Halil INALCIK ile SdyleEi.

tarih Eevresi
tarih qevresi
Eski Yunan'r, Yunan medeniyetini kuranlar,
Do[u Akdeniz sahilterinde koloniler halinde, gehirlerde yaEryorlardr. T0m Dolu Akdeniz
medeniyetleri ile temastaydrlar. Meseld Heredotus
Mrsr'a gitmiE. Bu ktiltiir ahgveriqi sebebiyle yunanh genig goriigliidiir. Tek bir fikre, dogmaya saplanrp kalmadan bir geyin geqitli yOnlerini, Eegitli
yorumlannr diigtinebilmektedir. ikincisi bu kolonilerde servet birikimi mevcuttur ve gehirlerde ileri
bir iqboliimti vardrr. Trpkr Rbnesans devrinde Batr
Avrupa'da, ltdya'da oldu$u gibi segkin srnrflar oraya Eilimrqtrr. Bir lasrm insanlar hayat kaygrsrndan
kurtulmugtur. Iqb6liimi.i sayesinde filozofu, profebiitUn Ege,
sorti, matematikgisi aynlmrgtrr.
Halil INALCIK ile SdyleEi.
lnALCfX :
Buraya gelmeden hemen 6nce
bir bankada lstanbul'a havale yaptrmaya gahgryordum. Banka memurunun kiigtik bir dikkatsizlili sonucu Cevizli'ye gitmesi gereken havale Cihangir'e
g6nderilmig. Epey u[raqtrktan sonra hatayr bulabildik.
Bugi.in bu olayr yagaylnca akhma yakrn dostum Paul Wittek geldi. BirgUn Witrek bana bir makale g0sterdi. "Bu makale olmamrg, higbir ige yaramaz" dedi. Bana yazrda unutulmuq olan bir virgiilii
igaret etti. "Burada bir virgtil eksik" dedi.
I$te
bilimin ilk
gartr
dikkattir. Medeniyetin
de ilk Eartr dikkattir. Matematik bilimlerin anasrdrr.
Eski Yunan bununla yiikselmiqtir. Felsefe, fikir hayah bununla ba$lamr$tr. Bir denklemi dikkatli olmazsanrz, g0zemezsiniz. Tarihgilik de b0yledir. Bir
tarih kayna[rnr okurken hergeyi iyi bilmek l0zrm.
Meseli AqrkpaEazhde'nin kitabrnr Ttirkge diye herkes okur ve anladrlrnr zanneder. Ama o zamanki
kelimenin mAndsr bugiin farkhdrr. Meseld "bitirmek" kelimesi. O devirde "bir igi ikmdl etme" demektir. Oyleyse, A$rkpa$azdde'yi okumak, anla-
Yunan cemiyeti, R6nesans'tan sonraki Batr
cemiyetinde oldupu gibi bir zengin burjuva srnrfina
sahiptir. Ticarete dayah. bi.iytik pazarlur olan miireffeh bir cemiyettir.
mak igin, evvelA o zamanrn filolojisini bilmek
lAzrm. Aksi takdirde yorumunuz yanhg olur.
MeselA Islim ilk asularda mvazzam medeni
geliEmeler gOstermigtir, ama bugiin her yerde geridir. Qiinkii o zaman Peygamberin sdzlerini en dolru
qekilde tespit edebilmek igin, hadis ilimleri. kim
kimden almrg takip ederek biitiin ravileri, Peygambere kadar dikkatle g6tiiri.ip incelemiglerdir. Qiinki.i
Tann igi bu ve o insanlarda din gayreti var. lslim
medeniyeti, ttim isldm ilimleri, yorulmadan dikkatle
yaprlan gahgrnalar sayesinde yiikselm igtir.
Dikkatin geniq mindsr vardrr. Dikkat, tam
olarak anlamak iEin btitiin melekelerinizi harekete
gegirmek demektir. Bu yiizden sizlere ilk tavsiyem,
tarihgi. bilim adamr olmak igin gok dikkatli gal-rqrn.
Tarih Qevresi :
Saytn Hocam. Yunan'dan
bahsetmigken Atina'daki ki.iltiirel ve felsefi birikimin nasrl ortaya grktrlrndan bahsedebilir misiniz?
inarCn<: Biliyorsunuz, ben eski ga!
miite-
hasssr defilim, bu durumu bellii yorumlayabilirim.
Bu s<iylegi, Sayrn Halil lnalcrk ile Bilkent Univenitesi'nde 16.2.1994 rarihinde yapilmrqrrr
Yunan medeniyetinin temelinde alnl ve dikkat vardr. G0z0 ve eli en iyi kullananlar, eski yunanlilardrr. Heykellerine bakrn; insanm biittin adalelerini bir anatomist gibi tasvir ederler. Bu ancak
dikkatle olur. Goztin g0rmesi ldzrm. El de gOriileni
yahnlagtracak kadar beceri kazanml$tr.
