürmesi arzu edilen basın sektörü, kamu yararına hizmet etmemekte ve demokratik işlevlerini yerine getirmemektedir.
İlk bakışta Türkiye medyası 180’i yerel olmak üzere ülkede basılan yaklaşık
3,100 gazetenin varlığıyla geniş çeşitlilik içeren bir görünüm arz etmektedir 1.
77,6 milyonluk Türkiye’de ulusal günlük gazetelerin toplam tirajı 4,304,906’dır.
Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun (RTÜK) 2014’te açıkladığı verilere göre,
Türkiye’de 23 ulusal, 17 bölgesel ve 205 yerel televizyon kanalı ile 38 ulusal,
100 bölgesel ve 921 yerel radyo istasyonu yayın yapmaktadır. Buna rağmen, az
sayıda grup veya kişinin elinde yoğunlaşan sahiplik yapısı vatandaşların doğru ve güvenilir bilgiye erişiminin önüne geçmektedir. Basında müşteri temelli siyasi ilişkiler geçtiğimiz on yılda zirve yapmış durumdadır. Bu rapor, siyasi
egemenler ve medya holdingleri arasında var olan sıkı maddi ilişkileri detaylandırmaktadır. Genel anlamda, bu rapor bir ülkenin demokrasiye giden yoldaki uzun ve zorlu yolculuğunun hikâyesini anlatmaktadır. Medya sektörünün
1
Türkiye’de ulusal günlük gazetelerin tirajları için http://www.medyatava.com/tiraj. Son erişim
tarihi 29 Ekim 2015.
Media
integrity
matters
GİRİŞ
Türkiye’nin medya ortamı birçok çelişkinin üzerine kuruludur. Kimi zaman,
ülkenin dinamik gençliği, eğitimli ve işini her şeye rağmen layıkıyla yapmaya
hevesli bir grup gazetecinin varlığı sayesinde Türkiye’de medya umut veren bir
görünüm arz etmektedir. Ancak madalyonun öteki yüzü pek iç açıcı değildir.
İşini iyi yapmaya çalışan gazeteciler, medya dürüstlüğünün birçok düzeyde eksik olduğu bir sistemin içinde sıkışıp kalmış durumdalar. Bu araştırmada medya dürüstlüğü ile ilgili göstergelerden yalnızca ikisi vurgulanmaktadır: medyada sahiplik yapısı ve medya kuruluşlarının finansmanı.
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
Geçtiğimiz yirmi yılın büyük bölümünde medya kuruluşu sahibi olmak
kârlı bir işti. Medya şirketlerinin sahipleri, kendi çıkarları doğrultusunda ve şirketlerinin ticari faaliyetlerine yarayacak şekilde zayıf koalisyon hükümetlerinden yararlanabiliyordu. Bu durum, Adalet ve Kalkınma Partisi’nin (AKP) 2002
yılından bu yana iktidarda kalmayı başarması sonucunda geçerliliğini yitirdi.
Tek parti iktidarının ezici varlığı ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın
en ufak eleştiriye dâhi tahammül edememesi, medya kuruluşlarının güvenilir
birer haber kaynağı olarak görülmesinin ve buna bağlı olarak da kârlılıklarını
sürdürmelerinin önüne geçti. Sade bir dille ifade etmek gerekirse, Türkiye’de
önde gelen gazete ve televizyon kanallarının tümü inşaat, enerji, madencilik,
bankacılık ve iletişim gibi birçok farklı sektörde faaliyet gösteren büyük holdinglerce yönetilmektedir. Bu holdingler, kamu ihalelerine katılarak devlet eliyle yürütülen projeleri üstlenmeye hak kazanmaktadır. Bu yüzden basın kuruluşu sahipleri ellerindeki kurumu, hükümetin propagandasını yapmakta ve
gerçekleri çarpıtan yayınlarla hükümetin çıkarlarını korumakta kullanmaktadırlar. Bu propaganda faaliyetlerinin karşılığında, iktidar bu holdingleri kârlı
kamu ihaleleriyle ödüllendirmektedir. Medya şirketlerinin iktidarla oluşturduğu müşteri temelli bu ilişkiler, basının demokratik rolünü hiçe sayarak medya dürüstlüğünün önündeki en büyük riski oluşturmaktadır. Medyada mülkiyet yapısı Tablo 2’de detaylı olarak sunulmuş olan diyagonal çapraz mülkiyet
temelinde az sayıda kurumun elinde yoğunlaşmış durumdadır. Mevzuatta medya kurumlarının sahiplerini kamuya açıklamalarını zorunlu kılan bir hüküm
yer almamaktadır. Medyada gerçekleşen satış, ihale ve birleşmeler kapalı
kapılar ardında yürütülmektedir. Bu durum siyasi elit (özellikle de iktidardaki AK Parti) ile İslami sermaye grupları ve medya holdingleri arasında gittikçe
daha içli dışlı ilişkilerin ortaya çıkmasına olanak sağlamıştır .2
2 16
geçmişte olduğu gibi bundan sonra da her zaman bu zorlu yolculuğun kalbinde
ve merkezinde yer alacağı şüphe götürmeyen bir gerçektir.
1
MEDYA SAHİPLİĞİ – MÜŞTERİ TEMELLİ İLİŞKİLER İÇİNDE
BÜYÜK HOLDİNGLER
Türkiye’de önde gelen
gazete ve televizyon
kanallarının tümü inşaat, enerji, madencilik,
bankacılık ve iletişim
gibi birçok farklı sektörde faaliyet gösteren büyük holdinglerce
yönetilmektedir. Bu
holdingler, kamu
ihalelerine katılarak
devlet eliyle yürütülen
projeleri üstlenmeye
hak kazanmaktadır. Bu
yüzden basın kuruluşu
sahipleri ellerindeki
kurumu, hükümetin
propagandasını yapmakta ve gerçekleri
çarpıtan yayınlarla
hükümetin çıkarlarını
Devletin resmî ajansı olan Anadolu Ajansı (AA) ve kamusal televizyon
yayıncılığı gerçekleştiren Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT), iktidar partisinin propaganda aracına dönüşmüştür. Bu kurumlarda ana personel
atamaları parti bağları çerçevesinde gerçekleşmektedir. Örneğin, şu anki TRT
Genel Müdürü Kemal Öztürk, önceden hükümetin basın danışmanı olarak görev
yapmaktaydı. AA hisselerinin hemen hemen %50’si Hazine Müsteşarlığı’na ait
2 Tunç, A., Mapping Digital Media: Turkey, Open Society Foundation, 2012. https://www.
opensocietyfoundations.org/sites/default/files/mapping-digital-media-turkey-20120423.pdf.
Erişim tarihi: 29 Ekim 2015
korumakta kullanmaktadırlar.
Aynı zamanda Anayasa’da özerkliği açık bir şekilde belirtilen Radyo
Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), siyasi yapısı yüzünden bağımsızlıktan yoksundur. Kurulda bulunan dokuz üye siyasi partilerce önerilen adaylar arasından
TBMM tarafından 6 yıl süreyle atanmaktadır. Kurula atanacak aday sayısı partilerin genel seçimde aldığı oy oranına bağlı olmaktadır.
1.1
MEDYA SAHİPLİĞİNE İLİŞKİN DÜZ ENLE ME(ME)LER
Medya mülkiyetinin az sayıda merkezde yoğunlaşmasının önüne geçmek
amacıyla RTÜK, öncelikle hisse oranı kısıtlaması (3984 Sayılı Kanun) hususuna eğilmişti. Söz konusu kanun kapsamında i) Bir şirketin yalnızca tek bir
radyo ve tek bir televizyon kanalı bulunabilirdi. ii) Herhangi bir kanaldaki paydaşların sahip olabileceği hisse sayısı, kanalın tüm hisselerinin %20’sinden fazla
olamazdı. Birden fazla kanalda sahipliğin söz konusu olduğu durumlarda, %20
kuralı tüm kuruluşlardaki hisse toplamına uygulanıyordu. Bu hüküm başlangıçta yazılı basın ve radyo televizyon sektörlerinde çapraz sahipliği de kısıtlamaktaydı. Ancak 2002 yılında büyük medya şirketleri bu kısıtlamalara karşı lobi
faaliyetlerine başladı. Yoğun lobi çalışmaları ve baskılar sonucu, 2002’de hisse
oranları kanunda yeniden tanımlandı (4756 Sayılı Kanun).
Değiştirilmiş yasada, yıllık ortalama izlenme veya dinlenme oranı %20’yi
geçen bir televizyon veya radyo kuruluşunda bir gerçek veya tüzel kişinin veya
bir sermaye grubunun sermaye payı %50’yi geçemez. Değişiklik tarihinde medya kurumlarının elinde bulunan en büyük hisse oranı %16’ydı; yani yayıncı bir
şirketin yasal sınıra yaklaşması mümkün değildi. Ancak yasada yapılan en kayda değer değişiklik, sektörler arası çapraz mülkiyet kurallarının kaldırılmasıydı.
3 Bkz http://www.todayszaman.com/business_pro-govt-media-fails-to-pay-debts-to-state-
agency_353955.html. Erişim tarihi: 27 Eylül 2015.
4 Cankaya, “TRT’de Neler Oluyor? Ne Olmalı?” Bianet, 8 Nisan 2008. BKZ: http://bianet.org/
bbiamag/bianet/106180-trtde-neler-oluyor-ne-olmali. Erişim tarihi: 23 Eylül 2015.
3 16
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
olup, kurum hiç bir mâli denetime tabi tutulmamaktadır. 24 Haziran 2014 tarihinde CHP tarafından mecliste verilen bir soru önergesi, hükümete yakın medya tekabül eden) abonelik borçlarını ödemediklerini ortaya çıkarmıştı.3
2954 Sayılı Radyo Televizyon Kanunu, TRT’deki kurumsal yapıyı merkezileştirerek, üniversite, STK ve meslek kuruşları temsilcilerinin kurumun yönetim kurulundan çıkarılmasına yol açtı .4 TRT’nin finansmanı kamusal bazı
gelirler ile ticari gelirlerin toplamından gelmektedir. Finansmanın başlıca kaynakları televizyon ve radyo alıcılarının satışından gelen yayın ruhsatı ücretleri,
müzik seti ve video gibi cihazların satışından elde edilen gelirler, elektrik abonelerinden aylık olarak kesilen %2’lik pay ve ulusal bütçeden ayrılan bir ödenekten oluşmaktadır. TRT’nin finanse edilme sistemi, kurumun “devamlı olarak
devletin/ve veya hükümetin çizgisini desteklemesi .. ve ihtilâflı konulardan
kaçınmaya özen göstermesi” nedeniyle tartışmalıdır. (Barış 2005, s 296).
