Oxford Textbook of Public Health - Chapter (303

Oxford Textbook of Public Health - Chapter (303

*İŞÇİLER
*FİZİKSEL ENGELLİ KİŞİLER- REHABİLİTASYON
YAKLAŞIMI
*MENTAL RETARDASYON:ENTELLEKTÜEL BOZUKLUK VE
SONUÇLARINA HALK SAĞLIĞININ YAKLAŞIMI
Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi
Halk Sağlığı A.D
Yrd. Doç.Dr.Meltem Çiçeklioğlu
Arş.Gör.Dr F.Özlem Polat
İŞÇİLER
1.Giriş
2.İş kazası ve hastalık yaygınlığı
z
Maliyet tahminleri ve ekonomik kayıp
z
Mesleki hastalığın az tanınma nedenleri
3.Mesleki kaza ve hastalığın önemli grupları
z
Akciğer/ kanser/deri/ infeksiyöz hastalıklar/üreme çağı
hastalıkları/kas-iskelet kazaları/ciddi travmatik
kazalar/gürültüye maruz kalma
4.Ekonomik küreselleşme ve işçilerin sağlığı
5.Spesifik gruplar
z
Gelişen ülkelerde/çocuk/kadın/engelli işçiler
İŞÇİLER
6.Mesleki hastalığın tanısı
z Klinik tanı-mesleki hikaye
z Epidemiyolojik analiz- kesitsel çalışmalar/orantılı mortalite çalışmaları/
retrospektif kohort mortalite çalışmaları/nüfus temelli sağlık bilgisinin
epidemiyolojik analizi
z Toksikolojik değerlendirmeler
z Araştırma öncelikleri
7.Mesleki hastalık sürveyansı
z Mesleki maruziyet sürveyansı/mesleki hastalık sürveyansı
8.Mesleki hastalığın önlenmesi
z Eliminasyon veya yerine koyma/mühendislik kontroller/çalışma
pratikleri/idari kontroller/personel hijyeni/koruyucu araçların kullanımı
9.İşçilerin sosyal hakları
10.Bilme hakkı
11.Tartışma
1.GİRİŞ
z İşçiler büyük ve önemli bir nüfusu oluşturur.
z WHO*1997*2600milyon iş gücü*%75’i gelişen ülkelerde*%60-70 erişkin
erkek/%30-60 erişkin kadın.
z ILO*1996*5-14 yaş arasında 250 milyon çocuk*en az 120 milyonu tam
gün çalışmaktadır.
z İşçiler,iş yerinde maruziyetlerin neden olduğu hastalıklarla karşı
karşıyadır:
Asbestos - mezotelyoma ve akciğer kanseri*boya-mesane kanseri*benzenlösemi*toz-kronik bronşit*solvent -sinir sistemi hastalıkları*CO-kalp
hastalığı*pestisit-kadın/erkek üreme fonksiyonu bozukluğu*sık
tekrarlayan travma-kas/iskelet sistem kronik hastalıkları.
TARİHÇE:
z Amerika*1970*iş güvenliği ve sağlığı kanunu*güvenli ve sağlıklı çalışma
koşulları.
z İngiltere*1788*ilk kanun*baca süpürenler ve çırakları*19. ve 20. yy’da
bu kanunu takip eden yasalar çıkmıştır.
z 1974*iş kanunu *işçilerin korunması ile ilgili düzenlemeler
z 1988*sağlığa zararlı maddelerin kontrol yasaları
z 1989*Avrupa Birliği*işçilerin temel sosyal hakları
1.GİRİŞ
z Koruyucu yasalara rağmen işe bağlı hastalığı azaltmadaki başarı
düşüktür.
Örneğin; silikozis dünya çapında en yaygın mesleki akciğer
hastalığıdır.(WHO 1999) Her yıl Amerika’da yaklaşık 300 ölüm
meydana gelmektedir. Asbestosla ilgili 1990’lı yıllarda yanlışlıkla
kampanyalarla satışları artmıştır.
z İşe bağlı hastalığın kontrolünde sürveyans teknikleri, riskli
grupların tanımlanması,hastalığın yaygınlığının kontrolüne yönelik
girişimler etkili olarak uygulanabilmektedir.
z Toksik zararlar,işyerinden ortak çevreye sızarak hava,içme
suyu,besin kirliliği de yapabilmektedir. Yine bu toksinler
kontamine işçilerin elbise ve ayakkabıları ile taşınmaktadır.
z Bu bölümde işyeri zararları, ekonomik küreselleşme ile
ilişkisi,kadın ve çocuk işçiler, mesleki kaza ve hastalığını
önlemedeki tekniklerin hiyerarjisi değerlendirilecektir.
2.İŞ KAZASI VE HASTALIK
YAYGINLIĞI
z İşe bağlı kaza ve hastalığın yaygınlığında bilgi
kaynağı, birçok ülkelerde,tam olarak güvenilir
değildir.
z ILO,1.1 milyon insan iş kazası ve hastalıktan
her yıl ölmektedir.250 milyon işyeri
kazalarından,300bin işçi ölmektedir. Her yıl
160 milyon yeni olgu işe bağlı hastalık
görülmektedir.
z 1994 yılında, işverenler 6.3milyon iş kazası,
515bin mesleki hastalık rapor etmiştir.
2.İŞ KAZASI VE HASTALIK
YAYGINLIĞI
Maliyet tahminleri ve ekonomik kayıp:
z Ekonomik kayıplar büyüktür.ILO*1997*işe bağlı tüm kaza ve
hastalık maliyeti yaklaşık %4’tür. En fazla maliyet %40 ile kasiskelet sistemine aittir.
z 1992 için total yıllık maliyet 171milyar dolardır.