Bugiin Batr Medeniyeti'nin de, Roma Medeniyeti'nin de temeli eski Yunan'drr. isldm da Abbasiler doneminde Yunan Kiiltiirii'nti benimsem:gtir.
Bu, bir nevi R6nesans'trr. Avrupa'nrn R6nesansr'ndan Once gergekleqen bu islAm Ronesansr, yunan'r incelemekle olmugtur.
Tarih Qevresi:
Saym Hocam, bize son Ea-
hqmalannrzdan bahseder misiniz?
ixerCu< t
siyon, tarihgiler iqin mrrazzam
bir malzeme verecck,
sosyal-ekonomik tarihimiz aydrnlanacaktn.
Bu projenin, Anadolu'ya ait beg livayr kapsayan birinci cildi grktr. Projeyi Devlet Argivleri
Genel MiidUrlii[ii'ne g6tiirdiim. Izah ettim, benimsediler. Ve bu giizel kaynak ortaya grktr.
Bu proje l0-12 sene Oncesine gider. O raman
Ankara ve lstanbul'da tahrir defterleriyle u$raEan
arkadElan topladrm. Tarih Kurumu'nda yedi-sekiz
kiqilik bir komite kurduk. Ben projeyi izah ettim.
Tahrir defterlerini Tiirkgelegtirip yayrmlam ant n tam
ilmi ihtiyacr kargrlayamadrfr inancrndayrm. Qiinkti
herkes vesikayr kendi anladrfr gibi aktanr. Vesika-
yr, do!rudan dopruya ilim adamrnrn kontroliine
sunmak lilam. Eler Tiirkgelegtirme yaplyorsanlz,
aynr zamanda vesikanrn trpkr basrmrnr da vermelidir ki, ilim adamr kontrol edebilsin. Aynca terimleri
izah etmek, iyi dizinler yapmak lAzrm. Tabii, haritalar ve dalrnrk malzemeyi cetveller halinde toplamak da gok miihim. Tiim bu gahgmalar malzemeyi
iglemek demek delildir. Igleyecek olan tarihEiye
yardrmcr olmah demektir. Bence vesikalar b6yle
yayrmlanmah. Ben bu metodu 1954'te yayrmladrlrm Arnavid defteri 0zerinde uyguladrm.
Ozetle, Tarih Kurumu'nda mesaimizi bu
kilde planlamayr Onerdim.
p-
Ama bazr arkadaqlar-ki bunlann arasrnda
Dil Tarih'ten Olrencilerim de vardr- Bu projenin yiiriimeyecelini evvelA arEivin defterleri bize vermeyecelini ileri stirdiiler. hojenin baqrnda kimin olaca$m bir sorun yaptrlar vs.
Toplantr sonunda bir genel sekreter tayin et-
Once size, tahrir defterleri hak-
tik. Ben Amerika'dan her geliqimde projeyi soru-
krndaki gahgmalardan bahsedeyim. Mesel0 bu
elimdeki Muhasebe-i Viliyet-i Anadolu Defteri. 16.
asr ortalanna, Kanuni devrine ait defterlerden biridir. Bu defterler sayesinde beg ytizy,rl dncesi ile bugiinkii Tiirkiye'yi kargrlaqtrrmak m0mkiin olacalitrr. Bu defterlerden Anadolu'nun biiti.in itretimini,
niifusunu, koylerini, hayat gartlannr toplu olarak
dlrenmekteyiz. Yoksa, gu ya da bu sancala ait EaIrqmanm yalnn o bdlge igin bir mAndsr olabilir.
Eler sistematik bir gekilde negredilirse, bu kollek-
yordum. O zaman Tarih Kurumu BaEkanr olan zat
bana projenin kuruldan gegtigini sdyledi, ancak bu
hususta biiyiik bir faaliyet g0riinmiiyordu. Artrk
Projenin tarihe kangtrlrnr diigiiniiyordum. Bir siire
sonra genel sekreter tayin ettilimiz Prof.B.Yediyrldrz Ordu'ya ait bir cilt grkarttr. Benim sOyledifim
sistemi oldukga giizel takip etmig, kendisini kutladrm. Proje biit[n Tiirkiye'yi kapsryordu. Beraber
yiirtitecektik. Bizde, ilmin ilerlememesinin bir sebebi takrm faaliyetinin, ortak gah$malann yaprlama-
tarih Eevresi
larih gevresi
masrdrr: "bu igten bana ne menfaat gelir" diigiince.sryie hareket edilmesidir. Beraber Eahgrlsaydr. bir
defter yerine on defter yayrmlanmrg olurdu.* $imdi
Devlet Arqivler ldaresi'nin projeyi yiiriitmesi ile takrm gahgmasr gergeklegmig ve bu giizel eser ortaya
grkmrgtrr Diinya'da, Osmanh'nrn ve Tiirkiye'nin
gOriiqmek istedim. Birq'ok tlclit nttulcvtr :tltlrIrrtt lurlde kendisiyle g0rii$mck nltilttkun oltttittlt. lstltttlrtrl
MiitiUsii Selahattitt Kaya vc AbclUllziz llayttrtlrr'rtt
bu projcyc yakrnhk gt)slcrnlolcri Uz.crirtc bir vakrl'
kurmali istcdim. Bo[az.igi LJnivcrsitcsi'ttdcrt hirkitq
arkadaqla gdriiftiim. Ancak vakrf kunnak qok gUQti.i.