1.2
TELEVİZYON PİYASASI
Türkiye’de televizyon piyasasına az sayıda büyük kanal hâkimdir (En büyük
üç kanalın toplam izleyici oranı % 34.6’dır). Eşit sayıda karasal ve uydu alıcı
platformu bulunmaktadır. 5
Ülke genelinde 20 milyon hanede televizyon bulunan Türkiye, Güneydoğu
Avrupa’daki en büyük televizyon pazarıdır. Yabancı yatırımcıların hedef kitlesine Türkçe konuşulan diğer coğrafi bölgeler de girmektedir. Bu da Balkanlar,
5
Tunç, Mapping Digital Media: Turkey, 2012. Şu adreste bulunabilir: https://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/mapping-digital-media-turkey-20120423.pdf.
Erişim tarihi: 29 Ekim 2015.
4 16
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
En sonunda, medya mülkiyeti konusunda tüm yasal sınırlamalar kaldırıldı.
RTÜK tarafından yaptırılan bir araştırmaya göre 2002’de yapılan değişiklikler,
bir medya şirketinin tek başına 244 yerel ve bölgesel kanal ile 30 (orta ölçekli)
ulusal kanal sahibi olabilmesine olanak sağlıyordu (Çankaya ve Yamaner 2006,
240). Değişiklikler, ülkede medya mülkiyetine ilişkin düzenlemelerde kesinlikle
bir dönüm noktasıydı.
2011 yılında radyo ve televizyonların yayın hizmetleriyle ilgili yeni bir kanun
geçirildi (6112 Sayılı Kanun). Yeni yasanın 19. Maddesi, radyo ve televizyon kurumlarında kuruluş ve hisse oranlarını düzenliyor. Önceden olduğu gibi, radyo
ve televizyon kanalı kurma hakkı bu yeni kanunda da yalnızca anonim şirketlere
verildi. Siyasi partiler, sendikalar, meslek kuruluşları, kooperatifler, dernekler,
vakıflar ve mahallî idarelerin radyo ve televizyon kanalı kurmasına izin verilmiyor. Önceki yasadan farklı olarak, ticari iletişimin oranı, reklam gelirleri
ve diğer sponsorluklar medya pazarında rekabeti korumak ve tekelleşmenin
önüne geçmek için ölçütler olarak kabul ediliyor. Bu düzenleme sektörde herhangi bir kuruluşun ticari iletişim gelirlerinin %30’undan fazlasını almasını
engellemek için yapıldı.
Bu değişikliklere ek olarak 6112 Sayılı Kanun, yayıncılık sektöründe
doğrudan toplam yabancı sermaye payını arttırdı. Önceki yasaya göre bir medya kuruluşunda yabancı sermaye payı en fazla %25 olabilir, yabancı bir kuruluş
Türkiye’de birden fazla işletmede hisse sahibi olamazdı. Bu hüküm, Türkiye’nin
medya sektörüne yakın ilgi göstermeye başlamış olan yabancı sermaye için
büyük bir engeldi ve bu yasağın çevresinden dolaşmak için çeşitli yöntemler
kullanılmaktaydı. 6112 Sayılı Kanunun 19. Maddesinin (f ) bendiyle, yabancı sermaye sınırlaması % 50’ye, yabancı sahiplerin doğrudan ortak olabilecekleri medya kuruluşu sayısıysa 2’ye çıkarıldı.
Medya mülkiyeti düzenlemelerine getirilen bu liberal yaklaşım, kısa sürede çok sayıda ulusal ve uluslararası şirket evliliğine yol açtı. Ceren Sözeri’nin
(2009) araştırmasına göre medya sektöründe 2002 – 2008 yılları arasında 35
ulusal ve 30 uluslararası birleşme ve satın alma gerçekleşti.
6Bkz. https://technology.ihs.com/545765/bein-media-completes-the-acquisition-of-turkish¬-pay-tv-operator-digiturk. Erişim tairhi 27 Eylül 2015.
7 Bkz. http://www.turkeyhomeofcontent.com/factsdetail.aspx. Erişim tarihi: 3 Kasım 2015.
8 Doğan Holding, Yatırımcı Suncumu, Mart 2014. Şu adreste bulunabilir: http://www.doganholding.com.tr/_files/yatirimci-sunumu/yatirimci_sunumu_2014_03.pdf. Erişim tarihi: 3
Kasım 2015.
9 Marketing Türkiye, 15 Mart, p. 64. Şu adreste bulunabilir:: http://www.sbtanaliz.com/images/userfiles/file/Marketing_Türkiye_15.03.2014.pdf. Erişim tarihi 31 Ekim 2015.
10 Bkz. http://www.doganholding.com.tr/en/business-areas/broadcasting.aspx. Erişim tarihi
15 Eylül 2015.
5 16
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
Kafkasya, Orta Asya ve Orta Doğu bölgelerinde tahmini olarak 140-150 milyonluk bir izleyici kitlesine tekabül etmektedir .6
Türkiye TV pazarı, 25’i ulusal, 16’sı bölgesel ve 205 yerel şifresiz kanal ve 432
öde-ve-izle hizmeti sunan kanal (139 kablo ve 293 uydu kanalı) olmak üzere 678
televizyon kanalından oluşmaktadır. Günümüzde TRT’ ye ek olarak ücretsiz
yayın yapan Kanal D, ATV, Show TV, Star TV gibi kanallar bulunmaktadır. Buna
ek olarak Digiturk ve D-Smart gibi satın alınabilen dijital platformlar bulunmaktadır. 7 Tüm günlük izlenme oranlarımda Kanal D %10.77’lik izlenme oranıyla lider kanal konumundadır .8 Bu kanal, son dönemde AKP’nin bulaştığı bazı
skandallar üzerine yayınlar yaparak hükümetin tepkisini çekmiş olan Doğan
Grubu’na aittir. Ancak Doğan Holding’in enerji sektöründeki yatırımlarımdan
dolayı Doğan Grubu 2009’da karşılaştığı türden büyük bir vergi cezasıyla tekrar
karşılaşmamak için ihtiyatla hareket etmektedir. ATV, oldukça hükümet yanlısı
bir kanal olup, Kalyon İnşaat aracılığıyla inşaat sektöründe yoğun biçimde etkin
olan Zirve Holding’e aittir.
Türkiye’de nüfusun büyük çoğunluğu haberleri televizyon kanallarından
dinlediği için, prime time kuşağında gösterilen haber programları ve saat başı
yayınlanan haber bültenleri en çok sevilen programlar arasında yer almaktadır.
Medya pazarı üzerine yapılmış bir araştırmaya göre, (Marketing Türkiye 2014)
Türkiye halkı günde ortalama 4.81 saat televizyon izlemektedir .9 Yayındaki
haber programları medya şirketlerinin ideolojik duruşunu yansıtıyorsa da,
izlenme oranları oldukça yüksektir. Bir Doğan Medya ve TimeWarner ortaklığı
olan CNNTürk gibi haber kanalları da mevcuttur. CNNTürk kanalı, Türkiye’de
uluslararası bir ortaklık sonucu kurulan ilk televizyon olmasının yanı sıra
CNN’in Atlanta’da yer alan merkez ofisinin dışından yönetilen ilk ulusal ölçekteki kanalıdır . 10Aynı zamanda İngilizce dışında bir dilde 24-saat haber veren
tek CNN kanalıdır. Ancak bu haber kanalına duyulan güven, 2014 yılında Gezi
protestoları sırasında olayları yayınlamak yerine penguen belgeselleri gösterdiği için büyük oranda azalmıştır. CNNTürk’ün Gezi protestoları sırasındaki tavrı anaakım medyanın genel tavrının bir simgesi haline gelmiş ve CNN’in
Türk ortağının kanalındaki adını geri çekmesi için birçok imza kampanyası
düzenlenmişti.
Türkiye’de reyting ölçümleme sistemi 24 saat boyunca yayın yapan
tüm kanalları kapsamıyor olsa da, izlenme oranları belli kanallara reklam
Türkiye’de nüfusun
büyük çoğunluğu
haberleri televizyon
kanallarından dinlediği için, prime time
kuşağında gösterilen
haber programları
ve saat başı yayınlanan haber bültenleri en çok sevilen
programlar arasında yer almaktadır.
Medya pazarı üzerine
yapılmış bir araştırmaya göre, (Marketing
Türkiye 2014) Türkiye
halkı günde ortalama
4.81 saat televizyon
izlemektedir.
1.3
YAZILI BASIN PİYASASI
Medya şirketleri ve hükümet arasındaki ilişkilerdeki çıkar çatışması öyle bir
hâl aldı ki, basında yolsuzluk haberlerine veya ülke ekonomisinin içinde bulunduğu duruma dair bir analize rastlamak hemen hemen imkansız. Anaakım
gazetelerin haber merkezlerinde, medya kuruluşunun patronunun hükümetle
olan içli dışlı ilişkisini ortaya çıkarabilecek herhangi bir haber öğesi, köşe yazısı
ya da fotoğraf büyük bir özenle ayıklanır hale geldi. Otosansür, muhabirler ve
editörler arasında adeta meslekî bir refleks ve norm hâlini aldı. En tepede bulunan genel yayın yönetmenleri, patronlarının hükümetle ilişkilerine dair kamuoyuna bilgi sızmamasını garantiye almak için astronomik maaşlar alıyor. Bu
koşullara itiraz eden gazeteci ve köşe yazarlarıysa, ya işten kovuluyor ya da
savcılar tarafından taciz ediliyor.