Mesleki hastalığın az tanınmasının nedenleri:
z Klinik ve patolojik olarak diğer hastalıklardan ayırımındaki
güçlüktür.
z Ticari kimyasalların çoğu potensiyel toksisite yönünden
değerlendirilmez. Örneğin,endüstride kullanılan 70bin kimyasalın
sadece 12bininde hayvanlarda toksisite test edilmiştir.
z Diğer bir neden,işyerindeki zararlılar hakkında sağlık
çalışanlarının farkındalık yokluğudur.
3.MESLEKİ KAZA VE HASTALIĞIN
ÖNEMLİ GRUPLARI
z Mesleki hastalık her sistemi etkileyebilir.
z Akciğer ve deri toksik maddelerin direk teması ile ilişkilidir.
z Sese bağlı işitme kaybı ve kas-iskelet hastalıkları işyeri fiziksel
ortamlarına bağlı olarak sıktır.
z AKCİĞER HASTALIKLARI:Akciğerin toz hastalıkları veya
pnömokonyozları (silikozis, asbestos )*kanserleri*mesleki
astım*endüstriyel bronşit* irritanların diğer etkileri*
infeksiyonları.
z KANSERLER:Akciğer*mesane*deri*plevra
(mezotelyoma)*karaciğer* hematopoetik sistem*kemik ve
yumuşak doku sistem.
z DERİ:Tekrarlayan travmaya bağlı olarak oluşur.En sık kontakt
dermatit görülür. Sıklıkla tarımcılık,ormancılık,balıkçılık gibi
alanlarda sıktır.
3.MESLEKİ KAZA VE HASTALIĞIN
ÖNEMLİ GRUPLARI
z ENFEKSİYÖZ HASTALIKLAR:Hepatitler(özellikle hepatit b ve
c)*HIV*Tüberküloz
z ÜREME ÇAĞI HASTALIKLARI:Kurşun, pestisitler,metil civa, karbon
disülfit gibi maddeler,östrajenler, anestezik gazlar gibi.Erkeklerde
sperm sayı-fonksiyon-şekil bozukluğu,hormon değişikliği;kadınlarda
menstrual bozukluklar, infertilite, kromozal kırıklar;annenin maruz
kalmasına bağlı preterm doğum, fetal kayıp, prenatal ölüm,çocukluk çağı
malignensileri oluşmaktadır.
z KAS-İSKELET SİSTEM KAZALARI:Akut travmalardan sonra oluşur.En
fazla üst ekstremite el-bilek tutulması ile görülen karpal tünel
sendromudur.
z TRAVMATİK KAZALAR: Amputasyonlar,kırıklar,ciddi laserasyonlar, göz
kayıpları,akut zehirlenmeler,yanıklar.
z SESE MARUZ KALMA:85dB ve üzerinde sese bağlı işitme kaybı riski
görülür.
4.EKONOMİK KÜRESELLEŞME VE
İŞÇİLERİN SAĞLIĞI
z Hızlı teknolojik yenilik ve çok uluslu organizasyonların artışı işçilerin
güvenliği ve sağlığında büyük etkisi olmuştur.
z Bu yenilik,ortaklık,ticaret kuralları,yatırım sermayesi,gelişen yeni
ürünlerle şekillenmiştir.
z Hızlı iletişim,gelişmiş hava ve deniz ulaşımı, rekabet halinde geçici-hızlı
kampanyalar, artan hızlı ve verimli çalışma dünya ekonomisini ayakta
tutmaktadır.
z Artan alışveriş ihtiyacı*güçlü olmak*bilgisayarlı üretim*zamanında
üretim*üretimi arttırma *esnek çalışma* işçilerin kontrolünün
kaybı*artan iş hızı*artan iş stresi nedeniyle part -time ve evde çalışma
gibi alanları doğurmuştur.
z Küresel ekonomi, dünya bölgeleri arasında farklıdır. Endüstriyel
gelişmiş ülkelerde silika, asbestos,ağır metallere maruziyet, bilgisayara
bağlı ergonomik maruzlar,yeni sentetik materyal ve solventlere
maruziyet;gelişen ülkelerde temel maruziyet ise tehlikeli maddelerin
gelişmiş ülkelerden taşınmasıdır.
5.SPESİFİK GRUPLAR
z Gelişen ülkelerdeki işçiler: Dünya iş gücünün 8/10 çalışanı gelişen
dünyadan kaynaklanır.İşçi sağlığı ve gelişmişlik bir çok nedenle ilişkilidir
.Örneğin kötü beslenme, endemik hastalıklar,düşük eğitim,tropikal
iklim durumu kötüleştirebilir.
z Çocuk İşçiler: Çocuklar önemli nüfusu oluşturur.ILO’ nun 1996 yılındaki
tahminlerine göre 5-14 yaş 250 milyon çocuk
çalışmaktadır.Çalışmalarında yoksulluk ilk nedendir.Bir çok açıklamalar
işverenlerin düşük ücretle çalıştırdığı hakkındadır.Zararlı maddelere
duyarlı oldukları için anatomik,fizyolojik,psikolojik olarak daha fazla
etkilenirler.
z Kadın İşçiler: Sosyoekonomik durum, iş , üreme fonksiyonu ve aile
bakımı olarak rolleri vardır.Çeşitli iş alanlarında
çalışmaktadırlar.Özellikle karpal tünel sendromu erkeklerden fazla
görülür. Kayıt dışı çalışmaları ve ev çalışmalarının ücretlendirmesi
olmaması dezavantajlarıdır.
z Engelli İşçiler: Fiziksel engelli insan olmasına rağmen işyerinde kendileri
için olumlu gelişmeler yapılabilir….