yanltg yorumlanmasmdan qikayet ediyoruz. Igte bu-
Sonra lstanbul Universitesi Etlcbiyat Faktiltcsi Dcka-
nu yenecek olan gey, b6yle vesika kiilliyatlannr on-
nr Sayrn Nurhan Atasoy'la gdriiqttim ve kendisiltc
projeden bahsettim. Anlayrgh. enerjik bir bilim adaml olan Nurhan Hanrm, projenin lstanbul Universitesi Edebiyat Falciiltesi'nin Sanat Tarihi Aragtrma
lara gOndermek, onlan gahgmaya heveslendirmektir.
Bu vesikalar sayesinde hem Ttirkiye igin bilgimizi
esash bir gekilde ilerletmek, hem de drgarda Tiirk
tarihinin objektif kaynalilardan incelenmesini saplamak miimkiin olacalitrr. Tiirkiye'de takrm gal4masr
igin ortaya attrlrm projeterden bir tanesi de, Osmanh
tarihinin. lstanbul tarihinin en biiyiik argiv malzemelerinden biri olan Istanbul Miiftiiliilii'ndeki kadr sicillerinin neEredilmesidir. Bu arqivde 9000'den fazla defter bulunmaktadrr. Bu vesikilardan var:ulanarak biitiin Istanbul tarihini ue Osmanir sosyal,
iktisadi tarihini yazabiliriz. MesetA, esnaf tegkilatrnr
tetkik etmek istiyorsunuz. Manisa'da, Diyarbakrr'da.
yani pek gok yerde esnaf tegkilAtr vardr. Ama bu
tegkilatrn en miihim, en m0kemmel qekilleri
lstanbul'dadr. Dolayrsryla Istanbul esnaf tegkildtrnr
incelediliniz zaman Osmanh tarihinde
teqkil0trnr en
esnaf
iyi gekilde incelemig olursunuz. lstan-
bul Mtiftiiliipt'nde bulunan bu kadr sicilleri. Osmanh tarihgilili igin birinci derecede dnemli vesika kiilliyatrdrr. Ancak bu kiilliyat iizerinde bazr ferdi qahgmalar yanrnda sistemli bir ekip gahEmasr yaprlmamrltlr. Bu 9000 defterin taranmasr, incelenmesi
ancak bir takrm gahgmasr ile miimkiindiir. On yrldan beri, bu kadr sicilleri iizerinde, bir ekiple sistematik tetkikal yapmayr ve bir dergi grkartmayr dtigiiniiyordum. Bu sicillerin neqredilmesini bir proje
olarak zamanln Belediye Bagkanr Bedrettin Dalan'la
' Tashih srmsm4a yukan&ki sarrrl,an okuyan boamz pmf.Dr. Bahacddin Yediyldrz, bu.konunun, sayrn prcf.Di. Halil lnalcrk tarafurdan ayn
olaylann btrbirine h-anlrrn-lank ve igin asir son4turulmaksrzn yanhq dcicrlmdirilmig oldulunu, Ordu'ya 6ir deficrin,'Tahrir Defterlirinin-yaytnr Pojsi'ylc hig bir alikasrnin bulumadri:nr siiylemis ve sunlan anhtmr{rrr: Onlu-Y6Gi Tarihinin Kaymklan l- t.t55 T"ritrii Tahri r Dcfteri- (Anlum 192), Tu* Tarih Kurumu'nda ycniqaf Bilim ve Uygplama
K.olu fmliyetlcri.gcrgcvcsinde, Sondaj Mctoduyli fU* iye,ni n S-oiyal ve
Ekonomik Tarihini AraSrrrma Projciidr altmja yiirilttilen bir anqrrman1n.r]! 0rtin0dllr. Bu pr61c, s6z k6nusu kitabrn Sunuq krsmrnda d; bclirtlze.rcl T0*iyl'nin deliqik hus0siyetlcrc
on billgesinin,
lifdi{i
"ahip
T0rklerin billgcye ycrlcqmcsinicn gii'nilmitze kadar
uianan LiiiUn dO1a{cpflc ilgili kaynaklannr belli b-irsisrcrn dahilinde yayrnlmayr vc
hcr.b6lgcyc iit bu. kaynak kolcksiyonlannr disiplinler anir laklaqrmlarla
tshlil chck surctiyle ttilgcdcki sbsyo-ktilt0rcide[iqmc vc surcfiliklcri
va\alarnayt, on bdlge arasrnda yaprlask mukavaclirle Tilrltiyc,nin ssyal v_c eko_nmik tarihi hakkrnria 'gencl bir fikii edinmcl hcdiflcmekredir- Ordu Yitroi Tarihi'nin Kavn-afUn I'i, prcic icin pilot bijlsc olarak
sceil.gn by yUrcy-e 6it dilcr kayiuklann yayinrLtip c'decckrir.)k yayrntn Dtr rahnr dencn oknasr tamamo tGidilfidir. cunku areivlcrdc yit_
rcyle ilgili en eski kaymk odur. Bu cilucn snn,
yOrcyli itgiti Ci&r
trhrir dcfierlcrini, vakfiyeleri, $cr'iyc sicillcrini,"yn,ttlUtrinime fufteri.ri'ndcn dcrlcncn vcsikalan. mezar railannr kitabeleri, scyihatnimclcri.