Buna rağmen hükümeti eleştiren yayınlar yapmakta ısrar eden az sayıda
gazeteyse, büyük mâli baskı altında. Hükümet için medyayı yönlendirmenin
en uygun ve kolay yolu devlet kurumları tarafından verilen ilanların seçici bir
şekilde dağıtımı.
Örneğin, hisselerinin bir kısmına Hazine’nin sahip olduğu Türk Telekom,
175. yıldönümünü kutladığı sene 16 hükümet yanlısı medya kuruluşunda büyük
bir reklam kampanyası başlattı. Nielsen Company AdEx’in sağladığı rakamlara göre 2014 yılının ilk çeyreğinde hükümet yanlısı gazetelere verilen kamu
ilanları 63 milyon dolar tutarındaydı .13 Şaşırtıcı olmayan bir şekilde Türk
Telekom Zaman, Birgün, Bugün, Cumhuriyet, Meydan, Millet, Milli Gazete,
Sözcü, Taraf, Today’s Zaman ve Yeni Asya gibi muhalif gazetelere tek bir ilan
11 Bkz. http://tiak.com.tr/eng/sirketinamaci.htm. Erişim: 20 Eylül 2015
12 Bkz. http://www.kantarmedia-audiences.com. Erişim 3 Kasım 2015
13 Rethink Institute, Diminishing Press Freedom in Turkey [Türkiye’de Azalan Basın
Özgürlüğü], Rethink Paper 18, Kasım 2014.Şu adreste erişilebilir: http://www.rethinkinstitute.org/wp-content/uploads/2014/11/Diminishing-Press-Freedom-in-Turkey-TurkeyTask-Force.pdf. Erişim tarihi: 3 Kasım 2015.
6 16
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
verilmesinde önemli rol oynamaktadır. Televizyon İzleme Araştırmaları
Anonim Şirketi (TİAK), büyük kanalların izleyici payını ölçmektedir11 2011
yılında Türkiye’deki reyting sistemiyle ilgili büyük bir skandal yaşanmıştı.
Nielsen tarafından evine ölçüm cihazı yerleştirilen 2500 hanenin kimliği televizyon endüstrisine sızdırılmıştı. Yerli yapım şirketleri ve televizyon kanallarının reyting verilerini kendi lehlerine olacak şekilde çarpıtmak için bu ailelere pahalı hediyeler gönderdikleri ortaya çıkmış, bu durum da ölçümlerin
güvenilirliğini ve inandırıcılığını zedelemişti. Bunun sonucunda TİAK, AGB
Nielsen ile olan anlaşmasını sonlandırıp Kantar Medya şirketiyle 4 yıllık bir sözleşme imzalamıştı .12
Medya şirketleri ve
hükümet arasındaki
ilişkilerdeki çıkar
çatışması öyle bir hâl
aldı ki, basında yolsuzluk haberlerine veya
ülke ekonomisinin
içinde bulunduğu
duruma dair bir analize rastlamak hemen
hemen imkansız.
14 Freedom House, Democracy in Crisis: Corruption, Media, and Power in Turkey
[Demokrasi Krizi: Türkiye’de Yolsuzluk, Medya ve Güç] URL: https://freedomhouse.org/.
15Rethink Institute, Diminishing Press Freedom in Turkey [Türkiye’de Azalan Basın
Özgürlüğü], Rethink Paper 18, Kasım 2014.Şu adreste erişilebilir: http://www.rethinkinstitute.org/wp-content/uploads/2014/11/Diminishing-Press-Freedom-in-Turkey-TurkeyTask-Force.pdf. Erişim tarihi: 3 Kasım 2015.
7 16
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
bile vermedi. Fethullah Gülen Cemaati’ne yakınlığıyla bilinen Zaman, Today’s
Zaman ve Bugün gazetelerinin hükümetle arasının sonradan bozulduğu hatırlanacaktır. Aslında, 2013 yılına kadar Hizmet Hareketi olarak da bilinen İslamcı
Gülen Cemaati, AKP’nin en önemli müttefiklerinden biriydi. Gülen Cemaati,
Türkiye ve yurtdışında açmış olduğu yüzlerce okul ve üniversiteyle ve hem
Türkiye’de hem de yurtdışında ilişkili olduğu şirketler ve işadamları aracılığıyla dehşet büyüklükte ekonomik ve sosyal bir gücü elinde bulundurmaktaydı.
Feza ve Koza-İpek gibi cemaate yakın gruplar da medya sektöründe önemli pay
sahibi. Ancak bu gruplar ve cemaat arasındaki organik ilişki hiçbir zaman şeffaf değildi. Gülen Cemaati ve AKP hükümeti arasındaki ittifak, AKP hükümeti
İsrail’e karşı daha yüzleşmeci bir duruş sergilemeye başladığında ve Cemaat’in
yıllarca muhalif olduğu bir konu olan PKK ile masaya oturma süreci başladığında sarsılamaya başladı .14
Bir diğer muhalif gazete olan 27,000 tirajlı BirGün, sosyalist bir yayın politikasına sahip. Türkiye basınındaki diğer gazetelerden farklı olarak BirGün, finansmanını çeşitli sendikalar, STK’lar ve sponsorların desteğiyle gerçekleştiriyor. BirGün, internette özellikle solcu gençlerin paylaşımları sayesinde geniş
bir okuyucu kitlesine sahip. Sosyal demokratik çizgisini uzun süredir devam
ettiren Cumhuriyet Gazetesi’nin sahibi Cumhuriyet Vakfı. Bu sayede gazete,
editoryal bağımsızlığını koruyabiliyor.
1.4 MEDYA SEKTÖRÜNÜ SARSAN SKANDALLAR
Türkiye’de medyada mülkiyet yapısını değiştirmekte kullanılan en büyük silah muhalif medya kuruluşlarına kesilen vergi cezaları oldu. Aşağıda ele alınan
ve 2009 yılında Doğan Grubu’na kesilen oldukça yüklü bir vergi cezasının yanı
sıra, yakın geçmişte (2014 yılında) Taraf Gazetesi’ne vergi kaçakçılığı iddiasıyla 2.2 milyon dolarlık bir ceza kesildi. Taraf, önce 2012 yılında başlayan ve 14 ay
süren bir vergi denetimi ile sindirilmeye çalışıldı. Denetimin sonunda, Taraf ’ın
yasal olduğunu savunduğu ve tüm basın kuruluşlarının yaptığını iddia ettiği bir
uygulama olan hurda kağıtlara KDV’nin sıfır alınmasını gerekçe göstererek, 5.5
milyon liralık vergi cezası kesildi .15
Cumhurbaşkanı Erdoğan, uzunca bir süredir basında çıkan haberleri kontrol altına almak ve muhalif sesleri susturmak için kapalı kapılar ardında baskı
uygulayarak büyük medya kuruluşlarını yandaş ellere teslim etmeye yoğunlaşmış durumda. Keyfi vergi cezaları sonucu iflasa sürüklenen gazeteler, iflas
sonrası devlet kurumlarınca el konularak Erdoğan’ın dostları tarafından satın
alınıyor. Milliyet Gazetesi’nin 2011 yılındaki satışı, Doğan Grubu’na kesilen 3.8
Cumhurbaşkanı
Erdoğan, uzunca
bir süredir basında çıkan haberleri
kontrol altına almak
ve muhalif sesleri
susturmak için kapalı
kapılar ardında baskı
uygulayarak büyük
medya kuruluşlarını
yandaş ellere teslim
etmeye yoğunlaşmış
durumda. Keyfi vergi
cezaları sonucu
iflasa sürüklenen
gazeteler, iflas sonrası devlet kurumlarınca el konularak
Erdoğan’ın dostları
tarafından satın
alınıyor.
1.5
İNTERNET GAZETECİLİĞİ
Son yıllarda Türkiye’de internet medyası anaakım medya kuruluşlarından
kovulmuş ya da istifaya zorlanmış özgürlükçü gazeteciler için korunaklı bir liman hâlini aldı. Bu alanda önde gelen haber portalları T24 (t24.com.tr), P24
(platform24.com.tr), Diken (diken.com.tr) ve Bianet (bianet.org) adlı haber
siteleridir. Bu portallar, eleştirel alternatif görüşler ve kaliteli gazetecilik sunsa
da, ulaştıkları kitle kısıtlı olup, araştırmacı gazetecilik için gerekli maddi kaynaklara da sahip değildirler. 17
16Bkz. http://www.bloomberg.com/news/articles/2014-03-03/erdogan-thwarts-murdochas-graft-probe-reveals-turkey-media-grab.Erişim tarihi: 5 Eylül 2015.
17 Türkiye medyasında editoryal bağımsızlığı desteklemek için kurulmuş ve kar amacı gütmeyen bir kuruluş olan P24 aynı zamanda Güneydoğu Avrupa Medya Gözlemevi projesinin
ortaklarından biridir.
8 16
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
milyon dolarlık vergi cezasının bir kısmını karşılamak için gerçekleşti. Gazeteyi
alan ve doğalgaz dağıtım sektöründe faaliyet gösteren Demirören Grubu, 2012
Mayıs’ında Erdoğan’ın eski basın danışmanı Akif Beki’yi şirketin medya grubunun başına atadı.
Bir zamanlar bağımsız bir gazete olarak bilinen, ancak günümüzde gayri
resmî olarak hükümetin sesi haline gelmiş olan ve Erdoğan’ın damadının köşe
yazarlığı yaptığı Sabah’ın satışının da hükümete yakın işadamlarından gelen
fonlarla oluşturulan bir havuz tarafından gerçekleştirildiği intibası oldukça yaygın .16
17 Aralık 2013 tarihinde üç bakanın oğulları ve AKP ile bağlantılı bazı işadamları büyük bir yolsuzluk soruşturması kapsamında tutuklandı. Soruşturmaya
adı karışan şüpheliler, imar planlarını inşaat şirketlerinin çıkarlarına göre
değiştirmek ve uluslararası kurallara göre ambargo uygulanması gereken
İran’a devlet bankası Halkbank aracılığıyla yasa dışı yollardan altın ihraç etmekle suçlanıyordu. Soruşturma sonucunda Çevre ve Şehircilik Bakanı Erdoğan
Bayraktar da dâhil olmak üzere AKP hükümetinin önde gelen dört bakanı istifa etmek zorunda kaldı. Yolsuzluk soruşturmasında, o zaman başbakan olan
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın da adı anılıyordu. Erdoğan ve oğlu arasında geçtiği
iddia edilen ve ikilinin evlerindeki büyük miktarda nakit parayı nasıl saklayacaklarını tartıştıkları intibasını veren kayıtlar sosyal medyaya sızdırılmıştı.