6.MESLEKİ HASTALIKLARIN
TANISI
z Tanımlama ilk adımdır. Klinik gözlem, epidemiyolojik analiz,
kimyasalların toksikolojik değerlendirilmesi önemlidir.
z Klinik tanı: Klinisyen uyanık olmalıdır. Etyolojiye yönelik mesleki
hastalığı tanımlamalıdır.
Mesleki hikaye:
z Tanı için mesleki hikaye önemlidir.Rutin olarak her hastaya bu
yönden soru sorulması önemlidir.İş yerindeki
kimyasallar,duman,gazlar,toz,radyasyon sorgulanmalıdır.
6.MESLEKİ HASTALIKLARIN
TANISI
z Epidemiyolojik analiz: Kesitsel çalışmalar,orantılı mortalite
çalışmalar,retrospektif kohort mortalite çalışmaları,nüfus
temelli sağlık bilgilerinin epidemiyolojik analizidir.
z Toksikolojik değerlendirmeler: Klinik ve epidemiyolojik
çalışmalar altında ölçümler yapılmalıdır.Maruziyette bu
kimyasallar laboratuar testlerle bulunabilir.
z Araştırma öncelikleri:1995’te,Amerika’da başlatıldı.Çalışma
grupları tanımlandı.Hastalık,ölüm,ekonomik etki gibi kriterler
kullanıldı.21 öncelikli araştırma alanları tanımlandı.
7.SÜRVEYANSI
z Hastalık sürveyansı, mesleki hastalık tipleri,
coğrafya,endüstri,işe göre dağılımı sağlar.
z Mesleki maruziyet sürveyansı :Toksik kimyasallara maruz kalan
nüfus değerlendirilir.Bu amaçla, endüstride kullanılan
kimyasalların tanımı, maruz kalan işçilerin sayısı, spesifik
gruplarda toksisite değerlendirilmesi önemlidir.
z Mesleki hastalık sürveyansı :NOMS,ABLES, SENSOR ve çeşitli
proğramlar uygulanmıştır.
8.ÖNLENMESİ
Mesleki hastalığın önlenmesi için kullanılan hiyerarşi teknikleri:
z Primer önlem( maruziyeti azaltma)
*eliminasyon veya yerine koyma*mühendislik kontroller*çalışma
uygulamaları*idari kontroller*personel hijyeni*koruyucu
gereçlerin kullanımı.
z Sekonder önlem( maruziyet etkisinin azaltmak)
*klinik gözlem, maruziyet öncesi tarama,aşırı maruziyetin
saptanması
*ilave kontrol ve sinerjik maruziyetler
z Tersiyer önlem(hastalık etkilerini azaltmak)
*hastalığın klinik tedavisi*rehabilitasyon*işe yeniden giriş
9.İŞÇİLERİN SOSYAL HAKLARI VE
BİLME HAKKI
z Medikal ve rehabilitasyon, ödenekler olarak,kanuni sistem, iş
kazası geçirenlere ve fatal kazadan sağ kalanlara destek
sağlayabilmektedir. Özellikle endüstriyel ülkelerde işçi
korumaları vardır. 1995 yılı,Afrika-%16,Latin Amerika %43,Asya-%23 olarak sosyal güvenlikten faydalanmıştır.
İşçilerin sigortası,medikal durumlar,uygunluk kriteri,finanse
etme ve idaresine göre her ülkenin yaklaşımı farklıdır.
Uluslararası,işçi koruma proğramları uygulanmaktadır.Tüm
proğramlar da işgücü kaza ve hastalığını önlemeye yöneliktir.
z Bilme Hakkı: Bu,işveren ve işçi,düzenleyen şirketler,işyerinin
yakınındaki kuruluşlar arasında zorunlu olarak bilginin paylaşımını
sağlar.Temel olarak da dakik olarak bilginin verilmesidir.
Potensiyel zararlar hakkında işveren bilgiyi vermekle sorumludur.
10.TARTIŞMA
z İşçiler,işyerinde kaza ve hastalıkla karşı karşıyadır. Koruyucu
yasalara rağmen yine de görülmektedir. Bu da klinik pratisyen ve
tanımlama,önleme ve idarisine yönelik halk sağlığı proğramları için
esastır. Uluslararası koordinasyon gereklidir. Hükümetler ve
çokuluslu toplumlar ileri teknoloji ve kaynakları paylaşabilmelidir.
z Ürün kampanyaları yerine, finansal olarak özendirici durumlar
sağlanmalı, güvenli ürün ve teknoloji ihracı yapılmalıdır.
z En azından, uluslarası sistemler, ham madde ve ürünler gibi
potensiyel zararlı maddelerin etiketlenmesini yapabilmelidir.
FİZİKSEL ENGELLİ KİŞİLERREHABİLİTASYON YAKLAŞIMI
1.Giriş
2.Epidemiyoloji
3. Nörolojik hastalıklar*Travma*Hareket hastalıkları
4.Genel durumlar
5.Rehabilitasyon süreci
6.Rehabilitasyon ekibi
7.Hizmetlerin düzenlenmesi
FİZİKSEL ENGELLİ KİŞİLERREHABİLİTASYON YAKLAŞIMI
8.Rehabilitasyon hizmetlerinin sunumu
9.Kimler için rehabilitasyon?
10.Rehabilitasyon yerine getirilmezse ne olur?