Merkezi'ne balh olarali yiiriittilebilecelini sOyledi.
QahEmalara baqladrk. Saytn Vehbi Kog'tan para
iki asistan tuttuk, bilgisayar vs. edindik. Sicilleri inceletmeye baqlattrk. Bu vesikalann
en mtihimlerini ayrrrp. trpkr basrmlanyla beraber
sistemli bir yayrn yapma gayesini giitmekteyiz. Bu
yardrmr alarak,
suretle lstanbul tarihinin kaynahlannr ortaya Erkanp
bilim adamlanna sunmak istiyoruz. Osmanll-Tijrk
tarih tetkiklerine faydasr ile birlikte bu projenin di-
ler bilyiik anlamr da Ti.irk lstanbul'unult olugunu
ve
tarihini dtnyaya tanrtmaktr. Bugi.in yeniden Ortodoks diinyasrnm ba$$ehri gibi gOsterilmeye gahqtlan Istanbul'un tarihini bu kaynahlarla ortaya koymak eski Bizans'm yerinde beqyiizyrlhk bir tarihin,
bir medeniyetin ytikselmig oldulunu dtinyaya anlatmaktrr. Fetihden 6nce lstanbul harabe halinde idi.
1453'te niifusu 40.000'e diiqmiiEtii. Fetihden sonra
istanbul Tiirk idaresinde Avrupa'nm en niifuslu ;chirlerinden biri haline getirilrni$tir.
Bu kadr sicilleri projesi $u anda yiiriimekledir. Kurdulumuz komitede tantnmtq uzmanlar EaIrgmalitadrr. Komitede AMullah Kuran, Zafer Top-
rnahalli basrndan dcrlcmclcri, vs... ihtiva cdcn di!cr ciltler yaytnlanacaktrr. Bunlardan biri son tashih, di!eri dizgi aqatnastntladtr. llii tancsi de
yayrna hazrr vaziycttedir. Amltrnna dcvanl ctnrektedir. ln*an bulunursa, di!cr dokuz billgeylc ilgili lahlrttalam da pcyderpcv boqlanacnktrr.
Sayrn l\of.Dr. Halil lnalcrk rn hahscttilr Trhrir Dcftcrlcri Yuyttrr l\o.;csr
ise, XVI. asnn bclli bir kcsiliylc ilgili, yanr synr znnlnn dilirninc iit olup.
Oncckinde oldulu gibi dikcy olamk on biilgcyi de!,il. yutay olarak olkc
gcnclini ilgilenilircn btttiln Trhrir Dcfterlcrinin ttpkrbastnrtnt hcdeflemcktedir. On-on iki senc 6ncc delil fakat bcq altt scnc dncc ltcrqcktcn
bu konuda TUrk Tarih Kurumtt'ndo naytn Inalcrk'rn baqknnhfrnda bir
toplantl yaprlmrl, prcjenin aaslan 0zcrinde konuqulmq, bcndcn dc genel sekretcrlifini ]triltnlem rica edilniqti. Ancah, bu loPlanlldsn sonn,
katrlanlar 6n gahgma ynpamk hangi dcflcdcnn yayrnlannrast gcrcktigini
T0rk Tarih Kurumu'na bildircccklcr, ben tlc onlan Kurunrutt plan ve
prcgmmlan gerqevesindc prcjelendicccktirn. Maalcscf toplantlya katlianlann hig birinden o gilnden sonn siizl0 ya da yazrlt hcr hangi bir ses
Qrkmamrltlr. Bu scbcple loplantrda tlzcrindc dunrlan duql.lncc, prejclcndirilip Kurum'a suulmr imkanr bilc bulsmslntltrr.
