Bilim Zincirinde Bir Halka: Ortaça¤ Araplar

Bilim Zincirinde Bir Halka:
Ortaça¤ Araplar›
eçen bölümde Yunan matemati¤inin dura¤an yap›s›na
karfl›n, tüccar bir toplum olan Hindular›n gelifltirdi¤i
matemati¤in “kullan›fll›” yan›n›n a¤›r bast›¤›ndan söz
ederek, bu matemati¤in daha sonra Araplar arac›l›¤›yla Bat›’ya
tan›t›ld›¤›n› belirtmifltim.
Araplar yaln›zca Hint matemati¤inin de¤il, Eski Yunan bilim
ve felsefesinin de H›ristiyan dünyas›na tan›t›lmas›nda rol oynam›fllard›r. Bilim tarihini bir bayrak yar›fl›na benzetirsek, Araplar
bu yar›flta bayra¤›, Hindulardan ve Yunanl›lardan teslim al›p,
yaklafl›k 400 y›l tafl›m›fl ve sonra Bat›’ya teslim etmifllerdir.
Sekizinci yüzy›l›n bafllar›nda, yani ‹slam dininin do¤uflundan yaklafl›k 100 y›l sonra, Araplar do¤uda Hazar Denizi ve
‹ran’dan, bat›da ‹spanya’ya kadar, Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu, Arap yar›madas› ve tüm kuzey Afrika’y› kaplayan genifl
bir alan› ellerinde tutuyorlard›. Hindular gibi, Araplar da ticaretin a¤›r bast›¤› bir ekonomik yap› içindeydiler. Araplar, karada olsun, denizde olsun Balt›k denizinden Seylan’a, Çin’e kadar
her yere gidiyor, mal getirip mal götürüyorlard›.
‹flte Harun Reflid’in o¤lu Memun, Ba¤dat’ta 813 y›l›nda Abbasi halifesi oldu¤unda, Arap dünyas›n›n görüntüsü böyleydi.
Böylesine bir toplumun matemati¤e, astronomiye ve co¤rafyaya
G
21
olan gereksinmesi tart›flma götürmez. Araplar bu gereksinmeyi
karfl›lamak için Eski Yunan kaynaklar›na yöneldiler. Bu yöneliflin en somut örne¤i Memun’un Ba¤dat’ta kurdu¤u Beyt el Hikme (bilimevi) adl› çeviri akademisidir. Akademinin bafl›na Huneyn Bin ‹shak getirilmifltir. Kendisi Nesturi mezhebinden bir
H›ristiyan olan Bin ‹shak’›n emrinde birçok H›ristiyan, Müslüman ve Yahudi çevirmen çal›fl›yordu. Bu çevirmenler, felsefeden
matemati¤e, t›ptan botani¤e kadar Yunan bilgi hazinesinin belli bafll› bütün eserlerini Arapçaya çevirdiler.
Do¤al olarak, Araplar yaln›zca çeviri yapmakla yetinmediler.
Yunan ve Hindu kaynaklar›n› yorumlay›p biçimlendirerek, kendi
bilim dizgelerini de oluflturdular.
Örne¤in cebir Araplar›n elinde bu devirde geliflti.
Harzemli Muhammed Bin Musa’n›n (780 - 850) bu devirde Ba¤dat’ta iki kitap yazd›¤›n› görüyoruz: Birinci kitab›n ad›
ilm el-Cebr ve el-Mukabele [(terimlerin) yerini de¤ifltirme ve
(terimleri) yok etme bilimi]. Bu kitapla “cebir” ya da Bat›l›lar›n deyimiyle “algebra” sözcü¤ü do¤mufl oluyor. Kitap, birinci
ve ikinci derece denklemlerin çözümleri, basit geometri kurallar› ve paran›n belirli oranlarda bölüfltürülmesini ö¤reten miras
problemlerini içeriyor. ‹kinci kitap ise Hindu-Arap say›lar› (yani bildi¤imiz onlu
sayma düzeni) üzerine. Bu kitab›n Arapça asl› kay›p. Latince
çevirisinin
bafll›¤›
flöyle: Algoritmi de
Numero
‹ndorum
(Harzemli’nin Hint
Say›lar› ile HesaplaTabit Bin Karra’n›n Öklid çevirisinden, sa¤da el-Bey- ma Sanat›). Bu kitapruni’nin astronomiyle ilgili bir kitab›ndan sayfalar.
la da, demek ki, Harzemli’nin ad›ndan “algoritma” sözcü¤ü do¤mufl oluyor.