Yolsuzluk operasyonu Türkiye’yi derinden sarsmış olsa da, soruşturma ve tutuklamaların ardındaki polis ve savcılar Gülen Cemaati üyelereydi. Soruşturmayla
birlikte iki İslamcı cephe arasında uzun zamandır süregelen ittifak, derin bir
düşmanlığa dönüştü. Operasyon sonucu ortaya çıkan baskı, medya sektöründe
de büyük bir etki yarattı. Bir zamanlar AKP hükümetinin en büyük destekçileri
arasında yer alan Cemaat gazeteleri, iktidar partisine sırt çevirdi. Bugün, Gülen
Hareketi’yle ilişkili olan medya sistematik olarak polis baskınları, gazetecilerinin tutuklanması, terör ve vatana ihanet suçlamalarıyla sindirme politikalarına
maruz kalmakta.
1.6
MEDYANIN ERDOĞAN’A SADIK İŞADAMLARINA TESLİMİ
2014 yılından bu yana medya Doğan, Doğuş, Zirve, Albayrak, Ciner’den
(Bkz. Ek/Tablo 2) oluşan beş büyük holding tarafından yönetilmektedir. Bu
holdingler, basın dışında farklı birçok sektörde de büyük payları olduğundan,
18Bkz.http://www.habervesaire.com/news/mehmet-barlas-in-maasiyla-t24-u-yayinliyoruz-2604.html Son erişim tarihi 12 Eylül 2015.
19 Bkz. http://engelliweb.com/. Erişim tarihi: 18 Eylül 2015.
9 16
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
Bağımsız bir internet haberciliği platformu olan ve 2009’da kurulmuş olan
T24, herhangi bir siyasi parti, kurum veya dernekten uzak durarak finansal
bağımsızlığını korumaya yoğunlaşıyor. Sitenin kurucusu Doğan Akın’a göre
“Ayda 100 bin liralık net gelirle Türkiye’de gazeteciliği değiştirmek mümkün.”
Mehmet Barlas’ın Sabah’taki aylık maaşı olan 25,000 doları örnek olarak veren Doğan, bu paranın aylık olarak T24’ün çalışan ücretleri, sigorta, yemek, vergiler, ofis kirası, telefon faturaları gibi tüm giderlerini karşılamaya yeterli olduğunu söylüyor18
Bağımsız İletişim Ağı (Bianet), Türkiye’de medya bağımsızlığı üzerine habercilik yapmak ve bağımsız gazeteciliği korumak üzere 1997 yılında kuruldu. Avrupa Birliği’nin (AB) “Demokrasi ve İnsan Hakları için Avrupa
Girişimi” (DİHAG) programı kapsamında desteklediği Bianet, gazetecilere, iletişim fakültelerindeki öğrencilere ve sivil toplum kuruluşlarına eğitimler veriyor, barış gazeteciliği üzerine kitapçıklar hazırlıyor, yerel medya için radyo programları yayınlıyor, forumlar düzenliyor ve uluslararası değişim programları
organize ediyor. Bianet, hâlihazırda Türkiye’nin en güvenilir alternatif portallarından biri.
Bu tür alternatif haber platformlarının büyük çoğunluğu AB fonları, bağışlar
ve gönüllülerin yardımıyla ayakta kalmaya çalışıyor. Üstün kalitede gazeteciliği hayatta tutmak için verilen bu mücadelenin ortasında, hükümet interneti denetim altına almak için her yolu deniyor. Örneğin, interneti düzenleyen
yasada (5651 Sayılı Kanun) yapılan değişikliklerle, Telekomünikasyon İletişim
Başkanlığı’na (TİB) mahkeme kararı olmadan web sitelerine erişim engelleme
yetkisi verildi. Bu yetki dâhilinde savcının verdiği kararın 24 saat içinde hâkim
onayına sunulması, hâkimin de kararı en geç 24 saat içinde vermesi gerekmektedir. Kanun aynı zamanda servis sağlayıcılarının iki yıl süreyle bireysel kullanıcıların verilerini kayıt altında tutması ve istendiğinde kamu makamlarına
sunmasını da gerektirmekteydi. Her iki hüküm de Anayasa Mahkkemesi’nce
verilen Ekim 2014 tarihli bir kararla reddedildi. Ancak Erdoğan’ın internet haber
sitelerine karşı yürüttüğü savaş sona erecek gibi görünmüyor. Erişim engelli sitelerin hesabını tutan bir kaynağa göre, 18 Eylül 2015 itibariyle Türkiye’de
87,387 site engelli bulunuyordu .19 Erişim engeli bulunan sitelerin büyük çoğunluğu, finansal bağlantıları bilinmeyen Kürt yanlısı haber portalları.
20 Taşpınar, “What’s next for Media Freedom in Turkey? (2)” [Türkiye’de Basın Özgürlüğü
Adına Sırada Ne Var?] P24 Bağımsız Gazetecilik Platformu [İngilizce] , 28 Haziran 2015. Şu
adreste erişilebilir: http://platform24.org/en/articles/296/what-s-next-for-media-freedomin-turkey----2. Erişim tarihi 15 Eylül 2015
1016
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
medyadaki en büyük şirketler konumundadır. Örneğin, Doğuş Grubu bankacılık, inşaat ve turizm sektörlerindeki en büyük üç oyuncudan biridir. Doğuş’un
ekonomik faaliyetleri, Marmaray inşaatının yanı sıra çeşitli barajlar, yol ve enerji santrallerinin yapımını içermektedir. Grubun aynı zamanda bankacılık, turizm ve otomotiv endüstrilerinde ticari menfaati bulunmaktadır. yol ve enerji
santrallerinin yapımını içermektedir. Grubun aynı zamanda bankacılık, turizm
ve otomotiv endüstrilerinde ticari menfaati bulunmaktadır.
Büyük gruplardan Albayrak Holding, faaliyetlerine inşaat sektöründe
başlamış, ancak 1982 yılından başlayarak ulaştırma ve lojistik, atık yönetimi ve
medya da dâhil olmak üzere birçok başka sektörde büyümüştür. Albayrak ailesi hükümete yakınlığıyla bilinmektedir. 2013 sonuna kadar Albayrak Holding’in
CEO’su olarak görev yapan ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın damadı olan Berat
Albayrak ironik bir şekilde 1 Kasım’daki seçimlerden sonra hükümette bir görev
üstlenmeye karar vermiştir.
Türkiye’deki medya şirketlerinin sahipleri medya kurumlarını inşaat, enerji,
iletişim ve bankacılık gibi diğer sektörlerdeki yatırımlarını korumak için dâimâ
bir silah olarak kullanmıştır. Bunun böyle olduğu Türkiye’de genel olarak kabul
edilmiştir (Sönmez 2003, Bek 2004, Adaklı 2006, Sözeri 2015).
Öte yandan, Türkiye’de basın, başından beri siyasi iktidardan ve siyasi
baskıdan bağımsız olmamıştır. Basın ve siyaset arasındaki bu organik ilişki siyasi iktidarın çıkarlarını korumayı misyon olarak gören bir gazeteci profili ortaya
çıkarmıştır. Cumhuriyet’in 1923 yılında kuruluşundan beri gazeteciler toplumu
dönüştürmek için bir misyon üstlenmiş, statükonun bir parçası olarak faaliyet
göstermiş ve ara sıra da çabalarının karşılığı olarak milletvekilliğiyle ödüllendirilmişlerdir. Gazeteciler, siyasi iktidarla uyum içinde olmadıkları zamanlarda
alt düzey devlet memurları gibi ücra köylere gönderilerek cezalandırılmaktaydı. Bir başka deyişle, Türkiye’de gazeteciler siyasi sistemin her zaman entegre
bir parçasıydı.
Medya sahipliği görünümü ve medya sahiplerinin profili 1980’lerde radikal
bir değişim gösterdi. Ancak siyasi iktidara yakın durma geleneği, aynen devam
etti. Hâkim medya sahipleri, kamu çıkarını ve medyanın demokratik rolünü
hiçe sayarak medyayı kendi şirket çıkarlarını kollamak için araçsallaştırdı.
Medya kuruluşu sahipleri farklı sektörlerde faaliyet gösteren şirketleri için
hükümetle yakın ilişkiler kurma konusunda hevesli hale geldi .20
Saygın gazeteci Hasan Cemal’in (2005) anılarında yazdığı şekliyle Türkiye’nin
en eski ve büyük elit ailelerinden olan Koç Holding, sadece Cumhurbaşkanı
ve Başbakan’dan randevu alabilmek amacıyla 1988 yılında bir gazete kurmayı
düşündü. Koç Holding hiçbir zaman medya sektörüne girmemiş de olsa, bu
Hâkim medya sahipleri, kamu çıkarını ve
medyanın demokratik
rolünü hiçe sayarak
medyayı kendi şirket
çıkarlarını kollamak
için araçsallaştırdı.
Medya kuruluşu
sahipleri farklı
sektörlerde faaliyet
gösteren şirketleri
için hükümetle yakın
ilişkiler kurma konusunda hevesli hale
geldi.