CottitOugit ilzcre, tarihi l')39'da toplnnnn Birinci Ncqriyut Kongrcsi'nc
Iadar uanan Tahrir Dcftcrlcrini yrytnlarrta dO10nccri vc hununla ilgili
bazr ycni teqebb0s vc uypulamalarla, bcninr yuttllmcklc oldu!,unr Sondaj
Metoduyla Ttl*iyc'nin Sosyal vc l;,konornik 1-arihini Amr;trnna Pmjcsi'nin kapsam. tnctod ve antoq bnkttntndan hir; bir nli\asr yt'ktur.
rak, Cemal Kafadar. Nurhan Atasoy, Tiilay Artan.
AMiilaziz Bayrndrr gibi krymetli arkadaqlar gahgmaktadu. Proje igin lstanbul'da yeni kurulmug olan
Tarih Valifr ile de iqbirlipi yapmakrayrz.
Bagka bir proje ise Tarih Vakfr'nca yiiriitiilen Eyiip Sultan Projesi'dir. Eyi.ip Sultan Projesinin
gegmi$i de Eoyledir:
Ben geng bir dogent iken Rrfltr Mel0l Merig
birgiin beni bir yere gdtiirccegini sOyledi. Rrflc Bey
miitevazi. kendisini gOstenneyen, fakat bilgisi sa!lam, Osmanhca'yr gok iyi bilen efendi bir adamdr.
Beni EyUp'e gOtUrdU. Eyiip srrtlarrndaki manzara gu
idi: 16. ve 17. asra ait mezar taglanmrz, bir kenara
atllmrqtt. BirEok yerler gimentodan bir duvar Oriilerek aile mezarh$l haline getirilmiq. meseld iizerine
"Ferit Bey'in aile mezarhlr" yazrlmrgtr. Tarihimizi
oradan s6kiip atmak. gaspetmek gabasr inanrlacali
gibi de$ildi. Mezar ta$lan gingeneler ramfindan kagnhp satrhyor, orasr bir raq ocagr gibi kullanrhyordu. Bir de, oralardaki sokaklam. kahvelere Piene
Loti gibi bir Fransrz Subayrnrn adrnr vermiqler. Bu
kadar guursuzluk olmaz. Higbir millet, tarihine karqr bu kadar saygrsrz delildir. Orada, bu tabloyu
gOsterirken Rrflu Mel0l'un gOzleri yaqh idi ve "Halil bir geyler yapahm. uyarahm. Bu kadar kayrtsrzhk olmaz. Sen buranrn halini unutma" dedi.
Rrftr Bey'in s6ylediklerini hiEbir
zaman
unutmadrm. Eyiip projesini olu$turdum, Ne yapmak
gerektigini anlarrrm. istanbul Mtifriiliilti'nde Eyiip
mahkemesinin 629 tane defteri var. Bu defterler 16.
asnn ba;laflndan itibaren tutulmu$. Bunlan kullanarak Eyi.ip'tin b[tiin tarihini. topografyasrnr, biiyiik
adamlarrnr
ve tijrbelerini
aydrnlatabilirsiniz.
Eyiip'iin en Onemli tarafi Peygamber'in mihmandan
Eyiip Ensari'nin mezannrn fetih slraslnda bulunmasldlr. Bu mezann kegfi askerlere gevk vermig ve
fetih baganlmrgtr.
Osmanhlar Eyiip Sultan'r yeniden var etmi$lerdir. Eyiip bizim yoktan var euigimiz bir qehirdir.
Bu balumdan Osmanh qehircili$i tarihinde 6zel bir
yeri vardrr.
Proje igin Kiiltiir Bakanhlr'na giuim. Ktiltiir
Bakanhlr'nda dzellikle belirtmek istiyorum, Sayrn
Emre Kongar, kendisi de iiniversiteden oldulu iEin
projenin Onemini hemen anladr. Projenin Onemli oldulunu ve destekleyeceklerini sdyledi. Tabii projeyi
gahsrma veremeyecekleri igin Tarih Vahfi'na balh
olarak Eyiip Sultan Projesi faaliyete gegti. Orada
proje iki yolda geliqmektedir. llki arutlann restorasyonu ki bu iEi Tarih Vakfi'ndan Prof.Dofan Kuban
iistlendi. Eyiip'iin tarihinin vc vesikalann ne$ri ifini ise benimle Eal{an bir grup aldr.
Tarih Qevresi : Sayrn Hocam. argive girdilinizde nasil Eahgrsrnrz? Belli hipotezlerle mi 9ahgma yaparslnrz, yoksa gah$malar mr hipotezlerinizi belirler'l Model kullanrr mrsrnrz?
iN.q.LCfX : Bilimde evveh hiporez konur.
