docCəlil Məmmədquluzadə 2
download 
Şikayet Transkript
Cəlil Məmmədquluzadə 2
ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄß ßÑßÐËßÐÈ ÄÞÐÄ ÚÈËÄÄß Û ÚÈËÄ Íÿñð, äðàì ÿñÿðëÿðè, ñàòèðèê øåèðëÿð, òÿðúöìÿëÿð “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ” ÁÀÊÛ–2004 Áó êèòàá “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè. 6 úèëääÿ” (Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1982-1985) íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà, ÿëàâÿëÿðëÿ òÿêìèëëÿøäèðèëÿðÿê òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð Òÿðòèá åäÿíè âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè: Èñà Ùÿáèááÿéëè Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ùÿãèãè öçâö Ðåäàêòîðó: Âàãèô Ìÿììÿäîâ 894.3613 - dc 21 AZE Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Úÿëèë. ßñÿðëÿðè. Äþðä úèëääÿ. Û úèëä. Áàêû, “Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2004, 664 ñÿù. Ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà "Ìîëëà Íÿñðÿääèí" ÿäÿáè ìÿêòÿáèíèí âÿ òÿíãèäè ðåàëèçìèí áàíèñè, "Ìîëëà Íÿñðÿääèí" æóðíàëûíûí íàøèðè âÿ ðåäàêòîðó Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí (1869-1932) ÿñÿðëÿðèíèí áèðèíúè úèëäèíÿ ÿäèáèí íÿñð, äðàì ÿñÿðëÿðè, øåèðëÿðè âÿ òÿðúöìÿëÿðè äàõèë åäèëìèøäèð. Úèëääÿ 3 äðàì ÿñÿðè, 16 ñàòèðèê øåèð âÿ 2 òÿðúöìÿ íöìóíÿñè èëê äÿôÿ îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíóð. ISBN 9952-416-17-1 © “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà” 12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà ùÿäèééÿ åäèëèð ÓÑÒÀÄ ÌÈÐÇß ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄß “Äöíéàäà ùÿð áèð êÿñ ö÷öí ñþçäÿí áþéöê éàäèýàð éîõäóð. Çèðà êè, ìàëìöëê òÿëÿô îëóð ýåäèð, àììà ñþç ãàëûð”. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Àçÿðáàéúàíäà îíó ìöõòÿëèô àäëàðëà òàíûéûðëàð: Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ – áÿíçÿðñèç íàñèð, êè÷èê ùåêàéÿíèí áþéöê óñòàäû, ãöäðÿòëè äðàìàòóðã, âÿòÿíäàø-ïóáëèñèñò, àçÿðáàéúàí÷ûëûã èäåîëîýèéàñûíûí éàðàäûúûëàðûíäàí áèðè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ÿäÿáè ìÿêòÿáèíèí, òÿíãèäè ðåàëèçìèí áàíèñè êèìè ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìûø ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ òàíûíìûø èúòèìàè õàäèìäûð. Ìîëëà Íÿñðÿääèí – èëê íþâáÿäÿ, éàçû÷ûíûí ÿñàñ ýèçëè èìçàëàðûíäàí áèðèäèð. Àç ñîíðà áó àä Ìèðçÿ Úÿëèëèí ÿäÿáè òÿõÿëëöñöíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Íÿèíêè Àçÿðáàéúàíäà, áöòöí Øÿðãäÿ áèðèíúè ñàòèðèê âÿ ðÿíýëè êàðèêàòóðàëû ìÿòáóàò îðãàíû îëàí ìÿøùóð “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ðåäàêòîðó âÿ íàøèðè îëìàñû áó àäû áþéöê ñÿíÿòêàð ö÷öí äàùà äà äîüìàëàøäûðìûøäûð. Áó àääà ùÿì÷èíèí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàðàäûúûëûüûíûí úþâùÿðè, àïàðûúû èñòèãàìÿòè ñàéûëàí âÿòÿíäàøëûã úÿñàðÿòè, ìöäðèêëèê, ùàçûðúàâàáëûã, óçàãýþðÿíëèê êèìè êåéôèééÿòëÿð äÿ åòèâà îëóíìóøäóð. Ìèðçÿ Úÿëèë – Àçÿðáàéúàíäà “ìèðçÿ” èôàäÿñè éàçû-ïîçó èëÿ, áÿäèè éàðàäûúûëûãëà ìÿøüóë îëàíëàðûí àäëàðûíûí ÿââÿëèíÿ ÿëàâÿ îëóíóð. Ëàêèí áåëÿ õþøáÿõòëèê ùÿð ñÿíÿòêàðà íÿñèá îëìóð. Áó ìÿíàëû êÿëàì ñîí èêè ÿñðÿ éàõûí ìöääÿòäÿ éàçûá-éàðàäàí éöçëÿðëÿ éàçû÷û àðàñûíäà úÿìè áèð íå÷ÿ ñÿíÿòêàðûí àäûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ, Ìèðçÿ Øÿôè Âàçåù, Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Ñàáèð, Ìèðçÿ ßáäöððÿùèì Òàëûáîâ “ìèðçÿ” ðöòáÿñèíè ãàçàíà áèëìèøëÿð. Éåíè ÿäÿáè ìÿêòÿá éàðàòìàñû, êè÷èê ùåêàéÿíèí áþéöê óñòàäû êèìè ìÿøùóðëàøìàñû, ìöáàðèç áèð æóðíàëà ÿñðèí äþðääÿ áèðè ãÿäÿð çàìàí ÿðçèíäÿ áþéöê áàúàðûãëà ðÿùáÿðëèê åòìÿñè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ äÿ Ìèðçÿ Úÿëèë àäûíû äàøûìàã øÿðÿôèíè 4 áÿõø åòìèøäèð. Ìèëëè ÿäÿáèééàòäà ìèðçÿ àäûíû äàøûéàí ñÿíÿòêàðëàðû áèðëÿøäèðÿí ÿñàñ úÿùÿò îëàí ìèëëèëèê, çèéàëûëûã âÿ âÿòÿíäàøëûã Ìèðçÿ Úÿëèëèí øÿõñèééÿòèíäÿ âÿ éàðàäûúûëûüûíäà þçöíöí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèíÿ ÷àòìûøäûð. Î, ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí éîðóëìàç, ôÿäàêàð, àéûã-ñàéûã, óçàãýþðÿí, âÿòÿíäàø ìèðçÿñèäèð. Áÿäèè-ïóáëèñèñò ÿñÿðëÿðèíè, ÿñàñÿí, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ Ìîëëà Íÿñðÿääèí èìçàñû èëÿ éàçàí, áöòöí êèòàáëàðûíäà, òÿðúöìåéè-ùàë ñÿíÿäëÿðèíäÿ ìöÿëëèôëèê, øÿõñèééÿò áèëäèðèëÿí ìÿãàìëàðäà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ êèìè òÿñäèã îëóíàí áþéöê ÿäèáÿ Ìèðçÿ Úÿëèë àäûíû õàëã âåðìèøäèð. ßââÿëúÿ îíà éàõûí ìöàñèðëÿðè âÿ ìÿñëÿê äîñòëàðû áåëÿ ìöðàúèÿò åòìèø, ñîíðà áöòöí õàëã þçöíöí áþéöê éàçû÷ûñûíû õöñóñè åùòèðàìëà áó úöð àäëàíäûðìûøäûð. Àäû ÷ÿêèëÿí Ìèðçÿëÿðèí, î úöìëÿäÿí Ìèðçÿ Úÿëèëèí àäûíäàêû “ìèðçÿ” ñþçö “óñòàä” ìÿíàñûíû äàøûéûð. Áó àä èíäèêè ìÿíàäà ÿí àçû õàëã éàçû÷ûñû òèòóëóíà áÿðàáÿðäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ – Ìîëëà Íÿñðÿääèí – Ìèðçÿ Úÿëèë àéðû-àéðû òÿëÿôôöç ãàéäàëàðûíà òàáå îëàí ñþçëÿðäèð. Ëàêèí îíëàðûí ùàìûñû áèð ìöùöì ìÿòëÿáè ÷îõ äîëüóí øÿêèëäÿ èôàäÿ åäèð: Ãöäðÿòëè âÿòÿíäàø éàçû÷û1. Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùÿì äÿ áþéöê äåìîêðàò êèìè òàíûíûð. Îíóí ìöñòÿãèëëèê, äåìîêðàòèéà óüðóíäà ìöáàðèçÿñè âÿ äåìîêðàòèê ýþðöøëÿðè ùÿìèøÿ Àçÿðáàéúàíäà äåìîêðàòèê ïðîñåñëÿðèí ýåäèøàòûíà úèääè òÿêàí âåðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìèëëè èôòèõàðû îëàí ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ èúòèìàè õàäèì Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèíàäû áÿøÿð ìÿäÿíèééÿòèíèí ïàðëàã ÿäÿáè ñèìàëàðû èëÿ éàíàøû ÷ÿêèëÿðêÿí äÿ ãöðóðëà ñÿñëÿíèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè-èúòèìàè ôèêðè òàðèõèíäÿ ñþçöí ýåíèø ìÿíàñûíäà ìèëëè èñòèãëàë, äåìîêòðàòèéà âÿ Âÿòÿí àçàäëûüû óüðóíäà ìöáàðèçÿíèí þí úÿðýÿñèíäÿ äàéàíûð. Îíóí éàðàäûúûëûüû ýÿëÿí ùÿð éåíè íÿñèë ö÷öí ìöñòÿãèëëèê, àçÿðáàéúàí÷ûëûã, ìèëëèëèê âÿ âÿòÿíäàøëûã òÿðáèéÿñè ìÿêòÿáèäèð. _______________ 1 Èñà Ùÿáèááÿéëè. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá” íÿøðèééàòû, 1994, ñÿù. 4. 5 *** Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ 22 ôåâðàë 1869-úó èëäÿ1 Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì ìÿðêÿçëÿðèíäÿí ñàéûëàí Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð2. Àòàñû Ìÿììÿäãóëó Ìÿøÿäè Ùöñåéíãóëó îüëó (1840-1905) ìÿêòÿá öçö ýþðìÿñÿ äÿ, èáòèäàè ñÿâèééÿäÿ ñàâàäû, ìöñÿëìàí÷ûëûã ýþðöøëÿðè îëàí ùàëàë âÿ çÿùìÿòêåø èíñàíëàðäàí áèðè êèìè þâëàäëàðûíûí, î úöìëÿäÿí ýÿíú Úÿëèëèí äöíéàýþðöøöíöí ôîðìàëàøìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ìÿììÿäãóëó êèøèíèí, ýþçÿò÷èëèê åòäèéè Íàõ÷ûâàí äóç ìÿäÿíèíäÿêè ôÿàëèééÿòè âÿ àèëÿñèíè éàøàòìàã ö÷öí Øàùàá ìÿùÿëëÿñèíäÿ ______________ 1 Àòàñû Ìÿììÿäãóëó Ìÿøÿäè Ùöñåéíãóëó îüëó 20 èéóí 1880-úè èëäÿ Ãîðè ñåìèíàðèéàñûíûí äèðåêòîðóíà ýþíäÿðäèéè ÿðèçÿäÿ îüëó Úÿëèë Ìÿììÿäãóëèéåâèí 11 éàøûíäà (Áàõ: Ýöðúöñòàí Äþâëÿò Õàëã Ìààðèôè Ìóçåéè, ÇÌÑ ôîíäó, Ã-100, âÿðÿã 14) âÿ 10 èéóë 1881-úè èë òàðèõëè ÿðèçÿäÿ 12 éàøûíäà (éåíÿ îðàäà, Ã-129, âÿðÿã 31) îëäóüóíó ãåéä åòìèøäèð. Ñåìèíàðèéà äèðåêòîðëóüóíóí “éàøû ÷àòìàäûüû ö÷öí ãÿáóë îëóíìóð” úàâàáëàðûíäàí ñîíðà, 21 èéóí 1882-úè èëäÿ éàçûëìûø ö÷öíúö ÿðèçÿäÿ Ú.Ìÿììÿäãóëèéåâèí éàøû áó òÿùñèë îúàüûíûí òÿëÿáèíÿ óéüóí îëàðàã 3 èë àðòûðûëìûø, áóíà óéüóí îëàðàã ñåìèíàðèéàéà òÿãäèì åòìÿê ö÷öí àëûíìûø 3 àâãóñò 1882-úè èë òàðèõëè ñàüëàìëûã âÿñèãÿñèíäÿ, 14 àâãóñòäà âåðèëìèø 184 ¹-ëè äîüóì ùàããûíäà øÿùàäÿòíàìÿäÿ 1866-úû èë òàðèõè ýþñòÿðèëìèøäèð. ßââÿëêè èêè ÿðèçÿäÿí õÿáÿðñèç îëàí ïðîôåññîð ßçèç Øÿðèô 1955-úè èëäÿ ö÷öíúö ÿðèçÿíè òÿäãèãàòäàí ñîíðà ùÿð éåðäÿ 1866-úû èë òàðèõèíÿ àèä åòìèøäèð. Ëàêèí áó òàðèõ ÿäèáèí þç òÿðúöìåéè-ùàë ãåéäëÿðèíÿ âÿ àðõèâ ñÿíÿäëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìÿäèéèíäÿí øöáùÿ äîüóðìóø, éåíè ñÿíÿäëÿð òàïûëäûãäàí ñîíðà òÿâÿëëöä òàðèõè êèìè 1869-úó èë äÿãèãëÿøäèðèëìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí 15 èéóí 1907-úè èë òàðèõëè íèêàù êàüûçûíäà, 6 èéóí 1912-úè èëäÿ Òèôëèñäÿí àëäûüû ïàñïîðòäà, 22 àïðåë 1929-úó èëäÿ òÿðòèá åòäèéè øÿõñè àíêåò âÿðÿãÿñèíäÿ, ùàáåëÿ ÿäèáèí âÿôàòûíà äàèð íåêðîëîãëàðäà 1869úó èë òàðèõè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. 2 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí òÿâÿëëöä òàðèõèíÿ äàèð äàùà ýåíèø ìÿëóìàò àëìàã ö÷öí áàõ: È. Ùÿáèááÿéëè. 1565 íþìðÿëè øÿõñè èø. “Àçÿðáàéúàí” æóðíàëû, Áàêû, 1986, ¹5, ñÿù. 177-179; éåíÿ îíóí: Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ íÿ âàõò àíàäàí îëìóøäóð. “ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò” ãÿçåòè, 20 àïðåë 1990, ¹14 (2409); éåíÿ îíóí: ÕÕ éöçéûëûí áàøëàðûíäà éàøàéàí Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíûí áèîãðàôèëÿðè. Òöðêèéÿ, ßðçóðóì, 1992, ñÿù. 34; éåíÿ îíóí: Ö÷öíúö ÿðèçÿäÿêè éàíëûøëûã. “Àçÿðáàéúàí” ãÿçåòè, 27 àïðåë 1993-úö èë, ¹78 (591); ß.Ìèðÿùìÿäîâ, Ç.ßñýÿðëè. ßäÿáèééàò (Õ ñèíèô ö÷öí äÿðñëèê). Áàêû, “Ìààðèô”, 2001, ñÿù. 190; Íàõ÷ûâàí åíñèêëîïåäèéàñû. Áàêû, “Åëì”, 2002, ñÿù. 305 âÿ ñ. 6 à÷äûüû áàããàë äöêàíû Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ñàäÿ, çÿùìÿòêåø èíñàíëàðûí ùÿéàòû èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëìàñûíà, êè÷èê àèëÿ ìöùèòèíäÿí áþéöê øÿùÿð ìöùèòèíÿ ïÿíúÿðÿ à÷ìàñûíà ìöíàñèá øÿðàèò éàðàòìûøäûð. Îíóí 1873-1878-úè èëëÿðäÿ òÿùñèë àëäûüû ìîëëàõàíà ìÿêòÿáè ÿðÿá, ôàðñ äèëëÿðèíè þéðÿíìÿñèíÿ, Øÿðã òàðèõè âÿ ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà èëêèí ìÿëóìàòëàð ÿëäÿ åòìÿñèíÿ, àèëÿ ìöùèòèíäÿ éèéÿëÿíäèéè ùàëàëëûã âÿ ïàêëûã òÿðáèéÿñèíèí äàùà äà äÿðèíëÿøìÿñèíÿ ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Íàõ÷ûâàí øÿùÿð ö÷ñèíèôëè ìÿêòÿáèíäÿ àëäûüû èáòèäàè òÿùñèë, áóðàäà êå÷èðèëÿí äöíéÿâè ôÿíëÿð, äÿðñ äåéÿí ñàâàäëû, òÿúðöáÿëè ìöÿëëèìëÿð, ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ìàðàãëû òÿäáèðëÿð îíóí èäåéà-ìÿíÿâè òÿêàìöëöíäÿ äÿðèí èçëÿð áóðàõìûøäûð. Õöñóñÿí, Íàõ÷ûâàí øÿùÿð ö÷ñèíèôëè èáòèäàè ìÿêòÿáèíèí ìöäèðè, Ãàôãàç âèëàéÿòëÿðèíäÿ ìààðèô÷è êèìè áþéöê éîë êå÷èá çÿíýèí òÿúðöáÿ ãàçàíìûø Êîíñòàíòèí Íèêèòèí (1832-1894), Ãîðè Ìöÿëëèìëÿð Ñåìèíàðèéàñûíû ÿëà ãèéìÿòëÿðëÿ áèòèðìèø ßëèìÿììÿä Õÿëèëîâ (18621896), õàëã÷û-äåìîêðàò, úîüðàôèéà ìöÿëëèìè Ýåîðýè Óòóðãàóðè, àíà äèëè âÿ øÿðèÿò ìöÿëëèìè, òåàòð ùÿâÿñêàðû Ìèðçÿ Ñàäèã Ãóëóáÿéîâ (1823-?) âÿ áàøãàëàðû ñàéÿñèíäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùÿéàò âÿ úÿìèééÿò áàðÿäÿ òÿñÿââöðëÿðè õåéëè äÿðèíëÿøìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ èáòèäàè òÿùñèë èëëÿðè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ö÷öí “èøûãëû àëÿìÿ èëê àääûì”1 êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëìèøäèð. Ãîðè Ìöÿëëèìëÿð Ñåìèíàðèéàñûíäà êå÷ÿí òÿùñèë èëëÿðè (1882-1887) äàùà òÿñèðëè âÿ úÿëáåäèúè èäè. Áóðàäà î, ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðäÿí îëàí À.Î.×åðíéàéåâñêè (1840-1894), Ä.Ä.Ñåìéîíîâ (1834-1902), Í.Í.Íîâîñïàññêè, Í.Î.Ëîìîóðè (1852-1915), ùàáåëÿ àçÿðáàéúàíëû ìöÿëëèìëÿð Ìèðçÿ ßáäöññÿëàì Àõóíäçàäÿ (1843-1907), Ñÿôÿðÿëèáÿé Âÿëèáÿéîâ (1861-1902) êèìè àäëû-ñàíëû ïåäàãîãëàðäàí äÿðñ àëìûø, îíëàðûí ÿäÿáè-ìààðèô÷è, ïåäàãîæè-ìåòîäèêè ýþðöøëÿðèíäÿí ôàéäàëàíìûøäûð. Ýÿíú Úÿëèë ñåìèíàðèéàäà êå÷èðèëìèø ìÿäÿíè-êóòëÿâè òÿäáèðëÿðäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìèø, èíøà âÿ òÿðúöìÿ äÿðñëÿðèíäÿ áàúàðûã ýþñòÿðìèø, ÿäÿáè ýåúÿëÿð ö÷öí ññåíàðèëÿð, ñûíàã äÿðñëÿðè ö÷öí èúìàëëàð2 éàçìûø, òåàòð òàìàøàëàðûíäà ùÿâÿñêàð àêòéîð êèìè ñÿùíÿéÿ ÷ûõìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, _______________ 1 ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ. Àçÿðáàéúàí Ìîëëà Íÿñðÿääèíè. Áàêû, “Éàçû÷û”, 1980, ñÿù. 10. 2 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ñûíàã äÿðñèíèí èúìàëû. Ýöðúöñòàí Õàëã Ìààðèôè Ìóçåéè, ÇÌÑ ôîíäó, èø ¹265, âÿðÿã 5-6. 7 ñåìèíàðèéà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ö÷öí ìöùöì èäåéà-òÿðáèéÿ1 âÿ äöíéàýþðöø ìÿêòÿáè ôóíêñèéàñûíû óüóðëà éåðèíÿ éåòèðìèø, îíó “ùÿãèãè õàëã ìöÿëëèìè” ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûðìûøäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ 1887-1897-úè èëëÿð àðàñûíäà Íàõ÷ûâàíäà ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëìóøäóð. Î, 1887-úè èëèí ñåíòéàáð îêòéàáð àéëàðûíäà Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíûí Óëóõàíëû êÿíä èáòèäàè ìÿêòÿáèíäÿ ìöÿëëèìëèê åòìèøäèð. Áàø Íîðàøåí ìÿêòÿáèíèí ìöäèðè ßëèìÿììÿä Õÿëèëîâóí êþìÿéè èëÿ 13 îêòéàáð 1887-úè èë òàðèõäÿí áó òÿùñèë îúàüûíà äÿéèøèëÿí úàâàí ïåäàãîã, õàëã àðàñûíäà íöôóçëó ìöÿëëèì êèìè ùþðìÿò ãàçàíìûøäûð. Áÿäèè éàðàäûúûëûüà Áàø Íîðàøåíäÿ èêÿí áàøëàéàí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ 1889-úó èëäÿ áóðàäà èëê ãÿëÿì òÿúðöáÿñè îëàí “×àé äÿñýàùû” àëëåãîðèê äðàìûíû éàçìûøäûð. “×àé äÿñýàùû” äðàìû åëÿ ùÿìèí èëäÿ Áàø Íîðàøåí èáòèäàè ìÿêòÿáèíäÿ ìöÿëëèì âÿ òÿëÿáÿëÿðèí èøòèðàêû èëÿ òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð2. Äàùà ñîíðà Íåùðÿì êÿíä èêèñèíèôëè ìÿêòÿáèíäÿ ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòèíè äàâàì åòäèðÿí Ìèðçÿ Úÿëèë áó ìÿðùÿëÿäÿ (18901897) ÿñèë õàëã ìöÿëëèìè êèìè òàíûíìûøäûð. Íåùðÿì êÿíä ìÿêòÿáèíäÿ ãûçëàðû òÿùñèëÿ úÿëá åòìÿñè, äèéàðøöíàñëûã ìóçåéè éàðàòìàñû, èïÿê÷èëèê ïåøÿñèíè þéðÿòìÿê ö÷öí õöñóñè ìÿøüÿëÿëÿð òÿøêèë åòìÿñè, êÿíäëèëÿðèí ÿìÿéèíè éöíýöëëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Òèôëèñäÿí äÿìèð êîòàí ýÿòèðèëìÿñèíÿ íàèë îëìàñû3 îíóí ùþðìÿò âÿ íöôóçóíó äàùà äà àðòûðìûøäûð. Áó äþâðäÿ åéíè çàìàíäà éåðëè ùÿâÿñêàðëàðëà áèðëèêäÿ Íàõ÷ûâàíäà òåàòð òàìàøàëàðû ùàçûðëàéûá ýþñòÿðÿí, ÿñëèíäÿ òåàòð ùÿðÿêàòûíà ðÿùáÿðëèê åäÿí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí ìààðèôëÿíìÿñè èëÿ éàíàøû, ìèëëè îéàíûøû âÿ ìÿäÿíè òÿðÿããèñè éîëëàðûíäà äà éîðóëìàäàí ÷àëûøìûøäûð. Áÿäèè éàðàäûúûëûã èøèíè äàâàì åòäèðÿí úàâàí éàçû÷û ùÿéàòûíûí Íåùðÿì äþâðöíäÿ “Êèøìèø îéóíó” ïéåñèíè (1892), “Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû” ïîâåñòèíè (1894) òàìàìëàìûø, ìöàñèðëÿðè àðàñûíäà éåíè òèïëè éàçû÷û êèìè äÿ òàíûíìàüà áàøëàìûøäûð. ______________ 1 ßçèç Øÿðèô. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” íåúÿ éàðàíäû. Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1986, ñÿù. 67. 2 Áàõ: Èñà Ùÿáèááÿéëè. Áàø Íîðàøåí ìÿêòÿáèíäÿ òàìàøà. “ßäÿáèééàò ãÿçåòè”, 4 ìàðò 1994, ¹10. 3 Ê. Èñìàèëîâ. Ñåëî Íåãðàì. ÑÌÎÌÏÊ, Òèôëèñ, 1900, ¹27, ñòð. 196. 8 Ìîñêâàéà âÿ Ïåòåðáóðãà ñÿôÿð åäÿí (1895) Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èìïåðèéà äàõèëèíäÿ ýåäÿí ïðîñåñëÿðè èçëÿìèø, äîüìà õàëãûíû äàùà ýåíèø ìèãéàñäà ìààðèôÿ úÿëá åòìÿê ö÷öí éîëëàð àõòàðìûø, ëàòûí ÿëèôáàñûíà êå÷ìÿê áàðÿäÿ äàíûøûãëàð àïàðìûøäûð. Íåùðÿìäÿ ìöÿëëèì èêÿí Ùÿëèìÿ Íàüû ãûçû èëÿ àèëÿ ùÿéàòû ãóðìóø (1896), áó íèêàùäàí èëê þâëàäû Ìöíÿââÿð Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (18971965) äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Ùÿëèìÿ õàíûì 1897-úè èëäÿ äöíéàñûíû äÿéèøÿíäÿí ñîíðà Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Íåùðÿì íîðìàë ìÿêòÿáèíäÿêè ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðìûøäûð. Èðÿâàíäà âÿ Íàõ÷ûâàíûí ùöãóã îðãàíëàðûíäà êå÷ÿí ãûñàìöääÿòëè ôÿàëèééÿò äþâðö (1897-1903) Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùÿéàò âÿ úÿìèééÿò ùàäèñÿëÿðèíè, ìöõòÿëèô òàëåëè ñàäÿ èíñàíëàðûí õàðàêòåðëÿðèíè, ìÿèøÿòèíè þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèø, ìÿøùóð “Ïî÷ò ãóòóñó” ùåêàéÿñè 1903-úö èëäÿ úàâàí éàçû÷ûíûí äÿðèí ùÿéàò ìöøàùèäÿëÿðèíèí ìÿùñóëó êèìè ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Ìèðçÿ Úÿëèë èêèíúè äÿôÿ 1901-úè èëäÿ Íàçëû õàíûì Êÿíýÿðëè èëÿ àèëÿ ùÿéàòû ãóðìóø, ëàêèí áó àèëÿ ùÿéàòû óçóí ñöðìÿìèø, Íàçëû õàíûì 1904úö èëäÿ Òèôëèñäÿ âÿôàò åòìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ 1903-úö èëèí äåêàáðûíäàí åòèáàðÿí Ãàôãàçûí ÿñàñ èíçèáàòè âÿ ìÿäÿíè ìÿðêÿçè ñàéûëàí Òèôëèñ øÿùÿðèíäÿ éàøàéûá èøëÿìèø, òàíûíìûø ïóáëèñèñò âÿ èúòèìàè õàäèì Ìÿùÿììÿäàüà Øàùòàõòëûíûí (1846-1931) Òèôëèñäÿ íÿøð åòäèðäèéè “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíäÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿêëÿ ìÿòáóàò äöíéàñûíà úÿëá åäèëìèøäèð. “Øÿðãè-Ðóñ” ðåäàêñèéàñûíäà ýÿíú Úÿëèë ìöùöì ãÿçåò÷èëèê ìÿêòÿáè êå÷ìèø, äþâðöí ýþðêÿìëè ÿäÿáè ãöââÿëÿðè èëÿ òàíûø îëìóø, áèð ÷îõ ùåêàéÿëÿðè, ìÿãàëÿëÿðè âÿ òÿðúöìÿëÿðèíè áó ãÿçåòäÿ äÿðú åòäèðìèøäèð. “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè áàüëàíäûãäàí ñîíðà ïóáëèñèñò Þìÿð Ôàèã Íåìàíçàäÿ âÿ òàúèð Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð Áàüûðîâëà áèðëèêäÿ î, Ìÿùÿììÿäàüà Øàùòàõòëûéà ìÿõñóñ îëàí ìÿòáÿÿíè àëìûø âÿ ÷àëûøäûðìûøäûð. “Ïî÷ò ãóòóñó” ùåêàéÿñè 1905-úè èëäÿ “Ãåéðÿò” àäëàíäûðûëàí ùÿìèí ìÿòáÿÿäÿ êèòàá ùàëûíäà ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí øàù ÿñÿðèäèð. Áþéöê ÿäèáèí ðåäàêòîðëóüó èëÿ áèðèíúè ñàéû 1906-úû èë àïðåëèí 7-äÿ Òèôëèñ øÿùÿðèíäÿ íÿøð îëóíàí áó ìÿøùóð æóðíàë Ãàôãàç õàëãëàðûíûí, ýåíèø ìÿíàäà, ìöñÿëìàí Øÿðãèíèí, õöñóñÿí, Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè îéàíûøû âÿ äèð÷ÿëèøèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Æóðíàë 1917-úè èëÿ ãÿäÿð Òèôëèñäÿ, 1921-úè èëäÿ Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ, 1922-1931-úè èëëÿðäÿ 9 Áàêûäà íÿøð îëóíìóø, ñàòèðèê ÿäÿáèééàòûí âÿ ìÿòáóàòûí èíêèøàôûíà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ 1907-úè èëäÿ Ãàðàáàüûí ìÿøùóð õàíëàðûíäàí îëàí ßùìÿäáÿé Úàâàíøèðèí ãûçû, òàíûíìûø ãàäûí çèéàëû Ùÿìèäÿ õàíûì Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (1873-1955) èëÿ àèëÿ ùÿéàòû ãóðìóøäóð. Îíóí áó íèêàùäàí èêè þâëàäû – Ìèäùÿò âÿ ßíâÿð Ìÿììÿäãóëóçàäÿëÿð äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Ìèäùÿò Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (1908-1932) Àçÿðáàéúàí Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòóíóí Ùèäðîòåõíèêè ãóðüóëàð ôàêöëòÿñèíè áèòèðìèø, Äþâëÿò Ïëàí Êîìèòÿñèíäÿ Ìèíýÿ÷åâèð ñó-åëåêòðèê ñòàíñèéàñûíûí ëàéèùÿñèíè ùàçûðëàéàí êîìèññèéàíûí åëìè êàòèáè âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøìûøäûð. ßíâÿð Ìÿììÿäãóëóçàäÿ (1911-1979) Àçÿðáàéúàí Òèáá Óíèâåðñèòåòèíè áèòèðìèø, 1941-45-úè èëëÿðäÿ ñîâåò-àëìàí ìöùàðèáÿñè çàìàíû ñîâåò îðäóñó òÿðêèáèíäÿ Èðàíà ýåòìèø, òàëåéèí ùþêìö èëÿ ùÿéàòûíûí ãàëàí ùèññÿñèíè ùÿìèí þëêÿäÿ éàøàìûøäûð. Ùàçûðäà Ìèðçÿ Úÿëèëèí íÿâÿëÿðèíäÿí Ìèäùÿò Úàâàíøèðè Ïîëøàäà, Ìÿùèí Äàäèïóð âÿ Ìèäùÿò Øÿúÿðè Ôðàíñàäà, Èðåíà Ñöëåéìàíè Èðàíäà éàøàéûðëàð1. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ áÿäèè éàðàäûúûëûãëà äà àðäûúûë ìÿøüóë îëìóøäóð. Ãöäðÿòëè éàçû÷ûíûí “Óñòà Çåéíàë” (1905), “Äÿëëÿê” (1906), “Èðàíäà ùöððèééÿò” (1906), “Ôàòìà õàëà” (1906), “Ãóðáàíÿëè áÿé” (1906), “Ãóçó” (1914), “Íèýàðàí÷ûëûã” (1916), “Êîíñóëóí àðâàäû” (1918) âÿ á. ùåêàéÿëÿðè îíó êè÷èê æàíðûí áþéöê èñòàäû êèìè òàíûòìûøäûð. ßäèáèí òåàòð âÿ äðàìàòóðýèéà ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòè äÿ îíà ýåíèø øþùðÿò ãàçàíäûðìûø, õöñóñÿí, ìÿøùóð “Þëöëÿð” òðàýèêîìåäèéàñûíûí éàçûëìàñû (1909) âÿ Áàêûäà óüóðëà òàìàøàéà ãîéóëìàñû (1916) îíóí ÿäÿáè øþùðÿòèíè àðòûðìûøäûð. “Êàìàí÷à” (1920) âÿ “Àíàìûí êèòàáû” (1920) ïéåñëÿðè èëÿ î, Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíû çÿíýèíëÿøäèðìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ 1920-úè èëèí ñåíòéàáðûíäàí 1921-úè èëèí ìàéûíàäÿê Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ éàøàéûá ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð. Áóðàäà îíóí ÷ÿòèí øÿðàèòäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ñÿêêèç ñàéûíû íÿøð åäèëìÿñè áþéöê ÿêñ-ñÿäà äîüóðìóøäóð. “Þëöëÿð” ÿñÿðè Òÿáðèç òåàòðû ñÿùíÿñèíäÿ óüóðëà ýþñòÿðèëìèø (1 ìàé 1921-úè èë), áóíäàí ñîíðà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ðåàëèñò-ñàòèðèê ÿäÿáèééàò âÿ ìÿòáóàòûí, êàðèêàòóðà ñÿíÿòèíèí ìåéäàíû ýåíèøëÿíìèøäèð. _______________ 1 Áàõ: È. Ùÿáèááÿéëè. Ìèðçÿ Úÿëèëèí íÿñèë øÿúÿðÿñè. “Ãîáóñòàí” æóðíàëû, Áàêû, 1999, ¹2, ñÿù. 23-34. 10 Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñûíû Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùÿðàðÿòëÿ ãàðøûëàìûøäû. Áóíà ÿñàñ ñÿáÿá þçöíö ôÿùëÿ-êÿíäëè äþâëÿòè àäëàíäûðàí éåíè ùþêóìÿòèí ìÿðàìû âÿ ìÿãñÿäëÿðè èëÿ éàçû÷ûíûí íèééÿòëÿðèíèí áèð ÷îõ íþãòÿäÿ öñò-öñòÿ äöøìÿñè èäè. Îíà ýþðÿ äÿ ÿäèá 1921-1927-úè èëëÿðäÿ ýÿíú ñîâåò ùþêóìÿòèíèí òÿäáèðëÿðèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèð, úÿìèééÿòèí èíêèøàôûíà þç êþìÿéèíè ÿñèðýÿìèðäè. Îíóí ðåäàêòîðëóüó èëÿ íÿøð îëóíàí “Éåíè éîë” ãÿçåòè ðåñïóáëèêàäà ëàòûí ÿëèôáàñûíûí òÿòáèã îëóíìàñû éîëëàðûíäà ÿñèë ôÿäàêàðëûã ýþñòÿðèðäè. Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèìëÿðèíèí  ãóðóëòàéûíäà (1925) âÿ Òöðêîëîæè ãóðóëòàéäà (1926), áèð ÷îõ éóáèëåé, ìÿðàñèì âÿ ÿäÿáè ýåúÿëÿðäÿ ÿäèá äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Íÿùàéÿò, Ìèðçÿ Úÿëèë Àçÿðáàéúàí Ìÿðêÿçè Èúðàèééÿ Êîìèòÿñè öçâëöéöíÿ íàìèçÿäëèéÿ ãÿáóë åäèëìèøäè (1926). Áóíóíëà áåëÿ, úÿìèééÿòÿ áÿñëÿíèëÿí öìèä âÿ èíàì äþâðö óçóí ñöðìöð. Èúòèìàè õàäèì âÿ éàçû÷û êèìè áþéöê íöôóç ãàçàíìàñû ìöÿééÿí äàèðÿëÿðäÿ îíà ïàõûëëûã âÿ ãûñãàíúëûüûí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ 1928-úè èëäÿí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿäÿ éåíè úÿìèééÿòèí ñÿðò èäåîëîæè òÿëÿáëÿðè èëÿ, òÿçéèãëÿðëÿ öç-öçÿ ýÿëèð, ìÿíÿâè òåððîðà ìÿðóç ãàëûð. Áåëÿ êè, Àçÿðáàéúàí Êîììóíèñò Ïàðòèéàñû Ìÿðêÿçè Êîìèòÿñèíèí 9 àïðåë 1929-úó èë òàðèõëè ïëåíóìóíäà “äèí ÿëåéùèíÿ îõóíàãëû, êöòëÿâè, óúóç æóðíàë êèìè éåíèäÿí òÿøêèë åòìÿê” àäû àëòûíäà “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ôÿàëèééÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðìàã, ìöñòÿãèë íÿçÿðÿ ÷àðïàí, “Ðåäàêòîðóí îðãàíû” àäëàíäûðûëàí ìÿúìóÿíè Ìöáàðèç Àëëàùñûçëàð Èòòèôàãûíûí îðãàíûíà ÷åâèðìÿê ùàããûíäà ãÿáóë åäèëìèø ãÿðàð1 Áàø ðåäàêòîðó äÿðèíäÿí ñàðñûòìûøäû. Áóíóí àðäûíúà äþâðè ìÿòáóàòäà Ìèðçÿ Úÿëèëÿ ãàðøû áþùòàí âÿ òÿçéèã êàìïàíèéàñû òÿøêèë åäèëìèø, î, “ìèëëè õûðäà áóðæóà ÿäÿáèééàòû íöìàéÿíäÿñè”, “úûüûðäàø”, “Àçÿðáàéúàí äèëèíè êîðëàéàí éàçû÷û” êèìè äàìüàëàíìûø, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí èñÿ “øÿêèë, áÿäèè, èúòèìàè úÿùÿòäÿí öçëö-àñòàðëû äÿéèøäèðèëìÿñè”2 òÿëÿáè èðÿëè ñöðöëìöøäö. Ùÿòòà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ Áàø Ìÿòáóàò Èäàðÿñèíèí 1931-úè èëäÿ ðÿñìè òÿøêèëàòëàðà ýþíäÿðäèéè ìÿëóìàòäà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ ðåäàêñèéàíûí äèýÿð ÿìÿêäàøëàðû “ñèéàñè úÿùÿòäÿí ýåðè ãàëìûø, áèñà_______________ 1 Àçÿðáàéúàí ÊÏ-íèí ãóðóëòàéëàðû, êîíôðàíñëàðû âÿ ÌÊ ïëåíóìóíóí ãÿòíàìÿ âÿ ãÿðàðëàðû, Û ú. , Áàêû, “Àçÿðíÿøð”, 1987, ñÿù. 492. 2 ß.Ãàðàáàüëû. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è èòòèùàì åòìÿê âàõòûäûð. “Êîììóíèñò” ãÿçåòè, 18 íîéàáð 1929-úó èë. 11 âàä âÿ ñèéàñÿòëÿ ìàðàãëàíìàéàí àäàìëàð”1 àäëàíäûðûëìûø, ßçèì ßçèìçàäÿ “ñèíôè ìöáàðèçÿ âÿ ñîñèàëèçì ãóðóúóëóüó åïîõàñûíûí îáðàçûíû âåðìÿéè áàúàðìàéàí èñòåäàäñûç ðÿññàì”2 êèìè õàðàêòåðèçÿ îëóíìóøäóð. Áöòöí áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ 1931-úè èëäÿí åòèáàðÿí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíà àéðûëìûø äþâëÿò ìàëèééÿ éàðäûìû êÿñèëìèø, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Áàø ðåäàêòîðëóüó âÿçèôÿñèíäÿí ýåòìÿéÿ ìÿúáóð ãàëìûøäû. Ùÿìèøÿ ãàéíàð ôÿàëèééÿòëÿ ÿùàòÿ îëóíìóø ãîúàìàí éàçû÷ûíûí þìðöíöí ñîí äþâðöíäÿ ñîéóã ãûø ýöíëÿðèíäÿ ÿëéàçìàëàðûíû ñîáàéà àòàðàã éàíäûðìàñû êå÷èðäèéè äÿðèí ñàðñûíòûëàðûí, ìþâúóä ãóðóëóøà åòèðàçûí èôàäÿñè èäè. Áåëÿ ÷ÿòèí, ìöðÿêêÿá âÿçèééÿòÿ áàõìàéàðàã, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ñîâåò äþâðöíäÿ áÿäèè éàðàäûúûëûüûíû äàâàì åòäèðìèøäèð. Îíóí “Äàíàáàø êÿíäèíèí ìÿêòÿáè” ïéåñè, “Ëÿíÿò”, “Îéóíáàçëàð” ñÿùíÿúèêëÿðè (1921), “Äÿëè éûüûíúàüû” (1926), “Éûüûíúàã” (1929), “ßð” (1930) òðàýèêîìåäèéàëàðû áó ìÿðùÿëÿíèí ìÿùñóëóäóð. ßäèáèí ñîí äðàì ÿñÿðëÿðè ÿñàñÿí éåíè úÿìèééÿòäÿêè ÷àøãûíëûã âÿ ñÿðò èäåîëîýèéàëàøäûðìà ñèéàñÿòèíèí áÿäèè äÿðêèíÿ âÿ òÿíãèäèíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Áóíäàí áàøãà, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Øÿðã ôàêöëòÿñè”, “Òàõûë ùÿêèìè”, “Ùàìáàëëàð”, “Øåèð áöëáöëëÿðè”, “Èêè ÿð”, “Çûððàìà”, “Øÿùÿð âÿ êÿíä”, “Ãîøà áàëûíú”, “Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð” âÿ ñ. ùåêàéÿëÿðèíè äÿ ñîâåò äþâðöíäÿ ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Éàçû÷ûíûí ùåêàéÿëÿðè 1927-úè èëäÿ ÷àï îëóíìóø “Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð” àäëû êèòàáûíäà òîïëàíìûøäûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí óñòàä ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõàí âÿ Àçÿðáàéúàí õàòèðÿ ÿäÿáèééàòûíûí øàù ÿñÿðè êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëÿí “Õàòèðàòûì” ìåìóàðû (1926) äà áó èëëÿðäÿ éàçûëìûøäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ 4 éàíâàð 1932-úè èëäÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ âÿôàò åòìèø, Ôÿõðè õèéàáàíäà äÿôí îëóíìóøäóð. ßäèáèí àäû ðåñïóáëèêàìûçäà ÿáÿäèëÿøäèðèëìèø, Áàêûäà, Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ âÿ Úÿëèëàáàä ðàéîíóíäà îíóí ùåéêÿëëÿðè óúàëäûëìûø, ÿñÿðëÿðè êöòëÿâè òèðàæëà íÿøð îëóíìóøäóð. Àíàäàí îëìàñûíûí 100 âÿ 125 èëëèê éóáèëåéëÿðè Àçÿðáàéúàíäà äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ òÿíòÿíÿ èëÿ ãåéä åäèëìèøäèð. ______________ 1 Èáàä ßëèéåâ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí âÿçèééÿòè âÿ éàðàäûúûëûã éîëó” ùàããûíäà ìÿëóìàò âÿðÿãÿñè. Àçÿðáàéúàí ÌÄÒÀ, ôîíä 57, ñèéàùû1, èø 916, âÿðÿã 26-29. 2 Éåíÿ îðàäà, âÿðÿã 28. 12 *** Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíÿ áþéöê äåìîêðàò ÿäèá, âÿòÿíäàø, ìèëëè éàçû÷û, êè÷èê ùåêàéÿíèí áþéöê óñòàäû êèìè äàõèë îëìóøäóð. Þçöíÿãÿäÿðêè ÷îõÿñðëèê ÿäÿáè ôèêèðäÿ éàðàíûá ôîðìàëàøìà ïðîñåñè êå÷èðìèø ìèëëè èäåéàëàð Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí éàðàäûúûëûüûíäà éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ÷àòàðàã, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè-áÿäèè ôèêðèíèí ùÿìèøÿëèê ñÿðâÿòèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ìèëëèëèê àíëàéûøûíäà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìèëëè-ìÿíÿâè þçöíöäÿðêè, áè÷àðÿ Âÿòÿíèí ìöãÿääÿðàòû, ñàäÿ, ñûðàâè, áèíÿñèá èíñàíëàðûí îéàíûøû âÿ äèð÷ÿëèøè, àíà äèëèíèí ýåíèø äàèðÿäÿ þç éåðèíè òàïìàñû âÿ ñ. ìÿñÿëÿëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Âÿòÿíäàø ÿäèáèí ôèêðèíúÿ, “Âÿòÿí, âÿòÿí, âÿòÿí! Äèë, äèë, äèë! Ìèëëÿò, ìèëëÿò, ìèëëÿò! Äÿõè áó äàèðÿëÿðäÿí êÿíàð áÿíè-íîè áÿøÿð ö÷öí þçýÿ íèúàò éîëó éîõäóð”1. Ãöäðÿòëè éàçû÷û Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà òÿêúÿ ìèëëè èñòèãëàë èäåéàëàðûíû ýÿòèðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿìèø, þçö äÿ øÿõñÿí ìèëëÿòèí âÿ ìÿìëÿêÿòèí èñòèãëàëû éîëóíäà ùÿð úöð ôÿäàêàðëûã ýþñòÿðìèøäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ÿäÿáè âÿ èúòèìàè ùÿéàòäà Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè îéàíûøû, äèð÷ÿëèøè âÿ ìöñòÿãèëëèéè óüðóíäà ìöáàðèçÿíèí ìþùêÿì áöíþâðÿñèíè éàðàòìûø, ñîíðàêû äþâðëÿðèí ìèëëè èñòèãëàë äöøöíúÿñè äÿ ùÿìèí áöíþâðÿ öçÿðèíäÿ éöêñÿëìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äÿðèí ìèëëè-èúòèìàè ìÿçìóíà ìàëèê ùÿð ÿñÿðè ñàíêè áþéöê ÿäèáèí þç õàëãûíà áÿõø åòäèéè ìÿíàëû áèð “ùöððèééÿò ïàéû”äûð. ßäèáèí ðåäàêòîðëóüó èëÿ íÿøð îëóíìóø “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà Àçÿðáàéúàí õàëãû èëÿ éàíàøû, Ãàôãàç õàëãëàðûíûí, Àâðîïà âÿ Øÿðã þëêÿëÿðèíèí ùÿéàòû, ìèëëè àçàäëûã ìöáàðèçÿñè ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áÿäèè íÿñðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà éåíè áèð ùàäèñÿ èäè. Ðåàë ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíèí òèïèê áÿäèè âàñèòÿëÿðëÿ òÿãäèìè, çÿùìÿòêåø èíñàíëàðûí ãÿðèáÿ òàëåéè, ìèëëè îéàíûø âÿ äèð÷ÿëèøÿ ÷àüûðûø, ñàäÿ âÿ êîëîðèòëè äèë-öñëóá éàçû÷ûíûí áÿäèè íÿñðèíèí áàøëûúà èñòèãàìÿòèíè òÿøêèë åäèð. Óñòàä éàçû÷ûíûí ìàùèð ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõìûø îëàí “Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû” ïîâåñòè (1894) Àçÿðáàéúàí áÿäèè íÿñðèíèí øàù ÿñÿðè ñàéûëìàüà ëàéèãäèð. ßñÿðèí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè òÿêúÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí éàðàäûúûëûüûíäà _______________ 1 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè (òÿðòèá åäÿíè, þí ñþç âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè È.Ùÿáèááÿéëè). Áàêû, “×èíàð-÷àï”, 2003, ñÿù. 450. 13 éîõ, ýåíèø ìÿíàäà, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà êè÷èê àäàìûí áþéöê ÿäÿáèééàòà áèðèíúè ýÿëèøè èäè. Çîð ýöúöíÿ êÿíäëèëÿðè þçöíÿ “áÿé” äåìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí êÿíäõóäà Õóäàéàð îáðàçû êîíêðåò òàðèõè øÿðàèòäÿêè èúòèìàè ÿäàëÿòñèçëèéè âÿ ùàãñûçëûüû öìóìèëÿøäèðèëìèø øÿêèëäÿ, ðåàëèñò áîéàëàðëà ÿêñ åòäèðÿí òèïèê îáðàç êèìè éàääàøëàðäà äÿðèí èç áóðàõûð. Áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, “ãîé Õóäàéàð áÿé àíãûðñûí òàéûíû òàïñûí”1 êèìè ñÿðò ìöíàñèáÿò èôàäÿ åòìÿéè áàúàðàí Çåéíÿá Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà èëê úÿñàðÿòëè ãàäûí îáðàçû êèìè éàääà ãàëûð. ßñÿðäÿêè “Áèð éöíýöëâàðû ìöãÿääèìÿ” òÿêúÿ “Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû”íûí ïðîëîãó äåéèë, áöòþâëöêäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàðàäûúûëûüûíûí èëê ñÿíÿò ìàíèôåñòèäèð. Áóðàäà Ìèðçÿ Úÿëèëèí ðåàëèçìÿ ñÿäàãÿòè, ôÿðäè õàðàêòåðëÿð éàðàòìàã áàúàðûüû, þçöíÿìÿõñóñ ìþâçóñó âÿ èäåéàñû, òÿáèè äàíûøûüû õàòûðëàäàí áÿäèè òÿùêèéÿñè áÿéàí îëóíóð. Áöòþâëöêäÿ áó ÿñÿð, ùàãëû îëàðàã ãåéä åäèëäèéè êèìè, “ýöëìÿëè áèð ìàúÿðà äåéèë, ÿñëèíäÿ éàíûãëû áèð èúòèìàè ôàúèÿäèð”2. Ïîâåñòèí àäûíäàêû “Äàíàáàø êÿíäè” èôàäÿñè ýåíèø ìÿíàäà öìóìèëÿøìèø Àçÿðáàéúàí êÿíäèíèí, ùÿòòà åéíè ïðîñåñëÿðèí éàøàíäûüû òöðêìöñÿëìàí äöíéàñû êÿíäëÿðèíèí áÿäèè èôàäÿñèäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà êè÷èê ùåêàéÿíèí äÿ áþéöê âÿ ýöäðÿòëè éàðàäûúûñûäûð. Äàùè éàçû÷ûíûí ìÿøùóð “Ïî÷ò ãóòóñó” ùåêàéÿñè ìèëëè ÿäÿáèééàòäà ùåêàéÿ æàíðûíûí ÿí êàìèë íöìóíÿñè êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Áó éûüúàì ÿñÿð Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí êè÷èê áèð ùåêàéÿíèí ùöäóäëàðû äàõèëèíäÿ àç ãàëà ðîìàí ìþâçóñó îëà áèëÿúÿê èúòèìàè ìÿòëÿáëÿðè èôàäÿ åòìÿê èìêàíëàðûíûí ÿéàíè ýþñòÿðèúèñèäèð. Äèâàíõàíàíû éàõøû òàíûìàüà ìÿúáóð åäèëäèéè ùàëäà, ïî÷ò ãóòóñóíóí, ïî÷òõàíàíûí ìàùèééÿòèíè áèëìÿéÿí Íîâðóçÿëèíèí òàëåéèíèí òÿãäèìè ÿñàñûíäà ÿäèá Àçÿðáàéúàí êÿíäëèñèíèí áþéöê ìöäàôèÿ÷èñè îëäóüóíó íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìûøäûð. Ùåêàéÿäÿ àøàüûäàêû äèàëîã Íîâðóçÿëèíèí òèìñàëûíäà ìÿíÿí ñàô, àíúàã àâàì Àçÿðáàéúàí êÿíäëèñèíèí ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè âÿçèééÿòèíè äîëüóí èôàäÿ åäèð: “Õàí öçöíö òóòäó ãîíàüà: _______________ 1 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè, 6 úèëääÿ, Û úèëä, Áàêû, 1982, ñÿù. 31. 2 Ìèð Úÿëàë. “Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû” ùàããûíäà. Áàõ: Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû (ìöãÿääèìÿ). Áàêû, Óøàãýÿíúíÿøð, 1953, ñÿù. 24. 14 – Íîâðóçÿëè, ïî÷òõàíàíû òàíûéûðñàí? Íîâðóçÿëè úàâàá âåðäè: – Àé õàí, ìÿí êÿòäè àäàìàì, ìÿí íÿ áèëèðÿì ïî÷òõàíà íÿäè? – ×îõ ÿúÿá, íÿ÷ÿðíèê äèâàíõàíàñûíû êè, òàíûéûðñàí? – Áÿëè, õàí, áàøûíà äþíöì, òàíûéûðàì, íèéÿ òàíûìûðàì. Êå÷ÿí ùÿôòÿ ìÿí åëÿ ýÿëìèøäèì íÿ÷ÿðíèéèí éàíûíà øèêàéÿòÿ. Õàí, àíä îëñóí ñÿíèí áàøûíà, áèçè êàòäà ÷îõ èíúèäèð... “1. “Ïî÷ò ãóòóñó” Àçÿðáàéúàíäà êè÷èê ùåêàéÿ æàíðûíûí èëê áþéöê ïðîãðàìûäûð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ùåêàéÿ æàíðûíûí ôîðìàëàøìàñû âÿ èíêèøàôûíà “Ïî÷ò ãóòóñó” ùåêàéÿñè úèääè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Àâàì, ìþìèí, “áèð ìàëà âÿ áèð õóðúóíäàí ñàâàéû þçýÿ áèð ìàëäþâëÿòè” îëìàéàí, êàñûá Óñòà Çåéíàë ùàëàë âÿ ïàê èíñàíäûð. “Óñòà Çåéíàë” ùåêàéÿñèíäÿí ýÿòèðèëìèø àøàüûäàêû ïàð÷à îáðàçûí õàðàêòåðèíè ìöÿééÿí åòìÿéÿ, áàøà äöøìÿéÿ èìêàí âåðèð: “Ãóðáàí öçöíö Óñòà Çåéíàëà òóòóá ñîðóøäó: – Óñòà, êöïÿíèç èðÿëèäÿí ÷àòäàã èäè, éà òÿçÿëèêäÿ ñûíûá? ...Óñòà Çåéíàë áàøëàäû àøàüû éåíìÿéÿ âÿ êöïÿíè ÿëèíÿ ýþòöðöá öçöíö òóòäó Ãóðáàíà: – Ãóðáàí, áó êöïÿ áèçèì äåéèë, áèçèìêè êþùíÿäè âÿ áèð àç áóíäàí éåêÿäè. ...Óñòà Çåéíàë ùàìàí êöïÿíè Ãóðáàíûí ÿëèíäÿí àëûá, ìàò-ìàò áàõäû Ãóðáàíûí öçöíÿ âÿ äÿðèí áèð àù ÷ÿêèá äåäè: – Ãóðáàí, Àëëàù ñÿíÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Åðìÿíèíèí êöïÿñèíäÿ ñó ýÿòèðèá ýÿú ãàéûðäûí âÿ äöíéà-àëÿìè ìóðäàð åëÿäèí. Àëëàù ñÿíÿ ëÿíÿò åëÿñèí! ...Óñòà Çåéíàë öçöíö òóðøóäóá èêè äÿôÿ òöïöðäö éåðÿ, áèð äÿôÿ Ãóðáàíûí öçöíÿ âÿ ùÿéÿòÿ ÷ûõûá ýåòäè îòóðäó àðõûí êÿíàðûíäà âÿ áàøëàäû ÿëëÿðèíè éóìàüà âÿ ñîíðà ýÿëèá Ãóðáàíà äåäè êè, øåéëÿðè éûüûøäûðñûí”2. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Ïî÷ò ãóòóñó” âÿ “Óñòà Çåéíàë” êèìè ùåêàéÿëÿðè èëÿ ùÿì ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè ðåàë ìÿíçÿðÿíè úàíëàíäûðìûø, ñàäÿ âÿ ìÿíÿí ñàô, àâàì, äèíäàð âÿ ñÿäàãÿòëè èíñàíëàðûí ùÿãèãè îáðàçëàðûíû éàðàòìûø, ùÿì äÿ ìèëëè îéàíûøà âÿ ìààðèô÷èëèéÿ îëàí çÿðóðÿòè ãÿòè øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìèøäèð. _______________ 1 Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè (òÿðòèá åäÿíè, þí ñþç âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè È.Ùÿáèááÿéëè). Áàêû, “×àøûîüëó”, 2004, ñÿù. 85. 2 Éåíÿ îðàäà, ñÿù. 112. 15 “Èðàíäà ùöððèééÿò” ùåêàéÿñè (1906) ìþâçó áàõûìûíäàí, äöøöíäöðöúö âÿ úÿëáåäèúè, èäåéà ìÿçìóíó èëÿ ÿñèë ìèëëè þçöíöäÿðê íöìóíÿñèäèð. Àèëÿñèíÿ ÷þðÿê ïóëó ãàçàíìàã ö÷öí Èðàíäàí ýÿëèá Èðÿâàí øÿùÿðèíäÿ ÷àëûøàí Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíèí áóðàäà èêèíúè äÿôÿ åâëÿíìÿñè, âÿòÿíè ßðÿáëÿð êÿíäèíäÿêè àèëÿñè èëÿ ÿëàãÿñèíèí êÿñèëìÿñè êèìè ñàäÿ, àäè ÿùâàëàòëàðûí ôîíóíäà êå÷ÿí ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè èúòèìàè-ñèéàñè ùàäèÿñÿëÿðèí ìÿíàëàíäûðûëìàñû áþéöê äåìîêðàò ÿäèáÿ ùÿìâÿòÿíëÿðèíèí ùöððèééÿò êèìè ìÿòëÿáëÿðèí ìàùèééÿòèíè áàøà äöøìÿìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè àéäûíëàøäûðìàüà èìêàí âåðèð. Ùåêàéÿäÿêè “àõû êèì åøèäèáäè êè, î òàéäàí áóðà ùöððèééÿò ýÿëñèí. Î òàéäàí áó öçÿ ùÿíà ýÿëÿð, ñÿáçÿ, áàäàì è÷è ýÿëÿð, òöòöí, ÷àé, òèðéÿê... áåëÿ çàäëàð ýÿëÿð; éîõñà, âàëëàù, ìÿí þìðöìäÿ áèð äÿôÿ äÿ åøèòìÿìèøÿì êè, ùöððèééÿò ýÿëÿ. Ùå÷ áó òÿðÿôëÿðäÿ ùöððèééÿò àëûø-âåðèø åëèéÿíè äÿ ìÿí åøèòìÿìèøÿì”1 êèìè òåçèñ õàðàêòåðëè äÿðèí ìÿçìóíëó ôèêèðëÿð àðòûã ìèëëè îéàíûøûí âÿ àçàäëûüûí “ýöíäÿëèêäÿ” îëäóüóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ íöìàéèø åòäèðèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Èðàíäà ùöððèééÿò” ùåêàéÿñè áÿäèè âàñèòÿëÿðëÿ èôàäÿ îëóíàðàã ùÿð äþâð ö÷öí ìöàñèð ñÿñëÿíÿí “ùöððèééÿò ïàéû”äûð. “Äÿëëÿê”, “Ãóðáàíÿëè áÿé”, “Ïèðâåðäèíèí õîðóçó”, “Ñàããàëëû óøàã”, “Ãóçó”, “Íèýàðàí÷ûëûã”, “Êîíñóëóí àðâàäû” ùåêàéÿëÿðè ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíèí ñîñèàë-èúòèìàè ïðîáëåìëÿðèíè ðåàëèñòúÿñèíÿ ÿêñ åòäèðÿí äÿéÿðëè áÿäèè íöìóíÿëÿð êèìè áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. “Äàíàáàø êÿíäèíèí ìÿêòÿáè” ïîâåñòèíäÿ ìèëëè ìààðèô÷èëèéÿ ÷àüûðûø ìîòèâëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ áó ÿñÿðèíäÿ ìààðèô÷è èäåéàëàðûí õàëã ùÿéàòûíà ìÿùç ìèëëè âàñèòÿëÿðëÿ ýÿòèðèëìÿñèíèí çÿðóðèëèéèíè ÿñàñëàíäûðìûøäûð. “Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð”, “Òàõûë ùÿêèìè”, “Øåèð áöëáöëëÿðè”, “Ïðîëåòàð øàèðè”, “Çûððàìà”, “Îüðó èíÿê”, “Øÿùÿð âÿ êÿíä”, “Øÿðã ôàêöëòÿñè” ùåêàéÿëÿðèíäÿ ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê îíèëëèêëÿðèíäÿ áàø âåðÿí ïðîñåñëÿð ìÿùàðÿòëÿ ÿêñ åòäèðèëìèøäèð. Õöñóñÿí, 1920-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí ñîíðà éàçûëìûø ùåêàéÿëÿðèíäÿ éàçû÷û, ñîâåò úÿìèééÿòèíäÿêè ÷àøãûíëûã âÿ âàùèìÿíè, èúòèìàè ÿäàëÿòñèçëèêëÿðè þçöíÿìÿõñóñ, öñòöþðòöëö áÿäèè âàñèòÿëÿðëÿ ÿêñ åòäèðìÿéè áàúàðìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, “Îüðó èíÿê” ______________ 1 Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè (òÿðòèá åäÿíè, þí ñþç âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè È.Ùÿáèááÿéëè). Áàêû, “×àøûîüëó”, 2004, ñÿù. 124. 16 ùåêàéÿñèíäÿ ïàìáûã îüðóñó êèìè òàíûíàí Ìóñà êèøèíèí èíÿéèíè äÿ îüóðëóüà àëûøäûðìàñûíûí òÿñâèðè öìóìèëÿøìèø øÿêèëäÿ éåíè úÿìèééÿòäÿêè éàëàí âÿ ÿëèÿéðèëèéè èôàäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð. Éàçû÷û áó ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøäèð êè, òÿçÿ ãóðóëóøäà “îüóðëóã äàðöëôöíóíäàí íÿèíêè òÿê áèðúÿ èíñàíëàð îüóðëóã äèïëîìëàðû àëûðëàð, ùÿëÿ áÿëêÿ ùåéâàíëàð äà èíñàíëàðäàí ýåðè ãàëìûðëàð”1. Éàõóä “Ùàìáàëëàð” ùåêàéÿñèíäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Êîììóíèñò ùþêóìÿòè âàð ãöââÿòèíè âÿ ùÿâÿñèíè ìÿìëÿêÿòè äöçÿëòìÿéÿ ñÿðô åòìÿêäÿ” îëäóüó âàõò þëêÿäÿ ñöðöíäöðìÿ÷èëèéèí, þçáàøûíàëûüûí, ùÿðú-ìÿðúëèéèí ùþêì ñöðìÿêäÿ îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. Íÿùàéÿò, çàùèðÿí éåíè ãóðóëóøóí ìöäàôèÿñè ìÿãñÿäèëÿ éàçûëäûüû ýöìàí åäèëÿí “Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð” ùåêàéÿñèíäÿ éàçû÷û ñîâåò úÿìèééÿòèíèí ñèíôè ôÿðãëÿðè ÷îõ êÿñêèí íÿçÿðÿ àëìàñûíäàí äîüàí èúòèìàè åéáÿúÿðëèêëÿðè ìÿùàðÿòëÿ ÷àòäûðìûøäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí íÿñð ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàíäà áÿäèè íÿñðèí, õöñóñÿí, êè÷èê ùåêàéÿ âÿ ïîâåñòèí áèð æàíð êèìè ãÿòè îëàðàã ôîðìàëàøìàñû âÿ îíóí ñîíðàêû èíêèøàôûíà ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. *** Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äðàì ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí èíêèøàôûíäà éåíè ìÿðùÿëÿ òÿøêèë åäèð. Ìèëëè äðàìàòóðýèéàíûí áöíþâðÿñèíè ãîéìóø Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâóí (1812-1878) êîìåäèéàëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí êîìåäèéàëàðû ôàúèÿâè õàðàêòåð äàøûéàí òðàýèêîìåäèéàëàðäûð. Èëê äðàì ÿñÿðè îëàí, øåèðëÿ éàçûëìûø “×àé äÿñýàùû” (1889) ÿäÿáèééàòûìûçäà áèðèíúè àëëåãîðèê âÿ ìÿíçóì äðàì ÿñÿðèäèð. Äÿðèí èúòèìàè ìÿçìóíà ìàëèê ñóàëëàðà úàâàáûí àõòàðûëäûüû áó ÿñÿð ìèëëè óøàã äðàìàòóðýèéàñûíûí èëê íöìóíÿñè êèìè äÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí íàäèð âÿ áÿíçÿðñèç íöìóíÿñè îëàí “Þëöëÿð” òðàýèêîìåäèéàñû (1909) úÿùàëÿò âÿ ìþâùóìàò ÿñàðÿòèíäÿí õèëàñ ö÷öí éàçûëìûø, ñîí äÿðÿúÿ äÿðèí òÿñèð ýöúöíÿ ìàëèê áèð ÿñÿðäèð. “Þëöëÿð” áöòþâëöêäÿ òöðê-ìöñÿëìàí äöíéàñûíäà, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà ìÿíÿâè áóõîâëàðû, ÿñàðÿòè âÿ ôàíàòèçìè áþéöê úÿñàðÿòëÿ éûõûá ó÷óðàí äàùèéàíÿ ÿñÿðäèð. ßñÿðäÿêè Êåôëè Èñêÿíäÿð îáðàçû ÕÕ ÿñðèí _______________ 1 Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè (òÿðòèá åäÿíè, þí ñþç âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè È.Ùÿáèááÿéëè). Áàêû, “×àøûîüëó”, 2004, ñÿù. 223. 17 ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïàí ìèëëè çèéàëû òÿáÿãÿñèíèí öìóìèëÿøìèø îáðàçûäûð. Àëè òÿùñèë àëìûø, îõóìóøëàðäàí îëàí Èñêÿíäÿð ÿòðàôûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðè äÿðèíäÿí äÿðê åäèð, áöòöí áóíëàðû ùÿìâÿòÿíëÿðèíÿ ÷àòäûðìàã, îíëàðûí ýþçöíö à÷ìàã ö÷öí âàð ãöââÿ èëÿ úèääè-úÿùä ýþñòÿðèð. Ëàêèí ôàíàòèçìèí äÿðèí ýèðäàáûíà äöøìöø “øÿùÿð ÿùëè” îíó àíëàìàã, áàøà äöøìÿê ñÿâèééÿñèíäÿ äåéèë. Àòàñû Ùàúû Ùÿñÿí, àíàñû Êÿðáÿëàéû Ôàòìà õàíûì, øÿùÿð ñàêèíëÿðè Ìÿøÿäè Îðóú, Ìÿøÿäè Áàõøÿëè, Ùàúû Êÿðèì, Ùàúû Êàçûì, Ìèð Áàüûð àüà êèìè “äèðè þëöëÿð” Èñêÿíäÿðÿ äÿëè êèìè áàõûð, îíóí àäàìëàðû “þëö äèðèëòìÿê” àäû èëÿ éîëäàí ÷ûõàðàí, àëäàäûá íàìóñóíó âÿ øÿõñèééÿòëÿðèíè òàïäàëàéàí, Èñôàùàí ëîòóñó Øåéõ Íÿñðóëëàùûí è÷ öçöíö à÷àí òÿñèðëè ñþçëÿðèíÿ èíàíìàã èñòÿìèðëÿð. Øåéõ Íÿñðóëëàù îáðàçû èëÿ “Þëöëÿð”äÿ áöòþâëöêäÿ éàëàí÷û, ôûðûëäàã÷û äèí õàäèìëÿðèíèí ÿìÿëëÿðè öìóìèëÿøäèðèëèð. Òÿÿññöô êè, îíóí “þëö äèðèëòìÿê” îéóíó ÿñàñûíäà ãóðäóüó ïëàíûí áèð ÷îõ ìÿãàìëàðû áàø òóòóð. Ëàêèí áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ îëñà äà, íÿùàéÿò, Èñêÿíäÿð ãàòû ôàíàòèçì úÿáùÿñèíè éàðàðàã Øåéõ Íÿñðóëëàùû èôøà åäÿ áèëèð. Éàçû÷ûíûí ÿñàñ ãàéÿñè èñëàì äèíèíè Øåéõ Íÿñðóëëàù êèìè Èñôàùàí ëîòóëàðûíäàí ãîðóéóá òÿìèçëÿìÿêäÿí èáàðÿòäèð. “Þëöëÿð” ÿñÿðèíäÿêè ãÿáèðèñòàíëûã ñÿùíÿñè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äàùèéàíÿ øÿêèëäÿ äöøöíöá êÿøô åòäèéè äðàìàòèê ìÿãàìäûð. Áó ñÿùíÿ ìöñÿëìàí úÿìèééÿòèíäÿêè ôàíàòèçì âÿ úÿùàëÿòèí ÿí àúû òÿçàùöðëÿðèíè ìåéäàíà ÷ûõàðûð. ßñÿðäÿ Èñêÿíäÿðèí áàúûñû Íàçëû âÿ ãàðäàøû Úÿëàë éåíè íÿñëè òÿìñèë åäèð, äèëìàíú ßëè áÿéëÿ òåëåãðàô÷û Ùåéäÿð àüà êèìè åïèçîäèê îáðàçëàð èñÿ êå÷ÿí ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éåíèúÿ ôîðìàëàøìàãäà îëàí éåðëè çèéàëû ãöââÿëÿðèí áÿçè ÿëàìÿòëÿðèíè íöìàéèø åòäèðèðëÿð. “Þëöëÿð”èí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû îëàí êåôëè Èñêÿíäÿðèí ìîíîëîãó Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿñÿðäÿ ÷àòäûðìàã èñòÿäèéè áöòöí ôèêèð âÿ äöøöíúÿëÿðè öìóìèëÿøìèøäèðèð. Èñêÿíäÿðèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà äÿðèí ìÿçìóíëó, ÿí òÿñèðëè âÿ èáðÿòàìèç îëìàñû èëÿ ñå÷èëÿí áó ìÿøùóð ìîíîëîãó òÿêúÿ “òàðèõ êèòàáûíà ãàíëà éàçûëìûø ñÿùèôÿ” îëàðàã ãàëìûð, ùÿð äÿôÿ ñÿùíÿäÿ ñÿñëÿíäèêúÿ ùÿð äþâðöí þçöíÿìÿõñóñ úàíëû þëöëÿðèíè “äèðè-äèðè äÿôí åòìÿê” èìêàíûíà ìàëèê, ñèëàùäàí äàùà êÿñÿðëè èòòèùàìíàìÿ êèìè ñÿñëÿíÿíèð: “Áàõûí! Áàõûí! Éàõøû áàõûí! Äèããÿòíÿí áàõûí! Ñèçèí òàðèõëÿðèíèçèí êèòàáûí áó, ãàí èëÿ éàçûëìûø áèð ñÿùèôÿäèð. Ñèçäÿí 18 ñîíðà ýÿëÿíëÿð áó êèòàáû âÿðÿãëÿéèá, áó ñÿùèôÿíè ýþðÿíäÿ ñèçè éàäà ñàëûá äåéÿúÿê: òóô ñèçèí öçöíöçÿ!”1. “Þëöëÿð” ÿñÿðè èëê äÿôÿ 1916-úû èëäÿ Áàêûäà òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Ñîí äÿðÿúÿ ìöàñèðëèéè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí áó òðàýèêîìåäèéà èíäè äÿ òåàòðëàðûìûçûí ðåïåðòóàðûíäà ìöùöì éåð òóòóð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Êàìàí÷à” ïéåñè (1920) ìþâçóñó âÿ èäåéàñûíà ýþðÿ õöñóñè àêòóàëëûüà ìàëèêäèð. Øóøà øÿùÿðèíäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø áó ïéåñäÿêè ùàäèñÿëÿð “Ãàðàáàüäà, äàüûí ÿòÿéèíäÿ, êÿíäèí êÿíàðûíäà” úÿðÿéàí åäèð. Ïéåñäÿ åðìÿíè-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñè äþâðöíöí ùàäèñÿëÿðèíäÿí áÿùñ îëóíóð. Áóðàäà ðåàë ùÿðá ñÿùíÿëÿðè òÿñâèð åäèëìÿñÿ äÿ, äþéöøäÿí ÿââÿëêè, éàõóä ñîíðàêû âÿçèééÿòëÿðèí òÿñâèðè, òÿãäèìè âàñèòÿñèëÿ ìþâúóä ãàðøûäóðìàëàðûí ýåäèøàòûíäàí õÿáÿð òóòìàã ìöìêöí îëóð. Áó ìÿíàäà “Êàìàí÷à” ïéåñè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø áèðèíúè áÿäèè ÿñÿðäèð. ßñÿðèí áèð ãèéìÿòëè úÿùÿòè äÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, åðìÿíè-Àçÿðáàéúàí ìöíàãèøÿñèíèí áàø âåðäèéè ùÿìèí äþâðäÿ Ãàðàáàüäà éàøàéàí ÿäèáèí ðåàë ùÿéàòè ìöøàùèäÿëÿðè ÿñàñûíäà éàçûëìûøäûð. “Êàìàí÷à” ïéåñèíäÿ “àòëû äÿñòÿñè ñÿðêÿðäÿñè” Ãÿùðÿìàí éöçáàøûíûí âÿ îíóí Âÿòÿí òîðïàãëàðûíûí ìöäàôèÿñè ö÷öí ùÿð úöð ôÿäàêàðëûüà ùàçûð ñèëàùäàøëàðûíûí yurdsevÿðëèê âÿ èíñàíïÿðâÿðëèê êèìè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áÿùñ îëóíóð. Ùÿìâÿòÿíëÿðèíèí åðìÿíèëÿð òÿðÿôèíäÿí âÿùøèúÿñèíÿ ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ùèðñèíè âÿ ùèññëÿðèíè áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ úèëîâëàéûb ÿñèð äöøìöø åðìÿíèíè – êàìàí÷à÷û Áàõøûíû áàüûøëàéà áèëìÿñè Ãÿùðÿìàí éöçáàøûíûí âÿ îíóí ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí ÷îõ éöêñÿê èíñàíè êåéôèééÿòëÿðèíäÿí áèðè êèìè òÿãäèì åäèëèð. ßñÿðäÿ êàìàí÷àíû äà áÿäèè îáðàç ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðìàñû Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äÿðèí ùóìàíèçìèíè âÿ ÿñèë ñÿíÿòêàðëûã ìÿùàðÿòèíè íöìàéèø åòäèðèð. Áöòöí áóíëàðëà áÿðàáÿð, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Êàìàí÷à” ïéåñèíèí àçÿðáàéúàíëû ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùÿð çàìàí Âÿòÿí éîëóíäà ìÿðäëèê âÿ úÿñàðÿò íöìóíÿñè ýþñòÿðÿ áèëÿúÿêëÿðèíè äÿ íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìûøäûð. Ùóìàíèñò éàçû÷û áöòþâëöêäÿ ìèëëÿòëÿðàðàñû ìöíàãèøÿëÿðè “íàìÿðä äöíéà”íûí èøëÿðè êèìè ìÿíàëàíäûðûð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ éàçûëìûø “Ëàë”, “Îéóíáàçëàð” âÿ “Ëÿíÿò” ñÿùíÿúèêëÿðèíäÿ (1921) êþùíÿëèéèí âÿ ýåðèëèéèí, ìþâùóìàòûí âÿ _______________ 1 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè, 6 úèëääÿ, ÛÛ úèëä, Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1983, ñÿù. 60. 19 úÿùàëÿòèí òÿíãèäè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó êè÷èê ùÿúìëè ÿñÿðëÿðäÿ ìààðèôÿ, ìèëëè ìÿêòÿáÿ, äöíéÿâè òÿùñèëÿ, ôÿàë âÿòÿíäàøëûã ìþâãåéèíäÿí ÷àüûðûø ìîòèâëÿðè îëäóãúà ýöúëöäöð. “Äàíàáàø êÿíäèíèí ìÿêòÿáè” ïéåñèíäÿ (1921) éàçû÷û åëìè, ìÿêòÿáè, ìààðèôè èøûã, úÿùàëÿòè âÿ ñàâàäñûçëûüû èñÿ ãàðàíëûã êèìè ìÿíàëàíäûðìûøäûð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ 1928-úè èëäÿ êîìåäèéàíû òàìàøàéà ãîéóëìàã ö÷öí Äþâëÿò Òöðê Àêàäåìèê Äðàì Òåàòðûíà “Äàíàáàø êÿíäèíèí ìöÿëëèìè” àäû èëÿ òÿãäèì åòìèøäèð1. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Àíàìûí êèòàáû” òðàýèêîìåäèéàñû (1920) ÿäÿáèééàòûìûçäà èñòèãëàë äöøöíúÿñèíÿ, àçÿðáàéúàí÷ûëûã ÿãèäÿñè, âÿ èäåîëîýèéàñûíà ùÿñð îëóíìóø ÿí úèääè, ÿí òÿñèðëè äðàì ÿñÿðèäèð. “Àíàìûí êèòàáû” – Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè èñòèãëàëû ùàããûíäà ÕÕ ÿñð áîéó éàçûëìûø ñèëñèëÿ ÿñÿðëÿðèí ìÿíÿâè Àíàñûäûð. ßýÿð ÿäÿáèééàòûìûçäà êè÷èê ùåêàéÿ Ìèðçÿ Úÿëèëèí “Ïî÷ò ãóòóñó”íäàí ÷ûõìûøäûðñà, àçÿðáàéúàí÷ûëûã âÿ ìèëëè èñòèãëàë èäåéàëàðû äà áöòþâ áèð êîíñåïñèéà êèìè “Àíàìûí êèòàáû”íäàí äîüóëìóøäóð. Ìèëëè ìöñòÿãèëëèê âÿ áèðëèê, ñîéêþêÿ äÿðèí áàüëûëûã, ìèëëè ìÿôêóðÿ âÿ èñòèãëàë óüðóíäà ìöáàðèçÿ êèìè àêòóàë ìÿñÿëÿëÿð “Àíàìûí êèòàáû”íûí ÿñàñ ìþâçó âÿ ãàéÿñèíè òÿøêèë åäèð. Íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ “Àíàìûí êèòàáû” – ÿñÿðäÿêè ö÷ ãàðäàøûí êîìåäèéàñû, Àíàíûí ôàúèÿñè, Ýöëáàùàðûí äðàìûäûð2. Ìèðçÿ ßáäöëÿçèìèí þâëàäëàðû îëàí ðóñïÿðÿñò Ðöñòÿì áÿé, èðàíïÿðÿñò Ìèðçÿ Ìÿììÿäÿëè, îñìàíëûïÿðÿñò Ñÿìÿä Âàùèä ö÷öí Âÿòÿí âÿ Àíà êèìè ìöãÿääÿñ àíëàéûøëàð ìÿíàñûíû èòèðìèøäèð. Éàçû÷û ìöãÿääÿñ àìàëëàðûí èòèðèëäèéè øÿðàèòäÿ áåëÿ èíñàíëàðûí äö÷àð îëäóüó äàõèëè ïó÷ëóüó, ìÿíÿâè àøûíìàíû, èúòèìàè èôëàñû òÿáèè âÿ òÿñèðëè ÿäÿáè âàñèòÿëÿðëÿ úàíëû øÿêèëäÿ òÿãäèì åòìèøäèð. ßñÿðäÿ åéíè àòà-àíàíûí àéðû-àéðû ìÿñëÿéÿ ìÿíñóá þâëàäëàðû îëìàüûí ìÿùâÿ ìÿùêóìëóüó, ìèëëè áèðëèéèí çÿðóðèëèéè ôèêðè âóðüóëàíûð. Äðàìàòóðã áþéöê öðÿê éàíüûñû èëÿ ýþñòÿðèð êè, àéðû-àéðû ÿãèäÿëÿðÿ ãóëëóã åäÿí áó “ãàðäàøëàðûí” úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí èúëàñûíäà ãàëäûðäûãëàðû ìÿñÿëÿëÿðèí õàëãà ùå÷ áèð ôàéäàñû éîõäóð. Ðöñòÿì áÿé ö÷öí ðóñ, éàõóä ñëàâéàí ëöüÿòè ùàçûðëàìàãäàí, Ìèðçÿ Ìÿììÿäÿëèäÿí þòðö õöñóô âÿ êöñóô, éÿíè àéûí âÿ ýöíöí òóòóëìàñûíà äàèð äÿðñëÿð âåðìÿêäÿí, Ñÿìÿä Âàùèäÿ ýþðÿ åëìè ãàôèéÿ èëÿ ìÿøüóë îëìàãäàí âÿ îñìàíëû øèâÿñèíäÿ øåèðëÿð éàçìàãäàí áàøãà ùÿð øåé ïó÷ âÿ ÿôñàíÿäèð. _______________ 1 Áàõ: Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíóí ôîíäó, À-6, Ã-339 (3137), âÿðÿã 1. 2 Èñà Ùÿáèááÿéëè. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ: ìöùèòè âÿ ìöàñèðëÿðè. Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1997, ñÿù. 369. 20 Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “ìÿñëÿêàéðû ãàðäàøëàð” ìþâçóñóíà ðóñ ÷àðèçìèíèí éåðëè ìèëëÿòëÿðèí ñàâàäëû àäàìëàðûíà øöáùÿëè ìöíàñèáÿòè ìîòèâèíè äÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð. Ñåíçîð Ìèðçÿ Úÿôÿð áÿé ðóñ ÷àðèçìè òàáåëèéèíäÿ îëàí õàëãëàðà áÿñëÿäèéè øöáùÿëÿðè âÿ éàðàòäûüû âàùèìÿíè îõóúóëàðà ÷àòäûðûð. Áó ìîòèâ âàñèòÿñèëÿ Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí Àçÿðáàéúàí-Òöðêèéÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíè âÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè éàðàäûëìàñû èäåéàñûíû äàèì íÿçàðÿòäÿ ñàõëàìàüû ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí õöñóñè íÿçÿðÿ ÷àðïäûðûëûð. Éîõëàìà ìÿãñÿäèëÿ “ãàðäàøëàðûí” åâèíÿ ýÿëìèø Ñåíçîð Ìèðçÿ Úÿôÿð áÿéèí àøàüûäàêû áÿéàíàòû ÷àðèçìèí øöáùÿ âÿ âàùèìÿëÿðèíè áöòöí ìàùèééÿòèëÿ àéäûíëàøäûðûð: “Õóá, ñèçäÿí ýÿðÿê ïöíùàí îëìàéà êè, ñèçèí áèð ïàðà áÿäõàùëàðûíûç ùþêóìÿò íÿçÿðèíäÿ ñèçè áåëÿ ãÿëÿìÿ âåðèáëÿð êè, ñèç ö÷ ãàðäàø ñþç áèð âÿ ùÿìôèêèð îëìóñóíóç êè, ÿââÿëà, Ðóñèéà èñëàìëàðûíû Òöðêèéÿ äþâëÿòèíÿ òÿðÿô ÷ÿêèá, èòòèùàäè-ìöñëèìèí úÿìèééÿòèíäÿ èøòèðàê åäÿñèíèç. Ñàíèéÿí, àõûð çàìàíëàðäà Àçÿðáàéúàíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí Ùöááèâÿòÿí âÿ ßäÿìè-ìÿðêÿçèééÿò ôèðãÿñèíèí àìàëû éîëóíäà ÷àëûøìàãäàñûíûç êè, áèð òÿðÿôäÿí Ãàôãàç Àçÿðáàéúàíûíû, äèýÿð òÿðÿôäÿí Èðàí Àçÿðáàéúàíûíû – êè, èáàðÿò îëñóí Òÿáðèç, Òåùðàí, Ýèëàí, Îñìàíëû âÿ Èðàí Êöðäöñòàíû, Óðìó âÿ ãåéðèëÿðè – áó âèëàéÿòëÿðè áèð-áèðèíÿ èëùàã åäèá, ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿñèíèç âÿ ñàëèñÿí áó ôèêèðäÿí äÿ óçàã äåéèëñèç êè, ìöñàâàò âÿ ùöððèééÿò ÿñàñëàðûíû... ìöíòÿøèð åäèðñèíèç êè, ìèí èë éóõóäà îëàí úàìààò ùþêóìÿòèí ÿñàðÿò çÿíúèðèíè ãûðûá, þçëÿðè ö÷öí áèð íèúàò éîëó òàïñûíëàð”1. Çÿùðàáÿéèì àíàíûí þçýÿ ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ òÿùñèë âÿ òÿðáèéÿ àëìûø þâëàäëàðûíû áèðëèéÿ, ãàðøûëûãëû àíëàøìàéà äÿâÿò åòìÿê ñÿéëÿðè ùå÷ áèð ôàéäà âåðìèð. Âÿòÿíÿ âÿ àèëÿéÿ áàüëû àíà ö÷öí áóíäàí àüûð ôàúèÿ îëà áèëìÿç. Çÿùðàáÿéèì àíà þâëàäëàðûíûí þçýÿ ìèëëÿòëÿðÿ õèäìÿò åòìÿëÿðèíÿ, áèð-áèðèíäÿí àéðû äöøìÿëÿðèíÿ äþçÿ áèëìÿéÿí ÿñèë Àçÿðáàéúàí ãàäûíûíûí êàìèë áÿäèè îáðàçûäûð. Þâëàäëàðûíûí ÿìÿëëÿðè âÿ ðÿôòàðûíû ãÿáóë åòìÿéÿí àíàíûí úèñìÿí þëöìö îíóí ìÿíÿâè ãÿëÿáÿñè êèìè ñÿñëÿíèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ õàëã, ìèëëè áèðëèê, Âÿòÿí ìîòèâëÿðèíè “Àíàìûí êèòàáû” ÿñÿðèíäÿêè Çÿùðàáÿéèì àíà, Ýöëáàùàð âÿ ùàáåëÿ Ãÿíáÿð, Ãóðáàí, Çàìàí îáðàçëàðû âàñèòÿñèëÿ ÷àòäûðìàüà ÷àëûøìûøäûð. ßñÿðäÿêè ÷îáàí ñóðÿòëÿðè ìèëëè ìÿíÿâèééàòûí, õàëã àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíèí, äîüìà òîðïàüà áàüëûëûüûí ùÿãèãè éàøàäûúûñû êèìè ÷ûõûø åäèðëÿð. _______________ 1 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, “×èíàð-÷àï” íÿøðèééàòû, 2003, ñÿù. 289-290. 21 ßáäöëÿçèì áÿéèí þâëàäëàðûíäàí éàëíûç Ýöëáàùàð àíà Âÿòÿíÿ, äîüìà õàëãà ñàäèãäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Ýöëáàùàð îáðàçû Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà Âÿòÿí, ìèëëÿò âÿ èñòèãëàë àìàëûíûí äðàìàòèê óâåðòöðàñûäûð. Ýöëáàùàðûí ìîíîëîãó ìèëëè áèðëèê âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèêëÿ áàüëû ñîí äÿðÿúÿ òÿñèðëè ùèìí êèìè ñÿñëÿíèð: “Ãàëäû áèðúÿ êèòàá: áó äà àíàìûí êèòàáû! Áóäóð àòàì þç ÿë èëÿ éàçäûüû âÿñèééÿò... Éåð, ýþé, àéëàð âÿ óëäóçëàð ýþéëÿðäÿ ñåéð åäèá ýÿçÿ-ýÿçÿ ýåíÿ ÿââÿë-àõûð ýöíöí áàøûíà äîëàíûðëàð; ÷öíêè áóíëàð ùàìûñû ãÿäèì ÿçÿëäÿ ýöíäÿí ãîïóá àéðûëìûø ïàð÷àëàðäûð. Ìÿí åòèãàä åäèðÿì êè, ìÿíèì äÿ áàëàëàðûì äöíéàäà ùÿð éàíû ýÿçèá äîëàíñàëàð, ýåíÿ ÿââÿë-àõûð àíàëàðû Çÿùðàíûí ÿòðàôûíäà ýÿðÿê äîëàíàëàð; ÷öíêè àé âÿ óëäóç øÿìñèí ïàð÷àëàðû îëàí êèìè, áóíëàð äà àíàëàðûíûí àéû âÿ óëäóçëàðäûð. Âàé î êÿñèí ùàëûíà êè, òÿáèÿòèí ùÿìèí ãàíóíóíó ïîçìàã èñòÿéÿ. Îíóí èíñàôû âÿ âèúäàíû îíà ìöäàìöë-ùÿéàò ÿçèééÿò åäÿúÿê, íÿ ãÿäÿð úàíûíäà íÿôÿñ âàð, ïåøìàí îëàúàã”1. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Àíàìûí êèòàáû” áþéöê òÿðáèéÿâè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëóá, ìèëëè-ìÿíÿâè þçöíöäÿðê, Âÿòÿí÷èëèê, ìèëëè áèðëèê âÿ ìöñòÿãèëëèê äÿðñëèéèäèð. “Àíàìûí êèòàáû” – Àçÿðáàéúàíûí ùÿì äÿ ÕÕÛ ÿñðèí áàøëàíüûúûíäàêû òàëå êèòàáûäûð, ìèëëè ÿäÿáèééàòûìûçûí ÿí ìöêÿììÿë Àçÿðáàéúàííàìÿñèäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ áó ÿñÿðëÿ ùÿì äÿ àçÿðáàéúàí÷ûëûã èäåéàñû âÿ èäåîëîýèéàñûíûí áàíèñè îëäóüóíó èñáàò åòìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí éàðàäûúûëûüûíäà õöñóñè éåð òóòàí “Äÿëè éûüûíúàüû” òðàýèêîìåäèéàñû (1926) õàëãûí äèëèíè, ìèëëè ïñèõîëîýèéàñûíû, àäÿò-ÿíÿíÿñèíè áèëìÿéÿí, Ùÿçðÿòè ßøðÿô êèìè ìÿðêÿçäÿí ýþíäÿðèëÿðÿê èäàðÿ îëóíàí éàäåëëè ùàêèìëÿðèí âÿ Ëàëáéóç êèìè éàáàí÷û ùÿêèìëÿðèí áóõîâóíäàí àçàä åäèëìÿñèíè ýöíäÿëèéÿ ÷ûõàðàí, áèð ñþçëÿ, áþéöê âÿòÿíäàøëûã úÿñàðÿòèëÿ éàçûëìûø ãèéìÿòëè ÿñÿðäèð. “Ïóë” êÿëìÿñèíäÿí áàøãà éåðëè õàëãûí äèëèíäÿ ùå÷ áèð ñþç áèëìÿéÿí Ùÿçðÿò ßøðÿô õàðèúè ìöäàõèëÿíèí âÿ ÿñàðÿòèí àúû òÿçàùöðëÿðèíè ìåéäàíà ãîéóð. ßìðèñòàíäàí ýÿëìèø âÿ õàëãûí äèëèíè áàøà äöøìÿéÿí ùÿêèì Ëàëáéóç îáðàçû äà úÿìèééÿòäÿêè åéáÿúÿðëèêëÿðè ìÿíàëàíäûðûð. ______________ 1 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, “×èíàð-÷àï” íÿøðèééàòû, 2003, ñÿù. 301-302. 22 ßäèá áó ÿñÿðèíäÿ ÿäàëÿòñèç, åéáÿúÿð èúòèìàè ìöùèòèí àüûëëû èíñàíëàðû äÿëèéÿ ÷åâèðäèéèíè, øÿðÿ, çöëìÿ ìåéäàí à÷ûëäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð. ßñÿðäÿêè Ùàúû Ìÿùÿììÿäÿëè, Ùàúû Õóäàâåðäè, Ùàúû Úÿôÿð Êîìïàíè êèìè òàúèðëÿð ìèëëÿòèí äÿðäè-ñÿðèíè äöøöíìÿêäÿí óçàã îëóá, éàëíûç âàðëàíìàã õöëéàëàðû èëÿ éàøàéûð, âàèç Ôàçèë Ìÿùÿììÿä âÿ îíóí êèìèëÿð èñÿ âÿçèééÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá, þçëÿðèíèí åéø-èøðÿòëÿ áàüëû ÷èðêèí íèééÿòëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Îíà ýþðÿäèð êè, Ïûðïûç Ñîíà, Ôàðìàñéîí Ðöñòÿì, Ùÿìçàä Ãóðáàí êèìè àüûëëû àäàìëàð äÿëè âÿçèééÿòèíÿ ñàëûíìûøëàð. Ùÿòòà àðâàäû Ïûðïûç Ñîíàíû ãîðóìàã, éàõóä õèëàñ åòìÿê ö÷öí Ìîëëà Àááàñ äà þçöíö ñöíè øÿêèëäÿ äÿëèëèéÿ âóðìàüà ìÿúáóð åäèëìèøäèð. Áóðàäà òÿñâèð åäèëÿí “äÿëèëèê” ÿñëèíäÿ øÿðòè àíëàéûøäûð, õÿñòÿëèéè, ðóùè ÷àòûøìàçëûüû äåéèë, ÿêñèíÿ, àüûëäàí áÿëàíû ìÿíàëàíäûðûð. Äðàìàòóðãóí òÿñâèð åòäèéè äÿëèõàíà áèð òÿðÿôäÿí úÿìèééÿòäÿ áàø âåðÿí ìöðÿêêÿáëèê âÿ ùÿðúìÿðúëèéè ÿêñ åòäèðèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ àüûëëû àäàìëàðûí “éûüûíúàüû”, ìöçàêèðÿ âÿ ìöùàêèìÿ ìÿúëèñè òÿñèðè áàüûøëàéûð. Ùàäèñÿëÿð çàìàí âÿ ìÿêàí åòèáàðèëÿ äÿéèøèëÿðñÿ, áåëÿ äöøöíìÿê îëàð êè, ýóéà ÕÛÕ ÿñð Èðàí Àçÿðáàéúàíûíû ÿùàòÿ åòñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ “Äÿëè éûüûíúàüû” òðàýèêîìåäèéàñûíäà êå÷ÿí ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ Øóðà Àçÿðáàéúàíûíäà áàø âåðìèø ïðîñåñëÿð ÿùàòÿ åäèëìèø, áöòþâëöêäÿ éåíè ãóðóëìóø úÿìèééÿò “äÿëè éûüûíúàüû” àäëàíäûðûëìûøäûð. Ñîí èëëÿðäÿ àøêàð åäèëÿðÿê Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí êöëëèééàòûíà ÿëàâÿ åäèëìèø äþðä ïÿðäÿëè “ßð” ïéåñè (1930) ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí áàøëàíüûú èëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ýåäÿí èúòèìàè ïðîñåñëÿðè, éåíè ãóðóëóøóí âÿ ìöùèòèí äîüóðäóüó âàùèìÿ âÿ ÷àøãûíëûüû, ìÿíÿâè áîøëóã âÿ öìèäñèçëèê ìåéèëëÿðèíè äîëüóí ÿêñ åòäèðèð. Éàçû÷û áó ÿñÿðäÿ ôèðãÿ íàìèçÿäè, äàðöëôöíóí òÿëÿáÿñè Úàùàíýèðèí ñèìàñûíäà ìþâúóä úÿìèééÿòÿ öìèä áÿñëÿéÿí, ëàêèí ìÿíÿâè áîøëóã, õàîñ ìöùèòèíäÿ ÷àøáàø ãàëìûø éåíèëèê÷è úàâàíëàðûí öìóìèëÿøìèø îáðàçûíû éàðàòìûøäûð. ßñÿðäÿêè ïðîôåññîð Ìèðçÿ ßðâàùàëëàùõàí 20-úè èëëÿðäÿ àëè ìÿêòÿáëÿðäÿ ÷àëûøàí, úÿìèééÿò ãóðóúóëóüóíäàí ÷îõ åëì þéðÿíìÿéÿ öñòöíëöê âåðÿí éàøëû ìöÿëëèìëÿðèí ùÿéàòû âÿ äöøöíúÿëÿðèíè þçöíäÿ úÿìëÿøäèðèð. Áóðàäàêû ÿñÿá õÿñòÿõàíàñûíäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿð úÿìèééÿò ùÿéàòûíäàêû ýÿðýèíëèê âÿ àíëàøûëìàçëûüûí, ìÿíÿâè-ðóùè áîøëóüóí à÷ûëìàñûíà õèäìÿò åäèð. Ìöðøöä äàéû îáðàçûíûí òèìñàëûíäà ñàíêè ãàðøûäàí ýÿëÿí 37-úè èëèí âàùèìÿëè, ñÿêñÿêÿëè àá-ùàâàñû ýþç þíöíÿ ýÿòèðèëìèøäèð. Àçàä áÿé îáðàçû èñÿ ìèëëè, ìöñòÿãèë, äåìîêðàòèê äþâëÿò ãóðóúóëóüóíà ÷àüûðûøûí úàð÷ûñû êèìè òÿãäèì îëóíóð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “ßð” ïéåñè èëÿ úÿìèééÿ23 òè äÿéèøäèðìÿê âÿ éåíèäÿí ãóðóá ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí áöòöíëöêäÿ îíóí õàëãûí þç è÷èíäÿí ÷ûõìûø ëàéèãëè áèð ÿðÿ, áàø÷ûéà åùòèéàúû îëäóüó èäåéàñûíû èðÿëè ñöðöð. Ú. Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Éûüûíúàã” ïéåñèíäÿ äÿ ñîâåò úÿìèééÿòèíèí èëê îíèëëèéèíäÿ Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíäÿ ýåäÿí ìöðÿêêÿá èúòèìàè ïðîñåñëÿðè, éàëàí÷û âÿ çîðàêû òÿáëèüàòûí åéáÿúÿð òÿçàùöðëÿðèíè ðåàëèñòúÿñèíÿ ÿêñ åòäèðèð. *** Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿäÿáè-èúòèìàè ôÿàëèééÿòèíäÿ ÿí óúà çèðâÿíè òÿøêèë åäÿí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû áþéöê äåìîêðàò ÿäèáèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ãàëäûðûëàí ÿñàñ èäåéà âÿ ïðîáëåìëÿðèí ìÿúìóñóäóð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàéûá-éàðàòìûø ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ÿäèáëÿðèìèçèí ÿñÿðëÿðèíèí ÷îõúèëäëèê êöëëèééàòûäûð. Æóðíàë ìèëëè ìÿòáóàòûí øàù ÿñÿðè, ìèëëÿòèìèçèí âÿ ìèëëè äþâëÿòèìèçèí äÿðèí ìÿíàëû èñòèãëàë êèòàáûäûð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí èäåéàëàðû âÿ ìöáàðèçÿñè áó ýöí äÿ ìöàñèð âÿ ýÿðÿêëèäèð. Ãÿòèééÿòÿ äåìÿê îëàð êè, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Àçÿðáàéúàí ñàòèðèê ïóáëèñèñòèêàñûíûí éàðàäûúûñûäûð. ßäèáèí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû ñÿùèôÿëÿðèíäÿ äÿðú îëóíìóø éöçëÿðëÿ ôåëéåòîíó âÿ ïóáëèñèñò ìÿãàëÿñè èëÿ ìèëëè ñàòèðèê ïóáëèñèñòèêà þçöíöí ÿí êàìèë ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëìèøäèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Ñèçè äåéèá ýÿëìèøÿì”, “Íåúÿ ãàí àüëàìàñûí”, “Ðóñ ìÿõðÿúè”, “Íèéÿ ìÿíè äþéöðñöíöç”, “Ìèëëÿò”, “Àçàäèéèâèúäàí”, “Àâàìïÿñÿä íèòãëÿð”, “Ãîíäàðìà áÿéëÿð”, “Ôèðãÿëÿð äàâàñû”, “Ðèøÿ”, “Éåð éîõäóð” âÿ á. ìöêÿììÿë ñàòèðèê ïóáëèñèñòèêà íöìóíÿñè îëàí ìÿãàëÿëÿðèíäÿ èôàäÿ åäèëÿí ìÿòëÿáëÿð âÿ èäåéàëàð äþâðöí, çàìàíûí ñþçöäöð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìèëëè îéàíûøûíà ìöáàðèç áèð îðäó ãÿäÿð õèäìÿò åòìèøäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàíäà ñàòèðèê ãðàôèêàíûí, êàðèêàòóðà ñÿíÿòèíèí äÿ ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Î, ÿùàëèíèí áþéöê áèð ùèññÿñèíèí éàçûá-îõóìàã áàúàðìàäûüûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, ýåíèø õàëã êöòëÿñèíÿ õèäìÿò åòìÿê ö÷öí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà áèð íå÷ÿ ñÿùèôÿíèí ðÿíýëè êàðèêàòóðàëàðäàí èáàðÿò îëìàñûíû òÿìèí åòìèøäèð. Ùÿìèí êàðèêàòóðàëàðûí ìþâçóñó âÿ èäåéàñûíû, ÿñàñ úèçýèëÿðèíè æóðíàëûí ðÿññàìëàðûíà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ þçö âåðìèøäèð. ßçèì ßçèìçàäÿ, Îñêàð Øìåðëèíã, Èîçåô Ðîòòåð, Ãÿçÿíôÿð Õàëûãîâ, Èñìàéûë Àõóíäîâ âÿ 24 áàøãà ýþðêÿìëè êàðèêàòóðà óñòàëàðû “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ìÿêòÿáèíäÿ éåòèøèá ôîðìàëàøìûøëàð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëû – Àçÿðáàéúàíäà õöñóñè ÿäÿáè ìÿêòÿá éàðàòìûø éåýàíÿ ìÿòáóàò îðãàíûäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ áÿäèè-èúòèìàè ôèêèðäÿ àçÿðáàéúàí÷ûëûã èäåîëîýèéàñûíûí ÿñàñ éàðàäûúûëàðûíäàí áèðè, áþéöê Àçÿðáàéúàí èäåàëûíûí Ìÿúíóíó âÿ ìöúàùèäèäèð. Äåìîêðàò ÿáèäèí éàðàäûúûëûüû äÿðèí ìÿíàëû âÿ ùÿéÿúàíëû áèð Àçÿðáàéúàííàìÿäèð. Ìèðçÿ Úÿëèë ïóáëèñèñòèêàñûíûí øàù ÿñÿðè ñàéûëìàüà ëàéèã îëàí ìÿøùóð “Àçÿðáàéúàí” ìÿãàëÿñè (1917) ìèëëè îéàíûø âÿ ñèéàñè èíòèáàù äþâðöíöí ùÿãèãè áÿäèè ìàíèôåñòèäèð. “Àçÿðáàéúàí” ìÿãàëÿñè – õàëãûìûçûí ìöñòÿãèë âÿ äåìîêðàòèê äþâëÿò ãóðóúóëóüó ïðîñåñèíäÿêè öìóììèëëè âÿçèôÿëÿðèíèí ïóáëèñèñò òÿðúöìàíû, úàð÷ûñû, âÿòÿíäàøëûã ùàðàéûíûí èôàäÿñèäèð. “Àçÿðáàéúàí” ìÿãàëÿñè – Àçÿðáàéúàí úîüðàôèéàñûíûí âÿòÿíäàø ÿäèá Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ìàùèð ãÿëÿìè èëÿ ÷ÿêèëìèø íàäèð ïóáëèñèñò õÿðèòÿñèäèð. “Àçÿðáàéúàí” ìÿãàëÿñèíäÿêè àøàüûäàêû ïóáëèñèñò ïàð÷à ùÿð áèð àçÿðáàéúàíëû ö÷öí ùÿìèøÿëèê àíà äèëè, ìèëëè úîüðàôèéà âÿ òàðèõ äÿðñëèéè ïðîãðàìûäûð: “Áÿçè âàõò îòóðóðàì âÿ ïàïàüûìû ãàáàüûìà ãîéóá ôèêðÿ ýåäèðÿì, õÿéàëàòà úóìàðàì. Þçöìäÿí ñîðóøóðàì êè: – Ìÿíèì àíàì êèìäèð? Þç-þçöìÿ äÿ úàâàá âåðèðÿì êè: – Ìÿíèì àíàì ðÿùìÿòëèê Çÿùðàáàíó áàúû èäè. – Äèëèì íÿ äèëèäèð? – Àçÿðáàéúàí äèëèäèð. – Éÿíè âÿòÿíèì ùàðàäûð? – Àçÿðáàéúàí Âèëàéÿòèäèð. – Ùàðàäûð Àçÿðáàéúàí? – Àçÿðáàéúàíûí ÷îõ ùèññÿñè Èðàíäàäûð êè, ìÿðêÿçè èáàðÿò îëñóí Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿí. Ãàëàí ùèññÿëÿðè äÿ Ýèëàíäàí òóòìóø ãÿäèì Ðóñèéà ùþêóìÿòè èëÿ Îñìàíëû ùþêóìÿòè äàõèëèíäÿäèð”1. Âÿòÿí÷èëèê, ìèëëè ìöñòÿãèëëèê âÿ äèð÷ÿëèø, òàðèõè ÿðàçèëÿðèí áÿðïàñû, àíà äèëè, ìèëëè-äåìîêðàòèê úÿìèééÿò ãóðóúóëóüó êèìè ìÿñÿëÿëÿð Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí àçÿðáàéúàí÷ûëûã ïðèíñèïëÿðèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. _______________ 1 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, “×èíàð-÷àï” íÿøðèééàòû, 2003, ñÿù. 450. 25 *** Ñîí âàõòëàð Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðèíèí, éàõóä ÿäÿáè-èúòèìàè áàõûøëàðûíûí äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿäèéè ìÿãàìëàðà äà òÿñàäöô îëóíóð. Ùÿìèí “òÿôòèø÷èëÿð” áþéöê ÿäèáèí äèíÿ ìöíàñèáÿòèíÿ äÿ úàíôÿøàíëûãëà ýþç ýÿçäèðèð, Àçÿðáàéúàíäà äèíè äÿéÿðëÿðÿ ùàçûðêû ãàéûäûø äþâðöíäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è äèíñèçëèêäÿ èòòèùàì åäèðëÿð. Ùàëáóêè áàøäà Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ îëìàãëà áöòöí ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëÿð èñëàì äèíèíè “Þëöëÿð” ÿñÿðèíäÿ òÿñâèð îëóíàí “Èñôàùàí ëîòóëàðû”íûí, øåéõ íÿñðóëëàùëàðûí, éàëàí÷û, ôûðûëäàã÷û äèí òÿìñèë÷èëÿðèíèí ÿñàðÿòèíäÿí õèëàñ åòìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí þçöíöí áó áàðÿäÿ éàçäûãëàðûíà äèããÿò éåòèðèëÿðñÿ, ÿëàâÿ èçàùà ùå÷ åùòèéàú ãàëìûð. Áþéöê ÿäèá 1906-úû èëäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí äþðäöíúö ñàéûíäà äÿðú îëóíìóø “Íèéÿ ìÿíè äþéöðñöíöç?” àäëû ôåëéåòîíóíäà äåéèðäè: “ßââÿëà, ìÿí ìîëëà îëà-îëà ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûìà âÿç åäÿí âàõò äåéèðÿì: áèð Àëëàùà ñèòàéèø åäèí, áèð äÿ ïåéüÿìáÿðÿ âÿ èìàìëàðà èòàÿò åäèí. Àììà ñèç (ìîëëàëàð – È.Ù.) äåéèðñèíèç: Àëëàùà ñèòàéèø åäèí, ïåéüÿìáÿðÿ äÿ, èìàìëàðà äà, ìîëëàëàðà äà, äÿðâèøëÿðÿ äÿ, èëàí îéíàäàíëàðà äà, ôàëà áàõàí, òàñ ãóðàí, äóà éàçàí, úàäóêóí, ùÿìçàä, ÿúèííÿ, êÿëèëÿ, äèìíÿ, øåéòàí, äèâ, ìÿððèõ, ñÿððèõ, òÿððèõ… – áóíëàðûí úöìëÿñèíÿ ñèòàéèø åäèí! …Ìÿí äÿ Ìîëëàéàì, ñèç äÿ ìîëëà. Àììà ìÿí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà äåéèðÿì: – Åé ìöñÿëìàíëàð, ýþçöíöçö à÷ûíûç, ìÿíÿ áàõûíûç. Àììà ñèç ìîëëàëàð äåéèðñèíèç: – Åé ìöñÿëìàíëàð, ýþçöíöçö éóìóíóç âÿ ìÿíÿ áàõûíûç…”1. Úÿëèë Ìÿìÿäãóëóçàäÿ áèð ãÿäÿð ñîíðà - 1911-úè èëäÿ ôèêðèíè äàùà à÷ûã èôàäÿ åäÿðÿê, ìÿãñÿäèíèí äèí ïÿðäÿñè àëòûíäà õàëãû ôàíàòèçì ýèðäàáûíà ñàëàí éàëàí÷û äèí÷èëÿðèí è÷ öçöíö à÷ûá ýþñòÿðìÿêäÿí, ìèëëÿòè îíëàðûí ÿñàðÿòèíäÿí õèëàñ åòìÿêäÿí èáàðÿò îëäóüóíó áÿéàí åäèð: “Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí ìÿãñÿäè íÿ äèíÿ ñàòàøìàãäûð, íÿ òÿçÿ áèð ìÿçùÿá èúàä åëÿìÿêäèð. Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí ãÿñäè âÿùøè àäÿòëÿðèí îðòàëûãäàí ýþòöðöëìÿéè éîëóíäà ÷àëûøìàãäûð”2. Áþéöê ÿäèáèí âÿ öìóìÿí ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè òÿíãèäèí õàðàêòåðè äÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà äöçýöí äÿðê îëóíìóð. ×îõ éàíëûø îëàðàã ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ñàòèðàíû Ìèðçÿ Úÿëèëèí þç õàëãûíû òÿùãèð åòìÿñè _______________ 1 2 26 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè, 6 úèëääÿ, ÛÛÛ úèëä, Áàêû, 1984, ñÿù. 16. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè, 6 úèëääÿ, Û úèëä, Áàêû, 1985, ñÿù. 157. êèìè ìÿíàëàíäûðàíëàð äà âàð. ßââÿëà, äèããÿò éåòèðèëÿðñÿ, àéäûí ýþðöíÿð êè, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ äèýÿð ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëÿð àéðûëûãäà ýþòöðöëìöø Íîâðóçÿëèíè, éàõóä Óñòà Çåéíàëû, éÿíè àéðû-àéðû ôÿðäëÿðè äåéèë, îíëàðû úÿùàëÿò ýèðäàáûíà äö÷àð åäèá, áÿëàëàðà ñàëìûø öñóë-èäàðÿíè, ðåæèìè, ìÿíÿâè ÿñàðÿòè éàðàäàíëàðû èôøà åòìèøäèð. ßúíÿáèëÿðèí ñåéðÿ áàëîíëàðëà ÷ûõäûüû áèð çàìàíäà Íþâðóçÿëèíèí äèâàíõàíàíû òàíûéûá ïî÷òõàíàéà áÿëÿä îëìàìàñûíûí, éàõóä Äàíàáàø êÿíä úàìààòûíûí ìÿêòÿáèí ôóíêñèéàñûíûí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó áèëìÿìÿñèíèí ÿñèë ñÿáÿáêàðëàðû êèìëÿð èäèñÿ, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ äÿ îíëàðûí ãÿíèìè èäè. Èêèíúèñè, èíñàí êèìè Íîâðóçÿëèíèí, Óñòà Çåéíàëûí… õàðàêòåðèíäÿêè èøûüû, ñÿäàãÿòè, ìÿíÿâè ñàôëûüû, ùàëàëëûüû Ìèðçÿ Úÿëèë áþéöê ñåâýè èëÿ, öðÿê éàíüûñû èëÿ ãÿëÿìÿ àëìûø, Íîâðóçÿëèëÿðèí ùàãëàðû, îéàíûøû, ìèëëè þçöíöäÿðêè óüðóíäà ÿçàáëû éîëëàðäàí êå÷ìèø, âÿòÿí âÿ ìèëëÿò éîëóíäà, “Àçÿðáàéúàíäàêû âÿòÿíïÿðâÿðëèê ìåéäàíûíäà” úàí ãîéìóøäóð. ßñèë âÿòÿíäàø íàðàùàòëûüû èëÿ “ùÿð êèìèí öðÿéèíäÿ áèð úöçè äèí, íàìóñ, âÿòÿí ùèññè âàðñà, îðàíûí (Àçÿðáàéúàíûí – È.Ù.) ãåéäèíÿ ãàëìàüà” ÷àüûðìûøäûð. Ôèêðèìèçúÿ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí, öìóìÿí, ìîëëàíÿñðÿääèí÷èëÿðèí éàðàäûúûëûüûíäàêû òÿíãèäèí õàðàêòåðèíè äöçýöí äÿéÿðëÿíäèðìÿìÿê áöòþâðöêäÿ ÿäÿáèééàòûí èíêèøàôûíäà õöñóñè ìÿðùÿëÿ îëàí òÿíãèäè ðåàëèçì ÿäÿáè úÿðÿéàíûíûí ìàùèééÿòèíÿ ëàçûìûíúà ãèéìÿò âåðèëìÿìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Ôèðóäèíáÿé Êþ÷ÿðëèíèí ùÿëÿ 1906-úû èëäÿ ñþéëÿäèéè ìöëàùèçÿëÿð Ìèðçÿ Úÿëèë éàðàäûúûëûüûíäàêû òÿíãèäèí ìàùèééÿòèíè àéäûí áàøà äöøìÿéÿ êþìÿê åäèð: “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” íþãñàíëàðà ýöëìÿê éîëó èëÿ ìöñÿëìàí úÿìèééÿòèíè èñëàùàò åòìÿêäÿí èáàðÿò îëàí ìÿãñÿäèíè òàìàìèëÿ éåðèíÿ éåòèðèð”1. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Àçÿðáàéúàí èúòèìàè ôèêðèíäÿ ùÿìèøÿ “áþéöê äåìîêðàò” àäëàíäûðûëìûø, àíúàã áó àä àëòûíäà äàùà ÷îõ êå÷ìèø èäåîëîýèéàíûí øÿðòëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã éàçû÷ûíûí “áóðæóà ìÿòáóàòûíà” ãàðøû ìöáàðèçÿñè, àòåèçìè, áåéíÿëìèëÿë÷èëèéè êèìè ùÿãèãè äåìîêðàòèéàéà ÿñëèíäÿ äÿõëè îëìàéàí ãîíäàðìà ìÿòëÿáëÿðäÿí áÿùñ îëóíìóøäóð. Áó ìÿíàäà Ìèðçÿ Úÿëèëèí äåìîêðàòèê ýþðöøëÿðè, äåìÿê îëàð êè, þéðÿíèëìÿìèø ãàëàí, ëàêèí åëìè ùÿëëèíè ýþçëÿéÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. ßäèáèí “Òÿçÿ ïàðòèëÿð”, “Àçàäåéè-âèúäàí”, “Õþøáÿõòëèê”, “Ôèðãÿëÿð äàâàñû” âÿ ñ. ìÿãàëÿëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíäÿ ÷îõïàðòèéàëû ñèñòåì, èíñàí ùàãëàðû, êîíñòèòóñèéà ùöãóãëàðû, äåìîêðàòèê ñå÷êè êèìè ìÿñÿëÿëÿð _______________ 1 Ôèðóäèíáÿé Êþ÷ÿðëè. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, 1963, ñÿù. 117. 27 ùàããûíäà éåòêèí ãÿíàÿòëÿðè èôàäÿ îëóíìóøäóð êè, áóíóíëà Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùÿì äÿ úÿìèééÿòøöíàñ ÿäèá âÿ èúòèìàè õàäèì îëäóüóíó áèð äàùà òÿñäèã åòìèøäèð. Òèôëèñäÿ Ìöñÿëìàí Ìèëëè Êîìèòÿñèíèí éûüûíúàüûíäà îõóìàã ö÷öí éàçäûüû “Úöìùóðèééÿò” (1917) ìÿãàëÿñè Ìèðçÿ Úÿëèëèí úÿìèééÿòøöíàñëûã ýþðöøëÿðèíèí éåêóíó âÿ çèðâÿñèäèð. “Úöìùóðèééÿò” ìÿãàëÿñè – Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ äåìîêðàòèçìèíèí íèçàìíàìÿñèäèð. Áþéöê äåìîêðàò ÿäèá áó ïðîãðàì õàðàêòåðëè ÿñÿðèíäÿ “ïàäøàùëûã òàõòûíäàí éûõûëàí Íèêîëàéûí … èäàðÿñè äàüûëàíäàí ñîíðà” þëêÿäÿ éàðàíìûø ìöðÿêêÿá âÿçèééÿòäÿ ÷àøãûí ãàëìûø, éîë àõòàðàí àçÿðáàéúàíëûëàðà – ùÿìâÿòÿíëÿðèíÿ ðåñïóáëèêà òèïëè ìöñòÿãèë äþâëÿò ãóðìàã óüðóíäà ñÿé ýþñòÿðìÿéè çÿðóðè ñàéìûøäûð: “Úöìùóðèééÿò, éÿíè ëàòûíúà “Ðåñïóáëèêà” åëÿ áèð ùþêóìÿòÿ äåéèðëÿð êè, îðàäà ìÿìëÿêÿòèí èäàðÿñè úàìààòûí þç èäàðÿñèíäÿ âÿ èõòèéàðûíäàäûð”1. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “Úöìùóðèééÿò” ìÿãàëÿñèíäÿ òÿêëèô åòäèéè äþâëÿò ãóðóúóëóüóíóí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðèíè äÿ ùÿìâÿòÿíëÿðèíÿ øÿðù âÿ áÿéàí åòìèøäèð. “Ìÿìëÿêÿò ìöÿééÿí ãàíóíëàð ýöúö èëÿ èäàðÿ îëóíóð. Î ãàíóíëàðû éàçàí âÿ òÿñäèã åäÿí ìèëëÿòèí ìÿáóñëàðû, éÿíè âÿêèëëÿðèäèð. Ìÿìëÿêÿòèí ðÿèñèíÿ ïðåçèäåíò äåéèëèð. Ïðåçèäåíòè éà ìèëëÿò þçö ñå÷èð, éà ïàðëàìàí, éÿíè ìèëëÿò âÿêèëëÿðè ñå÷èð. Ïðåçèäåíò ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åòìÿéÿ þçöíÿ êþìÿê÷è ùåñàáûíäà âÿçèðëÿð òÿéèí åäèð. Úöìùóðèééÿò èäàðÿñèíèí ñå÷êèñèíèí äþðä âàúèá øÿðòè âàð… Áó øÿðòëÿðèí ÿââÿëèíúèñè öìóìèëèêäèð. Éÿíè ìÿìëÿêÿòäÿ éàøàéàí íöôóçóí úÿìèñè ñå÷êèäÿ èøòèðàê åòìÿëèäèð… øÿðòëÿðèí èêèíúèñè ñå÷êèíèí ìöñàâè îëìàñûäûð, éÿíè ñÿñëÿðèí áÿðàáÿðëèéè. Ìÿñÿëÿí, ìÿí ÿýÿð õàí âÿ áÿéÿì, ìÿíèì äÿ ñÿñèì áèðäèð, ñÿí ÷îáàí âÿ ðÿèééÿòñÿí, ñÿíèí äÿ ñÿñèí áèðäèð. Ö÷öíúö øÿðò ñå÷êèíèí äöçáÿäöçëöéöäöð… Äþðäöíúö øÿðò ñå÷êèíèí ýèçëè îëìàñûäûð”2. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí âàõòèëÿ “úöìùóðèééÿòèí âàúèá ÿñàñëàðû” àäëàíäûðäûüû ïðèíñèïëÿð áó ýöí äÿ àêòóàëäûð. Àçÿðáàéúàí èíäè ìÿùç Ìèðçÿ Úÿëèëèí àðçó åòäèéè øÿêèëäÿ ìöñòÿãèë, äåìîêðàòèê úöìùóðèééÿò ãóðóúóëóüóíó óüóðëà äàâàì åòäèðìÿê âÿ îíó ìþùêÿìëÿíäèðìÿê èìêàíû ãàçàíìûøäûð. ______________ 1 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Úöìùóðèééÿò (òÿðòèá åäÿíè âÿ ìöãÿääèìÿíèí ìöÿëëèôè È.Ùÿáèááÿéëè). Íàõ÷ûâàí, “Ãåéðÿò” íÿøðèééàòû, 2002, ñÿù. 97. 2 Éåíÿ îðàäà, ñÿù. 98-99. 28 Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ìèëëè-ìÿíÿâè îéàíûø, òÿðÿããè âÿ äèð÷ÿëèø, ìèëëè èñòèãëàë, âÿòÿí÷èëèê ìÿñÿëÿëÿðèíÿ ùÿñð åäèëÿí, ùÿìèøÿ äÿ ìöàñèð ñÿñëÿíÿí þëìÿç áÿäèè-ïóáëèñèñò ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàíäà ùàçûðêû ìèëëè âÿ ìöñòÿãèë äþâëÿò ãóðóúóëóüóíà, ìèëëè-ìÿíÿâè þçöíöäÿðê ïðîñåñèíÿ óüóðëà õèäìÿò åäèð. *** ßñÿðëÿðèíèí íÿøðè áàõûìûíäàí ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûñû Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “áÿõòè” ýÿòèðìèøäèð. Äîüðóäóð, áþéöê ÿäèá þç ñàüûëûüûíäà ÿñÿðëÿðèíè ÷àï åòäèðìÿê éîëëàðûíäà õåéëè çÿùìÿòëÿð ÷ÿêìèø, ìàíåÿëÿðÿ ðàñò ýÿëìèø, òàì êöëëèééàòûíûí ÷àïûíà íàèë îëà áèëìÿìèøäèð. Ìöàñèðëÿðèíÿ éàçäûüû àéðû-àéðû ìÿêòóáëàðäàêû “Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéè”íè (“Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû” ïîâåñòè íÿçÿðäÿ òóòóëóð – È.Ù.) èñòÿéèðÿì éàçûá ýþíäÿðÿì, ñåíçîð èçí âåðñèí. Èðÿâàíäà ÷àï åòäèðèì. Ùÿð÷ÿíä àüëûì êÿñìèð úàìààò îõóñóí”1, éàõóä “Ùåêàéÿëÿðè Îðóúîâëàðà (“Îðóúîâ ãàðäàøëàðû” ìÿòáÿÿñèíÿ – È.Ù.) ýþíäÿðìÿê ôèêðèíäÿéÿì, éàéäà ñþç âåðìèøÿì. Ùÿð÷ÿíä Òèôëèñäÿ Çåéíàë äà õàùèø åäèð êè, îíà âåðèì”2 êèìè ñÿòèðëÿð Ìèðçÿ Úÿëèëèí ùÿìèøÿ ÿñÿðëÿðèíèí íÿøðè ãàéüûëàðû èëÿ ìÿøüóë îëäóüóíó ýþñòÿðèð. “Õàòèðàòûì” ìåìóàðûíäàí àøàüûäàêû ôèêèðëÿð èñÿ áþéöê äåìîêðàò éàçû÷ûíûí áó úÿùÿòäÿí ùÿòòà ìöÿééÿí âàõòëàðäà öìèäñèç îëäóüóíó äà ýþç þíöíÿ ýÿòèðèð: “...Éàçìàã èñòÿéèðäèì! ×îõ èñòÿéèðäèì éàçìàã! Àììà áèëìèðäèì íèéÿ éàçûì âÿ êèìäÿí éàçûì? ×öíêè öìèäâàð äåéèëäèì êè, éàçäûãëàðûìû ÷àï åëÿìÿéÿ âÿ èíòèøàðà ãîéìàüà ùþêóìÿò èçí âåðÿúÿê. Âÿ ýþðöðäöì êè, íåúÿ êè ãÿçåò èúàçÿñèíè àëìàã ìöìêöí äåéèë, ùàáåëÿ äÿ ÿëéàçìàñûíû äà êèòàá ñóðÿòèíäÿ áèðäÿôÿëèê ÷àï åëÿìÿéÿ äÿ ñåíñîð èäàðÿñè ìàíå îëóð. Áÿ ÷àðÿ íÿ? Éàçûðäûì êè, ýþðÿê íÿ âàõò áó éàçûëàðû ÷àïà âåðìÿê ìöìêöí îëàúàã”3. _______________ 1 Ìèðçÿ Úÿëèë âÿ Ìÿììÿäãóëóçàäÿëÿð. Ìÿêòóáëàøìà (Ìöãÿääèìÿíèí ìöÿëëèôè Åë÷èí, òîïëàéàíû, òÿðòèá åäÿíè âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè Èñà Ùÿáèááÿéëè). Áàêû, “×èíàð-÷àï” íÿøðèééàòû, 2003, ñÿù.13. 2 Éåíÿ îðàäà, ñÿù.37. 3 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè, ÂÛ úèëä (òÿðòèá åäÿíëÿð ß.Ìèðÿùìÿäîâ, Ò.Ùÿñÿíçàäÿ). Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1985, ñÿù.152. 29 Áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, ÕÕ ÿñð áîéó ÿñÿðëÿðè ÿí ÷îõ íÿøð îëóíàí éàçû÷ûëàð ñûðàñûíäà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ þí úÿðýÿäÿ äóðóð. Ýþðêÿìëè éàçû÷ûíûí ÿñÿðëÿðèíÿ íàøèðëÿð òÿðÿôèíäÿí ÷îõ ìöðàúèÿò åäèëìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè, èëê íþâáÿäÿ, îíóí éàðàäûúûëûüûíäà ìèëëèëèê, éöêñÿê âÿòÿíäàøëûã, òèïèêëèê, èäåéàëûëûã, âÿòÿíïÿðâÿðëèê, ñàäÿëèê êèìè õöñóñèééÿòëÿðèí ãàáàðûã èôàäÿ îëóíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, Àçÿðáàéúàíäà êèòàá íÿøðèíèí éåíèúÿ èíòèøàð òàïäûüû èëê èëëÿðäÿí, éÿíè ùÿëÿ ñàüëûüûíäà èêÿí éàçû÷ûíûí àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðè ãÿçåò âÿ æóðíàë ñÿùèôÿëÿðèíäÿ éàéûìëàíìàãëà éàíàøû, êè÷èê êèòàáëàð ùàëûíäà äà âàõòàøûðû íÿøð åäèëìèøäèð. Ìèðçÿ Úÿëèëèí êå÷ÿí ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìÿñëÿê äîñòó Þìÿð Ôàèã Íåìàíçàäÿ âÿ õåéðèééÿ÷è òàúèð Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð Áàüûðîâëà áèðëèêäÿ òÿñèñ åòäèêëÿðè “Ãåéðÿò” íÿøðèééàòûíäà “Ïî÷ò ãóòóñó” (1905), “Óñòà Çåéíàë” (1906), “Èðàíäà ùöððèééÿò”, “Ãóðáàíÿëèáÿé” (1907) ùåêàéÿëÿðèíäÿí ùÿð áèðè àéðûúà êèòàá ùàëûíäà ÷àï åäèëèá ýåíèø îõóúó êöòëÿñèíÿ ÷àòäûðûëìûøäûð. Ìÿøùóð ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ðÿññàì Îñêàð Øìåðëèíã (1864-1938) àäû ÷ÿêèëÿí êèòàáëàðäàí àõûðûíúû ö÷öíÿ ÷îõ äöøöíäöðöúö âÿ úÿëáåäèúè êàðèêàòóðàëàð ÷ÿêìèøäèð. Áó êèòàáëàð Ãàôãàç Òÿùñèë Äàèðÿñèíèí õöñóñè òàïøûðûüû èëÿ õàëã ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ýåíèø øÿêèëäÿ éàéûëìûø âÿ áþéöê ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíìûø, ùÿòòà 1916-úû èëäÿ Òèôëèñäÿ “Ýöðúö” íÿøðèééàòûíûí ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àïäàí áóðàõûëìûø úÿìè îí áèð ñÿùèôÿëèê “Íèýàðàí÷ûëûã” êèòàáû äà ÿäÿáè ìöùèòäÿ úèääè ÿêñ-ñÿäà äîüóðìóøäóð. Áó êè÷èê êèòàáëàðäà õàëã ùÿéàòûíà áàüëûëûã, äöøöíäöðöúö, èáðÿòàìèç èäåéà-ìÿçìóí, ìèëëè êîëîðèò, ôÿàë âÿòÿíäàøëûã ìþâãåéè, ñàäÿ, íàüûëâàðû äèë âÿ öñëóá Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíè ãûñà âàõòäà ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíèí òàëåéèíäÿí õÿáÿð âåðÿí ýþðêÿìëè éàçû÷û êèìè òàíûäûá ìÿøùóðëàøäûðìûøäûð. Áóíäàí áàøãà, êå÷ìèø ñîâåò úÿìèééÿòèíèí åëàí åòäèéè, ëàêèí ÷îõó êàüûç öçÿðèíäÿ ãàëàí àëè ïðèíñèïëÿðëÿ äÿ Ìèðçÿ Úÿëèëèí ýåð÷ÿê ñÿíÿò ìÿðàìûíûí áèð ÷îõ ùàëëàðäà òÿñàäöôè ñÿñëÿøìÿñè ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäà ÿäèáèí ÷îõúèëäëèêëÿðèíèí êöòëÿâè òèðàæëà íÿøðèíÿ äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ ãàéüû ýþñòÿðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿéàòûíûí 1920-1930-úó èëëÿðÿ àèä ìÿðùÿëÿñèíäÿ äÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿñÿðëÿðèíÿ ìàðàã íÿèíêè ñþíìÿìèø, ùÿòòà ãöââÿòëÿíìèøäèð. Áó äþâðäÿ Ìèðçÿ Úÿëèëèí “Áàããàë Ìÿøÿäè Ðÿùèì” (1925), “Ìîëëà Ôÿðçÿëè” (1925), “Ñèðêÿ” (1925), “Øåèð áöëáöëëÿðè” (1925), “Êîíñóëóí àðâàäû” (1926) ùåêàéÿëÿðè êè÷èê êèòàá÷àëàð ùàëûíäà íÿøð åäèëèá éàéûëìûøäûð. Ùÿòòà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí èëê ùåêàéÿëÿð òîïëóñó äà “Áÿëêÿ äÿ 30 ãàéòàðäûëàð” àäû èëÿ 1927-1928-úè èëëÿðäÿ ÿââÿëúÿ ÿñêè ÿëèôáà èëÿ, ñîíðà èñÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ íÿøð åäèëìèø, éàçû÷ûíûí éàðàäûúûëûüû èëÿ íèñáÿòÿí ÿùàòÿëè òàíûøëûã ö÷öí ìöíàñèá èìêàí éàðàäûëìûøäûð. ßäèáèí 1909-úó èëäÿ òàìàìëàíìûø, 1916-úû èëäÿ Áàêûäà áþéöê óüóðëà òàìàøàéà ãîéóëìóø ìÿøùóð “Þëöëÿð” òðàýèêîìåäèéàñûíû éàçû÷û éàëíûç ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ – 1925 âÿ 1929-úó èëëÿðäÿ èêè äÿôÿ äàëáàäàë ÷àï åòäèðìÿê èìêàíû ãàçàíìûøäûð. Ìÿòíøöíàñëûã áàõûìûíäàí áÿçè ãöñóðëàðûíà áàõìàéàðàã, áó íÿøðëÿð “Þëöëÿð”è Àçÿðáàéúàíûí ùÿð éåðèíäÿ îõóìàã âÿ éàéìàã ö÷öí ÿëâåðèøëè ìåéäàí à÷ìûøäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí âÿôàòûíäàí ñîíðà áþéöê ÿäèáèí ÿñÿðëÿðèíèí íÿøðè áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìèøäèð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿ Ìèðçÿ Úÿëèëèí, äöíéàñûíû äÿéèøäèéè 1932-úè èëäÿí Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè ÿðÿôÿñèíÿ ãÿäÿðêè áþéöê áèð äþâðö ÿùàòÿ åäèð. Ùÿìèí ìÿðùÿëÿäÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿñÿðëÿðèíèí òîïëàíûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ àðäûúûë âÿ ñÿìÿðÿëè èø àïàðûëìûø, éàçû÷ûíûí ÿñÿðëÿðè ñèñòåìëè øÿêèëäÿ òÿðòèá åäèëÿðÿê íÿøð îëóíìóøäóð. ßäèáèí ÿñÿðëÿðèíèí àéðû-àéðû íÿøðëÿðèíÿ ìöãÿääèìÿëÿð éàçûëìàñû, êèòàáëàðà ãåéä âÿ èçàùëàðûí ÿëàâÿ îëóíìàñû ùÿìèí íÿøðëÿðèí åëìè õàðàêòåð äàøûìàñûíû ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Áó úÿùÿòäÿí òàíûíìûø ÿäÿáèééàòøöíàñëàð Ùÿáèáóëëà Ñÿìÿäçàäÿ âÿ ßçèç Ìèðÿùìÿäîâóí õèäìÿòëÿðè éöêñÿê ãèéìÿòÿ ëàéèãäèð. Ù.Ñÿìÿäçàäÿ “Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû” ïîâåñòèíèí1 âÿ “Äÿëè éûüûíúàüû” òðàýèêîìåäèéàñûíûí ÿëéàçìà âàðèàíòëàðûíû ÿëäÿ åäèá, 1936-1938-úè èëëÿðäÿ àéðû-àéðû êèòàáëàð øÿêëèíäÿ ÷àï åòäèðìèøäèð. Î, ùÿì÷èíèí Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “ßñÿðëÿðè”íèí êîìåäèéàëàðäàí âÿ ùåêàéÿëÿðäÿí èáàðÿò èêè úèëäèíè ãûñà ìöääÿòäÿ ùàçûðëàéûá, 1936-úû èëäÿ òàíûíìûø òÿíãèä÷è ßëè Íàçèìèí ìöãÿääèìÿñè èëÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðìûøäûð2. Áó, Ìèðçÿ Úÿëèëèí áÿäèè èðñèíèí ñèñòåìëè âÿ åëìè íÿøðèíèí áàøëàíüûúû, åòèáàðëû òÿìÿëèäèð. Ñîíðàêû áöòöí íÿøðëÿð áó èêèúèëäëèéèí çÿìèíèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè, äîñåíò Ùÿáèáóëëà Ñÿìÿäçàäÿ áó èêèúèëäëèê íÿøðëÿ þçöíö úèääè ìÿòíøöíàñ, çÿùìÿòêåø áèð ìèðçÿúÿëèëøöíàñ êèìè òÿñäèã åòìèøäèð. Î àç ñîíðà, 1947-úè èëäÿ òàíûíìûø ÿäÿáèééàòøöíàñ ßçèç Ìèðÿùìÿäîâëà áèðëèêäÿ “ßñÿðëÿð”èí ö÷öíúö úèëäèíè äÿ ùàçûðëàéûá áó _______________ 1 Ùÿáèáóëëà Ñÿìÿäçàäÿ. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”èí áèð ÿñÿðè ùàããûíäà. “ßäÿáèééàò ãÿçåòè”, 9 éàíâàð 1935-úè èë. 2 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè, Û ú. (ßëè Íàçèìèí ìöãÿääèìÿñè èëÿ). Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1936; ßñÿðëÿðè, ÛÛ ú. (“Áèð íå÷ÿ ñþç”ëÿ). Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1936. 31 ãèéìÿòëè íÿøðè òàìàìëàìûøäûð. Ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñ Ìèð Úÿëàëûí äÿðèí ìÿçìóíëó ìöãÿääèìÿñè èëÿ íÿøð îëóíìóø ùÿìèí úèëääÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ìÿãàëÿëÿðè âÿ ôåëéåòîíëàðû òîïëàíìûøäûð. Áó úèëä öçÿðèíäÿêè ñÿìÿðÿëè ìÿòíøöíàñëûã èøè ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ (19202002) ö÷öí Ìèðçÿ Úÿëèëèí ùÿéàòû âÿ éàðàäûúûëûüûíûí ÿùàòÿëè òÿäãèãè, ÿñÿðëÿðèíèí íÿøðè áàõûìûíäàí áàø ìÿøã ðîëóíó îéíàìûøäûð. Ñîíðàëàð ß.Ìèðÿùìÿäîâ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿäÿáè-æóðíàëèñòèê ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà ñàíáàëëû äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñû Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ö÷úèëäëèéè1 âÿ àëòûúèëäëèéèíèí2 ÷àïà ùàûçðëàíìàñû âÿ íÿøðè ìÿñÿëÿëÿðèíè ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ éàõûí ùÿìêàðû Òóðàí Ùÿñÿíçàäÿ èëÿ áèðëèêäÿ áþéöê ôÿäàêàðëûãëà ùÿëë åòìèøäèð. “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí éåíèäÿí ôàêñèìèëå íÿøðëÿðèíèí, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ âÿ Ùÿìèäÿ õàíûìûí ìÿêòóáëàðûíûí3 äà êèòàá ùàëûíäà íÿøðÿ ùàçûðëàíìàñûíäà Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìöõáèð öçâö ßçèç Ìèðÿùìÿäîâóí ìöñòÿñíà õèäìÿòëÿðè âàðäûð. Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è ÿäÿáèééàòûí íÿøðè ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí éåíè íÿñèë ìÿòíøöíàñëàð, î úöìëÿäÿí áó ñàùÿäÿ àðäûúûë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè Òóðàí Ùÿñÿíçàäÿ ìÿùç ßçèç Ìèðÿùìÿäîâóí ìÿòíøöíàñëûã ìÿêòÿáèíäÿ éåòèøèá ôîðìàëàøìûøëàð. Áöòöí áóíëàðà ýþðÿ ß.Ìèðÿùìÿäîâ, ñîí îòóç èëèí ÿí ýþðêÿìëè ìèðçÿúÿëèëøöíàñû, ÿäèáèí áÿäèè-ïóáëèñèñò èðñèíè õöñóñè ôÿäàêàðëûãëà òÿðòèá åäèá íÿøð åòäèðÿí ìÿòíøöíàñ àëèìäèð. Ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ, ïðîôåññîð ßçèç Øÿðèô (1895-1988) ìèðçÿúÿëèëøöíàñëûüûí ÿñàñ éàðàäûúûëàðûíäàí áèðè îëìàãëà áÿðàáÿð, ùÿì äÿ ÿäèáèí àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðèíèí òîïëàíûëûá àøêàðà ÷ûõàðûëìàñûíà, õöñóñÿí ðóñ äèëèíäÿ íÿøðèíÿ áöòþâ áèð þìöð ñÿðô åòìèø ôÿäàêàð òÿðúöìÿ÷è, úèääè ìÿòíøöíàñ âÿ áþéöê íàøèðäèð. ßçèç ìöÿëëèì éàçû÷ûíûí 1905-úè èëäÿ ______________ 1 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè, 3 úèëääÿ. Û ú. (òÿðòèá åäÿíëÿð ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ âÿ Òóðàí Ùÿñÿíçàäÿ, ìöãÿääèìÿ Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ). Áàêû, Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí íÿøðèééàòû, 1966; ßñÿðëÿðè, ÛÛ-ÛÛÛ úèëäëÿð (ùÿìèí òÿðòèáàòäà). Áàêû, 1967. 2 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè, 6 úèëääÿ (òÿðòèá åäÿíëÿð ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ âÿ Òóðàí Ùÿñÿíçàäÿ; ìöãÿääèìÿ ß.Ìèðÿùìÿäîâ). Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1982-1985. 3 Ùÿìèäÿ âÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿëÿð. Ìÿêòóáëàð (òÿðòèá åäÿíè, ìöãÿääèìÿ âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ. Õöñóñè ðåäàêòîðó Èñà Ùÿáèááÿéëè). Áàêû, “Ýÿíúëèê”, 1994. 32 “Êàâêàçñêèé ðàáî÷è ëèñòîê” ãÿçåòèíäÿ äÿðú åäèëìèø “Áèíÿñèáëÿð” âÿ “Õåéèð-äóà” àäëû ìÿãàëÿëÿðèíè, ùàáåëÿ “Êàñïè” ãÿçåòèíäÿ ÷àï îëóíìóø ìÿòáó éàçûëàðûíû àøêàðà ÷ûõàðìûø âÿ ÿäÿáè èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðìûøäûð1. ßçèç Øÿðèô áþéöê äåìîêðàò ÿäèá Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿñÿðëÿðèíèí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿñè èëÿ éàðûì ÿñðäÿí ÷îõ àðäûúûë ñóðÿòäÿ ìÿøüóë îëìóøäóð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áÿäèè-ïóáëèñèñò ÿñÿðëÿðèíèí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ÷èëÿðè àðàñûíäà îðèæèíàëûí ðóùóíà, ìèëëè êîëîðèòÿ ÿí ÷îõ óéüóí îëàí òÿðúöìÿëÿð ßçèç Øÿðèôÿ ìÿõñóñäóð. Õàòèðÿëÿðèíäÿí ìÿëóì îëóð êè, î, ìÿñÿëÿí, “Çûððàìà” ùåêàéÿñèíäÿêè “çûððàìà” ñþçöíöí ÿí ìöíàñèá ãàðøûëûüûíû òàïìàã ö÷öí áèð èëÿ éàõûí äöøöíöá-äàøûíìûø, éàðàäûúûëûã àõòàðûøëàðû àïàðìûø, íÿùàéÿò, ìöõòÿëèô âàðèàíòëàð è÷èíäÿí “ïóñòîõëûñò” èôàäÿñèíè ãÿáóë åòìèøäèð. Ïðîôåññîð ßçèç Øÿðèôèí ôÿäàêàð òÿäãèãàò÷ûëûã âÿ òÿðúöìÿ÷èëèê èøè ñàéÿñèíäÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” íåúÿ éàðàíäû” êèìè ñàíáàëëû ìîíîãðàôèéà èëÿ áèð ñûðàäà Ìèðçÿ Úÿëèëèí ÿñÿðëÿðè Áàêûäà2 âÿ Ìîñêâàäà3 ðóñ äèëèíäÿ êèòàá ùàëûíäà ÷àïäàí ÷ûõìûø, êå÷ìèø Èòòèôàã ìÿêàíûíà âÿ äöíéàéà éàéûëìûøäûð. Ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ òàíûíìûø ÿäÿáèééàòøöíàñ Ìèð Úÿëàë Ïàøàéåâèí (1908-1978) áèð ÿäèá âÿ èúòèìàè õàäèì êèìè Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí çÿíýèí èðñè, ÷îõúÿùÿòëè ôÿàëèééÿòèíèí òÿäãèãè âÿ íÿøðè ñàùÿñèíäÿ ìöñòÿñíà õèäìÿòëÿðè âàðäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùàããûíäà ÿí îáéåêòèâ, äÿðèí âÿ ãèéìÿòëè åëìè ÿñÿðëÿðè Ìèð Úÿëàë Ïàøàéåâ éàçìûøäûð. Éàçû÷û-àëèìèí õöñóñÿí “Àíàìûí êèòàáû”íäà âÿòÿíïÿðâÿðëèê” (1942), “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùåêàéÿëÿðè” (1944), “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàðàäûúûëûüûíûí ìÿôêóðÿ ìÿíáÿëÿðè” (1947), “Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû” ùàããûíäà” (1953), “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ” (1960), “Þëìÿç “Þëöëÿð” ùàããûíäà” (1963), “Êè÷èê ùåêàéÿëÿðèí áþéöê óñòàñû” (1965), “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ðåàëèçìè ùàããûíäà” (1966), “Ìÿçëóì Øÿðãèí áþéöê ÿäèáè” (1966), “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ éàðà______________ 1 ßçèç Øÿðèô. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùàããûíäà éåíè ìàòåðèàë. “Ñîâåò Ýöðúöñòàíû” ãÿçåòè, 9 ìàé 1941-úè èë, “ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò ãÿçåòè”, 1956, ¹15. 2 Äæ. Ìàìåäêóëóçàäå. Óñòà Çåéíàë. Áàêó, 1982; Áîðîäàòûé ðåá¸íîê. Á., 1983. Èçáðàííûå ïðîèçâåäåíèÿ â äâóõ òîìàõ. Á., 1966. 3 Äæ. Ìàìåäêóëóçàäå. Êóðáàíàëè-áåê. Ìîñêâà, 1950; Ïî÷òîâûé ÿùèê. Ì., 1958; Èçáðàííîå. Ì., 1959 è äð. 33 äûúûëûüûíäà õÿëãèëèê” (1966) êèìè ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíûí áèð ãîëóíà ÷åâðèëìèø ìèðçÿúÿëèëøöíàñëûüà ñàíáàëëû åëìè òþùôÿëÿðäèð. Ìèð Úÿëàë ìöÿëëèì Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ “êàìèë óñòàä”1 êèìè éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèøäèð. Ïðîôåññîð Ìèð Úÿëàëûí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “ßñÿðëÿðè”íèí ö÷öíúö úèëäèíÿ (1947), éàçû÷ûíûí Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùâàëàòëàðû” ïîâåñòèíèí (1953) âÿ “Þëöëÿð” ïéåñèíèí (1963) àéðûúà êèòàá ùàëûíäà íÿøðëÿðèíÿ, “Äðàì âÿ íÿñð ÿñÿðëÿðè” àäëû êèòàáûíà (1958) éàçäûüû ìöãÿääèìÿëÿð ìèðçÿúÿëèëøöíàñëûüûí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðè îëìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ íÿøð åäèëÿí êèòàáëàðûí äîëüóí âÿ ÿùàòÿëè òÿãäèìèíÿ óüóðëà õèäìÿò åòìèøäèð. Ìèðçÿúÿëèëøöíàñëûüûí áèð åëìè èñòèãàìÿò êèìè ôîðìàëàøìàñûíà úèääè òÿêàí âåðÿí “Áþéöê äåìîêðàò” ìîíîãðàôèéàñûíû éàðàòìûø õàëã éàçû÷ûñû, àêàäåìèê Ìèðçÿ Èáðàùèìîâóí (1911-1993) ÿäèáèí ÿñÿðëÿðèíèí ö÷úèëäëèéèíÿ éàçäûüû äÿðèí ìÿçìóíëó âÿ ýåíèø ùÿúìëè “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ” àäëû ìöãÿääèìÿ ýþðêÿìëè ñàòèðèê éàçû÷ûíûí ìöêÿììÿë åëìè-ÿäÿáè ïîðòðåòè ñàéûëìàüà ëàéèãäèð. Áó ãèéìÿòëè ìöãÿääèìÿ-ìÿãàëÿ Ìèðçÿ Úÿëèëèí ö÷úèëäëèéèíäÿ òîïëàíìûø ÿñÿðëÿðÿ, ÿäèáèí çÿíýèí éàðàäûúûëûã éîëóíó, èäåéà-ìÿíÿâè òÿêàìöëöíö éàõûíäàí èçëÿìÿê èñòÿéÿíëÿðÿ åòèáàðëû áÿëÿä÷èëèê åäèð. Ìÿãàëÿäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ “ïàðëàã áèð ÿáÿäè ìÿêòÿá”2 éàðàòìûø ãöäðÿòëè ñÿíÿòêàð êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð. ßñàñÿí ýþðêÿìëè ñàáèðøöíàñ êèìè òàíûíìûø Àçÿðáàéúàí ÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö Àááàñ Çàìàíîâ (1911-1993) ìèðçÿúÿëèëøöíàñëûüà äà ñàíáàëëû òþùôÿëÿð âåðìèøäèð. Àááàñ ìöÿëëèì Ìèðçÿ Úÿëèëèí ÿñÿðëÿðèíèí ÿí ôÿàë âÿ àðäûúûë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ðåäàêòîðó êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Äðàì âÿ íÿñð ÿñÿðëÿðè” (1958), “Ôåëéåòîíëàð, ìÿãàëÿëÿð, õàòèðÿëÿð, ìÿêòóáëàð” (1961) êèòàáëàðûíäà ïðîô. À.Çàìàíîâóí ðåäàêòîðëóã ñÿëèãÿñè àøêàð íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Àááàñ Çàìàíîâ åéíè çàìàíäà Ùÿìèäÿ õàíûì Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Ìèðçÿ Úÿëèë ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèì” êèòàáûíû äà èëê äÿôÿ îëàðàã Àçÿðáàéúàí âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ íÿøð åòäèðìÿêëÿ ìèðçÿúÿëèëøöíàñëûüà áþéöê õèäìÿò ýþñòÿð______________ 1 Ìèð Úÿëàë. Êàìèë óñòàä. “Êîììóíèñò” ãÿçåòè, 24 äåêàáð 1944-úö èë. Ìèðçÿ Èáðàùèìîâ. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áàõ: Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßñÿðëÿðè, 3 úèëääÿ, Û ú., Áàêû, 1966, ñÿù. 1 2 34 ìèøäèð1. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ áàðÿñèíäÿ ãèéìÿòëè ìÿãàëÿëÿð âÿ íàäèð õàòèðÿëÿð äÿ áèðèíúè äÿôÿ Àááàñ Çàìàíîâóí ðÿùáÿðëèéè âÿ ôÿàëèééÿòè ñàéÿñèíäÿ ÿäÿáè èúòèìàèééÿòÿ ÷àòäûðûëìûøäûð2. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ÿñÿðëÿðèíèí òÿäãèãè âÿ íÿøðè ñàùÿñèíäÿ èêèíúè ìÿðùÿëÿ ÕÕ ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíèí ÛÛ éàðûñûíäàí åòèáàðÿí áàøëàíìûøäûð. Áèð òÿðÿôäÿí åëìè-ÿäÿáè ìöùèòäÿ Ìèðçÿ Úÿëèëÿ ñöíè øÿêèëäÿ “òÿôòèø÷è” ìþâãåäÿí éàíàøìàã ìåéèëëÿðèíèí íÿçÿðÿ ÷àðïìàñû, ìöõòÿëèô áÿùàíÿëÿðëÿ éàçû÷ûíû ýþçäÿí ñàëìàüà úÿùä ýþñòÿðèëìÿñè, ùàáåëÿ êå÷èä äþâðöíäÿ êèòàá íÿøðè ñàùÿñèíäÿ ðåñïóáëèêàäà éàðàíìûø ÷ÿòèíëèêëÿð áó ìÿðùÿëÿäÿ éàçû÷ûíûí ÿñÿðëÿðèíèí íÿøðèíè áèð íþâ àðõà ïëàíà êå÷èðìèøäèð. Áóíóí íÿòèúÿñèäèð êè, 1986-1991-úè èëëÿðäÿ Ìèðçÿ Úÿëèëèí éàëíûç “Ìÿêòÿá êèòàáõàíàñû” ñåðèéàñû èëÿ êè÷èê ùÿúìëè áèð êèòàáû îõóúóëàðà ÷àòäûðûëìûøäûð3. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ùÿìèí äþâðäÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí íàìÿëóì ÿñÿðëÿðèíèí öçÿ ÷ûõàðûëûá íÿøð åäèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ñÿìÿðÿëè àõòàðûøëàð àïàðûëìûøäûð. Áó ñÿòèðëÿðèí ìöÿëëèôèíèí àõòàðûøëàðû ñàéÿñèíäÿ éàçû÷ûíûí èëê äÿôÿ ãåéä îëóíàí ìÿðùÿëÿäÿ òàïûëûá îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí äþðäïÿðäÿëè “ßð” ïéåñè4, “Îéóíáàçëàð” âÿ “Ëÿíÿò”5 ñÿùíÿúèêëÿðè ìöÿééÿí ÷ÿòèíëèêëÿ äþâðè ìÿòáóàòäà âÿ àéðûúà êèòàá ùàëûíäà6 íÿøð îëóíñà äà, åëìè-ÿäÿáè ìöùèòäÿ ñöêóòëà ãàðøûëàíìûøäûð. ______________ 1 Ùÿìèäÿ Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìèðçÿ Úÿëèë ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèì. Áàêû, 1967; 1981 2 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ìÿãàëÿëÿð âÿ õàòèðÿëÿð (òÿðòèá åäÿíëÿð À.Çàìàíîâ, Ð.Èáðàùèìîâà, ß.Èáàäîüëó; ðåäàêòîðó À.Çàìàíîâ). Áàêû, Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí íÿøðèééàòû, 1967 3 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè (òÿðòèá åäÿíè âÿ þí ñþçöí ìöÿëëèôè ïðîô. Ôèðóäèí Ùöñåéíîâ). “Ìààðèô” íÿøðèééàòû, Áàêû, 1987. 4 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ßð (÷àïà ùàçûðëàéàíû È.Ùÿáèááÿéëè). “Àçÿðáàéúàí” æóðíàëû, 1987, ¹6. 5 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ëÿíÿò. “Ñîâåò Íàõ÷ûâàíû” ãÿçåòè, 7 äåêàáð 1986, ¹283 (14.624); Îéóíáàçëàð. “Ñîâåò Íàõ÷ûâàíû”, 30 äåêàáð 1986, ¹293 (14.634); “Ãîáóñòàí” æóðíàëû, 1986, ¹4. 6 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ïéåñëÿð. (ßð, Ëÿíÿò, Îéóíáàçëàð) Òÿðòèá åäÿíè, þí ñþç âÿ øÿðùëÿðèí ìöÿëëèôè Èñà Ùÿáèááÿéëè. “Áàêû Óíèâåðñèòåòè” íÿøðèééàòû, 1990. 35 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èðñèíèí òÿäãèãè âÿ íÿøðè ìÿñÿëÿñèíÿ éåíè ìàðàã ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè Ùåéäÿð ßëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ 1994-úö èëäÿ äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ ÿäèáèí 125 èëëèê éóáèëåéèíèí áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ ãåéä îëóíìàñûíäàí ñîíðà úèääè ñóðÿòäÿ àðòìàüà áàøëàìûøäûð. Áó äþâðäÿí åòèáàðÿí Ìèðçÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ ùàããûíäà éåíè âÿ ñàíáàëëû òÿäãèãàò ÿñÿðëÿðè ìåéäàíà ÷ûõìûø, éàçû÷ûíûí ÿñÿðëÿðèíèí íÿøðèíÿ ìöíàñèáÿòäÿêè ñöêóò áóçó ñûíìûøäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äðàì ÿñÿðëÿðèíèí òàìàøàéà ãîéóëìàñû ñàùÿñèíäÿ äÿ ìÿùç áó äþâðäÿí úèääè èðÿëèëÿéèø ìöøàùèäÿ îëóíìàãäàäûð. Èëê äÿôÿ îëàðàã Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿñÿðëÿðèíäÿí ñå÷èëìèø íöìóíÿëÿð ÿñàñûíäà ÷àï îëóíìóø “Úöìùóðèééÿò” êèòàáû1, “×èíàð-÷àï”2 âÿ “×àøûîüëó”3 íÿøðèééàòëàðûíäà ÷àï åäèëìèø “Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿð” àäëû êèòàáëàð éàçû÷ûíûí èðñèíèí ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ íÿøðè ñàùÿñèíäÿ èðÿëèéÿ äîüðó àòûëìûø ôàéäàëû àääûìëàðäûð. Ìÿììÿäãóëóçàäÿëÿð àèëÿñèíèí ìÿëóì ìÿêòóáëàðëà éàíàøû 119 ìÿêòóáóíóí èëê äÿôÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðûëäûüû “Ìèðçÿ Úÿëèë âÿ Ìÿììÿäãóëóçàäÿëÿð. Ìÿêòóáëàøìà”4 àäëû îðèæèíàë íÿøð äÿ áó ñàùÿäÿ éåíè ùàäèñÿ ùåñàá îëóíà áèëÿð. Õöñóñÿí, ßçèç Ìèðÿùìÿäîâóí ðåäàêòîðëóüó èëÿ ùàçûðëàíìûø “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ôàêñèìèëå ÷àïûíûí áèðèíúè (1996) âÿ èêèíúè (2002) úèëäëÿðèíèí ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ íÿôèñ íÿøðè5 áþéöê åëìè-ÿäÿáè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áó äþâðäÿ Ìîñêâàäà íÿøð îëóíàí “Äæàëèë Ìàìåäêóëèçàäå (Ìîëëà Íàñðåääèí)” êèòàáû6 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùÿì ùÿéàòû âÿ éàðàäûúûëûüû, ùÿì äÿ àéðû-àéðû áÿäèè-ïóáëèñèñò ÿñÿðëÿðè èëÿ äàùà ýåíèø ìÿêàíäà òàíûøëûã ö÷öí éåíè èìêàíëàð éàðàòìûøäûð. _______________ 1 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Úöìùóðèééÿò (òÿðòèá åäÿíè âÿ þí ñþçöí ìöÿëëèôè Èñà Ùÿáèááÿéëè). Íàõ÷ûâàí, “Ãåéðÿò” íÿøðèééàòû, 2002. 2 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè (òÿðòèá åäÿíè, ìöãÿääèìÿ âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè Èñà Ùÿáèááÿéëè). Áàêû, “×èíàð-÷àï”, 2003. 3 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè (òÿðòèá åäÿíè, ìöãÿääèìÿ âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè Èñà Ùÿáèááÿéëè). Áàêû, “×àøûîüëó”, 2004. 4 Ìèðçÿ Úÿëèë âÿ Ìÿììÿäãóëóçàäÿëÿð. Ìÿêòóáëàøìà. (Þí ñþçöí ìöÿëëèôè Åë÷èí, òîïëàéàíû, òÿðòèá åäÿíè, ñþç àðäûíûí âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè Èñà Ùÿáèááÿéëè). Á., “×èíàð-÷àï”, 2003. 5 “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, Û ú. (òÿðòèá åäÿíè Òóðàí Ùÿñÿíçàäÿ, ðåäàêòîðó âÿ þí ñþçöí ìöÿëëèôè ß.