"Gazetecilik eti÷i" dersi çerçevesinde etik sorunlara akademik

"Gazetecilik eti÷i" dersi çerçevesinde etik sorunlara akademik

øletiúim kuram ve araútırma dergisi
Sayı 23 Yaz-Güz 2006, s. 233-246
Sunum - Makale
"Gazetecilik eti÷i" dersi
çerçevesinde etik sorunlara
akademik yaklaúımlar
Süleyman ørvan
Do÷u Akdeniz Üniversitesi øletiúim Fakültesi
Özet: Bu makale iletiúim fakültelerindeki iletiúim eti÷i derslerini incelemektedir. Bu
amaçla önce medya eti÷i derslerinin tanımı ve içeri÷i üzerinde durulmakta ve
ardından daha önce yapılmıú araútırmalardan örnekler vererek etik derslerinin
amaçları irdelenmektedir. Makale, bu ba÷lamda, iletiúim fakülteleri müfredatında
medya eti÷i dersinin en temel derslerden birisi olması gerekti÷i konusunda artık
yaygın bir anlayıú oldu÷unu, fakat ders içeri÷inde nelerin bulunması ve bu dersin nasıl
iúlenmesi gerekti÷i konusunda fikir birli÷i olmadı÷ını belirtmekte; medya eti÷i
dersinin temel amaçlarının neler olması gerekti÷i konusunda e÷itimcilerle ve
ö÷rencilerin aynı görüúleri paylaúmadı÷ını vurgulamaktadır.
Anahtar kelimeler: Medya eti÷i dersleri, etik ders içerikleri, etik, medya eti÷i
Academic approaches to ethics problems in Journalism ethics courses
Abstract: This article studies the communication ethics courses at the communication
faculties. It examines the description and content of the media ethics courses. Then, it
scrutinizes the objectives of ethics courses by examining the related literature about
the issue. It states that there is a widespread agreement about the necessity of ethics
courses at the communication; however, there is no agreement on the content of the
course. It also states that teachers and students do not agree on the objective of the
course.
Keywords: Communication ethics courses, ethics course content, ethics, media ethics
234
Süleyman ørvan
GøRøù
Bu bildiride, 1998 yılından günümüze kadar hem Gazi Üniversitesi
øletiúim Fakültesi’nde hem de halen çalıúmakta oldu÷um Do÷u Akdeniz
Üniversitesi øletiúim Fakültesi’nde aralıksız olarak verdi÷im iletiúim eti÷i
dersleri çerçevesinde kendi deneyimlerimden hareketle akademinin neleri
yapıp neleri yapamadı÷ını, etik de÷erlere ba÷lı gazeteci yetiútirmede baúarılı
olup olunmadı÷ını tartıúmaya çalıúaca÷ım.
MEDYA ETøöø DERSLERøNøN TANIMI VE øÇERøöø
Bugün Türkiye’de 23, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde de 5 iletiúim
fakültesi e÷itim vermektedir. Bu fakültelerin gazetecilik bölümü
bulunanlarının tamamının ders programlarında çeúitli adlar altında gazetecilik
eti÷i dersleri bulunmaktadır. Fakültelerin web sayfalarından edindi÷im bilgiler
do÷rultusunda derslerin benzer biçimde tanımlandı÷ını ve benzer ders
içeriklerine yer verildi÷ini söyleyebilirim. Örne÷in, Gazi Üniversitesi øletiúim
Fakültesi’nde verilmekte olan “iletiúim eti÷i” dersinin içerik bilgileri úöyledir:
“øletiúim eti÷i kavramı; gazetecilikte, halkla iliúkilerde ve reklamcılıkta etik
sorunlar ve çözüm önerileri; iletiúim mesleklerinde özdenetim yöntemleri”
(http://www.ilet.gazi.edu.tr/akts.htm, 21 Ekim 2006). Yine aynı sayfada derste
ele alınacak konular da sıralanmıútır: “etik kavramı ve etik kuramları; iletiúim
eti÷i kavramı ve geliúmesi; özdenetim yöntemleri; gazetecilikte etik sorunlar
ve etik kodları; gazetecilerin okuyucularına, haber kaynaklarına ve haberlerde
yer alan kiúilere karúı etik sorumlulukları; piyasadan kaynaklanan etik
sorunlar; savaú ve çatıúma dönemlerinde gazetecilik eti÷i; televizyon
habercili÷inde etik sorunlar; halkla iliúkilerde etik sorunlar; reklamcılıkta etik
sorunlar; sanal uzay ve etik; küresel gazetecilik eti÷i.” Okutulan dersin
ö÷renme çıktısı olarak da “gazetecilikte etik karar verme süreçlerinin
uygulanmasını ö÷renme ve etik bilinci kazanma” úeklinde belirlenmiútir.