2
MEDYA FİNANSMANININ BULANIK DÜNYASI
Türkiye’de medya piyasasında anahtar verilere erişmede çeşitli problemler
bulunmaktadır. Bu durum, medya sektörünün şeffaflığını ve güvenilirliğini kesinlikle etkilemektedir. Medya pazarında rekabetin düzenlenmesini yöneten
belli bir kurum bulunmamaktadır. Bunun yerine medya Rekabet Kurumu’nun
şemsiyesi altında değerlendirilmektedir. 2011’de TESEV tarafından yayınlanan
bir rapora göre Rekabet Kurumu’na haksız rekabet konusunda gelen şikayetlerin fazlalığından dolayı, bu alandaki başvuruların yalnızca %10’u değerlendirilebilmektedir. Raporun da altını çizdiği gibi, basın sektöründe rekabet kurallarını
düzenleyecek daha etkili bir mekanizma ihtiyacı olduğu açıktır .22
Türkiye’de reklam harcamaları hakkında sadece çok kısıtlı veri bulunmaktadır. Reklamcılar Derneği verilerine göre 2010 – 2014 yılları arasında toplam reklam harcamalarında devamlı bir artış olmuştur. Televizyon reklamları
21 Kurban ve Sözeri, Does media policy promote media freedom and independence? The case
of Turkey: Case study report[Medya siyasası medya özgürlüğü ve bağımsızlığını destekliyor
mu? Türkiye incelemesi raporu], MEDIADEM Raprou, TESEV, Aralık 2011.Şurada Erişilebilir : http://www.mediadem.eliamep.gr/wp-content/uploads/2012/01/Turkey.pdf.
Erişim tarihi:3 Kasım 2015.
22 Kurban ve Sözeri, Does media policy promote media freedom and independence? The
case of Turkey: Case study report[Medya siyasası medya özgürlüğü ve bağımsızlığını
destekliyor mu? Türkiye incelemesi raporu], MEDIADEM Raprou, TESEV, Aralık 2011.
Şurada Erişilebilir : http://www.mediadem.eliamep.gr/wp-content/uploads/2012/01/Turkey.pdf. Erişim tarihi: 3 Kasım 2015.
1116
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
durum Türkiye’de basının iş yapabilmek için bir araç olarak kullanılması geleneğine dair bir örnektir. Yakın geçmişte aynı saik, Demirören Grubu’nun mâli
performansları kötü olmasına rağmen Milliyet ve Vatan gazetelerini Doğan
Grubundan satın almasına yol açtı.
Medya sektöründe finansal kayıtlara erişmek imkânsız da olsa, 2011 ve 2012
yıllılarında TESEV tarafından yayınlanmış bir rapora21 göre çok sayıda medya
şirketi rasyonel olmayan kârlılık koşullarında işlemekte ve birçok gazete büyük
zarar etmektedir. Yalnızca az sayıda büyük televizyon kanalı ve gazete kâr etmektedir. Medya kurumlarının sahipleri basın kuruluşlarını kârlı kamu ihalelerini kazanabilmek için ödemeleri gereken bir ticari harcama olarak görmektedir. Medya sektöründen kaynaklanan kayıplarını, holdinglerinin aktif olduğu
diğer sektörlerdeki kârlılıklarını arttırarak kapatmaktadırlar. Bu “al gülüm ver
gülüm” düzeni için ödenen bedel de, içeriği çarpıtılmış haberler ve taraflı bir
editoryal çizgi ile iktidar partisini ve siyasetçileri memnun etmek olmaktadır.
Tablo 1: SEKTÖR BAZINDA REKLAM YATIRIMLARI 2014
SEKTÖR ORAN (%)
Televizyon 51.4
İnternet19.92
Yazılı basın18.84
Açıkhava6.49
Radyo2.3
Sinema1.04
Kaynak: Reklamcılar Derneği25
RTÜK’ün 2014 Radyo ve Televizyon Yayıncılığı Sektör Raporu’na göre26
Türkiye’de mevcut en büyük 10 televizyon kuruluşunun toplam reklam gelirlerindeki payları 2004 yılında %95’ten 2013 yılında %74’e düşmüştür. Bunun rekabetçilik adına olumlu bir gelişme olarak görünüyor olması ve az sayıda elde
sahiplik yoğunlaşmasının azalması anlamına geldiği düşünülse de, maalesef
gerçekte durum böyle değildir. Bu görünümün tam aksine, reklam gelirlerinde
en büyük payı yalnızca dört büyük holding (Doğan, Ciner, Doğuş ve Çukurova)
almaktadır. Televizyon yayıncılığı sektöründe var olan az sayıdaki holding,
mâli güçlerini çeşitli dikey ve yatay birleşmeler sonucu arttırmış ve 2001 krizi Türkiye’yi vurduğunda karteller oluşturmaya dayalı rekabet stratejilerini
izlemişlerdir. 2001 krizi sonrası Türkiye’de bankacılık sektöründe devlet denetimi dönemi başladı. Krizden başlıca finans ve bankacılık sektöründe yatırımları bulunan medya grupları etkilenmişti. Bazıları tümüyle sahneden çekilirken, bazılarına ise kriz sonrası bankacılık sektöründe yapılan reformlar sırasında
kurulmuş olan Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu (TMSF) el koydu (Kurban ve
Sözeri, 2011).
Yakın geçmişte, hükümet milyar dolarlık İstanbul 3. Havalimanı ihalesinden pay karşılığında hangi şirketlerin Sabah-ATV grubunu satın alması gerektiğini dikte etti. TMSF, Cumhurbaşkanı Erdoğan’a yakınlığıyla bilinen Ethem
Sancak’ın kurumun elinde bulunan ve Çukurova Grubu’nun sahibi olduğu üç
23 Bkz. https://www.cmocouncil.org/facts-stats-categories.php?view=all&category=marketing¬-spend. Erişim tarihi: 14 Kasım 2015.
24 Bkz. http://www.iabturkiye.org/icerik/2013-turkey-digital-advertising-investments.
Erişim: 3 Kasım 2015.
25 http://rd.org.tr/doc/RD-MEDYA-YATIRIMLARI-2014-NISAN-2015.pdf. Erişim tarihi: 27
Eylül 2015.
26 Bkz. ttp://www.rtuk.org.tr/Icerik/DownloadReport/3691. Erişim tarihi: 3 Kasım 2015.
1216
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
harcamalarında %51’lik bir artış gerçekleşmesi, televizyonun piyasada devam
eden hâkimiyetini göstermektedir .23
Interactive Advertising Bureau (IAB) verilerine göre Türkiye’de dijital
reklam yatırımları 2013 yılında %24’lük büyüme göstererek 521 milyon dolara
ulaştı.24 Toplam reklam gelirlerinde en yüksek pay (2014’te %51.4’tü) televizyon
yayıncılığı sektöründe.
2015 Temmuz’unda Discovery Communications, Türkiye’de Doğuş Yayın
Grubu ile stratejik ortaklık kurmak üzere anlaştığını duyurdu. Anlaşma
çerçevesinde Doğuş Yayın Grubu, Discovery Channel, Animal Planet ve
Discovery Science’in yerel versiyonları da dâhil olmak üzere Discovery’nin
tüm ticari portföyünün satışından sorumlu hâle geldi. Bu ortaklık Türkiye televizyon sektöründe yabancı yatırım ölçeğinin arttığını gösteren yakın geçmişte
ortaya çıkmış örneklerden biri.
Dijital Televizyon Yayıncılığı Platformu Digiturk, 2015 yılında beIN Medya
Grubu tarafından satın alınmıştı. beIN Medya’nın Digiturk için ödemeyi kabul
ettiği miktar resmî olarak açıklanmasa da basına 1,500 milyon dolara yakın bir
bedel üzerine anlaşıldığı haberleri çıktı. Digiturk, TMSF tarafından Çukurova
Holding’in varlıklarına el konulmasından sonra 2013 Mayıs’ında satışa
çıkarılmıştı. Platforma el konulması Çukurova’nın devlete olan 450 milyon dolarlık borcunu ödememesin nedeniyle gerçekleşmişti. Digiturk’un satışı yakın
geçmişte Türkiye medya pazarında Katar menşeli olarak gerçekleşen birçok
yatırımdan biri oldu. 2011’de beIN Medya’nın sahibi olan Al Jazeera Media
Network, adı daha sonra El Cezire Türk olarak değiştirilen izle-ve-öde yayını
sunan Cine5’i 40 milyon dolara satın almıştı. 2014’ün ilk çeyreğinde Katarlı şirket yeni bir internet portalı (aljazeera.com.tr) kurdu, mobil cihazlar için yeni
aplikasyonlar geliştirdi ve dijital bir dergi çıkardı. 27
2.1
MEDYA SEKTÖRÜNDE ŞAİBELİ FİNANSAL ANLAŞMALAR
Medya kuruluşlarının sahipleri gittikçe artan bir şekilde kurumlarının
büyüklüğüyle orantılı olarak kamu ihalelerini kazanıyor. Medya dürüstlüğü
açısından, bu durum medya kuruluşu sahiplerinin hükümeti memnun etmeye neden bu kadar çabaladığını ve otosansürün neden bu kadar yaygın olduğunu da açıklıyor. Bu mâli yapı, medya dürüstlüğünü, çoksesliliği, kamuoyunda sağlıklı bir tartışmayı ve ifade özgürlüğünü engelleyen problemler arasında
en büyüğü olarak durmaktadır. 2013 yılında Transparency International (TI)
Türkiye Şubesi (Şeffaflık Derneği, TI-Turkey) tarafından hazırlanan Overview
of Corruption in Turkey [Türkiye’de Yolsuzluğa Genel Bakış] raporuna göre,
hükümetin hesap verebilirliği düşük olup kamu alımlarında şeffaflıkla ilgili sorunlar geçtiğimiz on yılda artmıştır. Aynı rapora göre, kamu kurumları tarafından kamuya kapalı olarak gerçekleşen “istisnai satın almalar” 2001
yılından beri uluslararası ortalamanın üstünde kalacak şekilde %24’lük bir artış
27Bkz. https://beinmediagroup.com/article/bein-media-group-acquires-digiturk/.
tarihi 13 Eylül 2015.
Erişim
1316
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
medya kuruluşunu satın almasıyla, bazı medya gruplarının hükümet yanlısı
işadamlarına aktarılmasında da kullanıldı.