Ìèðÿùìÿäîâ). Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1996; “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, ÛÛ ú. (òÿðòèá åäÿíè Ò.Ùÿñÿíçàäÿ, ðåäàêòîðó ß.Ìèðÿùìÿäîâ). Áàêû, Àçÿðíÿøð, 2002 6 Èñà Ãàáèááåéëè. Äæàëèë Ìàìåäêóëèçàäå (Ìîëëà Íàñðåääèí). Ìîñêâà, “Íàóêà”, 1999. 36 Áó íÿøðäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “ßð” ïéåñè, “Ëÿíÿò” âÿ “Îéóíáàçëàð” àäëû ñÿùíÿúèêëÿðè, “Òÿçÿ õÿáÿð” ùåêàéÿñè, “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà âÿ “Éåíè éîë” ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóíìóø 150-äÿí ÷îõ ìÿãàëÿ âÿ ôåëéåòîíó, âàõòèëÿ “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòèíäÿ ýåòìèø “Íàõ÷ûâàíà ñÿéàùÿò”, “Ìöñÿëìàí òåàòðû”, “4 èéóí, Òèôëèñ” ìÿãàëÿëÿðè, ùàáåëÿ Õàíçàäÿíèí “Àðâàä” ùåêàéÿñèíèí ðóñ äèëèíäÿí, Ìàðàüàëû Çåéíàëàáäûíûí “Ñÿéàùÿòíàìåéè-Èáðàùèìáÿé” ðîìàíûíäàí ñå÷èëìèø ïàð÷àíûí ôàðñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿëÿðè ýåíèø îõóúó êöòëÿñèíÿ ÷àòäûðûëûð. Áóíäàí áàøãà, Ìèðçÿ Úÿëèëèí âÿ Ùÿìèäÿ õàíûì Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí áèð ÷îõ íàìÿëóì ìÿêòóáëàðû, ùàáåëÿ îíëàðà öíâàíëàíìûø ÷îõñàéëû ìÿêòóáëàð äà áèðèíúè äÿôÿ áó íÿøðÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Åéíè çàìàíäà, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ àèäèééàòû òàì òÿñäèã îëóíìàéàí, ÿêñèíÿ, Ìÿììÿä Ñÿèä Îðäóáàäèéÿ ìÿõñóñ îëäóüóíó äàùà ÷îõ åùòèìàë åòäèéèìèç “Àçÿðáàéúàí ïàäøàùëàðû”, “Âåéèëëÿð” âÿ “Àíà äèëè” àäëû ìÿãàëÿëÿðèí ÷îõúèëäëèéÿ äàõèë åäèëìÿñè ëàçûì áèëèíìÿìèøäèð. Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ éàçû÷ûíûí ÿñÿðëÿðèíèí ìöõòÿëèô íÿøðëÿðèíäÿ ãåéðè ñàáèò øÿêèëäÿ, àðà-ñûðà òÿìñèë îëóíàí “Ôàòìà õàëà”, “Ãèéàìÿò”, “Ãÿçà ìöõáèðè”, “Åéäèðÿìàçàí” êèìè ùåêàéÿëÿð èëê äÿôÿ áó íÿøðäÿ þç éåðèíè òàïìûøäûð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ñàòèðèê øåèðëÿðèíÿ äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã áó íÿøðäÿ àéðûúà éåð àéðûëìûøäûð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Ìèðçÿ Úÿëèëèí ñàòèðèê øåèðëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿð èëê äÿôÿ “Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿð” êèòàáûíäà1 îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíìóøäóð. Ùÿìèí êèòàáäà Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿéÿ àèä åäèëÿí 14 øåèð âåðèëäèéè ùàëäà, ùàçûðêû äþðäúèëäëèêäÿ ÿäèáèí 30 øåðè þç ÿêñèíè òàïûð. ßùÿìèééÿòè íÿçÿðÿ àëûíàðàã âàõòèëÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ òÿðÿôèíäÿí òÿðòèá åäèëìèø “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí öçðÿ àáóíÿ äÿôòÿðëÿðè äÿ éåíè íÿøðäÿ þçöíÿ éåð òàïìûøäûð2. Áþéöê äåìîêðàò ÿäèáèí äþðäúèëäëèê êöëëèééàòûíà èëê äÿôÿ äàõèë åäèëìèø ÷îõñàéëû ìÿãàëÿ âÿ ôåëéåòîíëàðûí áþéöê ãèñìè, åùòèìàë êè, ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ íÿøð îëóíìóø ÿââÿëêè ÷îõúèëäëèêëÿðÿ äàùà ÷îõ ùÿìèí äþâðöí èäåîëîæè ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìÿäèéè ö÷öí ñàëûíìàìûøäûð. Õöñóñÿí, “Ôöéóçàò” æóðíàëûíà âÿ ôöéóçàò÷ûëàðà, “Òÿðúöìàí” _______________ 1 Áàõ: “Ìîëëàíÿñðÿääèí÷è øàèðëÿð” (òÿðòèá åäÿíè ïðîô. À.Çàìàíîâ âÿ Ê.ßëèéåâ, ðåäàêòîðó À.Çàìàíîâ). Áàêû, “Éàçû÷û”, 1986, ñÿù. 11-28. 2 “Àáóíÿ äÿôòÿðè”. Èëê äÿôÿ òàì ùàëäà È.Ùÿáèááÿéëèíèí “Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ: ìöùèòè âÿ ìöàñèðëÿðè” êèòàáûíäà (Áàêû, 1997, ñÿù. 548-564) ÷àï îëóíìóøäóð. 37 ãÿçåòèíÿ âÿ òÿðúöìàí÷ûëàðà, Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí òÿìñèë÷èëÿðèíÿ, ùàáåëÿ Òöðêèéÿ, Ðóñèéà âÿ Èðàíëà áàüëû ìÿñÿëÿëÿðÿ ùÿñð îëóíìóø ìÿãàëÿ âÿ ôåëéåòîíëàð áó ãÿáèëäÿíäèð. Áóíäàí áàøãà, òÿðòèá÷èëÿð ñîâåò äþâðöíöí àéðû-àéðû ìÿòëÿáëÿðèíè òÿíãèä åäÿí áÿçè úèääè ïóáëèñèñòèêà íöìóíÿëÿðèíè ÷îõúèëäëèêëÿðÿ äàõèë åòìÿêäÿí åùòèéàòëàíûáëàð. Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíäà âÿ äèýÿð ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà ìöõòÿëèô ýèçëè èìçàëàðëà ýåòìèø ìÿãàëÿ âÿ ôåëéåòîíëàðûíûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíäÿêè ÷ÿòèíëèêëÿð äÿ áèð ÷îõ ïóáëèñèñòèêà íöìóíÿëÿðèíèí ñå÷èëèá êèòàáëàðà ñàëûíìàñûíà ìàíå÷èëèê òþðÿòìèøäèð. Àïàðäûüûìûç ÷îõèëëèê ìöøàùèäÿ âÿ àõòàðûøëàð ñàéÿñèíäÿ áöòöí áó ñÿäëÿðè àøàðàã Ìèðçÿ Úÿëèëÿ ìÿõñóñ îëäóüóíó ìöÿééÿí åäÿ áèëäèéèìèç áèð êèòàá ãÿäÿð ÷îõñàéëû ìÿãàëÿ âÿ ôåëéåòîíëàðû èëê äÿôÿ äþðäúèëäëèê êöëëèééàòà äàõèë åäÿ áèëäèê. Áóíóíëà áåëÿ, íÿ ãÿäÿð ÷îõ éåíè ÿñÿðëÿð ÿëäÿ åäèëèá áó íÿøð âàñèòÿñèëÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðûëñà äà, ýþðöëìöø èøëÿðè ñîí ùÿä ùåñàá åòìÿê äîüðó îëìàç. Ýþðöíäöéö êèìè, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “ßñÿðëÿðè”íèí éåíè äþðäúèëäëèê íÿøðè ëàòûí ãðàôèêàëû ÿëèôáà èëÿ ÷àï îëóíìóø èëê ÷îõúèëäëèê íÿøð îëìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ ÿââÿëêè íÿøðëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàùà ìöêÿììÿë, òÿêìèëëÿøäèðèëìèø, ÷îõñàéëû éåíè ÿñÿðëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðèëìèø êöëëèééàò êèìè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ùàçûðêû éåíè äþðäúèëäëèê êöëëèééàò Ìèðçÿ Úÿëèëèí ÿñÿðëÿðèíèí íÿøðè ñàùÿñèíäÿ èðÿëèéÿ äîüðó àòûëìûø ìöùöì àääûìäûð. Áó ÷îõúèëäëèê íÿøðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èðñèíèí êèòàá ùàëûíäà òÿãäèìèíÿ ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ãàéüûñûíûí ÿìÿëè íÿòèúÿñèäèð. Ýåíèø îõóúó êöòëÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø áó äþðäúèëäëèê Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ùÿéàòû âÿ ÿäÿáè ôÿàëèééÿòè èëÿ äàùà ÿùàòÿëè òàíûøëûã ö÷öí ìöíàñèá øÿðàèò éàðàäûð. Äàõèë åäèëìèø ÷îõñàéëû éåíè ÿäÿáè-ïóáëèñèñò ÿñÿðëÿð âÿ íàäèð ìÿêòóáëàð òÿäãèãàò÷ûëàðûìûçû äà Ìèðçÿ Úÿëèëèí ÷îõúÿùÿòëè éàðàäûúûëûüû ùàããûíäà éåíèäÿí äöøöíöá-äàøûíìàüà, òÿùëèëäÿí êå÷èðìÿéÿ ÷àüûðûð. Ãöäðÿòëè ÿäèáèìèç Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí ÿñÿðëÿðèíèí áó ÷îõúèëäëèê íÿøðè ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàíûí éåíè íÿñèëëÿðèíÿ ÿñèë ìÿíàäà éöêñÿê âÿòÿíäàøëûã, ùÿãèãè ìèëëèëèê, éåòêèí àçÿðáàéúàí÷ûëûã, áþéöê ìÿíàäà èíñàíïÿðâÿðëèê äÿðñè àøûëàìàã èìêàíû âåðèð. Öìèä åäèðèê êè, éåíè íÿñèëëÿð äÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ èðñèíèí òîïëàíìàñû âÿ íÿøðè èøèíÿ þç òþùôÿëÿðèíè âåðÿúÿêëÿð. Èñà Ùÿáèááÿéëè 38 ÄÀÍÀÁÀØ ÊßÍÄÈÍÈÍ ßÙÂÀËÀÒËÀÐÛ Íàüûë åäèáäè Ëàüëàüû Ñàäûã. Éàçûéà ýþòöðöáäö ãÿçåò÷è Õÿëèë Ãÿëáèìäÿí ýÿëÿí ñÿñ ìÿíÿ ÷îõ çàäëàð þéðÿäèð. Ùàìàí î ñÿñ ïàê âÿ òÿìèç èíñàôûìûí ñÿñèäèð êè, ùàìûäà î èíñàô âàð. Ùÿð êÿñ ýóø-ùóø èëÿ îíóí áóéóðäóüóíà ãóëàã àñûá, ÿìðèíÿ ÿìÿë åëÿñÿ, ÷îõ ñèðëÿðäÿí àýàù îëóá, ÷îõ øåéëÿð áèëÿð. Ñîêðàò ÁÈÐ ÉÖÍÝÖËÂÀÐÛ ÌÖÃßÄÄÈÌß Ìÿíèì àäûì Õÿëèë âÿ éîëäàøûìûí àäû Ñàäûãäû. Ùÿð èêèìèç Äàíàáàø êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøóã. Ìÿí þçöì àíàäàí îëìóøàì äöç îòóç èë áóíäàí èðÿëè; éÿíè ìÿíèì îòóç éàøûì âàð. Éîëäàøûì Ñàäûã äà, ìÿí äåéèðÿì, àíúàã ìÿí ñèíäÿ îëàð. Àììà ìÿí îíäàí áèð àç úàâàí ýþðöêöðÿì. Îíóí áîéó óúàäû, ìÿíèì áîéóì àë÷àãäû; àììà ìÿí îíäàí äîëóéàì. Î, ÷îõ ãàðàäû âÿ êîñàäû, àììà ìÿí àüûìòûë âÿ òîï ñàããàëàì. Áèð òÿôàâöòöìöç îðäàäûð êè, ìÿí ýþçëöê ãîéóðàì, ýþçëÿðèì ÷îõ çÿèôäè; àììà éîëäàøûìûí ýþçëÿðè ÷îõ ñàëàìàòäû. Áóíóí äà ñÿáÿáè îäóð êè, ìÿí ÿùëè-ñàâàäàì, éàçû-ïîçó ìÿíèì ýþçöìÿ çèéàí åëÿéèáäè. Ìöõòÿñÿð, áèç ùÿð èêèìèç Äàíàáàø êÿíäèíèí ñàêèíèéèê. Ìÿíèì ñÿíÿòèì ãîëòóã÷óëóãäó, éÿíè äþðä-áåø òîï ÷èò ãîëòóüóìà âóðóá, äîëàíûðàì þç êÿíäèìèçè, éà ãåéðè êÿíäëÿðè, ÷èò-ìèò ñàòûá, áèð òþâð ýöçÿðàíûìû êå÷èðèðÿì. Éîëäàøûìûí ñÿíÿòè áàããàëäû, éÿíè áèð äàõìàéà ö÷-äþðä ïóò äóç, áèð ãóòó êèøìèø âÿ äþðä-áåø ïà÷êà ìàõîðêà òöòöíö ãîéóá ñàòûð âÿ î äà áó úöð ðöçýàðûíû êå÷èðèð. Âÿññÿëàì, ùÿð èêèìèç Àëëàù-òààëàíûí êàñûá áÿíäÿëÿðèíäÿíèê. Ãÿðÿç, áàø àüðûñû äà îëóð, àììà ýåíÿ ýÿðÿê äåéèì; ÷öíêè ìÿí áèëèðÿì êè, áó ÿùâàëàòû îõóéàí ðÿôèãëÿðèì àðòûã òÿÿúúöá åäÿúÿêëÿð, íåúÿ éÿíè ãÿçåò÷è Õÿëèë âÿ ëàüëàüû Ñàäûã? Ïÿñ ðÿôèãëÿðèìè èíòèçàð÷ûëûãäàí ÷ûõàðìàãäàí þòðö ýåíÿ ýÿðÿê áèð íå÷ÿ ñþç ÿðç åäÿì; ùÿð÷ÿíä áàø àüðûñû îëóð. Ìÿí äåéèðÿì áöòöí Ãàôãàçèééÿ âèëàéÿòèíäÿ áèçèì Äàíàáàø êÿíäè êèìè ìÿçÿëè êÿíä éîõäó. Äåìèðÿì êè, ïèñäè, Àëëàù åëÿìÿñèí. Ìÿí ùå÷ 41 âàõò ùàããû èòèðìÿðÿì. Äîüðóäóð, ìÿí áèð àç èíúèìèøÿì êÿíäèìèçäÿí; àììà áó, êÿíäèìèçèí ïèñëèéèíÿ äÿëàëÿò åëÿìÿç êè! Èêè éöç ìÿíèì êèìè äûëüûð àäàì èíúèñèí áèçèì êÿíääÿí, áóíäàí áåëÿ áèçèì êÿíäÿ ýåíÿ ïèñ äåìÿê ùàãäàí êÿíàð îëàð. Éîõ, âàëëàùè, áèëëàùè, áèçèì êÿíä ÷îõ éàõøû êÿíääè. Èíøàëëàù, ÿýÿð ìÿíèì ÿðçèìÿ àõûðà êèìè ñÿáð èëÿ ãóëàã âåðñÿí, þçöí ýþðÿðñÿí êè, áèçèì êÿíä ïèñ êÿíä äåéèë. Ùÿëÿ ïèñëèéè, éàõøûëûüû ãàëñûí êÿíàðäà. Ñþçöì îðäà äåéèë; ñþçöì îðàñûíäàäû êè, áèçèì êÿíääÿ øÿõñ éîõäó êè, îíóí áèð àéàìàñû îëìàñûí. Áèçëÿð àéàìà äåéèðèê. Áèëìèðÿì áàøà äöøäöíöç, éà éîõ? Àéàìà, éÿíè ëÿãÿá. Ùÿëÿ áóðäàí áèð ùàøèéÿ ÷ûõàã. Ìÿí ëÿãÿá ñþçöíö áèëäèðÿ êèìè áèëìÿçäèì; ÷öíêè äÿðñèì î ãÿäÿð éîõäó, “Úàìåè-Àááàñ”äàí ñàâàéû áèð êèòàá îõóìàìûøàì. Áèëäèð áèçèì êÿíääÿ î òàéäàí áèð ìîëëà ìÿðñèéÿ îõóéóðäó. Àììà ùåéèô àäû éàäûìäàí ÷ûõûáäû. Áèð ýöí áó ìîëëàíûí ýöçÿðè* äöøäö áèçèì Ñàäûüûí äöêàíûíà. Ýþðöêöðäö ìîëëà èðÿëèäÿí áèëèðìèø êè, Ñàäûüà ëàüëàüû Ñàäûã äåéèðëÿð. Äöêàíäà ìÿíäÿí ñàâàéû áèð íå÷ÿ êÿòäè äÿ âàð èäè. Ìîëëà, Ñàäûãäàí èêè ïà÷êà ìàõîðêà òÿíáÿêèñè àëûá, ïà÷êàíûí áèðèíè à÷äû âÿ ÷óáóüóíó äîëäóðóá îä èñòÿäè. Ñàäûã áèð ñïè÷êà ÷ÿêäè, ìîëëà ÷óáóüó àëûøäûðûá Ñàäûüà äåäè: – Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Ñîíðà ÷óáóüó áèð íå÷ÿ äÿôÿ ñöìöðöá, öçöíö òóòäó Ñàäûüà: – ßõÿâèçàäÿ**, íÿ èëëÿò, úÿíàáûíûçûí èñìè-øÿðèôèíÿ*** ëàüëàüû ëÿãÿáè èçàôÿ àðòûðûðëàð? Àõóíäóí ñþçëÿðèíè íÿèíêè êÿòäèëÿð, ùå÷ ìÿí þçöì äÿ áàøà äöøìÿäèì. Âÿùàëîí êè ìÿí îòóðàíëàðûí éàíûíäà ùÿëÿ àëèì èäèì. Àììà, ñþç éîõ, ùàìûìûç áàøà äöøäöê; àõóíä ñîðóøóðäó íÿéÿ Ñàäûüà ëàüëàüû äåéèðëÿð. Ñàäûã áèð àç äóðóõóá úàâàá âåðäè êè, ëàüëàüû îíóí àéàìàñûäû. Àõóíä òÿÿúúöáëÿ äöáàðÿ ñîðóøäó: – Îëàí****, àéàìà íÿäè, ãÿðèáÿ àâàì àäàìñûíûç!.. __________ * Éîëó äöøäö ** Ãàðäàøîüëó *** Øÿðÿôëè àäûíà **** Îüëàí 42 Ñàäûã ñÿáÿáèíè ñîðóøàíäàí ñîíðà àõóíä áèçè áàøà ñàëäû êè, ëàüëàüû Ñàäûüûí àéàìàñû äåéèë, ëÿãÿáèäè. Àììà àâàì ñþçöäöð, ëÿãÿá ÿðÿá ñþçöäöð. Àõûðäà àõóíä áÿðêäÿí-áÿðê áèçÿ òàïøûðäû êè, àéàìà ëÿôçèíè äèëèìèçÿ ýÿòèðìÿéÿê, ëÿãÿá äåéÿê. Áèç ùàìûìûç ðàçû îëäóã âÿ “áÿëè” úàâàáäàí ñàâàéû áèð ñþç äåìÿäèê. Ñîíðà Ñàäûã öçöíö àõóíäà òóòóá ñîðóøäó: – Àõóíä, úÿíàáûíûç ýÿðÿê ÿðÿá äÿðñèíäÿ ÷îõ ýöúëö îëàñûíûç. Ìîëëà úàâàá âåðäè: – Ýÿäÿ, íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Ìîëëà îëìàã, ìÿðñèéÿ äåìÿê ìÿýÿð àñàí ÿìðäè? ßðÿá äÿðñèíè òàìàì åéëÿìÿìèø àäàìû ìÿýÿð ìèíáÿðÿ ãîéàðëàð? Íàüàôèë Ñàäûã àõóíääàí áó úöð ñîðóøäó: – Àõóíä, ÷þðÿéÿ ÿðÿáúÿ íÿ äåéèð? Àõóíä ÷óáóüó ñöìöðöá, áèð áàõäû éåðÿ âÿ þñêöðöá úàâàá âåðäè: – Áÿðàäÿðèì*, ßðÿáèñòàíäà ÷þðÿê îëìàç êè, ÷þðÿéÿ áèð àä ãîéàëàð. Îðäà äöéöäÿí ñàâàé þçýÿ øåé éåìÿçëÿð. Ñàäûã äöáàðÿ àõóíäà ñóàë âåðäè: – Ïÿñ äöéöéÿ ÿðÿáúÿ íÿ äåéèð? Àõóíä ÷óáóüó ñöìöðöá þñêöðäö âÿ àç êå÷äè úàâàá âåðäè: – Ãàðäàø îüëó, ñÿí åëÿ äîüðóäàí ëàüëàüû èìèøñÿí. Êÿòäèëÿð éåðèíäÿ ñÿíÿ ëàüëàüû äåéèáëÿð. Áó ñþçëÿðè äåéèá àõóíä ÿáàñûíû äöçÿëäèá, äöêàíäàí ÷ûõäû, ýåòäè. Áèç ùàìûìûç î ýöíö àõøàìà êèìè ýöëìÿêäÿí ñàêèò îëìàäûã. Ìÿñÿëÿí, ìÿíèì àäûì Õÿëèëäè, ìÿíèì àäûìû ãîéóáëàð ãÿçåò÷è Õÿëèë. Ìÿí, âàëëàù, áèëìèðÿì ãÿçåò íÿäè. Ãÿçåò÷è áèð øÿõñäè àüëû, êàìàëû úÿùÿòÿ éàõøû ÿùâàëàòëàð, éàõøû õÿáÿðëÿð éûüûá, ÷àï åëÿéèá äàüûäûð î éàíà-áó éàíà. Àììà ìÿí áèëìèðÿì êè, ìÿí ùàðàäàí ãÿçåò÷è îëäóì. Èíøàëëàù, ÿðç åëÿðÿì íÿ ñÿáÿáÿ ìÿíÿ ãÿçåò÷è äåéèðëÿð, ìÿíèì éîëäàøûìà äåéèðëÿð ëàüëàüû Ñàäûã, éÿíè ÷îõ äàíûøàí. Ùÿëÿ áèçÿ ùþðìÿò ãîéóáëàð; áèçèì ëÿãÿáèìèç ÷îõ ýöëìÿëè äåéèë. Åëÿ ëÿãÿáëÿð âàð áèçèì Äàíàáàø êÿíäèíäÿ êè, äåñÿì îüóíóá ýåäÿðñÿí. Ìÿñÿëÿí, ýèðäèê Ùÿñÿí, äÿâÿ Ùåéäÿð, éàëàí÷û Ñÿáçÿëè, åøøÿê Ìóõòàð, äîøàí Ãàñûì. Ìöõòÿñÿð, áó úöð àéàìàëàð áèçèì Äàíàáàø êÿíäèíäÿ ùÿäñèçäè. ßýÿð äóðàì ùàìûñûíû ÿðç åòìÿêëèéÿ, áöòöí Ðóñèééÿòèí êàðõàíàëàðûíäà êàüûç ãàëìàç. _________ * Ãàðäàøûì 43 Ìÿíèì éîëäàøûì Ñàäûüûí àäûíû ãîéóáëàð ëàüëàüû. Àíä îëñóí áèçè éàðàäàíà, áó ëÿãÿá î êèøèéÿ ùå÷ éàðàøìûð. Äîüðóäó, Ñàäûã ÷îõ äàíûøàð. Åëÿ ùÿð éàíäà îòóðóáäó äåéÿúÿê. Äåéèð, äåéèð âÿ éîðóëìàã áèëìèð. Àììà íåéëèéèì, áèð áåëÿ øèðèíêÿëàì, ìÿí äåéÿðÿì, éåð öçöíäÿ éîõäó. Áèð äÿ êè, áèçèì Äàíàáàø êÿíäèíäÿ åëÿ áèëèðëÿð êè, ùÿð áèð ÷îõ äàíûøàí àäàìà ëàüëàüû äåìÿê îëàð. Àõûð ÷îõ äàíûøàí äà âàð, ÷îõ äàíûøàí äà. Ìÿí åëÿ øÿõñëÿð ýþðìöøÿì êè, ñÿùÿðäÿí-àõøàìàäÿê äàíûøûá, ìÿí ùå÷ äîéìàìûøàì. ßýÿð ùàìû ÷îõ äàíûøàíà ëàüëàüû äåìÿê îëñàéäû, ýÿðÿê áèç úÿìè âàèçëÿðÿ ëàüëàüû äåéÿéäèê; ÷öíêè îíëàð ìèíáÿðÿ ÷ûõûá, éåíìÿê áèëìÿçëÿð. Õåéð. Ùàìû ÷îõ äàíûøàíà ëàüëàüû äåìÿê îëìàç. Áèðèñè áàøëàéûð Àëëàù-òààëàíûí áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò åäèð, éà ãåéðèñè þç Êÿðáÿëàéà âÿ Ìÿêêÿéÿ ýåòìÿéèíäÿí íàüûë åäèð, ìÿýÿð áó úöð øÿõñëÿðÿ äåìÿê îëàð ëàüëàüû? Õåéð, îëìàç; ýöíàùäû âÿ ùàãäàí óçàãäû áó úöð ñþçëÿðè äàíûøìàã. Ãîé ùÿð êÿñ ùÿð íÿ äåéèð-äåñèí. Ãîé Ñàäûüà äåñèíëÿð ëàüëàüû; àììà î êèøè þëÿí ýöíÿ êèìè ìÿíèì ðÿôèãèì, ìöñàùèáèì âÿ ùÿìäÿðäèìäè! Áÿçè ãûçûíû ñþéöð, áÿçè àíàñûíû. Áÿëêÿ äÿ åëÿ Ñàäûã äîüðóäàí ëàüëàüûäû. Àììà î äàíûøàíäà äîüðóäàí ìÿí ùÿìèøÿ ýÿðÿê äóðàì îíóí äîäàãëàðûíäàí þïÿì. Ïÿñ ìÿíÿ íèéÿ äåéèðëÿð ãÿçåò÷è? Áóíóí ñÿáÿáèíè ÿðç åäèì. Ìÿíÿ î âàõò ãÿçåò÷è äåäèëÿð êè, ìÿí Ñàäûã èëÿ ìöñàùèáëèê áàøëàäûì. Ùÿãèãÿòäÿ ìÿíèì àäûìûí ãÿçåò÷è ãîéóëìàüûíà áàèñ éîëäàøûì Ñàäûã îëóáäó. Áóðäà ìÿòëÿá áèð àç óçàíäû. Ìÿí äåéÿðÿì èêè èë îëàð êè, áèç òàïûøìûøûã. ßùâàëàò áó úöð îëäó: áèð ýöíëÿðè áèð íå÷ÿ òîï ÷èò ãîëòóüóìà âóðóá ýåòäèì Ñàäûüûí äöêàíûíà. Î âÿäÿ áèçèì àðàìûçäà áèð åëÿ ðÿôèãëèê éîõ èäè. Áèð ãÿäÿð îòóðäóì. Ñàäûã áèð ÷óáóã äîëäóðäó âåðäè, ìÿí áàøëàäûì ÷ÿêìÿéè. Äöêàíäà ãåéðè áèð øÿõñ éîõ èäè. Ìÿí ÷óáóüó ÷ÿêìÿéÿ ìÿøüóë îëäóì. Ñàäûã äà, ñþç éîõ, áàøëàäû ñþùáÿòè. Ìÿíÿ îíóí ñþùáÿòè ùÿìèøÿ õîø ýÿëèðäè, íåúÿ êè, ãàáàãúà ÿðç åòäèì ãóëëóüóíóçà; àììà áó äÿôÿ ìÿí áó êèøèéÿ ëàï àøèã îëäóì. Áó äÿôÿ ìÿíèì ðÿôèãèì áèð åëÿ øèðèí ÿùâàëàò áàøëàäû êè, ìÿí äåéÿðÿì áÿëêÿ èéèðìè, îòóç ìöøòÿðè äöêàíà ýèðäè âÿ áîø ÷ûõäû. Ùÿð ýÿëÿíÿ äåéèðäèê êè, ñÿí èñòÿéÿí øåé äöêàíäà éîõäó. Äåäè, äåäè, äåäè, àõûðû áèð éåðäÿ äàéàíäû. Áèð äèããÿòíÿí áàõäû ìÿíèì öçöìÿ, áèð àù ÷ÿêäè âÿ äåäè: 44 – Õÿëèë ÿìîüëó, ìÿíèì áèð àðçóì âàð. Äåäèì: – Ãàðäàøûì, íÿäè àðçóí? Äåäè: – ßìîüëó, ìÿí àðòûã ÿôñóñ åëÿéèðÿì êè, áèç þëöá ýåäÿúÿéèê, àììà áó ýþçÿë ÿùâàëàòëàð éàääàí ÷ûõàúàãëàð. Äåäèì: – ßìîüëó, ùå÷ öðÿéèíè ñûõìà, ìÿí ÿùâàëàòëàðû ýþòöðÿðÿì éàçûéà âÿ áèð êèòàá áàüëàéûá àäûíû ãîéàðàì “Äàíàáàø …” Áèç þëöá ýåäÿðèê, ìÿí âÿñèééÿò åëÿðÿì êè, ìÿí þëÿíäÿ ìÿíè íÿ Êÿðáÿëàéà àïàðñûíëàð, íÿ äÿ ìÿíÿ åùñàí âåðñèíëÿð; ÷öíêè ÿýÿð ìÿí Àëëàù-òààëàíûí õîøáÿõò áÿíäÿëÿðèíäÿíÿì, åùñàíñûç äà åëÿ àõèðÿòäÿ öçöì àü îëàúàã, éîõñà ýöíàùêàð áÿíäÿéÿì, íÿ åùñàí êþìÿê åäÿð, íÿ ãåéðè áèð øåé. Ìÿí âÿñèééÿò åäÿðÿì êè, âàð-éîõóìó ñàòûá ïóë åëÿñèíëÿð âÿ éàçäûüûì ÿùâàëàòëàðû âåðñèíëÿð ÷àïà âÿ êèòàáëàðû ìöôòÿ ïàéëàñûíëàð îíà-áóíà. Áó ñþçëÿðè ìÿí äåäèì ãóðòàðäûì âÿ Ñàäûã úÿëä éåðèíäÿí äóðóá ýÿëäè âÿ ìÿíè áÿðê ãóúàãëàäû, î öçöìäÿí, áó öçöìäÿí þïäö âÿ àüëàéà-àüëàéà äåäè: – ßìîüëó, ìÿíèì àðçóì ìÿùç áó èäè. Áóíó ñÿí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèí, Àëëàù ñÿíè ùÿð èêè äöíéàäà ùÿñðÿò ãîéìàñûí. Ïÿñ, ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, áó úöð îëäó áèçèì ðÿôèã îëìàüûìûç. Ñîíðà ùÿð íÿ Ñàäûüûí ôèêðèíÿ ýÿëÿðäè, ùÿð áèð éàõøû õÿáÿðëÿð, ÿùâàëàòëàð åøèäÿðäè, éà ãåéðè áèð ìÿòëÿá éàäûíà äöøÿðäè ÿëöñòö ýÿëèá ìÿíè òàïàðäû. Ìÿí ÷ûõàðäàðäûì äÿôòÿðè, ýþòöðÿðäèì ãÿëÿìè âÿ éàçàðäûì. ×öíêè áó äÿôòÿð ùÿìèøÿ ìÿíèì ãîëòóã úèáèìäÿ îëàðäû âÿ ÷öíêè ìÿíèì ïåøÿì ùÿìÿâÿãò êÿíäëÿðè äîëàíìàãäû, ìÿí ùÿð áèð õîø âàõòäà äÿôòÿðè ÷ûõàðäûá áàøëàðäûì îõóìàüû. Áèð þâãàò* ÷îõ øèðèí òóòäó. Ùÿð éàíäà ìÿíè ýþð÷ÿê ÷àüûðûá ãîíàã àïàðàðäûëàð. Ìÿùç îíäàí þòðö êè, òÿçÿ áèð ÿùâàëàò îõóéóì. ßââÿë ìÿíèì àäûìû ãîéäóëàð íàüûë÷û; àììà ñîíðà ýþðäöëÿð êè, áó àä ìÿíÿ éàðàøìûð. Õöëàñåéè-êÿëàì, ìÿíèì àäûì ãàëäû ãÿçåò÷è. Ñþç éîõ, ìÿíèì àäûìûí ãÿçåò÷è îëìàüûíà áàèñ éîëäàøûì îëóáäó, íåúÿ þçöíöç äÿ ýþðöðñöíöç âÿ ñþç éîõ êè, ìÿíÿ õîø ýÿëìèð êè, àòàìàíàì ãîéäóãëàðû àäûìûí éàíûíà áèð þçýÿ àä ãîíäàðàëàð; àììà ìÿí __________ * Âàõòëàð, çàìàí 45 ýåíÿ öðÿéèìè ñûõìûðàì. Ãîé àâàì ùÿð íÿ äåéèð-äåñèí. ßêñÿð îâãàò àâàì éàõøûéà äåéèð ïèñ, ïèñÿ äåéèð éàõøû. Ùÿëÿ áÿëêÿ áèð àç ýÿðÿê ôÿõð åäÿê êè, àâàì áèçèì öñòöìöçÿ ýöëöð. Äöíéàäà ùÿäñèç øÿõñëÿð àâàìäàí ýèëàéëû ãàëûáëàð. Áèç äÿ äàüàðúûüûìûçû ÷ÿêèðèê ÷óâàëëàðûí úÿðýÿñèíÿ. Éàçûëûáäûð Äàíàáàø êÿíäèíäÿ Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà, 1894-úö ñÿíÿ. Ëàüëàüû Ñàäûã âÿ ãÿçåò÷è Õÿëèë ÅØØßÉÈÍ ÈÒÌßÊËÈÉÈ Û Ìèëàäèééÿ òàðèõèíèí ìèí ñÿêêèç éöç äîõñàí äþðäöíúö èëèíäÿ àâãóñò àéûíûí ÿââÿëëÿðèíäÿ Äàíàáàø êÿíäèíäÿ áèð ãÿðèáÿ ÿùâàëàò îëóáäó. ßùâàëàò áóäó êè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéè îüóðëàíûá. Ñþç éîõ, î êÿñèí êè, áó ÿùâàëàòäàí õÿáÿðè éîõäó, ìÿíèì ñþçöìÿ èíàíìàéàúàã; ÷öíêè äîüðóäàí äà åøøÿéèí èòìÿêëèéè áèð åëÿ òÿÿúúöáëö øåé äåéèë êè, áóíäàí áèð ãÿðèáÿ ÿùâàëàò ÷ûõñûí. Ùÿð êÿíääÿ âÿ ùÿð øÿùÿðäÿ ýöí îëìàç êè, åøøÿê èòìÿñèí. Àììà õåéð, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéèíèí èòìÿêëèéèíèí þçýÿ åøøÿêëÿðèí èòìÿêëèéèíÿ áèð òöê ãÿäÿð äÿ îõøàðû éîõäó. Âàëëàùè, áèëëàùè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéèíèí èòìÿêëèéè áèð ãÿðèáÿ ÿùâàëàòäû êè, íàüûë åäèì, ñèç äÿ ãóëàã âåðèá ëÿççÿò àïàðàñûç. ßââÿë ýþðÿê êèìäè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè? Ùÿð êÿñ Äàíàáàø êÿíäèíè òàíûéûð, î éÿãèí Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíè äÿ òàíûéûð; ÷öíêè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè êÿíäèí ñàéûëàí øÿõñëÿðèíäÿí áèðèäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí îëàð ÿëëè äþðä, ÿëëè áåø éàøû. Àðòûã îëìàç. Ùÿð÷ÿíä êè, ñàããàëû àüàðûáäû, þçö êè, àíä è÷èð êè, ÿýÿð ìÿíè êàñûáëûã ñûõìàñàéäû, ùå÷ êÿñ äåìÿçäè êè, ìÿíèì ñèííèì ãûðõäàí àðòûã îëà. Åëÿ éàëàí äåìèð Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè; ÷öíêè êèøèíèí áó ñèííèíäÿ ýåíÿ éàíàãëàðû ãûïãûðìûçû ãûçàðûð. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí áàøûíà ÷îõ èøëÿð ýÿëèá. ßýÿð äóðàã ùàìûñûíû íàüûë åëÿìÿêëèéÿ, ÷îõ óçóí ÷ÿêÿð. Íÿëÿð ýÿëèá Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí áàøûíà, íÿ èøëÿðÿ äö÷àð îëóáäóð! 46 Âÿññàëàì êè, ðóçýàð áó êèøèíèí öçöíÿ ýöëìöéöáäö. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè îëàðäû îí-îí èêè éàøûíäà êè, àòàñû Ùàúû Ðçà âÿôàò åëÿäè. Èêè èë êå÷ìÿìèøäè àíàñû þëäö. Éàõøû äþâëÿò ãàëìûøäû ìÿðùóì àòàñûíäàí: íå÷ÿ çÿìèëÿð, íå÷ÿ èëõûëàð, íÿ ãÿäÿð ôÿðø, ÷îõëóúà ïóë. Àììà ÷îõ ùåéèô! Åëÿ êè, Ùàúû Ðçà âÿ þâðÿòè þëäöëÿð, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ãàëäû áàøñûç-ïàðàõñûç. ßìèëÿðè äþâëÿòè áèð èëèí è÷èíäÿ äàüûòäûëàð, àõûðäà áèð áàðìàã ùåñàáû ýþñòÿðäèëÿð. Åëÿ êè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè þçöíö òàíûäû, ýþçöíö à÷äû, áàõäû ýþðäö ãàëûáäû ëàï ëöò ìàäÿðçàä. Ñîíðà áèð ãûçíàí ñåâèøäè, ùÿìèí ãûçû àëäû âÿ áèð íå÷ÿ èë ýåäèá Èðÿâàí òÿðÿôëÿðèíäÿ ãöðáÿòëèê ÷ÿêäè, áÿëêÿ ïóëäàí-çàääàí ãàçàíûá ýÿòèðèá ÿëèíäÿ ìàéà åëÿñèí. Ãÿðÿç, òóòìàäû èøè, ÿëèáîø êÿíäÿ ãàéûäûá ö÷-äþðä åøøÿê àëûá, áàøëàäû ÷àðâàäàðëûüû. Àììà ýÿëäèêúÿ èøè òÿíÿççöë åëÿäè. Àõèðöëÿìð ýÿëäè òþâëÿñèíè îðòàäàí éàðû áþëäö âÿ êö÷ÿéÿ ñÿìò áèð ãàïû à÷äû âÿ áóðà áèð-èêè ïóä óíäàí, áóüäàäàí, òóò ãóðóñóíäàí, èéäÿäÿí äöçöá, áàøëàäû ñþâäÿíè, òà êè, ýÿëäè ÷àòäû áó éàøà êè, èíäè áèç ýþðöðöê; êöëôÿòè äÿ, ñþç éîõ, ýÿëäèêúÿ òþðÿäè. Ïÿñ áèð òþâðíÿí èíäè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áàøûíû ýèðëÿíäèðèð. Àììà êàñûá îëàíäà íÿ îëàð, ÷îõ éàõøû àäàìäû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè. Äîüðóäàí êèøèíèí áàøû þçöíöí äåéèë; êèøè áó êàñûáëûã âàõòûíäà ùå÷ çàääàí ìöçàéèãÿ åëÿìÿç. Áèðèñè ýåäÿ äåéÿ “Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè, ìÿíÿ ö÷-äþðä ìàíàò ïóë ëàçûìäû”, ÿýÿð þçöíäÿ îëñà, ÿëöñòö ÷ûõàðäûá âåðÿúÿê, îëìàñà ÷àëûøàúàã ùÿð òþâðíÿí îëìóø-îëñà, þçýÿñèíäÿí òàïñûí, ñÿíèí èøèíè äöçÿëòñèí. Âàãåÿí ÷îõ éàõøû êèøèäè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äöíéà ìàëûíà ÿñëà âÿ ãÿòà òàëèá äåéèë âÿ ëàêèí òÿê áèðúÿ àðçóñó âàð. Ö÷-äþðä èëäè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè Êÿðáÿëà çèéàðÿòèíè ãÿñä åäèáäè. Áó êèøè àðòûã äèíäàð àäàìäû. Äîüðóäàí ÿýÿð ðöçýàðû áèð âÿúù èëÿ êå÷ÿéäè, éÿãèí êè, èíäè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ÷ÿùàðäÿù ìÿñóìó* òàìàì åòìèøäè. Àììà íÿ åëÿìÿê, êàñûáëûã øÿõñè ñàâàá èøëÿðäÿí äÿ ãîéóð. Ìöõòÿñÿð, ÷îõäàíäû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè Êÿðáÿëà ãÿñäè åäèáäè. Èë îëìàç êè, éàçûã Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áó ïàêèçÿ ôèêðÿ äöøìÿñèí. Çÿââàðûí** ùÿìèøÿ ýåòìÿê, éà ýÿëìÿê ñÿäàñûíû åøèäÿí êèìè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ýþçöíäÿí éàø ÷åøìÿ êèìè áàøëàð àõìàüà. Àììà íÿ åëÿìÿê, êàñûáëûüûí åâè éûõûëñûí. Èíäèéÿ êèìè éàçûã êèøèíèí ãîëóíó-ãû÷ûíû áàüëàéûá, ãîéìóð áèð éàíà òÿðïÿøñèí. _________ * Äèíäàð ìöñÿëìàíëàðûí çèéàðÿòÿ ýåòäèêëÿðè øÿùÿðëÿð ** Çèéàðÿòÿ ýåäÿí 47 Ö÷-äþðä àéûí ñþçöäöð. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè éàòûá áèð âàãèÿ ýþðäö, éóõóäàí äöðöá þâðÿòèíè ÷àüûðûá, îíà õÿáÿð âåðäè êè, þâðÿò, íåúÿ îëìóøîëñà, ýÿðÿê áó èë èíøàëëàù ýåäÿì Êÿðáÿëàéà. Âàãèÿñèíè èíäèéÿäÿê ùå÷ êÿñÿ íàüûë åëÿìÿéèáäè. Àíúàã áóíó äåéèð êè, âàãèÿ ýþðìöøÿì, ýÿðÿê íÿ òþâð îëìóø-îëñà Êÿðáÿëàéà ýåäèá, àëòû ýöøÿëè ãÿáðè çèéàðÿò åäÿì. Ïÿñ ö÷-äþðä àéäû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ýåòìÿê òÿäàðöêöíäÿäè… Çèéàðÿò øþâãö Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíè äöíéà èøëÿðèíäÿí ëàï êÿíàð åëÿéèáäè. Áó ôèêðÿ äöøÿíäÿí äöêàíû áîøëóéóá, áèð ãÿäÿð àðïà, éà äàðû óíóíäàí òÿäàðöê åäèá ãîéóá åâèíÿ âÿ áèð ïàðà ëàçûì îëàí øåéëÿðäÿí åâ ö÷öí ùàçûð åäèá, ýþçëÿéèð çÿââàðûí ÷ûõìàãëûüûíû. ßââÿë Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè èñòÿäè ïèéàäà ýåòñèí, ÷öíêè ìÿëóìäóð êè, ïèéàäà çèéàðÿòÿ ýåòìÿêëèéèí ôåéçè ìàëíàí ýåòìÿêëèêäÿí àðòûãäû. Àììà ñîíðà áàõäû ýþðäö êè, ñèííèíèí î âàõòû äåéèë êè, ïèéàäà èêè àéëûã éîëó ýåäèá ãàéûòñûí. Ïÿñ íÿ åëÿìÿê? Àõûðû ëàÿëàú ãàëûá, þçöíäÿí, þçýÿäÿí îí-îí áåø ìàíàò òÿäàðöê åäèá, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áèð óëàü àëäû. Ñþç éîõ, óëàü àòäàí éàõøûäû. ßââÿëÿí îíäàí þòðö, óëàü àòäàí óúóçäó. Áÿëêÿ ùå÷ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè îòóç-ãûðõ ìàíàò òàïà áèëìÿéÿúÿê èäè êè, àòà âåðñèí. Áèð äÿ áèðèñè çèéàðÿòÿ óëàüíàí ýåäÿ âÿ ãåéðèñè àòíàí ýåäÿ, ÿëáÿòòÿ, óëàüíàí ýåäÿíèí çèéàðÿòè Àëëàù-òààëà éàíûíäà òåç äÿðÿúåéèãÿáóëà éåòèøÿð. Áÿëè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áèð óëàü àëäû. Àììà áó óëàü áàøû áÿëàëû óëàü èìèø. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ñöáù òåçäÿí éóõóäàí äóðóá, ýåéèíèá, íàìàç ãûëûá, ÷ûõäû áèð ùÿéÿòè äîëàíäû. Òîéóã-úöúÿíè ÷àüûðûá, áèð àç äÿí ñÿïäè, òþâëÿéÿ ýèðèá åøøÿéèí ãàáàüûíà áèð-èêè îâóú àðïà òþêöá ÷ûõäû êö÷ÿéÿ âÿ þç êö÷ÿ ãàïûñûíûí àüçûíäà ÷þìáÿëäè, ÷ûõàðòäû ÷óáóüóíó âÿ êèñÿñèíè âÿ ÷óáóüó äîëäóðóá áàøëàäû ÷ÿêìÿéè. Áèð ãÿäÿð êå÷äè, áèð íå÷ÿ êÿíäëè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ñèíäÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí éàíûíà ýÿëèá, ñàëàì âåðèá, úÿðýÿ èëÿ ÷þìáÿëäèëÿð âÿ ÷óáóãëàðûíû ÷ûõàðäûá áàøëàäûëàð ÷ÿêìÿéè. Áó êÿíäëèëÿð ùàìûñû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ãîíøóñóéäóëàð. Êÿíäëèëÿð áèð àç ÷óáóã ÷ÿêèá, áèð ãÿäÿð þñêöðöá áàøëàäûëàð ñþùáÿòè. Ñþùáÿò êÿðáÿëàéûëàðûí ÷ûõìàüûíäàí äöøìöøäö. ×öíêè îòóðàíëàðûí ùàìûñû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí çèéàðÿò ãÿñäèíäÿí õÿáÿðäàðäûëàð, ñþç éîõ, áó ñþùáÿòäÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí äÿ àäû ÷ÿêèëèðäè. Ñþùáÿò ÷îõ óçóí ÷ÿêäè. ßââÿë áàøëàäûëàð çèéàðÿòÿ ýåòìÿêëèéèí ñàâàáûíäàí, ñîíðà êå÷äèëÿð çèéàðÿòÿ ýåòìÿêëèéèí øÿðòëÿðèíÿ. Ìÿ48 ùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ñîë òÿðÿôèíäÿ îòóðàí êèøè áèð ìÿñÿëÿ ñàëäû îðòàëûüà: – Àéà, ýþðÿê áèðèñè ýåäèð çèéàðÿòÿ, çèéàðÿòèíè åäèð, ñîíðà ãàéûäûð ýÿëèð þç âÿòÿíèíÿ, áèç éûüûøûá äÿñòÿ-äÿñòÿ ýåäèðèê áó êèøèíèí ýþðöøöíÿ âÿ ÿëÿëÿ âåðèá äåéèðèê: “Çèéàðÿòèí ãÿáóë îëñóí”, àéà, ýþðÿê áèçèì äåìÿêëèéèìèçíÿí áó êèøèíèí çèéàðÿòè ãÿáóë îëàúàã, éà õåéð? Àéà, ýþðÿê áó ñþçö êè, áèç áóíà äåéèðèê, áó ñþçëÿðèí áó øÿõñÿ ìÿíôÿÿòè âàð, éà éîõ? Ìÿñÿëÿí, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè, èíäè ñÿíèí çèéàðÿò ãÿñäèí âàð. Àëëàù ñàëàìàòëûã âåðñèí, ñàü âÿ ñÿëàìÿò ýåäèá ãàéûäàñàí åâèíÿ. Èíäè, ñþç éîõ, Àëëàù ãîéñà ãàéûäàíäàí ñîíðà áèç ùàìûëûãíàí ñÿí èëÿ ýþðöøÿúÿéèê. Èíäè ýþðÿê áèçëÿð ñÿíÿ äåéÿúÿéèê: “çèéàðÿòèí ãÿáóë îëñóí”, áó ñþçöí, áó ýþðöøìÿêëèéèí ñÿíÿ õåéðè âàð, éà éîõ? Ìÿí êè, äåéèðÿì éîõäó. Îíäàí þòðö êè, ñÿí çèéàðÿòè åëÿìèñÿí áèð àé, áÿëêÿ àé éàðûì áóíäàí ãàáàã. ßýÿð ñÿíèí çèéàðÿòèí ãÿáóë îëóíóá Àëëàù éàíûíäà, äÿõè áèçèì ñÿíÿ äóà åëÿìÿêëèéèìèçèí íÿ ôàéäàñû? ßýÿð êè, ãÿáóë îëóíìàéûá, ýåíÿ ôàéäàñû éîõäó. Áèç äåìÿêëèêíÿí ãÿáóë îëóíìàéàúàã êè! Áó êèøè ñþçöíö äåéèá äèê-äèê áàõäû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí öçöíÿ. Ãåéðèëÿðè äÿ ýþçëÿðèíè äèêèá éåðÿ, ôèêðÿ úóììóøäóëàð; ÷öíêè âàãåÿí áó ìÿñÿëÿ äÿðèí ìÿñÿëÿäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè òÿçÿäÿí êèñÿíè úèáèíäÿí ÷ûõàðûá, ìÿøüóë îëäó ÷óáóüó äîëäóðìàüà, ñîíðà áàøëàäû ñîë òÿðÿôèíäÿ îòóðàí ãîíøóñóíóí úàâàáûíû: – Éàõøû äåéèðñÿí. Ìÿøÿäè Îðóú ÿìîüëó. Ñÿí äåéÿí îëìóø-îëñà, îíäà äà èø äöç ýÿòèðìÿç, îðòàëûãäàí ìåùðèáàí÷ûëûã ýþòöðöëÿð. Áèðèñè ýåòäè çèéàðÿòÿ, ýÿëäè åâèíÿ, ùå÷ êÿñ ýåòìÿäè îíóí ýþðöøöíÿ, äÿõè áó ìöñÿëìàí÷ûëûã îëìàäû êè! Èíäè ìÿí ýåäèá, òóòàã, çèéàðÿò åäèá ýÿëìèøÿì åâèìÿ, ñÿí íÿ äåéèðñÿí, ýÿëìÿçñÿí ìÿíèì ýþðöøöìÿ? Ñîíðà äÿõè ìÿí ñÿíèí öçöíÿ áàõìàðàì êè... Ìÿøÿäè Îðóú úÿëä ÿëèíè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí òÿðÿôèíÿ óçàäûá âÿ áèð ãÿäÿð äèêÿëèá áàøëàäû: – Éîõ, âàëëàù, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè, ñÿí ìÿíèì ÿðçèìè áàøà äöøìÿäèí; ìÿíèì ìÿñÿëÿìèí úàâàáû äåéèë ñÿí äåäèéèí. Ìÿí, ñþç éîõ, ýÿëÿúÿéÿì ñÿíèí ýþðöøöíÿ. Ñþçöì îðàñûíäàäûð êè, ýþðÿê àéà, ìÿíèì áó ýÿëìÿêëèéèìèí ñÿíÿ áèð ìÿíôÿÿòè âàð éà éîõ? Ìÿí îðàñûíû ñîðóøóðàì. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äöáàðÿ úàâàá âåðäè êè, ýþðöøìÿéèí ùÿð ùàëäà ìÿíôÿÿòè âàð; ÷öíêè ýþðöøìÿê îëìàñà, îðòàëûãäàí ìåùðèáàí÷ûëûã ýþòöðöëÿð. Îòóðàí êÿíäëèëÿð áó õöñóñäà ùàìûñû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí 49 ÿìèíèí òÿðÿôèíäÿ èäèëÿð; ÷öíêè ùÿð÷ÿíä Ìÿøÿäè Îðóúóí ìÿñÿëÿñè äÿðèí ìÿñÿëÿäè, àììà ùàìûéà áÿèä* ýþðñÿíäè. Íåúÿ îëà áèëÿð êè, áèðèñè çèéàðÿòäÿí ýÿëÿ, ýåäèá îííàí ýþðöøìÿéÿñÿí?! Áó ìöáàùèñÿ àçûíäàí áèð ñààò ÷ÿêäè. ×óáóãëàð äà äîëóðäóëàð, áîøàëûðäûëàð. Ùÿðÿíèí ãàáàüûíäà áèð çîðáà êîìà êöë ãàëàíäû. Ñþùáÿòèí ëàï øèðèí âàõòû èäè, ñîë ñÿìòäÿí, äþíýÿäÿí áèð øÿõñ ÷ûõûá, éåéèí éåðèéèá êÿíäëèëÿðèí éàíûíà ýÿëèá, ñàëàì âåðèá öçöíö òóòäó Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ: – Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè, òåç îüëàíû ýþíäÿð ïÿéÿäÿí åøøÿéè ÷ûõàðñûí, ìèíÿúÿéÿì øÿùÿðÿ, íÿ÷ÿðíèê èñòèéèáäèð. Êÿíäëèëÿð úÿëä àéàüà äóðóá, ñàëàìû ðÿää åëÿäèëÿð. – Áàø öñòÿ, áàø öñòÿ, ãóðáàíäûð ñÿíÿ åøøÿê. Áó ñààò ýåäèì þçöì ÷ûõàðäûì ýÿòèðèì. Áó úàâàáû âåðèá, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ÿëöñòö ýèðäè ùÿéÿòÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè åøøÿéè ýÿòèðìÿêäÿ îëñóí, ýþðÿê ïÿñ áó øÿõñ êèìäè âÿ íÿ÷èäè. Áóíó áèëìÿê àñàíäû êè, áó øÿõñ õûðäà àäàì äåéèë. ßââÿëÿí îíäàí þòðö, êÿíäëèëÿð ñþùáÿòèí øèðèí ìÿãàìûíäà áóíó ýþð÷ÿê äóðäóëàð àéàüà, ùÿëÿ áÿëêÿ áàø äà éåíäèðäèëÿð. Èêèíúèñè äÿ, ìÿëóìäóð êè, èíäè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ýþçöíöí èøûüû òÿê áèðúÿ åøøÿéèäèð; ÷öíêè áó åøøÿéè îíäàí þòðö àëûáäû êè, ìèíèá ýåòñèí Êÿðáÿëàéà. Ýåúÿ âÿ ýöíäöç áó ùåéâàíà ìöòÿâÿúúþù îëóð êè, îíó éàðû éîëäà ãîéìàñûí. Ïÿñ áåëÿ ýöìàí åëÿìÿê ëàçûìäû êè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè åøøÿéè ùå÷ êÿñÿ âåðìÿçäè êè, áèð éàíà àïàðûá ùåéâàíû éîðñóíëàð. Àììà áó øÿõñ èñòÿéÿí êèìè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí äÿñòè** ýåòäè åøøÿéè ÷ûõàðäûá ýÿòèðñèí. Ïÿñ ýþðÿê áó øÿõñ êèìäè âÿ íÿ÷èäè? Áÿëè, õûðäà àäàì äåéèë áó åøøÿéè èñòÿéÿí øÿõñ. Áó, Äàíàáàø êÿíäèíèí êàòäàñû Õóäàéàð áÿéäè. Ìÿí èñòÿìèðÿì Õóäàéàð áÿéèí êå÷ÿúÿéèíäÿí äàíûøàì; ÷öíêè þçö äÿ ùå÷ áó ÿìðÿ ðàçû îëìàç. Èíäè äöíéàäà ãàéäà áåëÿäè êè, áèðèñè óúàäàí àë÷àüà éåíÿ, äþâëÿòëèëèêäÿí êàñûáëûüà äöøÿ, ñþùáÿòè ùÿìèøÿ àïàðûá ÷ûõàðäàúàã êå÷ÿí ýöíëÿðèíÿ: àé ìÿíèì àòàì áåëÿ, àíàì áåëÿ, äþâëÿòèìèç áó ãÿäÿð èäè, èìàðÿòèìèç áó úöð èäè, ùþðìÿòèìèç áó ùÿääÿ èäè. Àììà áèðèñè àë÷àãäàí óúàéà ãàëõà, êàñûá÷ûëûãäàí äþâëÿòÿ ÷àòà, ÿñêèêëèêäÿí ùþðìÿòÿ ìèíÿ, ùå÷ âàõò àòà__________ * Óçàã; áóðàäà: àüëà áàòìàéàí ** Òåç, úÿëä, ÿëöñòö 50 äàí-áàáàäàí äàíûøìàüû äîñò òóòìàç. Ìÿñÿëÿí: Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè éåääè ýöí éåääè ýåúÿ àòàñûíûí äþâëÿòèíäÿí, ùþðìÿòèíäÿí äàíûøà äîéìàç. Àììà Õóäàéàð êàòäà ùå÷ êÿñÿ àòàñûíûí àäûíû äà äåìÿç. Ùÿð âàõò áó úöð ñþùáÿò äöøÿíäÿ Õóäàéàð êàòäàíûí ñþçö áóäóð: “Ãàðäàø, íÿ èøèí âàð àòàéíàí-àíàéíàí. Îíëàð þëöá ýåäèáëÿð, Àëëàù îíëàðà ðÿùìÿò åëÿñèí. Ýÿë þçöííÿí-þçöìíÿí äàíûøàã”. Ïÿñ ÷öíêè êå÷ÿúÿêäÿí äàíûøìàüû Õóäàéàð áÿé äîñò òóòìóð, ùå÷ ìÿí äÿ èñòÿìèðÿì îíóí ãÿëáèíÿ äÿéèì. Îíóí êå÷ÿúÿéèííÿí ìÿíèì äÿ èøèì éîõäó. Õóäàéàð áÿéèí àíúàã îòóç éåääè, îòóç ñÿêêèç ñèííè îëàð; àðòûã îëìàç, áÿëêÿ ÿñêèê îëà. Áîéó óúàäû, ÷îõ óúàäû. Áóíóí óúàëûüûíäàí þòðö êå÷ÿí âàõòäà Õóäàéàð áÿéÿ áèð àéàìà äåéÿðäèëÿð. Àììà ìÿí ñþç âåðäèì êè, îíóí êå÷ÿúÿéèíäÿí äàíûøìàéûì. Ãîðõóðàì éàëàí÷û îëàì. Áÿëè, áîéó óúàäû, ñàããàëû, ãàøëàðû òöíä ãàðàäû. Öçö äÿ ãàðàäû, ÷îõ ãàðàäû. Ýþçëÿðè ëàï ãàðàäû, áèð òèêÿ àü éîõäó ýþçëÿðèíäÿ. Áåëÿ êè, áÿçè âàõò Õóäàéàð áÿé ïàïàüûíû áàñûð ýþçöíöí þíöíÿ: ïàïàã ãàðà, ýþçëÿð ãàðà, öç ãàðà. Ïàïàüûí àëòäàí ýþçëÿð áåëÿ èøàðûð êè, àäàìûí úàíûíà âàùèìÿ þòöðöð. Ïÿñ äåéÿñÿí êè, ÷èì àëòûíäàí ãóðáàüà áàõûð. Áóíëàð ùàìûñû þòÿð. Õóäàéàð áÿéèí áèð áþéöê ãöñóðó âàð. Áóðíó ÿéðèäè; ÿéðèäè, àììà ïèñ ÿéðèäè. ßéðè äÿ âàð, ÿéðè âàð. Ìÿí ÷îõ ýþçÿëëÿð ýþðìöøÿì êè, áóðóíëàðû ÿéðèäè, àììà Õóäàéàð áÿéèí áóðíó ïèñ ÿéðèäè. Áóðíóíóí éóõàðû òÿðÿôèíäÿí áèð ñöìöê äèêÿëèá. Ñöìöê äöçäö, àììà àøàüûñûíûí ÿòè õîðóç ïèïèéè êèìè äöøöá ñîë éàíà. Áèëìèðÿì àíàäàí îëìàäû, éà ñîíðà îëóáäó. Àììà ÷îõ ïèñ áóðóíäó, âÿññàëàì.Õóäàéàð áÿéÿ ýþé÷ÿê êèøè äåìÿê îëìàç. Èíäè èêè èë îëàð êè, Õóäàéàð áÿé Äàíàáàøäà êàòäàëûã åëÿéèð. Áóíóí êàòäà îëìàüûíûí äà ÷îõ ÿùâàëàòëàðû âàð. Õóäàéàð áÿé þçýÿ êàòäàëàð êèìè êàòäà îëìàéûáäû. Àõûð, àäÿò áó úöðäö êè, êàòäàíû úàìààò ñå÷ÿð. Àììà Õóäàéàð áÿéèí êàòäàëûüû þçýÿ òþâð îëóáäó; éÿíè ÷îõ àñàí âÿúùëÿ îëóá. ßââÿë, éÿíè èêè èë áóíäàí ÿãäÿì, Õóäàéàð áÿé ãëàâà éàíûíäà ÷àâóø èäè. Èø åëÿ ýÿòèðäè êè, ãëàâà Õóäàéàð áÿéèí àíàñûíû ñèüÿ åëÿäè. Àøêàðäû êè, ãëàâà þç ñÿìòèíè ãîéóá, þçýÿíè êàòäàëûãäà ñàõëàìàéàúàã. Áèð ùÿôòÿíèí è÷èíäÿ êàòäàíû ãûñíûéûá, ãóëëóãäàí êÿíàð åëÿäè. Áèð íå÷ÿ âàõò êÿíä ãàëäû êàòäàñûç. Õöëàñåéè-êÿëàì, úàìààò áèð âàõò ýþçöíö à÷äû ýþðäö êè, Õóäàéàð áÿé êàòäàäû êè, êàòäàäû. Õóäàéàð áÿé êàòäà îëàí êèìè ëàï äÿéèøèëäè. ßââÿë áàøëàäû ëèáàñûíäàí. Ïàëòàðûíû òÿçÿëÿéèá âÿ ÿëèíÿ áèð çîüàë àüàúû àëûá, õÿáÿð âåðäè êè, 51 îíóí àäû Õóäàéàð äåéèë, Õóäàéàð áÿéäè. Êèìèí èõòèéàðû âàð èäè ñîðóøñóí ùàðàäàí îíà áÿéëèê éåòèøèá?! Àììà õàëã áèëèðäè êè, áÿéëèê îíà îðàäàí éåòèøèá êè, ãëàâà àíàñûíû ñèüÿ åäèá. Èéèðìè-îòóç àäàìû Õóäàéàð êàòäà äàìà ãàòûá ìÿùç î ñÿáÿáÿ êè, ñÿùâÿí îíà äåéèáëÿð Õóäàéàð êàòäà, äåìÿéèáëÿð Õóäàéàð áÿé. “×þ÷ÿ-÷þ÷ÿ” äåéÿ-äåéÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè åøøÿéè ÷ûõàðäû êö÷ÿéÿ. Åøøÿê åøèéÿ ÷ûõàí êèìè áèð îüëàí óøàüû, éåääè-ñÿêêèç éàøëàðûíäà, òóìàí÷àã, áàøûà÷ûã âÿ êå÷ÿë, þçöíö ÷ûðïäû êö÷ÿéÿ âÿ àüëàéààüëàéà, ÷ûüûðà-÷ûüûðà ãà÷ûá éàïûøäû åøøÿéèí ãóéðóüóíäàí. Áó îüëàí Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí õûðäà îüëóäóð. – Ùàðà ãîéóðàì åøøÿéèìè ýåòñèí? Âàëëàù ãîéìàéàúàüàì ó… ó… ó… Áó úöð àüëàìàãëûãíàí âÿ ñûçûëäàìàãëûãíàí îüëàí áÿðê-áÿðê óëàüûí ãóéðóüóíäàí éàïûøûá, ãîéìóðäó ùåéâàí ùÿðÿêÿò åëÿñèí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè âàãåÿí ÷îõ ìåùðèáàí àòà èäû; î, ùå÷ âàõò èñòÿìÿçäè þâëàäûíûí öðÿéèíè áèð äÿì ñûõñûí. Îäóð êè, éàâûüà éåðèéèá, áàøëàäû éóìøàãëûãíàí îüëóíó ñàêèò åëÿìÿéÿ. – Ñàêèò îë, îüëóì. Åøøÿéèí àõøàì ýåíÿ ãàéûäûá ýÿëÿúÿê åâÿ äà. Åøøÿéÿ íÿ îëóð? Ìÿí åøøÿéè ñàòìûðàì êè! Õóäàéàð áÿé ÿìèí àïàðàúàã øÿùÿðÿ, îðàäà îíà ÷îõëóúà àðïà âåðÿúÿê. – Éîõ, âàëëàù, ùå÷ ãîéìàðàì… Ùàðà ãîéóðàì ýåòñèí å… Ùå÷ ãîéìàðàì… Ùå÷ äÿíÿ äÿ! Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ îüëàí óëàüûí áàøûíû ÷óáóãíàí ãàéòàðûðäû ãàòñûí ýåíÿ ùÿéÿòÿ. Áó ùåéíäÿ Õóäàéàð êàòäà îüëàíûí äàë òÿðÿôèíäÿí éåðèéèá, îüëàíûí êöðÿéèíäÿí áèð àüàú… – Êþïÿê îüëó êþïÿê! Ùàðà àïàðûðñàí åøøÿéè? Ýþçëÿðèí êîðäóð, ýþðìöðñÿí ìÿíè áóðàäà? Âàëëàùè ýþíöíö ñîéàðàì! Îüëàí “âàé-âàé” äåéèá, ãà÷äû ñîõóëäó ùÿéÿòÿ. Õóäàéàð êàòäà åøøÿéè ìèíèá, äöçÿëäè øÿùÿð éîëóíà. Êÿòäèëÿð ùÿì÷èíèí äàüûëäûëàð. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè êàòäàíû éîëà ñàëûá, îüëóíóí äàëûíúà äèëõîð ãîéäó ýåòäè åâèíÿ. ÛÛ Ýöíîðòàäàí éàðûì ñààò êå÷èðäè êè, Õóäàéàð áÿé éåòèøäè øÿùÿðÿ. Õóäàéàð áÿé åøøÿéè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèäÿí èñòÿéÿíäÿ äåäè êè, ìÿíè íÿ÷ÿðíèê èñòÿéèá. Àììà éàëàí äåéèðäè, íÿ÷ÿðíèê èñòÿìÿìèøäè, 52 þçýÿ ìÿòëÿáè âàð èäè. ßýÿð íÿ÷ÿðíèêäÿí þòðö Õóäàéàð êàòäà øÿùÿðÿ ýÿëèðäè, ëàçûìäû êè, áèð àç òåç ýÿëÿéäè. Î, þçö áèëèðäè íÿ÷ÿðíèê àíúàã ýöíîðòàéà êèìè äèâàíõàíàäà îëàð, ýöíîðòà îëúàã äèâàíõàíà áàüëàíûð. Õåéð, þçýÿ ìÿòëÿáè âàð Õóäàéàð áÿéèí. Åøøÿéè ãàòûá êàðâàíñàðàéà Õóäàéàð áÿé öç ãîéäó áàçàðà. Éåääè ýèðâÿíêÿëèê ãÿíäëÿðäÿí áèð êÿëëÿ àëûá âóðäó ýåéìÿñèíèí àëòûíà âÿ áàçàðäàí ÷ûõûá Áóçõàíà ìÿùÿëëÿñèíè òóòóá áàøëàäû ýåòìÿéè. Áèð ãÿäÿð ýåäèá, ÷þíäö ñîë êö÷ÿéÿ. Áó êö÷ÿíè áàøà êèìè ýåäèá, ýåíÿ ÷þíäö ñîë ñÿìòÿ. Áèð äàð êö÷ÿéíÿí ýåäèá âÿ àðõû òóëëàíûá, áèð àë÷àã ãàïûíûí éàíûíäà äóðóá ãÿíäè ãîéäó éåðÿ âÿ áàøëàäû öñò-áàøûíûí òîç-òîðïàüûíû òÿìèçëÿìÿéè. Ñîë ãû÷ûíû ãàëõûçûá ñàü ÿëè èëÿ âÿ ñàü ãû÷ûíû ãàëõûçûá ñîë ÿëè èëÿ øàëâàðûíûí áàëàüûíû ñèëèá âÿ ïàïàüûíû ÷ûõàðûá ýåéäè ñîë ÿëèíÿ âÿ ñàü ÿëè èëÿ î òÿðÿôèíè, áó òÿðÿôèíè ÷ûðïûá ãîéäó áàøûíà. Ãÿíäè âóðäó ãîëòóüóíà, áèð þñêöðöá äÿããöëáàá åëÿäè. Ùÿéÿòäÿí áèð þâðÿò ñÿñè ýÿëäè: – Î êèìäè? Õóäàéàð áÿé áèð äÿ ãàïûíû äþéäö. Áèð àç êå÷äè, äþðä-áåø éàøûíäà áèð ãûç óøàüû ãàïûíû à÷ûá âÿ Õóäàéàð áÿéè ýþðÿí êèìè ãàïûíû þðòöá ãà÷äû ùÿéÿòÿ. Ùÿéÿòäÿí ãûçûí áó úöð ñÿñè ýÿëäè: – Áóé àíà, ãàïûäà áèð éåêÿ êèøè äóðóá! Õóäàéàð áÿé ãûçûí ñþçëÿðèíÿ áèð ãÿäÿð ýöëöá ÷àüûðäû ãûçû: – Àé ãûç, ãàçû àüà åâäÿäè? Ãûç î ãÿäÿð Õóäàéàð áÿéäÿí ãîðõäó êè, úöðÿò åëÿìÿäè úàâàá âåðñèí. Áó ùåéíäÿ ãàïû à÷ûëäû, áèð úàâàí îüëàí ãàïûíû äàðàõëàéûá òÿÿúúöá èëÿ ýþçëÿðèíè äèðÿäè Õóäàéàð áÿéèí ýþçöíÿ. – Ãàçû àüà åâäÿäè? – Åâäÿäè, ñþçöíö äå. – Ãàçû àüàíû ýþðìÿê èñòÿéèðÿì. Îüëàí áèð ñþç äåìÿéèá ãàïûíû þðòäö âÿ ðÿää îëäó; ñîíðà ýÿëäè, ãàïûíû à÷äû âÿ äåäè: – Ýÿë. Õóäàéàð áÿé áàøûíû ÿéèá, ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðèá, èêè ïèëëÿ éåíäè ùÿéÿòÿ. Ýþðöêÿí áóäóð êè, ãàçûíûí þâðÿòè ùÿéÿòäÿ ïàëòàð éóéóðäó; ÷öíêè îüëàí ãàïûíû à÷ìàìûø õÿáÿðäàðëûã âåðäè: – Õàíûì, êÿíàð îë, àäàì ýÿëèð. Ùÿéÿòèí áèð ñÿìòèíäÿ âàð èäè ÿíýÿíÿê*, éàíûíäà ÷îõëóúà éóéóëìóø ___________ *Ñàõñû ëÿéÿí, ïàëòàð éóìàã ö÷öí òÿêíÿ 53 ïàëòàð ãàëàíìûøäû; ÿðîâ, éÿíè ïàëòàðûí ÷èðêëè ñóéó àõûá ýÿëèá, ãàïûíûí éàíûíäà ýþë äóðìóøäó. Õóäàéàð áÿé ýèðäèéè éåð ÿñëà ùÿéÿòÿ îõøàìûðäû; ÷öíêè áóðäà äþðä äèâàðäàí ñàâàéû áèð øåé éîõ èäè. Ùÿéÿòèí åíè îí àääûì âÿ óçóíó îí áåø àääûì àíúàã îëàðäû. Ñîë òÿðÿôäÿ äèâàðà ñÿìò ãàëàíìûøäû ÷èé êÿðïèú. Âÿññÿëàì. Áÿëêÿ áóðà ãàçûíûí äàë ùÿéÿòèäèð; ÷öíêè áó øÿùÿðäÿ åâ éîõäóð êè, îíóí áàü÷àñû îëìàñûí. Ãÿðÿç, ÿýÿð ãàçûíûí áàüû-áàü÷àñû îëìóø îëñà, Õóäàéàð áÿé áó ýèðäèéè äàë ùÿéÿòäÿí ñàâàéû ãåéðè áèð øåé ýþðìÿäè. Îüëàí ùÿéÿòèí ñàü ñÿìòèíäÿí ýèðäè áèð äàð éîëà, éîõ îëäó. Áèð àç êå÷äè, áèð ãîúà êèøè, áåëè áöêöëìöø, ùàìàí äàð éîëäàí ÷ûõûá, ñîë ÿëè úèáèíäÿ âÿ ñàü ÿëè ýþçëÿðèíèí öñòÿ, áèð ãÿäÿð éàâûã ýÿëèá öçöíö òóòäó Õóäàéàð áÿéÿ: – Ñþçöí íÿäèð, äàäàø? – ßìè, ãàçû àüàíû ýþðÿúÿéÿì, èøèì âàð. – Ñÿí ùàðàëûñàí, ÿçèçèì? – Ìÿí Äàíàáàø êàòäàñû Õóäàéàð áÿéÿì, ãàçû àüàíû ýþðìÿê èñòÿéèðÿì. – Ýåéìÿíèí àëòûíäàêû íÿäèð, ãàäàí àëûì? – Ãÿíääèð, ýÿòèðìèøÿì ãàçû àüàéà. Áèð õåéèð èøèìèç âàð îíäà, áó äà àüûç øèðèíëèéèäèð. Ãîúà êèøè ýÿëäèéè éîë èëÿ ãàéûòäû ýåòäè. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà úàâàí îüëàí äàð éîëäàí ÷ûõûá, ÿëè èëÿ Õóäàéàðà èøàðÿ åëÿäè ýÿëñèí. Õóäàéàð áÿé îüëàíûí äàëûíúà äàð éîë èëÿ ýåäèá, ýèðäè ãÿùâÿõàíàéà âÿ áàøìàãëàðûíû ÷ûõàðäûá, îüëàíûí äàëûñûíúà ýèðäè ãàçûíûí îòàüûíà. Õóäàéàð áÿé è÷ÿðè ýèðÿí êèìè áåëÿ äþéöêäö êè, ñàëàìû äà éàäûíäàí ÷ûõàðäû. Î ÷îõ òÿÿúúöá åëÿäè êè, ùÿìèí ýþðäöéö ãîúà êèøè ÿéëÿøèá éóõàðû áàøäà äþøÿéèí öñòÿ. Ñþç éîõ, ÿëöñòö áàøà äöøäö êè, ãîúà êèøè åëÿ ãàçûíûí þçöäöð. Ãàçû ÷îõäàí äóéìóøäó êè, áó êèøè õàì äöøöáäöð. Áó ñÿáÿáÿ íÿèíêè Õóäàéàð áÿéèí ñàëàì âåðìÿìÿñèíäÿí ðÿíúèäÿ îëìàäû, ùÿëÿ áÿëêÿ þçö àéàüà äóðóá ñàëàì âåðèá, áÿéÿ éóõàðû áàøäà éåð ýþðñÿòäè. Õóäàéàð áÿé äöáàðÿ ñàëàì âåðèá, êå÷äè éóõàðû áàøà âÿ îòóðóá ãÿíäè ãîéäó éåðÿ. Ãàçûíûí îòàüû éåêÿ, óúà âÿ àü îòàãäû. Áó îòàüûí îòóç éåääè òàõ÷à âÿ òàüû âàð âÿ ùå÷ áèðèñè áîø äåéèë. Òàüëàðà äöçöëöáäöð ÷îõ áÿðíè âÿ ùÿäñèç ÷èíè ãàá. Òàõ÷àëàðà äöçöëöáäöð áèð íå÷ÿ ñàìîâàð, ñàíäûãúà, ãÿëéàí, äþðä-áåø êÿëëÿ ðóñ ãÿíäè âÿ õûðäàâàò øåéëÿðäÿí. Áåø-îí òàõ÷à äîëóäóð 54 áîõ÷à âÿ ïàëòàðíàí. Èêè òàõ÷à äîëó èäè êèòàá èëÿ. Ôÿðøÿ ñàëûíûá ïöðáàùà ãàëû âÿ ãàë÷àëàð*. Îòàüûí éóõàðû áàøûíäà ãîéóëóá ö÷ èðè äÿìèð ñàíäûã. Ñàíäûãëàðûí öñòÿ àäàì áîéóúà ãàëàíûáäû ÷îõ ãàë÷à, êå÷ÿ, êèëèì âÿ ïàëàç. Áèð òÿðÿôäÿí ÷àäèðøÿáÿ áöêöëö ãîéóëóá úÿðýÿ èëÿ äþðä-áåø äÿñò éîðüàíäþøÿê. Ãàçû ìÿõìÿð äþøÿê öñòÿ îòóðóá äàéàíìûøäû úöò éàñòûüà. Åëÿ êè, Õóäàéàð áÿé ãÿíäè ÷ûõàðäûá ãîéäó éåðÿ, ãàçû ýöëÿ-ýöëÿ öçöí òóòóá Õóäàéàð áÿéÿ äåäè: – Áÿé, áó ãÿíä íÿäè, áó íÿ èøäè? Õóäàéàð áÿé ýöëÿ-ýöëÿ úàâàá âåðäè: – Ãàçû àüà, áèð õåéèð èøèìèç âàð. Áó ãÿíäè ýÿòèðäèì àüûç øèðèíëèéè îëñóí. – Àé øèðèí êàì îëàñàí, ìÿíèì ãàðäàøûì. Éÿãèí êè, êÿáèí êÿñäèðÿúÿêñÿí. – Õåéð, ãàçû àüà, êÿáèí äåéèë, ñèüÿäèð. – Íÿ åéáè âàð, ñèüÿ äÿõè éàõøû… ×îõ ýþçÿë, ÷îõ ýþçÿë. Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí. Ñèüÿíè ñÿí þçöí åëÿéèðñÿí, éà þçýÿñè åëÿéèð? – Õåéð, ãàçû àüà, þçöì åëÿéèðÿì ÿýÿð èø äöçÿëñÿ. Ãàçû öçöíö ãàïûéà ñÿìò òóòóá, íþêÿðèíè ÷àüûðûá îíà áóéóðäó êè, ãÿíäè îðòàëûãäàí ýþòöðñöí, ãÿëéàí äîëäóðñóí âÿ ÷àé ýÿòèðñèí. Ñîíðà ýåíÿ öçöíö òóòäó Õóäàéàð áÿéÿ: – Íåúÿ áóéóðäóí, èø äöçÿëñÿ? – Áÿëè, ãàçû àüà, ÿýÿð èøè áèð òþâðíÿí éîëóíà ãîéñàíûç, áèç ñèçÿ äóà÷û îëàðûã. – Äÿõè íÿ òþâðö âàð êè! Ñèüÿäè, îõóéóðàì ãóðòàðûá ýåäÿð äà. – Éàõøû áóéóðóðñàí, ãàçû àüà, àììà ëàçûìäû êè, þâðÿò òÿðÿôèíäÿí áèð âÿêèë îëñóí. – ßëáÿòòÿ, ìÿí äåìèðÿì êè, âÿêèë îëìàñûí. Âÿêèë äÿ ýÿðÿê îëñóí, øàùûä äà ýÿðÿê îëñóí. Âÿêèëñèç, øàùûäñûç ñèüÿ îõóíìàç êè. Õóäàéàð áàøûíû ñàëäû àøàüû, áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèá úàâàá âåðäè: – Áÿëè, áåëÿäè. Ãàçû äöáàðÿ öçöíö òóòäó Õóäàéàð áÿéÿ: – Ïÿñ ùàíû ñÿíèí âÿêèëèí âÿ øàùûäëàðûí? – Ùÿëÿ êè, íÿ âÿêèë âàð, íÿ øàùûä. Ýþðÿê íåúÿ îëàúàã. _________ * Õàëû âÿ õàë÷àëàð 55 Ãàçû ÷îõ òÿÿúúöá åëÿäè: – Áÿ ñÿíèí íÿ âÿêèëèí âàð, íÿ øàùûäûí âàð, ùàðàäàí ìÿí ñèüÿ îõóéàúàüàì? – Áÿëè, áåëÿäè, ãàçû àüà, áåëÿäè. – Âàëëàù, ìÿí ñÿíèí ñþçëÿðèíäÿí áàø à÷àíìûðàì. ßýÿð ñèüÿ îõóòìàã èñòÿéèðñÿí, ýÿðÿê þâðÿò òÿðÿôèíäÿí âÿêèë ýÿëÿ, ìÿí äÿ ñèüÿíè îõóéàì. ßýÿð âÿêèëëÿð âÿ øàùûäëàð áóðäà äåéèë, ãàëñûí ñîíðàéà. Îíëàð äà ýÿëñèí, î âàõò ñèüÿ îõóéóì. Éà õåéð, áóðäà þçýÿ áèð ìàíå÷èëèê âàð, òà îðàñûíû äà þçöí áèëÿðñÿí. Õóäàéàð áÿé ãàçûíûí ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà áèð ãÿäÿð äÿ õàìóø îëóá âÿ ñîíðà äèêÿëèá âÿ ãàïûéà ñÿìò áàõûá àë÷àã ñÿñ èëÿ äåäè: – Äîüðóäàí äîüðóñó, ãàçû àüà, ìÿíèì áèð ìÿòëÿáèì âàð. Àëëàùäàí ýèçëèí äåéèë, äÿõè ñÿíäÿí íèéÿ ýèçëèí îëñóí. – Äå, äå ýþðÿê. ßëáÿòòÿ, ìÿíäÿí äÿõè íèéÿ ýèçëÿäÿñÿí?! Ãàïû à÷ûëäû, úàâàí îüëàí ïàäíîñ è÷èíäÿ èêè ñòÿêàí ÷àé ýÿòèðèá, áèðèíè ãîéäó ãàçûíûí âÿ áèðèíè äÿ Õóäàéàð áÿéèí ãàáàüûíà. Ãàçû îüëàíà èøàðÿ åëÿäè äóðìàñûí îòàãäà. Îüëàí ÷ûõûá ýåäÿíäÿí ñîíðà Õóäàéàð áÿé àë÷àã ñÿñ èëÿ áàøëàäû: – Ãàçû àüà, ñþçöí ÿñëè áóäóð êè, áèçèì Äàíàáàø êÿíäèíäÿ áèð äóë þâðÿò âàð. Ìÿíèì ÷îõäàíäû ôèêðèìäÿäè îíó ñèüÿ åëÿéèì; àììà þâðÿò ýÿëìèð. Áèëìèðÿì öðêöäöðëÿð, éà íÿäè. Äåéèð ýåòìÿðÿì êè, ýåòìÿðÿì. Èíäè ãàëìûøàì áåëÿ. Ñèçèí ãóëëóüóíóçà ýÿëìÿêäÿ ãÿñäèì áó èäè êè, áó ÿðçèìè ñèçÿ éåòèðèì, ýþðöì ñèç íÿ áóéóðóðñóíóç. Áó ÿìðÿ áÿëêÿ áèð ÷àðÿ òàïàñûíûç. Áó ùåéíäÿ ùàìàí ãûç óøàüû áàøûíû ãàïûäàí ñîõäó è÷ÿðè âÿ äåäè: – Äÿäÿ, àíàì áóðäàäû? Ãàçû ãûçûí öñòöíÿ ÷ûüûðàí êèìè ãûç ðÿää îëäó. Ñîíðà úàâàí îüëàí ãÿëéàíû ýÿòèðèá ãîéäó ãàçûíûí ãàáàüûíà. Îüëàí èñòÿäè äóðñóí, ãàçû ýåòìÿéè èøàðÿ åëÿäè. Ãàçû ãÿëéàíû äàìàüûíà ñàëûá, öçöíö òóòäó ãîíàüà. – Èíäè ïÿñ íÿ òþâð äåéèðñÿí åëÿéÿê? – Áàøûíà äþíöì, ãàçû àüà, ùÿð íåúÿ îëìóø-îëñà, ýÿðÿê äöçÿëäÿñÿí áó èøè. Ãàçû ãÿëéàíà áèð áÿðê ãöëëàá âóðóá, áàøûíû áóëàéà-áóëàéà äåéèð: – Áÿëè, ýÿòäèéèí èêè ýèðâÿíêÿ ãÿíääèð, çîðíàí þâðÿòè ýÿòèðèá ãàòàðûã ñÿíèí ãîéíóíà. Ýåò, àé ùÿïÿíä! Õóäàéàð áÿé ãàçûíûí ñþçöíöí úàâàáûíà áèð ãÿäÿð äèêÿëèá âÿ ñàü ÿëèíèí øÿùàäÿò áàðìàüûíû éóõàðû ãàëõûçûá äåäè: 56 – Áàõ, åé ãàçû àüà, àíä îëñóí î áèçè éàðàäàí Àëëàùà, ñÿí ÿýÿð ìÿíèì áó èøèìè àøûðñàí, ìÿí ìÿëóí àäàìàì ÿýÿð áàøûìû äà ñÿíèí éîëóíäà ÿñèðýÿéÿì. – Áÿðàäÿðèì, ìÿíÿ ñÿíèí áàøûí ëàçûì äåéèë, Àëëàù ñÿíèí áàøûíû ñÿëàìÿò åëÿñèí. Ìÿíÿ áó ëàçûìäûð, áàõ áó. Ãàçû áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ ñàü ÿëèíè äÿ éåðäÿí áþéöê êÿëëÿ ãÿíäèí áîéóúà ãàëäûðìûøäû éóõàðû. Ñþçöíö äåéèá ãóðòàðäû, àììà ÿëèíè ÷ÿêìÿäè. Áó ùàëÿòäÿ ñàõëàéûá äèããÿò èëÿ áàõûðäû Õóäàéàð áÿéèí öçöíÿ. ßëèíè î âàõò éåíäèðäè êè, Õóäàéàð áÿé ðàçûëûã úàâàáû âåðäè. Õóäàéàð áÿéèí úàâàáû áó îëäó: – Ãàçû àüà, ôèêðèíè ùàðà äàüûäûðñàí? Ìÿí áèð ïàðà àäàìëàðäàí äåéèëÿì êè, ñþç äåéèì, âÿäÿ âåðèì, äàëûñûíäà äóðìóéóì. Êèøè áþðêö áàøûíà íÿäÿí þòðö ãîéóð? Îíäàí þòðö ãîéóð êè, îíà êèøè äåñèíëÿð. Ïÿñ øÿõñè êè, öçäÿ áèð ñþç äåäè, ÷ûõäû åøèêäÿ þçýÿ ñþç äàíûøäû, äÿõè îíäà êèøèëèê ñèôÿòè ãàëìàäû êè! Ñÿí áèð êÿëëÿ ðóñ ãÿíäè äåéèðñÿí, ìÿí îí áèð êÿëëÿ ýÿòèðèì. Öðÿéèíè íèéÿ ñûõûðñàí. Ïóëóì éîõäó ìÿíèì? Õåéð, äþâëÿòèíäÿí î ãÿäÿð âàðûìäûð, ùå÷ ñÿíèí òÿêè àüàëàðûí éàíûíäà õÿúàëÿò ãàëìàðàì. Ùå÷ ôèêðèíè þçýÿ éàíà äàüûòìà. Õóäàéàð áÿé ñàêèò îëäó. Ãàçû áàøëàäû: – Àëëàù ñÿíè õÿúàëÿò åëÿìÿñèí þç áèðëèéè õàòèðèíÿ. Ðÿôèãèì, ìÿí øÿõñèí ñèìàñûíäàí áèëèðÿì êè, áó íÿ òþâð àäàìäûð. Ìÿí èíäè ìöñèíí* àäàìàì. Ìÿíèì îëàð ùÿøòàä âÿ áÿëêÿ äÿõè äÿ àðòûã éàøûì. Þçöìÿ ýþðÿ äÿ òÿúðöáÿ ùàñèë åëÿìèøÿì. Ìÿí øÿõñèí öçöíÿ áàõàí êèìè áèëèðÿì êè, íÿ òþâð àäàìäûð. Âÿ áèð äÿ çàùèð áàòèíèí àéíàñûäûð. Ìÿí ñÿíèí öçöíÿ áàõàí êèìè éÿãèí åëÿäèì êè, ñÿí íåúÿ àäàìñàí. ßýÿð ñÿíäÿí áÿäýöìàí âÿ íàöìèä îëñà èäèì, ùå÷ áó ãÿäÿð äàíûøûüà äóðìàç èäèì ñÿííÿí… Àììà õåéð, ìàøàëëàù àðòûã ëÿéàãÿòëè àäàìñàí. Ìÿí äÿ ñÿíèíëÿ åëÿ ðÿôòàð åëÿìÿðÿì êè, àõûðäà ñÿíèí éàíûíäà õÿúàëÿò îëóì. Ìÿíÿ íÿ ëàçûìäûð îí áèð êÿëëÿ ãÿíä. Ñÿí ìÿíÿ èêè êÿëëÿ ãÿíä ýÿòèðñÿí, áèðèíè äîüðàéûá ïàéëàðàì ôöãÿðàéÿ, àíúàã, àüûç øèðèíëèéèíäÿí þòðö, – íåúÿ êè, þçöí äÿ áóéóðäóí, – áèð êÿëëÿ ðóñ ãÿíäè ñÿíäÿí àëàúàüàì. Âÿññÿëàì. Ìÿíèì éîõñà àðòûã òÿìÿèì éîõäóð. Ñþç éîõ, ÿýÿð ãÿíäèí éàíûíúà áèð ýèðâÿíêÿ ÷àé ýÿòèðñÿí, íÿ ñþçöì âàð? – Áàõ áó ýþçöì öñòÿ, áàõ áó ýþçöì, áàõ ýþçöì öñòÿ, öñòÿ, áàõ áó ýþçöì öñòÿ… ___________ * Éàøëû 57 Áó ñþçëÿðè äåéèðäè âÿ ñîë ÿëèíè ãîéóðäó ýàù ñàü ýþçöíöí, ýàù ñîë ýþçöíöí öñòÿ. Àõûð ñþçöíö áó úöð òàìàì åëÿäè: – Äÿõè ñþçöí íÿäè, ãàçû àüà? Áóíëàð ùàìûñû áàø öñòÿ. Èíäè áÿñ ñÿí ìÿíèì èøèìè íÿ òþâð ñàçëàéàúàãñàí? Ãàçû áàøûíû ñàëäû àøàüû, áèð ãÿäÿð òÿñáåù ÷åâèðèá “éà Àëëàù” äåäè âÿ äóðäó àéàüà, ýåòäè êèòàáëàðû åøèá, áèð ãàðà úèëäëè êèòàá ýÿòèðèá à÷äû. Ýþçëöéö òàõäû ýþçöíÿ âÿ áàøëàäû àë÷àãäàí îõóìàüû. Ãàçûíûí ñÿñè ÷ûõìûðäû, àíúàã äîäàãëàðû òÿðïÿøèðäè. Îí äÿãèãÿ ÷ÿêäè ãàçûíûí îõóìàüû. Ñîë ÿëèíèí øÿùàäÿò áàðìàüûíû êèòàáûí áèð éåðèíäÿ ñàõëàéûá, öçöíö òóòäó Õóäàéàð áÿéÿ: – Áèëèðñÿí, áÿé, áó ìÿñÿëÿ ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð. Áåëÿ èøëÿð àç-àç èòòèôàã äöøÿð. Êèòàáà îíäàí þòðö áàõûðàì êè, ýþðÿê øÿðèÿò áó õöñóñäà íÿ áóéóðóð. Ãàçû áó ñþçö äåéèá ýåíÿ úóìäó êèòàáà, áèð ãÿäÿð îõóéóá ñåâèíúÿê êèòàáû áöêäö ãîéäó ãàáàüûíà. – Èíøàëëàù êÿøô åäÿúÿéÿì áó ìÿñÿëÿíè, êÿøô åäÿúÿéÿì, ëàï àñàí âÿúùëÿ êÿøô åäÿúÿéÿì. Áÿé, áóéóð ýþðÿê ãÿíä âÿ ÷àé íÿ âàõò ýÿëÿúÿê? – Ãàçû àüà, åëÿ áó ñààò, åëÿ äåéèðñÿí äóðóì áó ñààò ýåäèì àëûì ýÿòèðèì. Ìÿíèì ÿëèìäÿ ÷ÿòèíäèð? – ßçèçèì, ãÿíäè âÿ ÷àéû ýÿòèðÿðñÿí ãîéàðñàí áóðàéà, ñîíðà ýåäèá ö÷-äþðä íÿôÿð êÿíäèíèçèí ÿùëèíäÿí ýÿòèðÿðñÿí ìÿíèì éàíûìà. Àììà ýÿðÿê î øÿõñëÿð ùàìûñû ñÿíèí ðÿôèãëÿðèíäÿí îëà. Îíëàðûí áèðèñè ýÿëèá ìÿíÿ äåéÿð êè, ùÿìèí þâðÿò ìÿíèì àíàìäûð. Áó øÿõñÿ, éÿíè ñÿíÿ ýÿëìÿê èñòÿéèð âÿ ìÿíè áó õöñóñäà âÿêèë åëÿéèáäè. Ãåéðèëÿðè äÿ øÿùàäÿò âåðÿðëÿð. Âÿññàëàì. Ìÿí äÿ ñèüÿíè îõóðàì, ãóðòàðûá ýåäÿð. – Ãàçû àüà, ÿýÿð èø áó úöð ãóðòàðàúàã, áó ëàï àñàí èøäè. Ö÷-äþðä íÿäè, éöç àäàì êÿíäèìèçäÿí òþêÿðÿì áóðà. Ùÿð íÿ ñîðóøóðñàí ñîðóø, ìÿí äåäèéèìè îíëàð äà äåñèíëÿð. Êèìèí àüçûäû ìÿíèì ñþçöìäÿí ÷ûõñûí? Áó ñþçëÿðè äåéèá Õóäàéàð áÿé äóðäó àéàüà. – Ýåäèì ýþðöì êÿíäèìèçèí àäàìëàðûíäàí øÿùÿðäÿ êèìè òàïà áèëÿúÿéÿì. Õóäàéàð áÿé ãàïûäàí ÷ûõìàã èñòÿéèðäè, ãàçû ÷àüûðûá äåäè: – Áÿé, è÷ÿðè çÿùìÿò ÷ÿê, ñÿíÿ èêè âÿñèééÿòèì âàð. ßââÿëà áóäóð êè, ãÿíä-÷àéà, ñþç éîõ, ïóë âåðÿúÿêñÿí. Î ïóëëàðû ñÿí ÷þëäÿí òàïìàìûñàí êè… ßëáÿòòÿ àëíûíûí òÿðèëÿ ãàçàíìûñàí. Ïÿñ ÷öíêè áåëÿäè, áàðû ñÿé åëÿ, éàõøû ìàë àë. Çÿìàíÿ èíäè ÷îõ õàðàá îëóá, àäàìû ÿëöñòö òîâëóéóðëàð. 