22
Memun’un Suriye’de özel bir gözlemevi de yapt›rd›¤› biliniyor. Zamanla, burada Arap astronomlar› dünya üzerinde 1 de-
Ortaça¤’da yön bulmak için kullan›lan usturlap’›n (astrolabe)
önden ve arkadan görünüflü (1309-1310, Husain b. Ali).
recelik yay›n uzunlu¤unu hesabettiler. Böylece enlem ve boylam
kavramlar› ortaya ç›kt›.
Harzemli’nin Hint kaynaklar›na dayanarak astronomi cetvelleri de derledi¤i biliniyor. Ancak Arap astronomisine en büyük katk›y› yapan kifli el-Beyruni’dir (ya da Biruni’dir, 9731048). Çok genifl kültürü olan Beyruni, Türkçe, Farsça, Sanskritçe, ‹branice, Süryanice ve Arapça
biliyordu. Astronomi, matematik, fizik ve t›p alan›nda çal›flan Beyruni bir
süre Hindistan’da yaflad› ve Hint bilim ve kültürünü inceledi. Daha sonra
Gazne’ye yerleflen ve orada ölen Beyruni birçok kitap yazd›. Enlem ve
boylamlar›n hassas bir biçimde saptanmas› için yöntem gelifltiren, dünyan›n kendi etraf›nda döndü¤ünü Galile’den 600 y›l önce - ilk öne süren
1973, el-Beyruni pulu
odur. Beyruni’nin, ayr›ca 18 k›ymetli
23
tafl›n ve mineralin özgül a¤›rl›¤›n› da hassas olarak saptad›¤›n›
biliyoruz.
Ortaça¤ Araplar›n›n bilim dünyas›na katk›lar›n› ayr›nt›lar›yla incelemek bu k›sa yaz›n›n boyutlar›n› çok aflar. Ancak gene de
fizik ve matematikte erifltikleri düzeyden söz etmemek olmaz.
Bu kiflilerin fizikte ve mekanikte ne kadar ileri olduklar›n›
anlamak için zaman›n modas› olan “hiyal” (harika düzenler)
konusuna bir göz atmak yeterlidir.
Hiyal, özellikle suyu itici güç olarak kullanan “kendi kendine” hareket eden mekanik oyuncaklar, saatlerdir.
Araplar bu oyuncaklar› ve saatleri yaln›zca yapmakla kalmam›fllar, bunlar› anlatan kitaplar da yazm›fllard›r. Örne¤in bunlardan birinde R›dvan, babas›
Muhammed Bin Ali’nin 13’üncü yüzy›l›n bafllar›nda yapt›¤›
bir su saatini anlat›r. Saat
fiam’›n kap›lar›ndan birine yerlefltirilmiflti ve gerçek bir harika
olarak nitelendiriliyordu.
Öteki eserler aras›nda elAbulmusar (787-886), Arap astronomu. Cezari’nin Kitab el-Hiyal’i ile
16’nc› yüzy›lda yay›mlanm›fl bir kitaptan
Benu Musa’n›n (Musao¤ullar›)
1
Kitab el-Hiyal’i say›labilir.
Ortaça¤ Arap fizi¤i yaln›zca hiyal’le u¤raflmad› do¤al ki, bu
yaz›y› ça¤›n en büyük fizikçilerinden birinden, el-Hassan Bin
el-Haytam’dan söz ederek bitirmek istiyorum. Haytam 965’te
Basra’da do¤du, 1038’de Kahire’de öldü. Optik konusunda uzman olan Haytam “Kitab el-Manazir” (Optik Kitab›) adl› ya1
Bu ikincisi ile ilgili olarak Doç. Dr. Atilla Bir’in “Benu Musa’n›n Otomotik
Kontrol Düzenleri” adl› yaz›s›n› sal›k veririm. Yaz›da anlat›lan düzenlerden
biri flöyle sunuluyor: “Hamamlarda ya da sebillerde kullan›labilen bir düzen.