1994 yılında medya sahiplerinin kamu ihalelerine girmesinin önüne geçen
bir yasa geçirilmiş, fakat 2002 yılında medya şirketleri tarafından yürütülen
şiddetli lobi faaliyetleri sonucu 4756 Sayılı Kanunda yapılan değişikliklerle
kaldırılmıştı. Buna ek olarak, AKP hükümeti, Kamu İhale Kanunu’nda sistemi
daha iyi yönlendirebilmek ve kontrol altına alma amacına yönelik olarak 37 kere
değişikliğe gitmiştir. Bunun sonucu olarak medya şirketlerinin dâhil olduğu
anlaşmalar, ihaleler ve birleşmeler, şeffaflığı koruyan bir kanun olmadığı için
genellikle saydam olmayan bir yapıda ilerlemektedir. Bu sistemin arkasındaki neden İstanbul’da yapımı devam eden kentsel inşaat projeleri de dâhil olmak üzere kamusal işlerin ihalelerinde hükümete yakın medya şirketlerine
geniş çaplı iltimas sağlanmasıdır. Her sene onlarca milyarlarca dolarlık kamu
alımı gerçekleştiren kurumlar olan Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB),
Toplu Konut İdaresi (TOKİ) ve Savunma Sanayi Müsteşarlığı (SSM) doğrudan
Başbakanlığa bağlıdır.
2013 yılında birçok medya kuruluşuna sahip olan (Bkz. Ek, Tablo 2) Doğuş
Holding, Galataport adıyla bilinen Salıpazarı Liman Sahası özelleştirmesine 702
milyon dolarlık en yüksek teklifi vererek 30 yıl süreyle liman sahasını işletme
hakkını devraldı ve böylece hem Türkiye de hem yurtdışında marina işletmeciliğine adım attı. Avrupa’nın en büyük 10 limanından biri olan Salıpazarı
Limanı, proje tamamlandığında oteller, caféler, dükkanlar ve kurvaziyer sahasıyla parıltılı bir sahil kompleksine dönüşecek.
Hükümete yakın Star Medya Grubu’nun ortağı Fettah Tamince aynı zamanda sekiz ülkede faaliyet gösteren turizm devi Rixos Oteller zincirinin de kurucusu. Tamince, genelde tatillerini Rixos Otelleri’nden birinde yapmayı tercih
eden Cumhurbaşkanı Erdoğan’a yakınlığıyla biliniyor. Tamince, 2013 yılında 1
milyar 346 milyon dolar artı KDV bedelle Haliçport ihalesini kazanmıştı. 2014
yılında Star Medya’daki %50 hissesini, grubun eski sahibi ve Forbes dergisine göre Türkiye’deki en zengin 50 kişiden biri olan Ethem Sancak’a sattı. Star
Medya’nın, cumhurbaşkanı ile yakın ilişkisi hale devam etmekte.
Yandaşlarının sadakatini ödüllendirmenin yanı sıra, AKP hükümeti finansal
araçları muhalif görüşleri bastırmak için de sistematik olarak kullanmaktadır.
Bu yönde yakın tarihte hatırlanacak en önemli vaka 2009 yılında Doğan Grubu
şirketlerine kesilen vergi cezasıydı. Vergi cezası, o zamanlar Doğan Grubu
bünyesinde bulunan Petrol Ofisi’nin Enerji Bakanlığı’yla yaptığı bir anlaşmayı
ihlal ettiğine hükmeden Kamu İhale Kurumunun bir kararı sonrası verilmişti. Doğan Grubu, yaklaşık 3.8 milyar dolarlık vergi cezasından sonra Petrol
Ofisi’ni Avusturyalı OMV AG şirketine sattı. Doğan’a kesilen vergi cezası, grup
medyasının 2008 yılında hükümet üyelerine bağları olduğu iddia edilen Deniz
1416
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
göstermiştir . Bunun sonucu olarak kamu alımları ve kamu ihaleleri yolsuzluğun ana kanalları durumundadır.
Şekil 2’de görülebileceği gibi, medya yapısının kamu ihaleleri aracılığıyla
değiştirilmesi Türkiye’de sermaye ve iktidar arasındaki ilişkileri ortaya koymayı
hedefleyen Mülkiyet Ağları başlıklı kolektif ve dijital haritalandırma projesinin
oluşturulmasına ön ayak oldu. Söz konusu web sitesinde kullanıcılar gelişmiş
arama, filtreleme ve sosyal medyada paylaşma işlevlerini de kullanabiliyor.
GRAFİK 1: MÜLKSÜZLEŞTİRME PROJELERİ
Kaynak: Mülksüzleştirme Ağları (http://mulksuzlestirme.org.)
3
çıkarımlar
Türkiye’de medya sahipliğinde görülen yapısal problemler 1980’lerin ortasından beri siyasi sisteme eklemlenmiş olarak süregelmektedir. AKP iktidarıyla birlikte, sorgusuz sualsiz hükümet desteği sağlayan “medya havuzu”
oluşturulmuş ve önde gelen medya kurumları mâli tehditler, otosansür ve artan
işten atılma tehlikesi yöntemleriyle etkisiz hale getirilmiştir.
Başlıca problem medya kuruluşları sahiplerinin ekonomik çıkarlarıyla ilgilidir. 3984 sayılı RTÜK Kanunu 29. Maddesi medya şirketlerinin sahip
1516
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
Feneri Derneği yolsuzluk davasını haberleştirmesi sonrası Erdoğan’la kamuya
açık bir tartışma içine girmesinden sonra çıktı.
En son olarak Mayıs 2015 yılında Doğan Holding’in kamu ihalelerine katılması bir kez daha yasaklandı. Enerji Bakanlığı, Doğan Grubu ile 2010’a kadar
sahibi olduğu Petrol Ofisi’nin, 2009 yılında verilen kararla ilgili nihai yargı kararına kadar yürütmesi durdurulduğu süreyi kapsayacak şekilde 237 gün süreyle
kamu ihalelerine katılamayacağını açıkladı. Cezanın Erdoğan’ın Doğan medya
şirketlerini eski Türkiye’yi temsil ettiği suçlamasıyla gruba yönelik eleştirilerine
devam ettiği bir sırada gelmesi şaşırtıcı değil.
Daha önceki dönemlerde medya faaliyetleri bulunmayan gruplar da sektöre girmiş, bu gelişme de oligopol piyasa yapılarının oluşmasına hizmet etmiştir. Gerçekten de, medya sahipliğinde – özellikle de Doğan, Doğuş, Zirve,
Albayrak, Çukurova ve Ciner Holding’in ellerinde– gittikçe artan bir yoğunlaşma rahatlıkla gözlemlenebilir. İnşaat, enerji, telekomünikasyon, madencilik ve
bankacılık gibi birçok iş sahasında paydaş oldukları için bu grupların şirketlerinin çıkar çatışması bulunmaktadır.
Aynı zamanda Türkiye’nin medya sahipliği ve finansmanında şeffaflığı korumaya yönelik mevzuatı işlevsellikten oldukça uzak durumdadır. Medya şirketlerinin dâhil olduğu anlaşmalar, ihaleler ve şirket birleşmeleri Türkiye’de
medyanın mâli şeffaflığını güvence altına alan bir düzenleme olmadığı için
genellikle saydam olmayan bir şekilde gerçekleşmektedir.
Medya sahipliği ve finansmanı Türkiye’de basın özgürlüğüyle ilgili sorunların merkezinde olup, acil ve karmaşık bir dizi siyasa önlemiyle giderilmelidir.
4
ÖNERİLER:
Basın sektöründe çoksesliliğin, adil rekabetin ve çoğulculuğun oluşması
için çapraz medya sahipliğini engelleyecek yasalar benimsenmelidir.
Medya kuruluşu sahiplerinin kamu ihalelerine katılımı ve hükümetle mâli
ilişkiler içinde bulunması engellenmelidir.
Hükümet, vergi denetim ve soruşturmalarını medyayı kontrol etmek ve
sindirmek için bir araç olarak kullanmaktan vazgeçmelidir. Vergi mevzuatının
muhalif medya kurumlarına karşı kötüye kullanımının engellenmesi için vergi
uygulamaları şeffaflaştırılmalıdır.
Devlet yayıncısı TRT ve resmî haber ajansı AA, kökten reformlarla değişmeli ve gerçekten bağımsız kamu yayıncılarına dönüşmelidir.
1616
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
olabileceği hisse oranlarına kısıtlama getirse de, başka sektörlerde yatırımları
bulunan medya sahiplerinin kendi özel çıkarlarını kollamak için medyayı kullandığı gözlemlenmiştir. Türkiye’deki medya kuruluşları sahiplerinin önemli
çoğunluğu basın ve düşünce özgürlüğü kaygılarının aksine hedefleri olan holdinglere aittir. Bu bağlamda bu holdinglerin çoğu hükümetle sıkı fıkı ilişkiler
içindedir.
study report, MEDIADEM Report, Turkish
Adaklı, G., Türkiye’de Medya Endüstrisi
/ Neoliberalizm Çağında Mülkiyet ve Kontrol
Economic and Social Studies Foundation
1716
KAYNAKLAR:
(TESEV) [Medya siyasası medya özgürlüğü ve
Barış, R., “The Turkish Media Landscape”
bağımsızlığını destekliyor mu? Türkiye in-
in European Media Governance: National and
celeme raporu], Aralık 2011. Şu adreste erişilebil-
Regional Dimensions [Avrupa Medya Yönetimi:
ir: http://www.mediadem.eliamep.
Ulusal ve Bölgesel Boyutlar, “Türkiye Medya
Görünümü”], ed. G. Terzis, Intellect, Bristol,
2005.
Kurban, D. ve Sözeri, C., İktidarın Çarkında
Medya: Türkiye’de Medya Bağımsızlığı ve
Özgürlüğü Önündeki Siyasi, Yasal ve Ekonomik
Bek, M.G., ‘Tabloidization of News Media:
Engeller, Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler
An Analysis of Television News in Turkey’,
Vakfı (TESEV), Şu adreste erişilebilir: http://
European Journal of Communication, 19 (3),
www.tesev.org.tr/. Erişim tarihi: 3 Kasım 2015.
2004, pp. 371–386.
Rethink Institute, Diminishing Press
Freedom in Turkey [Türkiye’de Azalan Basın
Çankaya, Ö., “TRT’de Neler Oluyor? Ne
Özgürlüğü], Rethink Paper 18, Washington,
Olmalı?”, Bianet, 2008. URL: http://bianet.org/
Kasım 2014. Şu adreste erişilebilir: http://www.
biamag/. Son erişim tarihi 23 Eylül 2015.
rethinkinstitute. Erişim tarihi 3 Kasım 2015.