58 Êàðàïåò àüàéà òÿçÿëèêäÿ éàõøû ãÿíä ýÿëèá, àäûíà Ïðîäñêè äåéèðëÿð. Ñÿé åëÿ ùàìàí ãÿíääÿí àë. ×àéû äà èíäè þçöí áèëÿðñÿí, íÿ òþâð îëàð-îëñóí. Õóäàéàð áÿé: – Áàø öñòÿ, – äåéèá èñòÿäè ÷ûõûá ýåòñèí. Ãàçû ýåíÿ ÷àüûðûá ãàéòàðäû îòàüà. – ßçèçèì, ìÿí ÿðç åëÿäèì èêè âÿñèééÿòèì âàð; áèðèíè äåäèì, áèðèíè äÿ äåéèì, îíäàí ñîíðà àçàäñàí. – Áóéóð, ãàçû àüà. – Èêèíúè âÿñèééÿòèì áóäóð êè, áèçèì áó èøèìèç ýÿðÿê þëÿí ýöíÿ êèìè þç éàíûìûçäà ãàëñûí. – Àé ãàçû àüà, óøàãñàí? Ìÿíè åëÿ íàäàí áèëìÿ. – Ãóëàã àñ, ñþçöìö ãóðòàðûì. Áÿëè, áó èø ýÿðÿê ìÿõôè ãàëà. – Íåúÿ ýÿðÿê ãàëà? – Ýÿðÿê ýèçëèí ãàëà, ùå÷ êÿñ ýÿðÿê áó èøäÿí õÿáÿðäàð îëìàéà. Î àäàìëàð êè, ñÿí áóðà ýÿòèðÿúÿêñÿí, ýÿðÿê ñÿíèí åëÿ ðÿôèãëÿðèí îëñóí êè, áó ñèððè þçýÿñèíÿ âåðìÿñèíëÿð. Îíäàí þòðö êè, ñþç éîõ, áóðàäà áèð õèëàôè-øÿð, ÿìÿë éîõäó, àììà ÷öíêè áó úöð èøëÿð àç èòòèôàã äöøöð, ùÿð åøèäÿí ýöìàí åäÿúÿê êè, áóðäà áèð õèëàô ÿìÿë âàð. Ïÿñ áó ñÿáÿáÿ áó èø ÿëáÿòòÿ, ÿëèô ÿëáÿòòÿ, ýÿðÿê ñÿíèí, ìÿíèì âÿ øàùûäëàðûíûí àðàñûíäà ãàëà. Âÿññÿëàì. Èíäè ýåäÿ áèëÿðñÿí. – Áàø öñòÿ, ãàçû àüà, áàø öñòÿ. ßëáÿòòÿ áåëÿäè. Áó ñþçëÿðè äåéèá, Õóäàéàð áÿé ãàçûíûí åâèíäÿí ÷ûõûá, öç ãîéäó ýåòìÿêëèéÿ. ÛÛÛ Õóäàéàð áÿé ñåâèíúÿê òåç áàçàð ìÿñúèäèíèí éàíûíà éåòèøèá, éåíäè áàçàð ÷àéûíà, äÿñòÿìàç àëûá ýèðäè ìÿñúèäÿ âÿ íàìàç ãûëûá, öç ãîéäó áàçàðà. ×àðøû èëÿ ýåäèá âÿ ãàçû íèøàí âåðäèéè åðìÿíèíè ñîðóøóá, ýåòäè ýèðäè áèð áþéöê äöêàíà. Ãÿôÿñÿíèí äàëûíäà áèð ãàðíû éîüóí åðìÿíè îòóðóá éàçûéà ìÿøüóë èäè. Õóäàéàð áÿé äöêàíûí î ñÿìòèíÿ áàõûá, áó ñÿìòèíÿ áàõûá, ÷ûõàðäû ÷óáóüóíó âÿ áàøëàäû äîëäóðìàüû. Êàðàïåò àüà ãÿëÿìè ãîéäó éåðÿ âÿ òÿÿúúöá èëÿ áàõäû Õóäàéàð áÿéèí öçöíÿ. Õóäàéàð áÿé ÷óáóüó äîëäóðóá éåðèäè Êàðàïåò àüàíûí éàíûíà âÿ ÿëèíè ãîëòóã úèáèíÿ óçàäûá âÿ áèð ÷èìäèê ãîâ ÷ûõàðäûá, òóòäó Êàðàïåò àüàíûí ãàáàüûíà. – Çÿùìÿò îëìàñà áèð èñïè÷êÿ ÷ÿê, áó ãîâó éàíäûðûì. Êàðàïåò àüà ãåéçíÿí úàâàá âåðäè: 59 – Ñÿí ìÿýÿð ýþðìöðñÿí êè, áóðà ãÿùâÿ äöêàíû äåéèë! Èòèë úÿùÿííÿìÿ áóðäàí, ñóïà îüëó ñóïà! Èòèë! Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Êàðàïåò àüà àéàã öñòÿ äóðóá äåéÿñÿí êè, èñòÿéèðäè ãÿôÿñÿíèí äàëûñûíäàí ñû÷ðàéûá, Õóäàéàð áÿéè àëûá àòñûí. Õóäàéàð áÿé áèð àç ñèíèá ÷ÿêèëäè êÿíàðà. ×îõ òÿÿúúöá åëÿäè Õóäàéàð áÿé åðìÿíèíèí áó òþâð ðÿôòàðûíà. Î ùàðàäàí ýöìàí åëÿéÿðäè êè, Êàðàïåò àüà îä âåðìÿéÿúÿê, î, ÷óáóüóíó éàíäûðñûí. Äàíàáàø êÿíäèíäÿ î áèð àäàìäàí áó úöð òÿðê-ÿäÿáëèê ýþðìÿìèøäè. Êèìèí èõòèéàðû âàð Õóäàéàð áÿé ÷óáóüó úèáèíäÿí ÷ûõàðäàí êèìè ãîâ éàíäûðûá îíóí ãàáàüûíà òóòìàñûí? Àììà íÿ åëÿìÿê? Äàíàáàø êÿíäè ãàëûá Äàíàáàø êÿíäèíäÿ. Áóðàäà êè øÿùÿðäè. Øÿùÿð ýÿëèá Äàíàáàø êÿíäè ÿâÿçè îëìàç. Õóäàéàð áÿé öçöíö áèð àç òóðøóäóá âÿ ãàø-ãàáàüûíû òþêöá, áó úöð Êàðàïåò àüàíûí úàâàáûíû âåðäè: – Õîçåéèí, ñÿí íàùàã éåðÿ ÷ûüûðûðñàí. Ìÿí ýÿëìÿìèøÿì êè, ñÿíèí äöêàíûíû ÷àïûá òàëûéàì. Ìÿí ýÿëìèøÿì ñÿíèíëÿ ñþâäÿ åëÿéèì. Äÿõè ñÿíèí ìÿíèì öñòöìÿ ÷ûüûðìàüûí ëàï àðòûãäû. Ìÿí ýÿëìèøÿì ñÿíäÿí ãÿíä àëàì. – Áÿëè, ñÿí ìÿíäÿí éàðûì ýèðâÿíêÿ ãÿíä àëàúàãñàí. Ìÿí äóðàðàì ñÿíèí ÿëëÿðèíäÿí þïÿðÿì. Õóäàéàð áÿé ÷óáóüóí òÿíáÿêèñèíè äîëäóðäó êèñÿñèíÿ âÿ ÷óáóüóíó òàõäû áåëèíÿ âÿ úàâàá âåðäè: – Õîçåéèí, ÿââÿë ñÿí òàíû ýþð ìÿí êèìÿì, ñîíðà ìÿíèì öñòöìÿ ÷ûüûð. Ìÿí ñÿí äåéÿí àäàìëàðäàí äåéèëÿì êè, ýÿëèá éàðûì ýèðâÿíêÿ ãÿíääÿí þòðö ñÿíÿ áàø àüðûñû âåðèì. Ìÿí Äàíàáàø êÿíäèíèí êàòäàñû Õóäàéàð áÿéÿì. Ìÿí ýÿëìèøÿì íÿèíêè éàðûì ýèðâÿíêÿ ãÿíä àëàì, ìÿí ñÿíäÿí áèð êÿëëÿ ãÿíä àëàúàüàì, éåêÿ êÿëëÿëÿðäÿí. Êàðàïåò àüà áèð àç éàâàøûäû: – Ìÿíèì ýþçöì öñòÿ. Ìÿí íÿ äåéèðÿì êè! Ìÿí äåìèðÿì êè, ñÿí íèéÿ ìÿíäÿí áèð êÿëëÿ ãÿíä àëìûðñàí. Ìÿí îíó äåéèðÿì êè, ñÿí éàõøû åëÿìÿäèí ìÿí éàçû éàçàí âàõòäà ãîâó óçàòäûí ìÿíèì ãàáàüûìà. Ìÿí èíäè éàçûäà ãÿëÿò äöøäöì. Ìÿíèì èíäè çÿùìÿòèì ëàï ÷îõ îëäó. Ýÿðÿê ñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà áó éàçäûüûìû áèð äÿ éàçàì. – Ãÿðÿç, òà èíäè êå÷èá. Ùÿð íÿ îëóá, îëóáäó. Ãÿíäè èíäè íå÷ÿéÿ âåðÿúÿêñÿí ìÿíÿ? Êàðàïåò àüà ãÿôÿñÿíèí òàõòàñûíû ãîâçàéûá ÷ûõäû êÿíàðà âÿ ýÿëäè ãàëàíìûø ãÿíäèí éàíûíà âÿ ÿëèíè êÿëëÿëÿðèí áèðèíèí öñòöíÿ ãîéóá áàøëàäû: 60 – Áàõ, ãàðäàøûì áÿé, áó ãÿíä ëàï åëÿ éàõøû ãÿíääè. Áó ãÿíäè ñÿíÿ âåðÿúÿéÿì éåääè ìàíàò èêè øàùûéà. Áó ëàï éàõøû ãÿíääè. -À êèøè, çàðàôàò åëÿéèðñÿí? Ãÿíäè èíäè éåääèéÿ ùÿð éàíäà âåðèðëÿð äà. Ýþçöí ìÿíè ýþðäö? – Ùàðäà éåääèéÿ âåðèðëÿð? Ùå÷ áåëÿ øåé îëìàç, ìÿçùÿá ùàããû. Éåääè èêè øàùûäàí áèð ãÿïèê ÿñêèéÿ âåðìÿçëÿð. Õóäàéàð áÿé áèð àç äèíìÿéèá, ýåíÿ ùÿìèí ÷óáóüó ÷ûõàðäûá áàøëàäû äîëäóðìàüû. Êàðàïåò àüà úèáèíäÿí áèð ñïè÷êà ÷ûõàðäûá éàíäûðäû. Õóäàéàð áÿé ÷óáóüó àëûøäûðäû âÿ äåäè: – Éàõøû-éàõøû! Ìÿí ÷îõäàí áèëèðäèì êè, ñÿí áàùàúûëñàí. Ùå÷ ñÿííÿí áàúàðìàã îëìàç. Éàõøû-éàõøû! Ýþòöð áèð êÿëëÿ ÷ÿê, ýþðÿê íÿ ãÿäÿð ýÿëÿð. Êàðàïåò àüà éåêÿ êÿëëÿëÿðèí áèðèíè ãóúàãëàéûá ãîéäó òÿðÿçèéÿ. – Áó îí, áó äà îí – èéèðìè. Áó áåø, áó ö÷, áó èêè, áó äà éàðûì. Áÿëè, äöç îòóç ýèðâÿíêÿ éàðûì. Îòóç ýèðâÿíêÿñè îòóç àááàñû, áó àëòû ìàíàò, ÷ûõàã äîããóç øàùûñûíû, ãàëàð áåø ìàíàò îí áèð øàùûñû. Êàðàïåò àüà ãÿíäè òÿðÿçèäÿí ýþòöðöá ãîéäó éåðÿ. – Êàðàïåò àüà, èíäè Àëëàùà øöêöð, ìÿíè òàíûäûí êè? – Íåúÿ éÿíè òàíûäûì? – Èíäè áèëäèí ìÿí êèìÿì äà? – Ñÿí êèìñÿí? – Ìÿí Äàíàáàø êÿíäèíèí êàòäàñû Õóäàéàð áÿéÿì. – Ìÿí äÿ èêèíúè ýèëä êóïåòñ Êàðàïåò àüàéàì. – Àé àòàíà Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí. Áó ñþçëÿðè ìÿí îíäàí þòðö ÿðç åäèðÿì, èíäè äöíéàäà ãÿëï àäàì ÷îõàëûáäûð. Áèðèñè ýÿëèá íèñéÿ ñþâäÿ åëÿð, àíä è÷ÿð Àëëàùà, ïåéüÿìáÿðÿ êè, ö÷ ýöíäÿí ñîíðà ïóëóíó ýÿòèðÿðÿì. Ö÷ ýöí îëóð àé, áÿëêÿ ö÷ èë. Àììà Àëëàù ìÿíÿ áèð þëöì ýþíäÿðñèí, áó úöð ãÿëï èøëÿð òóòìóéóì. Ñþçöí äîüðóñó, áó ýöí èø áåëÿ ýÿòèðäè, éàíûìúà øÿùÿðÿ ïóë ýþòöðìÿìèøÿì. Èíäè ìÿí ãÿíäè àïàðûðàì, èíøàëëàù ñöáù òåçäÿí ñÿíèí áåø ìàíàò îí áèð øàùûíû áóðäà ùàçûð åëÿðÿì. Êàðàïåò àüà áó ñþçëÿðè åøèòúÿê úÿëä ãÿíäè àïàðûá ãîéäó éåðèíÿ âÿ ãàéûäûá ñàü ÿëèíè ãîéäó Õóäàéàð áÿéèí ÷èéíèíÿ, ñîë ÿëè èëÿ ãàïûíû ýþðñÿòäè. – Äè ýåò, ÷ûõ ýåò! Òåç îë ýåò áóðäàí! Åëÿ áó ñààò ÷ûõ ýåò. Õóäàéàð áÿé äèíìÿç-ñþéëÿìÿç äöêàíäàí ÷ûõûá öç ãîéäó ýåòìÿéÿ. Àõøàì àçàíûíà àíúàã éàðûì ñààò ãàëûðäû êè, Õóäàéàð áÿé ýÿëäè ÷ûõäû ùàìàí êàðâàíñàðàéà êè, åøøÿéè ãàòìûøäû. 61 Õóäàéàð áÿé êàðâàíñàðàíûí ãàïûñûíà éåòèøúÿê è÷ÿðèäÿí áèð àë÷àã ãÿäÿê àðõàëûãëû, áîç ïàïàã, àü òóìàí êèøè ÷ûõûá ãàøãàáàã èëÿ öç òóòäó Õóäàéàð áÿéÿ: – À êèøè, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, ýÿë áó õàòàíû áèçèì áàøûìûçäàí ñîâóä! À êèøè, áó áÿëàíû ýÿòèðèá ãàòìûñàí òþâëÿéÿ, áèç òÿíýÿ äîéäóã êè! Ñÿí Àëëàù, ýåäèì óëàüû ÷ûõàðäûì, ýþòöð àïàð. Áó ñþçëÿðè äåéèá ýöäÿê êèøè, – êè êàðâàíñàðàíûí îäàáàøûñû îëñóí, – èñòÿäè ãàéûäà êàðâàíñàðàíûí ùÿéÿòèíÿ. Õóäàéàð áÿé îíó ÷àüûðûá ñàõëàäû: – Éàâàø ýþðöì, ùàðà ýåäèðñÿí? Íåúÿ áÿëàíû ýÿòèðèá ãàòìûøàì òþâëÿéÿ? Éÿãèí êè, óëàü ìàëëàðíàí éîëà ýåòìèð. Àõû ìÿíèì óëàüûì ñàêèò óëàüäû. Ñÿí íèéÿ áó ñþçö äåéèðñÿí? Îäàáàøû ÿëèíè þë÷ÿ-þë÷ÿ ãàéûì ñÿñëÿ áàøëàäû: – À êèøè, ñÿí Àëëàù çàðàôàò åëÿìÿ. Ìÿíèì êåôèìèí î âàõòû äåéèë. Åøøÿéèíè ÷ûõàðäûì, ýþòöð àïàð. Õóäàéàð áÿé ãàéûì ñÿñëÿ úàâàá âåðäè: – Ðÿùìÿòëèéèí îüëó, áèð ñþçöíö ìÿíÿ äå ýþðöì êè, àõû íÿ îëóáäó? – Íÿ îëàúàã, éåêÿ êèøè! Õàëãûí åøøÿéèíè îüóðëàéûá ýÿòèðìèñÿí ãàòìûñàí ìÿíèì êàðâàíñàðàìà. Íèéÿ? Ýþðÿê ìÿííÿí ãÿñä-ãÿðÿçèí âàð? – ß, äÿëè îëìàìûñàí êè! Éà êåôëèñÿí? Ìÿí íèéÿ õàëãûí åøøÿéèíè îüóðëóéóðàì? Âàëëàù ùå÷ àðòûã-ÿñêèê äàíûøìà êè, ïåøìàí îëàðñàí. – Éàõøû, ðÿùìÿòëèéèí îüëó, þçýÿ åøøÿê òàïà áèëìèðäèí, ýåòäèí Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéèíè ýÿòäèí, áèçè ãîéäóí ãàëìàãàëà? – Íåúÿ ãàëìàãàëà ãîéìóøàì ìÿí ñÿíè? – Íåúÿ ãàëìàãàë îëàúàã? Ñÿí åëÿ åøøÿéè òþâëÿéÿ ãàòûá îéçà* úóììóøäóí, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí õûðäà îüëó îõ êèìè þçöíö ñîõäó êàðâàíñàðàéà êè, åøøÿéè àïàðàúàüàì. Ìÿí äÿ íÿ òþâð âåðÿéäèì? Äÿõè íÿ äåéèì, áàøûíà äþíöì! Áó îüëàí þçöíö ÷ûðïûð éåðäÿí éåðÿ êè, éà þçöìö ýÿðÿê þëäöðöì, éà äà áó ñààò ýÿðÿê åøøÿéè àïàðàì. Àõûðû ëàï íàÿëàú ãàëûá, ýåòäèì áèð ãàðàäàâîé ÷àüûðäûì, îüëàíû äþéÿ-äþéÿ ÷ûõàðòäû åøèéÿ. – Ùåéô, ùåéô, ùåéô êè, ìÿí áóðäà îëìàìûøàì! Âàëëàùè êè, þëöñöíö ãîéàðäûì îüëàíûí áóðäà! Îíó ìÿí ñàü þòöðÿðäèì êÿíäÿ? Ñÿí ïÿñ íèéÿ ìÿíè ýÿëèá ÷àüûðìàäûí?.. Ãÿðÿç, êå÷èá. Èíäè ùàâà ãàðàíëûãëàéûð, ìÿí äÿõè êÿíäÿ ãàéûäà áèëìÿðÿì. Ìÿí þçöì äÿ ýÿðÿê ãàëàì, åøøÿê äÿ ýÿðÿê ãàëà. Áó ýåúÿ ñÿíÿ ãîíàüàì, Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè. ___________ * Î öçÿ, î òÿðÿôÿ 62 – Ãîíàãñàí, ýþçöì öñòÿ éåðèí âàð. ßëáÿòòÿ, èíäè äà ýåòìÿê îëìàç. Ùàâà ëàï ãàðàíëûãëàéûð. Äè áóðäà íèéÿ äóðóáñàí? Áóéóð ýåäÿê ìÿíçèëÿ. Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè ãàáàãúà âÿ Õóäàéàð îíóí äàëûíúà ýåäèá ýèðäèëÿð áèð õûðäà ãàðàíëûã ùöúðÿéÿ. Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè ýèðÿí êèìè áèð ñïè÷êà ÷ÿêèá, ñîë òÿðÿôäÿ äèâàðà âóðóëìóø õûðäà ëàìïàíû éàíäûðäû âÿ ãîíàüà éåð ýþñòÿðäè. Ùöúðÿíèí ôÿðøè èáàðÿòäè áèð ïàëàçäàí. Éóõàðû áàøäà ãîéóëìóøäó áèð áöêöëö éîðüàí-äþøÿê, áóúàãäà âàð èäè áèð ñÿíÿê, áèð ëöëåéèí âÿ ñöïöðýÿ. ×èðêëè äèâàðëàðûí íÿ òàüëàðû âàð èäè, íÿ òàõ÷àñû. Õóäàéàð áÿé ïàëàç öñòÿ îòóðóá äàëûíû äàéàäû éöêÿ âÿ ÷óáóüóíó úèáèíäÿí ÷ûõàðäûá áàøëàäû äîëäóðìàüû. Ñîíðà öçöíö Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìèéÿ òóòóá äåäè: – Ýÿë îòóð ýþðÿê, Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè. Ýÿë ìÿíÿ áèð îä äà çÿùìÿò ÷ÿê âåð. Ýÿë, ýÿë îòóð ñþùáÿò åäÿê áèð àç. Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè äÿ ùÿì÷èíèí áàøìàãëàðûíû ÷ûõàðäûá, êå÷äè îòóðäó áèð òÿðÿôäÿí âÿ áèð ñïè÷êà ÷ÿêèá òóòäó Õóäàéàð áÿéèí ÷óáóüóíà. Õóäàéàð áÿé ÷óáóüó àëûøäûðäû. – Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè, ñÿí ýÿðÿê áó ÿùâàëàòû ìÿíÿ äåìÿéÿéäèí. Ñÿí ìÿíèì öðÿéèìÿ áèð îõ âóðäóí. Àëëàù ýþðöì Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí àòàñûíà ëÿíÿò åëÿñèí! Î ìÿíè õàëã è÷èíäÿ ðöñâàé åëÿäè. Ìÿí áó éàøà ýÿëìèøäèì, èíäèéÿ êèìè áó úöð áÿäíàì îëìàìûøäûì. Õóäàéàð áÿé ñþçöíö äåéèá âÿ äèêÿëèá ÷óáóüó óçàòäû âåðäè Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìèéÿ. Î äà “éà Àëëàù” – äåéèá ÷óáóüó àëäû âÿ áèð ñöìöðöá äåäè: – Éàõøû áóéóðóðñàí, Õóäàéàð áÿé. Àõûð Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè íåéëÿñèí? Îíóí íÿ ýöíàùû âàð? Ñÿí åøøÿéè ýÿòèðÿíäÿ îíà õÿáÿð âåðñÿéäèí, ùå÷ áåëÿ îëìàçäû. Îíäà áèëÿðäèëÿð êè, åøøÿéè ñÿí ýÿòèðìèñÿí, äà îüëóíó ýþíäÿðìÿçäè. – À êèøè, àäûíà àíä îëñóí, åøøÿéè ìÿíÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè þçö âåðèá. Åøøÿéè ìÿíÿ î äÿééóñ þçö âåðèáäè, î ãóðóìñàã þçö âåðèáäè, î Þìÿð þçö âåðèáäè. À êèøè, íèéÿ èíàíìûðñàí? – Íèéÿ äÿ èíàíìûðàì? Õåéð, èíàíûðàì. – Ãóðàíè-ìöíçÿë ùàããû þçö âåðèáäè. Íèéÿ, ìÿí ö÷ éöç åâèí êàòäàñû îëà-îëà, áèð óëàü äà òàïà áèëìèðÿì, ýåäèðÿì îüóðëóãúà þçýÿëÿðèí åøøÿéèíè ýÿòèðèðÿì? – Õåéð, èíàíûðàì äà! Íèéÿ èíàíìûðàì? Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð äèêÿëèá ÷óáóüó âåðäè Õóäàéàð áÿéÿ. Õóäàéàð áÿé áèð-èêè ñöìöðöá ýåíÿ áàøëàäû: 63 – Èíäè ñÿí ýþðÿðñÿí, Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè. Ìÿí ãèñàñûìû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèäÿí àëìàñàì, ìÿí áó ñàããàëûìû ãûðõäûððàì! Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè áèð àç ýöëöìñöíäö âÿ áèð ãÿäÿð äèêÿëèá ñóàë åòäè: – Éàõøû, ñÿí íÿ åëèéÿ áèëÿðñÿí îíà? – Ìÿí îíóí ýþçöíÿ àü ñàëëàì! Íÿ åëèéÿúÿéÿì îíà? Ìÿí îíóí áþéöéö äåéèëÿì? Ýöí îëìàç êè, îíóí ìÿíÿ èøè äöøìÿñèí. Áàñàðàì ïàë÷ûüà, ÷ûõàðàì öñòÿ, àéàãëàðàì. Íÿ åëèéÿúÿéÿì? Îí-îí èêè éàøûíäà áèð îüëàí ñîë ÿëèíäÿ áèð ÷þëìÿê ñàëëàéà-ñàëëàéà ýèðäè è÷ÿðè, ÷þëìÿéè ãîéäó éåðÿ âÿ öçöíö òóòäó Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðÿ: – Äàäàø, áó ýöí àíàì ÿòè áèð àç éàíäûðûá, éåéÿ áèëñÿíèç éàõøûäûð. Áèð áàõ ýþð. Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ãåéçíÿí úàâàá âåðäè: – Àé àíàíûí äÿäÿñèíèí ýîðóíó… Àëëàùö ÿêáÿð! Ëÿíÿò øåéòàíà. Áåëÿ äÿ áÿäáÿõòëèê îëàð êè, ìÿí äöøìöøÿì? Ýöí îëìàç êè, î èòèí ãûçû ÿòè éàíäûðìàñûí, éà ïèøèéÿ âåðìÿñèí. Îüëàí áàøûíû àøàüû ÿéèá äåäè: – Éîõ, äàäàø, âàëëàù àíàìûí ùå÷ ýöíàùû éîõäó. Áó ýöí ýåòìèøäè ùàìàìà. Ãîí÷àéà äà òàïøûðìûøäû ùÿðäÿí-áèðäÿí ÿòÿ áàõñûí. Ãîí÷àíûí äà áàøû íÿ áèëèì íÿéÿ ìÿøüóë îëóáäó, ÿòè éàíäûðûá. – Íèéÿ, ùàìàì àíàíûí áàøûíà ó÷ñóí! Åëÿ ýÿðÿê áó ýöí àíàí ýåäÿéäè ùàìàìà? Îüëàí òÿÿúúöáëö úàâàá âåðäè: – Ïÿñ ùàâàõò ýÿðÿê ýåäÿéäè? Õóäàéàð êàòäàéà àúëûã ÷îõ êàð åëÿìèøäè; ÷öíêè ñÿùÿðäÿí, êÿíääÿí ÷ûõàíäàí áèð òèêÿ ÷þðÿê éåìÿìèøäè, ñàâàé ãàçûíûí áèð ñòÿêàí ÷àéûíäàí. Îüëàí ÷þëìÿéè è÷ÿðè ýÿòèðÿí êèìè áîçáàøûí ãîõóñó Õóäàéàð áÿéÿ áåëÿ õîø ýÿëäè êè, êþíëöíäÿ Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðèí þâðÿòèíÿ èêè ìèí éàìàí äåäè. Õóäàéàð áÿé ýþðäö êè, àòà èëÿ îüëóí ìöêàëèìÿñè ÷îõ óçóí ÷ÿêÿúÿê, àììà îíóí öðÿéè äÿ ýåäèð àúûíäàí; áó ñÿáÿáÿ îðòàëûüà ñþç àòäû êè, áÿëêÿ ñþùáÿò ãóðòàðà. ×þëìÿéè äûüûðëàäàðàã: – Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè, âàëëàù ùÿð íÿ äåéèðñÿí äå, àììà äåéèðÿì êè, îüëàíûí õÿáÿðè éîõäó. ßò áèð òèêÿ äÿ éàíìàéûá, áÿëêÿ ãîâðóëóáäó. ßòèí ÷îõ éàõøû ãîõóñó ýÿëèð. Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð äóðóá áóúàãäàí áèð ñàðû ãàøûã òàïûá, ýÿëäè ÷þìáÿëäè ÷þëìÿéèí áàøûíäà. ×þëìÿéèí ãàïàüûíû ýþòöðöá, áèð ãàøûã ÿòèí ñóéóíäàí ýþòöðöá è÷äè âÿ àüçûíû ìàð÷ûëäàäûá, ãàø-ãàáàüûíû òóðøóäóá, öçöí òóòäó Õóäàéàð áÿéÿ: 64 – Õåéð, áó ÿòè éåìÿê îëìàç. Ãÿðÿç, Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð áèð ãÿäÿð äÿ þâðÿòèíäÿí ýèëåé åëÿäè, áèð ãÿäÿð äÿ ñþéöøäÿí, ëÿíÿòäÿí äåäè. Àõûðû ëàÿëàú ãàëûá, ýÿòäè ñöôðÿíè à÷äû îðòàëûüà, áèð àç ãóðó ÷þðÿê äîüðàäû ñèíèéÿ âÿ ñàü ãîëóíó ÷ÿðìÿéèá ÷þëìÿéè öçöãóéëó åëÿäè ñèíèíèí öñòÿ, ñîíðà ÿòëÿðè áèð-áèð ñå÷äè ãîéäó ÷þëìÿéÿ. Ùÿð èêè ÿëè èëÿ ÷þðÿéè ãàðûøäûðûá Õóäàéàð áÿéÿ òÿêëèô åëÿäè: – Áèñìèëëàù, Õóäàéàð áÿé, èðÿëè ÷ÿêèë ýþðÿê. Ùÿð÷ÿíä ÿò äÿ éàíûáäû, àììà áàõòûíäàí êöñ, õà-õà-õà… Õóäàéàð áÿé èðÿëè ÷ÿêèëèá ÿëèíè óçàòäû. Áèð íå÷ÿ òèêÿ ýþòöðöá äåäè: – Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè, àíä îëñóí Àëëàùà, ñÿí ëàï íàèíñàô àäàìñàí. Êèøè, êèì äåéèð êè, áó ÿò éàíûá? Âàëëàù ÿýÿð áèð òèêÿ äà éàíûáäû. Òà áóíäàí éàõøû ÿò áèøìÿç. Õóäàéàð áÿé ëàï éàëàí äåéèðäè. ßââÿëà îíäàí þòðö êè, ÷îõ àúìûøäû. Àú àäàìà éàíìûø ÿò äÿ õîø ýÿëÿð. Âÿ áèð äÿ êè, áóðà øÿùÿðäè, ýåíÿ íåúÿ îëñà, øÿùÿð áîçáàøû èëÿ êÿíä áîçáàøû áèð îëìàç. Ýåíÿ øÿùÿð áîçáàøûíûí éàíìûøû êÿíä áîçáàøûíûí ëàï éàõøûñûíäàí ëÿççÿòäè îëàð. Áÿëè, Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð âÿ Õóäàéàð áÿé ùÿð èêèñè ìÿøüóë îëäóëàð éåìÿéÿ. Îüëàí áèð àç äóðäó, ñîíðà ÷ûõûá ýåòäè. Õóäàéàð áÿé ñîë ãû÷ûíû ãàáàüûíà óçàäûá, ñàü ãû÷ûíû äèêÿëòìèøäè. Áåëÿ êè, ñàü ãû÷û ñöôðÿíèí è÷èíäÿ èäè. Àììà Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð äèç öñòÿ îòóðóá, öçöãóéëó äöøìöøäö ÷þðÿéèí öñòÿ. Áåëÿ êè, àç ãàëûðäû áóðíó äÿéÿ ñèíèéÿ. ×þðÿéè éåéèá ãóðòàðäûëàð. Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ñöôðÿíè, ãàáëàðû éûüûøäûðûá ãîéäó êÿíàðà. Ùÿð èêèñè ÿëëÿðèíè ñèëèá ÷ÿêèëäèëÿð êÿíàðà. Õóäàéàð áÿé áèð êÿùèëäÿéèá, ýþòöðäö ÷óáóüóíó âÿ äîëäóðóá àëûøäûðäû âÿ áèð ãÿäÿð ÷ÿêèá, óçàòäû Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðÿ ñÿìò. – Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè, ìÿíÿ áèð éåääè ìàíàò ëàçûìäû. Ýÿðÿê ùÿð íåúÿ îëìóø îëñà, òàïûá ìÿíèì èøèìè äöçÿëäÿñÿí. Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿëöñòö úàâàá âåðäè: – Õóäàéàð áÿé, ïåéüÿìáÿð ùàããû ìÿíäÿ éîõäó. Îëñåéäè ùàíñû ãóðóìñàã ìöçàéèãÿ åëÿðäè? – Þçöíäÿ éîõäó, þçýÿäÿí òàï. Ãÿðÿç, îíó-áóíó áèëìèðÿì, ýÿðÿê íÿ éîëíàí îëñà, òàïûá âåðÿñÿí. Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð áèð àç ôèêèðäÿí ñîíðà äåäè: – Âàëëàù, éàõøû äåéèðñÿí. Àììà èíäè ÿñð ÷îõ õàðàáäû. Ùàíû èíäè åëÿ áèð Àëëàù áÿíäÿñè êè, àäàìûí ÿëèíè òóòñóí? Èíäè ùÿð êÿñÿ ýåäèì äåéèì 65 ìÿíÿ áèð éåääè ìàíàò ëàçûìäû, äåéÿúÿê ýÿòèð éàíûìäà îí éåääè ìàíàòëûã áèð øåé çàëîã* ãîé. – Ùå÷ çÿðÿð éîõäó, íÿ åéáè âàð. Ñÿí áèð åëÿ àäàì òàï êè, ìÿíÿ éåääè ìàíàò âåðñèí, ìÿí îíóí éàíûíäà îí éåääè ìàíàòëûã øåé ýèðîâ ãîéóì. Ýåíÿ ñþçöí âàð? Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ýåíÿ áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèá úàâàá âåðäè: – Èíäè ñÿíèí éàíûíäà íÿéèí âàð êè, çàëîã ãîéàñàí? – Î ñÿíÿ áîðú äåéèë. Ñÿí ïóëó òàï, ýþð ãîéàðàì, éà éîõ. – Àõûð íåúÿ îëà áèëÿð êè, ìÿí áèëìèéèì, ñÿí íåúÿ øåé ýèðîâ ãîéàúàãñàí?! Áÿëêÿ ïóë ñàùèáè ñÿí ãîéäóüóí øåéè ãÿáóëà ýþòöðìÿäè. Õóäàéàð áÿé áèð ãÿäÿð äóðóõäó. ×óáóüó ýþòöðöá áàøëàäû äîëäóðìàüà. Öçöíö Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðÿ òóòóá àë÷àãäàí äåäè: – Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè, ñÿí ùÿð êÿñäÿí îëìóø îëñà, ìÿíÿ éåääè ìàíàò òàï, ýÿòèðäèéèì åøøÿê îëñóí çàëîã. Íÿ âàõò ìÿí ñÿíèí ïóëóíó ýÿòèðèá âåðäèì, ñÿí äÿ ìÿíèì åøøÿéèìè ãàéòàðûá âåðÿðñÿí þçöìÿ. – Õà-õà-õà! Õà-õà-õà!.. Õóäàéàð áÿé ñÿíèí äÿñòýàùûí âàðìûø… õà-õà-õà! À êèøè, ñÿí çàðàôàò åëÿéèðìèøñÿí… õà-õà-õà… – Ãàðäàø, äàõû íèéÿ ýöëöðñÿí? Ùàíñû ìÿëóí çàðàôàò åëÿéèð?! – Õà-õà-õà… À êèøè, åøøÿê ñÿíèí äåéèë êè, îíó ýèðîâ ãîéàñàí! Ñþç éîõ, ãîéàðñàí. Àììà ñàáàù îëúàã åøøÿéèí ñàùèáè ýÿëèá åøøÿéè àïàðàúàã äà!.. Õà-õà-õà… – Éàâàø, ãîé ýþðÿê, à êèøè, áèð àç éàâàø ýöë, ãîé ñþçöìö äåéèì. Àíä îëñóí Àëëàùà, ìÿí çàðàôàò åëÿìèðÿì. Éàõøû, åøøÿéèí ñàùèáè íÿ äåéèá ñÿíäÿí åøøÿéè èñòÿéÿúÿê? Åøøÿéèí ñàùèáè ñÿíÿ êèìèí éàíûíäà åøøÿê òàïøûðûá? Áÿëè, ýÿëäè äåäè “ìÿíèì åøøÿéèì áóðäàäû, åøøÿéèìè âåð”. Äåéÿðñÿí “êèìèí éàíûíäà ñÿí ìÿíèì êàðâàíñàðàìà åøøÿê ãàòìûñàí?” Éà õåéð, ñÿíÿ äåäè “ïÿñ åøøÿê íåúÿ îëäó?”, ñÿí äÿ äå êè, “åøøÿéè ùÿð êÿñ ýÿòèðèá áóðà ãàòìûøäû, ùàìàí àäàì äà åøøÿéè ÷ûõàðäûá àïàðäû”. Îííàí ñîíðà ìÿí áèëèðÿì, åøøÿéèí ñàùèáè áèëÿð. Äÿõè ñÿíÿ íÿ äÿõëè âàð?.. Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà Õóäàéàð áÿé ÷óáóüó óçàòäû Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðÿ. Î äà ÷óáóüó àëûá, ìÿøüóë îëäó ÷ÿêìÿéÿ. Áóíëàðûí ñþùáÿòè ÷îõ óçóí ÷ÿêäè. Î, áåëÿ äåäè, áó áåëÿ äåäè. Àõûðû áó úöð øÿðò áàüëàäûëàð: Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð Õóäàéàð áÿéÿ éåääè ìàíàò âåðñèí âÿ åøøÿê ãàëñûí îíóí èõòèéàðûíäà. Ùÿð íÿ åëÿéèð åëÿñèí: éà ñàòñûí, éà ýèçëÿòñèí, éà íÿ _________ * Ýèðîâ 66 åëÿéèð åëÿñèí. Õóäàéàð áÿé äÿ êÿíäÿ ãàéûäûá õÿáÿð âåðñèí êè, åøøÿê êàðâàíñàðàäàí îüóðëàíûá. Ùÿðýàù Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ÷îõ àòûëûá äöøñÿ âÿ øûëòàã åëÿñÿ, Õóäàéàð àíä-àìàí è÷ñèí êè, ìèðîâîé ñóäà ÿðèçÿ âåðèá, êàðâàíñàðà÷ûäàí åøøÿéè èñòÿéÿð. ßýÿð Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè øÿùÿðÿ ýÿëèá, Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðäÿí ÿùâàëàòû ñîðóøñà, Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð àíä è÷ñèí, àìàí åëÿñèí êè, ùÿãèãÿòäÿ åøøÿê îüóðëàíûá; éÿíè Õóäàéàð áÿéèí áó èøäÿ ùå÷ ýöíàùû éîõäó. Áó úöð òÿäáèðè òþêÿí êèìè Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÷ûõäû åøèéÿ âÿ áèð ãÿäÿð éóáàíûá ýÿëäè îòóðäó âÿ úèáèíäÿí áèð áåøëèê âÿ èêè òÿêëèê ÷ûõàðäûá, ãîéäó Õóäàéàð áÿéèí ãàáàüûíà. Õóäàéàð ïóëó ýþòöðöá ãîéäó úèáèíÿ, áèð ãÿäÿð äèêÿëäè. Ñàü ÿëèíè Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðèí ãàáàüûíà óçàäûá äåäè: – Âåð ÿëèíè ìÿíÿ. Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ùÿì÷èíèí ñàü ÿëèíè âåðäè Õóäàéàð áÿéèí ÿëèíÿ. – Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìè, Àëëàù ñÿíèí îüëóíó ñàõëàñûí âÿ ñÿíè ñÿëàìÿò åëÿñèí. Àëëàù þç áèðëèéè õàòèðèíÿ ñÿíÿ áó ñþâäÿäÿ õåéèð âåðñèí. Û Õóäàéàð áÿé éåéèá ãàðíû òîõ âÿ éåääè ìàíàòû úèáèíÿ ãîéóá, àðõàéûí âÿ ðàùàò óçàíûá éàòäû. Éÿãèí êè, ÷îõäàíäû îíóí éóõóñó áó ýåúÿêè êèìè øèðèí îëìàìûøäû. Àììà äöíéàäà áÿçè âàõò, áÿëêÿ äÿ ÷îõ âàõò ÷îõ òÿÿúúöáëö èøëÿð èòòèôàã äöøöð. Ìÿñÿëà, èíäè áó ñààò áóðàäà Õóäàéàð êàòäà ëÿççÿòíÿí éûõûëûá éàòäû. Àììà åëÿ áó ñààò Äàíàáàø êÿíäèíäÿ ö÷ éåðäÿ ìàòÿì ãóðóëóáäó. Ö÷öíÿ äÿ Õóäàéàð áÿé þçö áàèñ îëóáäóð. Äîüðóäàí ÷îõ ýöëìÿëè ÿùâàëàòäû âÿ ÷îõ ãÿøÿíý ÿùâàëàòäû. Îíäàí þòðö ãÿøÿíý ÿùâàëàòäû êè, àäàì ýöëöð, öðÿéè à÷ûëûð. Éîõñà íÿéÿ ëàçûìäûð ãÿì âÿ ãöññÿ ýÿòèðÿí ùåêàéÿò?! Áÿëè, áó ñààò, åëÿ áó äÿãèãÿ, áó ýåúÿ ñÿùÿðÿ êèìè Äàíàáàø êÿíäèíäÿ ö÷ åâäÿ ìàòÿì ãóðóëóáäóð. Áèðè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åâèíäÿ, – íåúÿ êè, ìÿëóìäó, – áèðè Õóäàéàð áÿéèí þç åâèíäÿ âÿ áèðè äÿ Õóäàéàð áÿé èñòÿéÿí þâðÿòèí, éÿíè Çåéíÿáèí åâèíäÿ. Ùÿëÿ Õóäàéàð áÿé øÿùÿðäÿ ãàëìàëû îëñóí, êå÷ÿê Äàíàáàø êÿíäèíÿ âÿ Çåéíÿáèí ìàòÿìèíäÿí áàøëàéûá, äåéÿ-äåéÿ ýÿëÿê ÷ûõàã áàøà. Çåéíÿá ãûðõ-ãûðõ èêè éàøûíäà, êþê, äîëó âÿ ãàðàáóüäàéû áèð þâðÿòäèð. Èêè èë áóíäàí èðÿëè ÿðè Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð þëöá. Ãàëûáäû áèð îüëó Âÿëèãóëó, îí éåääè éàøûíäà, èêè äÿ ãûçû: Ôèççÿ éåääè éàøûíäà âÿ Çèáà äþðä éàøûíäà. 67 Çåéíÿá íÿ Çåéíÿá! Ùàíû èðÿëèêè Çåéíÿá? Îíó èêè èë áóíäàí ÿãäÿì* ýþðÿí èíäè ùå÷ òàíûìàç. Çåéíÿáè ýþðÿéäèíèç ÿðè Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí ñàüëûüûíäà. Äàíàáàø êÿíäèíäÿ Çåéíÿáèí àäû òÿê èäè ýþçÿëëèêäÿ. Çåéíÿá óøàãëûãäà áèð éåòèì ãûç èäè. Àììà ÷îõ ýþçÿëëèéè ñÿáÿáÿ áèáèñè àïàðûá þç åâèíäÿ ñàõëàäû, áó ãÿñä èëÿ êè, àëñûí þç îüëóíà. Ãÿðÿç, áèáèñèíèí îüëó þëäö âÿ Çåéíÿáèí àäû áèð åëÿ øþùðÿò òàïäû êè, åë÷è-åë÷è öñòäÿí òþêöëöá ýÿëÿðäè. Àíä è÷èðëÿð êè, áèð èëèí è÷èíäÿ Çåéíÿáèí îí äþðä ìöøòÿðèñè âàð èäè. Ùàìûñû äà àüûëëû-áàøëû éåðëÿðäÿí. Àõûðû ãèñìÿò áåëÿ ýÿòèðäè êè, Çåéíÿáè âåðäèëÿð Ùåéäÿðÿ; éÿíè ÷îõ éàõøû åëÿäèëÿð êè, âåðäèëÿð Ùåéäÿðÿ. Îíäàí þòðö êè, Ùåéäÿðèí àòàñû Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë êÿíäèí ìþòÿáÿð øÿõñëÿðèíäÿí áèðè èäè âÿ Çåéíÿáèí ãåéðè ìöøòÿðèëÿðèíäÿí íÿ äþâëÿòäÿ ÿñêèê èäè, íÿ äÿ ùþðìÿòäÿ. Çåéíÿá Ùåéäÿðÿ ýÿëÿíäÿí ö÷ èë ñîíðà Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë âÿôàò åäèá, äîããóç óëàü, äþðä-áåø áàø ãàðàìàë, èéèðìè ö÷ ãîéóí âÿ éåääè êå÷è âÿ èêè õàëâàð çÿìè ãîéóá ýåòäè. Ñþç éîõ, äþâëÿòèí éàðûñû ÷àòäû Ùåéäÿðÿ âÿ éàðûñû äà ãàðäàøû Ðçàéà. Áèð èëäÿí ñîíðà Ðçà þëäö âÿ Ùåéäÿð àòàñûíûí äþâëÿòèíÿ òÿê îëäó ìàëèê âÿ èøè ýÿëäèêúÿ áàøëàäû òÿðÿããè åëÿìÿéÿ. Àììà áóíóíëà áåëÿ, ñþç éîõ, õÿðúè äÿ àç äåéèëäè. ßââÿëà, àòàñûíûí âÿ ãàðäàøûíûí åùñàí âÿ Êÿðáÿëàéà ýþíäÿðìÿê õÿðúè âÿ ñîíðà þçö äÿ Êÿðáÿëàéà ýåäèá ãàéûäûá, ýåíÿ äàëû äöøäö. Íåúÿ äÿ äàëû äöøìÿñèí? Ùåñàá åëÿéèðäè êè, àòàñûíûí âÿ ãàðäàøûíûí íÿøëÿðèíè Êÿðáÿëàéà ýþíäÿðìÿêëèéÿ âÿ þç Êÿðáÿëàéà ýåòìÿêëèéèíÿ äöç èêè éöç ìàíàò õÿðúè ÷ûõûá. Àììà Àëëàù-òààëà ðÿùèì Àëëàùäûð. ×öíêè áó ïóëëàðû Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð ìöáàðÿê éîëäà õÿðúëÿìèøäè, ýåíÿ àõûðäà Àëëàù-òààëà þç ãöäðÿò ÿëè èëÿ Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí èøèíè äöçÿëòäè. Áåëÿ äöçÿëòäè êè, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð þëÿíäÿ þçöíÿ éåòìèø ìàíàò õÿðú ÷ûõäû âÿ áóíäàí ÿëàâÿ þâðÿòè Çåéíÿáÿ èêè éöç ÿëëè ìàíàò, îüëóíà éöç ãûðõ âÿ ùÿð ãûçûíà éöç ìàíàò ïóë ÷ûõìûøäû. Ãàëàí çÿìèëÿðèíè âÿñèééÿò åëÿäè þâðÿòèíÿ âÿ ãûçëàðûíà. Àììà ùÿéÿòè äÿ âåðäè îüëó Âÿëèãóëóéà. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí þëìÿéè þâðÿòè Çåéíÿá ö÷öí éåêÿ ìöñèáÿò îëäó. Àðòûã ãÿì âÿ ãöññÿ åëÿäè éàçûã þâðÿò ÿðèíèí þëìÿéèíÿ. Èíäè áó ñààò ùÿð úöìÿ àõøàìû ÿðèíèí ãÿáðèíèí öñòÿ ýåäèá, áèð éåêÿ ìÿðÿêÿ ãóðàð. Âàãåÿí àç-àç òàïûëàð áó úöð èñòÿêëè þâðÿò. Àììà áóíóíëà áåëÿ ________ * Ãàáàã, ÿââÿë 68 Çåéíÿá áèð òèêÿ íàøöêöðëöê åëÿìèð. Ãÿì âÿ ãöññÿ è÷èíäÿ ýåíÿ ùÿìèøÿ Àëëàùà øöêöð âÿ ñÿíà åëÿéèð êè, Àëëàù-òààëà îíà áèð ïàð÷à ÷þðÿê âåðèá, þçýÿëÿðÿ ìþùòàú åëÿìÿéèá. Âÿ áèð äÿ êè, åâëÿíìÿëè îüëó âÿ èêè ãûçû… Ýåíÿ Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí, áóíëàðûí ùàìûñûíûí øöêðöíö éåðèíÿ éåòèðìÿê ëàçûìäûð. Çåéíÿá îüëóíäàí éåðäÿí-ýþéÿ êèìè ðàçûäûð. Îíäàí þòðö êè, Âÿëèãóëó î èòàÿòè êè, àíàñûíà åëÿéèð, áÿëêÿ àòàñûíà åëÿìÿçäè. Âÿëèãóëó íÿèíêè àíàñûíà íèñáÿò, áÿëêÿ þçýÿëÿðÿ ýþðÿ äÿ àðòûã öçöéîëà îüëàíäû. Éÿãèí êè, àíàñû äåñÿ þë – þëÿúÿê, ãàë – ãàëàúàã. Àòàñû þëÿí ýöíäÿí áó ýöíêö ýöíÿ êèìè áèð åëÿ âàõò îëìàéûá êè, Âÿëèãóëó èøèíè-ýöúöíö áîøëóéóá, ìöñàùèáëÿðèíÿ ãîøóëóá ýÿçìÿéÿ âÿ êåôÿ ìÿøüóë îëñóí. Èíñàôÿí Âÿëèãóëó ÷îõ ìÿçëóì îüëàíäû. Èíäèéÿäÿê Çåéíÿá Âÿëèãóëóäàí áèð òöê ãÿäÿðè äÿ èíúèìÿìèøäè. Àììà àõûð âàõòäà èø áåëÿ ýÿòäè êè, Âÿëèãóëóéíàí àíàñûíûí àðàñû áÿðê äÿéäè. Èø áó úöð îëäó. Ýÿðÿê ÿùâàëàòû áàøäàí áàøëàéàã. Ìÿðùóì Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð èëÿ Õóäàéàð êàòäà áÿðê ðÿôèãäèëÿð. ßââÿë úàâàíëûãäàí òà Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð þëÿí ýöíÿ êèìè Õóäàéàð áÿé èëÿ îíóí àðàñûíäàí ãûë êå÷ìÿçäè. Úàí äåéèá úàí åøèäÿðäèëÿð. Ýåúÿ âÿ ýöíäöç ýÿçìÿêëÿðè áèð, éåìÿêëÿðè áèð, îòóðìàãëàðû áèð, äóðìàãëàðû áèð. Áóíëàðûí äîñòëóüó òà î éåðÿ ÷àòäû êè, õàëã áóíëàðäàí ëàï áÿäýöìàí îëäó. Áåëÿ êè, áóíëàðûí äîñòëóüóíó ùÿðÿ áèð òþâð áàøà äöøöðäö. Áèðè äåéèðäè êè, áóíëàð õÿëâÿòúÿ î òàéäàí* êàíäðàáàò ìàëû êå÷èðèá ñàòûðëàð. Àììà õåéð, áåëÿ äåéèëäè. Áó õÿéàë õàì õÿéàëäû. Î ñÿáÿáÿ êè, Õóäàéàð áÿéè áèëìèðÿì, àììà Ùåéäÿð ÿñëÿí àòà ìèíìÿéè áàúàðìàçäû. Õåéð, áó äåéèëäè. Áÿçè äÿ äåéèðäè êè, áóíëàð ãÿëï ïóë ãàéûðûðëàð. Âàãåÿí ÷îõ òÿÿúúöáëö øåéäèð. Äàíàáàø êÿíäè, ãÿëï ïóë?! Àéà, ýþðÿê Äàíàáàø êÿíäèíäÿ ùå÷ ñàü ïóëíàí ãÿëï ïóëà òÿôàâöò ãîéàðëàð? Ùå÷ òàíûðëàð ãÿëï ïóë íÿäèð âÿ ñàô ïóë íÿäèð? Õåéð, áåëÿ äåéèë. Âÿññàëàì êè, ùÿðÿ áèð úöð ýöìàí åäèðäè. Ãÿðÿç, õàëã íÿ ýöìàí åëÿéèð-åëÿñèí, àììà çàùèðÿí Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðíÿí Õóäàéàð áÿéèí äîñòëóüó ìþùêÿì äîñòëóüà îõøàéûðäû. Êå÷ìèø ýöíëÿðèí áèð ýöíö, ãûø ôÿñëè èäè. Ýåúÿäÿí ö÷-äþðä ñààò êå÷ìèøäè. Ùÿð èêè ðÿôèã, éÿíè ìÿðùóì Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð âÿ Õóäàéàð áÿé âÿ áóíëàðäàí ñàâàéû Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí ãîíøóëàðûíäàí áèð íå÷ÿ __________ * Àðàçûí î òàéû íÿçÿðäÿ òóòóëóð 69 êÿíäëè Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðýèëèí òþâëÿ îòàüûíäà îòóðóá ìÿøüóë èäèëÿð ñþùáÿòÿ. Ìÿëóìäóð, ãûøûí óçóí ýåúÿëÿðèíè éàòìàãíàí ãóðòàðìàã îëìàç. Îäóð êè, Äàíàáàø êÿíäèíäÿ àòàäàí-áàáàäàí ãàëìà áó áèð àäÿòäè, ùÿð ìÿùÿëëÿíèí àäàìëàðû, – ÷öíêè èíäè äÿõè áèð èø-ýöú éîõ, – áèð òþâëÿ îòàüûíà éûüûøûá, òà ýåúÿäÿí àëòû ñààò ýåäÿíÿ êèìè, äàíûøìàãíàí, äåìÿêíÿí, ýöëìÿêíÿí êå÷èðèðëÿð. ×îõ âàõò áåëÿ îëóð êè, áó îòóðàíëàðûí áèðèñè éàõøû ÿùâàëàòäàí, ùåêàéÿòäÿí íàüûë åäèð, õàëã äà ãóëàã àñûð. Áÿëè, Õóäàéàð áÿé áèð òÿðÿôäÿ âÿ Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð áèð òÿðÿôäÿ îòóðóá, ùåêàéÿòÿ ãóëàã àñûðäûëàð. Äàíàáàø êÿíäèíèí ìîëëàñû Ìîëëà Ïèðãóëó “Áÿõòèéàðíàìÿ” êèòàáûíäàí áèð ÿùâàëàò îõóéóðäó. Îòóðàíëàðûí ùàìûñûíûí ôèêðè ìîëëàäà èäè. Èòòèôàã äà áåëÿ äöøäö êè, ùàìàí èêè ðÿôèãëÿðèí èêèñèíèí þâðÿòëÿðè ùàìèëÿ èäè. Ùÿìèí ýåúÿ èêèñèíèí äÿ àüðûñû òóòìóøäó. Ùåêàéÿíèí øèðèí éåðè èäè. Òþâëÿíèí ãàïûñû úûðûëòû èëÿ à÷ûëäû. Òþâëÿéÿ èêè îüëàí óøàüû, áèð ãûç óøàüû ñîõóëóá, ýÿëäèëÿð êÿíäëèëÿðèí éàíûíà. ×öíêè òþâëÿ î ãÿäÿð èøûã äåéèëäè, óøàãëàð àõòàðäûãëàðû àäàìû ýèðÿí êèìè ýþðìÿäèëÿð. Àõûðû àäàìëàðûí è÷èíäÿí Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí áàøûíà äîëóøóá, áàøëàäûëàð áóíäàí ìóøòóëóã èñòÿìÿéÿ. – ßìè, ìóøòóëóüóìó âåð, áèð îüëóí îëäó. Âåð, âåð, ìóøòóëóüóìó âåð. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð ÿëèíè óçàòäû úèáèíÿ âÿ óøàãëàðûí ùÿðÿñèíèí îâúóíà áèð àç èéäÿ ãîéóá éîëà ñàëäû. Ìîëëà Ïèðãóëó âÿ êÿíäëèëÿð Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðÿ ýþç àéäûíëûüû âåðäèëÿð âÿ ìîëëà ýåíÿ áàøëàäû íàüëûíû. Õóäàéàð áÿé ùÿì÷èíèí ðÿôèãèíÿ ìöáàðÿêáàäëûã âåðèá, áèð ãÿäÿð úóìäó ôèêðÿ, ñîíðà öçöíö òóòóá Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðÿ ñÿìò âÿ ÿëèíè îíà òÿðÿô óçàäûá ÷àüûðäû. Ìîëëà ñÿñèíè êÿñäè êè, ýþðñöí íÿ äåéèð Õóäàéàð áÿé. – Ãàðäàø, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð, ÿëèíè âåð ìÿíÿ. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð ÿëèí óçàòäû Õóäàéàð áÿéÿ. ×öíêè ùÿð èêè ðÿôèã áèð-áèðèíäÿí áèð àç óçàã îòóðìóøäóëàð, ÿë-ÿëÿ âåðÿíäÿ ùÿð èêèñè áèð ãÿäÿð äèêÿëìèøäè. ßë-ÿëÿ âåðÿí êèìè Õóäàéàð áÿé áàøëàäû: – Ãàðäàø, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð, ìÿíèì ÿçèçèì âÿ èêè ýþçöìöí èøûüû! Ñÿíèí îüëóí îëäó, Àëëàù îíó ñÿíÿ ÷îõ ýþðìÿñèí þç áèðëèéè õàòèðÿñèíÿ. Ãàðäàø, èíäè áó ñààò åëÿ ìÿíèì äÿ þâðÿòèì àéàã öñòÿäè. Ýÿðÿê êè, þçöí äÿ áèëèðñÿí. Ãàðäàø, ýÿë åëÿ îòóðàíëàðûí éàíûíäà ÿùä áàüëàéàã. ßýÿð èíäè õÿáÿð ýÿòèðäèëÿð êè, ìÿíèì äÿ îüëóì îëóáäó, îíäà áóíëàðûí ùÿð èêèñèíèí ãàðäàøëûã ñèüÿñèíè îõóðóã. Îíëàð äà áèçèì êèìè ãàðäàø îëñóíëàð. Éà õåéð, ìÿíèì ãûçûì îëäó, ñèüÿñèíè îõóäóá âåðÿê ñÿíèí îüëóíà. 70 Ìîëëà ùàìûäàí ãàáàã þç ðàçû÷ûëûüûíû èçùàð åäèá âÿ Õóäàéàð áÿéèí áó òÿêëèôèíè àðòûã áÿéÿíèá äåäè: – Çè ùÿð òÿðÿô êè øÿâÿä êöøòÿ ñóäè-èñëàìÿñò. ×îõ ýþçÿë, ÷îõ éàõøû. Ùÿð òÿðÿô, éÿíè ùÿð íåúÿ îëìóø-îëñà, èñëàìûí ìÿñëÿùÿòèäèð. ×îõ ýþçÿë, ÷îõ ýþçÿë. Ìîëëà Ïèðãóëó áèëäè êè, äåäèéè ôÿðäè ùå÷ êÿñ áàøà äöøìÿéÿúÿê; ÿýÿð äöøñÿëÿð äÿ éàõøû ìÿíàäà áàøà äöøÿúÿêëÿð. Éÿíè áó ñþâäÿíèí ùÿð áèð òÿðÿôè èñëàìûí ìÿñëÿùÿòèäèð. Ìîëëà, èñëàìäàí ìóðàä þçöíö íÿçÿðäÿ òóòóðäó; ÷öíêè î ýþðöðäö êè, åëÿ äÿ îëñà ñèüÿ îõóäóá îíà àüûç øèðèíëèéè âåðÿúÿêëÿð, áåëÿ äÿ îëñà âåðÿúÿêëÿð. Ñþç éîõ, ùÿð íåúÿ îëìóø-îëñà, àõóíäà õåéèðäè. Áÿëè, ÿùä áàüëàíäû âÿ õÿáÿð ýÿëäè êè, Õóäàéàð áÿéèí ãûçû îëäó. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð îüëóíóí àäûíû ãîéäó Âÿëèãóëó, Õóäàéàð áÿé ãûçûíûí àäûíû ãîéäó Ýöëñöì. Ùàìàí ýåúÿ Ìîëëà Ïèðãóëó Ýöëñöìöí ñèüÿñèíè îõóäó Âÿëèãóëóéà. Áó ÿùâàëàòäàí ñîíðà Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðíÿí Õóäàéàð áÿéèí àðàñûíäà îëàí ìåùðèáàí÷ûëûã äÿõè äÿ àðòäû. Áåëÿ êè, áóíëàð îëäóëàð ëàï ñÿäàãÿòëè äîñò âÿ ëàï éàâûã ãîùóì. Áó îíóí åâèíäÿ, î áóíóí åâèíäÿ. Éÿãèí êè, äîüìà ãàðäàø äà áó òþâð ðÿôòàð åëÿìÿçäè, íåúÿ êè, áóíëàð åäèðäèëÿð. Òà Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð þëÿí ýöíÿ êèìè áó ðÿôèãëÿðèí ìÿùÿááÿòè âÿ ðÿôàãÿòè áèð òöê ãÿäÿðè äÿ ïîçóëìàäû. Áóíëàðûí áó úöð äîñòëóãëàðûíûí ìöãàáèëèíäÿ úàìààò éÿãèí åëÿìèøäè êè, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí þëìÿêëèéè ýÿðÿê Õóäàéàð áÿéÿ àðòûã òÿñèð åëÿñèí. Àììà Õóäàéàð áÿé ýþçöíÿ äþíäöéöì áåëÿ ðÿôòàð åëÿäè êè, õàëã ëàï ùåéðàí ãàëäû. Áåëÿ êè, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí úàíû àüçûíäàí ÷ûõàí êèìè Õóäàéàð áÿé Çåéíÿáèí éàíûíà àäàì ýþíäÿðäè êè, ìÿáàäà-ìÿáàäà þçýÿñèíÿ äèë âåðÿ âÿ þçýÿñèíÿ ÿðÿ ýåäÿ. Íèéÿ? Îíäàí þòðö êè, ýóéà Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð îíà, éÿíè Õóäàéàð áÿéÿ âÿñèééÿò åäèá êè, Çåéíÿáè î þçö àëñûí, ãîéìàñûí þçýÿ íàìÿðäÿ ÿðÿ ýåòñèí. Åëÿ êè, áó ñÿäà êÿíä àðàñûíäà øþùðÿò òàïäû, õàëã ùàìû áàøà äöøäö êè, ìÿðùóì Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðíÿí Õóäàéàð áÿé íÿ ãÿëï ïóë ãàéûðûðìûøëàð, íÿ äÿ êàíäðàáàò ìàëû î òàéäàí-áó òàéà êå÷èðèðìèøëÿð. Ùàìû áàøà äöøäö êè, áó ðÿôèãëÿðèí ìÿùÿááÿòè íÿèíêè áèð-áèðèíÿ èìèø, áÿëêÿ áèðáèðèíèí þâðÿòèíÿ èìèø. Êèì íÿ áèëñèí, áÿëêÿ Õóäàéàð áÿé þëñÿéäè, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð äÿ îíóí þâðÿòèíè èñòÿéÿúÿêäè. Çåéíÿá Õóäàéàð áÿéèí åë÷èñèíÿ úàâàá âåðäè êè, ãîé Õóäàéàð áÿé àíãûðñûí òàéûíû òàïñûí; Çåéíÿá îíóí òàéû äåéèë, îíó ãàïûñûíäà ùå÷ íþêÿð 71 äÿ ñàõëàìàç. Çåéíÿá Õóäàéàð áÿéÿ îíäàí þòðö áó úàâàáû âåðäè êè, ÿââÿëà, ÿðèíèí áÿäÿíè ãÿáðèí è÷èíäÿ áÿëêÿ ùå÷ ñîéóìàìûøäû. Îíà íÿ ëàçûì îëìóøäó éàñäàí ÷ûõìàìûø, ÿð äàëûíúà äöøñöí? Èêèíúè, îíäàí þòðö áó úàâàáû âåðäè êè, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð þëÿí êèìè Çåéíÿáÿ èêè ëÿéàãÿòëè éåðäÿí ìöøòÿðè ÷ûõäû. Áèðè Äàíàáàø êÿíäèíèí ìþòÿáÿðè âÿ ñàéûëàíû Ùàúû Ùÿìçÿ âÿ áèðè äÿ ×ÿð÷èáîüàí êÿíäèíèí ãëàâàñû Õàëûãâåðäèáÿé. Áóíëàðûí ùÿð èêèñèíÿ Çåéíÿá úàâàá âåðäè êè, îíóí ÿðÿ ýåòìÿê õàùèøè éîõäóð. Ö÷öíúö äÿ Çåéíÿá îíäàí þòðö Õóäàéàð áÿéÿ áó úàâàáû âåðäè êè, íåúÿ þâðÿò îëà, – éà êàñûá, éà äþâëÿòëè, éà úàâàí, éà ãîúà, éà ýþé÷ÿê, éà ÷èðêèí, – ðàçû îëàð éöç èë ÿðñèç ãàëñûí, àììà öçöíö Õóäàéàð áÿéèí àäàìà îõøàìàç öçöíÿ âÿ èðè áóðíóíà ñöðòìÿñèí. Áó ñþçëÿð Çåéíÿáèí þç ñþçëÿðè èäè êè, Õóäàéàð êàòäàíûí åë÷èñèíÿ äåìèøäè. Õóäàéàð áÿé Çåéíÿáäÿí ùÿëÿ öìèäèíè ëàï êÿñìÿäè: ýåíÿ ýöìàí åëÿéèðäè êè, áÿëêÿ áèð òþâðíÿí éóìøàëà âÿ èïÿ-ñàïà ýÿëÿ. Âÿ áèð äÿ àðòûã öìèä Âÿëèãóëóéà áàüëàìûøäû. Î áèëèðäè êè, Âÿëèãóëó ÷îõäàíäûð Ýöëñöìöí îäóíà àëûøûá; ùÿëÿ àõûð âàõòà òîé ôèêðèíÿ äöøöáäöð. Ïÿñ áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ýåíÿ öìèä âàð èäè, éÿíè Õóäàéàð áÿéèí öìèäè âàð èäè êè, Âÿëèãóëó àíàñûíû áèð òþâðíÿí, áèð ôÿíäíÿí éîëà ýÿòèðÿ. Çåéíÿáèí ÿðÿ ýåòìÿêëèê ôÿãÿðÿñè Âÿëèãóëóíóí ÿââÿëëÿð ùå÷ âåúèíÿ ýÿëìÿçäè. Îíà íÿ äÿõëè âàð? Àíàñû êèìÿ ýåäÿúÿê ýåòñèí; àíúàã îíóí éàðû Ýöëñöì ñàü îëñóí. Âàãåÿí Âÿëèãóëó íèøàíëûñûíà ëàï àøèã îëìóøäó, àðòûã ìÿùÿááÿòè âàð èäè. Àììà èøëÿð áåëÿ ýÿòèðäè êè, Çåéíÿáèí Õóäàéàð áÿéÿ éîõ úàâàáû ýåäÿí êèìè Õóäàéàð áÿé õÿáÿð âåðäè êè, ÿââÿëà, äÿõè ãûçûíû âåðìÿê èñòÿìèð Âÿëèãóëóéà âÿ áèð äÿ Çåéíÿáÿ âÿ Âÿëèãóëóéà ñèôàðèø ýþíäÿðäè êè, ìÿðùóì Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí îíà, éÿíè Õóäàéàð áÿéÿ èêè éöç ìàíàò ùþúúÿòëè áîðúó âàð, òåçëèêíÿí äöçÿëäèá âåðñèíëÿð êè, äÿõè øèêàéÿòìèêàéÿò îëìàñûí. Çåéíÿá Õóäàéàð áÿéÿ úàâàá ýþíäÿðäè êè, ÿýÿð î ãûçûíû Âÿëèãóëóéà âåðìÿê èñòÿìèð, ùå÷ î äà îíóí ãûçûíû àëìûð îüëóíà. Âÿ áèð äÿ êè, ÿýÿð Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí îíà èêè éöç ìàíàò áîðúó âàð, êàüûçûíû ãîéñóí äèâàíà, äèâàíäàí äà ïóëóíó àëñûí. Âÿëèãóëóíóí áó ÿùâàëàòäàí ùå÷ õÿáÿðè éîõ èäè; ÷öíêè î ýöíö Âÿëèãóëó ÷þëäÿ èäè, çÿìèéÿ òîõóì ñÿïèðäè. ×þëäÿí åâÿ ãàéûäûá âÿ ìàëëàðû òþâëÿéÿ ãàòûá ýèðäè åâÿ âÿ àíàñûíû äèëõîð ýþðöá, òÿÿúúöáëÿ ñÿáÿáèíè ñîðóøäó. Çåéíÿá áóúàãäà äèç öñòÿ îòóðóá, ÿëèíäÿ úîðàá òîõóéóðäó. Çàùèðÿí ÷îõ ãÿìýèí ýþðñÿíèðäè. Çåéíÿáèí ñîë ñÿìòèíäÿ Ôèççÿ ãûçû éàíûíû âåðèá éåðÿ, äèããÿò èëÿ áàõûðäû àíàñûíûí öçöíÿ. Êÿíàðäà ãóðó éåðäÿ Çèáà ãûçû 72 þç-þçöíÿ áèð çàä îéíàéûðäû. Âÿëèãóëó è÷ÿðè ýèðÿí êèìè Çåéíÿá áèð áàõäû îüëóíóí öçöíÿ, ýåíÿ áàøûíû ñàëäû àøàüû âÿ ñàü ÿëè èëÿ ÷àðüàòûíû ýþçëÿðèíèí öñòÿ àïàðàí êèìè Âÿëèãóëó áàøà äöøäö êè, àíàñû àüëàéûð. Âÿëèãóëó ýÿëèá îòóðäó áèð ñÿìòäÿí âÿ ãû÷ëàðûíû óçàäûá, éîðüóí àäàì êèìè äàéàíäû äèâàðà. – Àíà, íÿ ãàéûðûðñàí, àüëàéûðñàí? Çåéíÿá áàøûíû ãàëäûðäû îüëóíà ñÿìò. Ýþçëÿðèíèí éàøû ñöáùöí øåùè êèìè êèïðèêëÿðèíè èñëàòìûøäû. – Õåéð, áàëà, àüëàìûðàì. Íèéÿ àüëûéûðàì? Ýþðöêÿí áóäóð êè, Çåéíÿá úèääè-úÿùä åëÿéèðäè àüëàìàüûíû áöðóçÿ âåðìÿñèí êè, îüëóíóí öðÿéè ñûõûëñûí. Àììà ñÿñèíäÿí ÿëöñòö äóéìàã îëàðäû êè, Çåéíÿá ÷îõ àüëàéûáäû. Ôèççÿ äèêÿëèá îòóðäó âÿ öçöíö òóòóá ãàðäàøûíà âÿ äîëóõñóíóá äåäè: – Äàäàø, âàëëàù, àíàì éàëàí äåéèð. Àíàì áàéàãäàíäû åëÿ àüëûéûð. Åëÿ áèç ùàìûìûç àüëûéûðûã. Áàéàã… Ãûçûí ýþðöêöð êè, ýåíÿ ñþçö âàð èäè äåñèí, àììà àíàñû ãîéìàäû. – Éàõøû, éàõøû, áèëäèëÿð òà. Éàëàí äàíûøìà. Éîõ, âàëëàù, Âÿëèãóëó, áèð çàä éîõäó. Åëÿ òÿê ãàëäûì, áèð àç öðÿéèì ñûõûëäû, àüëàìàüûì òóòäó; éîõñà áèð øåé éîõäó. – Àíà, ìÿí äåéèðÿì ñÿíèí éàñûí ãèéàìÿòÿ êèìè ãóðòàðìûéàúàã. Ðÿùìÿòëèéèí ãûçû, áó ãÿäÿð äÿ àüëàìàã îëàð ñÿí àüëûéûðñàí? Áèð áàõ ýþð äàäàøûì íå÷ÿ èëäè þëöáäö. – Äàäàø, áèð àðâàä ýÿëäè, äåäè ÿìèí Ýöëñöìö âåðìèð ñÿíÿ, îíóí÷öí àüëàäû. Çåéíÿá áÿðê àúûãëàíäû Ôèççÿíèí öñòöíÿ: – Äóð èòèë úÿùÿííÿìÿ, ôèççÿ! Äóð, äóð ýåò! Ôèççÿ àéàã öñòÿ äóðóá, ýåíÿ îòóðäó éåðÿ. Âÿëèãóëó ÷îõ òÿÿúúöá èëÿ öçöíö òóòäó àíàñûíà: – Àíà, âàëëàù ñÿíèí ñþçöí âàð, àììà áèëìèðÿì íÿ ñÿáÿáÿ äåìèðñÿí. Áó íÿ ñþçäó êè, Ôèççÿ äåéèð? Áóðà ýÿëÿí àðâàä êèì èäè? – Áóðà ýÿëÿí àðâàä Ñÿêèíÿ õàëà èäè; Õóäàéàð áÿé ýþíäÿðìèøäè. Äåéèð êè, Õóäàéàð áÿé äåéèð, ÿââÿëà, ãûçûìû âåðìèðÿì Âÿëèãóëóéà âÿ áèð äÿ ýóéà Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí ìÿíÿ èêè éöç ìàíàò áîðúó âàð, âåðñèíëÿð êè, øèêàéÿò-çàä îëìàñûí. Îí äÿãèãÿ àíà âÿ îüóë ùÿð èêèñè ñàêèò îëäóëàð. Ôèççÿ äÿ èðÿëèêè éåðèíäÿ éàíûíû éåðÿ âåðèá, òÿÿúúöá èëÿ áàõûðäû ýàù àíàñûíûí âÿ ýàù ãàðäàøûíûí öçöíÿ. Çèáà áóúàãäà áèð çàä îéíàäûá þç-þçöíÿ îõóéóðäó. 73 Âÿëèãóëóéà Çèáàíûí îõóìàüû ÷îõ íàõîø ýÿëäè; ÷öíêè åëÿ îíñóç äà îíóí ãàøãàáàüû àúûãëû ýþðñÿíèðäè. Àíúàã áÿùàíÿ àõòàðûðäû ùèðñèíè áöðóçÿ âåðñèí. Âÿëèãóëó Çèáàíûí öñòÿ áó òþâð àúûãëàíäû. – Èòèí ãûçû èò, ñÿí äÿ âàõò òàïäûí îõóìàüà! Áèçèì êåôèìèçÿ áàõ, áóíóí êåôèíÿ áàõ. Úÿùÿííÿì îë ãîé ýåò åøèéÿ! Çèáà ãàðäàøûíûí ñÿñèíè åøèòúÿê äèê ãàëõäû àéàã öñòÿ âÿ àíàñûíà ñÿìò áàõûá, ùÿð èêè ÿëèíè öçöíÿ àïàðûá, áàøëàäû àüëàìàüû. Áó àüëàìàãëûüû èëÿ ýöéà Çèáà àíàñûíäàí êþìÿê èñòÿéèðäè. Ãûç éÿãèí áèëèðìèø êè, àíàñû êþìÿéÿ ýÿëÿúÿê. – Áàëà, àüëàìà-àüëàìà, ýÿë éàíûìà, ýÿë. Áèçèì ÷ûðàüûìûç î âÿäÿ êå÷äè êè, àòàíûç þëäö. Ýÿë, ýÿë, ýÿë îòóð éàíûìäà… Âÿëèãóëó áèð ñþç äàíûøìàéûá, áàøûíû ñàëìûøäû àøàüû âÿ ÿëèíäÿ áèð ÷þï îéíàäûðäû. Ôèççÿ áàúûñû Çèáà êèìè ÿëëÿðèíè ýþçëÿðèíèí öñòÿ ãîéóá, ùÿì÷èíèí àüëàìàüà áàøëàäû. Âÿëèãóëó öçöíö àíàñûíà ÷þíäÿðèá ñóàë åëÿäè: – Àíà, áÿ ñÿí Ñÿêèíÿ õàëàéà íÿ úàâàá âåðäèí? Àíàñû áèð úàâàá âåðìÿäè… Óøàãëàð ñÿñëÿðèíè êÿñèá, éàâûãëàøäûëàð àíàëàðûíûí éàíûíà. Çèáà êå÷èá îòäó àíàñûíûí ãóúàüûíäà. Ôèççÿ äÿ ñàü òÿðÿôäÿí àíàñûíû ãóúàãëàéûá, òÿÿúúöáëÿ áàõûðäû ãàðäàøûíûí öçöíÿ. Çåéíÿá áèð úàâàá âåðìÿäè; àììà Âÿëèãóëó äÿõè áÿðê ñÿñ èëÿ äöáàðÿ ñîðóøäó: – Àõû ìÿí ñÿíäÿí ñþç õÿáÿð àëûðàì. Ãóëàãëàðûí êàðäû, åøèòìèðñÿí? – Íÿ äåéÿúÿêäèì?! Äåäèì êè, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí ÿýÿð îíà áîðúó âàð, ãîé êàüûçûíû ãîéñóí äèâàíà. Çåéíÿá ñàêèò îëäó âÿ Âÿëèãóëó äöáàðÿ ñóàë åëÿäè: – Åëÿ áèðúÿ áó? – Áÿ äÿõè íÿ îëàúàã êè? – Èíäè ñÿí áèëìèðñÿí ìÿí ñÿíäÿí íÿ ñîðóøóðàì, àíà? – Áàëà, ñÿí ñîðóøäóí, ìÿí äÿ úàâàá âåðäèì. Òà äÿõè ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? – Áÿ Ýöëñöìäÿí éàíà íÿ úàâàá âåðäèí? – Ìÿí íÿ úàâàá âåðÿúÿêäèì?! Ýöëñöìöí ìÿí âÿêèëè äåéèëÿì êè! Àòà âåðìÿéÿíäÿí ñîíðà äÿõè ìÿí íÿ äåéÿúÿéÿì? Äåäèì êè, ÿýÿð î ãûçûíû ìÿíèì îüëóìà âåðìÿê èñòÿìèð, ìÿí äÿ ùå÷ àëìûðàì. Äàùà íÿ äåéÿúÿêäèì? Âÿëèãóëó çàùèðÿí àðòûã ãåéçëÿíäè âÿ áó úöð àíàñûíà äåäè: – Éàõøû, áÿ ñÿí áèëèðñÿí êè, Ýöëñöìÿ âÿêèëëèê åëèéÿ áèëìÿçñÿí, ïÿñ ìÿíÿ íåúÿ âÿêèëëèê åäèðñÿí? 74 Çåéíÿá òÿÿúúöá èëÿ úàâàá âåðäè: – Àõû ñÿí ìÿíèì îüëóìñàí. Ýöëñöì ìÿíèì êè, ãûçûì äåéèë. – Éàõøû äåéèðñÿí, àíà. Àììà îüóë ãÿäðè áèëÿí àíûéà, ýÿëèí ãûçäàí èðÿëèäèð. Ñÿí áó ñþçëÿðè íàùàã éåðÿ äåéèðñÿí. Âÿëèãóëó ñþçö áåëÿ ýÿòèðäè êè, Çåéíÿá úàâàá òàïìàäû äåñèí. Äöáàðÿ Âÿëèãóëó áàøëàäû: – Èíäè êè, áåëÿäèð, ìÿí ýÿðÿê àéðûëàì. Ìÿí ýþðöðÿì êè, ñÿíèíëÿ éîëà ýåäÿ áèëìèéÿúÿéÿì. Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Ìÿíè åëÿ àéûð. Ãîéóí ýåäèì þçýÿ éàíäà îëóì. Çåéíÿá àüëàéà-àüëàéà öçöíö òóòäó Âÿëèãóëóéà: – Áàëà, Âÿëèãóëó, éàäûíäàäû êè, àòàí þëÿíäÿ ñÿí ìÿíÿ òÿñêèíëèê âåðèðäèí êè, àíà, àüëàìà, ìÿí áèð äÿãèãÿ ãîéìàðàì ñÿíèí öðÿéèí ñûõûëñûí? Ïÿñ íèéÿ ñþçöíöí öñòÿ äóðìóðñàí? – Àõû áèð ñÿí ìÿíèì öðÿéèìè ñûõìà êè, ìÿí äÿ ñÿíèí öðÿéèíè ñûõìàéûì. – Áàëà, ãàäàí àëûì, ìÿí íèéÿ ñÿíèí öðÿéèíè ñûõûðàì? Õóäàéàð áÿé Ýöëñöìö âåðìèð, ìÿí áåëÿ ñÿíÿ Ýöëñöìäÿí éàõøû ãûç àëàðàì. Äÿõè öðÿéèíè íèéÿ ñûõûðñàí? – Âàëëàù, àíà, ìÿí îíó-áóíó áèëìèðÿì; ýÿðÿê êèøèíèí ïóëóíó âåðÿñÿí, åëÿ áó ñààò àïàðûá âåðèì. Êèøèíèí ñþçö ùàãäûð. Ìÿíèì éàäûìäàäûð àòàìûí îíäàí áîðú åëÿìÿêëèéè. – Áàëà, ÷îõ äà éàäûíäàäûð. Èíäè ìÿíèì ùàíû èêè éöç ìàíàòûì êè, âåðèì àïàðàñàí Õóäàéàð áÿéÿ? Âÿëèãóëó ãåéçíÿí âÿ ÷ûüûðà-÷ûüûðà âÿ ñàü ÿëèíè þë÷ÿ-þë÷ÿ äåéèð: – Éîõ, îëìàç, ýÿðÿê âåðÿñÿí! Áó ñààò ýÿðÿê âåðÿñÿí!.. Âÿëèãóëó ñþçöíö äåéèá úàâàáûíû ýþçÿòäÿìÿäè âÿ àéàüà äóðóá, çîüàë àüàúûíû ÿëèíÿ ýþòöðöá, ãàïûëàðû ÷ûðïäû áèð-áèðèíÿ âÿ ÷ûõäû ýåòäè. Ôèççÿ âÿ Çèáà ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá, ùÿð èêèñè àüëàìàãäà èäè; ÷öíêè ùå÷ îëìàç êè, àíà àüëàñûí, áàëàúà áàëàëàð àüëàìàñûíëàð. Çåéíÿá äÿ, ñþç éîõ, àüëàéûðäû; íÿèíêè ìÿùç îüëóéíàí ñþçÿ ýÿëìÿê öñòÿ; õåéð, àíúàã êå÷ÿí ýöíëÿðè, ýþçÿë ýöíëÿðè, õîø ýöíëÿðè éàäûíà äöøìöøäö. Âàãåÿí Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð áèð äÿôÿ îíóí öñòöíÿ áó òþâð ãàáàðìàìûøäû. ßýÿð ãàáàðìûøäû äà, äþéöá ñþéìöøäö äÿ, éåðèíäÿ äþéöá ñþéìöøäö. Çåéíÿáèí èøè ÷îõ ÷ÿòèí éåðÿ ýÿëäè äàéàíäû. Åâ ãàðàíëûã, óøàãëàð àú, áèð òèêÿ àøäàí-çàääàí áèøèðèá, ãàëäû îúàãäà ñîéóäó. Ìàëëàð ãàëäû àú, ñóñóç. Âÿëèãóëó äà êè, ÷ûõäû ãîéäó ýåòäè. Êèì íÿ áèëñèí íÿ âàõò ýÿëÿúÿê ÷þðÿéÿ?! 75 Èíñàôÿí Çåéíÿáèí èøè ÷îõ ÷ÿòèí éåðÿ äàéàíäû; ÷öíêè ýþðöðäö áó èø àñàíëûãíàí ãóðòàðìàéàúàã. Õóäàéàð êàòäà îðäàí î úöð ñèôàðèø åäèá, Âÿëèãóëó äà áó òÿðÿôäÿí áàøëàéûá øûëòàüû âÿ äàâà-ìÿðÿêÿíè. Çåéíÿá äÿ ùàðàäàí èêè éöç ìàíàòû äöçÿëäèá âåðÿúÿê? Éÿíè, ñþç éîõ, èñòÿñÿ âåðÿð. Ùÿð÷ÿíä èíäè áó ñààò îíóí î ãÿäÿð íÿãä ïóëó éîõäó; àììà, ñþç éîõ, èñòÿñÿ ìöðóðíàí äöçÿëäÿð. Àëëàù Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðÿ ðÿùìÿò åëÿñèí, àçäàí-÷îõäàí ãîéóáäóð. Àììà ñþç áóðàñûíäàäûð êè, Çåéíÿáèí ÿòèíè êÿñÿñÿí, èêè éöç ãÿïèê äÿ âåðìÿç Õóäàéàð áÿéÿ; ÷öíêè î ÷îõ éàõøû òàíûéûð Õóäàéàð áÿéè. Õåéð, âåðìÿç. Áèð ãÿïèê äÿ âåðìÿç êè, ýþçöíöí îéóíà ãîéñóí. Çåéíÿá ãàðàíëûãäà îòóðóá, áó òþâð ôèêðÿ úóììóøäó. Ãûçëàðû äà àüëàìàãäàí áèð àç ñàêèò îëóá, öçëÿðèíè ãîéìóøäóëàð àíàëàðûíûí äèçèíèí öñòÿ. Äöç èêè ñààò àíà âÿ áàëàëàð áó ùàëÿòäÿ îòóðìóøäóëàð. Àõûðû ãàïû à÷ûëäû. Çåéíÿá åëÿ áèëäè Âÿëèãóëóäó. Áèð àç öðÿéè à÷ûëäû. Àõ àíà, íÿ ýþçÿë çàäñàí! Ýþðöêöð êè, ãûçëàð äà áó úöð ýöìàí åäèðäèëÿð; ÷öíêè ùÿð èêèñè áàøëàðûíû ãàëõûçûá, áàõäûëàð ãàïûéà ñÿìò. Àììà åâÿ ýèðÿí øÿõñèí ïàïàüû Âÿëèãóëóíóí ïàïàüûíäàí éåêÿ ýþðñÿíèðäè. Çåéíÿá áàøà äöøäö êè, áó îüëó äåéèë. Îäóð êè, áèð àç âàùèìÿ èëÿ õÿáÿð àëäû: – Ýÿëÿí, êèìñÿí? Åâÿ ýèðÿí øÿõñ ãëàâàíûí éàñîâóëó Ãàñûìÿëè èäè. Ãàñûìÿëè þçöíö íèøàí âåðìÿìèø òÿÿúúöáëö ñîðóøäó: – Áó íÿäè, åâ íèéÿ áåëÿ ãàðàíëûãäû? Éÿãèí êè, ñïè÷êÿíèç éîõäó? Çåéíÿá äöáàðÿ ñîðóøäó: – Äàäàø, åâèí ãàðàíëûã îëìàüûíäà ñÿíèí íÿ èøèí âàð? Ñþçöíö äå, ÷ûõ ýåò! Ãàñûìÿëè áåëÿ úàâàá âåðäè: – Õàëà, ãëàâà Õóäàéàð áÿéèí øèêàéÿòèíÿ ýþðÿ îüëóí Âÿëèãóëóíó òóòóá ãàòäû äàìà. Ìÿíè ýþíäÿðäè ñÿíÿ õÿáÿð âåðèì êè, ñÿí Õóäàéàð áÿéè ðàçû åëÿìèéèíúÿ îüëóíó äàìäàí ÷ûõàðìûéàúàã. Âÿññÿëàì. Ãàñûìÿëè ùÿëÿ ñþçëÿðèíè äåéèá ãóðòàðìàìûøäû, Ôèççÿ èëÿ Çèáà àüëàìàüà áàøëàäûëàð. Éàñîâóë ñþçöíö òàìàì åëÿéèá âÿ èêè äÿãèãÿ äÿ äàéàíûá ÷ûõûá ýåòäè. Èíäè ïÿñ Çåéíÿá áàøûíà íÿ êöë ÿëÿñèí? Èíäè ïÿñ Çåéíÿá áàøûíà ùàðàíûí äàøûíû ñàëñûí? Éàçûã þâðÿò ýåúÿíè ñÿùÿðÿ êèìè àüëàìàãëûã èëÿ êå÷èðèáäè. 76 Ñÿùÿð Ñÿêèíÿ õàëà õÿáÿð âåðäè êè, Õóäàéàð êàòäà ýåòäè øÿùÿðÿ íÿ÷ÿðíèêÿ äÿ àëàúàüûíäàí éàíà øèêàéÿò åëÿñèí. Áó ÿùâàëàò ùàìàí ýöí îëóá êè, Õóäàéàð áÿé ñöáù òåçäÿí ýÿëèá, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéèíè àëûá àïàðäû øÿùÿðÿ.  Èíäè, ñþç éîõ, êÿíàðäàí áàõàí Õóäàéàð áÿéè ìÿçÿììÿò åëÿéèð. Àììà õåéð, áóðàäà ÿñëà âÿ ãÿòè ìÿçÿììÿò éåðè éîõäó. ßýÿð äóðàã èíñàôíàí äàíûøàã, ùàããû èòèðìÿéÿê, ýÿðÿê ùå÷ Õóäàéàð áÿéè ýöíàùêàð òóòìàéàã. Äîüðóäóð, áó ãèéëö-ãàëûí ùàìûñûíà áàèñ Õóäàéàð áÿéäè; àììà Õóäàéàð áÿéèí ãÿñäè î äåéèë êè, õàëãûí åâèíÿ ìÿðÿêÿ ñàëñûí. Õóäàéàð áÿéèí òÿê áèðúÿ ãÿñäè âàð. Îíóí ãÿñäè ìÿùç Çåéíÿáè àëìàãäû; éîõñà áó êèøè íÿ Çèáàíûí âÿ Ôèççÿíèí àüëàìàüûíà ðàçûäûð, íÿ äÿ Çåéíÿáèí öðÿéèíèí ñûõûëìàüûíû èñòÿéèð. Õóäàéàð áÿé Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéèíè ãÿñäíÿí ñàòìàäû êè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè Êÿðáÿëà çèéàðÿòèíäÿí ãàëñûí. Õåéð, Àëëàù åëÿìÿñèí. Õóäàéàð áÿéèí Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéíÿí äöøìÿí÷èëèéè éîõäóð êè! Õåéð, áåëÿ äåéèë. Õóäàéàð áÿé åøøÿéè î ñÿáÿáÿ ñàòäû êè, îíà áåø-àëòû ìàíàò ïóë ëàçûì èäè. Ïóë äà îíäàí þòðö ëàçûì èäè êè, áèð êÿëëÿ ãÿíä âÿ áèð ýèðâÿíêÿ ÷àé àëàúàã èäè. Ãÿíäè âÿ ÷àéû äà îíäàí þòÿðè àëûðäû êè, ãàçûéà âåðÿúÿê èäè. Ïÿñ áóíëàðûí ùàìûñûíäàí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, Õóäàéàð áÿéèí ìÿùç áèðúÿ ãÿñäè âàð. Îíóí ãÿñäè àíúàã åâëÿíìÿêäèð; éÿíè Çåéíÿáè àëìàãäûð. Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ Õóäàéàð áÿéèí áó òþâð ùÿðÿêÿòèíÿ ùå÷ âÿäÿ ïèñ äåìÿê îëìàç; ÷öíêè áóðàäà áèð õèëàô ÿìÿë éîõäó. Øÿðèÿò åâëÿíìÿêëèéÿ ùå÷ âàõò ìàíå îëìóéóáäó. Õóäàéàð áÿéÿ äÿ åâëÿíìÿêëèê ÷îõ âàúèáäèð. ßââÿëà îíäàí þòðö âàúèáäèð êè, åâëÿíìÿêëèê ñÿâàá èøëÿðèí áèðèñèäèð. Èêèíúè îíäàí þòðö âàúèáäèð êè, Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòè áåëÿ ÷èðêèíäèð êè, ùå÷ êÿñ ðÿüáÿò åëÿìÿç îíóí ÿëèíäÿí ñó àëûá è÷ñèí. Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòè Çåéíÿáèí ÿëèíÿ ñó òþêìÿéÿ éàðàìàç. Ö÷öíúö Õóäàéàð áÿéÿ îíäàí þòðö åâëÿíìÿê âÿ ìÿùç Çåéíÿáè àëìàã âàúèáäèð êè, Õóäàéàð áÿé þçö ÷îõ êàñûáäûð, íÿ ãÿäÿð äåñÿí êàñûáäûð. Àììà Çåéíÿáè àëñà, äàðàøûá éåòèì-éåñèðèí ìàëûíû éåéèá ÷ûõàúàã áàøà. Ïÿñ áó úöð ìÿíôÿÿòëè ñþâäÿäÿí ùàíñû àõìàã ãà÷àð? Áÿëè, áåëÿäè. 77 Ùÿëÿ ñèç Õóäàéàð áÿéè éàõøû òàíûìûðñûíûç. Õóäàéàð áÿé ÷îõ àüûëëû àäàìäû. Õóäàéàð áÿé Çåéíÿáè àëìàãäàí þòðö ÷îõ òÿëàø åäèð. Áó ôèêðÿ äöøÿíäÿí, áèð äÿãèãÿ àðàìû éîõäó. Áèð ôÿíä ãàëìàéûá êè, áó áàðÿäÿ åëÿìÿñèí. Àììà èíäèéÿ êèìè ùÿð íÿ åëÿéèá, íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûáñà, ùå÷ áèð íÿòèúÿ áàüûøëàìàéûáäû. Àõûðûíúû ôÿíäè î îëäó êè, Âÿëèãóëóíó ýèçëÿäèá, Çåéíÿáÿ ñèôàðèø åëÿäè êè, ãëàâà Âÿëèãóëóíó ãàòûá äàìà; áÿëêÿ éàçûã þâðÿòèí áàëàñûíà öðÿéè éàíà âÿ ðàçûëûã õÿáÿðèíè ýþíäÿðÿ. Ùàìàí àõøàì êè, Âÿëèãóëó àíàñû èëÿ ñþçÿ ýÿëäè, ÷ûõûá öç ãîéäó äöç ãàéûíàòàñû Õóäàéàð áÿéýèëÿ. Âÿëèãóëó ýèðäè è÷ÿðè âÿ ñàëàì âåðèá äóðäó êÿíàðäà âÿ äàëûíû äàéàäû åâèí äèâàðûíà. Âÿëèãóëó îòóðìàäû îíäàí þòðö êè, î ùÿìèøÿ áó åâÿ ýÿëÿíäÿ ÿëöñòö îíà éà ãàéûíàòàñû, éà ãàéûíàíàñû éåð ýþðñÿäèá, õîø äèë äåéÿðäèëÿð, àììà èíäè áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè îëìàäû. Õóäàéàð áÿé íàìàç öñòÿ èäè. Õóäàéàð áÿéèí èêè îüëó – Ùåéäÿðãóëó àëòû éàøûíäà âÿ Ìóðàäãóëó äîããóç éàøûíäà, – ùÿð èêèñè ãóðó éåðäÿ öçö öñòÿ óçàíûá âÿ èêè ÿëëÿðèíè áèð-áèðè öñòÿ ãîéóá, ãû÷ëàðûíû ýþéÿ ãàëõûçûá, áèð-áèðèíè ãû÷ëàðûíäàí âóðóðäóëàð. Ýöëñöì, éÿíè Âÿëèãóëóíóí íèøàíëûñû, Âÿëèãóëóíó ýþðúÿê ÷àäèðøÿáÿ áöðöíöá, ïàìáûã áîü÷àñû êèìè ÷ÿêèëèá îòóðäó ãàðàíëûã áóúàãäà. Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòè óøàãëàðûí ñîë ñÿìòèíäÿ îòóðóá, öçöíö ãîéìóøäó ñàü äèçèíèí öñòÿ. Âÿëèãóëó è÷ÿðè ýèðÿí êèìè þâðÿò ùàìàí ùàëÿòäÿ ãàëûá, öçöíö äèçèíèí öñòöíäÿí ýþòöðìÿäè. Ñþç éîõ, áó êÿìèëòèôàòëûüûí ÿââÿëèíúè íèøàíÿñè. Àíúàã Ìóðàäãóëó áàøûíû ãàëäûðûá ýöëÿ-ýöëÿ äåäè: “Áóé, ÿìîüëóì ýÿëäè”. Ùÿð÷ÿíä Õóäàéàð áÿé íàìàç öñòÿ èäè, àììà ùÿð êÿñ îíóí ñèôÿòèíÿ äèããÿòëÿ áàõñàéäû, ÿëöñòö äóéàðäû êè, Õóäàéàð áÿé áó äÿãèãÿ ôèêèð äÿðéàñûíà, áÿëêÿ ãÿì äÿðéàñûíà ãÿðãäèð. Íàìàçû ãóðòàðûá, öçöíö òóòäó Âÿëèãóëóéà, àììà ñóðÿòèíÿ òÿüéèð* âåðìÿäè: – Âÿëèãóëó, áàëà, àéàã öñòÿ íèéÿ äóðóðñàí? Ýÿëèá îòóðñàíà. Âÿëèãóëó êÿíàðäàí ÷þìáÿëèá, áàøëàäû ÷àðûãëàðû ÷ûõàðìàüû. Õóäàéàð áÿé úàíàìàçäàí òÿñáåùè ýþòöðöá, áàøëàäû ÷þâöðìÿéè âÿ öçöíö óøàãëàðûíà ÷þíäÿðèá, îíëàðû ìÿçÿììÿò åëÿäè êè, áèÿäÿá îëìàñûíëàð; éÿíè äóðóá îòóðñóíëàð. Àììà óøàãëàðà Õóäàéàð áÿéèí ìÿçÿììÿòè òöê ãÿäÿð äÿ êàð åëÿìÿäè âÿ áèð äÿ Õóäàéàð áÿé áèêàð __________ * Äÿéèøèêëèê 78 äåéèë èäè, òÿñáåù ÷þâöðöðäö. Áó þçö åëÿ áèð èøäè; ÿëÿëõöñóñ ìþìèí ìöñÿëìàíëàðäàí þòðö. Õóäàéàð áÿé äÿ áèøÿêêö øöáùÿ ìþìèí ìöñÿëìàíäûð. Õóäàéàð áÿé áó äÿãèãÿ áó ùàëÿòäÿ îòóðìóøäó äèç öñòÿ ñàü ÿëèíèí äèðñÿéè ñîë ÿëèíèí êÿôÿñèíäÿ, ñàü ÿëèíäÿ òÿñáåù, áàøûíû ñàëìûøäû äàëà; ýöéà êè, àüçûíà ñó àëûá, ãàðãàðà åëÿéèð, ýþçöíö åâèí ñÿãôèíÿ äèðÿéèá, äåéÿñÿí ïÿðäè ñàéûðäû. Àììà, ñþç éîõ, ïÿðäè ñàéìûðäû, “ãöëùöâÿëëàù” äåéèðäè. Õóäàéàð áÿé òÿñáåùèí ùÿð äÿíÿñèíÿ áèð äÿôÿ “ãöëùöâÿëëàù” çèêð åëÿéèðäè. Áåø äÿãèãÿéÿäÿê òÿñáåùè ÷þâöðöá âÿ àë÷àã ñÿñ èëÿ òåç-òåç áèðáèðèíèí äàëûíúà “ãöëùöâÿëëàù, ãöëùöâÿëëàù, ãöëùöâÿëëàù” – äåéèá àõûðû òÿñáåùè ãîéäó éåðÿ âÿ öçöíö òóòäó Âÿëèãóëóéà: – Âÿëèãóëó, áó ýöí áèð àç áèêåôÿ îõøàéûðñàí? Âÿëèãóëó áèð úàâàá âåðìÿäè. Õóäàéàð áÿé ýåíÿ áàøëàäû: – Íåéëÿê, öðÿéèíè ñûõìà. Äöíéà èøèäè, åëÿ äÿ îëàð, áåëÿ äÿ îëàð. Ìÿí áèëèðÿì íèéÿ áèêåôñÿí. Àììà íåéëÿìÿê, Àëëàù àíàíûí àòàñûíà íÿùëÿò åëÿñèí! Î áèçèì ùàìûìûçû äèëõîð åëÿéèáäè. Àõ, àõ, Âÿëèãóëó! Àëëàù Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðÿ ðÿùìÿò åëÿñèí! Âÿëèãóëó, àòàíûí ãÿäðèí ùÿëÿ áóíäàí ñîíðà áèëÿðñÿí. Äåéèðñÿí àíà ýÿëèá àòà ÿâÿçè îëàúàã? Õåéð, ùå÷ âÿäÿ îëìàç. Àíàí àðâàääû, àììà àòàí êèøè èäè. Àðâàäûí ïèðèíÿ íÿùëÿò! Àðâàäûí äèíè, èìàíû, ìÿçùÿáè îëìàç. Àðâàä íÿ áèëèð ìÿçùÿá íÿäèð? Ãàðäàø îüëó, ìÿíèì ÷àëûøìàüûì ùàìûñû áóíäàí þòðöäö êè, ñèçè âÿ éåòèì áàúûëàðûíû àíàíûçûí ÿëèíäÿí áèð òþâð ãóðòàðàì. Áåëÿ áèëèðñÿí, Âÿëèãóëó, ìÿí äîüðóäàí éàõøûëûã èòèðÿí àäàì äåéèëÿì, íàìÿðä äåéèëÿì. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðíÿí ìÿí ãàðäàø èäèì. Îíóí ìÿíèì áîéíóìäà ÷îõ ùàããû âàð… ×îõ, ÷îõ. Íèéÿ, ñÿí þçöí äÿ ýÿðÿê áèëÿñÿí êè, áó éàëàí äåéèë. Èíäè ïÿñ íåúÿ îëà áèëÿð êè, ìÿí áó éàõøûëûãëàðû èòèðèì? Àëëàù ìÿíÿ ãÿçÿá åëÿð. Éîõ-éîõ, Àëëàù ýþðñÿòìÿñèí, Àëëàù åëÿìÿñèí! Ìÿí áèð ïàðà íàìÿðäëÿðäÿí äåéèëÿì, éàõàìû ÷ÿêèì êÿíàðà, äåéèì íÿ îëàúàã îëñóí. Õåéð, áåëÿ îëìàç. Èíäè, ÿçèçèì, Âÿëèãóëó, ãàðäàø îüëó, ñÿí þçöí äÿ ýþðöðñÿí êè, ñèçèí ìÿíäÿí ñàâàéû áèð þçýÿ áþéöéöíöç, áàø ÷ÿêÿíèíèç éîõäó. Ïÿñ áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ìÿí íåúÿ äóðóì êÿíàðäà áàõûì êè, àíàí ýåòñèí Õàëûãâåðäè áÿéÿ âÿ ýþçÿë àòàíûí, ðÿùìÿòëèê àòàíûí î èêè ýþçöìöí èøûüû àòàíûí… Áó ñþçëÿðè Õóäàéàð áÿé áèð ùàëäà äåéèðäè êè, äåéÿñÿí ïÿñ öðÿéè éàíûðäû. Ñîë ÿëèëÿ ýåéìÿñèíèí ÿòÿéèíè ãàëõûçûá ýöéà êè, ýþçöíöí éàøûíû 79 ñèëèð. Àììà áèð õûðäàúà ùóøéàð àäàì îëñàéäû, ÿëöñòö äóéàðäû êè, Õóäàéàð áÿéèí ýþçöíÿ áèð òèêÿ éàø ýÿëìÿéèáäè. – Î ðÿùìÿòëèéèí ìàë-äþâëÿòèíè àïàðûá ëîòóëàð èëÿ éåñèí, ÷ûõñûí áàøà, áÿ éåòèìëÿð íåúÿ îëñóí? Áÿ ñÿí íåúÿ îëàñàí? Àõ, Àëëàù, Àëëàù, ñÿí éåò ôÿðéàäà! Àìàí ýöíöäö, Àëëàù! Âÿëèãóëó ÿëëÿðèíè úèáèíÿ ãîéóá, áàøû àøàüû Õóäàéàðûí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã âåðèðäè. Õóäàéàð áÿé ñþçëÿðèíè ãóðòàðûá, ÷óáóüóíó äîëäóðìàüà ìÿøüóë îëäó. Âÿëèãóëó áèð þñêöðöá áàøëàäû: – Âàëëàù, ÿìè, àíä îëñóí áèçè éàðàäàí ìÿõëóãà, ìÿí ýöí îëìàç êè, àíàìíàí ñàâàøìûéûì. Åëÿ èíäè áó ñààò áèð éåêÿ äàâà ñàëûá áóðàéà ýÿëìèøÿì. Õóäàéàð áÿé ÷óáóüó àëûøäûðûá âÿ òöñòöíö ïöôëöéöá äåäè: – Éîõ, Âÿëèãóëó, ìÿí äÿõè ñÿíèí ñþçöíÿ èíàíìûðàì! Ìÿí ùÿëÿ åëÿ ýöìàí åëèéèðÿì êè, àíàííàí äèëáèðñÿí. Ñÿí ñÿí îëñàí, ùå÷ âÿäÿ îíà àíà äåìÿçñÿí. Ñÿí ñÿí îëñàí, íÿ îíóí éàíûíà ýåäÿðñÿí, íÿ îííàí áèð åâäÿ ãàëàðñàí. Íèéÿ, Àëëàùà øöêöð, ñÿíèí éåðèí éîõäó? Áàõ, áóðà åëÿ ñÿíèí þç åâèíäèð. Íÿ ãÿäÿð ãàëàúàãñàí, ãàë, éå, è÷; þëÿí ýöíÿ êèìè ãàë ìÿíèì åâèìäÿ. Éîõ, áóíëàð ùàìûñû ñþçäö. Âÿëèãóëó, ìÿí ñþçö ÿëöñòö ñå÷ÿðÿì. Ñÿí èñòÿñÿí, àíàí ÿëöñòö ðÿéÿ ýÿëÿð. Íÿ ñþçäö? – Àõû, ÿìè, áàøûíà äîëàíûì, ìÿí äÿõè íåéëÿéèì? Åëÿ ñÿí íÿ äåéèðñÿí, ìÿí äÿ åëèéèì. Äÿõè ìÿíèì ÿëèìäÿí íÿ ýÿëÿð êè? – Éÿíè èíäè ñÿí ñþçöìÿ áàõûðñàí äà? ×îõ éàõøû, ãàë áóðàäà, ýåòìÿ àíàíûí éàíûíà. – Áàø öñòÿ. Ýåòìÿ äåéèðñÿí, ýåòìÿðÿì. Ìÿí íÿ äåéèðÿì êè? – ßëáÿòòÿ, ýåòìÿ äà! Íÿ ñÿáÿáÿ ýåäÿñÿí? Î êè, ñÿíè îüóë éåðèíäÿ ãîéìóð, ñÿí îíà àíà äåéèá, ãàáàüûíäà äóðóðñàí? Ýåòìÿ, ãàë áóðäà âÿ õÿáÿð âåð êè, ìÿí äÿõè î åâÿ öç ÷þíäÿðìèéÿúÿéÿì. Ãóðòàðäû ýåòäè. – Áàø öñòÿ, ÿìè. Ìÿíèì ñþçöì íÿäè êè? Ìÿí åëÿ áó ñààò àúûã åëèéèá, ÷ûõûá ýÿëìèøÿì. Ýåäÿúÿéÿì ÿýÿð, äÿõè íèéÿ ýÿëèðäèì? Õóäàéàð áÿé öçöíö òóòóá Ìóðàäãóëóéà äåäè: – Ìóðàäãóëó, äóð áó ñààò ýåò Ìÿøÿäè ßùìÿä äàéûíà äåéíÿí äÿäÿì äåéèð áèð òåç Ãàñûìÿëèíè ýþíäÿðñèí áóðà, âàúèá èø âàð. Ìóðàäãóëó àéàüà äóðóá, ýåòäè ãàïûíû à÷äû ÷ûõñûí åøèéÿ, àììà úÿëä ãàïûíû þðòöá ãàéûòäû ýÿëäè þç éåðèíÿ âÿ öçöíö òóòäó äÿäÿñèíÿ: – Äÿäÿ, âàëëàù, ìÿí ýåäÿ áèëìÿðÿì. Åøèê åëÿ ãàðàíëûãäû êè, ýþçýþçö ýþðìöð. Õóäàéàð áÿé áó ñþçëÿðè åøèòúÿê úÿëä ÷óáóüó àòäû âÿ Ìóðàäãóëóíóí éàíûíà ñû÷ðàéûá, éàïûøäû îíóí èêè ãóëàüûíäàí âÿ þç áîéóíúà ãàëäûðäû. 80 Áó ùåéíäÿ áèð ãÿðèáÿ èø îëäó. Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòè îíóí öñòÿ òóëëàíûá, èêè ÿëè èëÿ áàøëàäû îíóí ñàããàëûíû éîëìàüà. Ìóðàäãóëó äÿäÿñèíèí ÿëèíäÿí ãóðòóëóá, ãà÷äû áàúûñû îòóðàí êöíúäÿ ñîõóëäó Ýöëñöìöí äàëûíà. ßð âÿ þâðÿò ÿëáÿéàõà îëäóëàð. Ìóðàäãóëó âÿ Ùåéäÿðãóëóíóí íÿðÿëÿðè, àíàëàðûíûí ÷ûüûðòû ñÿñè, Õóäàéàð áÿéèí àíãûðòûñû åâÿ áèð åëÿ âÿëâÿëÿ ñàëäûëàð êè, ýóéà áó ñààò äöíéà âÿ àëÿì äàüûëàúàã. Ýöëñöì þç éåðèíäÿ áåëÿ ìþùêÿì îòóðìöøäó êè, äåéÿñÿí úàíñûç áèð øåéäèð. Âÿëèãóëó äà àíúàã áèð àéàüà äóðóá, ùå÷ áèëìÿäè íÿ åëÿñèí âÿ êèìÿ êþìÿê ÷ûõñûí. Õóäàéàð áÿé þâðÿòèíèí ñà÷ëàðûíû ñàü ÿëèíÿ äîëóéóá, åâè î éàíà ñöðöéöðäö, áó éàíà ñöðöéöðäö. Ùÿìèí äÿãèãÿ Àëëàù þç ãöäðÿòèíäÿí Ãàñûìÿëèíè éåòèðäè. Ãàñûìÿëè òåç ãà÷ûá, þâðÿòè Õóäàéàð áÿéèí ÿëèíäÿí àëûá, áàøëàäû îíó, éÿíè þâðÿòè ìÿçÿììÿò åëÿìÿéÿ. – Ñÿíèí êè, úàíûí áóäóð, àõû äöç òÿðïÿø äÿ, áàúû. Àõû ñÿí íèéÿ ÿðèíèí èøëÿðèíÿ ãàðûøûðñàí êè, áàøûíà áó îéóí ýÿëñèí? Äè ýåò, àëäûí ïàéûíû, ÷àüûð äàéûíû!.. Þâðÿò áàøûíà ÷ûðïà-÷ûðïà åâäÿí ãà÷ûá ÷ûõäû åøèéÿ. Õóäàéàð áÿé þâðÿòèíèí äàëûíúà éàìàí äåéÿ-äåéÿ ÷ÿêèëäè îòóðäó þç éåðèíäÿ âÿ öçöíö òóòäó Ãàñûìÿëèéÿ: – Ãàñûìÿëè, áàëàì, áó äàâà ñÿíèí öñòÿ îëóá. Ìÿí Ìóðàäãóëóéà äåäèì ýÿëèá ñÿíè ÷àüûðñûí, ýÿëìÿäè. Ìÿí äÿ äóðóá îíó äþéÿíäÿ áó ìÿðÿêÿ áàøëàäû. Ãàñûìÿëè ýÿëèá äóðäó Õóäàéàð áÿéèí ëàï ãàáàüûíäà. Áèð ÿëèíäÿ çîüàë àüàúû, áèð ÿëèíäÿ ÷þðÿê äöðìÿéè Õóäàéàð áÿéèí ñþçöíÿ áó úöð úàâàá âåðäè: – Íèéÿ, ðÿùìÿòëèéèí îüëó, ÿââÿëà áóäóð êè, ñÿí àõû þçöí áèëèðäèí êè, ìÿí ýÿëÿúÿéÿì. Ýöíäöç ñÿíÿ äåìÿäèì ýåúÿ ýÿëÿðÿì ñþùáÿò åëÿðèê? Âÿ áèð äÿ êè, ýþðÿê Ìóðàäãóëóíóí âÿêèëè ñÿíñÿí, éà àíàñûäûð? Óøàüû àòà äþéÿð äÿ, ñþéÿð äÿ. Àíàíûí íÿ áîðúóäóð àòàéíàí þâëàäûí èøèíÿ ãàðûøñûí? Õåéð, ñÿíèí àðâàäûí ïèñ äîëàíûð. Ìÿí àõû áèëèðÿì îíóí äÿðäè íÿäèð (áó ñþçëÿ Ãàñûìÿëè áèð áàõäû Âÿëèãóëóíóí öçöíÿ). Ìÿí áèëèðÿì îíóí äÿðäè íÿäèð. Õóäàéàð áÿé àíúàã èíäè áàøà äöøäö êè, öçö áèð íå÷ÿ éåðäÿí ãàíàéûá. Àðâàäûíûí úûðíàãëàðû ýþðöêöð êè, ÷îõ èòè èìèø. Äÿñòìàëíàí öçöíö ñèëÿ-ñèëÿ äåäè: – Ãàñûìÿëè, éàõøû éåðèíäÿ ýÿëìèñÿí. Åëÿ áó ñààò ýåò Âÿëèãóëóýèëÿ, àíàñûíà äå êè, Âÿëèãóëóíó ãëàâà òóòóá ãàòäû äàìà. Äåñÿ, íèéÿ, éà õåéð, 81 áÿëêÿ ñîðóøìàäû, åëÿ áåëÿ äåéèíÿí êè, Õóäàéàð áÿéèí øèêàéÿòèíÿ ýþðÿ ãëàâà Âÿëèãóëóíó òóòóá ãàòäû äàìà âÿ äåéèð êè, Õóäàéàð áÿéè ðàçû åëÿìÿéèíúÿ þòöðìÿéÿúÿéÿì. Ãàñûìÿëè ÿëöñòö öç ãîéäó ãàïûéà ñÿìò âÿ ýåäÿ-ýåäÿ äåäè: – Áàø öñòÿ, ÿëáÿòòÿ áåëÿäè. ×îõ éàõøû, áó ñààò ýåäèì äåéèì. Ãàñûìÿëè ÷ûõûá ýåòäè âÿ Õóäàéàð áÿé ýþòöðäö ÷óáóüó ÿëèíÿ âÿ Âÿëèãóëóéà – êè, èíäèéÿ êèìè àéàãöñòÿ èäè, – èçèí âåðäè îòóðñóí. Âÿëèãóëó îòóðäó âÿ Õóäàéàð áÿé ÷óáóüó àëûøäûðûá áàøëàäû ÷ÿêìÿéè. Ãàïû éàâàø÷à à÷ûëäû âÿ éàçûã þâðÿò äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ýÿëèá îòóðäó êÿíàðäàí ãûçûíûí éàíûíäà. Õóäàéàð áÿé öçöíö òóòäó þâðÿòèíÿ: – Íåúÿäè, ÿçèçèì? Áèð äÿ ìÿíè òÿíýÿ ýÿòèðÿðñÿí? Áèð äÿ úûçûüûíäàí ÷ûõàðñàí? Þâðÿòè äèíìÿäè. Õóäàéàð ñàü ÿëèíè éóõàðû ãàëäûðûá áàøëàäû: – Àíä îëñóí Àëëàùûí áèðëèéèíÿ, ñÿí áèð äÿ ìÿíèì èøëÿðèìÿ ãàðûøàñàí, ìÿíèì ñþçöìöí ãàáàüûíäà ñþç äàíûøàñàí, òà îíäà þçöíö þëìöø áèë! Àíä îëñóí Àëëàùà, ãàáûðüàëàðûíû ñûíäûððàì! Àéèøÿíèí ãûçû, ìÿíèì åâëÿíìÿéèìèí ñÿíÿ äÿ äÿõëè âàð? Þâðÿò áèð úàâàá âåðìÿäè. Õóäàéàð áÿé ýåíÿ áàøëàäû: – Äÿäÿí åâèíäÿí ìÿíÿ ÷îõ äþâëÿòëÿð ýÿòèðìèñÿí, áèð àç äà øàõëàí ìÿíèì öñòöìÿ. Íÿ äåéèðñÿí, ñþçöí íÿäèð? Ìÿí ÿýÿð åâëÿíèðÿì, þçöì áèëèðÿì êè, íÿ ñÿáÿáÿ åâëÿíèðÿì. Áóíó ùàìû áàøà äöøöð êè, ìÿíèì ôèêðèì þçýÿäèð. Ìÿí îíäàí þòðö åâëÿíìèðÿì êè, ìÿíèì ýþéëöì àðâàä õàùèø åäèð. Éîõ, áåëÿ äåéèë. Áÿ íèéÿ áó íå÷ÿ èëäÿ áó úöð ôèêèðëÿðÿ äöøìÿìèøÿì? ßýÿð åâëÿíìÿê èñòÿñÿéäèì, èíäèéÿ êèìè åâëÿíìèøäèì äà! Ñÿíäÿí ãîðõóðäóì, àëàøà, éà ñÿíèí ãîùóì-ãàðäàøëàðûíäàí? Åù, þç äÿðäèìèç þçöìöçÿ áÿñ äåéèë, ñÿí äÿ ýÿëèá äÿðäèìèçè àðòûðûðñàí, ìÿëóí ãûçû ìÿëóí! Þâðÿò èíäèéÿ êèìè áèð ñþç äåìÿéèá, ñàêèò âÿ ñàìèò ãóëàã àñûðäû. Áåëÿ ìÿëóì îëäó Õóäàéàð áÿéèí “ìÿëóí ãûçû” äåìÿêëèéè àðâàäà êàð åëÿäè, ñàü ÿëèíè óçàäûá áàðìàãëàðûíûí óúóíó éåðÿ ãîéóá úàâàá âåðäè: – Áåëÿ ìÿëóí îüëó þçöíñÿí! Áåëÿ èò îüëó þçöíñÿí! Áåëÿ êþïÿê îüëó þçöíñÿí! Áåëÿ ãóðóìñàã îüëó þçöíñÿí! Íÿ ñÿñèíè àòìûñàí áàøûíà? Àüçûíà èò áàøû àëìûñàí? Àüçûíû òÿìèç ñàõëà! Âàëëàùè êè, âàãèÿíè ïèñ ýþðöðñÿí! Åâëÿíèðñÿí åâëÿí, êèì ñÿíÿ äåéèð åâëÿíìÿ? Àììà ìÿíè äÿ áîøà! Äÿõè ìÿí ýÿëèá ñèííèìèí áó âàõòûíäà ýöíö äàâàñû ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì! Éîõ, ìÿíè áîøà! Ìÿí äÿõè ùå÷ âàõò ñÿíäÿ îòóðà áèëìÿðÿì! 82 – Áàøûì öñòÿ, ýþçöì öñòÿ, ñþçöì íÿäèð. Áà áó éàõøû ñþçäö. Åëÿ ñàáàù ñÿíè áîøàðàì. Ùå÷ öðÿéèíè ñûõìà. Ãîé ñÿùÿð à÷ûëñûí, ñÿíè áîøóéóì. Áàø öñòÿ, áàø öñòÿ. Õóäàéàð áÿé ñþçöíö äåéèá ãóðòàðäû, àììà þâðÿòè áèð úàâàá âåðìÿäè; íÿ äåäè áîøà, íÿ äÿ äåäè áîøàìà. Þâðÿòèí áó úöð ñàêèò îëìàüûíäàí åëÿ áàøà äöøìÿê îëàðäû êè, þçö äåäèéèíÿ ïåøìàí îëäó. Ùÿãèãÿòäÿ þâðÿò àðòûã ïåøìàí îëäó Õóäàéàð áÿéÿ áîøà ñþçö äåìÿêäÿ; ÷öíêè èíäèéÿ êèìè, éÿíè Õóäàéàð áÿé åâëÿíìÿê ôèêðèíÿ äöøÿíäÿí áÿëêÿ éöç äÿôÿ þâðÿòè îíà äåéèá ìÿíè áîøà. Àììà èíäèéÿäÿê Õóäàéàð áÿé þâðÿòèíÿ ùå÷ áåëÿ úàâàá âåðìÿìèøäè. Ùÿìèøÿ áîøàíìàã ñþçö îðòàëûüà ýÿëÿíäÿ Õóäàéàð áÿé þâðÿòèíÿ ùÿð íÿ åëÿñÿéäè, – éà äþéÿéäè, éà ñþéÿéäè, – ùå÷ âàõò äåìÿçäè êè, áîøàðàì. Àíúàã áóíó äåéÿðäè êè, “þëñÿí äÿ áîøàìàðàì ñÿíè. Áîøóéóì, ïÿñ óøàãëàðûí íåúÿ îëñóí?” Ïÿñ èíäè êè, Õóäàéàð áÿé áó úöð úàâàá âåðäè, þâðÿòèí ãÿëáèíÿ áåëÿ ýÿëäè êè, “åé äèëèãàôèë, áÿëêÿ äÿ åëÿ äîüðóäàí ñàáàù áó êèøè ìÿíè áîøàäû. Îíäà ïÿñ ìÿí áàøûìà íÿ ýöí àüëûéûì?”. Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòè åëÿ õîøáÿõò þâðÿòëÿðäÿí äåéèë êè, ÿðëÿðèíÿ úöðÿò èëÿ äåñèíëÿð “ìÿíè áîøà”. Áó ñþçö åëÿ þâðÿò àüçûíà àëûá äàíûøàð êè, éà àòàñûíà öìèäè ýÿëÿ, éà àíàñûíà àðõàëàíà, éà ãàðäàøëàðûíû íÿçÿðäÿ òóòà, éà êè, þç äþâëÿòè âÿ ïóëóíà ãöððÿëÿíÿ. Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòè áó íåìÿòëÿðèí ùàìûñûíäàí áèíÿñèáäè. Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòèíèí àäû Øÿðÿôäè. Øÿðÿô îðòàáàá, ãàðà âÿ àðûã þâðÿòäè; éÿíè ýþé÷ÿê þâðÿò äåéèë. Éàøû îëàð ãûðõ, áÿëêÿ äÿ áèð àç àðòûã; áÿëêÿ êè, ñèííäÿ Õóäàéàð áÿéäÿí áþéöêäö. Øÿðÿô Õóäàéàð áÿéÿ ýÿëÿí âàõòëàðäà àòàñû Õóäàéàð áÿéèí àòàñûíäàí ùå÷ áèð úÿùÿòäÿ ÿñêèê äåéèë èäè. Àììà ðóçýàð áåëÿ ýÿòèðäè êè, àòàñû þëäö, ñîíðà àíàñû þëäö, èêè ãàðäàøû þëäö, ãàëäû òÿê Õóäàéàð áÿéèí öìèäèíÿ. Õóäàéàð áÿé äÿ àõûð âàõòäà îëäó êàòäà; éÿíè ùþðìÿòè àðòäû âÿ þâðÿòèíÿ íèñáÿò þçö îëäó àüà, þâðÿòè îëäó ãàðàáàø. Àììà áóíèëÿ áåëÿ Øÿðÿô î ãÿäÿð äÿ àúèç äåéèë êè, Õóäàéàð áÿéèí ñþçöíöí ãàáàüûíäà áèð ñþç äàíûøìàñûí, éàèíêè ÿðèíèí êþòÿéèíèí ãàáàüûíäà äóðóá áàõñûí. Åëÿ îëóá êè, áèð àüàú Õóäàéàð áÿé âóðàíäà áèðèíè äÿ Øÿðÿô âóðóáäó, èêè éóìðóã Õóäàéàð âóðàíäà áèðèíè äÿ þâðÿòè âóðóá. Àììà áóíóíëà áåëÿ ýåíÿ Õóäàéàð áÿéäÿí ãîðõàð; ÷öíêè íåúÿ îëìóø-îëñà, ýåíÿ Õóäàéàð áÿé êèøèäèð. Êèøè ìÿëóì çàääû êè, þâðÿòäÿí ýöúëö îëàð. Âÿ áèð äÿ êè, Õóäàéàð áÿéèí ÿëèíäÿ ÷ÿòèí äåéèë êè, þâðÿòèíè áîøàñûí! Õóäàéàð áÿé äÿ èíäèéÿ êèìè îíäàí þòðö þâðÿòèíèí ÷èðêèíëèéèíÿ, áÿääàâàëûüûíà äþçöá êè, êàñûáëûüû úÿùÿòÿ ìöìêöí åëÿìÿéèá õÿðú ÷ÿêèá 83 áèð þçýÿ þâðÿò àëñûí. Øÿðÿô áóíó ÷îõäàí áàøà äöøöá. Îäóð êè, ÿââÿëëÿð åâëÿíìÿê ñþùáÿòè äöøÿíäÿ Øÿðÿô áèð òèêÿ íàðàùàò îëóá øèâÿí åëÿìÿçäè; ÷öíêè áèëèðäè êè, ÿðèíèí áèð ãÿïèéè éîõäó êè, âåðñèí ñàããûçà, ÷åéíÿñèí. Àììà èíäè èø þçýÿ úöðäö. Èø èíäè áó úöðäö êè, Õóäàéàð áÿé èñòÿéèð Çåéíÿáè àëñûí. ßýÿð Çåéíÿá Õóäàéàð áÿéÿ ýÿëìÿê õàùèø åëÿñÿ, äÿõè Õóäàéàð áÿéÿ ïóë ëàçûì äåéèë. Çåéíÿáèí áó ñààò äþðä-áåø äÿñò ÿúÿðè ïàëòàðû áîõ÷àäàäû; ùÿì÷èíèí þçöíÿ ýþðÿ ïóëó âÿ ìàëû. Øÿðÿô äÿ áóíäàí ãîðõóð êè, Çåéíÿá èñòÿñÿ îíà, éÿíè Øÿðÿôÿ, ëàï éàõøû ùÿðèô îëà áèëÿð. Ñþç éîõäóð êè, Õóäàéàð áÿé Çåéíÿáè äÿ àëàíäàí ñîíðà Çåéíÿá îëàúàã õàíûì, Øÿðÿô îëàúàã îíà ãàðàáàø. Áó äà Øÿðÿôÿ þëöìäÿí áÿäòÿðäè. Áó ñÿáÿáëÿðèí ùàìûñûíà ýþðÿ, Õóäàéàð áÿé êè, þâðÿòèíÿ äåäè ñàáàù ñÿíè áîøàðàì. Øÿðÿô àðòûã ïåøìàí îëäó êè, îðòàëûüà áîøàíìàã ñþùáÿòè ñàëäû. Ïÿñ áó úÿùÿòÿ ÿðèíèí ñþçöíöí ãàáàüûíäà áèð ñþç äàíûøìàäû. Õóäàéàð áÿé äóðäó àéàüà. Áèð ýÿðíÿøäè, ÿñíÿäè âÿ Ýöëñöìÿ äåäè êè, ýÿòèðèá éåðèíè ñàëñûí âÿ Âÿëèãóëóíóí éàíûíà éåðèéèá, îíà àë÷àã ñÿñ èëÿ áó úöð íÿñèùÿò åëÿäè. Âÿëèãóëó äà äóðäó àéàã öñòÿ. Õóäàéàð áÿé àüçûíû òóòäó îíóí ãóëàüûíà: – Ãóëàã àñ, Âÿëèãóëó. Àüëûíû éûü áàøûíà âÿ ìÿí íÿ äåéèðÿì, îíà ÿìÿë åëÿ. ßýÿð èñòÿéèðñÿí êè, ìÿí ñÿíäÿí ðàçû îëàì âÿ ñÿíè ãîùóìëóãäàí êÿíàð åëÿìèéèì, ìÿí ñÿíÿ ùÿð íÿ äåéèðÿì, ùàìûñûíû áèð-áèð éàäûíäà ñàõëà âÿ ùàìûñûíà ÿìÿë åëÿ. Èíäè áó ñààò äóðóá ýåäÿðñÿí Ãàñûìÿëèýèëÿ. Ýåúÿ éàò îðäà. Àììà ùå÷ êÿñ ñÿíèí îðäà ãàëìàüûíû áèëìÿñèí. Ãàñûìÿëèéÿ ìÿí ñàáàù þçöì äÿ òàïøûððàì ùÿð êÿñ ñîðóøñà, äåñèí ñÿíè ãëàâà äàìà ãàòûáäû. Ñÿí ãàëàðñàí îðäà âÿ ùå÷ éàíà ÷ûõìàçñàí, òà êè ìÿí þçöì ýåíÿ ùÿð âàõò ëàçûì îëñà, ñÿíè ÷àüûððàì, äàíûøàðûã. Áÿëêÿ áèð òþâðíÿí î áÿäéîëó éîëà ýÿòèðÿê. Äè èíäè ýåò, ýåò. Âÿëèãóëó ÷þìáÿëäè ÷àðûãëàðûíû ýåéñèí. Ýöëñöì äÿ áèð òÿðÿôäÿí áèð êþùíÿ äþøÿê ñàëûá áèð-èêè êþùíÿ éîðüàí à÷äû âÿ êþùíÿ éàñäûãëàðû ýÿòèðèá äöçöá ÷ÿêèëäè êÿíàðà. Âÿëèãóëó ÷àðûãëàðûíû ýåéèá ÷ûõäû ýåòäè. Õóäàéàð áÿé ñîéóíóá, ìÿøüóë îëäó áèòëÿíìÿéÿ ÷èðàã èøûüûíà. Áèð-èêè áèò äûðíàãëàðû èëÿ þëäöðöá óçàíäû âÿ éîðüàíû ÷ÿêäè öñòöíÿ. Ãàëàíëàð äà ùÿðÿ áèð éàíäà ÷ÿêèëèá éàòäûëàð. Íÿ Õóäàéàð áÿéèí, íÿ äÿ Øÿðÿôèí éóõóñó ýÿëèð. Õóäàéàð áÿé áèð ñààò ãÿäÿðè îéàã ãàëûá âÿ ñàáàùêû ýöíöí òÿäáèðèíè òþêöá àíúàã éóõóëàäû. Õóäàéàð áÿé áó úöð òÿäáèð òþêäö. Õóäàéàð áÿé Çåéíÿáèí õàñèééÿòèíÿ áÿëÿä èäè. Éÿãèí åëÿäè áåëÿëèêíÿí èïÿ-ñàïà ýÿëìÿéÿúÿê. Îéçà ÷þíäö, áóéçà ÷þíäö âÿ àõûðû 84 áèð ìÿòëÿáäÿ ýÿëäè äàéàíäû. Õóäàéàð áÿéèí éàäûíà áèð ÿùâàëàò äöøäö. Áó ÿùâàëàò äà áó éàâûãëàðäà îëìóøäó. ßùâàëàò áó èäè êè, áèð-èêè àé áóíäàí ÿãäÿì áèð øÿõñ ýÿëèð ãàçûíûí éàíûíà, äåéèð êè: – Ãàçû àüà, ñÿíÿ èêè êÿëëÿ ãÿíä âåððÿì, ÿýÿð ôèëàí þâðÿòèí êÿáèíèíè êÿñÿñÿí ìÿíÿ. Ãàçû áèð àç ôèêèðëÿøèá úàâàá âåðèð êè: – Àõû î þâðÿò õàëãûí êÿáèíëè þâðÿòèäèð. Íÿ òþâð õàëãûí þâðÿòèíèí êÿáèíèíè þçýÿéÿ êÿñìÿê îëàð?! Ùàìàí øÿõñ úàâàá âåðèð êè: – Ãàçû àüà, ìÿí þçöì äÿ áèëèðÿì êè, áåëÿäèð. Ïÿñ ñÿíÿ ìÿí íèéÿ èêè êÿëëÿ ãÿíä âåðèðÿì? Îíäàí þòðö èêè êÿëëÿ ãÿíäè âåðèðÿì êè, êÿáèíëè þâðÿòè ìÿíÿ àëàñàí äà! Éîõñà äóë þâðÿòèí êÿáèíèíè úèúèì äÿ êÿñÿð. Âÿ áèð äÿ, ãàçû àüà, èíäè î þâðÿòèí ÿðè ýåäèá Êÿðáÿëàéà. Êèì íÿ áèëñèí ýÿëÿ, ýÿëìèéÿ. Ýÿëÿíäÿí ñîíðà, ýåíÿ ÿëèíÿ áèð äöäöê âåðìÿê ÷ÿòèí äåéèë. Áó ìÿòëÿá Õóäàéàð áÿéèí éàäûíà äöøÿí êèìè þç-þçöíÿ äåäè êè, “÷îõ ÿúÿá, ùÿëÿ î þâðÿò êÿáèíëè þâðÿò èäè. Ãàçû èêè êÿëëÿ ãÿíä àëûá ùàìàí øÿõñèí èøèíè äöçÿëòäè. Ùÿëÿ Çåéíÿá, Àëëàùà øöêöð, äóë þâðÿòäèð. Ùå÷ êÿáèíëè äÿ äåéèë. Ïÿñ áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ìÿí íèéÿ ýåäèá ÿðçèìè ãàçûéà äåéÿ áèëìÿðÿì? Õåéð, éÿãèí êè, áó èø áóíäàí ñàâàéû þçýÿ úöð áàø òóòìàéàúàã. Ýþðöêöð êè, ãàçû ëîòóäó âÿ éàõøû àäàìäû. Àëëàù îíóí àòàñûíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Ýþðöêöð êè, äÿðäìÿíääè. Ïÿñ åëÿ ñàáàù ýåäèì ãàçûíûí éàíûíà”. Áó òþâð òÿäáèð òþêöá Õóäàéàð êàòäà ýåíÿ áèð éåðäÿ äóðóõäó âÿ ôèêðÿ úóìäó. Îíóí ãàáàüûíû áèð øåé êÿñèðäè. Õóäàéàð áÿéèí áó ñààò úèáèíäÿ éåääè àááàñû ïóëó âàð èäè. Îíó äà òþéúö ùåñàáûíäàí âåðìèøäèëÿð îíà, âåðñèí ãëàâàéà. Õóäàéàð áÿé áó éåääè àááàñûíû èíäè øÿùÿðÿ ýåäèá õÿðúëÿñÿ äÿ, î ãÿäÿð çèéàí éîõäó; ãëàâàéà ñîíðà äöçÿëäèá âåðÿ áèëÿð. Âÿ áèð äÿ ãëàâà íÿ äåéÿúÿê? Ãëàâà îíóí äÿäÿëèéè äåéèë? ×îõ éàõøû, ãîé áó áåëÿ îëñóí. Àììà éåääè àááàñû èëÿ èø äöçÿëìÿç. Ãÿðÿç, áèð ãÿäÿð äÿ ôèêèðëÿøèá, áóíóí ÷àðÿñèíè òàïäû êè, ãàáàãúà áèçÿ ìÿëóì îëóáäó. Ñÿùÿð Õóäàéàð áÿé éåðèíäÿí äóðóá, áîõ÷àäàêû ýåéìÿñèíè ýåéèá, òÿçÿ áþðêöíö ãîéóá, èñòÿäè ÷ûõñûí åøèéÿ. Õóäàéàð áÿéèí áó òþâð ýåòìÿéèíäÿí ÿëöñòö þâðÿò-óøàüû áàøà äöøäö êè, Õóäàéàð áÿé øÿùÿðÿ ùàçûðëàøûð. Ýöëñöì Õóäàéàð áÿéèí éàâûüûíà ýÿëèá ñîðóøäó: 85 – Äÿäÿ, ùàðà ýåäèðñÿí? Õóäàéàð áÿé ãàøãàáàã èëÿ úàâàá âåðäè: – Ýåäèðÿì øÿùÿðÿ, ãàçûíûí éàíûíà. Ýåäèðÿì àíàíû áîøóéàì. Õóäàéàð áÿé åøèéÿ ÷ûõàí êèìè, àíà âÿ áàëàëàð áèð åëÿ àüëàøìà ãàëõûçäûëàð êè, ýóéà Õóäàéàð áÿéÿ éàñ ãóðóáëàð. Î ìÿùÿëëÿäÿ áèíÿâà Çåéíÿáèí âÿ óøàãëàðûíûí ìàòÿìè, áó ìÿùÿëëÿäÿ éàçûã Øÿðÿôèí âÿ áàëàëàðûíûí ìàòÿìè. Õóäàéàð áÿé öç ãîéäó Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéèíè àëûá ýåòñèí øÿùÿðÿ. Î ìÿùÿëëÿäÿ äÿ ôÿãèð Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí âÿ áöòöí êöëôÿòèí ìàòÿìè. ÂÛ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè Õóäàéàð áÿéè éîëà ñàëûá, ýÿëäè ýèðäè åâèíÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿíèí åâè éåêÿ ãûø åâèäèð. ×öíêè ãûøäà áó åâäÿ òÿíäèð éàíàð, î ñÿáÿáÿ åâèí òèðëÿðè ãàïãàðà ãàðàëûáäû. Äèâàðëàðûí äÿõè éóõàðûëàðû ãàðàëàí êèìè îëóá. Åâ êþùíÿ åâÿ îõøàéûð; ÷öíêè òèðëÿðèí ÷îõóñó ÿéèëèáäèð. Ñÿãôèí îðòàëûüûíäàí áèð “ùàììàë” âåðèëèá êè, òèðëÿðÿ òÿêéÿ îëóá, îíëàðû ìþùêÿì ñàõëàñûí. “Ùàììàëû” àëòäàí èêè ñöòóí ñàõëàéûð. Ùÿð ñöòóíóí àëòûíà áèð éåêÿ ñàë ãîéóëóá êè, ñöòóíëàðû ùÿì÷èíèí ìþùêÿì ñàõëàñûí. Åâèí áèð òÿðÿôèíäÿí òÿíäèð öñòÿ äóâàã, áèð òÿðÿôäÿ êöðñö, öñòÿ áèð ãÿäÿð ÷þðÿê ãàëàíûá. Ãàðàíëûã áóúàãëàðäà òàõ÷à êèìè äåøèêëÿðÿ äöçöëöá ñàõñû ãàá-ãàøûã, áèð-èêè ìèñ ãàá. Êöðñöíöí àëòûíäà âàð öçöãóéëó ÷åâðèëìèø áèð ãàçàí, áèð ÷àíàã, è÷èíäÿ ãàòûã, áèð ãàðà ùèñëè ÷àéäàí. Áèð òÿðÿôäÿ ñàëûíûá áèð ïàëàç, öñòÿ áèð èêè äÿñòÿ éîðüàí-äþøÿê. Áèð-èêè òàõ÷àéà äöçöëöáäöð áèð íå÷ÿ áîü÷à, êþùíÿ ïàïàã âÿ áèð-èêè ìöúðö. Âÿññÿëàì êè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åâèíÿ ýèðÿí ÿëöñòö ýþðÿð êè, áó êèøè êàñûá àäàìäûð. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ýþðäö êè, îüëó ßùìÿä öçöãóéëó ñÿðèëèá ãóðó éåðÿ âÿ àüëàéà-àüëàéà ýàù áó éàíû öñòÿ ÷þíöð, ýàù î éàíû öñòÿ ÷þíöð. Éàçûã îüëàíû ýóéà êè, áèð çÿùÿðëè èëàí âóðóáäó. Àüëàéà-àüëàéà ýàù áàøûíà âóðóð, ýàù áàøûíû äþéöð éåðÿ. Áèð àç êÿíàðäà ãûðõ áåø-ÿëëè ñèííäÿ áèð þâðÿò ÷þìáÿëèá, äàëûíû äàéàéûá êöðñöéÿ âÿ ÷ÿíÿñèíè ùÿð èêè ÿëèíèí êÿôÿñèíÿ ãîéóá, ãàøãàáàãíàí ßùìÿäèí àüëàìàüûíà òàìàøà åäèðäè. Êþùíÿ ÷àðüàò, êþùíÿ àü ÷èò àðõàëûã âÿ êþùíÿ ñîëìóø øèëÿéè äèçëèê – þâðÿòèí ëèáàñû àíúàã 86 áóäóð. ßýÿð äåéÿê êè, áó þâðÿòèí àéàãëàðûíäà ùå÷ áàøìàã äà éîõäó, éÿãèí åëÿìÿê ëàçûìäûð êè, áó þâðÿò êàñûá áÿíäÿíèí þâðÿòèäèð. Áÿëè, áó þâðÿò Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí þâðÿòè Èççÿòäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ýèðäè è÷ÿðè âÿ îüëóíó äåäèéèìèç ùàëÿòäÿ ýþðöá, ýÿëäè îíóí éàíûíà. Áèð ãÿäÿð ÿéèëèá, éàïûøäû îüëóíóí ãîëóíäàí êè, áÿëêÿ äóðüóçóá îâóòñóí. Îüëàí äÿõè äÿ øèääÿò åëÿäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè øèðèí äèëëÿ íÿ ãÿäÿð îüëóíà òÿñêèíëèê âåðäèñÿ, îüëó áèð òèêÿ îâóíìàã áèëìÿäè. – Äóð, áàëà, äóð. Àüëàìà, íèéÿ àüëûéûðñàí, äÿëè îüëó äÿëè? Àõøàì îëúàã êàòäà åøøÿéè ýåíÿ ýÿòèðÿúÿê äà! Åøøÿéè þëäöðìÿéÿúÿê êè! Äóð, áàëà, äóð. Àüëàìà. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè îüëóíà éàëâàðäûãúà îüëàí ñÿñèíè óúàëäûðäû. Áèðäÿí ßùìÿä áèð ñþç äåìÿéèá, äóðóá ãà÷äû åøèéÿ. Àíúàã Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äàëäàí ÷àüûðäû îüëàíû êè, áèëñèí ùàðà ýåäèð. Îüëàí úàâàá âåðìÿäè. Ñîíðà öçöíö òóòäó þâðÿòèíÿ ñÿìò: – À êèøè, áó ñÿôèê îüëó ñÿôèê ùàðäàí øåéòàí êèìè ÷ûõûá ýÿëèá åøøÿéè àïàðäû, áèçè ìÿðÿêÿéÿ ñàëäû?! Ëàï, âàëëàù, áåëÿ ìÿðÿêÿ îëìàç. ßùìÿäè ùå÷ òÿùÿðíÿí îâóòìàã îëìóéàúàã. Àëëàùö-ÿêáÿð, áåëÿ äÿ øåé îëàðäû?! Þâðÿòè úàâàá âåðäè: – Éàõøû-éàõøû. Áèëäèëÿð, áèëäèëÿð. Áó ñþçëÿðè èíäè ñÿí ìÿíÿ äåéèðñÿí, òà ìÿí íåéëèéèì? Åøøÿéè âåðìÿìèø áó ñþçëÿðè ìÿíÿ äåéÿéäèí äà! Èíäè åøøÿéè âåðìèñÿí, ìÿíÿ ìÿñëÿùÿòÿ ýÿëìèñÿí? – Àõû, àé àðâàä, âàëëàù íåúÿ åëÿéèì? Öç öçäÿí óòàíûð. Ýÿëèð èñòèéèð, àäàìûí öçöíäÿí ýÿëìèð êè, äåñèí âåðìèðÿì. Âÿ áèð äÿ áó áèð åëÿ øåé äåéèë êè, èòñèí, áàòñûí. Åøøÿêäè äà! Àïàðûá, ýåíÿ ýÿòèðÿúÿê âåðÿúÿê þçöìöçÿ. Åøøÿéèí êè, ÿòèíè éåìèéÿúÿê! Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ÿëëÿðèíè éàíûíà ñàëûá äóðìóøäó þâðÿòèíèí ãàáàüûíäà, ýóéà êè, äèâàíáÿéèéÿ úàâàá âåðèð. Äèâàíáÿéè ÿëëÿðèíè þë÷ÿ-þë÷ÿ ñÿñèíè àòäû áàøûíà: – Êèøè, âàëëàù, áèëëàù, ñÿíäÿ áèð òöê ãÿäÿðè àüûë éîõäó. Éàõøû, à êèøè, àõû ñàáàù éîõ, áèðèýöí çöââàðëàð ÷ûõûðëàð. Àõû î éàçûã ùåéâàíû ãîé áèð ýöí ðàùàò ãàëûá äèíúÿëñèí, ÿìÿëÿ ýÿëñèí êè, ñÿíè áóðàäàí àëòû àéëûã éîëà àïàðñûí, ýÿòèðñèí. Éàõøû, éåêÿ êèøè, ñðàüà ýöíö åøøÿê ýåòìèøäè Óçóí àüàúà, äöíÿí àïàðìûøäûí äÿéèðìàíà, áó ýöí äÿ êè, ýåòäè øÿùÿðÿ. Ïÿñ ùàâàõò î ùåéâàí åâäÿ ãàëûá êþêÿëÿúÿê êè, ñÿí îíó ìèíÿñÿí, çèéàðÿòÿ ýåäÿñÿí. Àé âàé, ãàäàì î ïèñ ñèôÿòèíÿ! – Àðâàä, Àëëàù õàòèðèíÿ ÿë ÷ÿê ìÿíèì éàõàìäàí! Ìÿíèì þç ôèêðèì þçöìÿ áÿñäè. Èíäè òà íåúÿ åäÿê? Åøøÿéè Õóäàéàð áÿé àïàðàëû éàðûì ñààò 87 îëàð. Ìÿí èíäè òà ýåäèá, åøøÿéè îíäàí àëûá, êèøèíè éàðû éîëäà ãîéà áèëìÿðÿì êè! Êèøè, ýåíÿ íåúÿ îëñà, àüñàããàëäû. Àäàìûí ýåíÿ èøè äöøÿð. Íåúÿ îëà áèëÿð êè, áèð åøøÿêäÿí þòðö ùàêèìè þçöíäÿí èíúèäÿñÿí? Àïàðûá åøøÿéè, ýåíÿ àõøàì ãàéòàðûá ýÿòèðÿúÿê äà! – Èíäè ïÿñ ìÿí íåéëèéèì? Ýÿë èíäè ßùìÿäè îâóò, ýþðÿê íåúÿ îâóäàúàãñàí. Ìÿí áàëàìûí öðÿéèíè ñûõûì? Àõû ýþðÿê íÿäÿí þòðö? Ýþðÿê Õóäàéàð áÿéíÿí ñÿíèí íÿ àëûá âåðÿúÿéèí âàð? Êàòäàäû, þçöíÿ êàòäàäû äà! Ýþðÿê îíóí êàòäàëûüûíûí ñÿíÿ áèð íÿôè âàð? ßùìÿäèí åøèêäÿí àüëàìàã ñÿñèíè åøèäèá, Èççÿò ñÿñèíè êÿñäè. ßùìÿä àüëàéà-àüëàéà è÷ÿðè ñîõóëóá, ýåíÿ þçöíö ÷ûðïäû ãóðó éåðÿ âÿ àüëàéààüëàéà, “âàé, âàé” äåéÿ-äåéÿ áàøëàäû: – Âàé-âàé! Ìÿíèì åøøÿéèìè, ìÿíèì åøøÿéèìè! Âàëëàù, àíà, Õóäàéàð áÿé åøøÿéè àïàðûá øÿùÿðÿ, îðäàí åøøÿéèí öñòÿ ñàë* éöêëöéöá, àïàðàúàãëàð êþðïö ãàéûðìàüà. Âàé-âàé-âàé!.. Àíà, ìÿíèì åøøÿéèìè! Ýåíÿ áèð ãÿäÿð àüëàéûá, îüëàí èðÿëèêè êèìè úÿëä äóðóá ãà÷äû åøèéÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè îüëàíûí äàëûíúà ÷ûõäû ùÿéÿòÿ ýþðñöí îüëó ùàðà ãà÷ûð; àììà ßùìÿä ÷îõäàí ýþçäÿí èòìèøäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ýåíÿ åâÿ ãàéûäûá, þâðÿòèíÿ äåäè êè, ýþðÿ áèëìÿäè îüëàíû. Áó àõûðûíúû ôÿãÿðÿ Èççÿòèí ãåéçèíè äÿõè àðòûã úóøÿ ýÿòèðäè: – À êèøè, Àëëàù ýþðöì ñÿíèí åâèíè áÿðáàä åëÿñèí! Áèð àéàã ãîé ýþð àõû óøàã ùàðà ãà÷äû ýåòäè? Áóé, Àëëàù, ìÿí íåúÿ åëèéèì? À êèøè, âàëëàù, ßùìÿä äÿëèäèð. Þçöíö àïàðûá ãóéóéà-çàäà ñàëàð. – Àé àðâàä, àõû ìÿí áàøûìà íÿ äàø ñàëûì? Ìÿí íÿ áèëèì èíäè î ùàðà ãà÷äû, ãîéäó ýåòäè? Èççÿò äóðäó àéàüà âÿ êþùíÿ ýþé ÷àäèðøÿáè áàøûíà ñàëûá, ÷ûõà-÷ûõà áó ñþçëÿðè äåäè: – Àòàíà íÿùëÿò, Õóäàéàð áÿé! Àíàíà íÿùëÿò, Õóäàéàð áÿé! Äÿäÿí òöíáÿòöí äöøñöí, Õóäàéàð áÿé! Áàáàíûí ùÿøðè Þìÿðèí ùÿøðèëÿ ãîïñóí, Õóäàéàð áÿé! Èççÿò óçàãëàøäû âÿ ñÿñè ýÿëìÿäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áèð àù ÷ÿêèá, ýÿëäè îòóðäó ïàëàçûí öñòÿ, äàëûíû äàéàäû äèâàðà. Ãåéçèíäÿí éàçûã êèøèíèí àëíûíäàí òÿð àõûðäû. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ïàïàüûíû ÷ûõàðäû ãîéäó éåðÿ âÿ áàøëàäû áó úöð þç-þçöíÿ øèêàéÿòëÿíìÿéè: – Àëëàù, äÿðýàùûíà ÷îõ øöêöð! Áÿíäÿíèí áàøûíà áó ãÿäÿð èø ýÿëÿð êè, ìÿíèì áàøûìà ýÿëèð? Áó Éåçèä îüëó Éåçèä åëÿ ìÿíèì åøøÿéèìè _______________ * Ñàë – áþéöê, éàñòû äàø ëàéû 88 ýÿðÿê ýÿëèá àïàðàéäû êè, áàøûìà áó ãÿäÿð ãàëìàãàë ýÿëñèí? Êÿíääÿ èêè ìèí åøøÿê âàð. Ýåò áèðèíè ìèí, àïàð äà! Åëÿ ìÿíè ýþçöí ýþðöð? Àëëàùöÿêáÿð! Åëÿ àðâàä éàëàí äåìèð êè! Äîüðó äåéèð äÿ! Éàçûã ùåéâàí áèð ýöí ðàùàò ãàëìûð êè, áèð àç ÿìÿëÿ ýÿëñèí… Åù, âàëëàù, ìÿí áèð ãÿïèê ïóëà äÿéìÿðÿì. Ìÿí äîüðóäàí êèøè äåéèëÿì êè! Àðâàä ìÿíäÿí éàõøûäûð. ßëáÿòòÿ, àðâàä ìÿíäÿí éàõøûäûð. Èíäè Õóäàéàð áÿé åøøÿéè Èççÿòäÿí èñòÿñÿéäè, Èççÿò åøøÿê âåðÿðäè? Ùÿëÿ Èççÿò àðâàääû. Àëëàùö-ÿêáÿð! Ëàï èøëÿðèì ÷ÿòèí éåðäÿ äàéàíäû. Âàëëàù, áèëìèðÿì êàñûáëûã äÿðäè ÷ÿêèì, àðâàä-óøàã äÿðäè ÷ÿêèì, åøøÿê äÿðäè ÷ÿêèì. Éÿíè åøøÿéè äÿ âåðìÿìÿê îëìàçäû. Ñþç éîõ, íÿ òþâð âåðìÿìÿê îëàð? Åøøÿéè âåðìÿñÿí, îíäà äÿõè êÿíääÿ áàø ýÿçäèðìÿê îëàð? Ýåíÿ íåúÿ îëñà, ùàêèìäè, êàòäàäû. Ýöíöí ýöíîðòà ÷àüû ýÿëäè, íàùàã éåðäÿí éàõàëàäû êè, áó ãÿäÿð èøòðàôûíäû âåð, îíäà ïÿñ íåúÿ îëñóí? Õåéð, îëìàçäû êè, âåðìèéåéäèì. Ùÿëÿ ìÿí áèëìèðÿì êè, âàëëàù, áó àðâàä-óøàã íÿ äåéèð? Ùÿëÿ áó êö÷öê íèéÿ áåëÿ þçöíö éåðäÿí éåðÿ ÷ûðïûð?! Äåéèí ýþðÿê àõû ìÿííÿí áèð éåðäÿ àëíûíûçûí òÿðèíè ñèëèá ïóë ãàçàíìûñûíûç? Âåðäèì, ÷îõ éàõøû åëÿäèì âåðäèì. Þç åøøÿéèìäèð, þçöì äÿ âåðäèì äà! Äÿõè ñèçÿ íÿ äÿõëè âàð? À êèøè, éÿíè èíñàôÿí îíëàðûí äà ýöíàùû éîõäóð. Îíëàð äà åëÿ ìÿíäÿí þòðö ãàëìàãàë åëÿéèðëÿð äà. Èççÿò éàõøû äåéèð äà. Åøøÿê áèð ýöí áèêàð ãàëìûð êè, áàðè áèð àç êþêÿëñèí. Õåéð, îíëàðûí äà ýöíàùû éîõäóð… Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áó ôèêèðäÿ èäè, ùÿéÿòäÿí Èççÿòèí ãàéûì ñÿñè ýÿëèá, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ôèêðèíè äàüûòäû: – Àïàð äà, àïàð! Áó êþïÿéèí åøøÿéèíè äÿ àïàð þëäöð äÿ! Àé ÿëèíÿ äþíöì, Õóäàéàð áÿé, àïàð þëäöð äÿ! Àëëàùà ãóðáàí îëóì. ×îõ ÿúÿá îëäó, ÷îõ éàõøû îëäó… – Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Èççÿò îõ êèìè ñîõóëäó åâÿ âÿ öçöíö Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ òóòóá ýåíÿ áàøëàäû: – Íåúÿäèð? Äè ýåò, ðàùàò îëäóí? Äèíúÿëäèí, éà éîõ? Àé î ïèñ ñèôÿòèíÿ ãóñóì! Õóäàéàð áÿé åøøÿéè áèëèðñÿí ùàðà àïàðäû? Àïàðûáäû øÿùÿðÿ, öñòÿ ñàë äàøûéàúàãëàð. Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíö ãàéûðûðëàð. Ùÿð êÿíääÿí áèð åøøÿê èñòèéèáëÿð. Íèéÿ, ýÿðÿê áöòöí Äàíàáàø êÿíäèíäÿ åëÿ áèðúÿ ñÿíèí åøøÿéèí ìÿøùóð èäè? Äà ñÿíèí åøøÿéèíäÿí áàøãà åøøÿê éîõ èäè? Äè ýåò, äèíúÿëäèí? Áó ñþçëÿðè äåéèá, Èççÿò ÷àðøîâó áàøûíäàí êöðñöíöí öñòÿ àòûá, ýåíÿ îòóðäó þç éåðèíäÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè úÿëä áþðêöíö áàøûíà ãîéóá, äóðäó àéàüà âÿ ýÿëäè àðâàäûíûí éàíûíà. – Àðâàä, íåúÿ åøøÿéè àïàðûáëàð äàø äàøûñûíëàð? Áóíó êèì äåéèð? 89 – Êèì äåéÿúÿê? Õóäàéàð áÿéèí àðâàäû þçö äåéèð. Ìÿí åëÿ îðà ýåòìèøäèì. Ýåòäèì êè, ýþðöì áÿëêÿ ùÿëÿ Õóäàéàð øÿùÿðÿ ýåòìèéèáäè, áÿëêÿ åøøÿéè àëàì ýÿòèðÿì. Õóäàéàð áÿé ÷îõäàí ãîéóá ýåäèá. Àðâàä þçö ìÿíÿ äåäè. Ìÿí ùÿëÿ ùå÷ ñîðóøìàäûì åøøÿéè íÿäÿí þòðö Õóäàéàð áÿé àïàðûá øÿùÿðÿ. À êèøè, ùÿëÿ àðâàä ìÿíè áèð àëÿì ìÿçÿììÿò åëèéèá åé! Ìÿíÿ äåéèð êè, ñèç ìÿýÿð ìàëûíûçäàí êå÷ìèñèíèç? Ñèç áèëìèðäèíèç êè, Õóäàéàð áÿé åøøÿéè íÿäÿí þòðö àïàðäû øÿùÿðÿ? Àïàðäû Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíäÿí þòðö ñàë äàøûñûíëàð. Ìÿíÿ áÿðê-áÿðê òàïøûðäû êè, ßùìÿäè éîëëóéàã åøøÿéè àëûá ýÿòèðñèí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áó ñþçëÿðè åøèòúÿê öç ãîéäó ãàïûéà ñÿìò ÷ûõûá ýåòñèí. – Ýåäèì åëÿäÿ ßùìÿäè áó ñààò ýþíäÿðèì. Ýåäèì ýþðöì ùàðäàäû ßùìÿä. Áó ùåéíäÿ ßùìÿäèí àüëàìàã ñÿñè ýÿëäè. Áèð àç êå÷äè, ßùìÿä äÿ, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äÿ ýèðäèëÿð è÷ÿðè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè îüëóíà ýåíÿ åøøÿêäÿí éàíà áèð àç àðõàéûíëûã âåðèá äåäè êè, ýåäèá åøøÿéè Õóäàéàð áÿéäÿí àëûá ýÿòèðñèí. Îüëàí ÿââÿë úàâàá âåðäè êè, èíäè Õóäàéàð áÿé àç ãàëûá øÿùÿðÿ éåòèøñèí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äöáàðÿ îíà äåäè: çÿðÿðè éîõäóð, åëÿ øÿùÿðÿ äÿ éåòèøìèø îëñà, åøøÿéè àëûá ýÿòèðñèí. ßùìÿä àüëàìàãäàí ñàêèò îëóá, áèð ãÿäÿð àíàñûíà áàõäû, áèð ãÿäÿð ñàüà âÿ ñîëà áàõäû, ñîíðà øÿùÿðÿ ýåòìÿéÿ ðàçû îëóá åâäÿí ÷ûõäû. *** Àõøàìà àç ãàëàíäà Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ãÿìýèí êÿíäèí ãûðàüûíäà, øÿùÿð éîëóíóí öñòÿ, éîëóí êÿíàðûíäà îòóðóá, ýþçöíö äèêìèøäè øÿùÿð éîëóíà. Éîëíàí éåääè éàøûíäà áèð îüëàí, àü òÿñêöëàù áàøûíäà, ýþé ãÿäÿê àðõàëûã ÿéíèíäÿ âÿ àü òóìàí, àéàã éàëûí, ãàáàüûíà áèð äÿñòÿ ãóçó ãàòûá âÿ ÿëèíäÿêè øþêÿ* èëÿ áó ãóçóëàðû âóðà-âóðà ýÿëèð êÿíäÿ. Áó ãóçó ñöðöñö îòëàìàãäàí ýÿëèðäè. Îüëàí Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ìöãàáèëèíÿ éåòèá âÿ äèê-äèê Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí öçöíÿ áàõûá äàéàíäû. Ñîíðà áèð-èêè ãÿäÿì äÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí òÿðÿôèíÿ éåðèéèá ñîðóøäó: – Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè, áó âàõò áóðàäà íèéÿ îòóðìóñàí? Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè îüëàíà ÷îõ éóìøàãëûãëà úàâàá âåðäè: – Áàëà, àäàì âàð øÿùÿðäÿ, ýþçÿòäèéèðÿì. __________ * Íàçèê ÷óáóã 90 Îüëàí ýþðäö êè, ãóçóëàðû õåéëÿê àðàëàíûáäûð, äÿõè áèð çàä äåìÿéèá, ãà÷äû ñöðöñöíöí äàëûíúà. Îüëàí ýåòúÿê Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ãàáàüûíäà ýåíÿ áèð îí-îí èêè éàøûíäà áèð îüëàí úûíäûð ïàëòàðäà ùàçûð îëóá, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí áó âàõòäà áóðàäà îòóðìàüûíûí ñÿáÿáèíè ñîðóøäó. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ÿââÿëèíúè îüëàíà âåðäèéè úàâàáû áóíà äà âåðäè. Áó îüëàí ðÿää îëàíäàí ñîíðà Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ýþðäö êè, äàëäàí ýåíÿ áèð äÿñòÿ ãàðàìàë ýÿëèð. Ìàëëàð ýÿëèá éåòèøäè âÿ ìàëëàðûí äàëûíäàí áèð êèøè ùàçûð îëäó îòóç áåø-îòóç àëòû ñèííèäÿ, ãàðà ÷óõà, àü òóìàí âÿ àéàã éàëûí. – Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè, áó âàõò íèéÿ áóðäà îòóðìóñàí? – Äàäàø, øÿùÿðäÿ àäàì âàð, ýþçÿòäèéèðÿì. Èíäèëÿðäÿ ýÿðÿê ýÿëÿ. – Éàõøû, ýÿëÿí ýÿëÿúÿê äà. Áÿëè, ýþðöêöð êè, ÷îõ âàúèá àäàìäû. – Õåéð, Õóäàéàð áÿé áó ýöí åøøÿéè ìèíèá àïàðûá øÿùÿðÿ. Åøøÿéè äÿ ýþíäÿðÿúÿéÿì äÿéèðìàíà. Îäó êè, îüëàíû ýþíäÿðìèøÿì. Ùÿëÿ êè, íÿ åøøÿê ýÿëèá, íÿ îüëàí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè, ñþç éîõ, åëèéÿ áèëÿðäè êè, áó êèøèéÿ ãûñàúà úàâàá âåðèá, ùå÷ îðòàëûüà åøøÿê ôÿãÿðÿñè ýÿòèðèá ñþùáÿòè óçàòìàñûí. Àììà Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ãÿñäÿí áó úöð úàâàá âåðäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè åøøÿéèí ñþùáÿòèíè ñàëäû êè, ýþðñöí áó êèøè íÿ äåéÿúÿê. Àéà áó äà áèëèðìè êè, Õóäàéàð êàòäà åøøÿéè èøëÿòìÿêäÿí þòðö àïàðûá, éà éîõ? Áó êèøèíèí úàâàáû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ùàëûíà ëàï ìöâàôèã îëäó. Êèøè úàâàá âåðäè êè: – ×îõ éàõøû. Õóäàéàð êàòäà åøøÿéè éåìèéÿúÿêäè êè, äöáàðÿ åøøÿêäÿí þòðö øÿùÿðÿ àäàì ýåòñèí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ëàï èøèí ÿñëèíè áèëìÿêäÿí þòðö ñþùáÿòè ëàï à÷äû âÿ áåëÿ áàøëàäû: – Äîüðóñó, áó ýöí Õóäàéàð áÿé åøøÿéè àïàðäû øÿùÿðÿ, àììà ñîíðà ìÿí áåëÿ åøèòäèì. – Éÿíè þâðÿò ñþçöäö, ùå÷ èíàíìàã äà îëìàç. – Ìÿí éÿíè áåëÿ åøèòäèì êè, ýóéà éÿíè Äàíàáàø êÿíäèíäÿí áèð åøøÿê èñòèéèáëÿð êè, àïàðûá øÿùÿðÿ, îðàäàí Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíÿ ñàë äàøûñûíëàð. Îäóð êè, áèð àç õîôÿ äöøäöì. ×öíêè åøøÿê äÿéèðìàíà ýåäÿúÿêäè, î ñÿáÿáÿ ìÿí äÿ ßùìÿäè ýþíäÿðäèì êè, ÿëáÿòòÿ åøøÿéè ýÿòèðñèí. Áóíäàí þòðö îòóðìóøàì… Êèøè ÷îõ òÿÿúúöáëÿ ãóëàã âåðèðäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ñþçöíö ãóðòàðàí êèìè áèð àç ýöëöìñöíöá úàâàá âåðäè: – À êèøè, áó íÿ ñþçäö? Íåúÿ Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíÿ ñàë äàøûéàúàãëàð? Õà-õà-õà… À êèøè, äîüðóäó, Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíö ãàéûòäûðûðëàð, àììà äÿõè áèð åøøÿê èñòÿìèðëÿð êè! Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíÿ Äàíàáàø 91 êÿíäèíäÿí éöç ìàíàò õÿðú èñòÿéèðëÿð. Î ñþçëÿðè ùÿð êÿñ ñÿíÿ äåéèá, ëàï éàëàí äåéèá. Áàøûíû äèâàðà äþéöá! Äóð ýåäÿê, à êèøè, ùå÷ íàùàã éåðÿ áóðäà ìÿòÿë îëìà. Èíäè áó ñààò åëÿ Õóäàéàð áÿé äÿ ýÿëÿð, åøøÿéèíè äÿ ýÿòèðÿð. Äóð, äóð ýåäÿê. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ýåíÿ áèð éîëà ñÿìò áàõûá, “éà Àëëàù” äåäè, äóðäó àéàüà. Âÿ ùàìàí øÿõñ èëÿ äöøäöëÿð éîëà âÿ öç ãîéäóëàð êÿíäèí è÷èíÿ. Êö÷ÿ äîëó èäè ãàðàìàë âÿ ãîéóí-ãóçó ñöðöñö èëÿ, ùàâà éàâàø-éàâàø èñòÿéèðäè ãàðàíëûãëàìàüû. – Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè, ñÿí Àëëàù, î ñþçö ùÿëÿ ñÿíÿ êèì äåéèá? – Õåéð, éàëàí ñþçäö. Ìÿí þçöì áèëèðÿì éàëàí ñþçäö. Íèéÿ, ìÿí àõìàã äåéèëÿì êè! Áèð åøøÿê èëÿ êþðïö òèêèëÿð? Áó ñþçö äÿ éÿíè þçýÿñè äåìèéèáäè, åëÿ Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòè äåéèáäè. Õåéð, éàëàíäû. Ìÿí þçöì áèëèðÿì êè, éàëàíäû… – À êèøè, áåëÿäè äà! Õà-õà-õà… Áóíó áàéàãäàí äåéÿéäèí äà, ðÿùìÿòëèéèí îüëó! Ìÿí èíäè ìÿòëÿáè áàøà äöøäöì. Áåëÿ áèëèðñÿí íÿ âàð, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè? Ìÿí àõû, þçöí äÿ áèëèðñÿí êè, Õóäàéàð áÿéýèëèí ãîíøóñóéàì. Õóäàéàð áÿé ìÿí áèëèðÿì íèéÿ áó ýöí øÿùÿðÿ ýåäèá. Î, èêè ìÿòëÿáäÿí þòðö ýåäèá. Àõû áèëìèðÿì áèëèðñÿí, éà éîõ? Àõû Õóäàéàð áÿé Çåéíÿáè èñòèéèð. – Íåúÿ Çåéíÿáè? – À êèøè, íèéÿ òàíûìûðñàí? Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí þâðÿòèíè äà! Áÿ, èñòèéèð! Ñÿí áèëìèðñÿí, ÷îõäàí èñòèéèð! Åëÿ Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð þëÿí ýöíäÿí. Áÿëè, Õóäàéàð Çåéíÿáè èñòèéèð. Àììà íÿ Çåéíÿá ýÿëèð, íÿ äÿ êè, Õóäàéàð áÿéèí àðâàäû ðàçû îëóð. Áó ýåúÿ ãûøãûðûãëàðû ýþéÿ ãàëõìûøäû. Îäó êè, ñÿùÿð Õóäàéàð áÿé äóðóá àðâàäûíà äåéèá êè, ýåäèðÿì ñÿíè áîøóéàì. Èíäè Õóäàéàð áÿé äÿ Çåéíÿáè àëìàãäàí þòðö ýåäèá, éà äà êè, àðâàäûíû áîøàìàãäàí þòðö. Éîõ, ñþçöì îðäà äåéèë… Ñþçöì îðàñûíäàäûð êè, Õóäàéàð áÿéèí àðâàäû øåéòàíûí áèðèñèäèð. Î ãÿñäíÿí åëÿ äåéèá êè, Õóäàéàð áÿé åøøÿéè àïàðäû Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíÿ ñàë äàøûñûíëàð. Ùåëÿ äåéèáäè êè, ñÿí åøøÿéè âåðìèéÿñÿí. Àúûüíàí ùåëÿ äåéèáäè êè, ñÿí åøøÿéè âåðìèéÿñÿí. Àúûüíàí ùåëÿ äåéèá. Éÿãèí áåëÿäèð. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè âÿ ùàìàí øÿõñ éåòèøäèëÿð êö÷ÿíèí áàøûíà. Ùàìàí øÿõñ ÷þíäö ñàü òÿðÿôÿ âÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè õóäàùàôèç äåéèá âÿ ùàìàí øÿõñèí àòàñûíà ãÿëáèíäÿ ðÿùìÿò îõóéóá, öç ãîéäó þç åâèíÿ ýÿëìÿéÿ… 92 Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ãàïûíû à÷äû êè, ýèðñèí åâÿ. Ýþðäö êè, åâ ãàðàíëûãäû. Þâðÿòèíè ÷àüûðûá, áèð ñÿñ åøèòìÿäè. Ýåíÿ ÷àüûðäû, ýåíÿ úàâàá åøèòìÿäè. Ãàïûíû þðòöá, ãàéûòäû ùÿéÿòÿ âÿ åëÿ áèëäè êè, þâðÿòè ýåäèá ýþðÿñÿí ùàíñû ãîíøóëàðûí åâèíÿ, áèð àç ñþùáÿò åëèéèá öðÿéè à÷ûëñûí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ùÿéÿòè áèð ãÿäÿð äîëàíûá, ÷ûõäû êö÷ÿ ãàïûñûíûí àüçûíà. ×öíêè òþâëÿñèíèí àüçû êö÷ÿ ãàïûñûíà éàâûã èäè, ýþðäö êè, òþâëÿäÿí áèð àüëàìàã ñÿñè ýÿëèð. Ýÿëäè òþâëÿíèí ãàïûñûíû à÷ûá, ýþðñöí àüëàìàã ñÿñè ùàðàäàí ýÿëèð. Ãàïûíû à÷àí êèìè àøêàð àðâàäûíûí ñÿñèíè òàíûäû. Áàøûíû è÷ÿðè óçàäûá ÷àüûðäû: – Èçÿä!* Àüëàìàã ñÿñè êÿñèëäè, àììà úàâàá ýÿëìÿäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí áèð äÿ ÷àüûðäû. Ýåíÿ ñÿñ ýÿëìÿäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áèð äÿ ÷àüûðäû. Þâðÿòè Èççÿò àúûãëàíìûø úàâàá âåðäè: – Íÿ âàð, íÿ äåéèðñÿí? Ýþçöí êîðäó, ýþðìöðñÿí êè, ìÿíÿì?! – Èççÿò, àüëûéûðñàí? Äåéÿñÿí ìÿíèì ãóëàüûìà àüëàìàã ñÿñè ýÿëäè. Èççÿò úàâàá âåðìÿäè. ßââÿë áèð ôûíõûðäû, ñîíðà òþâëÿäÿí ÷ûõäû åøèéÿ. ßð âÿ þâðÿò öç ãîéäóëàð åâÿ òÿðÿô. Ýÿëäèëÿð åâÿ. Èççÿò ÷ûðàüû éàíäûðäû, ýÿòèðèá ãîéäó áóúàãäàêû äåøèéÿ âÿ þçö ýåäèá îòóðäó ãàðàíëûã áóúàãäà. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí áèð ãÿäÿð àéàã öñòÿ äóðóá, ýÿëäè îòóðäó ïàëàç öñòÿ âÿ äàëûíû äà äàéàäû éöêÿ. – Èççÿò, äîüðóäàí ïÿéÿäÿ àüëûéàí ñÿí èäèí? Þâðÿò úàâàá âåðìÿäè. – Èççÿò, ïÿéÿäÿ àõû ìÿí áèð àüëàìàã ñÿäàñû åøèòäèì, ñÿí èäèí àüëûéàí? Èççÿò úàâàá âåðìÿäè. – Åëÿ ñÿí èäèí àüëûéàí. Íàùàã éåðÿ àüëûéûðñàí âÿ öðÿéèíè ñûõûðñàí; ÷öíêè ìÿí åëÿ áó ñààò éîë öñòÿ èäèì. Øÿùÿðäÿí ýÿëÿí âàð èäè. Àíä è÷èðäè êè, Õóäàéàð áÿé åøøÿéè áó ñààò ýÿòèðÿúÿê. Àíä è÷èðäè äåéèðäè êè, äîüðóäó Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíö ãàéûòäûðûðëàð, àììà íÿèíêè Äàíàáàø êÿíäèíäÿí áèð åøøÿê èñòèéèáëÿð, áÿëêÿ Äàíàáàø êÿíäèíäÿí éöç ìàíàò ïóë èñòèéèðëÿð. Î êèøè êè, ìÿíÿ áó ñþçëÿðè äåéèðäè, àíä è÷èðäè êè, åëÿ áó ñààò Õóäàéàð êàòäà åøøÿéè ýÿòèðÿúÿê. Äåéèðäè åëÿ þçöì ýþðäöì. Âàëëàù, äîüðó äåéèðÿì. – Úÿùÿííÿìÿ ýÿëÿúÿê, ýîðà ýÿëÿúÿê! Ìÿíèì îüëóìóí àéàãëàðû èíäè ãàáàð îëóáäó. Ìÿíèì íÿ âåúèìÿ åøøÿê ýÿëäè, éà ýÿëìÿäè. Úÿùÿí _____________ * “Èççÿò” ñþçöíöí òÿùðèô îëóíìóø øÿêèëäÿ òÿëÿôôöçöäöð 93 íÿìÿ ýÿëñèí, ýîðà ýÿëñèí! ßùìÿä òåç ýÿëåéäè. Ìÿí åëÿ ßùìÿäèí ôèêðèíÿ ãàëìûøàì, éîõñà åøøÿê úÿùÿííÿìÿ ýÿëñèí, ýîðà ýÿëñèí! – Àðâàä, âàëëàù î êèøè äåéèðäè êè, åëÿ áó ñààò ýÿëÿúÿêëÿð. Àõû î êèøèéÿ íÿ îëóáäó äóðóá éàëàíäàí äåñèí? Îëìàñà äåìÿç êè! Àíä è÷èðäè äåéèðäè ìÿí îíëàðû þçöì èêèñèíè äÿ áàçàðäà ýþðäöì; éÿíè Õóäàéàð áÿéè äÿ, ßùìÿäè äÿ. Äåéèðäè åëÿ ìÿí ÷ûõäûì ýÿëÿì, îíëàðäàí ñîðóøäóì áÿ ñèç íÿ âàõò ýåäèðñèíèç? Ìÿíÿ äåäèëÿð êè, åëÿ èíäè áèç äÿ ýÿëèðèê. Ìÿí ýÿëäèì, îíëàð äà ãàëäûëàð êè, ýÿëñèíëÿð. Þâðÿò áèð ñþç äåìÿäè. Äóðäó àéàüà, áèð àù ÷ÿêäè, ýåíÿ áèð ôûíõûðäû âÿ äèçëèéèíèí ãûðàüûéíàí áóðíóíó ñèëèá, ýÿëäè êöðñöíöí éàíûíà, áèð íå÷ÿ ãóðó ëàâàø ýþòöðöá, éûüäû ñîë ÿëèíèí öñòÿ âÿ àïàðûá ÷þìáÿëäè ãàïûíûí àüçûíäà âÿ áàøëàäû ÷þðÿêëÿðè ñóëàìàüû. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè: – Èíøàëëàù, èíäè ýÿëÿðëÿð, – äåéèá äóðäó àéàüà âÿ áàøìàãëàðûíû ýåéèá, ýÿëäè äóðäó àðâàäûíûí éàíûíäà. Èççÿò ÷þðÿê ñóëàìàãäàí ãóðòàðàí êèìè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí êöðêöíö ýþòöðöá ÷ûõäû åøèéÿ âÿ áèð àç êå÷äè, ýÿëäè âÿ ãàïûíûí àüçûíäà ÷þìáÿëèá, áàøëàäû äÿñòÿìàç àëìàãëûüû. ßââÿë ÿëëÿðèíè éóäó, ñîíðà öçöíö âÿ ñîíðà ãîëëàðûíû. Ùÿð áèð ñóéó òþêÿíäÿ äåéèðäè: “Áèñìèëëàù”. Äÿñòÿìàçû ãóðòàðûá âÿ ìÿñ ÷ÿêèá, ýÿëäè áèð òàõ÷àäàí ìþùöð òàïûá, ãîéäó ïàëàçûí öñòÿ âÿ áàøëàäû íàìàçû. Èççÿò äÿ ýåíÿ ýåäèá áóúàãäà îòóðóá, ÷ÿíÿñèíè ãîéìóøäó äèçëÿðèíèí öñòÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè àçàíû âÿ èãàìÿíè îõóéóá, êå÷äè ùÿìäÿ âÿ ãöëùöâÿëëàùû çèêð åëÿéèá, èñòÿéèðäè ÿéèëñèí ðöêóà, áèðäÿí ãàïû à÷ûëäû âÿ ßùìÿä çÿèô âÿ íàõîø êèìè ýèðäè è÷ÿðè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ÿââÿë ùÿð èêè ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëõûçûá, áÿðê “àëëàùö-ÿêáÿð” – äåäè. Èççÿò ñåâèíúÿê ãàëõäû éåðèíäÿí âÿ ÷àüûðäû: – ßùìÿä! ßùìÿä åâÿ ýèðÿí êèìè íàõîø àäàìëàð êèìè äèâàðà äàéàíûá àë÷àã ñÿñ èëÿ äåäè: – Âàé, àíà! Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ñÿáð åëÿéÿ áèëìÿéèá, èêèíúè ñÿúäÿäÿ íàìàçû éàðûì÷ûã ãîéóá þçöíö òóëëàäû ßùìÿäèí éàíûíà. ßð âÿ þâðÿò ùÿðÿñè ßùìÿäèí áèð ãîëóíäàí éàïûøûá, áèðè äåéèð: “Áàëà, íèéÿ åëÿ åëèéèðñÿí?”, î áèðèñè äåéèð: “Áàëà, ùàðàí àüðûéûð?” Èççÿò äåéèð: – Ãàäàí àëûì, ßùìÿä, íèéÿ îòóðìóðñàí? 94 Ìÿùÿììÿäùÿñÿí äåéèð: – Áàëà, áÿ åøøÿê íåúÿ îëäó? Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ßùìÿääÿí åøøÿê íåúÿ îëìàüûíû ñîðóøàí êèìè, Èççÿò óúà ñÿñ èëÿ îíóí öñòÿ ÷ûüûðûá áàøëàäû éàìàíû: – Àé åøøÿê âåðÿíèí àòàñû òöíáÿòöí äöøñöí! Àé åøøÿê ñàòàíûí àòàñûíà ëÿíÿò! Àé î åøøÿéè ýþðöì èëàí âóðñóí! Ìÿíèì áàëàì áóðäà àç ãàëûð êè, þëñöí, ùÿëÿ äóðóá åøøÿê ÿùâàëàòû ñàëûð îðòàëûüà. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áèð ñþç äåìÿäè. ßùìÿä äÿ äèâàðà äàéàíûá, ýàù “âàé” äåéèð, ýàù “îõ” äåéèð. Àõûðû ýöúëÿ âÿ àðòûã éàëâàðìàãëûã èëÿ âÿ î öçöíäÿí-áó öçöíäÿí þïìÿêëèê èëÿ Èççÿò ßùìÿäèí ãîëóíäàí éàïûøûá, ýÿòèðèá îòóðòäó ïàëàç öñòÿ êè, îüëàí ðàùàòëàíñûí. Áèð ãÿäÿð äèíúÿëèá ßùìÿä, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí âÿ Èççÿòèí òÿâÿããÿñèíÿ ýþðÿ áàøëàäû øÿùÿðÿ ýåäèá ýÿëìÿêëèéèíèí ÿùâàëàòûíû íàüûë åëÿìÿêëèéè. Áàøëàäû ÿââÿë éîðóëóá éîë öñòÿ íå÷ÿ éåðëÿðäÿ îòóðìàãëûüûíäàí âÿ ñîíðà íåúÿ ýÿëäè øÿùÿðÿ âÿ êàðâàíñàðà÷û èëÿ äàâà åëÿìÿêëèéèíäÿí. Ñîíðà ýåíÿ øÿùÿðäÿ î éàíû-áó éàíû ýÿçèá, Õóäàéàð áÿéè àõòàðìàãëûüûíäàí âÿ àõûðû ýåíÿ éîðóëà-éîðóëà, éîëóí öñòÿ áÿëêÿ îí-îí áåø éåðäÿ îòóðà-îòóðà ýÿëèá Äàíàáàø êÿíäèíÿ ÷ûõìàãëûüûíäàí. ßùìÿä íàüûë åëèéÿ-åëèéÿ ùÿð áèð ñþç àðàñûíäà áèð àíä è÷èðäè. Áèð ñþç äåéèðäè, áèð äåéèðäè “âàëëàù”; áèð ñþç äåéèðäè, áèð äåéèðäè: “èìàì Ùöñåéí ùàããû”; áèð ñþç äåéèðäè, áèð äåéèðäè: “èìàì Ðçà ùàããû”, “úÿíàá ÿìèðèí Çöëôöãàðû ùàããû”. ßùìÿäèí íàüëû ãóðòàðäû âÿ öçöíö òóòäó àíàñûíà: – Àíà, íÿ áèøèðìèñÿí? – Áàëà, áèð çàä éîõäó, åëÿ éàâàí ÷þðÿêäè… ßýÿð èñòèéèðñÿí, ãàòûã äà âàð, ýÿòèðèì. – Ùè-ùè-ùè, ìÿí ãàòûã éåìèðÿì. Íèéÿ, áèð àç àø áèøèðÿéäèí äà! – Áàëà, íÿ áèëèì, åëÿ áó ãàëìàãàë ëàï áàøûìûçû ãàòäû. Ãîéäó êè, ýþðÿê íÿ ãàéûðûðûã? Íåéëÿê, áó ýöí ãàòûã éå, ñàáàù èíøàëëàù, ÿëáÿòòÿ ñÿíÿ àø áèøèðÿðÿì. Èççÿò áèð ãÿäÿð ÷þðÿê âÿ ãàòûã ýÿòèðèá, ãîéäó îüëóíóí ãàáàüûíà. Îüëàí áàøëàäû éåìÿéÿ. ßð âÿ þâðÿò äóðäóëàð íàìàçà. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè íàìàçû þâðÿòèíäÿí òåç ãóðòàðûá, ýÿëäè îòóðäó îüëóíóí éàíûíäà âÿ áàøëàäû îíóí êåôèíè âÿ ùàëûíû ñîðóøìàüû. Îüëàí áàøûíû àøàüû ñàëûá, àíúàã éåìÿéÿ ìÿøüóë èäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè îüëàíäàí úàâàá àëìàéûá ýåíÿ ñîðóøóðäó. – Áàëà, øÿùÿðäÿ íÿ âàð, íÿ éîõ? 95 ßùìÿä äåéÿñÿí èñòÿäè áèð ñþç äåñèí, àììà ÷öíêè îðäëàðû äîëó èäè õþðÿêíÿí, ìöìêöí åëèéÿ áèëìÿäè úàâàá âåðñèí. Èççÿò íàìàçäàí ãóðòàðûá öçöíö òóòäó ÿðèíÿ ñÿìò âÿ òÿðùíÿí* îíà áàøëàäû íÿñèùÿò åëÿìÿéè êè, óøàüà ÿçèééÿò âåðìÿñèí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè íÿñèùÿòè ãÿáóë åäèá, ÷ÿêèëäè êÿíàðà âÿ òÿñáåùè ýþòöðöá áàøëàäû ÷åâèðìÿéè. ×åâèðÿ-÷åâèðÿ àë÷àãäàí áèð äóà âèðä åëÿéèðäè. Èççÿò äóðäó àéàüà âÿ éàâàø-éàâàø ÷àäèðøÿáèíè àòûá êöðñöíöí öñòÿ, áèð íå÷ÿ ñóëàíìûø ÷þðÿê äÿ ýÿòèðèá ãîéäó îðòàëûüà âÿ ÿðèíè ÷àüûðäû êè, éàâûã ÷ÿêèëèá ÷þðÿê éåñèí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ýåíÿ þâðÿòèíèí ñþçöíÿ áàõûá, ÷ÿêèëäè äÿñòÿðõàíûí áàøûíà. ßùìÿä ãàòûüû éåéèá, ãàáû ëàï òÿìèçëÿìèøäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ãàáû ÷ÿêäè ãàáàüûíà âÿ èñòÿäè ÷þðÿéèíè áàòûðñûí ãàòûüà. ßùìÿä áàøëàäû ùûðûëäàìàüà. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè þçö äÿ îüëóíà áàõûá áàøëàäû ýöëìÿéè. Àììà Èççÿò öçöíö òóðøóäóá éàïûøäû ìÿçÿììÿòèí óúóíäàí: – Àé éàçûã, ñÿíäÿ àð-íàìóñ ùàðäà èäè? Ìÿí ñÿíèí éåðèíÿ îëñàì, àüëàðàì åé, íÿèíêè ùûðûëäàðàì! – Àõû ìÿíÿ íèéÿ äåéèðñÿí, îüëóíà äå äà. Ìÿí ýöëöðÿì, éà î ýöëöð? – Íèéÿ, îüëóìà íèéÿ äåéèðÿì? Ñÿí ñàáàù éîõ, áèðè ýöí çèéàðÿòÿ ýåäèðñÿí, éà îüëóí ýåäèð? Îüëóìóí íÿ âåúèíÿ?! Ñÿí ýÿðÿê ôèêðÿ ãàëàñàí êè, éîëäàøëàðûí ÷ûõûá ýåäèá êÿðáÿëàéû îëàúàãëàð, àììà ñÿí àðâàä êèìè îòóðàúàãñàí åâäÿ. – Èíøàëëàù, ìÿí äÿ ýåäÿðÿì. Ìÿí îíëàðäàí êÿì äåéèëÿì êè, ìÿí ãàëûì, îíëàð ýåòñèíëÿð. Èççÿò äèíìÿäè, áàøûíû ñàëäû àøàüû âÿ áàøëàäû éåìÿéÿ. ßùìÿä éîðüóíëóã úÿùÿòÿ îòóðäóüó éåðäÿ éûõûëäû éàí öñòÿ, àòàñû îíà äèããÿò òóòäó êè, ÷þðÿê îðòàëûãäà îëàí âàõò àäàì éàòìàç. ßùìÿä ãóëàã àñìàäû. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè âÿ þâðÿòè ÷þðÿê öñòÿ èäèëÿð. Áèðäÿí ßùìÿä öçöãóéëó éûõûëûá áàøëàäû àüëàìàüû. – Áàëà, íèéÿ àüëûéûðñàí? – Àòàñû áó úöð ñîðóøäó. ßùìÿä áèð úàâàá âåðìÿéèá îâóíìàäû. Èççÿò ßùìÿäèí éàíûíà ñöðöøöá, ÿëèíè ãîéäó îüëóíóí ÷èéíèíÿ âÿ áàøûíû ÿéäè îíóí áàøûíûí öñòÿ. – Áàëà, ßùìÿä, íèéÿ àüëûéûðñàí? ßùìÿä àüëàéà-àüëàéà áó úöð úàâàá âåðäè: – Ìÿíèì åøøÿéèìè… Âàé, âàé, âàé!.. Ìÿíèì åøøÿéèìè! Ìÿíèì åøøÿéèìè! Ìÿíèì åøøÿéèìè!.. Å.. å.. å… Ìÿíèì åøøÿéèìè!.. __________ * Àúûãëà, êöñêöí 96 Èççÿò ýåíÿ áàøûíû ÿéèá, îüëóíó áàøëàäû äèëÿ òóòìàüà. – Áàëà, àüëàìà, àüëàìà, áàëà… Åøøÿê éèéÿñèíèí àòàñû òöíáÿòöí äöøñöí! Íèéÿ åøøÿéè âåðèðäè êè, èíäèéÿ êèìè åøøÿê ÷þëäÿ-áàúàäà ãàëåéäè. – Å… å… å… ìÿíèì åøøÿéèìè, ìÿíèì åøøÿéèìè, ìÿíèì åøøÿéèìè! Èççÿò ëàï ùèðñëÿíèá, öçöíö òóòäó Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ ñÿìò âÿ ÷ûüûðà-÷ûüûðà áàøëàäû: – Äóð àõû ýåò, äóð ýåò ýþð àõû åøøÿê íåúÿ îëäó? Åøøÿê ýÿëìÿñÿ, ìÿíèì áàëàì éóõó éóõóëóéàúàã? Äóð ýåò ýþð àõû åøøÿê íåúÿ îëäó? Ýþð î Þìÿð îüëó Þìÿð åøøÿéè íåéëÿäè? – Ìÿí èíäè ùàðà ýåäèì? – Ñÿí èíäè úÿùÿííÿìÿ ýåò, ýîðà ýåò! Ùàðà ýåäÿúÿêñÿí? Ýåò ýþð áÿëêÿ î êþïÿê ýÿëèá, îòóðóá åâèíäÿ? Áÿëêÿ åøøÿéè ýÿòèðèá? Êèì áèëñèí ýÿòèðèá þòöðöá ùÿéÿòëÿðèíÿ. Éÿíè îëàð äåéèðñÿí åëÿ ìèëëÿòäèëÿð êè, õàëãûí ìàëûíû ýÿòèðèá ýåíÿ ñàùèáèíÿ òóøðàëàð?* Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè “éà Àëëàù” äåéèá äóðäó àéàüà âÿ ßùìÿä ñÿñèíè êÿñäè. Ìöõòÿñÿð, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ýåòäè. Õóäàéàð áÿéè åâëÿðèíäÿí ñîðóøäó. Äåäèëÿð êè, ýÿëìÿéèá. Ýåíÿ øÿùÿð éîëóíà ñÿìò ÷ûõäû, áèð øåé ýþðìÿäè. Êîð-ïåøìàí ãàéûòäû ýÿëäè åâèíÿ âÿ áèëìÿäè êè, íåúÿ åâÿ ýèðèá äåñèí êè, ùÿëÿ åøøÿê ýÿëìÿéèá. Áèð ãÿäÿð äóðäó êö÷ÿ ãàïûñûíûí àüçûíäà, ñîíðà ýèðäè òþâëÿéÿ. Òþâëÿ ãàðàíëûã èäè. Áèð øàããûëòû ýÿëäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ñåâèíúÿê “÷þ÷ÿ” åëÿäè; ýóéà åøøÿéè ÷àüûðûð. Áó ùåéíäÿ Èççÿò ùÿéÿòäÿ èìèø; Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí òþâëÿäÿ “÷þ÷ÿ” ñÿñèíè åøèäèá, åëÿ áèëäè êè, åøøÿê ýÿëèá; ñåâèíúÿê óúà ñÿñ èëÿ îüëóíó ÷àüûðäû êè, îíà ìöæäÿ õÿáÿðè âåðñèí. – ßùìÿä, ìóøòóëóüóìó âåð, åøøÿê ýÿëäè. ßùìÿä åâäÿí èëäûðûì êèìè ùÿéÿòÿ ãà÷ûá, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ âÿ ëÿùëèéÿ-ëÿùëèéÿ ýÿëäè àíàñûíûí éàíûíà. – Àíà, ùàíû åøøÿê? Áóé-áóé, ìÿíèì åøøÿéèìè, ìÿíèì åøøÿéèìè, ìÿíèì åøøÿéèìè! Àíà, ùàíû åøøÿê? – Áàëà, ýÿë, ýÿë ýåäÿê. Äÿäÿí åøøÿéè ãàòäû ïÿéÿéÿ. Àíà âÿ îüóë òÿëÿñèê ãà÷äûëàð òþâëÿéÿ ñÿìò. Èççÿò áÿëêÿ îòóç èëäèð êè, áåëÿ çèðÿê ãà÷ìàìûøäû. Ïÿéÿíèí ãàïûñûíà éåòèøúÿê ßùìÿä þçöíö ñîõäó è÷ÿðè âÿ ÿââÿë äÿäÿñèíè ÷àüûðäû. – Äÿäÿ! – Íÿäè, áàëà? ____________ * Òàïøûðàëàð 97 – Ìÿíèì åøøÿéèìè! Å… å… å… Ìÿíèì åøøÿéèìè! Äÿäÿ, ùàíû ìÿíèì åøøÿéèì? – Áàëà, ùÿëÿ åøøÿê ýÿëìèéèá. Áèëìèðÿì î êþïÿê îüëó íèéÿ èíäèéÿ êèìè ýÿëèá ÷ûõìàäû? ßùìÿäÿ òà áó ñþç áÿñ èäè. “Âàé” äåéèá òþâëÿíèí ãàïûñûíûí àüçûíäà þçöíö ÷ûðïäû éåðÿ. Èççÿò ãöññÿäÿí âÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ùèðñèíäÿí áàøëàäûëàð ßùìÿä êèìè àüëàìàüû. Òà ñöáùÿäÿê íÿ ßùìÿä éóõóëóéóá, íÿ Èççÿò, íÿ äÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè. ÂÛÛ ßë-ùÿìäö ëèëëàùèë-ëÿçè ÿùÿëëÿò íèêàùÿ òÿçâèúÿ âÿ ùÿððÿìÿç-çèíà âÿ ñèôàùÿ âÿ ñÿëàòö âÿ ñÿëàìö ÿëà õåéðè õÿëãèùè Ìÿùÿììÿäèí âÿ àëèùèÿúìÿèíÿ ÿëëÿçè ÿç-ùÿáÿëëàùö ÿíùöìöð-ðèúñÿ âÿ òÿùÿððÿöì òÿòùèðÿí. ßììà áÿäó ÿë-ùÿìäö âÿ ñÿíà… ôÿãÿò ÷àëÿëëàùö òÿáàðÿêÿ âÿ òÿàëàôè êèòàáèùèë–Êÿðèì âÿ ôöðãàíèùèë-ÿçèì. ßççÿ ìÿí ãàèëèí ÿóçö áèëëàùèññÿìèèë-ÿëèì ìèíÿø-øåéòàíèð ðÿúèì âÿ ÿíêèùöë-ÿéàìà ìèí êóì âÿññàëåùèí ìèí èáàäèêóì âÿ ÿñàèêóì ÿíéÿêóíó ôöãàðàÿ éóüíèùöìö-ëàùö ìèí ôÿçëèùè âÿëëàùö âàñèöí ÿëèì: ÿíêÿùòöë-ìÿðÿòÿë-ìÿëóìÿòÿ ëèðÿúöëèë-ìÿëóìè ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóìè ãÿáöëòöí-íèêàùÿ ëèð-ðÿúöëèëìÿëóìè ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóìè ÿíêÿùòöë-ìÿðÿòÿë-ìÿëóìÿòÿ ëèððÿúöëèë-ìÿëóìè ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóìè ãÿáèëòöí-íèêàùÿ ëèð-ðÿúöëèëìÿëóìè ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóìè ÿíêÿùòöë ìÿðÿòÿë-ìÿëóùÿ ëèð-ðÿúöëèëìÿëóìè ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóìè ÿíêÿùòöë ìÿðÿôÿë-ìÿëóìÿòÿ ëèððÿúöëöë-ìÿëóìû ÿôÿñ-ñöäàãûë-ìÿëóìû-ãÿáèëòöí-íèêàùÿ ëèð-ðÿúöëèëìÿëóìè ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóì. Çÿââÿú òöë-ìÿðÿòÿë-ìÿëóìÿòÿ ëèððÿúöëèë-ìÿëóìè ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóì, Ãÿáèëòöë-òÿçâèúÿ ëèð-ðÿúöëèëìÿëóìè ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóì. ßíêÿùòö-âÿ çÿââÿúòö-ìÿðÿòÿë-ìÿëóìÿòÿ ëèð-ðÿúöëèë-ìÿëóìè ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóì. Ãÿáèëòö-íèêàùÿ âÿòòÿçâèúÿ ëèð-ðÿúöëèë-ìÿëóìè ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóì. ßíêÿùòö Çåéíÿáÿ ëè-Õóäàéàð áÿé ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóì ãÿáèëòöíèêàùÿ ëè-Õóäàéàð áÿé ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóì. Çÿââÿúòö Çåéíÿáÿ ëèÕóäàéàð ÿëÿñ-ñöäàãèë-ìÿëóì. Ãÿáèëòö-òÿçâèúÿ ëè-Õóäàéàð ÿëÿññöäàãèë-ìÿëóì. ßíêÿùòö âÿ çÿââÿúòö Çåéíÿáÿ ëè-Õóäàéàð ÿëÿññöäàãèë-ìÿëóì. Ãÿáèëòö-íèêàùÿ âÿ òÿçâèúÿ ëè-Õóäàéàð ÿëÿñ-ñöäàãèëìÿëóìè. 98 Áÿçÿíè äàèìè äàäÿì Çåéíÿáðà áÿð Õóäàéàð. Áÿð ìåùðè-ìÿëóì áÿçÿíè äèëè ãÿáóë íÿìóäÿì áÿð Õóäàéàð áÿð ìåùðè-ìÿëóì. Äàèìè þâðÿòëèéÿ âåðäèì Çåéíÿáè Õóäàéàðà 50 ìàíàò ìåùð öçÿðèíÿ. Äàèìè þâðÿòëèéè ãÿáóë åëÿäèì Õóäàéàðà 50 ìàíàò ìåùð öçÿðèíÿ. Àëëàùùöììÿ! ßëëèô áåéíÿùöìà áèùÿããè Ìÿùÿììÿäèí âÿ àëèùè âÿ áèùöðìÿòè ñóðÿòèë-“ôàòèùÿ”! Ãàçû ôàòèùÿ ñóðÿñèíè îõóéóá, “Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí” – äåéèá, ÿëèíäÿêè êÿáèí êàüûçûíû ãîéäó ãàáàüûíà âÿ öçöíö òóòäó îòóðàíëàðà. – Äè ýÿëèí, ãîë ÷ÿêèí. Îòóðàíëàðûí áèðè Õóäàéàð áÿé èäè. Õóäàéàð áÿé îòóðìóøäó éóõàðû áàøäà äèç öñòÿ. Õóäàéàð áÿéäÿí àøàüû îòóðìóøäó èéèðìè èêè-èéèðìè ö÷ ñèííäÿ áèð úàâàí îüëàí. Áó, Äàíàáàø êÿíäèíèí ãëàâàñûíûí éàñîâóëó âÿ Õóäàéàð áÿéèí ðÿôèãè Ãàñûìÿëèäèð êè, áèç òàíûéûðûã. Ãàñûìÿëèäÿí àøàüû îòóðìóøäó ýåíÿ èêè øÿõñ; áèðèíèí ñèííè îëàðäû îòóç-îòóç èêè, î áèðèíèí äÿ ñèííè ãûðõäàí éóõàðû îëìàçäû. Áóíëàð ùÿì÷èíèí äàíàáàøëûäûðëàð. ßââÿëêèíèí àäû Êÿðáÿëàéû Ãàôàð âÿ èêèíúèñèíèí àäû Êÿðáÿëàéû Ñÿáçÿëèäèð. Áóíëàð ùÿð èêèñè Õóäàéàð áÿéèí ñÿäàãÿòäè âÿ êþùíÿ ðÿôèãëÿðèäèð. Ñþç éîõäóð êè, áèçÿ ìÿëóìäó êè, áó àüàëàð íÿ ñÿáÿáÿ èíäè ýÿëèá, áóðàäà ÿéëÿøèáëÿð. Áóíëàðû Õóäàéàð áÿé ýÿòèðèá: Ãàñûìÿëè Çåéíÿá òÿðÿôèíäÿí âÿêèëäè âÿ ãàëàíëàðû øàùèääèëÿð. ßëáÿòòÿ, áèç áóíó äà áèëèðèê êè, áóíëàðûí âÿêèëëèêëÿðè âÿ øàùèäëèêëÿðè ñàõòàäû. Áó ñÿáÿáÿ Õóäàéàð áÿéèí òÿäáèðèíÿ ýþðÿ áóíëàð ö÷ö äÿ ãàçûéà þçëÿðèíè þçýÿ úöð íèøàí âåðèá, àäëàðûíû äÿéèøäèëÿð. Ãàñûìÿëè àäûíû ãîéìóøäó Âÿëèãóëó êè, îëñóí Çåéíÿáèí îüëó. Ãàçûéà äåäè êè, àíàì Çåéíÿá ìÿíè áó õöñóñäà âÿêèë åäèá; éÿíè Õóäàéàð áÿéÿ ýåòìÿê ðèçàñûíû âåðèáäè. Êÿðáÿëàéû Ãàôàð àäûíû ãîéäó Êÿðáÿëàéû Áàõøàëû. Êÿðáÿëàéû Ñÿáçÿëè äÿ àäûíû ãîéäó Ìÿøÿäè Îðóúÿëè. Áóíëàð ùÿð èêèñè Ãàñûìÿëèíèí âÿêèëëèéèíÿ øÿùàäÿò âåðäèëÿð. Áÿëè, ãàçû ôàòèùÿ ñóðÿñèíè îõóéóá, “Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí” – äåéèá, ÿëèíäÿêè êÿáèí êàüûçûíû ãîéäó ãàáàüûíà âÿ öçöíö òóòäó îòóðàíëàðà, ùàíñûëàðûíû êè, ñèçÿ òàíûòäûì: – Äè, ýÿëèí, ãîë ÷ÿêèí. Ãàñûìÿëè úÿëä úàâàá âåðäè: – Ãàçû àüà, ìÿí ãîë ÷ÿêÿ áèëìèðÿì. Ãàñûìÿëè âåðÿí úàâàáû Êÿðáÿëàéû Ãàôàð äà âÿ Êÿðáÿëàéû Ñÿáçÿëè äÿ äåäèëÿð. 99 Ãàçû òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó êè, éÿíè íåúÿ ãîë ÷ÿêÿ áèëìÿçëÿð? Ö÷ö äÿ úàâàá âåðäèëÿð êè, äÿñò-õÿòëÿðè éîõäó; éÿíè áèñàâàä àäàìäûëàð. Ãàçû îíëàðà äöáàðÿ äåäè êè, åëÿäÿ ïÿñ ýÿðÿê ýåäèá åëÿ àäàì ýÿòèðÿëÿð êè, îíëàðûí ÿâÿçèíäÿí ãîë ÷ÿêñèí. Áóíëàð ãàçûäàí òÿâÿããÿ åëÿäèëÿð êè, åëÿ ãàçû þçö îíëàðûí ÿâÿçèíäÿí ãîë ÷ÿêñèí. Ãàçû áèð ãÿäÿð äóðóõäó âÿ áó ÿìðÿ ðàçû îëìàäû. Ãàñûìÿëè äóðäó àéàüà êè, ýåäèá áèð àäàì ýÿòèðñèí. Ãàïûíûí àüçûíäà äóðóá, áèð ôèêèð åëÿäè âÿ öçöíö òóòäó ãàçûéà ñÿìò: – Àõû, ãàçû àüà, ìÿí áó ãöðáÿò âèëàéÿòäÿ êèìè òàíûðàì êè, ýåäèá òàïûá ýÿòèðèì? Ýÿë åëÿ ñÿí þçöí ãîë ÷ÿê áèçèì ÿâÿçèìèçäÿí. Ãàçû ÿýÿð ÿââÿëäÿí ðàçû îëñàéäû äà áóíëàðûí ÿâÿçèíäÿí ãîë ÷ÿêìÿéÿ, èíäè äÿõè ùå÷ âÿúù èëÿ îëìàç. Îíäàí þòðö êè, áóíëàðûí äàíûøìàüûíäàí âÿ Ãàñûìÿëèíèí áó àõûðûíúû ñþçöíäÿí áèð àç áÿäýöìàí îëäó êè, ìÿáàäà áóíëàð ùèéëÿ åëÿéÿëÿð. Ãàçû òÿúðöáÿëè àäàìäû. Áó úÿùÿòÿ Ãàñûìÿëèéÿ òÿêèäíÿí äåäè: – Äÿõè ÷îõ äàíûøìàüûí ìÿíàñû éîõäóð. Áàéàã ýåòñÿéäèí, èíäè àäàì ýÿòèðìèøäèí. Éàðûì ñààò êå÷ìÿäè êè, êÿáèí ìÿñÿëÿñè òàìàì îëäó. Ãàçû äöáàðÿ õåéèð-äóà åëÿäè âÿ Õóäàéàð áÿé, Ãàñûìÿëè âÿ ùÿð èêè êÿðáÿëàéûëàð äóðäóëàð àéàüà êè, ýåòñèíëÿð. Õóäàéàð áÿé öçöíö òóòäó ãàçûéà: – Ãàçû àüà, áèð ìÿñÿëÿì âàð. Ñþç éîõ, èíäè î àðâàä îëäó ìÿíèì êÿáèíëè àðâàäûì. Àììà ñþç áóðàñûíäàäûð êè, ãàçû àüà, î àðâàä áèð àç áÿäõàñèééÿòäè. Éÿíè î ãÿäÿð äÿ áÿäõàñèééÿò äåéèë, áèð àç áåëÿ äÿëèñîäó. Éÿíè äÿëèñî äà äåéèë, áåëÿ áèð àç ùóøó áàøûíäà äåéèë, äÿëèéÿ îõøàéûð. Ñþç éîõ, èíäè ñèç þçöíöç äÿ ýþðöðñöíöç êè, îíóí ìÿíÿ ýÿëìÿê õàùèøè âàð. Âÿëèãóëó, áåëÿ äåéèëìè? Áÿëè, áó êèøè þçö ùå÷ äàíìûð êè, àíàñû áèð àç äÿëèñîäó; éÿíè áèð àç ùóøó áàøûíäà äåéèë. Èíäè èøäè, áèç ýåòäèê êÿíäÿ âÿ ýþðäöê êè, àðâàäûí, éÿíè Çåéíÿá àðâàäûí äÿëèëèéè òóòóá, îíäà ïÿñ ìÿíèì òÿêëèôèì íÿäè? Ãàçû èñòÿéèðäè êè, àüçûíû à÷ûá áèð ñþç äåñèí, àììà Ãàñûìÿëè ãàáàãëàäû: – Äîüðóäó, ãàçû àüà. Áàøûí ö÷öí ìÿíèì àíàìûí áèð àç ùóøó áàøûíäà äåéèë, åëÿ ðÿùìÿòëèê àòàì Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð þëÿíäÿí àíàì ýöí îëìàçäû êè, àüëàìàñûí. Åëÿ î ãÿäÿð àüëàäû êè, ãöññÿäÿí àõûðäà äÿëè îëäó. Äîüðóäàí, ãàçû, ìÿíèì àíàìûí áèð òóòìàñû âàð. Òóòìàñû òóòàíäà äà Àëëàù ýþðñÿòìÿñèí, þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê îëìóð. Ãàçû òÿñáåùè ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ äåäè: 100 – Íèéÿ, îëàí, ìÿýÿð ñèçèí êÿíäèíèçäÿ àüñàããàë éîõäó? Ìÿýÿð ñèçèí êÿíäèíèçäÿ äÿëèëÿð, äèâàíÿëÿð þç áàøûíàäûëàð? Ýÿðÿê áåëÿ çàä îëìóéà. Øÿùÿðäÿ êè, áåëÿ çàä éîõäó. Øÿùÿðäÿ áèðèñè äÿëè îëäó, îíó òóòóá ãàòûðëàð äàìà. Î ãÿäÿð êþòÿê âóðóðëàð, î ãÿäÿð àú-ñóñóç ñàõëàéûðëàð êè, àüëû áàøûíà ýÿëèð. Ãàçû ñþçöíö ãóðòàðäû âÿ Õóäàéàð áÿé äöáàðÿ ñîðóøäó: – Èíäè èøäè, ãàçû àüà, íÿ áèëìÿê îëóð, èíäè èøäè áèç ýåòäèê ýþðäöê êè, Çåéíÿá àðâàäûí òóòìàñû òóòóá, äåéèð êè, ìÿí ôèëàíêÿñÿ ýåòìèðÿì, îíäà ïÿñ ìÿíèì òÿêëèôèì íÿäè? ×öíêè î àðâàä î ãÿäÿð äÿëèäè êè, î ãÿäÿð ùóøñóçäó êè, ãîðõóðàì êè, ëàï äàíà, äåéÿ êè, ìÿí îüëóìó ùå÷ âÿêèë åëÿìÿìèøÿì. Êÿðáÿëàéû Ãàôàð Õóäàéàð áÿéèí ñþçöíö ìþùêÿìëÿíäèðìÿêäÿí þòðö äåäè: – À êèøè, àüçû íÿäè äåñèí êè, ìÿí îüëóìó âÿêèë åëÿìÿìèøÿì?! Ïÿñ áèç áóðäà íÿ÷èéèê? Áèçèì ùÿð èêèìèçèí éàíûíäà âÿêèë åëèéèáäè. Î äåìÿéÿ êèì áàõàð? Ãàçû ñàü ÿëèíè Õóäàéàð áÿéèí ÷èéíèíÿ óçàäûá, ìåùðèáàí-ìåùðèáàí äåäè: – ßçèçèì, ñÿíèí ùå÷ èøèí éîõäó. Ñÿí ýåò êÿíäÿ, Çåéíÿá þâðÿòÿ õÿáÿð âåð êè, éûüûøûá ýÿëèá ñÿíÿ þâðÿò îëñóí; íåúÿ êè, þçö ðàçû÷ûëûã âåðèáäè âÿ îüëóíó âÿêèë åëèéèáäè. ßýÿð äóðñà ÷ÿì-õÿì åëÿìÿéÿ, ÿýÿð äåäè êè, õåéð, ìÿí ýÿëìèðÿì, éà îüëóìó âÿêèë åëÿìÿìèøÿì, îíäà ñÿí ÿëöñòö ýÿë ìÿíÿ õÿáÿð ýÿòèð, éà õåéð, áèð ÿðèçÿ éàçäûð ýÿòèð ìÿíÿ. Ìÿí äÿ éàçûì íÿ÷ÿðíèêÿ êè, ôèëàíêÿñèí þâðÿòè ÿðèíèí åâèíäÿí ãà÷ûá, ÿðèíÿ èòàÿò åëÿìèð. Îíäà îíó èò þëöñö êèìè ñöðöéöá, ñàëàðëàð ñÿíèí åâèíÿ. Ëàï àðõàéûí îëóí âÿ ýåäèí. Õóäàéàð áÿé, Ãàñûìÿëè, Êÿðáÿëàéû Ãàôàð âÿ Êÿðáÿëàéû Ñÿáçÿëè äàíûøà-äàíûøà Áóçõàíà ìÿùÿëëÿñèíèí óçóí êö÷ÿñèíè ýÿëèá ÷ûõäûëàð áàøà. Ùàìàìûí éàíûíà éåòèøÿúÿê Õóäàéàð áÿé äàéàíäû âÿ “îõ, éîðóëäóì” – äåéèá ÷þêäö ùàìàìûí ñÿêèñèíÿ âÿ ÷óáóüóíó ÷ûõàðäûá áàøëàäû äîëäóðìàüû. Ùàìàìäàí ÷ûõàí þâðÿòëÿð òÿÿúúöáëÿ áóíëàðà áàõûá, áÿçèëÿðè ýöëÿ-ýöëÿ, áÿçèëÿðè ìûðòäàíà-ìûðòäàíà êÿíäëèëÿðèí éàíûíäàí êå÷èá ýåäèðäèëÿð. Àõûðû êÿíäëèëÿð áàøà äöøäöëÿð êè, áóðà îòóðìàëû éåð äåéèë. ßââÿë Õóäàéàð áÿé äóðäó àéàüà âÿ äåäè: – Áàëàì, áóðäàí ýåäÿê. Àðâàääàí õàòà ýÿëÿð, ýÿëèí ýåäÿê. Àüàëàð áèð ãÿäÿð äÿ ýåäèá, îòóðäóëàð ÷àéûí êÿíàðûíäà áèð ó÷óã äèâàðûí öñòÿ. Õóäàéàð áÿé ÿëèíäÿ ÷óáóã ÷þìáÿëèá, äèðñÿêëÿðèíè äèçëÿðèíèí 101 öñòöíÿ äàéàéûá, áàøûíû ÿéìèøäè àøàüà âÿ äèíìèðäè. Ãàëàíëàðû äóðìóøäóëàð àéàã öñòÿ. Õóäàéàð áÿé ÷óáóüó áèð-èêè ñöìöðöá ïöôëÿäè âÿ öçöíö ùå÷ éàíà ÷þíäÿðìÿéèá áàøëàäû: – Íÿ äåéèðñèç, èíäè ùàðà ýåäÿê? Ãàñûìÿëè úàâàá âåðäè: – Ùàðà ýåäÿúÿéèê, ýåäÿê êÿíäÿ äà. Õóäàéàð áÿé áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøÿíäÿí ñîíðà áàøûíû ãàëäûðìàéûá äåäè: – Éàõøû, ýåäèðñèíèç ýåäÿê. Õóäàéàð áÿé ãàëõäû êè, äóðñóí àéàüà, Ãàñûìÿëè âÿ Êÿðáÿëàéû Ñÿáçÿëè ùÿì÷èíèí äóðäó àéàüà. Àììà Êÿðáÿëàéû Ãàôàð ùÿðÿêÿò åëÿìÿéèá, öçöíö Õóäàéàð áÿéÿ òóòóá áàøëàäû: – Õóäàéàð áÿé, ìÿí èñòèéèðÿì èíäè áèð ñþç äåéèì. Ãàðäàø, ìÿí òÿúðöáÿëè àäàìàì, ùÿð÷ÿíä ñèííèì úàâàíäû. Ãàðäàø, ìÿí àíä è÷èðÿì êè, î àðâàä ùå÷ âÿúùëÿ þç õîøóíà ýÿëèá ñÿíÿ àðâàä îëìóéàúàã. Õåéð, îëìóéàúàã. Ìÿí êè, îíó òàíûéûðàì, ùå÷ âàõò îëìàç. ßýÿð äîüðóäàí îíó þç õîøóíà ãîéñàí, ùå÷ âàõò ýÿëìÿç. Äåìèðÿì, áÿëêÿ äèâàí ýöúö èëÿ îëà. Ìÿí ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì åëÿ èíäè êè, áóðäàñàí, äÿõè òÿõèðÿ ñàëìûéàñàí, åëÿ èíäè áó ñààò, åëÿ áó ýöí ýåäèá íÿ÷ÿðíèêÿ øèêàéÿò åäÿñÿí êè, ìÿíèì àðâàäûì ìÿíÿ èòàÿò åëÿìèð, ìÿíèì åâèìäÿ îòóðìóð. Áóíó ëàï ìÿñëÿùÿòëè èø ýþðöðÿì. Òà áèëìèðÿì èíäè ñèç íÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðñöç… Õóäàéàð áÿé äöáàðÿ îòóðóá, èðÿëèêè êèìè áàøûíû ñàëäû àøàüà. Áó îòóðàí êèìè Ãàñûìÿëè èëÿ Êÿðáÿëàéû Ñÿáçÿëè äÿ îòóðäóëàð. Êÿðáÿëàéû Ñÿáçÿëè áó ÿìðÿ ðàçû îëìàäû âÿ áó úöð äåäè: – Õåéð, áó èø éàõøû èø äåéèë, Àëëàùà õîø ýåòìÿç. Áÿëêÿ åëÿ àðâàä áèð ñþç äåìèéÿúÿê; áÿëêÿ åëÿ ðàçû îëàúàã. Íèéÿ äÿõè íàùàã éåðÿ íÿ÷ÿðíèêÿ äåéÿñÿí, íÿ÷ÿðíèê äà éàçûá, àðâàäû ýÿòèðòñèí äèâàíõàíàéà. Õåéð, àðâàä éàçûãäû, éàçûãäû àðâàä. Àëëàùà õîø ýåòìÿç! Áèð ãÿäÿð ìöáàùèñÿäÿí ñîíðà ìÿñëÿùÿò áåëÿ ýþðöëäö êè, åëÿ èíäè áó ñààò Õóäàéàð áÿé ýåäèá íÿ÷ÿðíèêÿ øèêàéÿò åëÿñèí. *** Áó ýöí Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äÿ ýÿëìèøäè øÿùÿðÿ. Éàçûã ãîúà êèøè ïèéàäà âÿ àéàãéàëûí, áàøìàãëàðûíû àëûá ÿëèíÿ âÿ úèáèíÿ áèð-èêè ÷þðÿê ãîéóá, ýÿëäè ÷ûõäû øÿùÿðÿ âÿ öç ãîéäó ãàáàãúà äåéèëÿí êàðâàíñàðàéà. Ùàìàí âàõò Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð äàðâàçàíûí ñÿêèñèíäÿ îòóðóá, ïåíäèð÷þðÿê éåéèðäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè éåðèäè Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðèí éàíûíà âÿ ñàëàì âåðèá äåäè: 102 – Àòàí ðÿùìÿòäÿ Êÿðáÿëàéû, çÿùìÿò ÷ÿê óëàüû ÷ûõàðò àïàðûì. Àíä îëñóí Àëëàùà, ñàáàù çöââàð ÷ûõàúàã, åøøÿêäÿí þòðö ëàï ìÿÿòòÿëÿì. Äóð, äóð, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí… Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ñþçëÿðèíè äåéÿíäÿí ñîíðà éÿãèí åëÿäè êè, áó îäàáàøû êàðäû, ãóëàãëàðû åøèòìèð. Éÿíè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí éåðèíÿ þçýÿñè äÿ îëñà èäè, áåëÿ ýöìàí åëÿðäè. Î ñÿáÿáÿ êè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áó ñþçëÿðè äåéèá ãóðòàðäû, àììà Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð íÿèíêè áèð úàâàá âåðìÿäè, áÿëêÿ öçöíö äÿ ÷þíäÿðèá áàõìàäû êè, ýþðöì áó ñþçëÿðè äåéÿí êèìäè, áÿëêÿ ùÿðÿêÿò äÿ åëÿìÿäè. Àíúàã øèðèí-øèðèí ÷þðÿê éåìÿêäÿ èäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äîüðóäàí îíó êàð ùåñàá åëÿéèá èðÿëè éåðèäè âÿ áàøûíû àøàüû ÿéèá, óúà ñÿñëÿ äåäè: – Àé Êÿðáÿëàéû, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, çÿùìÿò ÷ÿê î åøøÿéè ÷ûõàðò àïàðûì. Àíä îëñóí Àëëàùà, ñàáàù çöââàð ÷ûõàúàã, åøøÿêäÿí þòðö ëàï ìÿÿòòÿëÿì… Áó ùåéíäÿ Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð áÿðê ÷ûüûðûá, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíè ëàï ãîðõóòäó: – Úÿùÿííÿìÿ ìÿÿòòÿëñÿí! Ýîðà ìÿÿòòÿëñÿí! Äà íåéëèì ìÿÿòòÿëñÿí? Ïÿù, äÿíý îëäóã. Àõû ìÿíÿ ñÿí åøøÿê òàïøûðìûñàí? Äÿëè-äèâàíà äåéèëñÿí êè! Éîõñà êåôëÿíìèñÿí? Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ùÿð èêè ÿëëÿðèíèí êÿôÿñèíè Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ÿìèíèí ãàáàüûíà óçàäûá éàëâàðûð: – Àé Êÿðáÿëàéû, ýÿë ñÿí Àëëàùà áàõ, ìÿíèì óëàüûìû âåð ãîéóì ýåäèì èøèìÿ. Àëëàù õàòûðûíà ìÿíè àâàðà åëÿìÿ. – ßçèçèì, ñÿí êèìèí éàíûíäà ìÿíÿ åøøÿê òàïøûðìûñàí? ßââÿëà áóäóð êè, ñÿíèí åøøÿéèí òþâëÿäÿ äÿ îëñà, ñÿíÿ ùå÷ âàõò âåðÿ áèëìÿðÿì. Î ñÿáÿáÿ êè, åøøÿéè ìÿíÿ ñÿí òàïøûðìàìûñàí êè! Âÿ áèð äÿ êè, åøøÿê áóðäà äåéèë. Åøøÿéè ùÿð êÿñ ýÿòèðìèøäè, î äà àïàðäû. Éîõñà áóðäà åøøÿê ùàðäà èäè. – Éÿíè Õóäàéàð áÿé àïàðäû? – Íÿ áèëèì ùàíñû áÿé àïàðäû. Ñèçèí êÿíäèí êàòäàñû àïàðäû. – Ïÿñ áèëìèðñÿí ùàðà àïàðäû? – Íÿ áèëèì? Úÿùÿííÿìÿ àïàðäû. – Áÿëêÿ àïàðäû Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíÿ äàø äàøûñûíëàð? Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð ùå÷ úàâàá âåðìÿäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ñóàëëàðûíäàí òÿíýÿ ýÿëèá äóðäó àéàüà âÿ öç ãîéäó áàçàðà ñÿìò ýåòìÿéÿ. Ýåíÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè îíó ÷àüûðûá òÿâÿããÿ åëÿäè êè, áàðû äåñèí ýþðÿê Õóäàéàð áÿé åøøÿéè ùàðà àïàðûáäû. Êÿðáÿëàéû Úÿôÿðèí ýþ103 ðöêöð êè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ ðÿùìè ýÿëäè, ãàéûäûá ýÿëäè îíóí éàíûíà, áèð àç éóìøàãëûãíàí äåäè âÿ àíä è÷äè êè, äîüðóäó, Õóäàéàð áÿé åøøÿéè ÷àòìûøäû êàðâàíñàðàéà, àììà ýåíÿ ÷ûõàðûá àïàðäû. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí äöáàðÿ ñîðóøäó êè, ïÿñ ùàðà àïàðäû? Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð “úÿùÿííÿìÿ àïàðäû” úàâàáûíû âåðèá, öç ãîéäó áàçàðà ñÿìò ýåòìÿêëèéÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ÷îõ éîðóëìóøäó. Äàíàáàø êÿíäèíäÿí øÿùÿðÿ èêè àüàú éàðûì éîëäó. Áó ãÿäÿð éîëó ïèéàäà ýÿëÿñÿí, þçöí äÿ ãîúà êèøè îëàñàí, ÿëáÿòòÿ, éîðóëàúàãñàí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äàðâàçàíûí ñÿêèñèíäÿ Êÿðáÿëàéû Úÿôÿð îòóðàí éåðäÿ îòóðóá, äàëûíû äàéàäû äèâàðà âÿ äèçëÿðèíè ãóúàãëàéûá úóìäó ôèêðÿ. Âàãåÿí Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ãÿì äÿðéàñûíà ãÿðã îëìóøäó. Áÿëè, õÿéàëÿò éàçûã ãîúà êèøèíè ùÿð éàíäàí áöðöäö. ßââÿë êå÷ÿí ýöíëÿðè éàäûíà äöøäö; éÿíè óøàãëûüû. “Ùåéô, ùåéèô ñÿíÿ, óøàãëûã! Íÿ ýþçÿë øåé èìèøñÿí! Íÿ ÷þðÿê ôèêðèíÿ ãàëûðñàí, íÿ ïàëòàð ôèêðèíÿ ãàëûðñàí, íÿ þâëàä äÿðäè ÷ÿêèðñÿí, íÿ áèëèðñÿí êè, êàñûáëûã íÿäèð”. Ñîíðà óøàãëûãäàí êå÷äè úàâàí âàõòëàðûíû ñàëäû éàäà. ßââÿë áèð ãÿäÿð ÿìèëÿðèíäÿí ýèëåé åëÿäè êè, îíóí ìàë-äþâëÿòèíè éåéèá, îíó êàñûáëûã äÿðäèíÿ äö÷àð åëÿäèëÿð. Ñîíðà ãöðáÿòÿ ýåäèá ÿëèáîø ãàéûòìàüû éàäûíà äöøäö. Ýåíÿ áèð àù ÷ÿêèá, øöêöð åëÿäè. Ìöõòÿñÿð, ñèííèíèí ùÿð ýóøÿñèíÿ ÿë óçàòäû, áàõäû ýþðäö îíóí àëíûíà ìÿùç áèð ãàðàýöí÷öëöê éàçûëûáäû. Àììà ùàìûäàí àðòûã Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí öðÿéè áèð çàääàí ñàðû ñûõûëûðäû. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí öðÿéè îíà ñûõûëûðäû êè, ñþç éîõ, áó èøëÿðèí ùàìûñû Àëëàù-òààëàíûí þç èøèäè, ùå÷ áèð øåé éîõäó êè, õóäàâÿíäè-àëÿì îíäàí áèõÿáÿð îëìàñûí. Ïÿñ áóíóí èíäè óëàüûíûí áàøûíà áó èø ýÿëäè, àõû àøêàð øåéäèð áó åøøÿéèí áàøûíà áèð øåé ýÿëñÿ, àõû î, Êÿðáÿëàéà çèéàðÿòèíäÿí ãàëàúàã. Ïÿñ èíäè áóíó íÿ òþâð áàøà äöøìÿê? Áó éîë ìöáàðÿê éîëäó. Áó éîë Êÿðáÿëà éîëóäó. Áó éîë ýþçÿë éîëäó. Áèðèñè êè, áó ìÿòëÿáÿ äöøäö, Êÿðáÿëàéà ýåòìÿê íèééÿòè åëÿäè, ëàçûìäûð êè, Àëëàù-òààëà îíà ùÿð èøäÿ êþìÿê îëñóí. Ïÿñ áèð ñóðÿòäÿ êè, èíäè îíóí åøøÿéèíè ýÿòèðèá áóðàäà èñòÿéèðëÿð áàòûðàëàð, ïÿñ íÿ ñÿáÿáÿ ýþðÿñÿí õóäàâÿíäè-àëÿì þç ãöäðÿò ÿëè èëÿ áó èøëÿðè äöçÿëòìèð âÿ ýöíàùêàðëàðà, áàèñëÿðÿ ãÿçÿá åëÿìèð? Ïÿñ ýþðöêÿí áóäóð êè, ùå÷ Àëëàù-òààëàíûí âåúèíÿ äåéèë Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè çèéàðÿòÿ ýåòäè, éà éîõ; éÿíè Àëëàù-òààëàíûí îíà, éÿíè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ èëòèôàòû éîõäó. Áó úöð õÿéàëàò Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí àðòûúàã öðÿéèíè ñûõûðäû. Áèð ãÿäÿð äÿ ôèêèð åëÿéÿíäÿí ñîíðà Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ëàï éÿãèí åëÿäè 104 êè, Àëëàù-òààëà îëà áèëÿð êè, îíóí çèéàðÿòÿ ýåòìÿêëèéèíÿ ÿñëÿí ðàçû äåéèë êè, îíóí áàøûíà áó èøëÿð ýÿëèð. Èêè ñààòà éàâûã Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áóðàäà îòóðóá, áó úöð õÿéàëàòíàí êå÷èðäè. Ñîíðà ýåíÿ “øöêöð” äåéèá äóðäó àéàüà. Âÿ áèð ñààòà éàâûã øÿùÿðè î öçÿ-áó öçÿ äîëàíäû êè, áÿëêÿ Õóäàéàð áÿéè òàïà. Àõûðäà öç ãîéäó íÿ÷ÿðíèê äèâàíõàíàñûíà ñÿìò. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè î ñÿáÿáÿ íÿ÷ÿðíèê äèâàíõàíàñûíà ýÿëìèð êè, øèêàéÿò åëÿñèí Õóäàéàð áÿéäÿí, éà êàðâàíñàðà÷ûäàí. Õåéð, Àëëàù åëÿìÿñèí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äèíú àäàìäû. Øÿð èëÿ, øûëòàã èëÿ àðàñû éîõäó. Âÿ áèð äÿ êè, èíäèêè ÿñðäÿ øèêàéÿò åëÿìÿêëèéèí þçö åëÿ áèð ÷ÿòèí èøäè. Îíäàí þòðö êè, øèêàéÿò÷è ýÿðÿê éÿãèí åëÿéÿ êè, øèêàéÿòè ìþùêÿì åëÿéÿ áèëÿúÿê. Øèêàéÿò äÿ øàùèäíÿí ìþùêÿì îëàð. Àììà Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí øàùèäè éîõäó. Îíäàí þòðö êè, ïóëó éîõäó. Ñþç éîõ, Õóäàéàð áÿéèí äÿ ïóëó éîõäó. Ñþç îðàñûíäàäûð êè, Õóäàéàð áÿéèí ÿëèíäÿ éåêÿ äÿéÿíÿê âàð. Íÿ âàõò êåôè èñòÿéèð ãàëäûðûð, íÿ âàõò êåôè èñòÿéèð éåíäèðèð. Äàíàáàø êÿíäèíäÿ áó éåêÿëèêäÿ çîüàë äÿéÿíÿéèíèí ùþðìÿòè ùå÷ ïóëóí ùþðìÿòèíäÿí àç äåéèë. Î èõòèéàð êè, äÿéÿíÿêäÿ âàð, áÿëêÿ ïóëäà éîõäó. Áó ñÿáÿáëÿðèí ùàìûñûíà ýþðÿ âÿ áèð äÿ î ñÿáÿáÿ ýþðÿ êè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ÿñëèíäÿ ôÿãèð àäàìäû, áó ñÿáÿáëÿðèí ùàìûñûíà ýþðÿ, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ùå÷ âàõò Õóäàéàð áÿéäÿí øèêàéÿò åëÿìÿçäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äèâàíõàíàéà ýèðìÿêäÿ, íÿ÷ÿðíèê äÿ äèâàíõàíàíûí áàëêîíóíà ÷ûõìàãäà. Íÿ÷ÿðíèê ÿëè èëÿ èøàðÿ åëÿäè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ïèëëÿêÿíè ÷ûõûá, ýÿëäè íÿ÷ÿðíèêèí éàíûíà. Áàëêîíäà ö÷äþðä àòëû ÿëëÿðèíè éàíëàðûíà ñàëûá, úÿðýÿ èëÿ äóðìóøäóëàð. Íÿ÷ÿðíèê áóíëàðûí áèðèñèíè ÷àüûðûá, öçöíö òóòäó Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ âÿ ðóñúà áèð çàä äåäè. Éàâóüà ýÿëÿí àòëû òÿðúöìÿ åëÿäè êè, àüà äåéèð áóðà ýÿëìÿêäÿ íÿ ìÿòëÿáè âàð äåñèí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ëàï êàðûõäû âÿ ÿââÿë áèëìÿäè êè, íÿ äåñèí, ñîíðà ãûçàðà-ãûçàðà, óòàíà-óòàíà, òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ öçöíö òóòäó àòëûéà: – Àüà, äîüðóñó, ìÿíèì åøøÿéèìè áèëìèðÿì Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíÿ äàø äàøûìàüà àïàðûáëàð, éà äà êè, êàðâàíñàðà÷û ìÿíè àëäàäûð, äåéèð êè, áóðäà äåéèë. Àòû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè äåäèéèíäÿí áèð çàä áàøà äöøìÿäè. Íÿ÷ÿðíèê îíóí öñòÿ ÷ûüûðûá ãîâäó êÿíàðà âÿ ðóñúà àòëûëàðà äåäè êè, è÷ÿðèäÿí äèëìàí÷û ÷àüûðñûíëàð. Áó ùåéíäÿ áèð óúà áîéëó îüëàí ÿëëÿðè éàíûíäà ãà÷ûá ýÿëäè íÿ÷ÿðíèêèí éàíûíà. Íÿ÷ÿðíèê ýåíÿ äèëìàíúà áèð ñþç äåäè âÿ äèëìàíú öçöíö òóòäó Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ: 105 – Êèøè, íÿ äåéèðñÿí? – Âàëëàù, àüà áèëìèðÿì ìÿíèì åøøÿéèìè éà Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíÿ àïàðûáëàð, éà äà êè, êàðâàíñàðà÷û ñàõëàéûá. Áèëìèðÿì íÿ ñÿáÿáÿ âåðìèð. Ñàáàù çöââàð ÷ûõûð. Ìÿí ëàï ìÿÿòòÿë ãàëäûì. Áó äàíûøûã ÷îõ óçóí ÷ÿêäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ñþçöíö íÿ äèëìàíú, íÿ äÿ êè, íÿ÷ÿðíèê áàøà äöøÿ áèëìÿäèëÿð. Íÿ ãÿäÿð äèëìàíú òÿêèä åëÿäè êè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ÿùâàëàòû àøêàð âÿ à÷ûã äåñèí êè, áèð çàä áàøà äöøìÿê îëñóí, àììà ùå÷ áàøà ýÿëìÿäè. Àíúàã Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ñþçö áó îëäó: “Âàëëàù ìÿíèì åøøÿéèìè, àüà, áèëìèðÿì Ùåéäÿðõàí êþðïöñöíÿ àïàðûáëàð, éà äà êè, êàðâàíñàðà÷û ñàõëàéûá âåðìèð”. Íÿ÷ÿðíèê éÿãèí åëÿäè êè, áó êèøèíèí ùóøó áàøûíäà äåéèë. Àõûðû ëàÿëàú ãàëûá, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíè äèâàíõàíàäàí ãîâäó. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè þçöíö áåëÿ èòèðìèøäè êè, ùå÷ áèëìèðäè êè, ùàìàí áó äÿãèãÿ êè, î, íÿ÷ÿðíèêÿ øèêàéÿò åäèðäè, Õóäàéàð áÿé, Ãàñûìÿëè, Êÿðáÿëàéû Ñÿáçÿëè âÿ Êÿðáÿëàéû Ãàôàð äóðìóøäóëàð îíóí äàëûíäà. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí îðòàëûãäàí ÷ûõàí êèìè Õóäàéàð áÿé éåðèäè èðÿëè âÿ íÿ÷ÿðíèêÿ øèêàéÿò åëÿäè êè, îíóí þâðÿòè – êè, àäû îëñóí Çåéíÿá, – îíà èòàÿò åëÿìèð. Äèëìàíú òÿðúöìÿ åëÿäè âÿ íÿ÷ÿðíèê úàâàá âåðäè: áó úöð èøëÿð îíóí èõòèéàðûíäà äåéèë, ýåòñèí øèêàéÿòèíè ãàçûéà åëÿñèí. Õóäàéàð áÿé, Ãàñûìÿëè, ùÿð èêè êÿðáÿëàéûëàð âÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè îíëàðûí äàëûíúà ÷ûõäûëàð åøèéÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè öçöíö Õóäàéàð áÿéÿ òóòóá äåäè: – Àé Õóäàéàð áÿé, áàøûíà äþíöì, àõû åøøÿéè íåéëÿäèí? Àõû ñàáàù çöââàð ÷ûõûð. Ìÿí ãàëäûì ìÿÿòòÿë. – Õóäàéàð áÿé àíúàã áó úàâàáû âåðäè: – Éàõøû, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè, ñÿííÿí ìÿíèìêè ãàëñûí êÿíäÿ. Ìÿí ñÿííÿí êÿíääÿ äàíûøàðàì. Éàõøû, ãàëñûí. Èíäè ìÿíäÿí øèêàéÿò åäèðäèí äà? – Àé Õóäàéàð áÿé, Ãóðàíè-ìöíçÿë ùàããû ñÿíèí àäûí éîõäó. Ìÿíèì ùå÷ øèêàéÿò õÿéàëûì éîõ èäè. Ýÿëäèì äèâàíõàíàéà áÿëêÿ ñÿíè ýþðöì, íÿ÷ÿðíèê ìÿíè ýþðäö ÷àüûðäû. Àììà íÿ ãÿäÿð åëÿäè, ñÿíèí àäûíû ÷ÿêìÿäèì. Õóäàéàð áÿé ýåíÿ ùÿðáÿ-ãàäàüà êÿñèá Ãàñûìÿëè âÿ ùÿð èêè êÿðáÿëàéû èëÿ öç ãîéäó ýÿëìÿêëèéÿ ãàçûýèëÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áèð-èêè ãÿäÿì îíëàðûí äàëûíúà ýÿëèá äóðäó âÿ ìàò-ìàò ýþçöíö äèêäè áó ýåäÿí àüàëàðà. Áóíëàð äþíýÿíè äþíöá ýþçäÿí èòäèëÿð. Àììà éàçûã Ìÿùÿì106 ìÿäùÿñÿí ÿìè âàãåÿí àüëàäû. Âàëëàù, áèëëàù, àüëàäû. Éÿíè íåúÿ àüëàäû? Óøàã êèìè àüëàäû. Èíäè äÿõè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí øÿùÿðäÿ áèð èøè-ýöúö éîõäó; ùÿð áèð èøèíè ãóðòàðäû âÿ ëàï àðõàéûíëàäû. Äÿõè íÿ ãàéûðàúàã? Áàøìàãëàðûíû ÷ûõàðäûá âóðäó ãîëòóüóíà âÿ “Àëëàù, øöêöð ñÿíèí úÿëàëûíà” äåéèá, öç ãîéäó Äàíàáàø êÿíäèíÿ. Õóäàéàð áÿé éîëäàøëàðû èëÿ ãàçûíûí éàíûíà ýÿëèá øèêàéÿò åëÿäè: îíóí þâðÿòè – êè, Çåéíÿá îëñóí, – îíà èòàÿò ýþñòÿðìèð, îíóí åâèíäÿ îòóðìóð, ÷ûõûá ýåäèá, ÿðè åâèíäÿ ãàëûð. Éîëäàøëàðûíû äà øàùèä ýþñòÿðäè. Ãàçû áèð ãÿäÿð ýöëöá äåäè: – Õà-õà-õà… Áÿé, ñÿíèí èøèí ëàï äÿñòýàù èìèø. Õà… õà… õà… Ñèç áóðàäàí ýåäÿëè áèð ñààò éîõäó, íÿ òåç êÿíäÿ ýåäèá ãàéûòäûíûç? Íÿ òåç ýåäèá áèëäèíèç êè, þâðÿòèí ñÿíÿ èòàÿò åëÿìèð. Õà… õà… õà… Ëàï äÿñòýàù èìèø ñÿíèí èøëÿðèí! Äîüðóäàí íÿ ÷ÿï þâðÿò èìèø ñÿíèí þâðÿòèí. Ãÿðèáÿ áÿäõàñèééÿò þâðÿòäè. Õà… õà… õà… Éàõøû, ÷îõ éàõøû. Ìÿí îíó èíäè áåëÿ éóìøàëäàðàì êè, éóìóðòà éöêö àïàðàð. Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà ãàçû äþøÿê÷ÿíèí àëòûíäàí áèð êàüûç ïàðàñû ÷ûõàðòäû âÿ ãÿëÿìè ýþòöðöá áàøëàäû éàçìàüû. “Áÿ õèäìÿòè ãëàâà úÿìàÿòè-Äàíàáàø. ßç ãàçèéè-óéåçäè-“Í”. Áèíà áå øèêàéÿò íöìóäÿí ÿùëè-ãÿðéåéè-Äàíàáàø Õóäàéàð áÿé Íÿúÿôãóëóáÿé îüëó áå ãÿçàâÿòõàíåéè-“Í” êè, çþâúåéè-ìÿíêóùåéèìÿí Çåéíÿá áèíòè-Êÿðáÿëàéû Çåéíàë ÿç. 16 ìàùè-ñÿôÿð ÿç õàíåéè-ìÿí õàðèú øöäÿ âÿ ìÿðà òÿìêèí íÿäàäÿ; áèíà áå øèêàéÿòè-øàêè áå õèäìÿòèøöìà òÿâÿããå ìèíöìàéÿì êè, çþâúåéè-ìÿçêóððà áå èõòèéàðè-ìöøàðèëåéù äàäÿ êè, áÿä ÿçèí äÿð õàíåéè-ó ìöòÿìÿêêèí øöäÿ, ÿç ñöõÿíè-ó òÿúàâöç íÿíöìàéÿä. Ãàçèéè-óéåçäè-“Í” Ùàúû Ìîëëà Ñÿôÿð Ñàëèá Ñóëòàí-çàäÿ”*. _______________ * Òÿðúöìÿñè: “Äàíàáàø ãëàâàñûíûí ùöçóðóíà. “Í” óéåçäè ãàçûñûíäàí. Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùëè Õóäàéàð áÿé Íÿúÿôãóëóáÿé îüëó “Í” ãÿçàâàò õàíàñûíà øèêàéÿò åòìèøäèð êè, ìÿíèì êÿáèíëè àðâàäûì Çåéíÿá Êÿðáÿëàéû Çåéíàë ãûçû ñÿôÿð àéûíûí 16-äà ìÿíèì åâèìäÿí ÷ûõìûø âÿ ìÿíÿ òàáå îëìóð; øèêàéÿò÷èíèí øèêàéÿòèíÿ ÿñàñÿí ñèçäÿí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, àäû éóõàðûäà çèêð îëóíàí øÿõñèí àðâàäûíû îíóí èõòèéàðûíà âåðÿñèíèç êè, áóíäàí ñîíðà ÿðèíèí åâèíäÿ îòóðñóí âÿ îíóí ñþçöíäÿí ÷ûõìàñûí. “Í” óéåçäèíèí ãàçûñû Ùàúû Ìîëëà Ñÿôÿð Ñàëèá Ñóëòàíçàäÿ”. 107 Êàüûçû áöêäö, ãîéäó ïàêåòÿ âÿ Õóäàéàð áÿéÿ óçàäûá äåäè: – Áóíó àïàðûá âåðÿðñÿí ñèçèí ãëàâàéà. Éàçìûøàì êè, ôèëàíêÿñèí þâðÿòè ÿðèíÿ èòàÿò åòìÿéÿ âÿ ýÿëèá åâèíäÿ îòóðìóéà, îíó çîðíàí, èò þëöñö êèìè ýÿòèðòäèðèí! ÂÛÛÛ Áó ýöí ñÿôÿð àéûíûí îí éåääèíúè ýöíöäöð. Äàíàáàø êÿíäèíäÿ áó ýöí ýóéà êè, áèð àøóðàäû. Áó ýöí Äàíàáàø êÿíäèíèí çöââàðû Êÿðáÿëà çèéàðÿòèíÿ ÷ûõûð. Ñöáù îëúàã ÷àâóøóí ìöíàúàòû êÿíäè ÿùàòÿ åëÿéèá, ýàù î ìÿùÿëëÿäÿí ñÿñè ýÿëèð, ýàù áó ìÿùÿëëÿäÿí. Áöòöí êÿíäè äîëàíûá âÿ ùÿð çöââàðûí ãàïûñûíûí àüçûíäà ìöíàúàòûíû òàìàì åäèá âÿ õÿëÿòèíè àëûá, ÷àâóø “×àéëàõ” ìÿùÿëëÿñèíÿ äàõèë îëóá, ÿââÿë ýÿëäè äàéàíäû Êÿðáÿëàéû Çåéíàëàáäûíûí ãàïûñûíäà âÿ áàøëàäû ìöíàúàòû. Ùÿéÿòäÿí îí áåøîí àëòû éàøûíäà áèð îüëàí ÷ûõûá áèð ÿëèíäÿ áèð ÷àíàã ãÿíäàá, î áèðè ÿëèíäÿ áèð úèôò úîðàá. ×àâóø ãÿíäàáû è÷èá úîðàáû àëäû âÿ ãîéäó àòûíûí òÿðêèíäÿêè õóðúóíà. Çåéíàëàáäûíûí ãàïûñûíäàí ðÿää îëóá, ýÿëäè äàéàíäû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ãàïûñûíäà âÿ áàøëàäû ìöíàúàòû. ×àâóø ìöíàúàòûíû ãóòàðìàìûøäû, ùÿéÿòäÿí éàçûã Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè ýþçëÿðèíäÿí éàø òþêÿ-òþêÿ ÷ûõäû êö÷ÿéÿ âÿ àüëàéààüëàéà ÷àâóøóí éàíûíà ýÿëèá, äöøäö ÷àâóøóí àòûíûí àéàãëàðûíà. Àò ñàêèò àò èìèø; ùå÷ éåðèíäÿí ùÿðÿêÿò åëÿìÿäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè áèð ãÿäÿð àòûí äûðíàãëàðûíäàí þïöá äóðäó àéàüà âÿ ñàü ÿëèíè ãîëòóã úèáèíÿ óçàäûá, áöêöëìöø áèð êàüûç ÷ûõàðòäû âÿ óçàòäû ÷àâóøà. ×àâóø òÿÿúúöáëö ñóàë åëÿäè: – Êÿðáÿëàéû, áó íÿäèð? Àüëàìàã ãîéìàäû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíè úàâàá âåðñèí. Áó ùåéíäÿ ùÿéÿòäÿí Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí þâðÿòè – ÷àäèðøÿá áàøûíäà – âÿ îüëó ßùìÿä – ùÿð èêèñè àüëàéà-àüëàéà ÷ûõûá, éåðèäèëÿð ÷àâóøóí éàíûíà. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè êàüûçû ÷àâóøà âåðèá, äöáàðÿ äöøäö àòûí äþøöíÿ âÿ áàøëàäû àéàãëàðûíû þïìÿéÿ. ×àâóø àðòûã òÿÿúúöáëÿ öçöíö òóòäó Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí þâðÿòèíÿ âÿ ñîðóøäó: – Áàúû, áó íÿäè? Ïÿñ ùàíû Êÿðáÿëàéûíûí õÿëÿòè? Èççÿò àüëàéà-àüëàéà úàâàá âåðäè: – Ãàðäàø, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí àëíûíà éàçûëìàìûøäû êÿðáÿëàéû îëñóí. Àëëàù áàèñèí áàëàëàðûíû ìÿëÿð ãîéñóí! 108 Ìÿùÿììÿäùÿñÿí äóðäó àéàüà âÿ ýöúëÿ äàéàíà-äàéàíà äåäè: – Àïàð, ãàðäàø, àïàð… Î ÿðèçÿíè àïàð… Àïàð ùÿçðÿò-Àááàñà. Àïàð… Ìÿí ýåäÿ áèëìÿäèì… Ýåäÿ áèëìÿäèì. Ãîéìàäûëàð. Ìÿíè ãîéìàäûëàð… Ìÿíèì åøøÿéèìè îüóðëàäûëàð. Éåäèëÿð. Ñàòäûëàð. Àïàð ÿðèçÿíè, àïàð. Ìÿí ýåäÿ áèëìÿäèì… Èççÿò àüëàéà-àüëàéà áàøëàéûá Ìÿùÿììÿäùÿñÿíèí ñþçöíö êÿñäè: – ×àâóø, àïàðàðñàí î ÿðèçÿíè ùÿçðÿò-Àááàñà. Ýÿðÿê ìÿíèì ÿðèìè áó éîëäàí áèíÿñèá åëÿéÿíÿ ùÿçðÿò-Àááàñ þçö ãÿíèì îëà. Èìàì þçö ãÿíèì îëà… ×àâóø ãîëòóã úèáèíäÿí áèð äÿñòÿ êàüûç ÷ûõàðäûá, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí ÿðèçÿñèíè ãîéäó êàüûçëàðûí è÷èíÿ, êàüûç äÿñòÿñèíè ãîéäó ãîëòóüóíà âÿ àòûí áàøûíû ÷þíäÿðèá ìåùðèáàíëûãëà äåäè: – ßìè, áàúû, ùå÷ öðÿéèíèçè ñûõìàéûí. Äÿð äÿôè-õÿäÿíýè-ñèòÿìè-ýÿðäèøè-ýÿðäóí Áåùòÿð çèêèôàéàòè-èëàùè ñèïÿðè íèñò*. Ùå÷ ãÿì éåìÿéèí, íåéëÿê, áó èë îëìàäû, èíøàëëàù, Àëëàù ñàëàìàòëûã âåðñÿ, ÿúÿëäÿí àìàí âåðñÿ, èíøàëëàù, ýÿëÿí èë ýåäÿðèê. Ùå÷ ãöññÿ åëÿìÿéèí. Ñþç éîõ, ùÿð êÿñ êè, ñèçè áó ìöáàðÿê éîëäàí, áó ñÿâàá éîëäàí ãîéóáäó, ñèçÿ ìàíå îëóáäó, ÿëáÿòòÿ Àëëàù-òààëà îíà ãÿçÿá åëèéÿúÿê. Åëÿð, åëÿð. Îëìàç êè, åëÿìÿñèí. Íåúÿ êè, åëÿìÿç? Ìÿýÿð áóíëàð ùàìûñû çÿðàôàòäûð?! Áóíà Êÿðáÿëà éîëó äåéÿðëÿð. Õåéð, õåéð, ÿáÿäÿí öðÿéèíèçè ñûõìàéûí. Èíøàëëàù, ÿðèçÿíèçè äÿ éåòèðÿðÿì. Èíøàëëàù, äÿðÿúåéè-ãÿáóëà äà éåòèøÿð. ×àâóø àòûíà áèð ãàì÷û âóðóá áàøëàäû ìöíàúàòû, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí âÿ þâðÿòè áèð ãÿäÿð äÿ äóðóá, àüëàéà-àüëàéà ãàéûòäûëàð åâÿ. Ýöíîðòà âàõòû èäè. Êÿðáÿëàéûëàðûí úÿìèñè äÿñòÿ-äÿñòÿ êÿíäèí êÿíàðûíà, ãÿáðèñòàíûí éàíûíà éûüûøûá, äöçöëìöøäöëÿð éåêÿ ìåéäàíà êè, “èìàìçàäàíû” çèéàðÿò åëÿéèá ÷ûõñûíëàð. Áóðàäà àðòûã úÿìèééÿò âàð èäè. Þâðÿò ãàðûøìûøäû êèøèéÿ, êèøè þâðÿòÿ. Êèìè ïèéàäà, êèìè àòëû. Áÿçè àüëàéûðäû, áÿçè ýöëöðäö. Àììà àüëàéàíëàðûí ÷îõóñó þâðÿòëÿð èäè; ÷öíêè þâðÿòèí öðÿéè éóõà îëóð. Áÿçèñèíèí ãàðäàøû ýåäèðäè, áÿçèñèíèí îüëó âÿ áÿçèñèíèí ÿðè. Àòëàðûí êèøíÿìÿéè, åøøÿêëÿðèí àíãûðòû ñÿñè âÿ þâðÿò âÿ óøàãëàðûí àüëàìàüû áèð-áèðèíÿ ãàðûøûá ÿðøÿ ãàëõûðäû. _________ * Òÿðúöìÿñè: Ôÿëÿêèí çöëì îõóíó äÿô åòìÿê ö÷öí Àëëàùûí èðàäÿñèíäÿí éàõøû ãàëõàí (âàñèòÿ) éîõäóð. 109 Êÿðáÿëàéûëàð èìàìçàäà çèéàðÿòèíè òàìàì åäèá éûüûøäûëàð ìåéäàíà âÿ ãîùóì-ÿãðÿáà èëÿ ãóúàãëàøûá, þïöøöá âÿ àüëàøûá ìèíäèëÿð àòëàðû âÿ ùàçûð îëäóëàð ýåòìÿéÿ. ×àâóø ìåéäàíà ÷ûõûá, àõûðûíúû ìöíàúàòûíû áàøëàäû êè, éÿíè ÷ûõìàã âàõòûäûð. Áó ùåéíäÿ ÷àâóøóí éàíûíà èêè þâðÿò éåðèäè. Èêèñè äÿ àéàãéàëûí âÿ ãàðà ÷àäðàëû. Áó þâðÿòëÿðèí áèðèñè óúà èäè, áèðèñè àë÷àã. Ùÿð èêèñè àüëàéûðäû. Áóíëàð ÷àâóøóí éàíûíà éåòèøèá, ùÿð áèðèñè ÷àäðàñûíûí àëòûíäàí áèð áöêöëö êàüûç ÷ûõàðäûá óçàòäûëàð ÷àâóøà. ×àâóø ìöíàúàòûíû êÿñèá áàøûíû ÿéäè àøàüû âÿ êàüûçëàðû àëäû. ×àâóø ñîðóøäó êè, áó êàüûç íÿ êàüûçäûð? Þâðÿòëÿðèí ùÿð èêèñè úàâàá âåðäèëÿð êè, áó ÿðèçÿäèð ùÿçðÿò-Àááàñà. ×àâóø ãîëòóã úèáèíäÿí êàüûç äÿñòÿñèíè ÷ûõàðäûá, þâðÿòëÿðèí ÿðèçÿëÿðèíè ùÿì÷èíèí äàõèë åëÿäè êàüûç äÿñòÿñèíÿ âÿ äöáàðÿ ãîëòóã úèáèíÿ ãîéóá áàøëàäû ìöíàúàòû. Áó þâðÿòëÿðèí èêèñèíè äÿ áèç òàíûéûðûã. Óúà þâðÿò Çåéíÿáäè; áèðè äÿ Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòèäè. Éÿíè øÿðèÿòÿ áàõñàã, èêèñè äÿ Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòèäè, áèðè êþùíÿ þâðÿòèäè, áèðè äÿ òÿçÿ þâðÿòèäè. Êÿðáÿëàéûëàð öç ãîéäó Ãûðàõäûí* éîëóíà âÿ úàìààò éàâàø-éàâàø, äÿñòÿ-äÿñòÿ âÿ òÿê-òÿê öç ãîéäó êÿíäÿ. Çåéíÿá àüëàéà-àüëàéà ýÿëäè åâèíÿ âÿ ãûçëàðûíû ÷àüûðûá, áóíëàðûí ùÿð èêèñèíè àëäû ãóúàüûíà. ×öíêè þçö àüëàìàãäàí ñàêèò îëìàìûøäû, óøàãëàð äà àíàëàðûíà áàõûá àüëàéûðäûëàð. Ôèççÿ àüëàéà-àüëàéà ýþçëÿðèíèí éàøûíû ñèëèá, ìàò-ìàò àíàñûíûí öçöíÿ áàõûá àõûðû ñîðóøäó: – Àíà, ñÿí Àëëàù, íèéÿ àüëàéûðñàí? Çåéíÿá úàâàá âåðìÿäè. Àíúàã ÷àðøîâóíóí óúó èëÿ ýþçëÿðèíèí éàøûíû ñèëèá, ëÿíÿò øåéòàíà åëÿäè. Ôèççÿ äöáàðÿ ñîðóøäó âÿ Çåéíÿá àõûðû ëàÿëàú ãàëûá úàâàá âåðäè: – Áàëà, âàëëàù, ùå÷ çàä éîõäó. Åëÿ àòàí éàäûìà äöøöáäö, àüëûéûðàì. Ôèççÿ Çåéíÿáèí ñþçöíÿ èíàíìàéûá, ýåíÿ ñîðóøäó. Áó äÿôÿ Çåéíÿá äîüðó úàâàá âåðäè; àììà àüëàéà-àüëàéà úàâàá âåðäè: – Áàëà, àõû íåúÿ àüëàìûéûì? Ìÿíè èñòèéèðëÿð çîðíàí ÿðÿ âåðÿëÿð. Ýþðäöí ãàðäàøûí ñÿùÿð ìÿíè íÿ ãÿäÿð äþéäö? Äåéèð åëÿ çîðíàí ýÿðÿê ýåäÿñÿí Õóäàéàð áÿéÿ. Áàëà, ìÿí íåúÿ àüëàìûéûì? Ôèççÿ áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèá ýåíÿ ñîðóøäó: – Éàõøû, àíà íÿ îëó ýåäÿíäÿ? Ýåò äà! Íèéÿ ýåòìèðñÿí êè?! ßðÿ ýåòìÿê ïèñ çàääû? _______________ * Úóëôà 110 – Áàëà, ìÿíÿ íÿ îëóá ÿðÿ ýåäèì? Ìÿí éåêÿëèêäÿ àðâàäëàð ÿðÿ ýåòìÿçëÿð êè! Ãûçëàð ÿðÿ ýåäÿðëÿð. Ìÿíÿ íÿ îëóá ÿðÿ ýåäèì? – Éàõøû, àíà, Çÿùðà áèáèì ñÿíäÿí éåêÿ àðâàääû, áÿ íèéÿ î, ÿðÿ ýåòäè? Çåéíÿá Ôèççÿíèí áó ñóàëûíà ùå÷ áèð ñþç òàïìàäû äåñèí. Áó ùåéíäÿ åâÿ àëòû øÿõñ äàõèë îëäó. Äþðäö áèçèì òàíûøëàðäàíäû: Ãàñûìÿëè, Ñÿáçÿëè, Êÿðáÿëàéû Ãàôàð âÿ Âÿëèãóëó. Àììà èêèñèíè òàíûìûðûã. Áèíëàðäàí áèðè ãûðõ áåø, áÿëêÿ äÿ ÿëëè ñèíäÿ, ãûðìûçû ñàããàë, ãàðà ïàïàã áèð êèøèäèð. Áó, Äàíàáàø êÿíäèíèí ãëàâàñû Êÿðáÿëàéû Èñìàéûëäûð. Î áèðè äÿ åëÿ áó ñèíäÿ êþùíÿ ãàðà ïàïàã, ãÿäÿê àðõàëûãëû, àü òóìàí, ãàðà ñàããàë êèøèäèð. Áó äà Äàíàáàø êÿíäèíèí ïðèõîä ìîëëàñû* Ìîëëà Ìÿùÿììÿäãóëóäóð. Çåéíÿá áóíëàðû ýþðúÿê ãàëõûá ÷ÿêèëäè, äóðäó áóúàãäà. Ãûçëàð äà ýåäèá ñîõóëäóëàð àíàëàðûíûí éàíûíà âÿ òÿÿúúöáëÿ ýþçëÿðèíè äèêäèëÿð ãîíàãëàðà. Ãîíàãëàð úÿðýÿ èëÿ ÿéëÿøäèëÿð. Ìîëëà éóõàðû áàøäà, îíóí ñàü òÿðÿôèíäÿ Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë, ñîë òÿðÿôèíäÿ Êÿðáÿëàéû Ãàôàð; Êÿðáÿëàéû Ñÿáçÿëè, Âÿëèãóëó âÿ Ãàñûìÿëè äèâàðà äàéàíûá, äóðìóøäóëàð àéàã öñòÿ. Ìîëëà Ìÿùÿììÿäãóëó, Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë âÿ Êÿðáÿëàéû Ñÿáçÿëè ÷óáóãëàðûíû ÷ûõàðäûá áàøëàäûëàð äîëäóðìàüû. Ìîëëà ÷óáóüóíó àëûøäûðûá, öçöíö òóòäó Çåéíÿáÿ ñÿìò: – Áàúû, áèëèðñÿí íÿ âàð? Áèëèðñÿí áèç íÿ ìÿòëÿáÿ ýÿëìèøèê? Çåéíÿá úàâàá âåðìÿäè. Ìîëëà Ìÿùÿììÿäãóëó äöáàðÿ áàøëàäû: – Áèç áóðà îíäàí þòðö ýÿëìèøèê êè, ñÿíÿ íÿñèùÿò åëÿéÿê… Çåéíÿá ÿëöñòö úàâàá âåðäè: – Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Ñèç ÿýÿð íÿñèùÿò åëÿéÿíñèíèç, ÿââÿë, áàõ, î àéàã öñòÿ äóðàíà íÿñèùÿò åëèéèí êè, ìÿíè èíúèòìÿñèí. Áó ýöí ìÿíè äþéìÿêäÿí þëäöðöáäö. Èíäè áó ñààò ãàáûðüàëàðûì àüðûéûð. Ìîëëà ýåíÿ áàøëàäû: – Éàõøû, áàúû, àõû ñÿí èøè î éåðÿ íèéÿ ýÿòèðèðñÿí êè, îüëóí ñÿíÿ àü îëñóí? – Íèéÿ, ìÿí íåéëÿéèðÿì êè? – Ñÿí øÿðèÿòäÿí ÷ûõûðñàí. – Øÿðèÿòäÿí ÷ûõàíà Àëëàù ëÿíÿò åëÿñèí!. – Ëÿíÿò, ëÿíÿò! – Ìÿí íèéÿ øÿðèÿòäÿí ÷ûõûðàì êè? __________ Ìÿùÿëëÿ ìîëëàñû 111 Ìîëëà úàâàá âåðäè: – Ñÿí î ñÿáÿáÿ øÿðèÿòäÿí ÷ûõûðñàí êè, øÿðèÿòèí öìóðóíà* ìöìàíèÿò** ãàòûðñàí. Èñòÿìèðñÿí êè, øÿðòè ìÿíêöùÿíè*** ÿìÿëÿ ýÿòèðÿñÿí. Çåéíÿá úàâàá âåðìÿäè; î ñÿáÿáÿ êè, ìîëëà äåäèéèíè ÿñëà áàøà äöøìÿäè. Ìîëëà ýåíÿ áàøëàäû: – Ìÿýÿð ñÿí ìÿôùóì äåéèëñÿí**** êè, èíäè Õóäàéàð áÿéèí çþâúåéè ùÿëàëûñàí? Ìÿýÿð áó ñÿäà ñÿíèí ùóø-ýóøóíà òÿáëèü îëóíìóéóá? Çåéíÿá úàâàá âåðäè: – Éÿíè äåéèðñÿí êè, ìÿí Õóäàéàð áÿéèí àðâàäûéàì? Éàõøû, ìÿí êèìÿ Õóäàéàð áÿéÿ ýåòìÿê ðàçû÷ûëûüûíû âåðäèì êè, ìÿí îíóí àðâàäû îëóì? Ãàñûìÿëè úÿëä ÿëèíè ñèíÿñèíÿ âóðóá äåäè: – Áàõ, ìÿíÿ âåðìèñÿí. Ñÿí ìÿýÿð ìÿíè âÿêèë åëÿìÿäèí áó êèøèëÿðèí þç éàíûíäà? Ñÿí ìÿíè âÿêèë åëÿäèí. Áó éåêÿ øåéè äàíìàã îëàð? Çåéíÿá áèð àù ÷ÿêèá äåäè: – Éàõøû, íÿ äåéèðÿì êè, ñèç äåéÿí îëñóí. Ìîëëà áàøëàäû: – ×îõ ÿúÿá. Èíäè ñÿí åëÿ ìÿíèì þç éàíûìäà èãðàð åëÿäèí êè, Ãàñûìÿëèíè ñÿí þçöí âÿêèë åëÿìèñÿí. Ïÿñ äàõû ñþçöí íÿäèð?! Íÿ ñÿáÿáÿ ýåäèá þç õàùèøèíëÿ ÿðèíèí åâèíÿ äàõèë îëìóðñàí? Äåéèðñÿí ýÿðÿê ñÿíè çîðíàí àïàðàëàð? Áÿäíàìëûãíàí àïàðàëàð? Ðöñâàé÷ûëûüíàí àïàðàëàð? Ãëàâà ÷óáóüóí êöëöíö éåðÿ áîøàëäûá, äöáàðÿ áàøëàäû äîëäóðìàüû âÿ öçöíö Çåéíÿáÿ ñàðû ÷þíäÿðèá, óúà ñÿñëÿ âÿ ãåéçíàê äåäè: – Áàõ, àé àðâàä, ýþçöíö à÷, ýþçöìöí è÷èíÿ áàõ. Ãàçû äöíÿí ìÿíÿ êàüûç éàçûá. Õóäàéàð áÿé øèêàéÿò åëèéèá êè, ìÿíèì þâðÿòèì Çåéíÿá ìÿíèì åâèìè ãîéóá, ýåäèá þç åâèíäÿ îëóð; ìÿíÿ èòàÿò åëÿìèð. Ãàçû ìÿíÿ êàüûç éàçûá. ßýÿð ñÿí þç õàùèøèííÿí ýåäèá ÿðèíèí åâèíäÿ îòóðìàñàí, ñÿíè èò þëöñö êèìè ñöðöäöá àïàðòäûððàì! Ëàï éÿãèí åëÿ âÿ àüëûíû éûü áàøûíà! Çåéíÿá áèð ñþç äåìÿäè. Àììà ãûçëàðû ùÿð èêèñè áàøëàäûëàð àüëàìàüû. Íþâáÿ éåòèøäè ìîëëàéà. Ìîëëà öçöíö Çåéíÿáÿ ñàðû òóòóá, áàøëàäû ýåíÿ íÿñèùÿòè: ______________ * ßìðëÿðèíÿ ** Ìàíåÿ *** Íèýàù øÿðòëÿðèíè **** Áèëìèðñÿí 112 – Éîõ, éîõ, áàúû, Àëëàùà õîø ýåòìÿç. Ñÿí íàùàã éåðÿ þçöíö äÿ ìÿøÿããÿòÿ ìöáòÿëà åëèéèðñÿí, óøàãëàðûíûí äà öðÿêëÿðèíèí ñûõûëìàüûíà áàèñ îëóðñàí. Éîõ, éîõ, áåëÿ åëÿìÿ. Àüëûíû éûü áàøûíà âÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç éûüûø, ýåò îòóð ÿðèíèí åâèíäÿ. Éîõñà èíäè äÿõè èø ãóðòàðûáäû. Ñÿí èíäè Õóäàéàð áÿéèí çþâúÿñèñÿí. Ñÿíèí ùå÷ èõòèéàðûí éîõäó áó áàðÿäÿ êÿìåòèíàëûã åëÿéÿñÿí. ßýÿð èñòèéèðñÿí êè, øÿðèÿòÿ ÿìÿë åëèéÿñÿí, èøèí ùÿãèãÿòè áóäóð êè, ìÿí äåéèðÿì. ßýÿð ìÿíÿ åòèãàäûí âàð, èíàí. Éîõñà åòèãàäûí éîõäó, èíàíìà. Þçöí áèë. ßýÿð èñòèéèðñÿí êè, ñÿíè ñöðöéÿñöðöéÿ àïàðàëàð, ãîé àïàðñûíëàð, äÿõè ñþçöì éîõäó. Áó ñþçëÿðè äåéèá, Ìîëëà Ìÿùÿììÿäãóëó ÷óáóüó óçàòäû êèñÿíèí è÷èíÿ âÿ äîëäóðóá ÷ûõàðäû âÿ Êÿðáÿëàéû Èñìàéûëà ñÿìò áèð ãîâ óçàäûá àëûøäûðäû, ãîéäó ÷óáóüóí öñòÿ âÿ áàøëàäû íÿñèùÿòè: – Éîõ, áàúû, àüëûíû éûü áàøûíà. Èíäè ñÿí ýþðöðñÿí êè, èø ëàï ãóðòàðûáäû. Ñÿí èíäè Õóäàéàð áÿéèí þâðÿòèñÿí. Øÿðèÿò ùå÷ âÿäÿ þâðÿòÿ î èõòèéàð âåðìèð êè, îòóðñóí þç åâèíäÿ âÿ ÿðèíèí ñþçöíäÿí ÷ûõñûí. Ñþç éîõ, ñÿí ýåòìÿçñÿí, ìÿí äÿ éàçàðàì íÿ÷ÿðíèêÿ êè, ôèëàíêÿñèí þâðÿòè òÿúàâöç åäèá øÿðàèòè-çþâúèééÿíè* ÿìÿëÿ ýÿòèðìèð. Áèëèðñÿí îíäà íÿ îëàð? Îíäà î îëàð êè, íÿ÷ÿðíèê ïðèñòàâû ýþíäÿðÿð, ñÿíè ãîëó-ãû÷û áàüëû ýþíäÿðÿðëÿð øÿùÿðÿ êè, íÿ÷ÿðíèêÿ úàâàá âåðÿñÿí. Íèéÿ ñÿí èøè î éåðÿ éåòèðÿñÿí êè, ñÿíè áèàáûð÷ûëûãíàí àïàðàëàð øÿùÿðÿ, äîñò ýþðÿ ãÿìýèí îëà, äöøìÿí ýþðÿ ñåâèíÿ? Ãëàâà áàøëàäû: – Èíäè íÿ äåéèðñÿí, áèçè ìÿÿòòÿë åëÿìÿ. ßýÿð ýåäèðñÿí, þç õàùèøèíëÿ ýåò; éîõñà ýåòìèðñÿí, ìÿí áèëäèéèìè åëèéèì. Âàëëàùè, áèëëàùè ýþçöíö à÷, ýþçöìöí è÷èíÿ áàõ. Ñîíðà ïåøìàí îëàðñàí. Çåéíÿá áèð ñþç äåìÿéèá, èðÿëèêè ùàëÿòäÿ äóðìóøäó àéàã öñòÿ. Áèð áåëÿ ñþçäöð êè, ñàêèòëèê – ðàçû÷ûëûã ÿëàìÿòèäèð. Îòóðàíëàð äà áèð áåëÿ øåéè áàøà äöøöá äóðäóëàð àéàüà êè, ýåòñèíëÿð. ßââÿë Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë äóðäó âÿ ãàì÷ûñûíû Çåéíÿáÿ ñÿìò ñèëêÿëÿéèá, áó òþâð ùÿðáÿ-ãàäàüà êÿñäè: – Áàõ, àé àðâàä, èíäè áèç ýåäèðèê. Àõøàìà êèìè ñÿíÿ ìþùëÿò âåðèðÿì. Àõøàì Ãàñûìÿëèíè ýþíäÿðÿúÿéÿì êè, ñÿíäÿí éà ùÿ, éà éîõ úàâàáûíû àëñûí. Àíä îëñóí î áèçè éàðàäàíà, ÿýÿð íàç-ãÿìçÿ åëèéÿñÿí, ìÿí ñÿíè ãîéìàðàì êè, áó êÿòäÿ áàø äîëàíäûðàñàí. Àõûðû ùå÷ îëìàñà ýþòöðöá íÿ÷ÿðíèêÿ éàçàðàì êè, ôèëàí àðâàä ÿðèíäÿí êöñöá, ýåäèá ïèñ éîëà äöøöáäö. Àíä îëñóí î ïÿðâÿðäèýàðà êè, éàçàðàì! _______________ * Åâëÿíìÿê øÿðòëÿðèíè 113 Úÿìèñè ÷ûõäû åøèéÿ Âÿëèãóëóäàí ñàâàé. Âÿëèãóëó äà øÿùàäÿò áàðìàüûíû àíàñûíûí öñòÿ ãîâçàéûá äåäè: – Áàõ, àé àíà, ìÿí ñÿíÿ äåéèðÿì êè, Ãàñûìÿëèéÿ éîõ úàâàáû âåðñÿí, ìÿí åëÿ áó ýöí àéðûëûá ýåäÿúÿéÿì ãàéíàòàìýèëäÿ ãàëàúàüàì. Áèð àéäàí äà ñîíðà þçöìÿ òîé åäèá, äÿõè ñÿíÿ àíà äåìèéÿúÿéÿì. Âÿññÿëàì. Èíäè ùÿëÿ õóäàôèç. Âÿëèãóëó äà ÷ûõäû. Çåéíÿáèí èøè ÷îõ ïèñ éåðÿ ýÿëäè äàéàíäû. Ùÿð çàä áèð éàíà, Âÿëèãóëóíóí àúûã åëèéèá àéðûëìàüû âÿ åâÿ ýÿëìÿìÿéè áèð éàíà. Éàçûã þâðÿò íÿ åëÿñèí? Ìÿýÿð åâ êèøèñèç þòöøÿð? Îíäà äà áó úöð âèëàéÿòäÿ. Ãÿðÿç, áó ìöñèáÿò áþéöê ìöñèáÿòäè. Çåéíÿá áóúàãäà àéàã öñòÿ äóðìàãäàí ëàï éîðóëäó. Ãû÷ëàðû àüðàéûá ñûçûëäàéûðäûëàð. Êèøèëÿð ÷ûõàí êèìè ýÿëäè îòóðäó âÿ óøàãëàðûíû àëäû ãóúàüûíà. Áèíÿâà áàëàëàð àüëàìàãäàí ëàï éîðóëìóøäóëàð. Ãûçëàðûí èêèñè Çåéíÿáèí ãóúàüûíäà øèðèí éóõóëàäûëàð. Çåéíÿá áèð ãÿäÿð àüëàéûá, áàøûíû äàéàäû äèâàðà âÿ úóìäó ôèêðÿ. Ìÿí èñòÿðäèì Çåéíÿáèí èíäèêè ùàëûíû ñèçÿ ìÿëóì åäèì, îíóí äÿðäèíè ñþéëÿéèì, îíóí ôèêèð-õÿéàëûíû, ãÿìèíè, ãöññÿñèíè âÿ ãÿëáèíèí ñûõûëìàüûíû à÷ûá áÿéàíà ýÿòèðèì; î úÿùÿòÿ èñòÿìèðÿì êè, ãîðõóðàì ñèçè äÿ àüëàìàã òóòà. Àììà íÿ åëÿìÿê, ìÿí ýåíÿ ýÿðÿê áîðúóìó ÿäà åëÿéèì. Çåéíÿá èíäè áó ñààò ãàëìûøäû èêè äèâàðûí àðàñûíäà: áèðè î òÿðÿôäÿí ñûõûðäû, áèðè äÿ áó òÿðÿôäÿí. Íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðäû áó èêè äèâàðûí àðàñûíäàí áèð òþâð èëÿ, áèð ôÿíí èëÿ ÷ûõûá ãà÷ñûí, ÿñëà ìöìêöí îëìóðäó. Áó äèâàðëàðûí áèðè Õóäàéàð áÿéÿ ýåòìÿêäè, áèðè äÿ ýåòìÿìÿêäè. Õóäàéàð áÿéÿ ýåòìÿê ôèêðè Çåéíÿáè î úÿùÿòÿ äèâàð êèìè ñûõûðäû êè, Çåéíÿá Õóäàéàð áÿéäÿí åëÿ èðýÿíèðäè, íåúÿ êè, èíñàí ãóðáàüàäàí èðýÿíÿð. Ïÿñ íåúÿ êè, èíñàíà ãóðáàüàíû åëÿ àëûá ãîéíóíà ãàòìàã íàýöâàðà ýÿëÿð, åëÿ äÿ, áÿëêÿ áóíäàí àðòûã, Çåéíÿáÿ Õóäàéàð áÿéèí èðè áóðíóíà âÿ êèôèð ñèôÿòèíÿ áàõûá, îíà ÿð äåìÿê íàýöâàðà âÿ íàõîø ýþðöíöðäö. Õóäàéàð áÿéÿ ýåòìÿìÿê ôèêðè äÿ Çåéíÿáè î ñÿáÿáÿ äèâàð êèìè ñûõûðäû êè, Çåéíÿáÿ, ñþçöí âàçåùè*, àðòûúàã õîô öç âåðìèøäè. Ùöíÿð ýÿðÿê áó ýóïïóëòóíóí, áó ÿçèééÿòèí, áó ðöñâàé÷ûëûüûí, áó ùÿðáÿ-ãàäàüàíûí, ãàçûíûí, íÿ÷ÿðíèêèí, ìîëëàíûí, ãëàâàíûí, øàùûäëàðûí, úàìààòûí ____________ * Ñþçöí à÷ûüû; ñþçöí äöçö 114 âÿ Âÿëèãóëóíóí ãàáàüûíà ÷ûõûá òàá åëÿñèí âÿ êÿëëÿ-êÿëëÿéÿ âåðñèí! Áó ùöíÿð íÿèíêè Çåéíÿáèí, áÿëêÿ îíóí áàáàñûíûí äà ãöââÿñèíäÿí ôåëÿ ýÿëìÿçäè. Éÿíè èíñàôÿí íÿ åëÿñèí éàçûã Çåéíÿá? Áèð éàíäàí Âÿëèãóëó àéðûëûá ãîéóá ýåäÿúÿê. Ïÿñ ÿêèí íåúÿ îëñóí? Ìàëëàð íåúÿ îëñóí? Åâ-åøèê, çÿìè, àëâåð íåúÿ îëñóí? Áèð éàíäàí øÿùÿðÿ ýåòìÿê âÿ íÿ÷ÿðíèê éàíûíäà áèàáûð÷ûëûãëà úàâàá âåðìÿê äÿðäè. Éà õåéð, îëà áèëÿð êè, ãëàâà Çåéíÿáè ùå÷ øÿùÿðÿ äÿ ýþíäÿðìÿñèí. Ùàçûð ãàçû îíà ðÿñìè èçùàðíàìÿ ýþíäÿðèá. Èíäè áó ñààò ãëàâàíûí êöëëè èõòèéàðû âàð Çåéíÿáè âåðñèí Ãàñûìÿëèíèí äàëûíà âÿ àïàðûá ñàëñûí Õóäàéàð áÿéèí åâèíÿ. Ãëàâà äà, ñþç éîõ, åëÿéÿúÿê. ßââÿëà îíäàí þòðö åëÿéÿúÿê êè, áó èøëÿð îíóí áîðúóäóð. Èêèíúè äÿ êè, áèçÿ ìÿëóìäóð êè, ãëàâà Õóäàéàð áÿéèí àíàñûíû ñèüÿ åëÿéèáäè. Ïÿñ Õóäàéàð áÿé îëóð îíóí þýåé îüëó. Ïÿñ åëÿäÿ éÿãèí ãëàâà áó èøèí öñòöíÿ äöøöá. Ùÿð éîëíàí îëìóø îëñà, áó èøè àøûðàúàã. Çåéíÿá þçö àüëû êÿì þâðÿò äåéèë, áóíëàðûí ùàìûñûíû ÷îõ éàõøû áàøà äöøöðäö. Èêè ñààò òàìàì Çåéíÿá áó úöð õÿéàëàòà ìÿøüóë èäè êè, ãàïû à÷ûëäû. Ãàñûìÿëè ýèðäè è÷ÿðè. – Íÿ äåéèðñÿí èíäè, áàúû? Ñþçöí íÿäè? Ìÿí èíäè ýåäèì ãëàâàéà íÿ äåéèì? Ðàçûñàí, éà éîõ? Èíäèêè ùàëûíäà Çåéíÿá áÿíçÿéèðäè áèð åëÿ øÿõñÿ, ùàíñû êè, çÿùÿð øöøÿñèíè ãàáàüûíà ãîéóá áàõûð âÿ áèëìèð íÿ åëÿñèí: è÷ñèí, éà éîõ? È÷ìÿñÿ äÿðä, ãöññÿ âÿ ãÿì îíó þëäöðÿúÿê, è÷ñÿ çÿùÿð þëäöðÿúÿê. “Ïÿñ ìÿñëÿùÿò áóäóð êè, è÷èì”– äåéèá øöøÿíè ÷ÿêèð áàøûíà. Çåéíÿáÿ ðàçû÷ûëûã úàâàáû âåðìÿê çÿùÿð è÷ìÿê ìÿíçèëÿñèíäÿ èäè. Åëÿ êè, Ãàñûìÿëè ñóàëûíû áèð äÿ òÿêðàð åëÿäè, Çåéíÿá ùàìû ýöúöíö éûüûá âÿ öçöíö ãûðûøäûðûá úàâàá âåðäè: – Ðàçûéàì. ÕÈÒÀÌß* ßùâàëàòäàí ö÷ èë êå÷èá, äþðäöíúö èëÿ àéàã ãîéóðäó. Ãûø ôÿñëè èäè. Êè÷èê ÷èëëÿíèí ÷ûõìàüûíà îí ýöí ãàëûðäû. Ýöíîðòà âàõòû èäè. Ùàâà õîø èäè. Ùÿð÷ÿíä ùàâàäà áèð àç ñàçàã âàð èäè, àììà ýöíöí òÿñèðè áèëèíèðäè. Ùàâà õîø îëìàã úÿùÿòÿ êÿíäëèëÿð äèâàðëàðûí äèáèíÿ äöçöëöá âÿ éàí______________ * Ñîí 115 ëàðûíû éåðÿ âåðèá, ìÿøüóë èäèëÿð ñþùáÿòÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí äàìûíûí äàëûíäà äèâàðûí äèáèíäÿ ö÷-äþðä êèøè îòóðóá äàíûøûðäûëàð. Áó ùåéíäÿ êö÷ÿ èëÿ áèð ãÿðèáÿ êÿíäëè ãàáàüûíäà áåø-îí éöêëö åøøÿê éîëíàí êå÷èðäè. Åøøÿêëÿð éàâûãëàøäûëàð âÿ èñòÿéèðäèëÿð êå÷ñèíëÿð, îòóðàíëàðûí è÷èíäÿ áèð ãîúà êèøè ãà÷ûá âÿ åøøÿêëÿðèí è÷èíÿ þçöí ñîõóá, áèð ÷àë åøøÿéèí áàøûíû ãàéòàðäû âÿ äóðäó äèããÿòëÿ åøøÿéèí î öçöíÿ-áó öçöíÿ áàõìàüà. Åøøÿêëÿðèí ñàùèáè ÿëáÿò åëÿ ýöìàí åëÿäè êè, ãîúà êèøè åøøÿê àëìàã èñòÿéèð, ãà÷äû ãàáàüà âÿ î áèðè åøøÿêëÿðèí áàøûíû “÷þ÷ÿ” äåéÿäåéÿ ãàéòàðûá, ñàõëàäû éîëóí îðòàñûíäà âÿ ýÿëäè ÷àë åøøÿéèí éàíûíà. Ãîúà êèøè ýàù åøøÿéèí ãàáàüûíà êå÷èð, ýàù äàëûíà êå÷èð, áàøûíà áàõûð, ãû÷ëàðûíà áàõûð, ãóéðóüóíà áàõûð. Ñîíðà äà àüçûíû à÷äû, äèøëÿðèíÿ áàõäû. Åøøÿê ñàùèáè áàøëàäû åøøÿéè òÿðèôëÿìÿéÿ: – Àíä îëñóí Àëëàùà áåëÿ åøøÿê îëìàç. Áó åøøÿêäÿí ùöíÿð ÿêñèê äåéèë. Ýþðöðñÿí íÿ ãÿäÿð éöê ÷àòìûøàì? Äöç éåääè ïóò éöêäö. ßýÿð àëìàã ìåéëèí îëñà, ñÿíÿ óúóç äà âåðÿðÿì. Ãîúà êèøè ýåíÿ åøøÿéèí àüçûíû àéûðûá, äèããÿòëÿ àüçûíà áàõàíäàí ñîíðà áàøûíû ãîâçàäû âÿ öçöíö òóòäó åøøÿê ñàùèáèíÿ: – Ãàðäàø îüëó, áó åøøÿéè ñÿí êèìäÿí àëìûñàí? – ßìè, íÿ âåúèíÿ êèìäÿí àëìûøàì! ùÿéÿ* àëàúàãñàí, àë, àëìûéàúàãñàí ãîé ýåäèì, ìÿíè àâàðà åëÿìÿ. Ãîúà êèøèíèí éîëäàøëàðû äà áèð çàä áàøà äöøöá äóðóá ýÿëäèëÿð éàâûüà. Ãîúà êèøè öçöíö îíëàðûí áèðèñèíÿ òóòóá äåäè: – Ìÿøÿäè Îðóú ÿìîüëó, ýÿë áèð ñÿí äÿ áó åøøÿéÿ áàõ. Áó åøøÿê ìÿíè áèð àç øÿêêÿ ñàëûð. Ýþðöêöð êè, åøøÿê ñàùèáè þçö äÿ áèð çàä äóéäó; ÷öíêè ãîúà êèøè áó ñþçö äåéÿí êèìè åøøÿéèí äàëûíà áèð-èêè äÿéÿíÿê èëèøäèðèá, èñòÿäè åøøÿéè ñöðöá ýåäÿ. Àììà ãîúà êèøè ãîéìàäû. Ìÿøÿäè Îðóú äà ãîúà êèøè êèìè åøøÿéè äèããÿòëÿ âÿðàâöðä åëÿéèá*, öçöíö òóòäó êèøèéÿ: – Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè, ìÿí áèëèðÿì ñÿíèí øÿêêÿ äöøìÿéèíè. Ñÿí åøøÿéè þç åøøÿéèíÿ îõøàäûðñàí. Ýåíÿ åøøÿê ñàùèáè åøøÿéÿ áèð-èêè äÿéÿíÿê éåíäèðèá, èñòÿäè ñöðöá ýåäÿ, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè âÿ Ìÿøÿäè Îðóú ãîéìàäûëàð. Ãàëàí êÿíäëèëÿð äÿ éûüûøäûëàð âÿ åøøÿéè ÿùàòÿ åäèá, áàõûðäûëàð åøøÿéèí î öçöíÿ-áó öçöíÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè öçöíö åøøÿê ñàùèáèíÿ òóòóá äåäè: ______________ * ßýÿð 116 – Ãàðäàø îüëó, ñÿíè àíä âåðèðÿì îí èêè èìàìà, äîüðóñóí äå ýþðöì áó åøøÿéè êèìäÿí àëìûñàí? – ßìè, àíä îëñóí Àëëàùà, ìÿí áó åøøÿéè èíäè äöç áåø èëäè ãàðàáàüëûäàí àëìûøàì îí áèð ìàíàòà. Áèð àç âàõòäà åøøÿéèí áàøûíà áÿëêÿ ÿëëè àäàì úÿì îëäó. Ùÿð éåòèøÿí – êè, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí èòÿí åøøÿéèíè òàíûéûðäû, – òÿñäèã åëÿäè êè, áó åøøÿê Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí þç åøøÿéèäèð. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè éàïûøäû åøøÿê ñàùèáèíèí éàõàñûíäàí âÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ÷ûõàðäû àäàìëàðûí è÷èíäÿí êè àïàðñûí ãëàâàíûí éàíûíà. Ãëàâà ùàìàí Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë èäè. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿëèíè åøøÿê÷èíèí ãóðøàüûíà ñàëûá ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðûðäû. Áó ùåéíäÿ Õóäàéàð áÿé áàøûíäà øèêàðÿ ïàïàã, ÿéíèíäÿ ìàùóò ÷óõà, àü òóìàí âÿ ÿëèíäÿ çîüàë àüàúû äþíýÿäÿí ÷ûõûá âÿ úÿìèééÿòè ýþðöá, éàâûãëàøäû àäàìëàðûí è÷èíÿ. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿùâàëàòû íàüûë åëÿäè âÿ øèêàéÿòèíè åëÿéÿíäÿí ñîíðà Õóäàéàð áÿé àäàìëàðû àðàëàéûá, ýÿëäè åøøÿéèí éàíûíà âÿ äèããÿòëÿ î òÿðÿôèíÿ-áó òÿðÿôèíÿ áàõûá åøøÿéè òàíûäû. – Áÿëè, áó Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí åøøÿéèäèð. – Ñîíðà öçöíö åøøÿê÷èéÿ òóòóá ñîðóøäó: – ßäÿ, áó åøøÿéè ñÿí ùàðäàí àëìûñàí? Åøøÿê÷è Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ âåðäèéè úàâàáû Õóäàéàð áÿéÿ äÿ âåðäè. Àììà ýþçöíÿ äþíäöéöì Õóäàéàð áÿé äÿéÿíÿéè ãàëäûðäû ýþéÿ. Íÿ éåìèñÿí, òóðøóëó àø. Åøøÿê÷èéÿ áèð àüàú, èêè àüàú, ö÷ àüàú… Òà î ãÿäÿð âóðäó êè, éàçûã êèøè äöøäö Õóäàéàð áÿéèí àéàãëàðûíà, áàøëàäû éàëâàðìàüà êè, åøøÿéè àëñûí, äÿõè îíó äþéìÿñèí. Áó úöð åøøÿê òàïûëäû. Õóäàéàð áÿé Ãàñûìÿëèíè ãîøäó åøøÿê÷èíèí éàíûíà êè, àïàðûá îíó êÿíäèí êÿíàðûíäàí þòöðñöí ãûðàüà âÿ áÿðêÿí-áÿðê åøøÿê÷èéÿ òàïøûðäû êè, áèð äÿ áóðàëàðà öçö äÿéìÿñèí. Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè Õóäàéàð áÿéÿ äóà åëÿéÿ-åëÿéÿ åøøÿéè ñöðäö âÿ àïàðûá ãàòäû òþâëÿñèíÿ. Àììà òÿÿúúöáëö øåé áóäóð êè, èíäèéÿ êèìè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí îüëó ßùìÿä ýþðöêìöð. Èíäèéÿ êèìè áó ãÿäÿð ãûøãûðûüà áó ãÿäÿð úÿìèééÿò éûüûøûá, íÿ ßùìÿä àäàìëàðûí è÷èíÿ ýÿëäè, íÿ äÿ Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí þâðÿòè áàøûíû ãàïûäàí åøèéÿ óçàòäû êè, ýþðñöí áó íÿ ìÿðÿêÿäè. ______________ * Ýþçäÿí êå÷èðèá, éîõëàéûá 117 ßùìÿä äÿ þëöáäö, Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèíèí þâðÿòè äÿ þëöáäö. ßùìÿäè áèëäèð áîüàç àüðûñû òóòóá þëäö. Àíàñû îíóí èêè àé ãöññÿñèíè åéëÿéèá, àõûðû áèð äÿðäÿ ìöáòÿëà îëäó âÿ þìðöíö áàüûøëàäû Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ. Àììà Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìè èíäèéÿäÿê àíä è÷èð êè, ßùìÿäè äÿ, þâðÿòèíè äÿ åøøÿéèí äÿðäè þëäöðäö. Ãÿðÿç, åøøÿê òàïûëäû. Åøøÿéè Ìÿùÿììÿäùÿñÿí ÿìèéÿ òàïøûðûá, Õóäàéàð áÿé àäàìëàðûí è÷èíäÿí ÷ûõäû âÿ ýÿëäèéè äàð êö÷ÿ èëÿ ýåäèá, áèð éåêÿ äàðâàçàäàí ýèðäè áþéöê ùÿéÿòÿ. Ùÿéÿòèí ñîë òÿðÿôèíäÿ Âÿëèãóëó ÿéíèíäÿ úûíäûð ãÿäÿê àðõàëûã âÿ áàøûíäà êþùíÿ áîç ïàïàã, êöðÿêëÿ ïåéèí ñÿðèðäè. Õóäàéàð áÿé Âÿëèãóëóíóí éàíûíäàí äöç êå÷äè âÿ ñàü ñÿìòäÿ ñÿêèíèí éàíûíäà äóðóá ÷àüûðäû: – Àé ãûç, Çèáà, î ëöëåéèíè áèð ýÿòèð ìÿíÿ. Åâ ãàïûñû à÷ûëäû. Éåääè-ñÿêêèç éàøûíäà áèð ýþé÷ÿê ãûç óøàüû ÿëèíäÿ ëöëåéèí åøèéÿ ÷ûõûá, ýÿòèðäè ëöëåéèíè Õóäàéàð áÿéèí éàíûíà ãîéóá, òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ãàéûòäû åâÿ. Õóäàéàð áÿé áàøëàäû äÿñòÿìàçû. Áó ãûçû áèç òàíûéûðûã. Áó ãûç Çåéíÿáèí ãûçû Çèáàäûð. Çèáàíûí öñòáàøûíà áàõàí êèìè ýþðñÿíèðäè êè, áó ãûç éåòèì ãûçäû. ßââÿëà áóäóð êè, ïàëòàðëàðûíûí ùàìûñûíûí êþùíÿëèéèíäÿí áàøãà, þçýÿ ÿéíèíäÿí ÷ûõìà ïàëòàðà îõøàéûðäû. Ñîëìóø ãûðìûçû ÷èòäÿí äèçëèê Çèáàíûí àéàãëàðûíûí öñòöíÿ äöøìöøäö. Àììà þçöíöíêö îëñà èäè, ýÿðÿê ýþäÿê îëàéäû. Êþùíÿ ãàðà ëàñêèðääÿí àðõàëûã ýåí âÿ óçóí îëìàã úÿùÿòÿ ùÿì÷èíèí þçýÿ àðõàëûüûíà îõøàéûðäû. Áàøûíäà âàð èäè êþùíÿ ãàðà ÷àðüàò, àéàãëàðûíäà éåêÿ êèøè áàøìàüû. Õóäàéàð áÿé äÿñòÿìàçû àëûá ýèðäè è÷ÿðè. Õóäàéàð áÿé ýèðÿí áèð õûðäà àü îòàãäû. Éóõàðû áàøäà êöðñö ãîéóëóáäó. Êöðñöíöí öñòÿ ñàëûíûá ðÿüáÿòëè éåêÿ éîðüàí, éîðüàíûí öñòöíäÿí ðÿüáÿòëè úåúèì. Îòàüûí èøûã ýÿëÿí éåðè èêè õûðäà àêóøêàäûð. Àêóøêàëàð òÿçÿ àêóøêàéà îõøàéûðëàð. Ãàëàí ö÷ äèâàðûí ùÿðÿñèíäÿ èêè òàõ÷à; òàõ÷àëàðäà äöçöëöá ìöúðö, ìèñ âÿ ÷èíè ãàá, áîü÷à. Áèð òàõ÷àäà âàð áèð ãÿëéàí. Ñîë ñÿìòäÿí äèâàðà èêè-ö÷ ìèñ ìÿúìÿéè äàéàíûáäû. Ôÿðøÿ ñàëûíûá ö÷-äþðä òèêÿ ïàëàç âÿ êîáóä êÿíä õÿë÷ÿñè. Êöðñöíöí öñòÿ íèì÷ÿ âÿ öñòÿ ãîéóëóá ñàìàâàð. Ñàìàâàð òÿçÿ äÿìÿ ãîéóëóáäó. Õóëàñåéè-êÿëàì, áó åâ êÿíäÿ ýþðÿ ÷îõ ñÿëèãÿëè åâäèð. Õóäàéàð áÿé îòàüà ýèðÿíäÿ éóõàðû áàøäà êöðñöéÿ áèð úàâàí þâðÿò îòóðìóøäó. Áó þâðÿòèí îëàð îí äþðä, îí áåø ñèííè, àðòûã îëìàç. Áó þâðÿòèí ýþé÷ÿêëèéè âÿ ÷èðêèíëèéè áàðÿñèíäÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿê îëìàç. Ñÿáÿáè îäóð êè, áó þâðÿò èíäèêè ùàëÿòäÿ öçöíÿ î ãÿäÿð ÿííèê, êèðøàí, 118 ðàñûõ âÿ ýþçëÿðèíÿ î ãÿäÿð ñöðìÿ ÷ÿêèá êè, ÿñèë ñóðÿòè áÿçÿêëÿðèí è÷èíäÿ ëàï ýèçëÿíèáäè. Ãÿðÿç, áó úàâàí þâðÿò þçöíÿ êÿíäÿ ëàéèã áÿçÿê âåðèáäè. Õóäàéàð áÿé êå÷äè îòóðäó êöðñöíöí éóõàðû áàøûíäàí. Úàâàí þâðÿò êöðñöíöí öñòÿ ãàáàüûíà èêè ñòÿêàí ãîéóá, ìÿøüóë èäè îíëàðû éóéóá äÿñòìàëëàìàüà. Ãàïûäàí ýèðÿí éåðäÿ, ñàü òÿðÿôäÿ äóðìóøäó Çèáà ãóúàüûíäà óøàã éîðüàí÷àñûíà áöêöëìöø ãûç óøàüû. Óøàã àüëàéûðäû. Çèáà îíó îâóòìàãäàí þòðö àòûëûá äöøöðäö âÿ þç-þçöíÿ ìûããûëäàéà-ìûããûëäàéà óøàüûí àüëàìàüûíûí äÿìèíè òóòóðäó. Úàâàí þâðÿò áèð ñòÿêàí ÷àé òþêöá, ãîéäó Õóäàéàð áÿéèí ãàáàüûíà, áèð ñòÿêàí òþêöá ãîéäó þç ãàáàüûíà; ñîíðà Çèáàíû ÷àüûðûá óøàüû àëäû âÿ ñàëäû äþøöíÿ. Óøàã îâóíäó. Çèáà ÷ÿêèëäè äóðäó êÿíàðäà âÿ äèâàðà äàéàíûá, ÿëëÿðèíè ñàëäû éàíûíà. Õóäàéàð áÿé ñòÿêàíû ÷ÿêäè ãàáàüûíà âÿ äàëûíû ýåíÿ éöêÿ òÿêéÿ åéëÿéèá, öçöíö òóòäó Çèáàéà. – Ãûç, àíàí ýåíÿ àüëûéûð? – Àíàì åëÿ ùà àüëûéûð. Àüëàìàãäàí ýþçëÿðè ëàï òóòóëóáäó. Õóäàéàð áÿé óúàäàí õà… õà… õà… ÷ÿêèá ýåíÿ äåäè: – Õà… õà… õà… Íèéÿ àüëûéûð? ßðè Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð éàäûíà äöøöá? Ãûç úàâàá âåðäè: – Éîõ, äàäàøûìäàí þòðö àüëàìûð, ñÿíäÿí þòðö àüëûéûð. – Õà… õà… õà… Ìÿíè éÿíè î ãÿäÿð èñòèéèð? – Éîõ, èñòÿìÿêäÿí þòðö àüëàìûð. Äåéèð ìÿíè áîøàñûí. Ãûç áó ñþçö äåéÿí êèìè ýóéà êè, Õóäàéàð áÿéè áèð èëàí ñàíúäû. Õóäàéàð áÿé úÿëä àéàüà äóðóá, ùöúóì ÷ÿêäè Çèáàíûí öñòÿ. Ãûç þâäÿí ÷ûõûá ãà÷àí âàõòäà àéàüû èëèøäè àñòàíàéà, öçö öñòÿ äÿéäè éåðÿ. Õóäàéàð áÿé éåòèøäè. Çèáàíûí áàøûíà-ýþçöíÿ áèð-èêè éóìðóã âóðóá, áàõäû ýþðäö êè, ãûçûí áóðíóíäàí ãàí ýÿëèð. Ùÿéÿòäÿí Âÿëèãóëóíó ÷àüûðäû êè, áàúûñûíû ýþòöðöá àïàðñûí åâëÿðèíÿ âÿ þçö äÿ òþéøöéÿ-òþéøöéÿ, ðÿíý-ðóùó ãà÷ìûø ýÿëäè îòóðäó éåðèíÿ. Úàâàí þâðÿò îòóðäóüó éåðäÿ îòóðóá, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç âàãåÿéÿ òàìàøà åëÿéèðäè. Âÿëèãóëó éàïûøäû Çèáàíûí ÿëèíäÿí âÿ ùÿð èêèñè öç ãîéäóëàð åâëÿðèíÿ ñÿìò. Õóäàéàð áÿé áó ñþçäÿí þòðö ùàë-òÿáäÿí ÷ûõäû; Õóäàéàð áÿé ùÿìèí äÿãèãÿ ùàë-òÿáäÿí ÷ûõäû êè, Çèáà äåäè: – Àíàì äåéèð ìÿíè áîøàñûí. Ëàçûìäûð ÿùâàëàòû òÿôñèëÿí íàüûë åëÿìÿê. 119 *** Çåéíÿá Õóäàéàð áÿéèí åâèíäÿ àëòû àé éàðûì ãàëäû. Âÿ áó àëòû àé éàðûìûí ÿðçèíäÿ Çåéíÿáèí àíàäàí ÿìäèéè ñöä áóðíóíóí äÿëèêëÿðèíäÿí ýÿëèá òþêöëäö. Çåéíÿáè èíúèòìÿêëèêäÿ îíóí òÿê áèðúÿ ìÿðàìû âàð èäè, Õóäàéàð áÿéèí ãÿñäè Çåéíÿáèí âÿ ñÿüèðëÿðèí* âàð-éîõóíà, ïóëóíà âÿ ìöëêöíÿ ñàùèá îëóá, Çåéíÿáè ÷þëÿ þòöðìÿê èäè. Çåéíÿá þçö áóíó ÷îõäàí áàøà äöøìöøäö. Àììà íÿ ãÿäÿð Õóäàéàð áÿé îíó áó õöñóñäà èíúèäèá äàðà ãûñíàéûðäû, äþéöðäö, ñþéöðäö, àììà Çåéíÿá ùÿð áèð ÿçèééÿòÿ òàáëàøûá, Õóäàéàð áÿéèí òÿêëèôëÿðèíÿ ÿáÿäÿí ðàçû îëìóðäó. Àõûðû èø î éåðÿ ÷àòäû êè, Õóäàéàð áÿé Çåéíÿáè ñîéóíäóðäó âÿ áèð ãàðàíëûã äàìà ãàòûá îíó àú âÿ ñóñóç ñàõëàäû êè, áÿëêÿ éóìøàëà. Àììà äàøû äà áó òþâð ñûõñàí éóìøàëàð. Çåéíÿá àõûðû éóìøàëäû. Õóäàéàð áÿéèí íÿ ãÿäÿð êè, àðçóñó âàð èäè, ùàìûñû áÿðàâöðäÿ îëäó**. Àììà Çåéíÿá äÿ áó ÿìðÿ áèð øÿðòëÿ ðàçû îëäó. Øÿðò áó îëäó êè, Õóäàéàð áÿé ïóëëàðà ñàùèá îëàí êèìè, Çåéíÿáè áîøàñûí. Õóäàéàð áÿé ðàçû îëäó. Çåéíÿá äÿõè àðõàéûí îëìàãäàí þòðö Õóäàéàð áÿéè Ãóðàíà àíä âåðäè. Õóäàéàð áÿé ÿëèíè Ãóðàíà áàñûá àíä è÷äè. Î ïóëëàð êè, Çåéíÿáèí èõòèéàðûíäà èäè, áÿçèñèíè Çåéíÿá éåðÿ ãóéëóéóá ýèçëÿòìèøäè, áÿçèñè þçýÿäÿ èäè. Áóíëàð ùàìûñû éåòèøäè Õóäàéàð áÿéèí òÿùâèëèíÿ. Âÿ áóíäàí ÿëàâÿ Õóäàéàð áÿéÿ ýåíÿ ÷îõ çàä éåòèøäè: ãûçûë, ýöìöø, ïàëòàð, ôÿðø, ìèñ ãàá-ãàøûã âÿ áó úöð øåéëÿð. Õöëàñåéè-êÿëàì, Çåéíÿá ìöðóðíàí ÿðè Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðèí åâèíè äàøûéûá, òþêäö Õóäàéàð áÿéèí åâèíÿ. Âÿëèãóëóíóí áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð ñþçö éîõ èäè. Âÿëèãóëó äåéèðäè êè, ùÿð íÿ îëóð-îëñóí àíúàã îíóí éàðû ñÿëàìÿò îëñóí. Âÿëèãóëó íÿèíêè áó èøëÿðÿ ìàíå îëìóðäó, áÿëêÿ ùÿëÿ Õóäàéàð áÿéÿ êþìÿêëèê âåðèðäè. Õóäàéàð áÿé Çåéíÿáèí, ñÿüèðëÿðèí âÿ Âÿëèãóëóíóí äþâëÿòèíÿ ìàëèê îëàí êèìè, Çåéíÿá àõûðû àðçóñóíà éåòèøäè; éÿíè Õóäàéàð áÿéèí åâèíäÿí éûüûøûá ýÿëäè þç åâèíÿ. Ùÿð÷ÿíä èíäè Çåéíÿáèí åâèíäÿ èêè ùÿñèðäÿí áàøãà áèð øåéè éîõ èäè; àììà Çåéíÿá åëÿ áèëäè îíó ìÿëàèêÿëÿð úÿùÿííÿìäÿí ÷ûõàðäûá áåùèøòÿ äàõèë åëÿäèëÿð. Çåéíÿá Õóäàéàð áÿéäÿí àéðûëàí êèìè õàëã åëÿ áèëäè êè, Çåéíÿáè Õóäàéàð áÿé áîøàéûáäûð. Íÿèíêè õàëã, áÿëêÿ Çåéíÿá þçö äÿ, Âÿëèãóëó ______________ * Óøàãëàðûí; áóðàäà: éåòèìëÿðèí ** Éåðèíÿ éåòäè 120 äà, ãÿðÿç, ùàìû Çåéíÿáè áîøàíìûø áèëèðäè. Àììà Çåéíÿáè Õóäàéàð áÿé áîøàìàìûøäû âÿ ÿáÿäÿí áîøàìàçäû. Ñÿáÿáèíè èíäè ö÷-äþðä ñÿòèðäÿí ñîíðà ÿðç åäÿðèê. Àììà ñþç áóðàñûíäàäûð êè, èíäè Çåéíÿáèí èøè äÿõè ïèñ éåðÿ ýÿëèá ÷àòäû. Áàùàð à÷ûëàí êèìè Õóäàéàð áÿé çÿìèëÿðÿ úöò ýþíäÿðèá áàøëàäû ñöðäöðìÿéè. ßêèëìèø çÿìèëÿðè þçö þç ìàëû êèìè áè÷èðäè, äþéöðäö âÿ ìÿäàõèëè þç áàáàñûíäàí ãàëàí ìàëû êèìè ýÿòèðèá òþêöðäö åâèíÿ. Çåéíÿá ãàëäû àú-÷ûëïàã âÿ ñàùèáñèç. Áó þâãàò Ôèççÿ ãûçû þëäö. Çåéíÿáèí äÿðäè äÿõè äÿ àðòäû. Êèì áèëñèí, áÿëêÿ éàçûã ãûç àúûíäàí þëäö?! Àõûðû Õóäàéàð áÿéèí éàçûã þâðÿòÿ áèð àç ðÿùìè ýÿëäè. Âÿëóãóëóíó þçöíÿ úöò÷ö, Çèáàíû ãàðàáàø òóòäó êè, Çåéíÿáèí èøè áèð àç éöíýöëëÿøñèí. Âÿëèãóëóéà âÿ Çèáàéà Õóäàéàð áÿé î ãÿäÿð èúðÿò* òÿéèí åëÿäè êè, Çåéíÿá àúûíäàí þëìÿñèí. Õóäàéàð áÿé èêè ñÿáÿáäÿí þòðö Çåéíÿáè áîøàìàäû âÿ áîøàìàçäû. Õåéð, áîøàìàçäû. Õóäàéàð áÿé ÷îõ àüûëëûäû. ßââàëà îíäàí þòðö áîøàìàçäû êè, ùÿëÿ Çåéíÿáèí âàõòû ëàï êå÷ìÿìèøäè êè, Õóäàéàð áÿé îíäàí ÿë öçÿ èäè. ßýÿð Çåéíÿáèí Õóäàéàð áÿéÿ áèð òèêÿ ìÿùÿááÿòè îëàéäû, Õóäàéàð áÿé îíó åâèíäÿí êÿíàð åëÿìÿçäè. Ýÿðÿê èíñàôíàí äàíûøàã, Çåéíÿáèí êÿíàð îëìàãëûüûíà Çåéíÿá þçö áàèñ îëäó. Îíäàí þòðö êè, Õóäàéàð áÿéèí åâèíÿ ýÿëÿíäÿí, Çåéíÿáèí öçö ÿñëà, ãÿòèééÿí ýöëìÿäè. Èêèíúèñè î ñÿáÿáÿ Õóäàéàð áÿé Çåéíÿáè áîøàìàçäû êè, ãîðõóðäó øÿðèð àäàìëàðûí áèðèñè Çåéíÿáè àëà âÿ áàøëàéà Õóäàéàð áÿéäÿí ñÿüèðëÿðèí ìàë-ìöëêöíö èääèà åëÿéÿ. Áó èêèíúè ñÿáÿáÿ ýþðÿ áîøàìàã îðòàëûüà ýÿëÿíäÿ Õóäàéàð áÿé àç ãàëûðäû äÿëè-äèâàíÿ îëñóí. Ùÿð êÿñ îíóí éàíûíäà áîøàìàã ñþùáÿòè ñàëñàéäû, ýÿðÿê äîéóíúà êþòÿê éåéÿéäè. Ïÿñ Çèáàíû Õóäàéàð áÿé áó ñÿáÿáÿ ãîâëàäû âÿ äþéöá áóðíóíó ãàíàòäû. Çåéíÿá Õóäàéàð áÿéèí åâèíäÿí ýåäÿíäÿí èêè àé ñîíðà þâðÿòè þëäö âÿ Õóäàéàð áÿéÿ åâëÿíìÿê ëàï âàúèá îëäó. Õóäàéàð áÿé ÷îõäàí Ãàñûìÿëèíèí áàúûñûíû ýþçàëòû åëÿìèøäè. Ìöõòÿñÿð, Ãàñûìÿëè áó øÿðòëÿ ðàçû îëäó êè, Õóäàéàð áÿé þç ãûçûíû âåðñèí Ãàñûìÿëèéÿ. Õóäàéàð áÿé õîøùàëëûãíàí ðàçû îëäó. ßââÿë Âÿëèãóëó ÷îõ àòûëûá äöøäö, àüëàäû, ñûçëàäû, áèð àç ãöññÿ åëÿäè. Àììà Õóäàéàð áÿéèí ãîðõóñóíäàí ÿùâàëûíû ÿñëà áöðóçÿ âåðìÿäè. Áèð àç êå÷äè, ùÿð áèð øåé éàääàí ÷ûõäû. Ñîíðà Âÿëèãóëó þçö äÿ áàøà äöøäö êè, îíà ùÿëÿ ùàìûñûíäàí âàúèá ÷þðÿê ãàçàíìàãäûð. ______________ * Ùàãã 121 Ïÿñ èíäè êöðñöíöí áàøûíäà îòóðàí ÿííèêëè-êèðøàíëû úàâàí þâðÿò Ãàñûìÿëèíèí áàúûñû âÿ Õóäàéàð áÿéèí òÿçÿ þâðÿòèäèð. Èíäè ö÷ àéäûð áó þâðÿòäÿí Õóäàéàð áÿéèí áèð ãûçû îëóáäó. Àäûíû ãîéóáëàð Õîøãÿäÿì. Ùàìàí ãûç Çèáàíûí ãóúàüûíäà àüëàéàí óøàãäû. Âÿëèãóëó âÿ Çèáà àüëàéà-àüëàéà ýÿëäèëÿð åâëÿðèíÿ. Çåéíÿá ùàìàí áèç ýþðäöéöìöç åâäÿ – êè, èíäè ùå÷ áèð øåé ãàëìàéûáäû, – êþùíÿ ïàëàç öñòÿ îòóðóá, äèçëÿðèíè ãóúàãëàéûá, ýþçëÿðèíè äèêìèøäè ñÿãôÿ; ýóéà êè, ïÿðäèëÿðè ñàéûð. Çåéíÿáèí ëèáàñû ëàï ùàëûíà ìöâàôèã ýÿëèðäè; éÿíè ëàï ìöíäÿð* èäè. Ñèôÿòè äÿ áèç ýþðäöéöìöç ñèôÿò äåéèë. Áó äþðä èëèí ÿðçèíäÿ ëàï ãîúàëûáäûð. Çèáà àüëàéà-àüëàéà ýèðäè è÷ÿðè. Âÿëèãóëó îíóí äàëûíúà. Çåéíÿá úÿëä âÿ ùþâëíàê äóðóá ãà÷äû ãûçûíûí ãàáàüûíà âÿ ÿùâàëàòû ñîðóøäó. Âÿëèãóëó íàüûë åëÿäè. Çèáà àüëàéà-àüëàéà ýèðäè àíàñûíûí ãóúàüûíà. Åâ ãàðàíëûã îëìàã úÿùÿòÿ Çèáàíûí áóðíóíóí ãàíû ñå÷èëìèðäè. Âÿëèãóëóíóí àíúàã èíäè éàäûíà äöøäö êè, Çèáà àíàñûíûí öñò-áàøûíû ãàíà áàòûðàúàã; öçöíö òóòäó Çåéíÿáÿ: – Àíà, Çèáàíûí áóðíó ãàíûéûáäû, ãîéìà ñöðòñöí öñòöíÿ. Çåéíÿá Çèáàíû ãóúàãëàéàíäà ýþðäö êè, ãûçûíûí öñò-áàøû éàøäû. Àììà åëÿ õÿéàë åëÿäè êè, ýþç éàøûäûð. Âÿëèãóëó áèð äÿ õÿáÿðäàðëûã åëÿäè: – Àíà, àõû Çèáà ñÿíè áóëàäû ãàíà. Çåéíÿá úàâàá âåðìÿäè. Âÿëèãóëó ÷ûõäû åøèéÿ. ×öíêè àõøàìà àç ãàëûðäû, ýÿðÿê ýåäèá ìàëëàðû ñóâàðà èäè; éóáàíñà Õóäàéàð áÿé ìÿðÿêÿ ãàëõûçàð. Çèáà àíàñûíûí ãóúàüûíäà áèð àç àüëàéûá éóõóëàäû. ÏÎ×Ò ÃÓÒÓÑÓ Íîéàáð àéûíûí 12-úè ýöíö èäè. Ùàâà ÷îõ ñîéóã èäè. Àììà ùÿëÿ ãàð ÿëàìÿòè ýþðñÿíìèðäè. Ùÿêèì àõûðûíúû äÿôÿ õàíûí íàõîø þâðÿòèíè éîëóõóá, úàâàá âåðäè êè, äÿõè íàõîøóí ÿùâàëû éàõøûäûð; áåëÿ êè, áèð ùÿôòÿéÿäÿê ñÿôÿðÿ ÷ûõìàã ìöìêöí îëàð. Õàí ÷îõ òÿëÿñèðäè Èðÿâàíà ýåòìÿéÿ; ÷öíêè õàíû îðàäà ÷îõ âàúèá èøëÿð ýþçëÿéèðäè. Âÿ áèð äÿ êè, ãîðõóðäó ãàð éàüà âÿ ùàâà äÿõè äÿ ñîéóéà âÿ íàõîø ö÷öí éîëà ÷ûõìàã ãåéðè ìöìêöí îëà. Õàí ýþòöðäö ãÿëÿìè, èðÿâàíëû äîñòó Úÿôÿð àüàéà áó ìÿçìóíäà áèð ìöõòÿñÿð êàüûç éàçäû: ______________ * Úûð-úûíäûð, êþùíÿ 122 “ßçèçèì! Áèð ùÿôòÿéÿäÿê, öìèäâàðàì, Èðÿâàíà ýÿëèì þâðÿò-óøàã èëÿ. Àðòûã-àðòûã òÿâÿããå åäèðÿì, áóéóðàñàí áèçèì îòàãëàðà ôÿðø ñàëûá, ÿëáÿòòÿ-ÿëáÿòòÿ ïå÷ëÿðè éàíäûðñûíëàð êè, îòàãëàðûí ùàâàñû ïèøÿçâÿãò* òÿìèçëÿíñèí âÿ èñèíñèí, áÿëêÿ íàõîø ö÷öí îðàäà íàðàùàò÷ûëûã öç âåðìÿñèí. Áó êàüûçûí úàâàáûíû ìÿíÿ òåëåãðàô âàñèòÿñèëÿ éåòèðÿñÿí. Ñÿí ìÿíÿ äåäèéèí èøëÿðèí ùàìûñûíû éåðáÿéåð åëÿìèøÿì. Õóäàùàôèç! Ñÿíèí õåéèðõàùûí Âÿëè-õàí. Ôè 12 íîéàáð”. Õàí êàüûçû áöêäö ãîéäó ïàêåòÿ, öñòöíö éàçûá âÿ ìàðêàñûíû éàïûøäûðûá, èñòÿäè íþêÿðè ÷àüûðñûí êè, àïàðûá ñàëñûí ïî÷òà; àììà òåç õàíûí éàäûíà äöøäö êè, íþêÿðè ýþíäÿðèá þçýÿ èøÿ. Áó ùåéíäÿ ãàïû äþéöëäö. Õàí ÷ûõäû âÿ ýþðäö êè, ãàïûíû äþéÿí õàíûí þç êÿíäëèñè “Èòãàïàí” êÿíäèíèí ÿùëè Íîðóçÿëèäè. Áó øÿõñ ÷îõ âàõò õàíûí éàíûíà ýÿëèá-ýåäÿð âÿ ùÿð ýÿëÿíäÿ îëìàç êè, óíäàí, ÿðèøòÿäÿí, áàëäàí, éàüäàí ýÿòèðìÿñèí. Áó ñÿôÿð äÿ Íîðóçÿëè ÿëèáîø ýÿëìÿìèøäè; ÷öíêè õàíû ýþðúÿê ÿë àüàúûíû äàéàäû ãàïûíûí áóúàüûíà âÿ áàøëàäû ãàïûíûí î áèðè òàéûíû à÷ìàüà. Ãàïûíû à÷ûá áèð éöêëö óëàüû ñöðäö ùÿéÿòÿ “÷î÷è-÷î÷è” äåéÿ-äåéÿ âÿ éöêöí àðàñûíäàí ö÷-äþðä òîéóã-úöúÿíè ÷ûüûðäà-÷ûüûðäà éåðÿ ãîéóá, éöêö à÷ûá äîëó ÷óâàëëàðû ñàëäû éåðÿ âÿ õàíûí öçöíÿ áàõûá èêèãàò ÿéèëèá ñàëàì âåðäè. Õàí ñàëàìû àëûá äåäè: – À êèøè, Íîðóçÿëè! Áó íÿ çÿùìÿòäè, ÷ÿêìèñÿí? Íîðóçÿëè ÷óâàëëàðûí êÿíäèðèíè à÷à-à÷à úàâàá âåðäè: – Áó íÿ ñþçäö, àé õàí? Ìÿí þëÿíÿ êèìè ñÿíÿ ãóëàì… Áó ñþçö äåéÿ-äåéÿ Íîðóçÿëè áàøëàäû öñòöíöí òîçóíó ñèëìÿéÿ… ÷öíêè ýöíîðòàäàí áèð ñààò êå÷èðäè âÿ îëà áèëÿðäè êè, ïî÷òóí âàõòû êå÷ñèí, õàíûí àüëûíà áåëÿ ýÿëäè êè, éàçäûüû ìÿêòóáó âåðñèí Íîðóçÿëè àïàðûá ñàëñûí ïî÷òà. Õàí öçöíö òóòäó ãîíàüà: – Íîðóçÿëè, ïî÷òõàíàíû òàíûéûðñàí? Íîðóçÿëè úàâàá âåðäè: – Àé õàí, ìÿí êÿòäè àäàìàì, ìÿí íÿ áèëèðÿì ïî÷òõàíà íÿäè? – ×îõ ÿúÿá, íÿ÷ÿðíèê äèâàíõàíàñûíû êè òàíûéûðñàí? – Áÿëè, õàí, áàøûíà äþíöì, òàíûéûðàì, íèéÿ òàíûìûðàì. Êå÷ÿí ùÿôòÿ ìÿí åëÿ ýÿëìèøäèì íÿ÷ÿðíèéèí éàíûíà øèêàéÿòÿ. Õàí, àíä îëñóí ñÿíèí áàøûíà, áèçè êàòäà ÷îõ èíúèäèð. ßñëèíÿ áàõñàí áèçèì áó êàòäàìûç þçýÿ òàéôàäàíäû; îäó êè, áèçè ýþðìÿéÿ ýþçö éîõäó. Êå÷ÿí ùÿôòÿ ìÿíèì èêè áóçîâóì èòìèøäè. Ýåòäèì… ______________ * Ãàáàãúàäàí 123 – Ùÿëÿ áó ñþçëÿðèíè ñîíðà äåéÿðñÿí. Ãóëàã àñ, ýþð íå äåéèðÿì: íÿ÷ÿðíèê äèâàíõàíàñûíûí ãàáàüûíäà áèð éåêÿ äàì-äàø âàð, ãàïûñûíûí àüçûíäà áèð ãóòó âóðóëóá äèâàðà, ùàìàí ãóòó ïî÷ò ãóòóñóäó. Î ãóòóíóí áèð õûðäà âÿ óçóí ãàïàüû âàð. Áó ñààò àïàð áó êàüûçû ùàìàí ãóòóíóí ãàïàüûíû ãîâçà, êàüûçû ñàë ãóòóíóí è÷èíÿ, ãàïàüûíû éàòûðò âÿ òåç ãàéûò ýÿë! Íîðóçÿëè ùÿð èêè ÿëèíè à÷äû õàíûí ãàáàüûíà, ãîðõà-ãîðõà êàüûçû àëäû, áèð àç áàõäû êàüûçà, áèð àç áàõäû õàíûí öçöíÿ, ñîíðà ÷ÿêèëäè äèâàðà ñÿìò âÿ éåðÿ ÿéèëèá èñòÿäè êàüûçû ãîéñóí äèâàðûí äèáèíÿ. Õàí óúàäàí äèëëÿíäè: – Ãîéìà îðà! Ãîéìà îðà! Êàüûç ÷èðêëÿíÿð, òåç àïàð ñàë ãóòóéà, ãîé ýÿë! – Õàí, áàøûíà äþíöì, ãîé áó óëàüûí áàøûíà òîðáà êå÷èðäèì; ùåéâàíäû, àú ãàëìàñûí, éîëäàí ýÿëèá. – Éîõ, éîõ… Ùå÷ çèéàíû éîõäó. Êàüûçûí âàõòû êå÷èð. Òîðáàíû ñîíðà êå÷èðäÿðñÿí óëàüûí áàøûíà. – Äè åëÿäÿ ãîé óëàüûí ãû÷ûíû áàüëàéûì, éîõñà ýåäÿð ùÿéÿòäÿ àüàúëàðû ýÿìèðÿð. – Éîõ, éîõ… ùå÷ åéáè éîõäó, ãà÷ òåç, êàüûçû ñàë ýÿë! Íîðóçÿëè êàüûçû åùìàë ãîéäó ãîéíóíà âÿ ýåíÿ äåäè: – Õàí, ãàäàíû àëûì, áó õîðóçëàð ãàëäûëàð áóðäà, ùåéâàíäûëàð, ãîéàéäûí ãû÷ëàðûíû à÷ûá, áèð àç äÿí ñÿïÿéäèì áóëàðà. Åëÿ äÿí äÿ ýÿòèðìèøÿì. Íîðóçÿëè ÿëèíè ñàëäû úèáèíäÿí äÿí ÷ûõàðñûí… Õàí óúàäàí ñÿñëÿíäè: – Éîõ, éîõ!.. Ãîé ùÿëÿ ãàëñûí. Ãà÷, ÷àïàðàã êàüûçû ñàë ïî÷òà! Íîðóçÿëè ÿë àüàúûíû ýþòöðöá, áàøëàäû óøàã êèìè ãà÷ìàüû. Ñîíðà áèð çàä ôèêèðëÿøèá ãàéûòäû âÿ öçöíö òóòäó õàíà. – Õàí, ãàäàíû àëûì, äÿñìàëûí è÷èíäÿ éóìóðòà âàð, ýþçäÿ-ãóëóãäà îëóí, éîõñà óëàü àüíàð, éóìóðòàëàðû ñûíäûðàð. Õàí äàùà óúàäàí ñÿñëÿíäè: – Äàùà óçóí äàíûøìà. Ãà÷ êàüûçû ñàë; âàõòû êå÷èð. Íîðóçÿëè èñòÿäè óçàãëàøñûí, õàí îíóí äàëûéúà ÷ûüûðäû: – Íîðóçÿëè, áèëìÿçñÿí êàüûçû âåðÿðñÿí þçýÿñèíÿ ùà!.. Ùå÷ êÿñÿ âåðìÿ, ùå÷ êÿñÿ ýþñòÿðìÿ! Òåç ñàë ãóòóéà, ãàéûò ýÿë! Íîðóçÿëè äÿõè äÿ óúàäàí úàâàá âåðäè: – Íèéÿ, ìÿí óøàã äåéèëÿì êè, êàüûçû þçýÿñèíÿ âåðÿì! Ìÿíè î ãÿäÿð äÿ õàì áèëìÿ. Ùå÷ íÿ÷ÿðíèê äÿ áó êàüûçû ìÿíèì ÿëèìäÿí àëà áèëìÿç. 124 Íîðóçÿëè áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà ýþçäÿí èòäè… Õàí ýèðäè îòàüà âÿ öçöíö àðâàäûíà òóòóá øèðèí äèëëÿ äåäè: – Äè ùàçûðëàø, ìÿíèì ýþçöìöí èøûüû. Êàüûç éàçäûì Èðÿâàíà êè, îòàãëàðû ñàçëàñûíëàð. Èíäè äàùà ýåäÿ áèëÿðèê. Ìàøàëëàù éàõøûñàí. Ùÿêèì þçö äåéèð êè, ùàâàíû äÿéèøìÿê ñÿíäÿí þòðö ëàï âàúèáäè. Áèð ãÿäÿð äÿ õàí àðâàäû èëÿ ýåòìÿê áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò åäÿíäÿí ñîíðà íþêÿðè ýÿëäè âÿ õàíà äåäè: – Õàí, áó óëàü êèìèíäè, áó øåéëÿðè êèì ýÿòèðèá? – Õàí úàâàá âåðäè: – ßäÿ, î øåéëÿðè éåðáÿéåð åëÿ! Îëàðû áèçÿ èòãàïàíëû Íîðóçÿëè ñîâãàò ýÿòèðèá. Íþêÿð úöúÿëÿðè âÿ éóìóðòàëàðû àïàðäû àøáàçõàíàéà âÿ óëàüû ñöðöá ãàòäû òþéëÿéÿ, ãàïûñûíû þðòäö, ñîíðà ýÿëèá óí ÷óâàëûíûí áèðèñèíèí àüçûíû à÷ûá, è÷èíäÿêè óíäàí áèð ÷èìäèê ýþòöðöá, ýÿòèðäè òóòäó õàíûí ãàáàüûíà âÿ äåäè: – Õàí, éàõøû àü óíäó. Õàí óíà áàõàíäàí ñîíðà áóéóðäó íþêÿðÿ êö÷ÿ ãàïûñûíû áàüëàñûí âÿ ÷þðÿéè ÷ÿêèá ýÿòèðñèí. ×þðÿéèí éåéèëìÿéè èêè ñààò ÷ÿêäè. Àíúàã ÷þðÿêäÿí ñîíðà Íîðóçÿëèíèí êàüûçû ïî÷òà àïàðìàüû õàíûí éàäûíà äöøäö. Õàí íþêÿðè ÷àüûðûá ñîðóøäó âÿ íþêÿð úàâàá âåðäè êè, ùÿëÿ êÿíäëè ïî÷òäàí ãàéûòìàéûá. Õàí Íîðóçÿëèíèí áó ãÿäÿð éóáàíìàüûíà òÿÿúúöá åëÿäè âÿ ôèêðèíÿ ýÿëäè êè, áÿëêÿ Íîðóçÿëè êàüûçû ïî÷òà ñàëûá þçöíö âåðäè áàçàðà ÷þðÿêäÿí-çàääàí àëûá éåñèí âÿ éàèíêè áàçàðëûüû-çàäû âàð, åëÿñèí. Áèð ñààò äà êå÷äè, Íîðóçÿëè ýÿëìÿäè. Õàí, íþêÿðè ÷àüûðûá äåäè êè, ýåòñèí ïî÷òà ñÿìò âÿ ýþðñöí ùàðäà ãàëäû Íîðóçÿëè âÿ íÿ áàèñ îëäó êè, áó ãÿäÿð éóáàíäû. Éàðûì ñààò êå÷ìÿìèø íþêÿð ãàéûäûá úàâàá âåðäè êè, êÿíäëèíè ýþðÿ áèëìÿäè. Õàí ÷ûõäû áàëêîíà âÿ áèð ïàïèðîñ éàíäûðûá áàøëàäû âàð-ýÿë åëÿìÿéÿ. Äÿõè îíà àøêàð îëäó êè, Íîðóçÿëèíèí áàøûíà áèð èø ýÿëäè êè, áó ãÿäÿð éóáàíäû. Õàí áó ôèêèèðäÿ èäè – ïîëèñ éàñîâóëó äàéàíäû ãàïûéà âÿ õàíû ýþðúÿê äåäè: – Õàí, ïðèñòàâ áóéóðóð ýÿëÿñèíèç ïîëñàéà* âÿ êÿíòäèíèçÿ çàìûí îëàñûíûç. Éîõñà çàìûíû îëìàñàí, ïðèñòàâ ýþíäÿðÿúÿê íàâàõòà**. Õàí áó ñþçëÿðÿ î ãÿäÿð òÿÿúúöá åëÿäè êè, öçöíö éàñîâóëóí öçöíÿ òóòóá ìàò ãàëäû âÿ ùå÷ áèëìÿäè êè, íÿ äåñèí. Ñîíðà äèëëÿíäè: _______________ * “Ïîëèñ” ñþçöíöí òÿùðèô îëóíìóø øÿêèëäÿ òÿëÿôôöçöäöð ** Ãàçàìàòà, ùÿáñÿ 125 – Áàëàì, î êÿòäè áèð ôàüûð àäàìäû, î íÿ ãàéûðûá êè, ïðèñòàâ îíó òóòóá ñàõëàéûá? Éàñîâóë úàâàá âåðäè: – Äàùà ìÿí ùå÷ çàä áèëìèðÿì. Àíúàã þçöí ïîëñàéà áóéóðñàí, éàõøû îëàð; éîõñà éàçûãäû î êèøè. Õàí áó ÿùâàëàòû þâðÿòèíÿ áèëäèðìÿäè êè, íàðàùàò îëìàñûí. Ýåéèíèá ýåòäè ïîëèñÿ âÿ ÿââÿë àêîøêàäàí äóñòàãëàðûí äàìûíà áàõûá ýþðäö êè, éàçûã Íîðóçÿëè áèð íå÷ÿ äóñòàãëàð èëÿ îòóðóá äàìûí áóúàüûíäà âÿ óøàã êèìè àüëàéûð, ýþçöíöí éàøûíû ÷óõàñûíûí ÿòÿéè èëÿ ñèëèð… Õàí, Íîðóçÿëèíèí ÿùâàëàòûíû ïðèñòàâäàí þéðÿíèá âÿ îíà çàìûí îëóá êÿíäëèñèíè ñàëäû éàíûíà âÿ ýÿòèðäè åâÿ. Íîðóçÿëè ùÿéÿòÿ ýèðÿí êèìè áàøëàäû àüëàìàüà âÿ ñàìàí òîðáàñûíû óëàüûí áàøûíà êå÷èðäèá ÷þìáÿëäè äèâàðûí äèáèíäÿ. Õàí ýèðäè åâÿ âÿ áèð ïàïèðîñ éàíäûðûá ÷ûõäû áàëêîíà, Íîðóçÿëèíè éàíûíà ÷àüûðûá äåäè: – Äè èíäè ÿùâàëàòû íàüûë åëÿ, Íîðóçÿëè! Ñÿíèí áó ùåêàéÿòèí ÷îõ øèðèí ùåêàéÿòäè. Êèòàáà éàçûëìàëûäû. Íàüûë åëÿ òÿôñèëÿí; éÿíè ùàìûñûíû áèðáÿáèð. Áàøëà áóðàäà êàüûçû ýþòöðöá àïàðìàüûíäàí, òà äàìà äöøìÿéèíÿ êèìè... Íîðóçÿëè äóðäó àéàüà, õàíà éàâûãëàøûá âÿ ÷óõàñûíûí ÿòÿéè èëÿ ýþçöíöí éàøûíû ñèëèá áàøëàäû: – Áàøûíà äîëàíûì õàí, ìÿíè ÷þâöð áàëàëàðûíûí áàøûíà, ìÿíè áàüûøëà! Ìÿíèì ùå÷ áèð ýöíàùûì éîõäóð. Áèð êÿòäè àäàìàì, ìÿí íÿ áèëèðÿì êàüûç íÿäè, ãóòó íÿäè, ïî÷ò íÿäè? Áàøûíà äþíöì, õàí, ìÿíè ÷þâöð î ýöëöçëö áàëàëàðûíûí áàøûíà. Ùå÷ çèéàíû éîõäó, ùÿéÿ þëìÿíÿì, ñàü ãàëàðàì, ãóëëóã åëÿðÿì, ÿâÿçè ÷ûõàð, áèð ãÿëÿòäè åëÿìèøÿì, òà íåéëÿìÿê? Èøäè áåëÿ îëäó. Áóëàð ùàìûñû Àëëàùäàíäû. Ýÿðÿê áåëÿ îëàéìûø. Áàüûøëà ìÿíè, õàí. Ìÿí þëÿíÿ êèìè íþêÿðÿì ñÿíÿ… Áó ñþçëÿðè äåéèá, Íîðóçÿëè áèð àç äà éàâûãëàøäû õàíà âÿ èñòÿäè îíóí àéàãëàðûíäàí þïñöí. Õàí áèð àç äàëà ÷ÿêèëèá äåäè: – Íîðóçÿëè! Ùå÷ öðÿéèíè ñûõìà. Ìÿí ñÿíÿ íÿ äåéèðÿì êè? Ñÿí ìÿíÿ íÿ ïèñëèê åëÿìèñÿí êè, ìÿí ñÿíè áàüûøëàéûì? – Ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, áóíäàí àðòûã äàùà íÿ ïèñëèê îëàúàã? Êàüûçû ÿëèìäÿí âåðäèì î êàôèð îüëó êàôèðÿ ãîéäó úèáèíÿ, ÷ûõäû äöçÿëäè éîëà, ãîéäó ýåòäè. – Êèì êàüûçû ãîéäó úèáèíÿ, ãîéäó ýåòäè? – Î êàôèð îüëó óðóñ, äàíà! – Ùàðà ãîéäó ýåòäè? 126 – Ýåòäè ýèðäè îðàäà áèð éåêÿ äàì-äàø âàðäû êè, ãàïûñûíà ãóòó âóðóëóáäó, ýåòäè ýèðäè îðà. Õàí áèð ãÿäÿð äóðóõäó. – Áÿñ ñÿí êàüûçû ãóòóéà ñàëìàäûí? – Íåúÿ êè, ñàëìàäûì! Åëÿ êàüûçû ãóòóéà ñàëàí êèìè, êàôèð ýÿëèá ãóòóíó áèëìèðÿì íÿ òÿùÿð à÷äû, êàüûçû ýþòöðäö àïàðäû. – Ãóòóäà ñÿí ñàëäûüûí êàüûçäàí áàøãà òà þçýÿ êàüûç éîõ èäè? – Íåúÿ êè, éîõäó? ×îõ êàüûçëàð âàðäû. Åëÿ îëàðûí ùàìûñûíû éûüûøäûðûá àïàðäû. Õàí ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëäö. – Éîõ, Íîðóçÿëè, ýÿðÿê ùàìûñûíû íàüûë åëèéÿñÿí áàøäàí àõûðà êèìè: íåúÿ êàüûçû àïàðäûí, íåúÿ ñàëäûí ãóòóéà âÿ íÿ öñòÿ óðóñëà ñàâàøäûí. Íîðóçÿëè áàøëàäû: – Õàí, áàøûíà äþíöì, ìÿí êàüûçû áóðàäàí àïàðäûì, ýåòäèì ÷ûõäûì íÿ÷ÿðíèê äèâàíõàíàñûíûí éàíûíà. Ñÿí ìÿíÿ íèøàí âåðäèéèí äàì-äàøû òàïäûì âÿ ãóòóíó òàïäûì, ýåòäèì ãóòóíóí ãàïàüûíû ãàëäûðäûì. Èñòÿäèì êàüûçû ñàëàì ãóòóéà; áèð êàüûçà áàõäûì, áèð ãóòóéà áàõäûì. Äîüðóñó, ãîðõäóì êè, ñÿíèí ìÿíÿ ãåéçèí òóòà. Äîüðóñó, áèëìÿäèì ñàëûì, ñàëìûéûì; ÷öíêè éàäûìäàí ÷ûõäû ñÿíäÿí ñîðóøóì êè, êàüûçû ãóòóéà ñàëàíäàí ñîíðà äóðóì ãóòóíóí éàíûíäà, éà ãîéóì ýÿëèì åâÿ. Ôèêèðëÿøäèì êè, ÿýÿð êàüûçû ñàëûì, äóðóì ãóòóíóí éàíûíäà ùàâÿäÿéÿäÿê äóðóì. Àõû ãóðáàíûí îëóì, õàí, þçöí ýþðäöí êè, óëàüû àú ãîéäóì ýåòäèì, úöúÿëÿðè ãû÷û áàüëû ãîéäóì. Áèð òèêÿ óí ýÿòèðìèøäèì, ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè äÿ ãàëûá áóðäà. Õàí, áàøûíà äîëàíûì, ãîé åëÿ èíäè éàõøû âàõòäû, ãîé íþêÿð ýÿëñèí áó ÷óâàëëàðû ýþòöðÿê ãîéàã åâÿ, éàüûø-çàä éàüàð, óí èñëàíàð. – Éîõ, Íîðóçÿëè, ñÿíèí èøèí éîõäó… Äå, äå ñîíðà íåúÿ îëäó? – Êàüûçû ñàëìàäûì. Ãóòóíóí ãàïàüûíû þðòäöì, ÷ÿêèëäèì äóðäóì áèð àç êÿíàðäà. ßââÿë èñòÿäèì ãàéûäûá ýÿëèá ñÿíäÿí ñîðóøóì; ñîíðà, äîüðóñó, ãîðõäóì ìÿíÿ ãÿçÿáèí òóòà. Äîüðóñó, ãîðõäóì þç êþíëöíäÿ äåéÿñÿí êè, Íîðóçÿëè ÷îõ ùåéâàí àäàìäû, ÷îõ åøøÿê àäàìäû. Ãÿðÿç ÷þìáÿëäèì äèâàðûí äèáèíäÿ êè, áèð àç éîðíóüóìó àëûì. Àùà, ýþðäöì êè, áèð åðìÿíè óøàüû, îëàðäû áàõ áó áîéäà, îëàðäû îí èêè-îí ö÷ éàøûíäà, ýÿëäè, ýåòäè äöç ãóòóíóí éàíûíà, ãàïàüûíû ãàëõûçäû âÿ ñÿí ìÿíÿ âåðäèéèí êàüûç êèìè áèð êàüûç ñàëäû ãóòóéà, ãàïàüûíû þðòäö, äöç ãîéäó ýåòäè èøèíÿ. Íÿ ãÿäÿð î íàèíñàôû ÷àüûðäûì ñîðóøóì êè, äåñèí ýþðÿê áÿñ êàüûçû ãóòóäà ãîéóá ùàðà ýåäèð, áèëìèðÿì äèëèìè àíëàìàäû, íÿäè êè, ùå÷ úàâàá âåðìÿäè; ùå÷ çàëûì îüëó öçöìÿ äÿ áàõìàäû. Åëÿ åðìÿíè óøàüû óçàã127 ëàøìûøäû áèð óðóñ àðâàäû òåç-òåç ýÿëèá ãóòóéà éàâûãëàøûá, áèð êàüûç ñàëäû, ãîéäó ýåòäè. Òà èíäè ìÿí áèð àç öðÿêëÿíäèì, òà äåäèì âàëëàù ýþðöêÿí áóäó êè, åëÿ áó ãóòóéà ñàëûíàí êàüûçëàð ýÿðÿê ãàëñûíëàð ãóòóíóí è÷èíäÿ. Ìÿí î ãÿäÿð öðÿêëÿíäèì êè, áèñìèëëàù äåéèá, úöðÿòíÿí ýåòäèì ãóòóíóí ãàïàüûíû ãàëäûðäûì, êàüûçû ñàëäûì ãóòóéà, ÷þíäöì ýÿëèì ãóëëóüóíà. Ãóòóäàí åëÿ áóðàäàí îðà êèìè óçàãëàøìûøäûì êè, ùàìàí óðóñ ýÿëäè éåòèøäè ãóòóíóí éàíûíà. Ìÿí ÿââÿë åëÿ áèëäèì êè, áó äà èñòèéèð ãóòóéà êàüûç ñàëñûí. Àììà ýþðäöì õåéð, ëîòóíóí ôèêðè þçýÿäè, ãóòóíóí éàíûíäàí ñàü ÿëèíè óçàäûá ãóòóíóí è÷èíÿ. Ìÿí ÿëöñòö äóéäóì êè, ùÿðèô èñòÿéèð êàüûçëàðû îüóðëàñûí… Õàí ÷îõ áàø àüðûñû âåðèðÿì, ìÿíè áàüûøëà, îüëàíà áóéóð ýÿëñèí ìÿíè éîëà ñàëñûí, áèâàõòäû, ýåäèá êÿíäÿ éåòèøÿ áèëìÿíÿì. – À êèøè, ùÿëÿ ùàðà ãîéóðàì ñÿíè ýåäÿñÿí. Íàüûë åëÿ ýþðöì ñîíðà íåúÿ îëäó? – Áÿëè, áàøûíà äîëàíûì, õàí, ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ ìÿíèì éåòèì-éåñèðèì! Ñÿíñèç ìÿíèì áèð ýöíöì îëìàñûí!.. Áÿëè, ýþðäöì êè, ùÿðèô óòàíìàç-óòàíìàç êàüûçëàðû ãóòóäàí åùìàëëûúà ÷ûõàðòäû, äÿñòÿëÿéèá âóðäó ãîëòóüóíà! Ãóòóíóí ãàïûñûíû þðòöá, èñòÿäè äöçÿëñèí éîëà. Ìÿí òåç ãà÷ûá éàïûøäûì óðóñóí ãîëóíäàí, ãîéìàäûì ýåòñèí. Äåäèì, àé àøíà, ùàðà àïàðûðñàí êàüûçëàðû? Õàëã ñÿíäÿí þòðö êàüûçëàðû áóðà ñàëìàéûáäû êè! Äèíìÿç-ñþéëÿìÿç öçöíöí ñóéóííàí õàëãûí êàüûçëàðûíû ãîé éåðèíÿ! Äåäèì Íîðóçÿëè ùÿëÿ þëìöéöáäö êè, ñÿí îíóí àüàñûíûí êàüûçûíû àïàðàñàí. Áåëÿ èøëÿð éàõøû äåéèë, àäàì þçýÿíèí ìàëûíà òàìàù ñàëìàç. Ìÿýÿð ñèçèí øÿðèÿòäÿ îüóðëóã ýöíàù éàçûëìàéûáäû? Õàí, ìÿíè ÷þâöð áàëàëàðûíûí áàøûíà, ìÿíè ìöðÿõõÿñ åëÿ, ãîéóí ýåäèì: áèâàõòäû, ùàâà ãàðàíëûãëàéûð. – Ùÿëÿ òÿëÿñìÿ, ýåäÿðñÿí… Ñîíðà íåúÿ îëäó? – Ãîé ýþðöì ùàðäà ãàëäûì… ßäÿ, ãîéìà-ãîéìà, óëàü òÿíÿêëÿðè ñûíäûðàúàã. Íîðóçÿëè èñòÿäè ãà÷ñûí óëàüûí éàíûíà, õàí ãîéìàäû. – Íîðóçÿëè, ýåòìÿ, ùÿëÿ ýåòìÿ. Äå ýþðöì ñîíðà íåúÿ îëäó? – Òà íåúÿ îëàúàã? Íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûì, éàïûøäûì êè, ìÿíèì õàíûì ìÿíè þëäöðÿð. Äåäèì áàðû ìÿíèì õàíûìûí êàüûçûíû âåð; èëëàù äåäè êè, âåðìÿíÿì. Ýþðäöì êè, ùÿðèô èñòÿéèð ãîéà ãà÷à. Âàëëàù ùèðñ âóðäó òÿïÿìÿ, èêèÿëëè éàïûøäûì êàôèðèí ÷èéíèíäÿí, áóíó öçö öñòÿ åëÿ ýÿòèðäèì éåðÿ êè, ùåéáÿòäÿí àüçû ãàíàäû. Ñîíðà íÿ÷ÿðíèê äèâàíõàíàñûíäàí ñàëäàòëàð òþêöëöá ìÿíè äþéÿ-äþéÿ àïàðûá àòäûëàð äàìà. Ñÿíèí ãÿäÿìëÿðèíÿ áåëÿ ìÿí ãóðáàí îëóì. Ñÿí îëìàñàéäûí ìÿíè èíäè ÷îõäàí ýþíäÿðìèøäèëÿð 128 Ñèáèðÿ; ÷öíêè äàìäà ìÿíäÿí ñàâàéû áèð íå÷ÿ äóñòàã âàðäû, ìÿíÿ äåäèëÿð êè, î ðóñ ãóëëóã àäàìûäû. Òà… ìÿí íåéëÿéèì? Õàí, áàøûíà äîëàíûì, äè ýþð ýöíàù êèìäÿäè? Õàí ÷îõ ýöëäö, ÷îõ ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëäö. Ùàâà ãàðàíëûãëàøìûøäû. Íîðóçÿëè áîø óí ÷óâàëëàðûíû àú óëàüûí öñòöíÿ ñàëûá, óëàüû ãàòäû ãàáàüûíà âÿ çîüàë àüàúû èëÿ äþéÿ-äþéÿ ýåòäè êÿíäèíÿ. Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà õàíà Èðÿâàíäàí òåëåãðàô ÷ûõäû êè, “êàüûçûí éåòèøèá âÿ îòàãëàð ùàçûðäûð”. Õàí éûüûøûá ýåòäè Èðÿâàíà. Àé éàðûìäàí ñîíðà Íîðóçÿëèíè äèâàíà ýÿòèðäèá “ãóëëóã÷óíó áèùþðìÿò åëÿìÿê áàðÿñèíäÿ” ö÷ àé íàâàõò êÿñäèëÿð; àììà Íîðóçÿëè ýöíàùûíû áîéíóíà àëìàäû. Ùÿëÿ ö÷ àé äà êå÷äè àíúàã áó õÿáÿð Èðÿâàíäà Âÿëèõàíà ÷àòäû. Õàí áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿäè. 12 íîéàáð 1903 ÊÈØÌÈØ ÎÉÓÍÓ Ãûø ôÿñëè èäè. Ùàâà øèääÿòëè ñîéóã èäè. Áèç èêè íÿôÿð ñåéèä, Èðàí ÿùëè, Àðàç ÷àéûíäàí Ðóñèéà òîðïàüûíà êå÷èá àõøàì âàõòû þçöìöçö éåòèðäèê “Çóðíàëû” êÿíäèíÿ. Âÿòÿíäÿ ýöíöìöç ìÿøÿããÿò âÿ êîðëóãëà êå÷èðäè. Ðóñ ìÿìëÿêÿòèíÿ ñÿôÿð åëÿìÿéèìèçèí ñÿáÿáè áó èäè êè, áóðàíûí ìöñÿëìàí ÿùàëèñèíäÿí ùÿìèøÿ ìåùðèáàíëûã ýþðöá ÿùëè-ÿéàëûìûçà àç-÷îõ ðóçè ÿõç åäèá, âÿòÿíèìèçÿ ýåðè ãàéûòìûøûã. Àëëàù ðàçû îëñóí áó âèëàéÿòèí ìöñÿëìàíëàðûíäàí; àéäà áèð äÿôÿ áóíëàðà ãîíàã îëóðóã. Êÿíäÿ éåòèøèá õÿáÿðäàð îëäóã êè, áóðàíûí úàìààòû àõøàìëàð êÿíäèí ìþòÿáÿð àüàñû âÿ àüñàããàëû Áàëà Ñóëòàíûí òþâëÿ îòàüûíà úÿì îëóá óçóí ãûø ýåúÿëÿðèíè îðàäà ñþùáÿò èëÿ éîëà âåðèðëÿð. Áèç öç ãîéäóã ùÿìèí Áàëà Ñóëòàíûí òþâëÿ îòàüûíà. Òþâëÿíèí áèð òÿðÿôè ìàë èëÿ äîëó âÿ ãàðàíëûã èäè, àììà äèýÿð òÿðÿôè óúà âÿ èøûã èäè âÿ áóðàäà ÷îõ úÿìèééÿò ÿéëÿøèá ñþùáÿòÿ ìÿøüóë èäèëÿð. Äàíûøàíëàð áèçè ýþð÷ÿê ñÿñëÿðèíè êÿñäèëÿð âÿ úöìëÿñè áèðäÿí àéàüà äóðóá, áèçÿ êÿìàëè-åùòèðàì èëÿ éóõàðû áàøäà éåð ýþñòÿðäèëÿð. Áèç ÿéëÿøäèê. Îíëàð áèçèì ÿùâàëûìûçû ñîðóøìàüà áàøëàäûëàð. Áèç äÿ îíëàðäàí ÿùâàëïöðñàí îëäóã. Õöëàñåéè-êÿëàì, êÿíäëèëÿð áèç èëÿ áèð ìåùðèáàíÿ ðÿôòàð åëÿäèëÿð êè, ýóéà àéëàð èëÿ áèçèì ìöíòÿçèðèìèç èäèëÿð. Êÿíäëèëÿðèí áó íþâ ðÿôòàðû, áèçè íÿùàéÿò ìÿðòÿáÿäÿ äèëøàä åòäè. ßââÿëÿí, áèç ÷îõ àú èäèê. Ùàâàíûí áåëÿ ñîéóã âàõòûíäà íÿ ãÿäÿð éîë ýÿëèá, éîðóëóá, áèð áåëÿ èñòè éåð âÿ ãîíàãäóñò ñàùèáõàíÿ àõòàðûðäûã 129 êè, áèð íþâ ðàùàò îëàã. Ñàíèéÿí, ÿùëè-áåéòäÿí àéðû äöøöá âÿ ãûø ìþâñöìö ãöðáÿò âèëàéÿòÿ ñÿôÿð åòìÿêäÿí áèçèì öìäÿ ìÿãñÿäèìèç áèð ãÿäÿð ÷þðÿê ïóëó ÿëèìèçÿ ýÿòèðèá òåçëèêëÿ âÿòÿíÿ öç äþíäÿðìÿê èäè. “Çóðíàëû” êÿíäèíäÿêè áó òþâð ìåùðèáàíëûã ýþðöá áèç éÿãèí åòäèê êè, õÿéàëûìûçäà òóòäóüóìóç ìÿáëÿüè, ùÿìèí ýåúÿ òþâëÿéÿ úÿì îëàí Àëëàù áÿíäÿëÿðèíäÿí úÿì åäèá äÿõè ñàèð éåðëÿðè áó ñîéóãäà ýÿçèá äîëàíìàüà ìþùòàú îëìàðûã âÿ ïèø ÿç âÿãã åâèìèçÿ ãàéûäûá þâðÿò-óøàüûìûçûí êþíëöíö øàä åäÿðèê; íåúÿ êè, áèçèì êþíëöìöç áó ýåúÿ áóðàäà øàä îëäó. Áàøëàäûã êÿíäëèëÿ èëÿ øèðèí ñþùáÿòÿ. Îíëàð áèçäÿí Èðàíäà âàãå îëàí ÿùâàëàòû ñîðóøìàüà áàøëàäûëàð, áèç îíëàðäàí áÿçè ÿùâàëàò áàøëàäûã ñîðóøìàüà. Áåëÿ ìÿëóì îëäó êè, êå÷ÿí èë áó âèëàéÿòèí ïàìáûã âÿ àðïàáóüäà çèðàÿòè* ñÿëàìÿò èìèø. Áèçèì ìöãàáèëèìèçäÿ áèð èðÿâàíëû ÿéëÿøìèøäè. Áó øÿõñ äÿðè àëìàã ãÿñäèëÿ êÿíäÿ ýÿëìèø èìèø. Áó ìèíâàë èëÿ ñþùáÿò èêè ñààò ÷ÿêäè âÿ áèç íåúÿ êè, ëàçûì èäè, èñèíèá òÿàì** ýþçëÿéèðäèê; ÷öíêè áèç ìÿúëèñÿ âàðèä îëóá ÿéëÿøÿí êèìè ñàùèáõàíà ìÿçêóð Áàëà Ñóëòàí íþêÿðèíè ýþíäÿðäè êè, õîðóç þëäöðöá áèçäÿí þòðö ñÿäð äöéöñöíäÿí ïëîâ áèøèðñèíëÿð. Òþâëÿ ãàïûñû à÷ûëäû âÿ áèçèì éàäûìûçà äöøÿí, ÿëáÿòòÿ, ïëîâ îëäó. Áèð óúà áîéëó îüëàí, êÿùèëäÿéÿ-êÿùèëäÿéÿ – ýóéà êè, óçóí éîë ãà÷ûá, – ìÿúëèñÿ äàõèë îëäó. Êÿíäëèëÿðèí áèðèíèí éàíûíäà îòóðóá áàøëàäû ùàìàí êÿíäëèíèí ãóëàüûíà áèð øåé ïû÷ûëäàìàüà. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà, ùàìàí îüëàí òþâëÿäÿí êÿíàðà ÷ûõäû. Ùÿìèí îëüàí ÷ûõûá ýåäÿíäÿí ñîíðà, êÿíäëèëÿð áàøëàäûëàð áèð-áèðèëÿ ïû÷ûëäàøìàüà. Áàëà Ñóëòàí êÿíäëèëÿðèí áó òþâð ùÿðÿêÿòèíè õîøëàìàéûá ñþéëÿäè: – ×îõ åéèáäèð ñèçäÿí þòðö êè, áèçèì áåëÿ ÿçèç ãîíàãëàðûìûçûí éàíûíäà ïû÷ûëäàøûðñûíûç. Ìÿí áó òþâð áèÿäÿáëèéè ñèçäÿí ÿñëà ýþçÿòëÿìèðÿì. Ùÿð íÿ ñþçöíöç âàðñà, àøêàðà ñþéëÿéèí êè, ýþðÿê íÿ îëóáäóð. Ìÿí áàøà äöøÿ áèëìèðÿì, ñèçèí íåúÿ áèð õÿëâÿò èøèíèç îëà áèëÿð êè, áèçäÿí ýèçëÿéèðñèíèç. Êÿíäëèëÿðèí áèðè úàâàá âåðäè: – Õåéð, Ñóëòàí àüà, åëÿ áèð õÿëâÿò èøèìèç éîõäóð. Îëñà äà, åëÿ áèð èø äåéèë êè, ñèçÿ äÿõëè îëà. Êÿíäëèíèí áó ñþçëÿðè Ñóëòàíûí õîøóíà ýÿëìÿäè âÿ Ñóëòàí áèð ãÿäÿð óúàäàí äåäè: ______________ * ßêèíè ** Õþðÿê, éåìÿê 130 – Ýåäÿ, ñÿíèí àüëûí ãà÷ûá, íÿäèð?! Íåúÿ ìÿíÿ äÿõëè éîõäóð?! Ñèçèí íÿ áèð åëÿ èøèíèç îëà áèëÿð êè, ìÿíÿ äÿõëè îëà áèëìÿñèí? Ùàìàí êÿíäëè úàâàá âåðäè: – Õåéð, Ñóëòàí àüà, âàëëàù åëÿ áèð èø éîõäóð. Êÿíäëèëÿð ýåíÿ áàøëàäûëàð áèð-áèðèíÿ ïû÷ûëäàøìàüà. Áàëà Ñóëòàí áó äÿôÿ äÿõè ãåéçëÿíèá óúà ñÿñëÿ äåäè: – Àäàìà ñþçö áèð äÿôÿ äåéÿðëÿð! Àõìàã óøàüû àõìàã! Áèð ìÿíÿ äåéèí ýþðöì êè, àõû íÿ áàðÿäÿ ïû÷ûëäàøûðñûíûç âÿ íÿ áèð åëÿ èø âàãå îëóá? Ãàáàãúà úàâàá âåðÿí êÿíäëè ñþéëÿäè: – Ñóëòàí àüà, ñÿíäÿí ñàâàéû áèçèì ñàùèáèìèç éîõäóð âÿ ùå÷ áèð ñèððèìèç éîõäóð êè, ñÿíäÿí ïöíùàí îëñóí: àììà äîüðóñó áóäóð êè, ãîðõóðóã, åùòèéàò åäèðèê êè, èçí âåðìèéÿñÿí! Áàëà Ñóëòàí ùèðñ èëÿ äåäè: – Íåúÿ åùòèéàò åäèðñèíèç?! Íåúÿ ãîðõóðñóíóç êè, èçí âåðìÿéèì?! Íÿéÿ èçí èñòÿéèðñèíèç? Êÿíäëè äåäè: – Õåéð, Ñóëòàí àüà, áàøûíûçû àüðûòìàéûíûç! Åëÿ áèð õÿëâÿò èøèìèç éîõäóð. Îëñà äà, äàùà íÿ ëàçûì ñþéëÿìÿê?! Îíñóç äà áèç éÿãèí áèëèðèê êè, èçí âåðìèéÿúÿêñèíèç, äàõû íÿ ëàçûì ñþéëÿìÿê! Áàëà Ñóëòàí î ìÿðòÿáÿäÿ ùèðñëÿíäè êè, éåðèíäÿí áèð ãÿäÿð äèêÿëèá ãåéç èëÿ, äàùà óúà ñÿñëÿ ùàìàí êÿíäëèéÿ äåäè: – Àëëàù ñèçÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Ñèçè ýþðöì öçöíöç ãàðà îëñóí! Ëÿíÿò îëñóí ñèçè äîüóá ÿêÿíëÿðÿ! Áó ãÿäÿð ñþçö óçàòìàã îëìàç. Àõû áèð äåéèíèç ýþðöì ñþçöíöç íÿäèð? Àç ìÿíè äÿëè-äèâàíÿ åäèí! Êÿíäëèëÿðèí áèð àéðûñû öçöíö Áàëà Ñóëòàíà òóòóá äåäè: – Ñóëòàí àüà, áèçèì ôèêðèìèç Àëëàùäàí ýèçëè äåéèë, ñÿíäÿí íèéÿ ýèçëèí îëñóí! Àììà äîüðóñó áóäóð êè, ãîðõóðóã êè, ýåòìÿéèìèçÿ èçí âåðìÿéÿñÿí. Áàëà Ñóëòàí àë÷àã ñÿñëÿ ñîðóøäó: – Ùàðà ýåòìÿê èñòÿéèðñèíèç? Êÿíäëèëÿðäÿí áèð úàâàá ýÿëìÿäè. Ñóëòàí äöáàðÿ ñîðóøäó. Êÿíäëèëÿðäÿí áèð úàâàá ÷ûõìàäû. Ñóëòàí ÷îõ óúà âÿ ãåéçëè ñÿñëÿ äöáàðÿ ñîðóøäó: – Ùàðà ýåòìÿê èñòÿéèðñèíèç? Êÿíäëèëÿðèí áèðèíäÿí áó òþâð úàâàá ýÿëäè: – Ñóëòàí àüà, äîüðóäàí-äîüðóñó áèç ùàìûìûç ãîðõóðóã; ñÿíäÿí ãîðõóðóã êè, èçí âåðìèéÿñÿí. Àììà ìÿí ñþçöí ÿñëèíè äåéÿúÿéÿì. 131 Ìÿí áèëÿì êè, ìÿíè þëäöðÿúÿêñÿí, – ýåíÿ ñþçöìö äåéÿúÿì. Ñþçöí âàçåùè áóäóð êè, áó ñààò âÿ áó äÿãèãÿ ïî÷ò éîëó èëÿ áèð äÿâÿ êàðâàíû Èðÿâàíà 18 éöê êèøìèø àïàðûð. Àììà íåúÿ éåìÿëè êèøìèøäèð!.. Áó õÿáÿðè áó ñààò Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðÿëè ýÿòèðèá. Äåéèð êè, òàéûí áèðè áèð àç äÿëèíèá, êèøìèøäÿí áèð ãÿäÿð éîëà òþêöëìöøäö. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðÿëè îüëóíóí úàíûíà àíä è÷èð êè, áåëÿ êèøìèø, Òÿáðèçäÿí, èíäèéÿ êèìè áó òÿðÿôëÿðÿ ýÿëìÿéèá. Ñóëòàí àüà, Àëëàù-òààëà àòàí Ùöñåéí Ñóëòàíûí ðóùóíó øàä åëÿñèí, àìàí ýöíöäöð, ðÿùìèí ýÿëñèí, áèç éàçûüûã. Áàëà Ñóëòàí òÿÿúúöáëö ñîðóøäó: – Éàõøû, ìÿí íÿ åëÿéèì? Íåúÿ ðÿùìèì ýÿëñèí ñèçÿ? Êÿíäëè áèð àç äóðóá äåäè: – Âàëëàù, Ñóëòàí àüà, ãîðõóðàì äåìÿéÿ; àììà äåéÿúÿéÿì. ßýÿð áèçÿ ìÿðùÿìÿò åëÿñÿí âÿ èçí âåðñÿí, áó ñààò àòëàðû ìèíèá, ñèëàùëàíûá, êàðâàíûí ãàáàüûíû êÿñÿðèê âÿ êèøìèøäÿí áåø-îí òàé ýÿòèðèá, áóðàäà ýåúÿëÿð ñþùáÿò åäÿ-åäÿ éåìÿéÿ ìÿøüóë îëàðûã; ìÿñÿëÿí, îí òàé êèøìèø ýÿòèðñÿê úÿìèìèçÿ áöòöí ãûø êèôàéÿò åäÿð. Àìàí ýöíöäöð, Ñóëòàí àüà, äÿõè áåëÿ ôöðñÿò áèð äÿ ÿëÿ äöøìÿç! Ñóëòàí àüà, øàèð áÿ íÿ éåðäÿ äåéèá: “Ôöðñÿòè âåðìÿç ôîòÿ àãèë, áÿëêÿ îëìàéà íàäàí!”. Àìàí ýöíöäöð. Ñóëòàí àüà, áèçÿ ðÿùìèí ýÿëñèí! Áàëà Ñóëòàí ÷îõ òÿÿúúöáëö äåäè: – Îëàí*, íÿ äàíûøûðñûíûç! Ìÿýÿð äÿëèñèíèç?! Êèøìèø òàéëàðûíû ÷þëäÿ òþêìÿéèáëÿð êè, ñèç ýåäèá éûüûøäûðûá ýÿòèðÿñèíèç! Îëà áèëìÿç êè, êàðâàíûí éàíûíäà ýþçÿò÷è âÿ ÷àðâàäàð îëìàñûí. Ãîéàðëàðìû õàëãûí ýþçöíöí ãàáàüûíäà þçýÿíèí ìàëûíû ýÿòèðÿñèíèç?! Êÿíäëèëÿðèí áèðè Ñóëòàíà áåëÿ úàâàá âåðäè: – Íÿ äåéèá ãîéìàçëàð, Ñóëòàí àüà?! ×àðâàäàðûí ùöíÿðè íÿäèð ãîéìàñûí?! Âÿ áèð äÿ êè, áèç èêè àäàì, ö÷ àäàì, ÿëè áîø âÿ ïèéàäà ýåòìÿéÿúÿéèê. Éÿãèí êè, êàðâàíûí éàíûíäà îëàúàã èêè, ö÷ íÿôÿð ñèëàùñûç âÿ ïèéàäà ÷àðâàäàð; àììà áèç îëàúàüûã èéèðìè-èéèðìèáåø íÿôÿð àòëû âÿ ñèëàùëû. Áèçèì ãàáàüûìûçäà èêè-ö÷ ÷àðûãëû äÿâÿ÷è íÿ äàíûøà áèëÿúÿê? Ùå÷ ýþç à÷ìàüà ôöðñÿò âåðìÿðèê. Ñóëòàí àüà, áèçè î ãÿäÿð äÿ éàâà âÿ àúèç ùåñàá åòìÿ. – À ýÿäÿ, Àëëàùû ñåâèðñèíèç áó ôèêèðäÿí äöøöí! Îëàí, âàëëàù, ñèçäÿí ãàí ãîõóñó ýÿëèð. Áàëàì, ìÿí ñàããàëûìûí áó àü âàõòûíäà íåúÿ ñèçÿ èçí âåðèì êè, ýåäèá ãóëäóðëóã åäÿñèíèç! Ãàðäàøëàðûì, âàëëàù, áó èøëÿðèí ôàé______________ * Îüëàí 132 äàñû éîõäóð, ýÿëèí áó äàøû ÿòÿéèíèçäÿí òþêöí! Õàòàäûð, úàùûëñûç, ýåäÿðñèíèç, áèð ñþç ñèç äåéÿðñèíèç, áèð ñþç îíëàð äåéÿð, ñþçöíöç ÷ÿï ýÿëÿð, ýþçö ãàíëûñûíûç, ÿëèíèçäÿí õàòà ÷ûõàð. Îíäàí ñîíðà ýÿë ïîëèñÿéÿ úàâàá âåð! Êÿíäëèëÿðäÿí áèðè: – Ñóëòàí àüà, ùàãã ôÿðìàéèø åäèðñèíèç, áåëÿ èøäÿ õàòà äà îëà áèëÿð îëñóí, ãàí äà òþêöëÿ áèëÿð; ÷öíêè ÷àðûãëû äÿâÿ÷è áèçèì êèìè èýèäëÿðèí ãàáàüûíäà àüçûíû à÷ûá äàíûøñà, ëàçûìäûð êè, îíóí àüçûíû ìÿùç ýöëëÿ èëÿ éóììàã. Àììà ñèç íàùàã éåðÿ áîëóñàäàí åùòèéàò åäèðñèíèç. Áèç åëÿ éåðäÿ éàòìàðûã êè, àëòûìûçà ñó ÷ûõñûí. ßýÿð ÿëèìèçäÿí õàòà äà ÷ûõñà, áèç åëÿ åëÿìÿíèê êè, áèð éàä àäàì áèçèì èøèìèçäÿí õÿáÿðäàð îëñóí. Ñóëòàí àüà, ýÿðÿê ñÿíÿ éàõøû ìÿëóì îëà êè, áåëÿ èøëÿð áèçèì ïåøÿìèçäèð. Äàùà áèç õàì äåéèëèê. Áèçèì áó úöð èøëÿðÿ ýåòìÿéèìèç ÿââÿëèíúè äÿôÿ äåéèëêè, áîëóñà áèçèì èøèìèçäÿí õÿáÿðäàð îëñóí âÿ àõûðäà áèçÿ ÿçèééÿò åëÿñèí. Ñÿíèí áàøûíà àíä îëñóí. Ñóëòàí àüà, áèð íÿôÿñ äÿ áèçèì èøèìèçè äóéìàç. Áèð ãÿäÿð ôèêèð åäÿíäÿí ñîíðà Áàëà Ñóëòàí ñþéëÿäè: – Îðàñûíû äîüðó äåéèðñèíèç: ìÿí áèëèðÿì êè, õàì äåéèëñèíèç; àììà âàëëàù äîüðóñó, ýåíÿ ãîðõóðàì. Éåð ãóëàãëûäûð, äöíéà-àëÿì øåéòàí èëÿ äîëóäóð. Óøàãëàð, åùòèéàòëû îëóí! Êÿíäëèëÿðèí úàâàíëàðûíäàí îí-îí áåøè ñåâèíúÿê äóðäóëàð àéàüà âÿ “Àëëàù ñÿíÿ þìöð âåðñèí, Ñóëòàí àüà!” – äåéÿ-äåéÿ åøèéÿ ÷ûõäûëàð. Êÿíäëèëÿðèí áèð íå÷ÿñè ÷ûõäû åøèéÿ âÿ áèð íå÷ÿñè îòóðäóüóìóç òþâëÿäÿ îëàí àòëàðäàí áèð íå÷ÿñèíè éÿùÿðëÿéèá ÷ÿêäèëÿð êÿíàðà. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà åøèéÿ ÷ûõàí êÿíäëèëÿð âÿ áóíëàðäàí áàøãà äÿõè áèð íå÷ÿñè ýÿëäèëÿð îòàüà; úöìëÿñè ÿñáàá âÿ ÿñëÿùÿëè*: êèìèíèí áåëèíäÿ ãÿìÿ, êèìèíèí ÿëèíäÿ òöôÿíý – ùàìûñû ãûâðàã ýåéèíìèø... Èéèðìè-èéèðìè áåø íÿôÿð èýèä ùÿðÿñè áèð àò åøèéÿ ÷ÿêèá, ÷àïàðàã ìèíäèëÿð âÿ ãàéûá îëäóëàð. Áèç ùÿð èêèìèç ÷îõ äèëõîð îëäóã. ßââÿëÿí, áèçÿ éÿãèí îëäó êè, áèç õàì õÿéàë åëÿéèðìèø èäèê; ÷öíêè äÿõè ýþðäöê êè, áó òþâð ìöñÿëìàíëàðäàí ùå÷ áèð èàíÿ âÿ åùñàí ýþçëÿìÿê îëìàç. Èêèíúè áóäóð êè, êÿíäëèëÿðèí ãóëäóðëóüà ýåòìÿêëÿðèíäÿí áèç áàøëàäûã èçòèðàáà äöøìÿéÿ: êèì íÿ áèëñèí, áóíëàðûí áó òþâð ðÿôòàðûíäàí áèçÿ íÿ ãÿäÿð äÿðäè-ñÿð âÿ áÿäáÿõòëèê ýÿëÿ áèëÿð. ______________ * Ñèëàùëû, éàðàãëû 133 Áó ãèñì õÿéàëàòà ìÿøüóë èäèì, Áàëà Ñóëòàí ìÿíèì òÿüéèðè-ÿùâàëûìû äóéóá öçöíö òóòäó ìÿíÿ âÿ äåäè: – Àüàëàð, âàëëàùè, áèëëàùè çÿìàíÿ õàðàá îëóá! Áþéöêëÿðèí, àüñàããàëëàðûí ñþçëÿðèíè ÷öðöê ãÿïèéÿ àëàí éîõäóð. Ùà äåéèðñÿí: “Áàëàì, îòóðóí éåðèíèçäÿ, áó úöð èøëÿðäÿí ãàí ãîõóñó ýÿëèð, áåëÿ èøëÿðÿ èãäàì åäÿí – ùÿìèøÿ Àëëàù éàíûíäà ýöíàùêàð âÿ áÿíäÿíèí éàíûíäà õÿúàëÿòëè îëóð”, àììà íÿ ôàéäà, ñÿí äåéèðñÿí, – ñÿí åøèäèðñÿí. Éîëäàøûì, Áàëà Ñóëòàíûí úàâàáûíäà äåäè: – Ñóëòàí àüà, úÿíàáûíûç íÿùàã éåðÿ çÿìàíÿäÿí ýèëåé åäèðñèíèç. Ìÿí åëÿ áàøà äöøöðÿì êè, ÿýÿð ñèçäÿí èçí îëìàñàéäû, úàùèëëÿð êèøìèø äàëûíúà ýåòìÿçäèëÿð. Áèçèì èêèìèçäÿí âÿ Áàëà Ñóëòàíäàí ñàâàéû òþâëÿ îòàüûíäà áèð ãîúà êèøè äÿõè âàð èäè. Éîëäàøûì àõûðûíúû ñþçëÿðèíè äåéèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà, ùÿìèí ãîúà êèøè áèð þñêöðöá ÷óáóüóíó éåðÿ áîøàëäûá âÿ ùå÷ áèðèìèçèí öçöíÿ áàõìàéûá, áàøûíû áóëàéà-áóëàéà ýóéà êè, þç-þçöíÿ äåäè: – Õåéð, àüàëàð, áåëÿ äåéèë! Áèçèì úàùûëëàð, ñèç ýþðÿí úàùûëëàðäàí äåéèëëÿð. Àëëàù áóíëàðà ëÿíÿò åëÿñèí. Áóíëàð êèìè ãóäóðüàí âÿ áèùÿéà ìèëëÿò òàìàì éåð öçöíäÿ íèøàí âåðÿí éîõäó. Áóíëàð áèëäèêëÿðèíè ùå÷ àòàëàðûíà äà âåðìÿçëÿð. Ñèç íàùàã éåðÿ åëÿ õÿéàë åëÿéèðñèíèç êè, Ñóëòàí àüàíûí èçíè îëìàñàéäû, îíëàð ãóëäóðëóüà ýåòìÿçäèëÿð. Ñóëòàí àüà èçí âåðìÿñÿéäè äÿ ýåäÿúÿêäèëÿð. Àëëàù îíëàðà ëÿíÿò åëÿñèí, îíëàð ñþçÿ áàõàí äåéèëëÿð. Áó ùåéíäÿ óçàãäàí áèð ýöëëÿ ñÿñè ýÿëäè. Áèç ùÿð èêèìèç äèê àòûëäûã âÿ ÷îõ ãîðõäóã. Áàëà Ñóëòàí äà çàùèðÿí íàðàùàò îëóá, áàøûíû éóõàðû ãàëäûðûá áàøëàäû ãóëàã âåðìÿéÿ. Àììà ãîúà êèøè ÿùâàëûíà òÿüéèð âåðìÿéèá, ÷óáóüóíó òöòöí èëÿ äîëäóðóá áàøëàäû éàíäûðìàüà. Ìÿí åëÿ ýöìàí åëÿäèì êè, îíóí ãóëàüû åøèòìÿç; àììà ìÿí ñÿùâ åäèðìèøÿì. Ãîúà êèøè áàøûíû áóëàéà-áóëàéà âÿ éåðÿ áàõà-áàõà ýóéà þç-þçöíÿ äåäè: – Àëëàù ýþðöì ñèçè éîõ åëÿñèí, òîõóìóíóç éåð öçöíäÿí òöêÿíñèí! Áèð òèêÿ ãóðüóøóí èëÿ ýþðÿñÿí ùàíñû áè÷àðÿíèí áàëàëàðûíû àüëàð ãîéäóëàð?! Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà, èêè òöôÿíý à÷ûëäû. Ìÿí ãîðõóäàí áàøëàäûì òèòðÿìÿéÿ. Éîëäàøûì áàøûíû ìÿíÿ òÿðÿô ÿéèá àë÷àã ñÿñëÿ ãîðõàãîðõà ñîðóøäó: – Ñåéèä Ùöñåéí, áàøûìûçà íÿ ÷àðÿ ãûëàã? Áó íÿ èø èäè áèç äöøäöê? Ìÿí ìàò-ìàò î éàçûüûí öçöíÿ áàõûá áèëìÿäèì íÿ úàâàá âåðèì. 134 Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà, óçàãäà àò òàïïûëòûñûíûí ñÿñè ýÿëäè. Áèð ãÿäÿð äÿ êå÷äè, ýåíÿ óçàãäàí ýöëëÿ àòûëäû. Îíäàí ñîíðà áåø-àëòû êÿðÿ áèð-áèðèíèí äàëûíúà òöôÿíý ñÿñè ýÿëäè. Áèð àçäàí ñîíðà àò òàïïûëòûñû øèääÿò åäèá ýÿëäèêúÿ éàâûãëàøäû. Òþâëÿíèí ãàïûñû à÷ûëäû âÿ úàùûëëàð êÿùèëäÿéÿ-êÿùèëäÿéÿ àòëàðû òþâëÿéÿ ÷ÿêèá, êèøìèø òàéëàðûíû ñöðöéöá ñàëäûëàð òþâëÿíèí áóúàüûíà. Áàëà Ñóëòàí àéàüà äóðóá öçöíö òóòäó êÿíäëèëÿðÿ: – Àôÿðèí, àôÿðèí, áàëàëàðûì! Àëëàù áèðèíèçè ìèí åëÿñèí! Ñèçñèç ìÿíèì áèð ýöíöì îëìàñûí! Êÿíäëèëÿðäÿí áèð úàâàá ÷ûõìàäû. Áàëà Ñóëòàí úàùûëëàðûí áèðèíÿ öçöíö òóòóá äåäè: – Úÿôÿðÿëè, íèéÿ äèíìèðñÿí? Ôèêèðëè àäàìà îõøàéûðñàí?! Éîõñà ÿëèíèçäÿí áèð õÿòà ÷ûõûá? Úÿôÿðäÿí áèð úàâàá ýÿëìÿäè. Áó ùåéíäÿ ýåíÿ àò òàïïûëòûñû ýÿëäè. Òþâëÿíèí ãàïûñû à÷ûëäû âÿ áèð íå÷ÿ úàùûë áàøëàäûëàð òþâëÿéÿ áèð øåé ñöðöìÿéÿ. Áèç åëÿ áèëäèê êè, áó äà êèøìèø òàéûäûð; àììà ñÿùâ åäèðäèê. Úàùûëëàð è÷ÿðè ñöðöäöêëÿðè, ãàíà áóëàíìûø àäàì þëöñö èäè. Áàëà Ñóëòàí èðÿëè éåðèéèá âÿ þëöíöí ïàëòàðûíà âÿ ñèôÿòèíÿ äèããÿò èëÿ áàõàíäàí ñîíðà, ïÿðèøàíùàë îëóá äåäè: – Àëëàù ñèçèí åâèíèçè éûõñûí! Áó ôÿãèð äÿâÿ÷èíèí ýöíàùû íÿ èäè êè, áóíó þëäöðöá, ÿùëè-ÿéàëûíû ýþçö éîëäà ãîéäóíóç?! Ùå÷ êèìäÿí áèð ñÿñ ÷ûõìàäû. Áàëà Ñóëòàí þëöíö ýþðÿí êèìè ùÿð èêè ÿëèíè äèçëÿðèíÿ âóðà-âóðà äåäè: – Âàé, âàé, âàé! Àëëàù ñèçÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Äóðìàéûí, äóðìàéûí! Ýþòöðöí áåëè, ãàçìàíû, êþìÿêëÿøèí, òåç òþâëÿíèí áóúàüûíäà áèð äÿðèí ãóéó ãàçûí, úÿìäÿéè (íÿøè) ñàëàã ãóéóéà, öñòöíö ïåéèí âÿ àõáóí èëÿ þðòÿê. Òåç-òåç! Äàùà äóðìàéûí! Äóðìàã âàõòû äåéèë! Âàé, âàé! Úàùûëëàð Áàëà Ñóëòàíà áèð úàâàá âåðìÿéèá äóðäóãëàðû éåðäÿí ùÿðÿêÿò åëÿìÿéèá áàøëàðû àøàüû, áàõûðäûëàð êèìè þëöéÿ, êèìè éåðÿ. Áàëà Ñóëòàí ýåíÿ òÿêèä èëÿ äåäè: – Íèéÿ äóðóðñóíóç? Íÿ ôèêèð åëÿéèðñèíèç? Äÿõè èíäè ôèêèð åëÿìÿê ôàéäà âåðìÿç. Èíäè äóðìàã âàõòû äåéèë! Ýåäèí òåç ãóéó ãàçûí! Úàùûëëàð áèð úàâàá âåðìÿéèá, äóðäóãëàðû éåðäÿí ùÿðÿêÿò åëÿìÿäèëÿð. Áàëà Ñóëòàí îíëàðûí öñòÿ ùèðñ èëÿ ÷ûüûðäû: – Ìÿýÿð ãóëàãëàðûíûç êàðäûð? (ñàüûðäûð?). Àäàìà íå÷ÿ äÿôÿ ñþçö äåéÿðëÿð? Ìÿí ÿââÿë ñèçÿ äåäèì êè, áÿä ÿìÿëèí äàëûíúà ýåòìÿéèí; õàòàäûð, àäàì áàøàüðûñû ÷ÿêÿð. Ñþçöìÿ ãóëàã âåðìÿéèá ýåòäèíèç âÿ ö÷135 äþðä òàé êèøìèøäÿí þòðö àäàì þëäöðäöíöç. Èíäè áóíëàðûí ùàìûñû êå÷èá, áàðû þç çèáèëèíèçè þçöíöç òÿìèçëÿéèí! Úàùûëëàðûí áèðè, ùÿð èêè ÿëèíè ãÿìÿñèíèí äÿñòÿñèíèí öñòÿ ãîéóá, äþøöíö áèð ãÿäÿð äàëû ÷ÿêèá, ýþçëÿðèíè àõûäà-àõûäà öçöíö Ñóëòàíà òóòóá äåäè: – Ñóëòàí àüà, þëöíö òþâëÿíèí áóúàüûíäà ýèçëÿòìÿê ÷îõ àñàí èøäèð: ýþòöðÿðÿì ãàçìàíû, áèð äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ áèð äÿðèí ãóéó ãàçàðàì, úÿìäÿéè õàêðèç åäÿðÿì. Áóðàäà áèð ÷ÿòèí èø éîõäóð. Àììà áóíóíëà úàíûìûç ãóðòàðìàéàúàã. Íåúÿ äÿðèí ãóéóäà þëöíö ýèçëÿòñÿê, ýåíÿ àõûðäà ýÿëèá ÷ûõàðäàúàãëàð âÿ áèçèì ùàìûìûçû êàòðîæíèéÿ ýþíäÿðÿúÿêëÿð. Áó êÿíäëè ñþçöíö ãóðòàðàí êèìè éîëäàøëàðû áèð ñÿñëÿ áó ñþçö òÿñäèã åëÿéèá äåäèëÿð: – Äîüðó äåéèð, Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿä äîüðó äåéèð. Áèçèì ùàìûìûçû Ñèáèðÿ ýþíäÿðÿúÿêëÿð. Áàëà Ñóëòàí òÿÿúúöá èëÿ ñîðóøäó: – Îëàí, éîõñà ñèçè ýþðÿí îëóá? Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿä úàâàá âåðäè: – Ñÿíèí áàøûíà àíä îëñóí, Ñóëòàí àüà, áèçè áèð ÿùÿä* äÿ ýþðìÿéèá. Êàðâàíûí éàíûíäà ìÿùç ö÷ íÿôÿð äÿâÿ÷è èäè. Èêèñèíè êàðâàíûí éàíûíäà þëäöðäöê. Áó éàçûã äà áèçèì äàëûìûçúà ãà÷à-ãà÷à ýÿëäè êÿíäèí éàâûüûíà êè, áÿëêÿ êèøìèø òàéëàðûíû áèçäÿí ñàëäûðà; áóíó äà þëäöðäöê âÿ áÿäÿíèíè ýÿòèðäèê áóðàéà êè, áèçèì êÿíäèí êÿíàðûíäà íèøàíÿ ãàëìàñûí. Áàëà Ñóëàí ýåíÿ äåäè: – Äÿõè íÿäÿí ãîðõóðñóíóç? Ñèçè ýþðöá òàíûéàí îëìàéûá, áÿñ äÿõè íÿäÿí ãîðõóðñóíóç? Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿä: – Ñóëòàí àüà, áèç þìðöìöçäÿ ùå÷ áó òþâð êÿìåùòèéàò èø òóòìàìûøäûã. Éÿãèí åëÿ ñàáàù áèçè ãîë-ãîëà áàüëàéûá àïàðàúàãëàð íàâàõòà! Úàùûëëàð ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá äåäèëÿð: – Åëÿäèð!.. Åëÿäèð!.. Äîüðóäóð!.. Éÿãèí àïàðàúàãëàð! Áàëà Ñóëòàí òÿÿúúöáëö, óúà ñÿñëÿ ñîðóøäó: – Ãàðäàø, íÿ äåéèá àïàðàúàãëàð, àõû? Êèì ýåäèá ñèçè øåéòàíëàéàúàã? Áèçèì è÷èìèçäÿ êè, áèð éàä àäàì éîõäóð. Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿä áàøûíû áóëàéà-áóëàéà Ñóëòàíà úàâàá âåðäè: _______________ * Áèð íÿôÿð äÿ 136 – Ñóëòàí àüà, ìÿíè áàüûøëà, àììà ùå÷ þçöí äÿ áèëìèðñÿí íÿ äàíûøûðñàí! Âàëëàù, Ñóëòàí àüà, åâèìèç éûõûëûá. Äÿõè áó èøëÿðèí ùå÷ ÷àðÿñè éîõäóð! Áèçÿ äÿõè ýöí êèìè àøêàð îëäó êè, êÿíäëèëÿð ìÿùç áèçèì èêèìèçäÿí åùòèéàò åäèðëÿð êè, áóðàäàí ÷ûõûá ýåäÿíäÿí ñîíðà, áóíëàðûí ãóëäóðëóüó áàðÿñèíäÿ áèð ñþç äàíûøàðûã, éà äèâàíà õÿáÿð âåðÿðèê. Éîëäàøûì úàùûëëàðû áó áàðÿäÿ ñàêèò åëÿìÿê ãÿñäèëÿ áóíëàðà öçöíö òóòóá ùÿãèðàíÿ ñþéëÿäè: – Àé ãàðäàøëàð, øöêð åäèðÿì ïÿðâÿðäèýàðà êè, áóðàäà áó ñààò ùàçûð îëàí àäàìëàðûí úÿìèñè ìöñÿëìàíäûð, õàðèúè ìèëëÿò éîõäóð. Ñèç äÿ ìöñÿëìàíñûíûç, áèç äÿ ìöñÿëìàíûã âÿ þâëàäè-ïåéüÿìáÿðèê. Áèçèì ÿëèìèçäÿ áóíäàí ñàâàéû äÿõè áèð ÷àðÿ éîõäóð, ìÿýÿð êè, úÿääèìèçÿ àíä è÷èá, îíóí êèòàáè-ìÿúèäèíè þïöá, ñèçÿ ñÿìèìè ãÿëáäÿí ñþç âåðÿê êè, íÿ ãÿäÿð þìðöìöç âàð, – ñèç áó ýöí áóðàäà åëÿäèéèíèç èøëÿðèí áàðÿñèíäÿ áèð éàíäà âÿ áèð êÿñÿ àüçûìûçû à÷ûá äàíûøìàéàã âÿ ÿýÿð áó õöñóñäà âÿäÿõèëàô îëñàã, Àëëàù-òààëà áèçèì ùÿð èêèìèçèí ùÿôòàäè-ùÿôòèíÿ èêè ìèí ëÿíÿò åëÿéÿ âÿ ùÿð èêè äöíéàäà áèç öçöãàðàëàð úÿðýÿñèíäÿ îëàã. Éîëäàøûì ñþçöíö ãóðòàðàí êèìè, Áàëà Ñóëòàí áàøëàäû: – Õåéð, õåéð àüàëàð! Íàùàã éåðÿ ñèç áÿäýöìàí îëóðñóíóç. Ùå÷ íàðàùàò îëìóéóí âÿ ùå÷ þçýÿ øåéëÿð ôèêðÿ ýÿòèðìÿéèí. Áèç îíó éàõøû áèëèðèê êè, ñèç áèçÿ õÿéàíÿò åäÿí àäàìëàðäàí äåéèëñèíèç. Áàëà Ñóëòàí ñþçöíö ãóðòàðäû âÿ úàùûëëàð áèð ñþç äåìÿäè. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà, êÿíäëèëÿðèí áèðè öçöíö áèçÿ ñÿìò òóòóá äåäè: – Àüàëàð, áèç ñèçè éàõøû òàíûéûðûã. Ñèçèí ÿñèë êþêöíöçÿ áÿëÿäèê. Ñåéèä îëìàéûí, èñòÿéèðñèíèç íÿ îëóðñóíóç îëóí, – èíñàíà åòèáàð éîõäóð. Ö÷ èë áóíäàí èðÿëè èêè íÿôÿð ñåéèä ïàäøàùëûã éîëóíäà áèð åðìÿíèíè þëäöðöá, úèáèíäÿí èêè ìàíàò éàðûìûíû ÷ûõàðòìûøäûëàð. Íàõ÷ûâàíäà áó èêè éîëäàøûí ñþçö ÷ÿï ýÿëèð âÿ áèðèñè ýåäèá íÿ÷ÿëíèêÿ, åðìÿíè þëäöðìÿêëÿðèíè õÿáÿð âåðèð. Áèç ñèçèí êèìè ñåéèäëÿðÿ åòèáàð åëÿéèá þçöìöçö áàäèôÿíàéà âåðÿ áèëìÿðèê, éàçûüûã. Áèçè Ñèáèðÿ àïàðàíäàí ñîíðà, ñèç êè, ýÿëèá áèçèì óøàãëàðûìûçà ÷þðÿê ãàçàíûá ñàùèáëèê åëÿìÿéÿúÿêñèíèç? Ùàìàí êÿíäëèíèí ñþçöíÿ ãöââÿò âåðèá, úàùûëëàð áàøëàäûëàð ãàèì ñÿñëÿ äåìÿéÿ: – Õåéð, õåéð! Ùå÷ âàõò åòèáàð åëÿìÿê îëìàç! Ùå÷ âàõò èíàíìàíûã. Áàëà Ñóëòàí ýåíÿ áèçÿ êþìÿéÿ ýÿëäè âÿ êÿíäëèëÿðÿ áàøëàäû äåìÿéÿ: – À áàëàì, àõìàã-àõìàã äàíûøìàéûí, áó êèøèëÿð ñèç äåäèéèíèç àäàìëàðäàí äåéèëëÿð, íèéÿ áó ãÿäÿð áîø-áîø äàíûøûðñûíûç. 