Yani bir model diigiin0riiz. Ondan sonra deliller
aranrr. Deliller, hipotezi giiriitiiyorsa hipotez de$iE-
tirilir.
Doktrine saplanmamak gerekir. Bugiin,
Marxist, Weberian ve Vallerstein modelleri var. Bu
modeller kullanrhyor. Gergekler. modellere uydurulmaya Eal{lhyor. Bu suretle hakikitr bildiren ve'sikalar
ihmdl ediliyor" model iistiin geliyor. Birgok
tarihgimizin yaptrlr hata budur. Bir tarihEi, kendisini. ezilmiq, sdmiirtilmtiq srnrflann kahramanr olarak hisseder ve Marx'rn s6yledi[i Eekilde, bu modele gore Osmanh tarihini izah etmeye gahErrsa tarihimizde hig olmamrg geyleri olmul gibi gOsterir
ve vesikalan saptmr. Bu tarihEilik defildir. Esas
yalilagrm dolrudur. Yani, ilmi gal$mada evveli hipotez konur, ama vesikalar hipotezi desteklemiyorsa
hipotez gdzden geqirilir. MeselA, "Asya Tipi Ureum
Tarzr" teorisi. bizim uarihimize. genellikle Asya imparatorluklan tarihine uygulanmak istenmi$tir. Bu
modelin iilkemizdeki baqhca savunucularr Prof.
Qa$ar Keyder ve Prof. Huricihan lslamolluInan'drr. Kendilerinin de belirttili gibi onlar Asya
Tipi Uretim Tarzr teorisini izlerler. Ashnda Tiirkiye'de Asya Tipi Modelini ilk kullanan ve bUtiin tarihEilere ilham veren Sencer DivitEioptu'dur.Bence
bu modelcilerin ilk hatasr, Osmanhca'yr iyi bilmemeleri ve belgeleri hakkryla okuyamamalandrr.
Ikincisi ise Omer Liitfi Barkan ve Mustafa Akda!
gibi arqivlere girip vesikalar iizerinde gahqan insanlann tetkiklerini, kendi modellerine uygun bir qekilde anlamaya gahgmalandrr. Ote yandan burada bizim en biiyilk qik0yetimiz. yazdrlrmrz qeylerin dik-
tarih gevresi
tarih gewesi
:-
gi.ince ve
katle okunmamasrdri. Ben bir fikir ortaya attrllm
zarnan, bir hakikati s0yledilim zunan delillerini srralanm "Bu neticeye varmak igin gu vesikanrn tanrklr[rna, bu vesikanrn tanrkhlrna bagvurdum",
derim. Dolayrsryla s0ylediklerimin dolru olup olmadrlrna bakmak igin, s0yledilim delilterin dikkat-
le okunmasr lizrm. Benim en
Di[er bir gikayetim ise, bazr tarihgilerimizin
belgeleri okuyup gegmeleri, bunlan hakkiyle yorumlamamalandrr. MeselA, daha Once bahsettifim
tahrir defterlerini okuyan arkadaglar, defterleri alular, htilAsa edip, kag gift var, ne kadar hasil var, niifus ne kadar yazrp brrakrrlir. Bunlann sosyal tarih
bakrmrndan yorumuna gitmezler. Muhakkali bir filozofun bir sosyololun hipotezine ballanmak zorunda de[iliz. Kendimiz de ortaya bir hipotez atabiliriz. Model demiyorum, giinkii modele kargryrm,
ama hipotez kullanmak daima yararhdrr. MeselA
Marx'ln modelinden grkartrlmrg bir hipotez vardr.
$ehir ve k0y birbirlerine ekonomi bakrmmdan ne
kadar bafhdrr? Bu hipotezle vesikalara bakarak o
giinkii cemiyette k0y-gehir iliqkileri iizerinde belli
bir konuyu aydrnlatabiliriz. Tabii ki, vesikayr kendi
halinde brakacak yerde, bir hipotezle yorumlamaya
gahgmak daha ileri bir tarihgiliktir. Modele kargrylm ama, bir hipotezte hareket etmek minilr yorum
isteyen bir ilmi faaliyetin ilk basamagrdr.
Tarih Qevresi : Sayrn hocam Annales ekolti
igin ne diigiiniiyorsunuz? Tarihqili[e katkrlan neler-
- INALCIK : Tarihi
'
hadiseler tizerindeki bilgilerimiz bize biiyiik bir yrlrn halinde gelmektedir.