11.Rehabilitasyon araştırması
12.Rehabilitasyon sonuç ölçümleri
13.Tartışma
1.GİRİŞ
z Yaşlı nüfusun artmasıyla, fizik tedavi merkezleri sağlık bakımında
toplumda ihtiyaç haline gelmiştir. Ve mortaliteyi, hastalığı ve travmayı
azaltmaya yönelik büyük düzenlemeler yapılmıştır.
z Başlangıçta sağlık hizmetlerindeki yaşam kalitesi akut faz ve
sonrasındaki rehabilitasyona bağlıyken, sonradan sosyal hizmetler,
mesleki hizmetler ve çevreye bağlı olmuştur.
z Rehabilitasyon son yıllarda oldukça gelişmiştir. Sağlığa dayalı
olmaktansa, rehabilitasyonun bütünlüğü önemlidir.
z Yeni teknolojilerin kullanımı ile yeni olanaklar sağlanmıştır.
z Fiziksel engelliğe klinik yaklaşım, rastgele olmaktan çok, hizmet dağılımı
çocuklara, yetişkinlere, çok yaşlılara göre ayrılmıştır. Farklı ülkelerde
verilen hizmet, çeşitli isimlerle adlandırılır. Avrupa’da ortak kullanılan
terim, fizik ve rehabilitasyon bakımıdır.
z Rehabilitasyon 1.Dünya Savaşından sonra önem kazanmış, 2.Dünya
Savaşından sonra tanınmıştır. Spinal kord hasarları aynı zamanda
bulunmuştur.
2.EPİDEMİYOLOJİ
z Engelliliğin anketi, İngiltere’de, 1988-1989 yıllarında,
populasyonun %10’da tüm prevalans gösterilmiştir. Bu
anket,sadece kayıtlı olan rahatsız kişilerin
sayılarından değil, evinde yaşayanlar, çocuklar,
hizmetler, taşıma, işveren, finansal durumlar ve kendi
evinde olan engelliler de dahil edilmiştir.
z Prevelans tahminleri, ICIDH( International
Classification of Impairments Disabilities and
Handicaps) kriterlerine göre 1’den(az önemlilik)
10’a(çok önemlilik) kadar olan ağırlık skalası
uygulanarak yapılmıştır.
TABLO 1,Engellilik Tiplerine Göre 13 grubun prevelansı,İngiltere,ICIDH,1000 kişi
YAŞ GRUPLARI
ENGELLİLİK
TİPLERİ
16-59
60-74
75+
Tüm yetişkinler
Hareket
31*
198*
496*
99*
İşitme
17
110
328
59
Kişi bakımı
18
99
313
57
El çabukluğu
13
78
199
40
Rehberlik
9
56
262
38
Entellektüel
fonksiyon
20
40
109
34
Davranış
19
40
152
31
Uzanma ve gerilme
9
54
149
28
İletişim
12
42
140
27
Kontinans
9
42
147
26
Şekil bozukluğu
5
18
27
9
Yeme,içme,sindirme
2
12
30
6
Farkındalık
5
10
9
5
TABLO 2,Engellilik Tiplerinin önemlilik derecelerine göre yüzdeleri
ENGELLİLİK TİPİ
ÖNEMLİLiK
DERECESİ
1-2
3-4
5-6
7-8
9-10
TOPLAM
Fiziksel olmayan
engellilik
38
26
17
5
0
23
Fiziksel
39
35
31
25
18
33
Fiziksel ve duysal
21
31
30
36
28
28
Fiziksel ile mental
ve/veya duysal
2
8
24
34
56
18
TABLO 3,Fiziksel Engeliliğe (ICD grup)neden olan hastalık grupları ve yetişkinler için tüm
engellilik tiplerinin sıklığı(1000 kişi)
ENGELLİLİK(ICD
GRUP)
TÜM
GRUPLAR
HAREK
ET
ENGELLİLİK
TİPİ
UZANMA VE
GERİNME
EL
ÇABUKLUĞU
ŞEKİL
BOZUKLUĞU
KAS-İSKELET
46*
56*
64*
67*
61*
İŞİTME
38
1
0
0
1
GÖZ
22
2
0
1
2
DOLAŞIM
20
23
10
7
5
MENTAL
13
3
2
3
1
SİNİR SİSTEMİ
13*
12
21
22
12
SOLUNUM
13
14
3
2
1
SİNDİRİM
6
2
2
1
5
GENİTOÜRİNER
3
1
1
0
2
KANSERLER
2
1
3
2
4
ENDOKRİN
2
2
1
1
1
İNFEKSİYONLAR
1
1
1
1
3
KAN
1
0
0
0
0
DERİ
1
1
0
0
4
KONJENİTAL
0
0
0
0
3
DİĞER
6
2
3
4
1
3.NÖROLOJİK HASTALIKLAR*
TRAVMA*HAREKET
z İnme
z Multipl sklerozis
z Parkinson hastalığı
z Motor nöron hastalığı
z Serebral palsi, spina bifida, muskuler distrofiler
TRAVMA:
z Beyin hasarı
z Spinal kord hasarı
HAREKET:
z Artritler
z Amputasyon
4.GENEL DURUMLAR
z
z
z
z
z
z
Basınç yaraları
İnkontinans
Seksüel problemler
Konuşma, iletişim ve ilgili hastalıklar
Duysal-görsel ve işitme bozukluğu
Okuldan ayrılmış ve genç yetişkinler
5.REHABİLİTASYON SÜRECİ
z TANIMLAR:(ICF sınıflaması)
*İMPAİRMENT:Bozukluk:
Psikolojik,fizyolojik,anatomik olarak yapı ve/veya
fonksiyon kaybı/anormalliğidir.