økinci örnek Ankara Üniversitesi øletiúim Fakültesi’nde okutulan “medya
eti÷i” dersidir. Fakültenin web sayfasında verilen bilgide dersin amacı úöyle
belirtilmiútir: “Bu dersin amacı, medya ve etik alanındaki temel tartıúmaların
günümüzdeki durumunu tarihsel, kavramsal ve kuramsal geliúimiyle birlikte
anlatmaktır. Etik ilkelerin, ahlak yargıları ve hukuk yasalarından farkının
ortaya konulmasıyla, ‘neden etik?’ sorusuna yanıt bulma denemelerine de
derste yer verilecektir. Özellikle, günümüzde önem kazanan ve her türlü
platformda tartıúılmaya baúlanan etik konusu, medyanın içinde yer aldı÷ı
Gazetecilik eti÷i dersi
235
siyasal sistemlerin dayattı÷ı kurallar çerçevesinde irdelenecektir. Bu
yapılırken, kavram kargaúasının yaúandı÷ı ülkemizde, gelecekte do÷rudan
do÷ruya insanla ilgili meslek dallarında çalıúacak olan ö÷rencilerin ‘etik
yaúam’ ve ‘etik problem’ konusunda bilgi ve fikir sahibi olmaları bu dersin
temel amacını oluúturmaktadır.” Derste ele alınan konu baúlıkları arasında,
ahlak ve etik kavramları arasındaki farklar; hukuk ve etik kavramları
arasındaki farklar; kamunun bilme hakkı; tarafsızlık ve nesnellik;
tabloidleúme; özel yaúam; medyada problematik alanlar; denetim ve
özdenetim; reklam ve halkla iliúkilerde etik gibi baúlıklar yer almaktadır.
(www.ilef.ankara.edu.tr, 21.10.2006).
Üçüncü örne÷i østanbul’daki bir vakıf üniversitesinden verece÷im.
Yeditepe Üniversitesi øletiúim Fakültesinde okutulan “iletiúim eti÷i” dersinin
web sayfasındaki açıklaması úöyledir: “Bu ders, medya ve iletiúim
ö÷rencilerine, toplumsal yaúamdaki iletiúimciler olarak ortak ve genel bir etik
geliútirmeleri olana÷ı sa÷lar. Bu ders, iletiúim ve medyada uygulanan etik
dersidir ve gazetecilik, halkla iliúkiler, reklamcılık ve yayını içine alan tüm
kitle iletiúimini kapsar” (www.yeditepe.edu.tr, 21.10.2006). Sayfada, derste
ele alınan konular hakkında bir bilgi yer almamaktadır.
Dördüncü örnek, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ndeki Lefke Avrupa
Üniversitesi øletiúim Bilimleri Fakültesi’nden. Bu fakültedeki gazetecilik
bölümünde okutulan “medya eti÷i dersi fakültenin web sayfasında úöyle
tanımlanmaktadır: “Etik kavramının do÷uúu ve tarihsel perspektifi içinde,
kitle iletiúim araçlarının ahlaksal ve etik sorunları, özellikle Türkiye ve KKTC
örne÷i ele alınarak iúlenmektedir” (www.lau.edu.tr, 21.10.2006).
Son örne÷i de kendi fakültemden, Do÷u Akdeniz Üniversitesi øletiúim
Fakültesi’nden verece÷im. Bu fakültede okutulan “gazetecilik eti÷i” baúlıklı
dersin tanımı úöyledir: “Bu ders, do÷rudan do÷ruya gazetecilik prati÷iyle
iliúkili etik sorunları irdelemeyi amaçlamaktadır. Derste, gazetecilerin günlük
haber yapma süreçlerinde ortaya çıkan gerçek yaúam sorunlarına
odaklanılmaktadır. Temel konu baúlıkları úunlardır: ifade ve basın özgürlü÷ü;
temel etik yaklaúımlar; gazetecilikte do÷ruluk ve nesnellik; kiúilik hakları ve
özel yaúam; haber kaynaklarıyla iliúkiler; çıkar çatıúmaları; etik açıdan
sorunlu habercilik yöntemleri; trajedileri haber yapma; çocukları haber
yapma; kadınları haber yapma; dünyada gazetecilik meslek ilkeleri; hesap
verme sistemleri olarak basın konseyleri ve okur temsilcili÷i”
(http://fcms.emu.edu.tr/tr/Gazetecilik.htm, 21.10.2006).
236
Süleyman ørvan
Beú farklı fakültede okutulan “iletiúim eti÷i” derslerinin hem
tanımlanması hem de iúlenen konular ba÷lamında büyük benzerlikler taúıdı÷ı
görülmektedir. En ortak nokta, medyada yaúanan etik sorunlara
odaklanılmasıdır.