Biz "fact"leri tespit ettipimiz zaman yani a[aglan
gdrdii[iimiiz zaman orrnanl gOremiyoruz. Ormanr
g6rebilmek igin daha kapsamh, daha genig bir bakry aErsr kullanmak ldzrm. Biitiin biiyiik tarihgilerin
yaptftlan budur. Onlar diyorlar ki bu sayrsrz vakalann belli bir zaman iginde ne ifade ettipi, nasrl bir
geligme gdsterdifi, nasrl bir depigiklik meydana
getirdilini g6rmek, bunu ortaya koymali l6zrm. Braudel bunun igin "long duree" nazariyesini yani uzun
siireyle belli bir zaman iginde toplumun ekonomi-
bir gekle
dofru deligme g0riild0lUnU ileri silrer. Hadiseler,
cemiyeti uzun bir zamanda yolurur. Bu deliEmeleri
gOrmek igin uzun z:.maurt dilimlerini de almak gerekir. Bunu yapmak g0gttir. QUnkU her tarihgi vak'alar
tizerinde bu gen\ agryr saflayamaz.
biiyUk
gikiyetlerimden biri budur. lyi okumuyorlar, E0yle
bir g0z atrp gegiyorlar.
dir?
sinde, kiiltiir0nde. dilnya g0r090nde yeni
Braudel,
IL Filip
Doneminde Akdeniz ve
Akdeniz Diinyasr adh kitabrn birinci cildini yazmadan 6nce uzun siire lspanyol, Fransrz ve Ragusa argivlerinde gahgmrgtrr. Ondan sonra bu hadiselerin,
cemiyette uzun sifede meydana getirdifi defigmeleri g6rebilmigtir. Biiyiik tarihgilerin savunduklarr
gey gudur: Yiiksek seviyede, yani devlet ve politika
seviyesindeki hadiseler bize cemiyeti, cemiyetin de-
liqimini gbstermemektedir. Yeni ekol II. Diinya
savaSl sonrasmda cemiyetin yalnrzca devlet, politika olarak de[il bir biitiin olarak ele ahnmasr gerektilini ortaya koydu. Bu da Marxist yaklagrmrn sonuglanndan biridir. Qtinkii Man, siyasi hadiselerin,
altmda bu hadiseleri belirleyen esas factlerin sosyG'
ekonomik "fact"ler oldulunu ileri siirer. Annales
Man'tan ilham almrgtrr. Ama onun formiiliine Roru
kOriine baflanmamrgtn.
Annales ekoltiniin esas fikri qudur: Cemiyeti
biitiin0yle gdrmek lAzrmdrr. Bilhassa, cofrafya,
ekonomi, n0fus hareketleri gibi temel kurumlan ele
almak gerektilini diiq0ntiyorlar. Birincisi Braudel'in "long duree" kavramrnda simgelenen, belli
bir devir igindeki de[igmeleri tarihi verilerden orlaya grkartmak ikincisi biitiin cemiyet hadiselerini bir
biitiin olarah aragtrmak, 0giinciisti; cemiyetin geliqimindeki belli bagh ana fakttirleri ve onlardaki deliEmeleri incelemektir. Bu fakt0rlerden 6nde geleni cofrafi gewenin $artlandr. Ornefin: higbir zaman Orta Asya steplerinde ltalya'daki getigmeleri
bulamazsmu. Annales ekol0nde. Ozellikle Braudel.
co[rafyanrn Onemini hir deteminizme kaydrrmrytr.
Annales de bir determinizm sayabilecelimiz
baEka
bir gey. niifus deligmelerinin iqtimai deliq-
meleri belirlemesidir. Ama tarih, hergeyden evvelA
hiir insanrn iradesine. hiir yaratrcrhlrna balhdrr.
Meseld, aynr Eevre iginde qartlan ve medeniyetleri
farkh iki toplum olugabilmigtir: Yunan ve Osmanlt
toplumlan gibi. Demek ki insan unsuru, serbest dU-
kiiltiir, determinist balogtan daha 6nemli-
dir. Bugiin Fransa'da Le Gofla, Annales ekoliin0n
son temsilcileri olarali Braudel'e cephe almrglardr.
Bunlar mantaliteden, zihni davranrgtan hareket ederek tarihi izah etmeye gahgryorlar.
Tarih Qevresi
:
Sayrn Hocam, elimizdeki
kaynalilarla, belge kiilliyatlanyla Avrupa'da yaprldrpr gibi bir Osmarh giinliik hayatr yazrlabilir mi?
iNALCIK :
Osmanh'nrn resmi arqivleri
gtinli.ik hayatrn iskeletini resmi kanunlar gergevesinde verir. Gergek hayat qartlannr ortaya E*artmaya yetmezler. Ama, Osmanh argivlerindeki qikayet
defterlerinden. devletin vergilerine, ekonomisine ve
idaresine atrflarda bulunan geyler grkartrlabilir. Bu
kolleksiyonlarda Osmanh gtinliik hayatrnrn yalnrz
bir cephesini bulabiliriz. Argivler drgrndaki kaynaklar ise, qeriyye sicilleri ve seyahatnlmelerdir.