*DİSABİLİTY:Özürlülük&AKTİVİTE:
Bu bozulma sonucu, yetilerin kısıtlanması veya yetilerden
tamamen yoksun olmasıdır.
AKTİVİTE:Birey tarafından gerçekleştirilen eylem ve
davranışların yerine getirilmesidir.
*HANDİCAP:Engellilik&KATILIM:
Bozukluk ve özürlülükten kaynaklanan sosyal
dezavantajdır.
KATILIM:Toplumsal yaşam içerisinde yer almaktır.
5.REHABİLİTASYON SÜRECİ
z WHO, 1980 tanımı günümüzde kullanılmaktadır: Sağlık temelli
rehabilitasyon(çalışmanın tanımı)*tıbbi rehabilitasyon*rehabilitasyon
terapisi.
z Rehabilitasyon ve engellilik arasındaki ilişki:Patoloji*bozukluk*
özürlülük*engellilik terimlerine göre yapılmıştır.(WHO,1980,
ICIDH)
z WHO,1997(ICIDH-2);’özürlülük’ ve ‘engellilik’ terimlerinin yerine
’ aktivite’ ve ‘katılım’ terimlerinin kullanımı daha uygun görülmüştür.
z Kişiler için yapılacak yaşam desteği prensipleri:
*Kişilerin beklentilerini belirlemek
*Yaşamlarına girmek
*Kişi destek servisleri
*Topluma kazandırma
*Özel servisler
*Kişinin gelişimi için fırsatlar verilmesi.
Bozukluk,Yetenek, Katılımda Rehabilitasyon Hizmetleri
Ve Sağlık İçeriği
REHABİLİTASYON HİZMETLERİ
Patoloji_bozukluk*
*
*
*
*
*
*
*
****************************Katılım
*
*
*
*
Sağlık hizmetleri*
*
*
*
*
*
Yetenek
*
*
Bağlayıcı faktörler
(fiziksel çevre,kaynaklar,sosyal çevre)
6.REHABİLİTASYON EKİBİ
z Rehabilitasyon multiprofesyonel bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım,
kişiler ve uygulayıcıların arasındaki iyi iletişime bağlıdır.
z Ekip, multidisipliner ve interdisipliner halinde çalışmalıdir.
z Bu ekipte:Doktor*fizyoterapist*hemşire*mesleki terapist*
klinisyen*sosyal hizmet uzmanı*konuşma ve dil terapisti
görevlidir.
z OLGU :29y,K,evli ve 2 çocuk annesi, spontan pons hemoraji,
spastik quadripleji, disfaji, dizartri, depresif, duygudurum
bozukluğu,ağrılı ekstremite ve çene, tekrarlayan göğüs
enfeksiyonları,üriner inkontinans *
z PLAN:ağrı/ mobilite/transferi/dokuların
korunması/iletişim/disfaji/kontinans / duygudurum ve
kişilik/çevresel kontroller/ev yönelik rehabilitasyon olacaktır.
OLGU:GÖREV DAĞILIMI
1.
2.
AĞRI*doktor
MOBİLİTE*doktor,fizyoterapist,ortotist
,hemşire,iş terapisti
3. TRANSFER*fizyoterapist,hemşire.
4. DOKU KORUNMASI*iş terapisti,hemşire
5. İLETİŞİM*konuşma ve dil terapisti,iş terapisti
6. DİSFAJİ*hemşire,konuşma ve dil terapisti
7. KONTİNANS*hemşire
8. DUYGUDURUM-KİŞİLİK*doktor,klinik psikolog
9. ÇEVRESEL KONTROLLER*iş terapisti
10. EV*doktor,hemşire,iş terapisti,sosyal hizmet uzmanı
7.HİZMETLERİN ORGANİZASYONU
z Tanım:Genel rehabilitasyon*Özel hizmetler*Özelleşmiş
rehabilitasyon olarak hizmetlerin organizasyonu sağlanır.
z Rehabilitasyon hizmetlerinin dağılımı:
*Özelleşmiş Merkezler:yataklı tedavi kurumlardır. Ayaktan hasta
da kabul etmektedirler.
z Rehabilitasyon hizmetleri, genellikle, hastalık ve kaza
birimlerine göre ayrılarak hizmet sunmaktadırlar.
*Bölgesel rehabilitasyon hizmetlerin gerekli olduğu
durumlar:nörolojik,travma, kas-iskelet,kalp-solunum hastalıkları.
z 1986 ve 1993, İngiltere,yayınlanan raporlarda hizmetler
tanımlanmıştır. Buna göre, Genel(sosyal rehabilitasyon) ve
Özelleşmiş hizmetler(tıbbi rehabilitasyon) olarak ayrılmıştır.
7.HİZMETLERİN ORGANİZASYONU
z GENEL HİZMETLER:
LOKAL:*rehabilitasyon terapisi*tekerlekli sandalye hizmetleri*ortotikler
*kontinans *doku canlılığı*disfaji *engellilik ve seksüel
öğütler*yardımlar ve ekipman*iletişim rehberliği*rehabilitasyon
mühendisliği
ÜST DÜZEY:*Engelli yaşam merkezleri*değerlendirme
merkezleri*rehabilitasyon araştırması ve gelişimi
z ÖZELLEŞMİŞ HİZMETLER:
LOKAL:*yatan ve ayaktan hasta rehabilitasyonu*toplum rehabilitasyon
ekipleri*inme merkezleri*beyin hasarı merkezleri* parkinson, multipl
skleroz merkezleri*bel ağrısı merkezleri*
ÜST DÜZEY:*Spinal kord hasarı merkezleri* prostetik
merkezleri*kompleks ortotik,oturma,tekerlekli sandalye
merkezleri*özelleşmiş iletişim rehberlik merkezleri*çevresel kontrol
hizmetleri
8.REHABİLİTASYON
HİZMETLERİNİN SUNUMU
Hizmet Sunum Modelleri:
z Akut hizmetler
z Tıbbi klinikler
z Hastalığa spesifik klinikler
z Toplum rehabilitasyon ekipleri
z Primer bakım ekipleri
z Hastanın yönetimi
z Diğer kuruluşlarla bağlantılar: Sosyal ve mesleki rehabilitasyon
ve hizmetleri.