MEDYA ETøöø DERSLERøNøN AMAÇLARI
Peki hemen hemen her iletiúim fakültesinde verilen medya eti÷i
derslerinin amacı nedir? Hem Türkiye’deki hem de dünyadaki örneklerden
hareketle medya eti÷i derslerinin üç temel amacı gerçekleútirmeye çalıútı÷ını
söyleyebiliriz. Birinci amaç, ö÷rencilerde etik duyarlılık yaratmak ve etik
sorunları tanımalarını sa÷lamaktır (Black, 2004: 6). Dersi alan ö÷renciler etik
sorun alanlarını tanımlayabilmeli; yasal olan ve etik olan arasındaki farkı
görebilmeli, yasal olanın mutlaka etik de olmayabilece÷ini anlayabilmelidir.
Medya eti÷i derslerinin ikinci amacı, ö÷rencilerin etik kararlar verebilme
becerilerini geliútirmektir. Ö÷renciler, derslerde, medyada yaúanan etik
sorunları tartıúarak etik açıdan do÷ru kararın ne olması gerekti÷i konusunda
fikir yürütebilmelidirler. Bu ba÷lamda özellikle örnek olay çözümleme
yöntemleri bu amacı gerçekleútirmede yardımcı olmaktadır. Medya eti÷i
derslerinde örnek olay çözümlemeleri etkili bir ö÷retme yöntemi olarak
tanımlanmaktadır (Borden, 1998; Brislin, 1997; Christians, Rotzoll, ve
Fackler, 1983; Day, 2000; Patterson ve Wilkins, 2002; Whitehouse ve
McPherson, 2002). Bu tür bir yaklaúımda ö÷renciler medyada yaúanan gerçek
etik sorunlarla yüz yüze gelmekte ve tartıúılan örnek olayların nasıl
çözümlenmesi gerekti÷ini tartıúmaktadırlar (Meyers, 1990: 26). Böylece,
gelece÷in gazetecilerinin benzer sorunlarla karúılaútıklarında etik açıdan daha
do÷ru kararlar verebilecekleri öngörülmektedir.
Medya eti÷i dersinin üçüncü temel amacı, ö÷rencileri profesyonel mesle÷e
hazırlamaktır. Bu amacı gerçekleútirmek için ö÷rencilere sadece yapılmıú
haberleri irdelemek yerine etik ilkelere uygun haberler yazdırmak gerekir.
øletiúim fakültelerinin ö÷renci gazeteleri bu amaç için uygun bir araçtır.
Gazetecilik eti÷i dersi
237
ÖRNEK OLAY ÇÖZÜMLEME YÖNTEMø
Medya eti÷i derslerinde Bivins'ten (1993) uyarlayarak kullandı÷ım örnek
olay çözümleme yöntemi beú aúamadan oluúmaktadır (ørvan, 2001)
1. Durum tanımı: Bir haber etik açıdan irdelenirken ilk olarak durum
tanımı yapılması gerekir. Burada, "haberdeki etik sorun nedir" sorusu bize yol
gösterecektir. Ö÷rencilerin bu noktada etik sorunları di÷er sorunlardan ayırt
edebilmeleri gerekmektedir. Bunun için, örnek olay çözümlemelerine
baúlamadan önce, temel etik sorun alanları konusunda ö÷rencilerin
bilgilendirilmeleri gerekmektedir.
2. Etik yol: Herhangi bir etik kurama (buna felsefi yaklaúımlar da
diyebiliriz) dayandırılmadan yapılan tartıúmalar, ö÷rencilerin dersi almadan
önceki düúüncelerini pekiútirmekten öteye gitmemektedir. Her ö÷renci, úöyle
ya da böyle kendi kararını haklılaútıracak bir gerekçe öne sürebilmektedir. Bu
nedenle, etik yollar olarak niteledi÷im bazı felsefi yaklaúımları ö÷rencilerin
bilmeleri gerekmektedir. Çeúitli etik kuramlar arasında, özellikle Immanuel
Kant'ın "görevci eti÷i"ni, John Stuart Mill'in "yararcı eti÷i"ni ve Aristo’nun
önerdi÷i “orta yol”u iúlevsel buldu÷umu belirtmek isterim.
Kant, bir davranıúın etik açıdan do÷rulu÷unu ya da yanlıúlı÷ını önceden
belirlenmiú kurallara ve ilkelere göre de÷erlendirmemiz gerekti÷ini
söylemektedir. Evrenselleútirilebilir kurallara göre eylemde bulundu÷umuz
takdirde davranıúımız etik açıdan her koúulda do÷ru olacaktır. "Yalnızca, aynı
zamanda evrensel bir yasa olmasını da isteyebilece÷in bir düstura göre
davran" úeklinde ifade edilen koúulsuz buyruk, Kant'ın görevci etik teorisinin
özünü oluúturmaktadır (Billington, 1997: 176). Ancak úunu hemen belirtmek
gerekir ki, Kantçı etik anlayıú, farklı sorunlarda karar verirken zaman zaman
çatıúmalara yol açabilmektedir. Örne÷in, kayna÷ı açıklamayaca÷ı sözünü
veren bir muhabir, "verdi÷in sözleri tut" ilkesine uygun davranırken, "her
koúulda haber kayna÷ını açıkla" ilkesine aykırı hareket edecektir.