Ornelin, Evliya Qelebi'ye dayanarali 1?. yy. Osmanh sosyal ve ekonomik tarihi yazrlabilir.
llging seyahatnAmelerden bir tanesi Alman
gezginci Dernschwam'rn Osmanh giinltik hayatrnr
anlatan eseridir. Bundan bagka yine B.l-a Brocquiere (1432) Bursa'da II. Murat'la gOrii$mii$ bir seyyah
casustur. Bu seyahatnAme de Osmanh sosyal tarihgilili aEsmdan onemlidir. Charles White (1842), A.
Galland'rn yazdrklan da onemlidir. Dolayrsryla
bunlardan yararlanarak Osmanh giinliik hayatrnr
yazmak mtimkiindiir. Ama pek gok tarihgimiz, bu
kaynalilan kutlanmadrlr igin giinliik hayatrn yaz;.lamayacalrnr sOylemektedirler. Oysa, Osmanh gi.inliik hayatrnr giiniimiizde de gOrmek miimkiindiir.
Modern ve rasyonel bir devlet oldulumuzu iddia er
rnemize ralmen, bugiin hAli patrimonyal toplum geleneklerimiz devam etmektedir. Meclisin kaprsrnda
bagbalianr karErlayanlar. Osmanll viizerasrndan
farkh defildir. Qolu zaman devlet iqlerimizi gahsi
iligkilerde Edzmeye Eahqtrlrmrz bir gergektir. Osmanh'yr kilgiimsemek ign sOylemiyorum. Ama, bu
sistem zamanlnr tamamlamrgtrr. Vakti geEmiE kurumlan, sistemi ve zihnryeti bugtine uErmali gerici-
minizden sonra neler soyleyebilirsiniz? Bu konuda
bir kitap yazm yr diiqiiniiyor musunuz?
iN.q.LCtx : Tarihgi, tarihi belli bir diinya
gOriigiiyle gOriir. Gerek yagadrlr toplumun geleneklerinden, gerek qahsi felsefesinden stynlmast
giigtff. Ranke der ki. "Tarihginin vazifesi, kendisini.
inceledipi devrin $artlanna gOtiirebilmesi ve o zamanda yagayabilmesidir." Bugiin, Avrupalt tarihgiler Osmanh ve Tiirkiye hakkrnda objektif tarih yazamryorlar. 16. asrrda siiper gtig olan Osmanlt'yt
bugiink[ Ttirkiye'ye bakarak subjektif olarak inceliyorlar. Yakm zamanlara kadar Tiirk gtlgebedir, medeniyesizdir diyorlardr. Bu nedenle bizim tarihgililimizin objektif olmasr ve bu sapmalarla miicadele
etmesi gerekir. Bunu Onlemek igin, biz milli konulan segip Tiirk ve Osmanh tarihini subjektiviteden
vesikalan kuiianarali kurtarmaya gahqryoruz.
Tarih Qevresi: Sayrn Hocam, son olarali tarih gahqmali isteyenlere tavsiyeleriniz nelerdir?
iNLI-CfX : Evvela ilim adamr olmak igin
insanrn kendi kendine karEt yalanct olmamast
ldzrmdrr. Hakikatsever olmasr laztmdrr. Oviilmek
ve gohret igin gahgrrsanrz biitun disiplinlerde oldu[u gibi bu disiplinde de baganh olamazsrnz. Hakikatr ortaya grkaran tarihgiyi sevmeseniz bile ktskang olmamalrrnu. Onu, okumak ve anlamak zorun dasrn rz. Zamanrntzrn mantal itesine hog g drtinmek iEin yazarsann hakikati inceleyemezsiniz. Bir
takrm modaya tAbi tarihgiler vardr. Bunlar argivlere, vesikalara yrllannr vermig, buluqlar yapmry tarihgilerden, buluElannr alrlar ve bir modele, bir kahba ddkerek q0hret yapmak isterler. Bu tarihgiler,
bir gahqmadan bir ciimleyi veya bir fikri ahp esas
metni unutarak, bu ciimleye ve fikre dayanarak tenkitle metnin diler taraflanndaki deliller ve agtklamalar ahnmadrgr igin noksan ve yanhg tenkitler yapar, gahgmayr yapan insanr kiigiimserler. Bu yalnz
bizde depil ABD'de gok yaygrn trir usuldiir. Simgesi
gudur : "Putlan krr, meghur ol". Fakat bu metod geri teper.
liktir.
Tarih Qevresi
:
Sayrn Hocam. tarihgilik, tarih epitimi ve tarih metodu halikrnda bunca deneyi-
nn
nz.
Tarih Qevresi: Sayrn Hocam, bize ayrrdtltzaman ve dlrettikleriniz igin gok tegekktir ede-