9.KİMLER İÇİN REHABİLİTASYON?
Bunun için 4 sorunun sorulması, kaynakların en iyi şekilde kullanımını
sağlamaktadır:
z Kişilerin isteklerine göre rehabilitasyon düzenlenir mi?(hastane
birimleri)
z Rehabilitasyonun etkinliği nedir?( komplikasyonlar,fiziksel ve
sosyal çevre,bağımsız yaşam)
z Rehabilitasyonun yararı nedir?
z Rehabilitasyonsuz olabilir mi?
10.REHABİLİTASYON YERİNE
GETİRİLMEZSE NE OLUR?
z Düzeltilebilir nedenler (beslenme,ağrı,yutma, mobilite v.s), fiziksel
inaktivite problemleri ve post-akut fazda önemlidir.
z Başarılı sosyal integrasyon, sadece bu faktörlere değil, erken
rehabilitasyon yokluğundan kaynaklanan birçok problemlere bağlıdır:
z İmmobilite :Bacak yaraları, spastisite, kontraktür, osteporoz
z Ağrı
z Beslenme
z Yutma problemleri
z Mesane ve barsak problemleri( konstipasyon ve inkontinans)
z İletişim problemleri
z Duygudurum ve davranış problemleri
z Özellikle üriner trakt ve göğüs enfeksiyonlarından kaynaklanan sistemik
hastalıklar
z Komplikasyonların altındaki neden
z Oral hijyen
z Ekstremite kaybı
11.REHABİLİTASYON
ARAŞTIRMASI
z Populasyonlardaki rehabilitasyon çalışmalarının gösterilmesi,
birçok sağlık bakım alanlarından farklıdır. Kişilerin isteklerine
göre değiştirilir ve ilaç tedavisi gibi standartı olmamıştır.
z Randomize ve diğer kontrollü klinik çalışmalar en iyi kanıt
olmuştur. Cochrane Collaboration, rehabilitasyonu da içeren tüm
randomize kontrollü sağlık bakım alanlarını kayıt etmiştir.
Medline ve diğer veri tabanlarında ise çok az kısma yer
verilmiştir.
z Medline’de tüm randomize kontrollü çalışmalar,1987 ve 1995
arasında Klinik Rehabilitasyon’da yayınlanmıştır.
z Randomize kontrollü çalışmalar, rehabilitasyon araştırmasında
uygulamada kısıtlıdır. Nedenleri: *Çalışma büyüklüğünün
yetersizliği*kontrolsüzlük*terapinin tanımlanamaması*sonuç
ölçümlerinin uyumsuzluğu*körlüğün olmaması*genelleştirmenin
azlığı*maliyet bilgisinin eksikliği.
12.REHABİLİTASYON SONUÇ
ÖLÇÜMLERİ
REHABİLİTASYON İHTİYACI
REHABİLİTASYON YAPISI
Ekip*ekipman*yapım*
Organizasyon yapısı
REHABİLİTASYON YÖNTEMİ
Değerlendirme*amaç durumu*
Aracılık*yeniden değerlendirme
BAŞLANGIÇ AŞAMASI
Problemlerin gösterilmesi*
Prognostik faktörler
SONUÇ AŞAMASI
Gösterilen problemlerin azaltılması,çözümü
ARACILIĞA GİRİŞ
Değerlendirme*amaç durumu*
Aracılık* yeniden değerlendirme
ARACILIK DEĞİŞİKLİKLERİ
bozukluk-rahatsızlık*
Çevre*beceri*tedavi sonucu
13.TARTIŞMA
z Son 20 yılda rehabilitasyon büyük bir şekilde büyümüştür.
Nörologlar, romatologlar, geriatristler, solunum hastalıkları
uzmanları, kardiyologlar da bu eğitime dahil olmuştur.
z Fizik ve rehabilitasyonda resmi eğitim proğramları dünya
çapında yayılmıştır.
z Sağlık bakımında klinik ve politik aktiviteler önem kazanmıştır.
z Yeni teknolojiler *mesleki rehabilitasyon *organizasyon
*akademik temelle olan ilişkileri de halk sağlığı alanının önemini
vurgulamaktadır.
TÜRKİYE:
z Özürlüler kanunu:Kanun no:5378/kabul tarihi:1.7.05
z T.C Başbakanlık İdaresi Başkanlığı:www.ozida.gov.tr
MENTAL RETARDASYON:ENTELEKTÜEL BOZUKLUK
VE SONUÇLARINA HALK SAĞLIĞININ YAKLAŞIMI
1. Giriş
2. İçerikler*Sınıflandırmalar*
Terimler*İsimler
3. Epidemiyolojinin Tanımı
4. Santral Sinir Sistemi Bozukluğu
5. Spesifik Etyolojik Gruplar
6. Spesifik Rahatsızlıklar
7. Bağımlılık:Toplum İstekleri*Hizmetlerin
Organizasyonu
8.Toplum temelli hizmetler
9.Tartışma ve özetle
1.GİRİŞ
z Halk sağlığının ilkeleri :Problemin doğası ve
büyüklüğünün epidemiyolojik açıklaması,
önlenmesi, geniş toplum proğramlarına öncelik
verilmesini içermektedir. Önleme proğramları
birçok olanak sağlamaktadır.
z Geçen 30 yılda tutumlar değişmiştir.