Mill'in yararcı etik anlayıúına göre ise bir eylemin do÷ruluk ya da
yanlıúlı÷ını önceden belirleyemeyiz. Bunu belirleyebilmemiz için sonuçlara
bakmamız gerekir. E÷er sonuçlar "en çok kiúi için en büyük mutluluk"u
sa÷lıyorsa eylem etik açıdan do÷rudur (Christians, Rotzoll ve Fackler, 1983:
12-14; Merrill, 1997: 66; Billington, 1997: 198-199). Ancak, Mill'in
mutluluktan kastetti÷i, bireysel de÷il toplumsal mutluluktur ve kesinlikle
amaca ulaúmak için her yolu mübah sayan Makyavelist anlayıúla
karıútırılmaması gerekir.
238
Süleyman ørvan
Aristo’nun etik anlayıúı bize görevci ve yararcı etik anlayıúlarını
birleútirebilme fırsatı sunmaktadır ve di÷er ikisine göre, daha gerçekçidir.
Aristo, erdemli davranıúın iki aúırı uç arasındaki en uygun nokta oldu÷unu
söylemektedir (Christians, Rotzoll ve Fackler, 1983: 9). Bu etik anlayıútan
hareketle, herhangi bir sorunda do÷ru etik kararı verirken hem ilkeleri hem de
sonuçları göz önüne almamız gerekti÷ini söyleyebiliriz.
3. Etik ilkelerin belirlenmesi: Ö÷rencinin tercih edece÷i etik yol, etik
sorunu çözümlerken yardımcı olacak etik ilkelerin belirlenmesinde yol
gösterecektir. Etik ilkeler konusunda ö÷rencilerin sayısız alternatifi vardır.
Türkiye ba÷lamında, Basın Konseyi tarafından hazırlanan "Basın Meslek
ølkeleri" ile Türkiye Gazeteciler Cemiyeti tarafından hazırlanan "Türkiye
Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi" yararlanılabilecek temel belgeler
arasındadır. Ayrıca, çeúitli ülkelerin basın meslek örgütleri tarafından
hazırlanmıú etik ilkeler de yararlanılabilecek materyaller arasında sayılabilir.
Örnek olay çözümlemelerini etik ilkelere dayandırarak gerçekleútirme,
ö÷rencilerin bu ilkeleri içselleútirmelerini de kolaylaútırmaktadır.
4. Örnek olayın seçilen etik yol ve ilkeler ba÷lamında irdelenmesi: Bu
aúamada ö÷rencilerin, örnek olayı ilkeler ba÷lamında de÷erlendirmeleri,
verilmiú karardan ya da eylemden kimlerin zarar gördü÷ünü, bu kararın etik
açıdan niçin yanlıú ya da do÷ru oldu÷unu tüm ayrıntısıyla irdeleyebilmeleri
beklenir.
5. Do÷ru davranıúın belirlenmesi: Ö÷rencinin son aúamada "ben
olsaydım ne yapardım" sorusuna yanıt oluúturacak bir gerekçe hazırlaması ve
verdi÷i kararı savunması gerekmektedir. Bu evrede ö÷rencinin bir editör
olarak de÷il de bir muhabir olarak konumlandırılmasının daha gerçekçi
olaca÷ı söylenebilir (Whitehouse ve McPherson, 2002: 233).
DEöERLENDøRME VE SONUÇ
øletiúim fakülteleri müfredatında medya eti÷i dersinin en temel derslerden
birisi olması gerekti÷i konusunda artık yaygın bir anlayıú oluúmuútur. Ancak
bu ortak anlayıú, medya eti÷i dersi içeri÷inde nelerin bulunması ve bu dersin
nasıl iúlenmesi gerekti÷i sorusuyla aynı úey de÷ildir. Kuúkusuz bu derste
yaygın ve yerel medyadaki haberlerde sıklıkla karúılaúılan etik sorunlara
dikkat çekilecektir. Ama aynı zamanda ö÷rencilere, karúılaúılan sorunların
nasıl çözümlenmesi gerekti÷i konusunda bir anlayıú da kazandırmak
zorundayız. Bir medya eti÷i dersinin amacına ulaúabilmesi ve ö÷rencilerin
239
Gazetecilik eti÷i dersi
tutumlarında uzun dönemli etkiye sahip olabilmesi, ö÷rencileri etik sorunlara
karúı duyarlı hale getirebildi÷i ölçüde mümkündür (Meyers, 1990: 25).
Ne var ki, medya eti÷i dersinin temel amaçlarının neler olması gerekti÷i
konusunda e÷itimciler ve ö÷renciler aynı görüúleri paylaúmamaktadırlar.
Lambeth, Christians ve Cole (1994) ile Braun (1999) tarafından yapılan
araútırmalarda e÷itimcilerle ö÷rencilerin dersten beklentilerinin çakıúmadı÷ı
görülmektedir.