Çankaya, Ö. ve Yamaner, M. B., Kitle
İletişim Özgürlüğü , Turhan Kitabevi, İstanbul,
Sönmez, M., Filler ve Çimenler, İletişim,
İstanbul, 2003.
2006.
Cemal, H., Cumhuriyet’i Çok Sevmiştim:
Sözeri, C., Türkiye’de Medya Sektöründe
Cumhuriyet Gazetesi’ndeki İç Savaşın Perde
Uluslararası Şirket Birleşmeleri, Marmara
Arkası, Doğan Kitap, İstanbul, 2005.
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009
(yayınlanmamış doktora tezi).
Freedom House, Democracy in Crisis:
Corruption, Media, and Power in Turkey
[Demokrasi Krizi: Türkiye’de Yolsuzluk,
Medya ve Güç] URL: https://freedomhouse.org/.
Sözeri, C., Türkiye’de Medya ve İktidar
İlişkileri. Sorunlar ve Öneriler, İstanbul
Enstitüsü, 2015. Şu adreste erişilebilir: http://
platform24.org/Content/. Erişim tarihi 3 Kasım
Kurban, D. ve Sözeri, C., Does media policy
2015.
promote media freedom and independence? The
case of Turkey: Case
Taşpınar Ö., “What’s next for Media
Freedom in Turkey? (2)” [Türkiye’de Basın
Özgürlüğü Adına Sırada Ne Var?] P24 Bağımsız
Gazetecilik Platformu, 28 Haziran 2015. Şu
adreste erişilebilir: http://platform24.org/en/.
Erişim tarihi: 15 Eylül 2015.
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
İlişkileri, Ütopya Yayınevi Ankara, 2006.
ASLI TUNÇ Medya ve İletişim alanındaki doktorasını ABD’deki Temple Üniversitesi’nden aldı.
1816
YAZAR HAKKINDA
Halen İstanbul Bilgi Üniversitesi Medya Bölümü’nde profesör olarak görev yapmaktadır. Tunç, bu rapoPlatformu (P24) aracılığıyla katkıda bulunmuştur.
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
ra Güneydoğu Avrupa Medya Gözlemevi projesinin de ortağı olan İstanbul merkezli Bağımsız Gazetecilik
1916
TABLO 2: TÜRKİYE’DE EN BÜYÜK MEDYA KURULUŞLARININ MÜLKİYET
YAPISI
Medya
DOĞAN GRUBU
GAZETELER
Diğer Sektörler
ENERJİ
DERGİLER
Doğan Burda
Doğan Enerji
Boyabat Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş. Giresun
Aslancık HES, Mersin RES,
Şah RES, DTES Elektrik, Gas Plus Erbil Aytemiz
Petrol
KITAP YAYINCILIĞI
Doğan Egmont, Doğan Kitap
PERAKENDE SEKTÖRÜ
D&R
YAYINCILIK VE DAĞITIM
Doğan Dağıtım, Doğan Dağıtım Satış Matbaacılık
SANAYİ
Çelik Halat, Ditas (Otomotiv yan sanayiii), Doğan
Organik Ürünler San. ve Tic. A.Ş
Hürriyet, Posta, Fanatik, Hürriyet Daily News, TME
HABER AJANSI
DHA
TV
Kanal D, CNN Turk, tv2, Dream TV, Kanal D Romanya,
Euro D
RADYOLAR
Radyo D, Slow Turk, CNN Turk Radyo
TV VE MÜZİK YAPIMCILIĞI
D Productions, lnDHouse, Kanal D Home Video,
Doğan Müzik
DİJİTAL TV PLATFORMU
D-Smart
İNTERNET MEDYASI
Hurriyet.com.tr, posta.com.tr, fanatik.com.tr, radikal.com.
tr, cnnturk.com, kanald.com.tr, netd.com, Hürriyetaile.
com, mahmure.com, bigpara.com
E-TİCARET
MedyaNet, arabam.com, hurriyetemlak.com, hurriyetoto.
com, yenibiris.com, ekolay.net, yakala.com.
DİĞER FAALİYETLER
Doğan Uluslararası Ticaret, Doğan Factoring
SOSYAL FAALİYETLER
Aydın Doğan Vakfı
EMLAK PAZARLAMA
Milpa
FİNANS
DD Konut Finansman
TURİZM
Milta Turizm
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
Ek
Diğer Sektörler
BANKACILIK VE FİNANS
Garanti Bankası, Garantibank International N.V.,
Garanti Bank SA, Garantibank Moskova, Garanti
Romania, Garanti Hayat ve Emeklilik, Garanti Leasing,
Garanti Yatırım, Garanti Portföy, Garanti Filo Yönetimi
Hizmetleri, Garanti Factoring, Garanti Ödeme Sistemleri, Garanti Mortgage, Garanti Teknoloji
İNTERNET
ntv.com, ntvspor.net, tvyo.com, startv.com.tr, cnbce.
com, cnbce.tv
RADYOLAR
NTV Radyo, Kral FM, Kral Pop, Capital Radyo
DERGİLER
Vogue, GQ, National Geographic Turkey, National
Geographic Kids, Robb Report, CNBC-E Dergiler
NTV YAYINLARI
NTV Yayınları, NTV Tarih
OTOMOTİV
Doğuş Otomotiv (Volkswagen binek araç, Volkswagen
ticari araç, Audi, Porsche, Bentley, Lamborghini,
Bugatti, SEAT, Skoda, Scania, Krone ve Meillier yetkili
satıcısı)
BAĞLI ORTAKLIK VE KURULUŞLAR
(Doğuş Oto, DOD, D-Auto Suisse, Yüce Auto, Auto-Fix, vdf Group, TUVTURK ve LeasePlan), Lojistik
Hizmetler, Üretim, (Meiller Doğuş Damper Fabrikası,
Krone Dogus Treyler Fabrikası)
İNŞAAT
Doğuş İnşaat, Ayson Geoteknik ve Deniz İnşaat A.Ş.
TURİZM
Antur Seyahat Acentası, Park Hyatt Istanbul, Maçka
Palas ve Grand Hyatt Istanbul, MARITIM Hotel Club
Alantur Alanya, D-Hotel Maris, D-Resort Grand Azur
Marmaris, D-Resort Göcek
PERAKENDE SEKTÖRÜ
Emporia Armani ve Gucci, In-Formal, D Saat ve
Mucevherat, Crate and Barrel franchising hakları
E-TİCARET, TEKNOLOJİ
Bonubon, Doğuş Planet, Doğuş Technology, Related
Group
MARİNA İŞLETMECİLİĞİ
D-Marin Turgutreis, D-Marin Didim, D-Marin Gocek,
D-Marin Mandalina Hırvatistan, D-Marin Dalmacija,
D-Marin Borik, Hirvat Adriatic Croatia International
(ACI) Group, Flisvos Marina (Yunanistan), Marinas
(Gouviz), Lefkas ve Zea
SAĞLIK, EĞLENCE VE SPOR MERKEZLERİ
D-Gym, Espace Prive Chenot D-Life Istanbul, IMGDoğuş
HAVACILIK
Körfez Hafacılık
EMLAK
Doğuş GYO (Doğuş Center Maslak, Istinye Park,
Antalya 2000 Plaza, Gebze Center AVM) Doğuş Emlak
ENERJİ
Doğuş Enerji Grubu: Boyabat Elektrik, (Artvin HES),
Aslancik Elektrik Üretim ve Ticaret A.Ş, D-Tes Elektrik
Enerjisi Toptan Satış AŞ (220PLUS markası)
ZİNCİR RESTORAN VE LÜKS YEME-İÇME
d.ream (Doğuş Restaurant Entertainment and Management) Nusr-Et Steakhouse, Kiva, Armani Ristorante,
GoMongo, Istanbul Doors Grup, Azumi Group,
Mezzaluna, Lacivert, Group 29, Sele Grubu markaları
2016
Medya
TV
NTV, Star TV, CNBC-E, NTV SPOR, NTV
Spor, Smart HD, Kral TV, Kral Pop TV, e2
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
Doğuş Grubu
DERGİLER
Turkuvaz Dergi Yayıncılığı(Bebeğim, China Today,
Cosmopolitan, Esquire, Harper’s Bazaar, HomeArt,
House Beautiful, Lacivert, Otohaber, Para, Sofra,
Forbes Turkey, Samdan)
TV
ATV, A Haber, ATV Europe, Minika
RADYO
Radyo Turkuvaz, Radyo Romantik
DAĞITIM
Turkuvaz Dağıtım Pazarlama
KİTAP YAYINCILIĞI
Turkuvaz Kitap, Turkuvaz Kİtapçılık Yayıncılık A.Ş
YAPIM
Turkuvaz Yapm ve Reklam
HABER AJANSI
Turkuvaz Haber Ajansı (TOHA)
DİJİTAL MEDYA VE MOBİL HİZMETLER
Turkuvaz Medya Dijital, Turkuvaz Mobil Hizmetler
Ciner Grubu
CİNER YAYINCILIK HOLDİNG
GAZETELER
Habertürk
TV
Habertürk, Bloomberg HT, Show TV
YAYINCILIK
Ciner Medya Yatırımları, C Yapım
Radyo
Haberturk Radyo, Bloomberg HT Radyo
ENERJİ
Kalen Enerji Elektrik Üretimi (Giresun, Ordu ve
Erzurum’da üç HES, Türkmenistandoğal gazının
Gürcistan’dan Hopa’ya getirilmesi, İNGAZ (İnegöl Gaz
Dağıtım))
ENERJİ VE MADENCİLİK
Park Termik (Çayırhan Termik Santrali), Park Teknik
(Tunçbilek-Büyükdüz yeraltı madeni) , Park Enerji
(Siirt/Madenköy Bakır Madeni, Siirt Tarihler HES),
Parl Elektrik (Gaziantep Islahiye Boksit Madeni, Adana
Ceyhan Doğal Gaz Çevrim Santrali ), Silopi Elektri
(Termik Santral), Park Elektrik Toptan Satış (Ankara/