Endüstriyel ülkelerde doktorlar ve parasal
bakımın hakim olduğu, büyük, uzak, özel
kurumlar temel olmuştur. Rahatsızlık,
yaşlanma ve uzun dönem hastalıkla ilgili olarak
modern halk sağlığı yaklaşımı gereklidir.
2.İÇERİKLER*SINIFLANDIRMALAR*
TERİMLER*İSİMLER
z Mental retardasyon, ne tek başına antite ne de klinik tanıdır.
İçeriği, sınıflandırması, terminolojisi ile birçok karışıklığı
içermektedir.
z Pediatristler, genetikçiler, biyokimyacılar, psikologlar,
psikiatrisler, eğitimciler, yöneticiler,sosyologların alanları ile
birbirine geçmektedir. Her gruba göre, farklı hasta beklentileri
ve problemleri vardır.
z Güncel sınıflandırmalar:
*ICD-10(WHO 1992a)/IQ kriteri/ yetersiz ve pratikte nadiren,
*AAMR 1992 ve DSM-IV/IQ bilgisi/ kısıtlayıcı,
*ICIDH(WHO 1980)/mental retardasyon sınıflaması, bozuklukrahatsızlık-engellilik tanımlamaları,
*WHO 2001 sınıflaması,bu tanımlamalarda değişiklik yapılarak Ocak
2001’de sonuç olarak yayınlanmıştır.
z Bu bölümde kullanılan kelimeler, ICIDH içeriğine dayanmıştır.
Buna göre, ‘Küresel’ ve ‘Parsiyel kategori olarak ayrılmıştır.
2.İÇERİKLER*SINIFLANDIRMALAR*
TERİMLER*İSİMLER
KÜRESEL Kategoriler:
z Yaygın entellektüel bozukluk:
*Kriter: Entellektüel
*Ölçümler:Zeka ve gelişme testleri
*Temel kategoriler:Şiddetli;IQ 50’nin altında(bazen içeriğine göre ayrılır)
Orta;IQ 50-69 arasında
z Yaygın öğrenme güçlüğü:
*Kriter: Eğitsel
*Ölçümler:Öğrenme başarısının çoğunluğu
*Temel kategoriler:Şiddetli-orta kullanılmakta ise de sıklıkla hastalık tarifi
z Yaygın bağımlılık( mental retardasyon gibi entelektüel bozuklukla ilgili):
* Kriter:Farklı toplumlarda değişkenler
*Ölçümler:Bağımlılık skalası veya adaptasyonsuzluk
*Temel kategoriler:Şiddetli;Çoğunlukla IQ 50’nin altına sınırlıdır.
Orta;Çok değişkenli sosyal seleksiyon kriteri
2.İÇERİKLER*SINIFLANDIRMALAR*
TERİMLER*İSİMLER
PARSİYEL Kategoriler:
z Fiziksel bozukluklar, etyolojik ve patolojik gruplar:
*Kriter:Çoğunlukla patolojik/ etyolojik tanı
*Ölçümler:Genellikle klinik ve laboratuar
*Temel kategoriler:Çoğunlukla medikal tanı gruplarının sağladığı
nörolojik bozukluklar
z Bozukluk ve rahatsızlıkların sendromları:
*Kriter:Epidemiyolojik olarak belirti ve semptomların gruplaşması
*Ölçümler:Klinik,radyolojik,biyokimyasal v.s
*Temel kategoriler:Epilepsiler, serebral palsiler, otistik spektrum
hastalıkları,psikiyatrik hastalıklar
2.İÇERİKLER*SINIFLANDIRMALAR*
TERİMLER*İSİMLER
z Spesifik bozukluklar (fonksiyon kayıpları):
*Kriter:Normal fonksiyonlardaki kayıpların tanımı
*Ölçümler:Elde edilir standardize değerler
*Temel kategoriler:Spesifik
motor,duysal,entelektüel,duygusal,davranışsal disfonksiyonlar
z Sosyal dezavantajlar:
*Kriter:Sosyal dezavantaj
*Ölçümler:Oldukça az standardize ölçümler
*Temel kategoriler:Kazanç,istihdam,eğitim,erişim,utanç, suistimal
z Bakıcıların ilgisi:Hasta ve aile dezavantajları
*Rahatsız kişiler gibi sosyal dezavantajlar
3.TANIMLAYICI EPİDEMİYOLOJİ
z Sıklıkları etkileyen faktörler:
*Mental retardasyon gibi heterojen kategorilerin
insidans ve prevalansı oldukça dinamiktir.
*Birçok nedenle meydana gelen sıklıklar tanımlanmış ve
ayrılmıştır. Çoğu hastalıklar konsepsiyonda meydana
gelir. Diğerleri erken fetal yaşam,doğum sırası,erken
postnatal dönemde meydana gelir. Yeni olgular,yaşla
daha az sıklık gösterir. Ve yığılmanın başlaması 4-5
yılda olmaktadır.
*İnsidans, grupların tanımlanmasını içerir. Gerçek
insidans çeşitli sendromlardan dolayı zordur.
*Hastalığın başlangıç süreci, mortalite, göç farklı
zamanlarda ve farklı toplumlardaki prevalans
değişikliğine yol açar.