Çizelge 1: Medya eti÷i dersinin amaçlarına iliúkin e÷itimcilerin görüúleri
Çok
önemli
%
Önemli
Etik akıl yürütme becerilerini
geliútirmek
Medyada yaúanan etik
sorunları irdelemek
Ö÷rencileri profesyonel
mesle÷e hazırlamak
Medya performansını
sistemli biçimde
de÷erlendirmek
Irk, cinsiyet, toplumsal adalet
konularını incelemek
Klasik etik kuramlarını ele
almak ve tartıúmak
Önemsiz
%
Biraz
önemli
%
75.0
22.6
2.4
-
50.6
40.2
6.7
1.2
41.5
47.6
9.1
1.2
38.4
45.1
13.4
2.4
32.3
46.3
18.9
1.8
18.3
50.0
25.0
6.7
%
Kaynak: Lambeth, Christians ve Cole (1994).
Ö÷renciler açısından en önemli amaç olarak profesyonel mesle÷e
hazırlanma arzusu ön plana çıkarken; e÷itimcilerin ilk sırada ö÷rencilerin etik
akıl yürütme becerilerini geliútirmeye önem verdiklerini görüyoruz.
240
Süleyman ørvan
Çizelge 2: Medya eti÷i dersinin amaçlarına iliúkin ö÷rencilerin görüúleri
Çok
önemli
%
Önemli
%
Biraz
önemli
%
Önemsiz
%
Etik akıl yürütme becerilerini
geliútirmek
26.0
48.1
22.1
3.9
Medyada yaúanan etik
sorunları irdelemek
24.3
50.5
24.3
9.7
Ö÷rencileri profesyonel
mesle÷e hazırlamak
40.8
39.8
16.5
2.9
Medya Performansını sistemli
biçimde de÷erlendirmek
16.5
63.1
18.4
1.9
Irk, cinsiyet, toplumsal adalet
konularını incelemek
22.1
49.0
24.0
4.8
Klasik etik kuramlarını ele
almak ve tartıúmak
7.7
41.3
45.2
5.8
Kaynak: Braun (1999).
Medya eti÷i dersinin, gelece÷in gazetecilerinin yetiútirilmesi sürecinde
yararlı olabilmesi için úu temel noktalar üzerinde durması gerekir (Lee ve
Padgett, 2000: 33):
1. Gazetecilerin verdikleri gündelik haber kararları önemli oranda etik
boyutlara sahip kararlardır.
2. Ö÷renciler, inceledikleri haberlerdeki etik ikilemleri kolaylıkla
farkedebilmelidirler.
3. Ö÷renciler, karúılaútıkları etik sorunları çözüme kavuúturabilmelidirler.
Erhan Ero÷lu ve Nejdet Atabek (2004), Anadolu Üniversitesi øletiúim
Bilimleri Fakültesi ö÷rencileri üzerine yaptıkları bir anket çalıúmasında,
ö÷rencilerin “iletiúim eti÷i” dersine iliúkin görüúlerini incelemiúlerdir. Bu
çalıúmanın bulgularına göre, ankete katılan ö÷rencilerin yüzde 51’i iletiúim
eti÷i dersinde mesleki sorumluluk bilincinin ö÷retildi÷ini; yüzde 65’i haber
yazımında do÷ruluk ve dürüstlü÷ün öneminin vurgulandı÷ını; yüzde 70’i
haber kaynaklarına karúı duyarlı ve özenli olmanın ö÷retildi÷ini; yüzde 57’si
iletiúim eti÷i dersinin medyayı daha eleútirel bir gözle izlemeye katkı yaptı÷ını
belirtmiúlerdir. Yine aynı çalıúmada, bu dersi alanların medya çalıúanlarına
karúı, Ertu÷rul Özkök’ün (2001) Hürriyet gazetesine yazdı÷ı bir yazıda dile
Gazetecilik eti÷i dersi
241
getirdi÷i “bu okullardan piyasa gerçe÷ine düúman ö÷renciler mezun olur”
úeklindeki eleútirisini haklı çıkaracak denli olumsuz de÷er yargıları
geliútirdikleri de vurgulanmaktadır. Örne÷in, ankete katılan ö÷rencilerin
sadece yüzde 7’si gazetecilerin meslek eti÷i ilkelerine ba÷lı hareket etti÷ini;
sadece yüzde 12’si gazetecilerin mesleki sorumluluk bilincine sahip
olduklarını; sadece yüzde 13’ü gazetecilerin toplumun beklentilerine karúı
sorumlu hareket ettiklerini; ve sadece yüzde 10’u gazetecilerin haberlerinde
do÷ruluk ve dürüstlük ilkelerine uygun davrandıklarını düúünmektedirler.