Kaptan çekilen su bir yarat›k taraf›ndan tekrar doldurulmaktad›r. ‹stenirse
kap yerine havuz, su yerine flarap kullan›labilir.”
24
p›t›yla ünlüdür. 1270 y›l›nda “Opticae Thesaurus Alhazeni”
ad›yla Latinceye çevrilen bu kitap, Bat›’daki bilimsel düflünceyi en az 600 y›l etkiledi. Etkiledi çünkü, kitap o zamana kadar
Bat›’n›n bilmedi¤i gözün yap›s›, görsel yan›lmalar, serap olay›,
perspektif, atmosferde ›fl›¤›n k›r›lmas›, kuyruklu y›ld›zlar ve
belki de en önemlisi, kendi icad› olan foto¤raf makinas›n›n atas› karanl›k kutudan sözediyordu.
Bin Haytam’›n en önemli katk›s› gözün nas›l gördü¤ünü
do¤ru olarak aç›klamas›d›r. Haytam’a kadar geçerli olan, Öklid ve Batlamyos’un ortaya att›klar› ve görme olay›n›n gözün
görülecek nesneye yollad›¤› ›fl›nlarla gerçekleflti¤ini öne süren
kuramd›. Haytam bu kuram› reddederek, olay›n bunun tam
tersi oldu¤unu ve gözün, nesnenin yollad›¤› ›fl›nlar› alg›layarak
gördü¤ünü ortaya att›.
‹lginçtir, Bin Haytam bütün bu katk›lar›n› akl› bafl›nda oldu¤unun bilinmesinin tehlikeli olmad›¤› zamanlar yapabiliyordu.
Göze girip rahat yaflamay› amaçlam›fl olsa gerek, Bin Haytam, e¤er kendisine destek sa¤lan›rsa, Nil taflk›nlar›n› denetleyebilecek bir makina yapabilece¤ini iddia etmiflti. Bekledi¤i de
oldu. M›s›r Fat›mi halifesi el-Hakim kendisine destek sa¤lad›.
Ancak beklemedi¤i bir fley daha oldu: Halife makinan›n derhal
yap›lmas›n› istiyordu. Yoksa, kendisini iflkenceyle öldürtecekti.
El-Hakim’in flaka yapmad›¤›n› anlayan Haytam çareyi deli taklidi yapmakta buldu ve Hakim’in ölümüne kadar (1021) bu
oyunu sürdürdü.
25
Matematik E¤lendirir
ünya Yuvarlakt›r. Yerküre üzerinde öyle bir nokta bulun ki, bir gezgin bu noktadan bafllayarak 1000 km güneye gitsin, vard›¤› noktadan 1000 km do¤uya gitsin,
gene vard›¤› noktadan 1000 km kuzeye gitsin ve geriye bafllang›ç noktas›na gelsin.
Yan›t: Kuzey kutbu.
fiimdi siz, istenen özelli¤i sa¤layan baflka bir nokta bulun.
D
Dünyay› Kavramak. Dünyam›z›n ekvatordaki çevresinin
40.000 km oldu¤unu biliyoruz. fiu halde tam 40.000 km uzunlu¤unda bir ipi ekvatorun etraf›na dolarsak ip dünyam›z› s›k› s›k›ya saracakt›r. Bu ipi, çepeçevre, yerden 1 m yüksekten geçecek flekilde gevfletebilmek için ne kadar uzatmak gerekir acaba?
Her Üçgen ‹kizkenar m›d›r? fiimdi |AB| = |AC eflitli¤ini isA
pat edece¤iz! fiekildeki ABC üçgeninin A
aç›s›n›n aç›ortay›yla BC kenar›n›n orta
dikmesinin kesiflti¤i noktaya O diyelim.
E
D
O’dan AB ve AC kenarlar›na OD ve OE
O
dikmelerini inelim. Ayr›ca O’yu B ve C köB
C
flelerine birlefltirelim.
M
27