3.TANIMLAYICI EPİDEMİYOLOJİ
z Şiddetli entellektüel bozukluk(IQ 50’nin altı)
*Nokta prevalansı farklı toplumlarda doğum
kohortlarına benzer değişir. Gelişmekte olan
ülkelerde bazen özellikle iyot eksikliği
bulunurken, gelişmiş ülkelerde Down’s
sendromu görülmektedir.
*Yaşa spesifik prevalans da değişkendir.
*Zamana ait değişiklik gelişmiş ülkelerde de
benzerdir.
*Sosyal faktörler.
4.SANTRAL SİNİR SİSTEMİ
BOZUKLUĞU
zSSS hasarı ve hastalığı ile ilişkili
entellektüel bozukluğa bağlı bilinen
patolojik nedenler ve sendromlar
oldukça azdır.
zEtyolojik çalışmalar, özellikle nedensel
faktörler ve patolojik sonuçlarla ilgili
olmalıdır.
5.SPESİFİK ETYOLOJİK GRUPLAR
z Down’s sendromu
z Frajil X sendromu
z Kalıtsal metabolik hastalıklar( konjenital hipotiroidi,
fenilketonüri)
z Resesif genetik anormallikler
z Nöral tüp defektleri
z Fetal alkol sendromu
z İyot eksikliği hastalıkları
z Genel beslenme
z Perinatal faktörler
z Bulaşıcı hastalıklar
6.SPESİFİK RAHATSIZLIKLAR
Mental retarde kişinin tanımı ve değerlendirilmesi:
z Entelektüel bozukluğu olan birçok kişi, günlük yaşamlarında motor ve
duysal rahatsızlıktan etkilenir.
z Yetenek ve rahatsızlıklara göre farklı proğram planlanır.
z Çalışmalar, mobilite ve sosyal etkileşimin, IQ’dan daha iyi belirteç
olduğunu göstermektedir.
z Epilepsi %20-50, serebral palsi %15-40, görsel problemler %10-30
şiddetli entelektüel bozuklukta görülürken, birçok motor ve duysal
rahatsızlıklar düşük IQ ile ilişkilidir. Bunlardan kaynaklanan iletişim
problemleri daha zordur.
z Psikoterapi, konuşma terapisi, mesleki terapi, psikolog, aile doktoru,
pediatrist, psikiatrist, öğretmenler, hemşireler, sosyal çalışanlar ve
bakıcıların eşliğinde profesyonel yardım gereklidir.
z Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde farklı problemler izlenir.
z Duysal değerlendirme önemlidir. Gelişim ve zekanın değerlendirmesinde
sağırlık engeldir.
z Sosyal adaptasyon, rehabilitasyon rehberliğinde değerlendirilir.
7.BAĞIMLILIK:TOPLUM İSTEKLERİ
VE HİZMETLERİNORGANİZASYONU
z Hikaye, organizasyon ve bakım felsefesi:
*19 .yy’ın sonlarından beri entellektüel bozukluk, tüm toplumlarda ayrı ve
önemli bir problem olarak çıkmıştır.
*Birçok ülkede kurallarla desteklenen kurumların yerini profesyonel toplum
temelli hizmetler almıştır: özürlü ve ailelerin organizasyonu*amaçların
yeniden tanımlanması*hizmetlerin yeniden
yapılandırılması*profesyonellerin yeniden eğitilmesi*özürlü
organizasyonlarının aktif katılımını desteklemek ve teşvik etmek*küçük
topluluk merkezleri kurmak*merkeziyetçi olmayan,eşitlikçi özürlü
organizasyonlarını teşvik etmek.
*Birçok ebeveyn, çocuklarını kurum bakımına vermezler ancak
alternatiflerinin yokluğunda bu kurumlara razı olurlar.
*Kişilerin bağımsızlığını desteklemek, hizmet vermede önemli prensiptir.
Fakat bu şiddetli entelektüel bozukluğu ve multipl rahatsızlığı olan
kişiler için zordur.
*Sonuçta, suistimalden ve hatalı tedaviden koruma, bilgi isteği, kendi istek
ve cevaplarına göre yardım, kanun ve sivil haklarla desteklenmiştir.
8.TOPLUM TEMELLİ MENTAL
RETARDASYON HİZMETLERİ
zKendi evlerinde yaşamaları
zBilgi ve eğitim
zÇalışma ve boş zaman
zMoniterize etme ve değerlendirme
9.TARTIŞMA VE ÖZETLE
z Yaygın entellektüel bozukluk, öğrenme rahatsızlığı ve bağımlılık
farklı olmasına rağmen, mental retardasyonla içeriği ve
sınıflandırmaları ile içiçedir.
z Birçok organik etyolojik faktörler, entellektüel bozukluk
şiddetli olduğunda önemli nedendir.
z Beklentiler kişisel ve değişkendir. Hizmetler ,’ normolizasyon’ ve
’günlük yaşam’ modelleri şeklinde belirlenmektedir.
z Bu kişiler diğer insanlar gibi aynı hak ve ayrıcalıklara sahiptir.
Toplum ve kültürlerinde edindikleri rolleri ve aktiviteleri
üstlenmektedirler.
z Toplumda kullanılan günlük yaşam modeli pahalıdır. Fakat yüksek
kaliteli kurum bakımından pahalı değildir. Bununla birlikte
sürdürülmesi zordur. Personel ihtiyacı olsa da yeterlidir.
z Toplum temelli hizmetlerde sosyal hizmetlerin sağlanması, tüm
yaş gruplarının ve bakıcılarının yaşamlarının desteklenmesi
gerekmektedir.