Ancak, hemen belirtmeliyim ki, bizatihi gazetecilerin kendileri de etik
ilkelere uygun habercilik yapılmadı÷ı görüúünü yaygın bir úekilde
paylaúmaktadırlar. Örne÷in Kuzey Kıbrıs’taki 144 gazeteciye uyguladı÷ım bir
ankette, gazetecilerin sadece yüzde 38’i do÷ru ve nesnel haber aktarıldı÷ını;
sadece yüzde 42’si haber ve yorum ayrımı yapıldı÷ını; sadece yüzde 37’si
haberlerdeki yanlıú bilgi ve hatalar için düzeltme yapıldı÷ını; sadece yüzde
28’i temelsiz suçlamaların yayımlanmadı÷ını; sadece yüzde 35’i suçu
kanıtlanana kadar herkes masumdur ilkesine uyuldu÷unu; sadece yüzde 29’u
do÷rulatılmamıú haberlerin yayımlanmadı÷ını; sadece yüzde 25’i haber
kaynaklarına mesafeli yaklaúıldı÷ını; sadece yüzde 38’i toplumlararası
düúmanlıkları körükleyici yayınlardan kaçınıldı÷ını düúünmektedirler (ørvan,
2006: 9).
Yine, 2002 yılında Ankara’da hem gazeteciler hem de iletiúim
ö÷rencilerine uyguladı÷ımız bir ankette benzer bulgular edinmiútik. Ankete
Ankara øletiúim ve Gazi øletiúim fakültelerinden 153 ö÷renci ile Ankara’da
görev yapan 96 gazeteci katılmıútı.
242
Süleyman ørvan
Ö÷renci
Gazeteci
Çizelge 3. Kiúisel düúüncenize göre, Türkiye'de medya ve gazeteciler
aúa÷ıdaki meslek ilkelerine ne kadar uygun davranmaktadır?
Medyada do÷ru ve nesnel enformasyon aktarılmaktadır
1.95
2.32
Haber baúlıkları metinleri yansıtmaktadır
Haber ve yorum ayrımı yapılmaktadır
Yanlıú bilgi ve hatalar düzeltilmektedir
Temelsiz suçlamalar yayımlanmamaktadır
Haberde eleútirilen kiúilere cevap hakkı verilmektedir
Suçu kanıtlanana kadar herkes masumdur ilkesine
uyulmaktadır
2.77
2.13
2.36
1.86
2.49
2.75
2.37
2.01
2.06
2.32
1.73
1.92
1.63
1.70
2.37
1.78
Haberlerde ayrımcı ve cinsiyetçi dil kullanılmamaktadır
Kiúilerin özel yaúam haklarına saygı gösterilmektedir
Gazeteciler kimlik gizleme, gizli kamera gibi tartıúmalı
habercilik yöntemlerinden uzak durmaktadırlar
1.74
1.87
Gazeteciler, yayımlanmaması kaydıyla verilen bilgileri
yayımlamamaya özen göstermektedirler
2.44
2.42
Gazeteciler, gizli haber kaynaklarını açıklamama
konusunda duyarlı davranmaktadırlar
2.94
3.22
Do÷rulatılmamıú haberler yayımlanmamaktadır
2.36
1.98
2.33
2.10
Cinayet, tecavüz gibi olaylarda ma÷durların kimliklerinin
gizlenmesine özen gösterilmektedir
2.05
2.05
Gazeteciler, ellerindeki bilgileri kiúisel ya da kurumsal
çıkarlar için kullanmamaktadırlar
1.79
2.10
Patrondan veya kurum dıúından gelen baskıların
haberleri etkilemesine izin verilmemektedir
1.71
1.75
Gazeteciler, haber kaynaklarıyla aralarında eleútirel bir
mesafe koymaya özen göstermektedirler
2.16
2.25
Gazeteciler, haber kaynaklarından para, hediye vb. kabul
etmemektedirler
Not: A÷ırlıklı ortalama puanlar alınırken, kesinlikle katılıyorum (5); katılıyorum (4); fikrim
yok (3), katılmıyorum (2); kesinlikle katılmıyorum (1) olarak de÷erlendirilmiútir.
243
Gazetecilik eti÷i dersi
Bu çizelgedeki veriler, öncelikle ö÷rencilerin gazetecilere oranla birçok
konuda kısmen daha olumsuz görüúlere sahip olduklarını göstermekle birlikte,
mesle÷i bizzat icra eden gazetecilerin de kendi mesleklerine yönelik eleútirel
bir tutum geliútirdiklerini söyleyebiliriz. Hatta bazı konularda ö÷rencilerden
bile daha fazla olumsuz de÷er yargılarına sahip oldukları görülmektedir.
Örne÷in, gazeteciler, yanlıú bilgi ve hataların düzeltilmedi÷ini, haberde
eleútirilen kiúilere cevap hakkı verilmedi÷ini, suçu kanıtlanana kadar herkes
masumdur ilkesine uyulmadı÷ını, gizli haber kaynaklarını açıklamama
konusunda duyarlı davranılmadı÷ını, haber kaynaklarından hediye kabul
edildi÷ini düúünmektedirler.