Söğütözü ), Konya Ilgın Elektri (Termik Santral), Kazan
Soda Elektrik
HAVACILIK
ETI Havacılık Ulaştırma
SAĞLIK
Park Medical Sağlık
ULAŞTIRMA
Havas
TURİZM
Larespark-otel, Lares Tourism
SİGORTA
Park Sigorta
NAVİGASYON SİTEMLERİ
Navigasyon (Hopa Limanı), Denmar Warehousing,
Ciner Navigation (18 ticari gemi), Ciner Gemi
İşletmeciliği
CAM SANAYİ
Ethem Sancak
Murat Sancak
GAZETELER
Akşam, Güneş, Star
DERGİLER
Alem, Platin
DİJİTAL PLATFORM
DIGITURK
TV
360, 24TV, TV 4
RADYOLAR
Alem FM, Lig Radyo
DUYURU VE REKLAM
AD Grup Basın Yayın Reklam ve Tanıtım Hİzmetleri
OTOMOTİVE VE YAN SANAYİ
BMC Otomtoiv Sanayi ve Ticaret, MT Motorlu Taşıtlar
Ticaret ve Kiralama
ENERJİ
MT Petrol ve Enerji
SAĞLIK
MT Sağlık Ürünleri Sanayii , Medisalus Sağlık Ürünleri
HİZMET SEKTÖRÜ
ES Yönetim Danışmanlığı, MT Emlak, MT Bilişim ve
Uluslararası Ticaret, MT Teknoloji, MT Teknik Servis
Elektronik Pazarlama Nakliye İmalat ve Ticaret (alışverişte kullanılan akıllı POS sistemleri)
2116
Sabah, Sabah Europe, Daily Sabah, Yeni Asir,
Takvim, Fotomac
Diğer Sektörler
KALYON GRUBU İNŞAAT
istanbul Yeni Havalimanı Projesi, Başakşehir
Stadyumu, Nurdağı-Islahiye Otoyolu , Çanakkale-Ezine-Ayvacık Yolu Projesi, Beyoğlu Kasımpaşa Bulvarı
Rehabilitasyonu ve Tünel İnşaatı, Erzurum•Bingöl-Diyarbakır Otoyol ayrımı (Erzurum-Aziziye),
Çat-Karhova-Bingöl ikinci bölüm inşaatı, lrak Erbil
Duhosk Su Temini Projesi, KKTC Askılı Sistem Deniz
Geçişi, Selimpaşa - Kumburgaz ve Çanta - Gürpınar
bölgelerindeki Atık Su Tünel İnşaatı, Asya Bölgesi
Müteferrik İçme Suyu Şebeke ve Kat Ayrımı İnşaatı,
Ataköy Atık Su Arıtma Tesisi, Tavukçu Deresi Islahı,
Terkos-Ikitelli İçme Suyu İsale Hattı, Mecidiyeköy
katılımı Çağlayan kavaşağı arası ıyol yapım projesi,
Bakırköy Adliyesi, İstanbul D100 Otoyolu Metrobus
Ulaştırma Hattı, Ordu-Mesudiye-Koyulhisar Devlet
Karayolu, Finanskent Evleri, Yeşilvadi Evleri, Vatan
Caddesi Vergi Dairesi Hizmet Binası, Mersin Öğrenci
Yurdu, ŞahinBey Şehir Parı Kompleksi, KTÜ Farabi
Hastanesi, Kalen I-II Regülatörü ve Hidroelektrik
Santrali, Melet Enerji Ordu Regülatörü ve HES, İnegol
(Alanyurt and Yenişehir İlçeleri) Doğal Gaz Dağıtım
Hattı Altyapı Çalışmaları ve birçok başka proje.
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
Medya
GAZETELER
Zirve Holding
GAZETELER
Zaman, Today’s Zaman, Zaman Azerbaijan, Zaman
Kazakistan, Zaman Avustruya Zaman Fransa,
Zaman Bulgaristan, Zaman Romanya, Zaman
Türkmenistan, Zaman ABD
Diğer Sektörler
Feza Yayıncılığın Gülen Cemaatine yakın iş çevrelerince
desteklendiği bilinmektedir.
2216
Medya
Feza
Yayıncılık
HABER AJANSI
Cihan Haber Ajansı
İNTERNET
zaman.com.tr, zaman-online.de, todayszaman.com,
kazakzaman.kz, zaman.az, zamanarabic.com, zamanfransa.com, zaman.bg, zaman.ro, zamanamerika.
com, zamanavusturya.at, video.zaman.com.tr,
yenibahardergisi.com,
KİTAP YAYINCILIĞI
Samanyolu
Yayın Grubu
TV STV, STV Europe, STV America, S Haber,
Mehtap TV, lrmak TV, Ebru TV, Yumurcak TV, Küre
TV, Hazar TV, Dünya TV
Feza Yayıncılığın Gülen Cemaatine yakın iş çevrelerince desteklendiği bilinmektedir.
RADYOLAR
Burc FM, Dunya Radyo, Samanyolu Haber
INTERNET
kure.tv, stv.com.tr, samanyoluhaber.com, irmaktv.
com.tr
Albayrak Grubu
GAZETELER
Yeni Şafak
TV
TVNET, Tempo TV (Al Jazeera Broadcasting)
INTERNETyenisafak.com.tr, tvnet.tv.tr, tempotv.
com.tr, gazetemanset.com, derintarih.com
DERGİLER
Derin Tarih, Lokma Dergiler, Nihayet Dergiler
REKLAM
Reklam Piri
DAĞITIM
Birlikte Dağıtım
İNŞAAT
Albayrak GYO, Albayrak İnşaat (Istanbul Metrosu,
Kağıthane Başak Konutları, Albayrak Konutları,
Düzce Deprem Konutları, İstanbul Halkalı Güneş Park
Evleri, Esenler Kerner Park, Izmir Mavişehir, Albayrak
Mavisehir Evleri , İstanbul Topkapı Centrum Evleri,
Altunizade Hilal Konakları, lkitelli Başakşehir Villaları,
KİPTAŞ Merkez Ofisi, Bayrampaşa Ticaret Merkezi,
Bayrampasa CarrefourSA Hipermarket ve Ticaret
Merkezi, Odak-Opel Showroom and Service, Fatih
Multistory Car Park, IETT Motor Yenilemem Fabrikası,
İETT Ayazağa Garajı ve Prefabrik Hastane, Albayrak
Vakfı (Lahor Metrobüs) faaliyetleri (Lahor, Pakistan)
SANAYİ
Tumosan Traktör ve Motor Fabrikası (askeri tanklar
için açılmış savunma ihaleleri, hızlı tren üretimi, yerli
üretim uçak motorları), Ereğli Entegre Takstil Fabrikası,
Varaka Kağıt.
LOJİSTİK
Trabzon Limanı, Mogadishu Limanı, Albayrak Araç
Kiralama, Albayrak Personel Taşımacılığı
HİZMETLER
Al-Bil Veri İşleme, Atık Yönetimi (Yeşil, Adamlar,
Pakistan Rawalpindi ve Murree şehirlerinde kamu
sağlığı ihaleleri), Sistemler (İstanbul’da İSKI, TEDAŞ,
İGDAS ve Ankara’da sayaç okuma)
ENERJİ
Kuvve Elektrik
TURİZM
Birun Otel Yönetimi, Marmaris Turizm Tesisi, Didim
Turizm Tesisi
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
DERGİLER
Aksiyon, Sızıntı, Gonca, Yeni Bahar
Diğer Sektörler
GAZETELER
Bugün
BASIM
Koza Davetiye, Koza lpek Basın ve Basım Ssan. Tic. Aş.
TV
Kanaltürk, Bugün TV
MADENCİLİK
Koza Altın İşletmeleri (Ovacık Altın Madeni, Mastra
Altın Madeni), Koza Anadolu Metal Maden İşletmeleri
(Balıkesir, Sağırlar, Niğde, Çiftehan, Esendemir, Çiftehan Elmalı, Konak, Diyarbakır, Çüngüş, Batman Sason
Madenleri), Özdemir Antimuan Madenleri, İpek Doğal
Enerji Kaynankları, Konaklı Metal Madencilik
RADYO
Kanaltürk Radyo
YAPIM
Koza Yapım Ticaret
REKLAM
Rek-Tur Reklam Pazarlama Ticaret AŞ.
İNŞAAT
ATP İnşaat ve Ticaret (Melek İpek Kız Öğrenci
Konukevi, Gümüşhane Ali İpek Öğrenci Yurdu)
TİCARET
Koza-Ipek Satınalma Danışmanlığı, AE AZ İpek
Danışmanlık Proje Reklam ve Organizasyon
Hizmetleri Ticaret, Danışmanlık Proje Reklam ve
Organizasyon Hizmetleri Ticaret , BB Proje Reklam ve
Organizasyon Hizmetleri Ticaret
TARIM VE HAYVANCILIK
Atp Koza Gida Tarim Ve Hayvancilik San Tic Aş/ İpek
Çiftliği, Eskişehir
HAVACILIK
ATP Havacılık Ticaret A.Ş..
EĞİTİM
Altın Koza Üniversitesi, Koza-İpek Eğitim Sağlık
Hizmet Yardım Vakfı.
Demirören Grubu
GAZETELER
Milliyet, Vatan
İNTERNET
milliyet.com.tr, gazetevatan.com, milliyet.tv, skorer.
com, milliyetemlak.com
DEMİRÖREN ŞİRKETLER GRUBU
ENERJİ
Milangaz, Oto Milangaz, Moil, Demirören- AXPO
Enerji
SANAYİ
Demirören Ağır Metal Sanayii, Parsat Piston, MS
Motor Hizmetleri, , D-Mermer (Diyarbakır mermer
üretimi, Elazığ, Adana ve Bursa’da mermer ocakları)
LİMAN İŞLETMECİLİĞİ
Istanbul Zeytinburnu Zeyport, Dolfen Dock
EMLAK
Kerner Golf & Country Club, Kerner Golf Resort
Hotel, Taksim Emlak Yatırım Geliştirme ve Yönetimi(Demirören İstiklal, Mama Shelter)
İNŞAAT
Lidya İnşaat, Demirören Eskidji İnşaat (Adana Seyhan
Park Konutları)
EĞİTİM
Ata Eğitim Kurumları
2316
Medya
ARTAN YOĞUNLAŞMA VE MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ
Koza İpek