Son olarak, medya eti÷i derslerinin daha yararlı olabilmesi için birkaç
öneri yapmak istiyorum. Birincisi, derslerde çok sayıda etik sorun alanı yerine
en sorunlu görülen alanlar üzerine yo÷unlaúılmalıdır. Bu noktada, özellikle
basın konseyi ve basın úikayetleri komisyonu gibi özdenetim kurumlarına
yapılan úikayet baúvuruları dikkate alınabilir. Örne÷in, dünyada en iyi iúleyen
özdenetim kurumu olarak nitelenebilecek øngiliz Basın ùikayetleri
Komisyonu’na (PCC) 2005 yılında toplam 3654 úikayet ulaúmıútır.
(http://www.pcc.org.uk/assets/111/PCC_Annual_Review2005.pdf)
Aúa÷ıdaki listede de görülece÷i gibi, úikayetlerin büyük bir ço÷unlu÷u
haberlerde do÷rulukla ilgilidir. Her ne kadar, “gazetecilik do÷ruyu söyleme
mesle÷idir” (Tılıç, 2003: 436) diye tanımlansa da, gerçek yaúamda
gazetecilerin bu en önemli meslek ilkesine çok uygun hareket etmedikleri
söylenebilir.
1. Do÷ruluk
2. Özel yaúama müdahale
3. Kederli ve úoka girmiú insanları rahatsız etme
4. Çocuklara iliúkin haberler
5. Haber kaynaklarını ve kiúileri taciz etme
6. Ayrımcılık
7. Cevap hakkı tanıma
8. Zanlılara iliúkin haberler
9. Gizli dinleme ve kaydetme
10. Suçlulara bilgi için para ödeme
11. Finans gazetecili÷inde etik sorunlar
12. Gizli haber kaynakları
%67.4
%12.5
% 5.2
% 3.4
% 2.9
% 2.7
% 2.3
% 1.3
% 0.9
% 0.5
% 0.4
% 0.4
244
Süleyman ørvan
13. Cinsel suçlara bulaúmıú çocuklar
14. Cinsel saldırı kurbanları
15. Hastaneler
16. Tanıklara para ödeme
% 0.1
-
Türkiye’deki Basın Konseyine ise 2004 yılında 90, 2005 yılında 73
baúvuru yapılmıútır. Bu baúvurulara bakıldı÷ında, úikayet konuları úöyle
sıralanmaktadır:
1. Eleútiri sınırlarını aúan iftira (madde 4)
2. Haberlerin do÷ru olmayıúı (madde 6)
3. Cevap hakkı vermeme (madde 16)
4. Gazeteci saygınlı÷ına gölge düúüren yöntem (madde 12)
5. ùiddeti özendirme (madde 13)
6. Aúa÷ılama, küçük düúürme
(madde 1)
7. Zanlıları suçlu ilan etme (madde 9)
8. Suç sayılan eylemleri kiúilere atfetme (madde 10)
9. Özel yaúama müdahale (madde 5)
10. Genel ahlak anlayıúını incitme (madde 2)
11. Gazetecili÷i özel çıkarlara alet etme (madde 3)
12. Saklı kalması kaydıyla verilen bilgiyi kullanma (m. 7)
13. ølan ve reklamı ayırmama (madde 14)
14. Kaynak belirtmeme (madde 8)
%35
%32
%8
%7
%5
%3
%3
%3
%2
%1
%1
% 0 (1)
% 0 (1)
% 0 (1)
Basın Konseyine yapılan úikayetlerin oranına bakıldı÷ında, en çok, etik
kodun 4. maddesinin ihlaline yönelik baúvuru yapıldı÷ını görüyoruz. Bu
madde úöyledir: “Kiúileri ve kuruluúları, eleútiri sınırlarının ötesinde küçük
düúüren, aúa÷ılayan veya iftira niteli÷i taúıyan ifadelere yer verilemez.” Bunu,
6. maddenin ihlali izlemektedir. Bu maddeye göre, “soruúturulması
gazetecilik olanakları içinde bulunan haberler, soruúturulmaksızın veya
do÷rulu÷undan emin olunmaksızın yayınlanamaz.”
Bazı gazetelerde son yıllarda istihdam edilen okur temsilcilerinin kendi
sayfalarında yer verdikleri eleútiriler de büyük oranda haberlerde do÷ruluk
sorunu üzerine yo÷unlaúmaktadır. Nejdet Atabek, Milliyet ve Hürriyet
gazetelerinde 2001-2003 yılları arasında okur temsilcilerinin de÷erlendirmeye
aldı÷ı okur eleútirilerini inceledi÷i çalıúmasında, en çok eleútirinin
Gazetecilik eti÷i dersi
245
haberlerdeki yanlıúlıklara iliúkin oldu÷unu, bunu haberlerdeki etik sorunların
izledi÷ini söylemektedir (Atabek, 2005: 117). Günümüzde okur temsilcisi
bulunan gazete sayısı giderek artmaktadır. Halen Milliyet, Sabah, Hürriyet,
Zaman ve Yeni ùafak gazetelerinde okur temsilcisi bulunmaktadır.
økinci önerim, derslere gazeteci konukların davet edilmesidir. Böylece
gazeteciler hangi koúullar altında bu haberleri yaptıklarını anlatabilirler ve
ö÷renciler sadece varsayımsal tahminler yapmaktan kurtulmuú olurlar.
Üçüncü önerim, etik konuların sadece medya eti÷i dersi ile
sınırlandırılmaması ve di÷er mesleki derslerde de bu konulara yer
verilmesidir. Böylece, ö÷renciler örne÷in haber toplama ve yazma dersinde
etik ilkelere aykırı davranmanın bir bedeli olaca÷ını deneyerek ö÷renebilirler.
Son olarak, etik ilkelere ba÷lı gazetecili÷in iyi gazetecilik önünde engel
de÷il, tam aksine iyi gazetecili÷in güvencesi oldu÷u vurgulanmalı, etik
ilkelerin sadece yapılmaması gerekenlerden ibaret olmadı÷ının altı
çizilmelidir.
KAYNAKÇA
Atabek, Nejdet (2005). “Readers’ representative in Turkish press: A research on
Hurriyet and Milliyet newspapers,” 3rd International Symposium:
Communication in the Millenium, Chapel Hill, US, 11-13 May.
Billington, Ray (1997). Felsefeyi Yaúamak. Çev., Abdullah Yılmaz. Istanbul:
Ayrıntı.
Bivins, Thomas H. (1993). "A worksheet for ethics instruction and exercises in
reason,"
Journalism Educator, Summer.
Black, Jay (2004). “Tecahing and studying journalism ethics,” Quill, cilt 92, sayı 6,
A÷ustos.
Borden, Sandra L. (1998). “Avoiding the pitfalls of case studies,” Journal of Mass
Media Ethics, cilt 13, sayı 1, s. 5-13.
Braun, Mark J. (1999). “Media Ethics Education: A Comparison of Student
Responses,” Journal of Mass Media Ethics, cilt 14, sayı 3.
Brislin, Tom (1997). “Case studies by numbers: Journalism ethics learning,” Journal
of Mass Media Ethics, cilt 12, sayı 4, s. 221-226.
Christians, Clifford, Kim B. Rotzoll ve Mark Fackler, (1983). Media Ethics: Cases
and Moral Reasoning. New York: Longman.
Day, Louis A. (2000). Ethics in Media Communications: Cases and
Controversies. 3. bs. Belmont, CA: Wadsworth.
246
Süleyman ørvan
Ero÷lu, Erhan ve Nejdet Atabek (2004). “øletiúim Fakültesi ö÷rencilerinin “etik
e÷itimi”ne ve “iletiúim eti÷i”ne iliúkin görüúlerinin de÷erlendirilmesi,” Ethics in
Communication: Culture, Community and Identity. International Conference
in Communication and Media Studies, 5-7 Mayıs 2004, Gazima÷usa, KKTC.
ørvan, Süleyman (2001). “Medya eti÷i dersinin gazetecilerin e÷itimindeki rolü,”
Uluslararası øletiúim Sempozyumu: Medyanın Manipülasyon Gücü.
Eskiúehir, 11-13 Nisan.
ørvan, Süleyman (2006). “Kıbrıslı Türk gazetecilerin mesleki ve etik de÷erleri,”
Küresel øletiúim Dergisi, sayı 1, Bahar. http://globalmedia-tr.emu.edu.tr.
Lambeth, E., C. Christians ve K. Cole (1994). “Role of media ethics course in the
education of journalists,” Journalism Educator, cilt 49, sayı 3, s. 20-26.
Lee, Byung ve George Padgett (2000). “Evaluating the Effectiveness of a Mass Media
Ethics Course,” Journalism and Mass Communication Educator, Summer.
Merrill, John C. (1997). Journalism Ethics: Philosophical Foundations for News
Media. New York: St. Martin's Press.
Meyers, Christopher (1990). "Bluprint of skills, concepts for media ethics course,"
Journalism Educator, Autumn.
Özkök, Ertu÷rul (2001). “Bir kokteylin perde arkası,” Hürriyet, 24 Mayıs.
Patterson Philip ve L. Wilkins (2002). Media Ethics: Issues and Cases. 4. bs. New
York: McGraw-Hill.
Tılıç, L. Do÷an (2003). “Sonuç yerine: 21. yüzyılda gazetecilik, yeni koúullar ve
tehditler,” Türkiye’de Gazetecilik: Eleútirel Bir Yaklaúım, der. L. Do÷an
Tılıç. Ankara: ÇGD Yayınları.
Whitehouse, Virginia ve James B. McPherson (2002). “Media ethics textbook case
studies need new actors and new issues,” Journal of Mass Media Ethics, cilt
17, sayı 3, s. 226-234.