137 Úàùûëëàð ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá ÷ûüûðûøìàüà áàøëàäûëàð. – Âàëëàù, Ñóëòàí àüà, ùå÷ îëà áèëìÿç! Äöíéàäà ùå÷ êÿñÿ åòèáàð éîõäóð. Èðàíûí íàìÿëóì ñåéèäëÿðè ùàðà, áèç ùàðà! Ñóëòàí àüà, ùå÷ îëà áèëìÿç! Áèç áàøëàäûã éàëâàðìàüà: – Àé Àëëàù áÿíäÿëÿðè! Áèç õàòà åëÿäèê êè, ýÿëèá áóðà ÷ûõäûã?! Àëëàùû ñåâèðñèíèç áèçÿ èçí âåðèí, ãîéàã ýåäÿê èøèìèçÿ! Úÿääèìèç ïåéüÿìáÿðÿ àíä îëñóí, áèð éàíäà áèð ñþç àüçûìûçäàí ãà÷ûðìàíûã. Êÿíäëèëÿð äàùà óúàäàí áàøëàäûëàð ÷ûüûðìàüà: – Îëà áèëìÿç!.. Îëà áèëìÿç!.. Éåðèíèçäÿí òÿðïÿøìÿéèíèç, éîõñà ýöëëÿëÿðèê! Äàùà ñîíðà íÿ îëäó, íÿ îëìàäû, – éàäûìäà äåéèë. Îðàñû ìÿùç éàäûìäàäûð êè, úàùûëëàðäàí áèð íå÷ÿñè áèð-áèðèíèí ãóëàüûíà áèð øåé ïû÷ûëäàéà-ïû÷ûëäàéà éàâàø-éàâàø áàøëàäûëàð áèçÿ ñÿìò éàâûãëàøìàüà, éîëäàøûì áàøûíû ïÿíúÿðÿíèí è÷èíÿ ÷îõóá, áàøèëÿ ïÿíúÿðÿíèí øöøÿñèíè ïàðàïàðà åäèá þçöíö áèð íþâ ùÿéÿòÿ ñàëäû. Îíóí äàëûíúà ìÿí þçöìö ùàìàí ïÿíúÿðÿäÿí ñàëäûì ùÿéÿòÿ âÿ äöøäöì éîëäàøûìûí öñòÿ. Êÿíäëèëÿð ÷ûüûðäûëàð: – Ãîéìàéûí î íàìÿðäëÿðè ýåòñèíëÿð! Ìÿí äöøÿí êèìè, áàøëàäûì ãà÷ìàüà, àììà éàçûã éîëäàøûì éåðèíäÿí ùÿðÿêÿò åëÿéèá áèð-èêè ãÿäÿì ãîéóá, ýåíÿ éûõûëäû éåðÿ; ñîíðà äóðäó àéàüà âÿ àõñàéà-àõñàéà ìÿíèì ÿëèìäÿí éàïûøäû âÿ áèç ÿíâàèìöñèáÿò èëÿ êÿíäèí è÷èíäÿí, èòëÿðäÿí þçöìöçö ãîðóéà-ãîðóéà, ÷ûõäûã êÿíäèí êÿíàðûíà. Àõûðû áèð òþâð þçöìöçö ñöðöéöá éàðûúàí ñàëäûã åðìÿíè êÿíäèíÿ âÿ áèð òþâëÿäÿ éàòûá ñöáù òåçäÿí àú-àúûíà éîëà äöøöá, àõøàì âàõòû ýÿëèá éåòèøäèê “Íóðúàìàí” êÿíäèíÿ. ×îõ éàâàø éåðèéèðäèê; ÷öíêè éîëäàøûìûí ñàü àéàüû áÿðê èíúèìèøäè âÿ éàçûüà íÿùàéÿò ÿçèééÿò âåðèðäè. Î ìÿðòÿáÿäÿ ãîðõìóøäóã êè, âÿòÿíÿ ãàéûòìàãäàí ñàâàéû ãåéðè áèð øåé éàäûìûçà äöøìöðäö… Èêè ýöíäÿí ñîíðà Àðàçû êå÷èá Èðàí òîðïàüûíà éåòèøäèê âÿ ÿëèáîø, êîð-ïåøìàí ÷àòäûã êÿíäèìèçÿ âÿ ãîðõóäàí áàøûìûçà ýÿëÿí ìàúÿðàíû ùå÷ êÿñÿ èçùàð åëÿìÿäèê. ßùâàëàòäàí áèð èë ñîíðà, ýåíÿ éîëóìóç Ðóñèéà òîðïàüûíà äöøäö. Ãÿñäèìèç Èðÿâàíà ýÿëìÿê èäè. “Çóðíàëû” êÿíäèíèí éàíûíäàí êå÷èá ýåúÿ éàòäûã “Óëàüëû” êÿíäèíäÿ. Áóðà èëÿ “Çóðíàëû”íûí àðàñû àüàúéàðûìäûð. “Çóðíàëû” êÿíäèíäÿí, Áàëà Ñóëòàíäàí âÿ êÿíäèí ãåéðè ÿùâàëàòûíäàí ñþùáÿò ñàëäûã êè, áÿëêÿ êå÷ÿí èë êèøìèø êàðâàíûíûí ãàðÿò îëìàüûíäàí, 138 äÿâÿ÷èëÿðèí þëìÿéèíäÿí áèð õÿáÿð áèëÿê. Àììà àðòûã òÿÿúúöá åëÿäèê êè, ùå÷ áèð êÿñèí éàäûíà áèð áåëÿ ÿùâàëàò ýÿëìèðäè. Ñîíðà êÿíäëèëÿðäÿí áèðè áèçäÿí ñîðóøäó: – Àüàëàð, éîõñà “çóðíàëûëàð” ñèç èëÿ êèøìèø îéóíó îéíàéûáëàð?.. Ìÿùç áóðàäà áèç áàøà äöøäöê êè, “çóðíàëûëàð” íÿ êèøìèø ãàðÿò åäèáëÿð âÿ íÿ äÿâÿ÷è þëäöðöáëÿð: áóíëàð àíúàã áèçèì èëÿ “êèøìèø îéóíó” îéíàéûáëàð. Âÿ ìÿùç èíäè áàøà äöøäöê êè, “çóðíàëûëàð” áèçèì áàøûìûçà “êèøìèø îéóíóíó” ýÿòèðìÿêäÿí ìÿãñÿäëÿðè àíúàã áèçè êÿíääÿí ãà÷ûðòìàã èäè; ÷öíêè áèç àêîøêàäàí þçöìöçö éåðÿ ñàëûá ãà÷àí çàìàí îíëàð áèçè ýöëëÿ èëÿ äÿ âóðà áèëÿðäèëÿð, òóòóá þëäöðÿ äÿ áèëÿðäèëÿð… ÓÑÒÀ ÇÅÉÍÀË Ìóüäóñè Àêîï àäëû åðìÿíèéÿ áþéöê îüëóíäàí òåëåãðàô ýÿëäè êè, Òèôëèñäÿí ÷ûõäû. Áó úàâàí Ìîñêâàíûí äàðöëôöíóíóíäà äþðä èë éàðûì òÿùñèë åäèá, äÿðñèíè èòìàìà éåòèðèá, âÿòÿíÿ ýÿëèðäè âÿ ùÿìèí äþðä èë éàðûìûí ìöääÿòèíäÿ àíúàã ö÷ èë áóíäàí ÿãäÿì áèð äÿôÿ âàëèäåéíèíè ýþðìÿéÿ ýÿëìèøäè. Áó õÿáÿð Ìóüäóñè Àêîïó, þâðÿòèíè, õûðäà îüëóíó àðòûã äÿðÿúÿäÿ øàä åòäè: ö÷ èëèí àéðûëûüûíäàí ñîíðà óíèâåðñèòåò äÿðñèíè ãóðòàðàí þâëàäëà ýþðöøìÿê õîøáÿõòëèêäèð. Ìóüäóñè Àêîï þâðÿòèíèí ÿëèíäÿí éàïûøûá, áàøëàäû îòàãëàðû ýÿçìÿéÿ, ÿð âÿ àðâàä ìÿñëÿùÿòè áó éåðÿ ãîéäóëàð êè, õûðäà îòàãäà ÿçèç ãîíàã ö÷öí êðàâàò ãîéñóíëàð êè, áó îòàã éàòìàã îòàüû îëñóí; ùàìàí îòàüà éàïûøûãëû êè÷èê îòàüà éàçû ñòîëó ãîéñóíëàð, ÿçèç ãîíàüûí éàçû îòàüû îëñóí; áþéöê îòàüà ôÿðø ñàëûá çàë âÿ ãîíàã îòàüû åëÿñèíëÿð; äþðäöíúö îòàã íàùàð îòàüû îëñóí; áåøèíúè îòàüû þçëÿðè ö÷öí éàòìàã îòàüû åëÿñèíëÿð âÿ àëòûíúû îòàüû êè÷èê îüëàíëàðûíà òÿéèí åòäèëÿð. Îòàãëàðûí áèð ãöñóðó éîõ èäè; ÷öíêè äèâàðëàðûí êàüûçû òÿçÿ âÿ òÿìèç èäè, òàõòà ôÿðøëÿð òÿçÿ øèðëÿíìèøäèëÿð. Âÿ ëàêèí áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí èðÿëè ÷îõ øèääÿòëè éàüûøäàí çàë îòàüûíûí ñÿãôèíèí áèð ïàð÷à ýÿúè ëàìïà àñûëàí ÷ÿíýÿëèí áèð òÿðÿôèíäÿí àêîøêàéà ñÿìò ó÷óá òþêöëìöøäö. Ìóüäóñè Àêîï âÿ þâðÿò ìÿñëÿùÿò åòäèëÿð êè, áèð áÿííà ÷àüûðñûíëàð âÿ äàíûøñûíëàð êè, ñÿãôèí ó÷àí éåðèíè ýÿúëÿ ñóâàéûá äöçÿëòñèí. Ìóüäóñè îüëóíóí áó òåçëèêëÿ ýÿëìÿéèíè ýþçëÿìèðäè. Î ñÿáÿáÿ êè, îüëó Ìîñêâàäàí ÷ûõàí çàìàí éàçìûøäû êè, Òèôëèñäÿ èêè ùÿôòÿ äàéûñû åâèíäÿ ãîíàã îëàúàã. 139 Éàüûøûí ðöòóáÿòè ñÿãôèí ó÷àí éåðèíäÿí ÷ÿêèëìÿìèøäè âÿ Ìóüäóñè Àêîï ôèêðèíäÿ ãîéìóøäó êè, ñÿãô ãóðóéàíäàí ñîíðà òÿìèð åòäèðñèí âÿ èëëà îüëóíóí áó òåçëèêëÿ ýÿëìÿéèíè áèëñÿ èäè, òÿõèð åòìÿéèá ñÿãôè ïèø ÿç âÿãò ãàéûòäûðàðäû. Òèôëèñäÿí áóðàéà ö÷ ýöíëöê éîëäó. Àêîï þâðÿòè èëÿ ìÿñëÿùÿòè áó éåðÿ ãîéäóëàð êè, íÿ ãÿäÿð ìöìêöí èñÿ, òåçëèêëÿ óñòà ÷àüûðûá, èêè ýöíöí ìöääÿòèíäÿ ñÿãôè òÿìèð åòäèðèá ãóðòàðñûíëàð. Ìóüäóñè ÷îõäàí áèëèðäè êè, îíóí ãîíøóëóüóíäà Óñòà Úÿôÿð àäëû ìÿùàðÿòëè áÿííà âÿ ñÿëèãÿëè ýÿú ÷ÿêÿí âàð. Ìóüäóñè, Óñòà Úÿôÿðèí åâèíÿ ýåäèá âÿ ãàïûñûíû äþéöá óñòàíû ñîðóøäó. Àéàãéàëûí áèð àðâàä ãàïûéà ÷ûõäû âÿ úàâàá âåðäè êè: – Óñòà Úÿôÿð ýåäèá Ìÿùÿììÿä Àüàíûí åâèíäÿ èøëÿìÿéÿ âÿ àõøàì ýÿëÿúÿê. Ìóüäóñè áèð àç áèêåô îëäó; ÷öíêè äÿõè öìèäè éîõ èäè êè, áåêàð óñòà òàïà âÿ ñàáàùà êèìè äÿ ýþçëÿìÿê èñòÿìèðäè: áèð ýöíöí è÷èíäÿ ñÿãôè òÿìèð åòìÿê âÿ ñîíðà îòàüûí òîç-òîðïàüûíû òÿìèçëÿìÿê ìöìêöí îëìàçäû. Ìóüäóñè Àêîï ýåäèá äöêàí ãîíøóñó Ùàúû Ðÿñóëà äÿðäèíè ñþéëÿéÿíäÿí ñîíðà Ùàúû Ðÿñóë òÿçÿ Èðàíäàí ýÿëÿí Óñòà Çåéíàëû Ìóüäóñèéÿ òÿðèô åòäè. Àäàì ýþíäÿðäèëÿð, Óñòà Çåéíàë ýÿëäè âÿ áîéíóíà ÷ÿêäè ýöíö èêè ìàíàòà Ìóüäóñè Àêîïóí ñÿãôèíè òÿìèð åòñèí; áó øÿðòëÿ êè, áó ýöí áàøëàéûá, ñàáàù àõøàìà êèìè èøèíè òàìàì åäèá, îòàüûí ýÿúèíè âÿ òîðïàüûíû òÿìèçëÿéèá ãóðòàðñûí. Ìóüäóñè Àêîï ÿùä åëÿäè êè, ÿýÿð Óñòà Çåéíàë áó øÿðòè âàõòûíäà ÿìÿëÿ ýÿòèðñÿ, óñòàéà äàùà àëòû àðøûí éàðûì ìàùóä âåðñèí. Áèð ñààòäàí ñîíðà Óñòà Çåéíàë øÿéèðäè Ãóðáàíëà Ìóüäóñè Àêîïóí åâèíäÿ ùàçûð îëäó âÿ ÿëèíäÿêè õóðúóíó áàëêîíà ãîéóá ýèðäè îòàüà âÿ áàøûíû éóõàðû ãàëõûçûá, öçöíö òóòäó Ìóüäóñè Àêîïà: – Õîçåéèí, ãîðõóðàì ñàáàù àõøàìà êèìè áàøà ýÿòèðÿ áèëìèéèì. Ìóüäóñè Àêîï úàâàá âåðäè êè, áóðàäà íÿ áèð î ãÿäÿð èø âàð êè, ñàáàù àõøàìà êèìè ãóðòàðìàéà. Óñòà ýåíÿ äèããÿòëÿ ñÿãôÿ áàõûá áàøëàäû êè: – Áó ýöí àõøàìà êèìè àíúàã ýÿú ÿëÿíèá ùàçûð îëà, ïèëëÿêàí ýÿëÿ, òàõòà áàüëàíà, ãàá-ãàøûã ýÿòèðèëÿ… Áóíëàð ùàìûñû óçóí èøäè. Ìóüäóñè Àêîï ñþç âåðäè êè, áó èøëÿð áèð ñààòûí èøèäèð âÿ Óñòà Çåéíàëäàí ÷îõ àðòûã òÿâÿããÿ åòäè êè, áèð àç ñÿé åäèá òÿõèðÿ ñàëìàñûí. Ìóüäóñè Àêîï Ãóðáàíà ïóë âåðèá ýþíäÿðäè, áèð éöê éàõøû ýÿú àëûá ýÿòèðñèí âÿ þçö, þâðÿòè âÿ õûðäà îüëó áàøëàäûëàð óñòàíûí ôÿðìàéèøëÿðèíè áèðáÿáèð ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿéÿ. Óñòà Çåéíàë áàëêîíäà ÿéëÿøèá ÷ûõàðòäû ÷ó140 áóüóíó âÿ áàøëàäû ÷ÿêìÿéè. Ìóüäóñè Àêîï êè÷èê îüëó èëÿ ùÿéÿòäÿí íÿðäèáàíû ýÿòèðèá ãîéäó îòàüà, Ìóüäóñèíèí àðâàäû îòàãäàí áèð ïà÷êà ïàïèðîñ âÿ áèð ãóòó ñïè÷êà ýÿòèðèá ãîéäó Óñòà Çåéíàëûí ãàáàüûíà. Ìóüäóñè îüëó èëÿ ùÿéÿòäÿí áèð íå÷ÿ áþéöê âÿ êè÷èê òàõòà ýÿòèðèá ãîéäó îòàüà. Óñòà Çåéíàëûí áóéóðìàüûíà ýþðÿ Ìóüäóñè îüëó èëÿ ýåäèá ãîíøóäàí áèð íÿðäèáàí äà àëûá ýÿòèðäèëÿð. Áèð ñààòäàí ñîíðà ùÿéÿòÿ áèð éöêëö óëàü ýèðäè. Öñòö-áàøû ýÿúëÿ òîçëàíìûø óëàü÷û, óñòàíûí øÿéèðäè, ùÿðÿñè áèð òÿðÿôäÿí éöêöí ÷óâàëëàðûíû ãóúàãëàéûá, óëàüûí öñòöíäÿí ýþòöðöá, ýÿòèðäèëÿð îòàüà âÿ ýÿúè áîøàëòäûëàð éåðÿ. Óëàü÷û ÷óâàëëàðû óëàüûí öñòöíÿ àòûá, ùåéâàíûí îìáàñûíäàí áèð äÿéÿíÿê éåíäèðèá ùÿéÿòäÿí ÷ûõäû. Óñòà Çåéíàë ÷óáóüó ÷ÿêèá êöëöíö áîøàëòäû âÿ äóðäó àéàüà, éàðûì ìàùóääàí òèêèëìèø êþùíÿ ýåéìÿñèíè ÷ûõàðäûá áöêäö âÿ ãîéäó áèð ñÿìòÿ âÿ Ìóüäóñèíèí àðâàäûíäàí ÿëÿê èñòÿäè. Àðâàä ÿëÿéè ýÿòèðÿíäÿí ñîíðà Ãóðáàí îòóðäó îòàüûí áèð êöíúöíäÿ âÿ áàøëàäû ýÿúè ÿëÿìÿéÿ. Ìóüäóñè Àêîï, Óñòà Çåéíàëëà êþìÿêëÿøèá íÿðäèáàíûí áèðèíè äàéàäûëàð îòàüûí áèð äèâàðûíà, î áèðèíè äàéàäûëàð ìöãàáèëäÿêè äèâàðà âÿ Óñòà Çåéíàë òàõòàëàðûí áèð óçóíóíó âÿ ìþùêÿìèíè ýþòöðöá ãîéäó íÿðäèáàíëàðûí óúà ïèëëÿëÿðèíèí öñòöíÿ âÿ ÷ûõûá, áàëêîíäàí áèð ïàïèðîñëà ñïè÷êà ãóòóñóíó ýþòöðöá, ïàïèðîñóíó éàíäûðäû, öçöíö òóòäó Ìóüäóñè Àêîïà: – Õîçåéèí, áó îòàãëàðû ùàíñû óñòà òèêèá? – Ìóüäóñè Àêîï úàâàá âåðäè êè, áèëìèð ùàíñû óñòà òèêèá; ÷öíêè áó îòàãëàðû îíóí àòàñû òèêäèðèá âÿ áèëìèð ùàíñû óñòàéà òèêäèðèá. Óñòà Çåéíàë áþðêöíö áàøûíäàí ýþòöðöá è÷èíäÿí ÷èðêëè-àðàõ÷ûíûíû ÷ûõàðäû, ãîéäó êå÷ÿë áàøûíà, áþðêöíö ãîéäó àêîøêàíûí è÷èíÿ âÿ Ìóüäóñè Àêîïäàí ñîðóøäó: – Õîçåéèí, Óðóñåòäÿí ýÿëÿí îüëóí íå÷ÿ éàøûíäà îëàð? – Ìóüäóñè Àêîï úàâàá âåðäè êè, Óðóñåòäÿí ýÿëÿí îüëó èéèðìè äþðä éàøûíäàäûð âÿ Óñòà Çåéíàëäàí òÿâÿããÿ åëÿäè êè, áèð àç ÿúÿëÿ åòñèí*. – Õîçåéèí, ùå÷ íàðàùàò îëìà, íèéÿ öðÿéèíè ñûõûðñàí? Ìÿí þëö äÿ îëñàì, ýöíîðòàéà êèìè ãóðòàððàì. Ñîíðà Óñòà Çåéíàë áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøèá öçöíö òóòäó Ãóðáàíà: – Ãóðáàí, áèð øåé éàäûìà äöøäö, òåç äóð àéàüà. Äóð, îòóðìà. Ýåò áèçäÿ ñàõñû ëÿéÿí âàð, êöïÿ âàð, îíëàðû âÿ áèð ïàð÷ äà ýþòöð ýÿë. ______________ * Úÿëä îëñóí, òÿëÿññèí 141 Ãóðáàí “éà Àëëàù” äåéèá äóðäó àéàüà âÿ ÿòÿêëÿðèíèí ýÿúèíè ñèëêèá áàøìàãëàðûíû ýåéäè âÿ éàâàø-éàâàø öç ãîéäó ýåòìÿéÿ. Ìóüäóñè Àêîï, Óñòà Çåéíàëà äåäè êè: – Áó øåéëÿðèí úÿìèñè áóðàäà âàð. Äàùà íÿ ëàçûì çÿùìÿò ÷ÿêìÿê âÿ âàõòû èòèðìÿê? Óñòà Çåéíàë ÿââÿë áèëìÿäè êè, íÿ úàâàá âåðñèí âÿ ÿëèíäÿêè ïàïèðîñó àêîøêàíûí êöíúöíÿ áàñûá êå÷èðäèá äåäè: – Õîçåéèí, ùå÷ åéáè éîõäó, íÿ åéáè âàð? Áó ñààò Ãóðáàí øåéëÿðè ýÿòèðÿð. Íÿ åéáè âàð? Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà Óñòà Çåéíàë àêîøêàíûí è÷èíÿ ÿéèëèá, áàøëàäû äèããÿòëÿ ùÿéÿòÿ áàõìàüà âÿ Ìóüäóñèäÿí ñîðóøäó: – Õîçåéèí, ùÿéÿòäÿ àõàð ñó âàð? Ìóüäóñè Àêîï úàâàá âåðäè êè: – Ùàìàí ýþðöêÿí àðõûí ñóéó ùÿìèøÿ àõûð. – Óñòà Çåéíàë “÷îõ ÿúÿá” äåéèá áàøëàäû øàëûíû à÷ìàüà. Ìóüäóñè Àêîï ÷ûõäû ýåòäè àðâàäûíûí éàíûíà. Àðâàäû áóíäàí ñîðóøäó êè: – Óñòàëàð íÿ èøäÿäèðëÿð? – Ìóüäóñè Àêîï úàâàá âåðäè êè, óñòàëàðäàí ýþçö ñó è÷ìèð; ÷öíêè ÷îõ éàâàø òÿðïÿøèðëÿð. Ñààò éàðûìäàí ñîíðà Ãóðáàí ýÿëäè; êöïÿíè, ëÿéÿíè, ïàð÷û âÿ áèð ëöëÿéèí ýÿòèðäè. Óñòà Çåéíàë áàøëàäû øàëûíû à÷ìàüà âÿ Ãóðáàíà äåäè êè, äóðìàñûí, òåç ñó ýÿòèðñèí âÿ ýÿú ãàéûðñûí. Ãóðáàí ÷ûõäû áàëêîíà âÿ êöïÿíè ýþòöðöá éåíäè ùÿéÿòÿ, àðõäàí êöïÿíè äîëäóðóá ýÿòèðäè, ëÿéÿíÿ ñó òþêäö âÿ ýÿúäÿí îâóúëàéûá, áàøëàäû ëÿéÿíÿ òþêìÿéÿ. Óñòà Çåéíàë àðõàëûüûíû ÷ûõàðäûá áöêäö ãîéäó àêîøêàíûí è÷èíÿ, ÷ûõäû áàëêîíà, õóðúóíäàí ìàëàíû ÷ûõàðäûá ýÿòèðäè îòàüà âÿ “Éà ßëè” äåéèá íÿðäèáàíëà ÷ûõäû òàõòàíûí öñòöíÿ. Ãóðáàí ýÿúè ãàðûøäûðûá ÷ûõäû íÿðäèáàíûí äþðäöíúö ïèëëÿñèíÿ âÿ ëÿéÿíè òàõòàíûí öñòöíÿ ãîéóá éåíäè àøàüû. Óñòà Çåéíàë “Áèñìèëëàù” äåéèá, ñîë ÿëèëÿ ýÿúè ýþòöðöá ãîéäó ìàëàíûí ö÷òöíÿ âÿ ñÿãôÿ âóðóá áàøëàäû ñóâàìàüû. Ìóüäóñè Àêîï ýþðäö êè, èø áàøëàíäû, áèð ãÿäÿð ðàùàò îëäó. Ùÿòòà þâðÿòè øàäëûüûíäàí Óñòà Çåéíàëà ÷àé òÿêëèô åòäè. Óñòà Çåéíàë ÷àé áàðÿñèíäÿ ðàçûëûã åäèá àíúàã òÿâÿããÿ åëÿäè êè, çÿùìÿò ÷ÿêèá îíà áèð ïàïèðîñëà, áèð ñïè÷êà âåðñèíëÿð; ÷öíêè Ãóðáàíûí ÿëëÿðè ýÿúëè èäè. Ìóüäóñè Àêîï ïàïèðîñó âÿ ñïè÷êàíû óçàòäû Óñòà Çåéíàëà. Óñòà ïàïèðîñó äàìàüûíà ñàëûá, áàøëàäû èøèíè âÿ äåäè: – Õîçåéèí, îüëóí íå÷ÿ èë äÿðñ îõóéóá? Ìóüäóñè úàâàá âåðäè êè: 142 – Îí äþðä èë îõóéóá. – Ìàøàëëàù, ìàøàëëàù. Åëÿäÿ, õîçåéèí, ýÿðÿê ÷îõ êèòàá îõóìóø îëà. – Íÿ ñþç, ÷îõ îõóéóá. – Ìàøàëëàù, ìàøàëëàù. Åëÿäÿ, õîçåéèí, ýÿðÿê õÿòòè äÿ éàõøû îëà. Ìóüäóñè Àêîï ñîðóøäó: – Íåúÿ õÿòòè? – Éÿíè éàçìàüû, ãÿëÿìè. – Ñþç éîõ, éàõøûäû. Óñòà Çåéíàë, ìàëàíû ãîéäó òàõòàíûí öñòöíÿ âÿ êå÷ìèø ïàïèðîñóíó éàíäûðûá ÷þìáÿëäè òàõòàíûí öñòöíäÿ âÿ áàøëàäû: – Õîçåéèí, íÿ ãÿäÿð éàõ÷û îëñà, ìÿí àíä è÷ÿ áèëÿðÿì êè, áèçèì îõóéàíëàðûí õÿòòè êèìè îëà áèëìÿç. Àíä îëñóí ùÿð èêèìèçè éàðàäàíà, âÿòÿíäÿ ìÿíèì ãàðäàøûìûí áèð îüëó âàð, îëàð 13-14 éàøûíäà. Éÿíè äåéÿñÿí ÷îõ äà äÿðñ îõóéóá? Õåéð. ßââÿë-àõûð éåääè-ñÿêêèç èë ìÿñúèäÿ ýåäèá, “Ýöëöñòàí”ûí àíúàã èêèíúè áàáûíà êèìè ìÿòíèíè îõóéóá. Àììà äè ýÿë õÿòòèíÿ, Àëëàù áàüûøëàñûí, Àëëàù þç úÿëàëû õàòèðèíÿ ñÿíèí äÿ þâëàäûíûí äàüûíû ñÿíÿ ýþñòÿðìÿñèí, éàçûãñàí. Ìóüäóñè Àêîï äèíìÿäè êè, Óñòà Çåéíàë ñþùáÿòè ìöõòÿñÿð åòñèí âÿ èøèíÿ ìÿøüóë îëñóí. Ãóðáàí áèëäè êè, ëÿéÿíäÿêè ýÿú ãóðóéóá, çàé îëóá, íÿðäèáàíà ãàëõûá, ëÿéÿíè éåíäèðèá áàøëàäû ýÿúè ãàøûéûá éåðÿ òþêìÿéÿ âÿ òÿçÿ ýÿú ãàéûðûá ãàëõäû íÿðäèáàíà. Óñòà Çåéíàë ïàïèðîñóí áàøûíû ýÿúÿ áàñûá, úûçûëòû èëÿ êå÷èðäè âÿ áàøëàäû ñóâàìàüû âÿ áó ñþùáÿòè: – Õîçåéèí, íèéÿ ñèçèí ïàäøàùóóç éîõäó? Ìóüäóñè Àêîï úàâàá âåðìÿäè âÿ îòàãäàí ÷ûõäû. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà Ìóüäóñè Àêîï óñòàëàðûí éàíûíà ýÿëèá ýþðäö êè, Óñòà Çåéíàë éåíèá àøàüû. Ãóðáàí ïàð÷ëà ñó òþêöð, óñòà ÿëëÿðèíè éóéóð ëÿéÿíèí è÷èíÿ. Ìóüäóñè Óñòà Çåéíàëäàí ñîðóøäó êè, íèéÿ áÿñ èøëÿìèð? Óñòà úàâàá âåðäè êè, ýöíîðòà íàìàçûíûí âàõòû êå÷èð; áó ñààò ýåäèá íàìàç ãûëûá ýÿëèá èøëÿéÿúÿê. Ñààò éàðûìäàí ñîíðà Óñòà Çåéíàë ÷ûõäû òàõòàíûí öñòöíÿ âÿ Ãóðáàí áàøëàäû ýÿú ãàéûðìàüû. Ìóüäóñè ýþðäö êè, óñòàëàð èøëÿìÿéè áàøëàäûëàð, áóíëàðûí éàíûíà ýÿëìÿéèá, îòóðäó ãàáàã îòàãäà êè, áÿëêÿ Óñòà Çåéíàë ñþùáÿòÿ ìÿøüóë îëìàéûá øèðèí èøëÿñèí. Ìóüäóñè ãÿçåòèí âÿðÿãèíè ýþòöðöá, äÿìèð éîëóí áó òÿðÿôÿ ùÿðÿêÿò åòìÿéèíèí ùåñàáûíû þéðÿíèðäè êè, ýþðñöí îüëó ùàíñû ãàòàðëà ÷ûõà áèëÿð âÿ âÿòÿíÿ íÿ âàõò ýÿëÿ áèëÿð. – Ãóðáàí, ýÿú ãàéûð… – Óñòà Çåéíàëûí áåëÿ ñÿñè ýÿëäè. 143 Ìóüäóñè áåëÿ ùåñàá åäèðäè: äÿìèð éîë ãàòàðû Òèôëèñäÿí ÿýÿð ñöáù ñààò áåøäÿ ÷ûõìûø îëñà, àõøàì éåòèøÿð “Àëìàëû” ìÿíçèëèíÿ. – Ãóðáàí, òÿãëèäèí êèìÿäèð?.. – Óñòà Çåéíàëûí ñÿñè ýÿëäè. Ãóðáàíäàí úàâàá ÷ûõìàäû. Ìóüäóñè ùåñàá åäèð: ñàáàù àõøàì äÿìèð éîë ãàòàðû éåòèøÿð “Ãóðäëàð” ìÿíçèëèíÿ. Áó ùåñàáëà ñàáàù éîõ, áèðè ýöí ñöáù ñààò äîããóçäà ýÿëÿí ìàøûíëà ýþçëÿìÿê îëàð. Óñòà Çåéíàë áåëÿ ñþùáÿò åäèðäè: – Ñèçèí âèëàéÿòèí ìöñÿëìàíëàðû ÿýÿð ìöñÿëìàíà áèð òöê ãÿäÿðè îõøóéóðëàðñà, ìÿíèì àòàìà ëÿíÿò! Ýþðöðñÿí ñèçèí î áèíàìóñ Àüà Ñàäûüû? Êå÷ÿí ùÿôòÿ îëàðäà èøëÿéèðäèì. Ìÿëóíóí äþâëÿòè ùÿääÿí àøûá. Äåéèðÿì, Àüà Ñàäûã, ãàðäàø, áó äþâëÿòè íÿäÿí þòðö úÿì åäèáñÿí? Íèéÿ áèð Êÿðáÿëà çèéàðÿòèíÿ ýåòìèðñÿí? Ùÿéàñûç îüëó ùÿéàñûç îí èêè èìàìà àíä è÷èð êè, ìöìêöí åëèéÿ áèëìèðÿì. Íèéÿ ìöìêöí åëèéÿ áèëìèðñÿí, åé ëÿâÿíä? Íèéÿ áÿñ èìàðÿò ãàéûòäûðìàüû ìöìêöí åëèéèðñÿí? Íèéÿ áÿñ àò ñàõëàìàüû, ìàùûò ÷óõà ýåéìÿéè, ö÷ àðâàä àëìàüû ìöìêöí åëèéèðñÿí? Äàùà ñÿíèí åðìÿíèäÿí íÿéèí àðòûãäûð? Ãÿðÿç, Ãóðáàí, ñèçèí âèëàéÿòèí ìöñÿëìàíëàðû ÷îõ áèãåéðÿòäèëÿð. Ýÿú âåð!.. Ãóðáàí ïèëëÿëÿðè ÷ûõà-÷ûõà áàøëàäû: – Óñòà, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Àüà Ñàäûüûí ùå÷ òàõñûðû éîõäóð. Àüà Ñàäûã íåéëÿñèí? Èìàì þçö ýÿðÿê àäàìû èñòÿéÿ; ÿýÿð èìàì èñòÿìÿñÿ, íÿ úöð çèéàðÿòÿ ýåòìÿê îëàð? Óñòà Çåéíàë ùèðñëè êèìè óúàäàí ñþéëÿäè: – À êèøè, ýåò èøèíÿ ñÿí Àëëàù, àõìàã-àõìàã äàíûøìà! Íåúÿ ýÿðÿê, èìàì èñòèéÿ? ßýÿð àäàìäà èìàì ìÿùÿááÿòè îëìàñà, äÿõè èìàìûí íÿ âåúèíÿ î úöð ìÿëóíó èñòÿñèí? Èìàìà ÷îõ ëàçûìäûð êè, Àüà Ñàäûã êèìè àõìàãëàð îíóí çèéàðÿòèíÿ ýåòäè, éà éîõ? Ãóðáàí ýÿú ëÿéÿíèíè éóõàðû ãàëõûçà-ãàëõûçà áàøëàäû: – Óñòà, ùÿð íÿ äåéèðñÿí äå, àììà èìàì àäàìû èñòÿìÿéèíúÿ çèéàðÿòÿ ýåòìÿê îëìàç. Óñòà Çåéíàë àúûãëû áàõäû Ãóðáàíûí öçöíÿ, òàõòàíûí öñòöíäÿí ÷þìáÿëèá áàøëàäû ïàïèðîñóíó éàíäûðìàüà âÿ ÿë-ãîëóíó àòà-àòà äåäè: – Áàõ, ìÿíè ýþðöðñÿí, áèð êàñûá áÿííÿëÿðèí áèðèéÿì. Áèð ìàëà âÿ áèð õóðúóíäàí ñàâàé þçýÿ áèð ìàë-äþâëÿòèì éîõäó; ÷öíêè ÿââÿëäÿí ìÿí äöíéà ìàëû ôèêðèíäÿ îëìàìûøàì. ×öíêè äöíéà ìàëû äöíéàäà ãàëàúàã. Àëëàù-òààëà þçö ãóðàíè-ìÿúèäèíäÿ áóéóðóá: “Úàùàí, åé áÿðàäÿð, 144 íÿìàíÿä áÿ-êÿñ…”* Àëëàù ñÿíèí äÿ þëÿíëÿðèíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí, ðÿùìÿòëèê àòàì çÿíýàíëû Ùàúû Ùåéäÿð, Çÿíýàíäà ìþòÿáÿð àäàìëàðûí áèðè èäè âÿ þçöíÿ ýþðÿ éàõøû äþâëÿò ãàçàíìûøäû. Åëÿ êè, àòàì âÿôàò åòäè, îíäà ìÿí îí èêè éàøûíäà èäèì. Ìÿíè èñòÿäèëÿð åâëÿíäèðñèíëÿð. Ùàìûäàí àðòûã áó ôèêèðäÿ ÿìèì Êÿðáÿëàéû Ãóëàìÿëè èäè êè, ãûçûíû âåðñèí ìÿíÿ. Ãûçû äà ùÿëÿ áèð àç óøàã èäè. Ýÿë ëÿéÿíè ýþòöð, ýÿú ãàéûð… Ãûçû îëàðäû àëòû, éåääè éàøûíäà; ìÿí äåäèì êè, ÿýÿð ìÿíè äàð àüàúûíäàí àññàíûç äà, ÷ÿùàðäÿù ìÿñóìó** çèéàðÿò åòìÿéèíúÿ åâëÿíìÿíÿì; ÷öíêè ãûç äà ùÿëÿ áèð àç óøàã èäè. Ùÿð÷ÿíä ÿìèìèí çèéàðÿòÿ ýåòìÿéèìÿ áèð ñþçö éîõ èäè; àììà ìÿí ýþðöðäöì êè, ÿìèìèí õàùèøè ÿââÿë ìÿíè åâëÿíäèðìÿê, ñîíðà çèéàðÿòÿ éîëëàìàãäûð. Äåäèì âàëëàùû âÿ áèëëàùû èñòèéèðñèç ìÿíè þëäöðöí, èñòèéèðñèç àú ãîéóí, àíúàã ýåäÿúÿéÿì. Ìóüäóñè Àêîï ýèðäè è÷ÿðè âÿ ýþðäö êè, Óñòà Çåéíàë òàõòàíûí öñòöíäÿ ÷þìáÿëèá ñþùáÿò åäèð. Ìóüäóñè ãàø-ãàáàãëû áàøûíû ãàëõûçäû Óñòà Çåéíàëà òÿðÿô âÿ ùÿð èêè ÿëèíè éóõàðû òóòóá äåäè: – Àé Óñòà Çåéíàë, ñÿí Àëëàù, èøèíÿ ìÿøüóë îë, áÿëêÿ ñàáàù àõøàìà êèìè ãóðòàðàñàí. Éîõñà ñàáàù ãóðòàðìàñàí, ýÿðÿê èøè éàðûì÷ûã ãîéàã, ÷öíêè áèðè ýöí òåçäÿí ãîíàãëàð ýÿëÿúÿê. Óñòà Çåéíàë äóðäó àéàüà âÿ ìàëàíû ýþòöðöá, ÿëèíè âóðäó áÿðêèìèø ýÿúÿ âÿ Ãóðáàíà äåäè: – Ãóðáàí, ýÿú ãàéûð. Âÿ ñîíðà öçöíö ÷þíäÿðäè Ìóüäóñè Àêîïà: – Àé õîçåéèí, àõû ìÿí áàøûìà íÿ äàø ñàëûì? Áó úöð àõìàãëàð àäàìû äÿëè-äèâàíÿ åëÿéèð. Ãîéóðëàð êè, àäàì áàøûíû ñàëûá àøàüû, èøèíÿ ìÿøüóë îëñóí? Ìóüäóñè Àêîï ãàø-ãàáàãëû öçöíö òóòäó Óñòà Çåéíàëà: – Àé ðÿùìÿòëèê îüëàíëàðû, àõû ñèç áóðàéà èøëÿìÿéÿ ýÿëèáñèíèç, éà äàâàéà? Áÿñ ñèç äàâà åëèéÿúÿêñèíèç, èøè êèì ýþðÿúÿê? Óñòà Çåéíàë Ìóüäóñèéÿ òÿðÿô ÷þíöá ÿëèíäÿêè ìàëàíû èêè äÿôÿ þç äþøöíÿ âóðóá äåäè: – Èøè ìÿí ýþðÿúÿéÿì, ìÿí! Öðÿéöâè íèéÿ ñûõûðñàí, õîçåéèí? Úàíûí ñàü îëñóí. Áó íÿ èøäè êè, ìÿí ñàáàùà ãóðòàðà áèëìèéèì? Ìÿí þëìÿìèøÿì êè, ñÿíèí èøèí éàðûì÷ûã ãàëñûí. ßýÿð ìÿí ñÿíèí èøèíè ñàáàù ãóðòàðìàñàì, ìÿí ñÿíäÿí áèð ãÿïèê äÿ èñòÿìèðÿì. ______________ * Òÿðúöìÿñè: Åé ãàðäàø, äöíéà ùå÷ êÿñÿ ãàëìàéàúàã ** ×àùàðäÿù ìÿñóì – ìÿùÿììÿä Ïåéüÿìáÿð, ãûçû Ôàòèìåéè-Çåùðà âÿ îí èêè èìàì 145 – Éàõøû, Óñòà Çåéíàë, òóòàã êè, ñÿí ìÿíäÿí áèð ãÿïèê èñòÿìÿäèí; áÿñ ìÿíèì õåéðèì íÿäè êè, èø éàðûì÷ûã ãàëñûí âÿ ãîíàãëàð ýÿëèá åâè áó øÿêèëäÿ ýþðñöíëÿð? – Ùå÷ öðÿéöâè ñûõìà, õîçåéèí. Àëëàù êÿðèìäè. Öìèäöâè áèð Àëëàùà áàüëà êè, éåðè-ýþéö éîõ éåðäÿí õÿëã åäèáäè. Öðÿéöâè íèéÿ ñûõûðñàí? ßýÿð Àëëàùûí èëòèôàòû îëñà, áåëÿ èø îëìàñûí êè, îí áåëÿ èø îëñóí, áèð äÿãèãÿäÿ ãóðòàððàì; ÿýÿð îëìàñà, äÿõè ìÿíèì ýöíàùûì íÿäè?.. Ãóðáàí, ýÿú âåð. Àõøàìà áèð ñààò ãàëûðäû, óñòàëàð ÿëëÿðèíè éóéóá èøäÿí ÷ûõäûëàð. Ñÿãôèí àëòû ùèññÿäÿí àíúàã áèð ùèññÿñè ãàéðûëìûøäû. Óñòàëàð ýåäÿíäÿ Ìóüäóñè Àêîï îíëàðäàí àíúàã áóíó òÿâÿããÿ åëÿäè êè, ñÿùÿð èøÿ òåç ýÿëñèíëÿð. Óñòà Çåéíàëûí Ìóüäóñèéÿ âåðäèéè úàâàá áó îëäó: – Öðÿéöâè ñûõìà, õîçåéèí, Àëëàù êÿðèìäè. Ñöáù òÿçÿ èøûãëàíûðäû. Óñòà Çåéíàë âÿ Ãóðáàí öç ãîéìóøäóëàð Ìóüäóñè Àêîïóí åâèíÿ èøëÿìÿéÿ âÿ Óñòà Çåéíàë øÿéèðäèíÿ áó ñþçëÿðè äåéèðäè: – Ãóðáàí, ìÿí ãÿñäÿí ñÿíè áó òåçëèêäÿ ÷àüûðäûì. Ãàðäàø, áèð àç òåç ýåäÿê, î êèøèíèí èøèíè ãóðòàðàã; ÷öíêè èøäè, ÿýÿð ãóðòàðìàñàã, õÿúàëÿòëèê ÷ÿêÿðèê. ßââÿëÿí áóäóð êè, êèøèíèí îüëó ýÿëèð, ãîíàüû-çàäû îëàúàã; èêèíúè áóäóð êè, àõû, ñþç âåðìèøèê; êèøè îäóð êè, âåðäèéè ñþçÿ ÿìÿë åëÿñèí. Âÿ áèð äÿ Ùàúû Ðÿñóëäàí äà àéûáäû, î êèøè äÿ âèëàéÿòäÿ þçöíÿ ýþðÿ áèð àäàìäû. Ãóðáàí áèð ñþç ñþéëÿìÿäè âÿ áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà ñîðóøäó: – Éàõ÷û, óñòà, èíäè ñÿí áó èøè ïîäðàòà ýþòöðìöñÿí êè, áó ýöí àõøàìà êèìè ãóðòàðàñàí. Èíäè áåëÿ òóòàã êè, ãóðòàðìàäûí, áÿñ íåúÿ îëàúàã? Ïóëäàí éàíà åðìÿíè áèçè èíúèòìÿéÿ? – À êèøè, ñÿí ùÿçðÿò Àááàñ, áîø-áîø äàíûøìà! Åëÿ ñþç äàíûøûðñàí êè, ïèøìèø òîéóüóí ýöëìÿéè ýÿëèð. Êèøè, íåúÿ ãóðòàðìàñàí? Î íÿ èøäè êè, ãóðòàðìûéàì? – Àõû, àé óñòà, ìÿí äåìèðÿì êè, ãóðòàðìàéàúàãñàí; àíúàã äåéèðÿì êè, èøäè, ãóðòàðìàñàí? – À êèøè, ñÿí Èìàì Ùöñåéí, þçöíö äÿñýàùà ãîéìà. Óñòàëàð éåòèøäèëÿð Ìóüäóñè Àêîïóí åâèíÿ âÿ éàðûì ñààòäàí ñîíðà Óñòà Çåéíàë ÷ûõäû òàõòàíûí öñòöíÿ. Ãóðáàí áàøëàäû ýÿú ãàéûðìàüû âÿ ñþùáÿòè. – Óñòà, áèçèì õîçåéèí éàõøû àäàìà îõøóéóð. Óñòà Çåéíàë ýÿúè ëÿéÿíäÿ ñàü ÿëè èëÿ ýþòöðöá úàâàá âåðäè: 146 – Éàõøû àäàì îëìàüûíà éàõøû àäàìäû, Àëëàù äèíÿ ýÿòèðñèí; àììà íÿ ôàéäà?! – Óñòà, ìÿí áèð øåéÿ ìàò ãàëûðàì. Éàõ÷û, åðìÿíèëÿð áó àøêàðëûãäà çàäû ýþðìöëëÿð? Áóíëàð íèéÿ áÿñ äþíöá ìóñóðìàí îëìóëëàð? Óñòà Çåéíàë ýÿúè ìàëà èëÿ ñÿãôÿ âóðóá äåäè: – Ãóðáàí, áó èøëÿð ùàìûñû ñèððäèð. Áóíëàðû ùå÷ áàøà äöøìÿê îëìàç. Áóíëàð ùàìûñû Àëëàù éàíûíäàäûð; ÷öíêè áåëÿ ôÿðç åëÿ, åðìÿíèëÿðèí ùàìûñû ÷þíöá ìöñÿëìàí îëäó, – îíäà úÿùÿííÿìè Àëëàù êèìäÿí þòðö õÿëã åäèá âÿ êèìè îðà ýþíäÿðÿúÿê? Áó èøëÿðèí ùàìûñûíûí áèð ñÿáÿáè âàð; éîõñà åðìÿíèëÿð ÷îõ éàõ÷û áèëèðëÿð êè, áèçèì ìÿññÿáèìèç îëàðûíêûíäàí éàõ÷ûäû. Õöäàéè-ÿçç âÿ úÿëë*… – Óñòà, ñþçöíö äÿ êÿñèðÿì, ùÿëÿ äåéÿê êè, ìóñóðìàí îëìàñûíëàð. Ìÿí áèëìèðÿì áóíëàð ùÿëÿ íåúÿ äîíóç ÿòèíäÿí èðýÿíìèðëÿð? Óñòà Çåéíàë ìàëàíû ãîéäó òàõòàíûí öñòöíÿ; ÷óáóüó ýþòöðöá áàøëàäû äîëäóðìàüà âÿ àë÷àã ñÿñëÿ äåäè: – Ìÿí äåéèðÿì êè, åðìÿíèëÿð þçëÿðè äÿ ýþðöðëÿð êè, äîíóç ÿòèíäÿ áèð ëÿççÿò éîõäó; àììà áîéóíëàðûíà äöøöá, òà ÿë ÷ÿêÿ áèëìèðëÿð… Íåéëÿñèíëÿð éàçûãëàð? Àäàìûí àäàì õþðÿéè îëàð, ùåéâàíûí äà ùåéâàí õþðÿéè. Âÿ áèð äÿ áóíëàð ùàìûñû Àëëàùäàíäûð. Ýÿë ëÿéÿíè ýþòöð, ýÿú ãàéûð. Ãóðáàí ÷ûõäû íÿðäèáàíà âÿ áàøëàäû: – Áÿëè, ãûë êþðïöäÿí êå÷ÿíäÿäè òàìàøà!.. Óñòà Çåéíàë ÷óáóüóíó òöñòöëÿäèá áàøëàäû: – Ãóðáàí, áèëèðñÿí íÿ âàð? Èøèí ÿñëè, ùàãã éîëó òàíûìàãäàäûð; èíñàí êè, ùàãã éîëó òàïäû, èíñàí êè, õöäàéè-òààëàíûí… Ìóüäóñè Àêîï è÷ÿðè ýèðèá, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç áàõäû Óñòà Çåéíàëûí öçöíÿ. Óñòà Çåéíàë öçöíö Ìóüäóñèéÿ òóòóá ñîðóøäó: – Àé õîçåéèí, ñÿíè àíä âåðèðÿì Èíúèëÿ, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, î çÿùðèìàðäà íÿ ëÿççÿò ýþðöáñöíöç êè, éåéèðñèç? Ìóüäóñè Àêîï ùèðñëÿíèá, èêè ÿëèíè éóõàðû ãàëõûçûá ãàéûìäàí äåäè: – À êèøè, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, ñÿí áóðà ìîëëàëûüà êè, ýÿëìÿìèñÿí? – Õîçåéèí, ãàäàí àëûì, òà íèéÿ ùèðñëÿíèðñÿí? Áèð ñþçäö àüçûìà ýÿëäè ñîðóøäóì. Ãóðáàí, ýÿú ãàéûð! Ìóüäóñè äèíìÿäè. Óñòà Çåéíàë ÷óáóüó òàõòàíûí öñòÿ ãîéóá ýþòöðäö ìàëàíû âÿ áàøëàäû èøëÿìÿéè. _______________ * Àëëàù ÿçèç âÿ úÿëàëëûäûð 147 Ìóüäóñè ÿââÿë èñòÿäè êè, èøè éàðûì÷ûã ãîéóá, óñòàëàðûí ùåñàáûíû êÿñèá, ðÿää åòñèí; àììà þâðÿòè ðàçû îëìàäû âÿ äåäè êè: – Äàùà áóíäàí ñîíðà ùàðàäàí þçýÿ óñòà òàïûëûá ñÿãôè àõøàìà êèìè ãóðòàðà áèëÿúÿê. Äàùà èøè íàòàìàì ãîéìàã îëìàç. Éà ëàçûì èäè òÿìèðÿ ùå÷ áàøëàìàìàã; èíäè êè, áàøëàíûá, – ãóðòàðìàã ëàçûìäûð. ßð âÿ àðâàä ìÿñëÿùÿòè áó éåðÿ ãîéäóëàð êè, Ìóüäóñè Àêîï ýåäèá ùàúû Ðÿñóëà ÿùâàëàòû ñþéëÿñèí êè, ùàúû Ðÿñóë éà þçö ýÿëñèí âÿ éà áèð àäàì ýþíäÿðñèí Óñòà Çåéíàëûí éàíûíà âÿ òÿêèä åòñèí êè, øÿðò îëóíàí ùàããûíäàí áèð ìàíàò äà àðòûã àëûá, Óñòà Çåéíàë àõøàìà êèìè ÿëáÿòòÿ èøèíè òàìàì åòñèí. Ìóüäóñè Àêîï ýåòäè ùàúû Ðÿñóëóí éàíûíà âÿ äÿðäè-äèëèíè îíà ñþéëÿäè. Ùàúû Ðÿñóë çàùèðÿí Óñòà Çåéíàëûí ðÿôòàðûíäàí íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ íàðàçû ãàëûá, îüëóíà äåäè êè, äóðìàéûá ýåòñèí âÿ ôëàí-ôëàí øöäÿéÿ äåñèí êè: “ßýÿð áó ýöí àõøàìà êèìè èøèíè òàìàì åòìÿñÿ, íÿ îíóí ùàããû éåòèøÿúÿê âÿ íÿ äÿ äàùà áóíäàí ñîíðà îíó áèð þçýÿñèíÿ òÿðèô åäÿúÿê”. Ùàúûíûí îüëó éàðûì ñààòäàí ñîíðà ãàéûäûá ýÿëäè âÿ úàâàá ýÿòèðäè êè, Óñòà Çåéíàë àòàñûíûí ãÿáðèíÿ àíä è÷èá êè, ùàúû àüà ùå÷ öðÿéèíè ñûõìàñûí; ÿýÿð Àëëàùûí èëòèìàòû îëñà, áó ýöí àõøàìà êèìè ñÿãôè òàìàì åäÿúÿê âÿ ÿýÿð åòìÿñÿ, áèð ãÿïèê äÿ ùàãã èñòÿìÿéÿúÿê. Ìóüäóñè Àêîï áó ñþçëÿðèí ãàáàüûíäà äàùà áèð ñþç ñþéëÿìÿäè âÿ áàøûíû àøàüû ÿéèá, èñòÿäè äöêàíäàí ÷ûõûá ýåäÿ. Ùàúû Ðÿñóë Ìóüäóñèíè ÷àüûðûá îíà áó ñþçëÿðè äåäè: – Ùàðà ýåäèðñÿí, Ìóüäóñè êèðâÿ? Ýÿë áèð àç ñþùáÿò åëÿ ýþðÿê íÿ âàð, íÿ éîõ? Äàâàäàí-çàääàí íÿ äàíûøûðëàð? Ìóüäóñè äöêàíûí ãàïûñûíäà äóðóá, áèð úàâàá âåðìÿäè âÿ ñààòû ÷ûõàðäûá âÿ úèáèíÿ ãîéóá äåäè: – Ùàúû, ýÿðÿê ýåäÿì áàçàðà, áèð àç èøèì âàð. Åâÿ äÿ ýÿðÿê ýåäÿì, ýþðöì óñòàëàð íÿ ãàéûðûðëàð. – À êèøè, ñÿí ìÿññÿáèí, áîøëà ãîéñóí ýåòñèí. Ìóüäóñè êèðâÿ, ýþðöêöð êè, ìÿíèì ñþçëÿðèìè çàðàôàò ùåñàá åëèéèðñÿí. Ìÿí êè, Óñòà Çåéíàëà ñèôàðèø åëÿäèì, î êè, ìÿíÿ ñþç âåðäè, åëèéÿ áèëìÿç ñþçöíÿ ÿìÿë åëÿìÿñèí. Ëàï àðõàéûí îë âÿ ýÿë îòóð, áèð àç ñþùáÿò åëèéÿê. – Äîüðóñó, ùàúû, ìÿíèì óñòàëàðäàí ýþçöì ñó è÷ìèð, ãîðõóðàì èøè éàðûì÷ûã ãîéàëàð. – Àé Ìóüäóñè, ñÿíè äèíèí, áîø-áîø äàíûøìà, ýÿë îòóð ýþðÿê. Ùàúû Ðÿñóëóí îüëó, Ìóüäóñè Àêîïà áèð ñòóë òÿêëèô åòäè. Ìóüäóñè îòóðäó âÿ ùàúû Ðÿñóë ýåíÿ áàøëàäû àíä è÷èá Ìóüäóñèíè èíàíäûðìàüà êè, 148 Óñòà Çåéíàë ñþçöíöí öñòöíäÿ ìþùêÿì àäàìäûð; Óñòà Çåéíàëû î ÷îõäàí òàíûéûð êè, Óñòà Çåéíàë ìþìèíäèð, Àëëàù áÿíäÿñèäèð, ãåéðÿòëèäèð, ñàäèãäèð, èø ýþðÿíäèð, çèðÿêäèð, àüûëëûäûð, àðòûã äÿðÿúÿäÿ âÿôàëûäûð âÿ èíäèéÿ êèìè áèð äÿôÿ äÿ íàìàçûíû ãÿçàéà ãîéìàéûáäûð. Óñòà Çåéíàë ùàìàí âàõò Ãóðáàíëà áåëÿ ñþùáÿò åäèðäè: – Ãóðáàí, ýþðöðñÿí áó åðìÿíè ìèëëÿòèíè. Èñòèéèðñÿí éöç ìèí äÿôÿ èìàìà, ïåéüÿìáÿðÿ àíä è÷, ãÿñÿì åëÿ, ùå÷ âàõò ñÿíèí ñþçöíÿ èíàíìàéàúàã. Äå êè, àé êàôèð îüëó êàôèð, áóðäà íÿ áèð î ãÿäÿð èø âàð êè, ñÿí ìÿíèì ñþçöìÿ èíàíìàéûá, ùàúû Ðÿñóëó èëòèìàñ÷û ñàëûðñàí? Ýÿë ëÿéÿíè ýþòöð, ýÿú ãàéûð! Ãóðáàí íÿðäèáàíà ãàëõà-ãàëõà áàøëàäû: – Óñòà, áèðèñè Àëëàùû äàíäû, ëàìÿçùÿá îëäó, ùå÷ áèð øåéÿ ãàéûëëûüû îëìàäû, ÷ÿòèíäè îíó èíàíäûðìàã. Ãóðáàí êöïÿíè ýþòöðäö êè, ëÿéÿíÿ ñó òþêöá ýÿú ãàéûðñûí âÿ ýþðäö êè, êöïÿíèí ñóéó ãóðòàðûá âÿ áèð àç äèããÿò åäÿíäÿí ñîíðà ýþðäö êè, ñó àõûá òþêöëöá éåðÿ. Êöïÿíèí î òÿðÿôèíÿ-áó òÿðÿôèíÿ äèããÿòëÿ áàõûá ýþðäö: êöïÿ áèð òÿðÿôäÿí ÷àòëàéûá. Ãóðáàí öçöíö Óñòà Çåéíàëà òóòóá ñîðóøäó: – Óñòà, êöïÿíèç èðÿëèäÿí ÷àòäàã èäè, éà òÿçÿëèêäÿ ñûíûá? Óñòà Çåéíàë úàâàá âåðäè: – Éîõ, áèçèì êöïÿ ñûíûã äåéèë, éîõñà ñÿí ñûíäûðìûñàí? Óñòà Çåéíàë áàøëàäû àøàüû éåíìÿéè âÿ êöïÿíè ÿëèíÿ ýþòöðöá öçöíö òóòäó Ãóðáàíà: – Ãóðáàí, áó êöïÿ áèçèì äåéèë, áèçèìêè êþùíÿäè âÿ áèð àç áóíäàí éåêÿäè. Ãóðáàí áèð àç ôèêèð åäèá ÷ûõäû áàëêîíà âÿ ÿëèíäÿ áèð êöïÿ ýÿòèðäè. Óñòà Çåéíàë ùàìàí êöïÿíè Ãóðáàíûí ÿëèíäÿí àëûá, ìàò-ìàò áàõäû Ãóðáàíûí öçöíÿ âÿ äÿðèí àù ÷ÿêèá äåäè: – Ãóðáàí, Àëëàù ñÿíÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Áó ñþçëÿðè äåéèá, Óñòà Çåéíàë ýåíÿ ìàò-ìàò áàõäû Ãóðáàíûí öçöíÿ. Ãóðáàí äà ùàáåëÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç áàõûðäû Óñòà Çåéíàëûí öçöíÿ. Óñòà Çåéíàë áèð àù ÷ÿêèá äåäè: – Ãóðáàí, Àëëàù ñÿíÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Åðìÿíèíèí êöïÿñèíäÿ ñó ýÿòèðèá ýÿú ãàéûðäûí âÿ äöíéà-àëÿìè ìûðäàð åëÿäèí. Àëëàù ñÿíÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Ãóðáàí äèíìÿéèá ìàò-ìàò áàõûðäû Óñòà Çåéíàëûí öçöíÿ. Óñòà Çåéíàë öçöíö òóðøóäóá èêè äÿôÿ òöïöðäö éåðÿ, áèð äÿôÿ Ãóðáàíûí öçöíÿ âÿ ùÿéÿòÿ ÷ûõûá ýåòäè îòóðäó àðõûí êÿíàðûíäà âÿ áàøëàäû ÿëëÿðèíè éóìàüû 149 âÿ ñîíðà îòàüà ýÿëèá Ãóðáàíà äåäè êè, øåéëÿðè éûüûøäûðñûí. Âÿ àêîøêàíûí è÷èíäÿí ïàëòàðûíû ýþòöðöá, ýåíÿ Ãóðáàíûí öçöíÿ áèð äÿôÿ òöïöðäö âÿ öç ãîéäó ÷ûõûá ýåòìÿéÿ. Ãóðáàí äà êîð-ïåøìàí áàøûíû ñàëäû àøàüû âÿ õóðúóíó ýþòöðöá, äöøäö óñòàíûí äàëûíà. Ìóüäóñèíèí àðâàäû åëÿ áèëäè êè, óñòàëàð ÷þðÿéÿ ÷ûõûðëàð. Ùàìàí äÿãèãÿ ùàúû Ðÿñóë äöêàíäà Ìóüäóñè èëÿ ñþùáÿò åäèðäè âÿ Ìóüäóñèíè èíàíäûðûðäû êè, Óñòà Çåéíàëû î ÷îõäàí òàíûéûð êè, Óñòà Çåéíàë ìþìèíäèð, Àëëàù áÿíäÿñèäèð, ãåéðÿòëèäèð, ñàäèãäèð, èø ýþðÿíäèð, çèðÿêäèð, àüûëëûäûð, íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ âÿôàëûäûð âÿ èíäèéÿ êèìè áèð äÿôÿ äÿ íàìàçûíû ãÿçàéà ãîéìàéûá. *** Áó ýöí àõøàìà êèìè Ìóüäóñè Àêîï, þâðÿòè âÿ êè÷èê îüëó îòàãäà íÿðäèáàíëàðû, òàõòàëàðû âÿ ýÿúè åøèéÿ äàøûéûá, îòàüû òÿìèçëÿìÿéÿ ìÿøüóë îëäóëàð. Ìóüäóñè ùÿðäÿíáèð éàðûì÷ûã ñÿãôÿ áàõûá Óñòà Çåéíàëû éàä åäèðäè. Áó ýöí àõøàìà êèìè Óñòà Çåéíàëûí àðâàäû ÿðèíèí ïàëòàðëàðûíû éóéóá ãóðóòìàüà ìÿøüóë îëäó. Óñòà Çåéíàë ÷ûëïàã îòóðìóøäó åâèíäÿ âÿ ýþçëÿéèðäè êè, ïàëòàðëàðû ãóðóéàíäàí ñîíðà ýåòñèí ùàìàìà âÿ òÿìèçëÿíñèí. Ñöáù ñààò äîããóçäà äÿìèð éîë èëÿ Ìóüäóñè Àêîïóí îüëó ýÿëäè âÿòÿíÿ. Èéóë 1905-úè èë, Òèôëèñ ÈÐÀÍÄÀ ÙÖÐÐÈÉÉßÒ Áèçèì ìÿñúèäèí äàëûíäà, ãàïûíûí ñÿêèñèíäÿ ÿëëè-ÿëëè áåø éàøûíäà áèð êèøè îòóðóá êàñûáëûã åäèð; áóíóí ïåøÿñè áèñàâàä ìöñÿëìàíëàðà âÿ ÷îõ âàõò Èðàí ãÿðèáëÿðèíÿ ìÿêòóá éàçìàãäûð. Áó êèøèíèí àäû Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿíäèð. Ìÿøÿäèíè áóðàäà éàéäà äà ýþðìÿê îëàð, ãûøäà äà, ïàéûçäà äà âÿ áàùàðäà äà. Ýàù âàõò éàé ôÿñëè êö÷ÿ èëÿ êå÷ÿí âàõò ýþðöðñÿí êè, Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí áàøûíû äàéàéûá ñÿêèíèí áóúàüûíà, ìöðýöëÿéèð, éà áèð þçýÿ âàõò êå÷ÿíäÿ ýþðöðñÿí: áèð î òàéëû ÷þìáÿëèá Ìÿøÿäèíèí ãàáàüûíäà âÿ Ìÿ150 øÿäè ýþçëöéö áóðíóíóí öñòÿ êå÷èðäèá, ñîë äèçè öñòÿ ÿëèíèí è÷èíäÿ éàðûì âÿðÿã ÷èðêëè êàüûç òóòóá î áàøûíû éóõàðû ãàëõûçûá, ýþçëöéöí àëòûíäàí êàüûçà áàõûá, ôàðñúà îõóéóð: “Âÿ ñàíèéÿí: ÿýÿð áèçèì âèëàéÿòèí ÿùâàëûíû õÿáÿð àëìàã èñòÿñÿíèç, ëèëëàùöëùÿìä, ñàü âÿ ñàëàìàò ñèçèí þìðöíöçÿ äóàýó âàðûã âÿ þçýÿ áèð íèýàðàíëûüûìûç éîõäóð, ñàâàé ñèçèí àéðûëûüûíûçäàí; õóäàâÿíäè-àëÿì áèð ñÿáÿá ñàëñàéäû êè, ñèçè ìÿí áèð äÿ ýþðÿ èäèì…”. Ãûø ôÿñëè ìÿñúèäèí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ ýþðöðñÿí êè, Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí ÿáàéà áöðöíöá âÿ ãàáàüûíà áèð ìàíüàë ãîéóá, ÿéèëèá àç ãàëûð ìàíüàëû ãóúàãëàñûí. Éà áèð âàõò êå÷ÿíäÿ ýþðöðñÿí áèð ãÿðèáÿ ÷þìáÿëèá Ìÿøÿäèíèí ãàáàüûíäà âÿ ÿëëÿðè èëÿ éàâàø-éàâàø ìàíüàëûí îäëàðûíû äåøèð âÿ Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí ñîë ÿëèíäÿ éàçûëû áèð êàüûç òóòóá, ñàü ÿëèíè ãîëòóüóíà ñîõóá êàüûçû îõóéóð: “Ìÿíäÿí äóà éåòèðÿñèíèç ÿìîüëóì Êÿðáÿëàéû Ãàñûìà, äàéûîüëóì Úÿôÿðÿ, áèáèìÿ, Ñÿêèíÿ õàíûìà, Ýöëñöì ÿìèãûçûìà. Ìÿíäÿí äóà éåòèðèí Ùåéäÿðÿ, Êÿðáÿëàéû ßëèéÿ. Ìÿíäÿí äóà éåòèðèí Ìÿøÿäè Õÿëèëÿ, Ìÿøÿäè Èñêÿíäÿðÿ âÿ Ùöñåéíÿ âÿ Ãóëàìÿëèéÿ âÿ Ìÿøÿäè Çöëôöãàðà âÿ Óñòà Çåéíàëà. Ìÿíäÿí ÷îõ-÷îõ äóà éåòèðèí Ìÿøÿäè Ðöñòÿì ÿìèìÿ âÿ Íÿúÿôÿëèéÿ âÿ Áàéðàìà, Îðóúÿëèéÿ âÿ Ñÿáçÿëèéÿ âÿ Êÿðáÿëàéû Èñìàéûëà âÿ Ìÿùÿììÿäÿ. Âÿ Ìÿùÿììÿäÿ äåýèëÿí êè, ãàðäàøû Ìóðòóçàãóëó ñàü âÿ ñàëàìàòäûð âÿ Èðÿâàíäà Ùàúû Ùÿìèäèí áàüûíäà áàüáàíäûð âÿ áèð àðâàä äà àëûá, óøàüû äà îëóá âÿ ÷îõ÷îõ äóà ýþíäÿðèð âÿ óøàüûí ýþçëÿðè àüðûéûð, àììà øöêöð Àëëàùà, þçö ñàëàìàòäûð âÿ ÷îõ-÷îõ äóà ýþíäÿðèð…”. Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí Èðàí ÿùëèäèð. Îí-îí èêè èë áóíäàí èðÿëè Ìÿøÿäè Èðàÿâàíäà áàøûíà éåääè-ñÿêêèç ìöñÿëìàí óøàüû éûüûá ìöäÿððèñëèê åëÿðäè. Àõûðäà óøàãëàð áèð-áèð áàøëàäûëàð äàüûëìàüà; î ñÿáÿáÿ êè, óøàüûí áèðè äÿðñèíè áèëìÿéÿíäÿ Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí òöïöðöðäö óøàüûí öçöíÿ. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ óøàãëàð ýåäèá àòàëàðûíà øèêàéÿò åëÿäèëÿð, áèð íå÷ÿ äÿôÿ óøàãëàðûí àòàñû ýÿëèá Ìîëëàíûí öçöíÿ òöïöðäö. Àììà áóíëàð ùàìûñû þòöøÿðäè, ÿýÿð óøàãëàð äàüûëìàñà èäèëÿð. Óøàãëàð äàüûëäûëàð. ßââÿëëÿðè Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí êèòàá ñàòàðäû. Èíäè äÿ îíóí ñÿêèñèíèí öñòöíäÿ áèð íå÷ÿ êþùíÿ úèëäëè êèòàáëàð âàð: èêè “Ýöëöñòàí”, äþðä úèëä “Úàìåè-Àááàñ”, áèð úèëä Ãóðàí, èêè úèëä ÷îõ êþùíÿ “Íèñàá”, áèð äÿíÿ úèëäè äàüûëìûø “Òÿðÿññöë” âÿ áèð äÿíÿ òÿçÿ “ßáâàá”. Àììà áó êèòàáëàðäàí áèð èëèí è÷èíäÿ Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí éåääè-ñÿêêèç úèëääÿí àðòûã ñàòà áèëìÿç. 151 Îäóð êè, Ìÿøÿäèíèí ýöçàðàíû êàüûç éàçìàãëà êå÷èð. Ýöí îëìàç êè, ö÷-äþðä ãÿðèá âÿ êÿíäëè ýÿëèá Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿíÿ êàüûç éàçäûðìàñûí. Ùÿð êàüûçûí áèðèíÿ Ìÿøÿäè èêè ãÿïèê, ö÷ ãÿïèê, éà äöøÿíäÿ áèð øàùû àëûð. Êàüûç éàçäûðàí ÷îõ êàñûá îëàíäà áèð ãÿïèéÿ äÿ éàçûð; áó øÿðòëÿ êè, êàüûçû, éàçäûðàí þçö ýÿðÿê àëûá ýÿòèðñèí. Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí; éàõøû ñÿíÿòäèð. Ìöñÿëìàí àëÿìèíäÿ ùå÷ ñÿíÿò î ìÿðòÿáÿäÿ ðÿâàú äåéèë, íÿ ãÿäÿð êè, þçýÿëÿðÿ ìÿêòóá éàçìàã. Àíàäîëó ìÿñúèäëÿðèíèí ãàïûëàðûíäàí êå÷ìÿê ìöìêöí äåéèë; î òÿðÿôèáó òÿðÿôè ìöñÿëìàíëàð òóòóá äîëóøóðëàð áèð âÿ éà èêè ìîëëàíûí áàøûíà êè, êàüûç éàçäûðñûíëàð. Ùàáåëÿ Òåùðàí, Òÿáðèç, Èðÿâàí, Òèôëèñ, Áàêû éà ãåéðèëÿðè. Ýÿíúÿ ìÿñúèäèíèí ãàïûñûíûí ùÿð áèð ñÿêèñèíäÿ áèð Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí êèìè øÿõñ ÿéëÿøèá. Èéèðìè-îòóç àäàì áóíëàðû ÿùàòÿ åäèð êè, êàüûç éàçäûðñûíëàð. Ìÿñúèäÿ ýèðèá-÷ûõìàã ìöìêöí îëìóð. Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí. Àììà áèðúÿ áóðàñû éàõøû äåéèë, êàüûç éàçäûðàíëàðûí ùàìûñû êàñûá àäàìëàð îëóð. Ýþðöðñÿí êè, áèð ôÿãèð ôÿùëÿ ýÿëèð êè: – Ìÿøÿäè ÿìè, ìÿíÿ áèð êàüûç éàç! Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí áóíó åøèòúÿê ñàü ÿëèíè óçàäûð ôÿùëÿíèí ãàáàüûíà âÿ ñîðóøóð: – ×ûõàðò ýþðöì, úèáèíäÿ íÿéèí âàð? Ôÿùëÿ ÿëèíè ñàëûá úèáèíäÿí èêè ãÿïèéè ÷ûõàðäûð. Ìÿøÿäè äåéèð êè: – Áó àçäûð. Ôÿùëÿ àíä è÷èð êè: – Äÿõè ïóëóì éîõäó. Ìÿøÿäè àíä è÷èð êè: – Éàçìàíàì. Àõûðäà ôÿùëÿ ðàçû îëóð êè, ýåäèá áèð ãÿïèê äÿ òàïûá ýÿòèðñèí. Ñîíðà Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí ÿââÿë åéíÿéè òàõûð ýþçöíÿ, ñîíðà ãÿëÿìäàíû à÷ûð, ãÿëÿìäàíûí äÿâàòûíà* áèð ãÿòðÿ ñó òþêöð, ãàìûø ãÿëÿìèí óúóíó áàñûð ñîë ÿëèíèí øÿùàäÿò áàðìàüûíûí óúóíà, ñîíðà áèð âÿðÿã ÷èðêëè ïî÷ò êàüûçûíû êèòàáûí è÷èíäÿí òàïûá éàðûäàí úûðûð, éàðûñûíû ñÿëèãÿ èëÿ ãîéóð êèòàáûí àðàñûíà, éàðûñûíû ãîéóð ñîë äèçèíèí öñòöíÿ, ãÿëÿìè áàòûðûð ìöðÿêêÿáÿ âÿ þç-þçöíÿ áàøëàéûð êàüûçû éàçìàüà. “Ñàùèáà, ãèáëÿýàùà! ßââÿ______________ * Êå÷ìèøäÿ ãàìûø ãÿëÿìëÿ éàçìàã ö÷öí èøëÿíÿí ãàðà ðÿíýëè ìöðÿêêÿá 152 ëÿí âÿ ñàíèéÿí…” Ãÿðÿç õåéèð-äóàíû âÿ àõûðäà “àìèí éà ðÿááöëàëÿìèí” éàçûá öçöíö òóòóð êàüûç éàçäûðàíà âÿ äåéèð: – Èíäè ñþçöíö äå éàçûì. Êàüûç éàçäûðàí äÿðäèíè éàçäûðûá ãóðòàðàíäàí ñîíðà ãÿïèêëÿðè âåðèá Ìÿøÿäè Ìîëëàéà, êàüûçû àëûá ãîéóð ãîëòóã úèáèíÿ êè, ýåäèá ýþðñöí âÿòÿíÿ ýåäÿí âàðìû êè, êàüûçû éîëëàñûí. Ìèëàäè òàðèõèíèí ìèí äîããóç éöç àëòûíúû èëèíäÿ ñåíòéàáð àéûíûí 13äÿ Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí èêè íÿôÿð àäàìà êàüûç éàçûá: áèðèíè Èðàíûí “ßðÿáëÿð” êÿíäèíèí ñàêèíè Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ, î áèðèíè òÿáðèçëè Óñòà Úÿôÿðÿ. Àõ, áàøû áÿëàëû êàüûçëàð! Äöíéà âÿ àëÿìè áèð-áèðèíÿ âóðäóíóç! Êàø ñèçè éàçàíûí áàðìàãëàðû ãóðóéà èäè âÿ ñèçè éàçûá õàëãû áó ãÿäÿð áÿëàëàðà ñàëìàéà èäè! Ãÿðÿç, êå÷ÿê ìÿòëÿá öñòÿ. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè èêè èë éàðûìäûð êè, ãöðáÿòÿ ÷ûõûá àç-÷îõ ÷þðÿê ïóëó ãàçàíñûí âÿ ÿùëö-ÿéàëûíû ñàõëàñûí. ßùëö-ÿéàëû èáàðÿòäèð áèð àíàñûíäàí, áèð àðâàäûíäàí âÿ éåääè-ñÿêêèç éàøûíäà áèð îüëóíäàí. ßââÿëëÿð Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ôÿùëÿëèê åäÿðäè âÿ èêè-ö÷ àéäà áèð ö÷-äþðä ìàíàò õÿðúëèê âÿ àëòû-éåääè àðøûí ÷èò ýþíäÿðÿðäè åâèíÿ. Êå÷ÿí èë åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñû äöøÿíäÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ýåòìèøäè âÿòÿíÿ âÿ áåø-îí ìàíàò ïóë äà àïàðìûøäû. Àììà ñÿêêèç àéäûð êè, åâèíäÿí ÷ûõûá ýÿëèá èíäèéÿäÿê àíúàã áèð äÿôÿ “ßðÿáëÿðÿ” àíàñûíà èêè ìàíàò ýþíäÿðèá êè, åâäÿ õÿðúëèê åëÿñèíëÿð. Èêè äÿôÿ àíàñû âÿ àðâàäû ñèôàðèø åëÿéèáëÿð âÿ èêè äÿôÿ êàüûç ýþíäÿðèáëÿð êè, õÿðúëèêäÿí éàíà êîðëóãëàðû âàð âÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèäÿí áèð àç ïóë èñòÿéèáëÿð. Áó ñèôàðèøëÿðèí âÿ êàüûçûí úàâàáûíäà Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè áèð äÿôÿ êàüûç ýþíäÿðèá âÿ áèð äÿôÿ äÿ ñèôàðèø åëÿéèá êè, áóðàëàð øóëóãäóð âÿ èø-çàä î ãÿäÿð éîõäóð; áèð àç ñÿáð åëÿñèíëÿð, èíøàëëàù, àðà ñàêèòëÿøÿíäÿí ñîíðà åâÿ õÿðúëèê ýþíäÿðÿð. Áó âèëàéÿòèí øóëóã îëìàüûíû Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äöç éàçûðäû, ÷öíêè äîüðóäàí áóðàëàð øóëóã èäè. Àììà îðàñûíû éàëàíäàí éàçûðäû êè, èø-çàä î ãÿäÿð éîõäóð; ýöí îëìàçäû êè, Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ôÿùëÿëèêäÿí äþðä àááàñû, áèð ìàíàò ãàçàíìàñûí âÿ áóíó äà äåìÿê îëìàç êè, Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ÿùëö-ÿéàëûíû èñòÿìèðäè. ×îõ ñÿé åäèðäè êè, ïóë ýþíäÿðñèí; àììà ýþíäÿðÿ áèëìèðäè. Íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðäè ýþíäÿðñèí, áèðäÿí ýþðöðäö êè, úèáèíäÿ ïóë éîõäóð. Áèð íå÷ÿ ýöí êå÷èðäè, þç-þçöíÿ äåéèðäè êè: “èíøàëëàù, áó ýöí âÿòÿíÿ ýåäÿí àäàì òàïàðàì âÿ ùå÷ îëìà153 ñà, èêè ìàíàò åâÿ ýþíäÿðÿðÿì”. Àììà àõûðäà ýåíÿ ýþíäÿðÿ áèëìèðäè. Îíäàí þòðö ýþíäÿðÿ áèëìèðäè êè, õÿðúè ÷îõ èäè âÿ õÿðúè äÿ îíäàí þòðö ÷îõ èäè êè, Àëëàùûí èçíè èëÿ, ïåéüÿìáÿðèí øÿðèÿòè èëÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè áóðàäà áèð äóë àðâàä ñèüÿ åëÿìèøäè. Ùÿìèí àðâàä Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíèí éîëäàøû áèð ôÿùëÿíèí áàúûñû èäè. ßââÿëëÿð áó àðâàä Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíèí ïàëòàðûíû éóéàðäû. Áèð äÿôÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíè éîëäàøû åâëÿðèíÿ ãîíàã àïàðìûøäû. Íÿ òþâð äöøäö êè, Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè àðâàäûí ãû÷ëàðûíû ýþðöá õîøëàäû âÿ àõûðäà äà êè, àëäû. Ãàáàãúà Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè “Àñëàí êàðâàíñàðàñû”íûí áèð ùèúðÿñèíäÿ ãàëûðäû âÿ äàíûøìûøäû òÿçÿ àðâàäûíà àéäà áèðúÿ ìàíàò õÿðúëèê âåðñèí. Àììà ñîíðà àðâàäû áèð àç äà àðòûã õîøëàéûá êþ÷äö àðâàäûí åâèíÿ. Àðâàäûí àäû Ïÿðèíèñÿ èäè. *** Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ãà÷àðàã åâÿ ýÿëèá òÿçÿ àðâàäûíà äåäè: – Àé ãûç, Ïÿðèíèñÿ, ìóøòóëóüóìó âåð! Ïÿðèíèñÿ òÿÿúúöáëö ñîðóøäó: – Íÿ îëóá? Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äöáàðÿ äåäè: – Ìóøòóëóüóìó âåð! Ïÿðèíèñÿ ýåíÿ ñîðóøäó: – Íÿ îëóá? Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ýåíÿ äåäè: – Ìóøòóëóüóìó âåðìÿñÿí, äåìèéÿúÿéÿì. Ïÿðèíèñÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ éàõûíëàøûá éàïûøäû ÿëëÿðèíäÿí âÿ ýåíÿ ñîðóøäó: – Ñÿí Àëëàù, äå ýþðöì íÿ îëóá? Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ýåíÿ äåäè: – Âàëëàù, ìóøòóëóüóìó âåðìÿñÿí, äåìèéÿúÿéÿì. – Éàõøû, ìóøòóëóüóí áîðú îëñóí, äå ýþðöì íÿ îëóá? Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äåäè: – Áèçèì Èðàíà ùöððèééÿò âåðèëèá. Ïÿðèíèñÿ áèð ãÿäÿð äàéàíûá ñîðóøäó: – Íÿ âåðèëèá? – Àé ãûç, ùöððèééÿò äÿ!.. Èíäèéÿ êèìè áóíó äà áèëìèðñÿí? 154 Ïÿðèíèñÿ ýåíÿ áèð ãÿäÿð äàéàíûá âÿ áèð àç òÿÿúúöáëö ñîðóøäó: – Ùöððèééÿò íÿäè? Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè àðâàäûí ÿëëÿðèíè þçöíäÿí êÿíàð åëÿéÿåëÿéÿ áàøûíû ñîë òÿðÿôÿ ÷þíäÿðäè âÿ áèð úöð íàðàçû îëàí êèìè úàâàá âåðäè: – Àé ðÿùìÿòëèéèí ãûçû, èíäè àõû ìÿí ñÿíÿ íÿ äåéèì, íåúÿ ñÿíè áàøà ñàëûì? Èíäè äöíéà-àëÿì áèëèð êè, Èðàíà ùöððèééÿò âåðèëèá. Èíäè êö÷ÿäÿ óøàãëàð äà áèëèðëÿð êè, Èðàíà ùöððèééÿò âåðèëèá. Áó ýöí ùÿìøÿðèëÿðèí ùàìûñûíû ãîíñóð* ÷àüûðìûøäû ìÿñúèäÿ, ïàäøàùà äóà åëÿéèðäèëÿð êè, Èðàíà ùöððèééÿò âåðèá. Ìÿí äÿ ýåòìèøäèì ìÿñúèäÿ. Î ãÿäÿð àäàì âàðäû êè, èéíÿ ñàëìàüà éåð éîõ èäè. Êÿðáÿëàéû Ùÿñÿíãóëó äà îðàäà èäè. Ùÿìøÿðèëÿð î ãÿäÿð ñåâèíèðäèëÿð êè! Äîüðóäàí äà èíäèéÿ êèìè áèç éàçûã ùÿìøÿðèëÿð ÷îõ ãàðà ýöí ÷ÿêìèøèê. Ôÿùëÿëèê åëÿìÿêäÿí úàíûìûç ÷ûõäû. Àììà ýþðöðñÿí, Óðñåòäÿ ùå÷ ôÿùëÿ éîõäó, ùàìûñû éàçûã ùÿìøÿðèäè. Ïÿðèíèñÿ, Àëëàù ãîéñà, áóíäàí ñîíðà ïóëóìóç ÷îõ îëàð. Åëÿ ùà äåéèðäèí êè, ìÿíÿ óðóñ ìÿõìÿðèíäÿí áèð àðõàëûã àë. Èíäè, âàëëàù, áóíäàí ñîíðà àëàðàì! Àõû þçöí ýþðöðäöí êè, ïóëóì ýþðìöðäö; àììà, Àëëàù ãîéñà, áóíäàí ñîíðà ïóëóì ÷îõ îëàð. Êàáëà Èìàìÿëè, Êàáëà Íîðóç, Ãàñûìÿëè, Îðóú, Ìÿøÿäè Áàéðàì î ãÿäÿð ñåâèíäèëÿð êè, àç ãàëûðäûëàð áþðêëÿðèíè ýþéÿ àòàëàð. Ãîíñóð, äåéèëëÿð, ñàáàù ùÿìøÿðèëÿðèí ùàìûñûíû ÷àüûðàúàã, ùöððèééÿò ïàéëûéàúàã. Àé úàí, àé úàí!.. Ñàü îëñóí áèçèì ïàäøàùûìûç, àé úàí!.. Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ÷ûòìûã ÷àëûá îéíàéûðäû. Ïÿðèíèñÿ ñåâèíúÿê ýåíÿ ýåäèá éàïûøäû ÿðèíèí ÿëëÿðèíäÿí. Ñàáàù îëäó. Àõøàì âàõòû Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ýÿëäè åâÿ âÿ è÷ÿðè ýèðÿí êèìè Ïÿðèíèñÿéÿ äåäè: – Ïÿðèíèñÿ, áàëàì, ãîíñóð áèçÿ ùå÷ çàä ïàéëàìàäû, äåäè ñèçèí ùöððèééÿò ïàéûíûçû Èðàíäà þç âÿòÿíèíèçäÿ ïàéëûéàúàãëàð. Áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà Ïÿðèíèñÿ ãàø-ãàáàüûíû òþêäö âÿ áèð àç äèíìÿéèá àõûðäà ÿðèíÿ äåäè: – Éàëàí äåéèðñÿí. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè áàøëàäû àíä è÷ÿ-è÷ÿ àðâàäûíû èíàíäûðìàüà: – Éàëàí äåéèðÿì àòàìà íÿùëÿò! Ãîíñóð áèçÿ ùå÷ çàä ïàéëàìàäû. – Éàëàí äåéèðñÿí. – Âàëëàù, ùå÷ çàä ïàéëàìàäû. ______________ * Êîíñóë 155 – Ñþç éîõ, ïàéëàìàç. Ìÿíèì áàõòûì ùàðàäà èäè êè, ïàéëàñûí. Áóðàäà ïàéëàìàäû êè, Èðàíäà âÿòÿíèíèçäÿ ïàéëàñûí, éåòèøñèí î êàôòàð àðâàäûíà. Ìÿíèì áàõòûì ùàðàäà èäè êè, áóðàäà ïàéëàñûí. Áèð ãÿäÿð þç áàõòûíäàí øèêàéÿò åäÿíäÿí ñîíðà Ïÿðèíèñÿ àúûãëû ÿðèíÿ äåäè: – Áàõ, Êàáëà Ìÿììÿäÿëè, ìÿí îíó-áóíó áèëìÿíÿì, ùÿéÿ ìÿí ñÿíÿ àðâàäàì, ýÿðÿê úàíûí ÷ûõñûí, àðâàäûíû ñàõëàéàñàí. Èíäè èêè àéäûð ìÿí ñÿíäÿí áèð ìÿõìÿð àðõàëûã èñòÿéèðÿì. Àëìûðñàí êè, êàñûáàì, ïóëóì éîõäó. Èíäè äÿ áàøëàìûñàí êè, ìÿíèì ïàéûìû ãîíñóð âåðìÿäè, âÿòÿíäÿ âåðÿúÿêëÿð. Ìÿí ùå÷ âÿäÿ äþçÿ áèëìÿíÿì êè, ìÿíèì ãèñìÿòèìè î êàôòàð àðâàäûí àëûá éåñèí. Éà ùåëÿ áó ýöí ýåò, êàüûçû éàçäûð êè, ñÿíèí ïàéûíû éîëëàñûíëàð áóðà, þçöíÿ, î êàôòàðà âåðìÿñèíëÿð; éà êè, ìÿí áèëìèðÿì íåéëÿðÿì. Áó ñþçëÿðèí úàâàáûíäà Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äåäè: – Àé àðâàä, ñÿí Àëëàù áîø-áîø äàíûøìà. Âÿòÿíäÿ ùÿð íÿ ïàéëàñàëàð, âåðÿúÿêëÿð àíàìà. Àíàì ùå÷ îëìàç êè, ìÿíèì ïàéûìû þçöìÿ ýþíäÿðìÿñèí. Âàëëàù, ýþíäÿðÿð, àíàì ìÿíè ÷îõ èñòÿéèð. Öðÿéèíè ñûõìà, äóð áèð òèêÿ ÷þðÿê ýÿòèð éåéÿê. Ïÿðèíèñÿ ÷þðÿê ýÿòèðèá ãîéäó ÿðèíèí ãàáàüûíà, àììà þçö ýåäèá îòóðäó áóúàãäà. Àõûðäà Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè àíä è÷äè êè, ñàáàù îëúàã ýåäèá âÿòÿíÿ êàüûç éàçäûðàð êè, îíóí ïàéûíû ýþíäÿðñèíëÿð áóðàäà þçöíÿ éåòèøñèí. Ïÿðèíèñÿ áèð àç ñàêèò îëäó. Ñöáù òåçäÿí Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ÷ûõäû êö÷ÿéÿ âÿ áèëìÿçäè íÿ åëÿñèí. Áèð òÿðÿôäÿí Ïÿðèíèñÿäÿí ÷îõ ãîðõóðäó âÿ ùå÷ þçö äÿ áèëìèðäè êè, íÿéÿ ãîðõóðäó. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ âÿòÿíäÿêè àðâàäû Òöêÿçáàíäàí äà ãîðõóðäó êè; ãîðõóðäó êè, êàüûç éàçäûðûá ýþíäÿðñÿ, âÿòÿíäÿ Òöêÿçáàí äóéà êè, ÿðè ïàéûíû òÿçÿ àðâàääàí þòðö èñòÿéèð. Áóðàäà åâëÿíìÿéèíè Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè áÿðê ýèçëÿäèðäè. Îíäàí þòðö êè, âÿòÿíäÿí ýÿëÿíäÿ Òöêÿçáàíûí ãàðäàøëàðû îíó ãîðõóòìóøäóëàð êè, ÿýÿð ãöðáÿòäÿ åâëÿíñÿ, ýÿëèá áóðàäà îíóí áàøûíû éàðàðëàð. Òöêÿçáàí äà àíä è÷ìèøäè êè, ÿýÿð Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ãöðáÿòäÿ åâëÿíñÿ, áàøûà÷ûã, àéàãéàëûí ýÿëèá òÿçÿ àðâàäûíûí ñà÷ëàðûíû éîëàð. Áó èøëÿðè ôèêèð åëÿéÿ-åëÿéÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ýÿëèá éåòèøäè ìÿñúèäèí ãàïûñûíà. Î âÿäÿ Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí òÿáðèçëè Óñòà Úÿôÿðÿ êàüûç éàçûá òÿçÿ ãóðòàðìûøäû. Óñòà Úÿôÿðèí êàüûçû áó ìÿçìóíäà èäè: 156 “ßââÿëÿí… ñàëàì-äóà… âÿ ñàíèéÿí… Àìèí éà ðÿááöëàëÿìèí. Åé ìÿíèì èñòÿêëè àíàì, íå÷ÿ ìöääÿòäèð êè, ýÿëèá ãöðáÿòäÿ èøëÿéèðÿì, ùå÷ ñÿíè éàäûìäàí ÷ûõàðìûðàì. Àììà, àé àíà, âàëëàù ìÿíäÿí èíúèìÿ êè, ñÿíÿ õÿðúëèê ýþíäÿðìèðÿì. Ùà èñòÿéèðÿì ýþíäÿðÿì, àììà âàëëàù, áèëìèðñÿí áóðàëàð íåúÿ áàùàëûãäûð. Ýþðöðñÿí, ÿââÿëëÿðè ìÿí òÿê úàíûìà ãàëûðäûì, î âÿäÿ õÿðúèì àç îëóðäó, ùÿðäÿíáèð ñÿíÿ áèð-èêè ìàíàò ýþíäÿðèðäèì. Àììà, ñþç éîõ, Àëëàù þçö áóéóðóá êè, ìöñÿëìàí áÿíäÿëÿðèí òÿê ãàëìàüû éàõøû äåéèë âÿ Àëëàùûí áóéóðìàüûíà ýþðÿ íåúÿ äÿ êè, ìÿñÿëÿí, ìîëëàëàð ùÿìèøÿ âÿç åëÿéÿíäÿ áèçÿ äåéèáëÿð êè, ìöñÿëìàí÷ûëûãäà òÿê ãàëìàã éàõøû äåéèë, îäóð êè, ìÿñÿëÿí, ñÿíäÿí äÿ àéûá îëìàñûí, Àëëàùûí èçíè èëÿ âÿ ïåéüÿìáÿðèí øÿðèÿòè èëÿ áóðàäà ñÿíäÿí äÿ àéûá îëìàñûí áèð àðâàä ñèüÿ åëÿìèøÿì. Ýåíÿ íåúÿ îëñà àðâàääûð, õÿðúè-çàäû îëàúàã. Âàëëàù, ãàçàíäûüûì àíúàã åâèìèçèí õÿðúèíè ýþðöð, äÿõè î ãÿäÿð ãàëìûð êè, ñÿíÿ äÿ ýþíäÿðÿì âÿ áèð äÿ ìÿíèì ÿâÿçèìäÿí áèçèì îüëàíûí öçöíäÿí þï âÿ áèð äÿ úÿìè ãîùóì-ÿãðÿáàéà äóà éåòèð”. *** Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí ùÿìèí êàüûçû òÿçÿ ãóðòàðìûøäû êè, Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè éàâûãëàøûá ñàëàì âåðäè âÿ öçöíö ìîëëàéà òóòóá äåäè: – Ìîëëà ÿìè, ìÿíÿ äÿ áèð êàüûç éàç! Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí, Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ äåäè: – Áàø öñòÿ, – âÿ Óñòà Úÿôÿðÿ äåäè êè: – Ýþòöð ãÿëÿìè êàüûçà ãîë ãîé. – Óñòà Úÿôÿð ìîëëàéà úàâàá âåðäè êè: – Ãîé êàüûç ãóðóñóí, ìÿí ýåäèì ïàêåò àëûì ýÿòèðèì, ñîíðà ãîë ãîéàðàì. Óñòà Úÿôÿð äóðóá ýåòäè. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ÷þìáÿëäè ìîëëàíûí ãàáàüûíà âÿ Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí, Óñòà Úÿôÿð éàçäûüû êàüûçû ãîéäó ýöíöí ãàáàüûíà, êèòàáûí è÷èíäÿí áèð âÿðÿã ÷èðêëè ïî÷ò êàüûçû ÷ûõàðäû âÿ ñîíðà ñàü ÿëèíè Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ óçàäûá äåäè: – ×ûõàð ýþðöì, ìÿíÿ íÿ âåðÿúÿêñÿí? Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè éàâàø-éàâàø ñàü ÿëèíè óçàòäû úèáèíÿ âÿ ö÷ äÿíÿ òÿê ãÿïèê ãîéäó ìîëëàíûí ãàáàüûíà. Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí ïóëëàðû ýþòöðöá, ÿââÿë òóòäó ýöíöí ãàáàüûíà, ñîíðà ñàëäû úèáèíÿ, ñîë äèçèíè ãàëõûçäû éóõàðû, êàüûçû ñîë ÿëèíèí è÷èíäÿ ãîéäó äèçèíèí öñòÿ. Ãÿëÿìè áàòûðäû ìöðÿêêÿáÿ âÿ áàøëàäû éàçìàüà: “ßââÿëÿí… ñàëàì âÿ äóà…âÿ ñàíèéÿí…Àìèí éà ðÿááöëàëÿìèí…” Áóíó éàçàíäàí ñîíðà öçöíö òóòäó Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ: 157 – Äå ýþðöì ñþçöí íÿäè? Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè áèð þñêöðöá áàøëàäû: – Ìîëëà ÿìè, ñÿíèí éàíûíäà ãàëñûí, ìÿñÿëÿí…– Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí èñòÿäè éàçñûí, Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè òåç ÿëèíè óçàäûá éàïûøäû ãÿëÿìäÿí: – Éîõ, éîõ, éàçìà. Ùÿëÿ ãóëàã àñ! Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí ãÿëÿìè ÷ÿêäè âÿ áàøëàäû ãóëàã àñìàüà. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äåäè: – Ìÿñÿëÿí: éàçýèëÿí, àé àíà, äåéèðëÿð Èðàíà ùöððèééÿò âåðèáëÿð. Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí áàøëàäû éàçìàüà: “Àé àíà, Èðàíà ùöððèééÿò âåðèáëÿð”. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äåäè: – Éàç äöíÿí ãîíñóð áèçÿ õÿáÿð âåðäè êè, áèçèì ïàéûìûçû âÿòÿíäÿ ïàéëàéàúàãëàð. – Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí áó ñþçëÿðè äÿ éàçäû. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äåäè: – Éàç èíäè, àé àíà, ìÿí, âàëëàù, ùå÷ çàä èñòÿìèðÿì. Àììà àéûá îëìàñûí… ãîé ýþðöì íåúÿ éàçàã? Ìîëëà ÿìè ñÿíäÿí äÿ àéûá îëìàñûí, áèçèì åâ àäàìû, àéûá îëìàñûí… Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí èñòÿäè éàçà, ýåíÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ÿëèíè àòäû ãÿëÿìÿ âÿ ÷ûüûðäû: – Éîõ, éîõ, íÿ ãàéûðûðñàí? Ñÿí èìàì, îíó éàçìà, éàçìà. Áèëìÿçñÿí ìÿíèì ñþçëÿðèìèí ùàìûñûíû éàçàðñàí ùà! Éîõ, éîõ áàøûíà äþíöì, à ìîëëà, ìÿíè õàíÿõÿðàá åëÿðñÿí… Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí ãÿëÿìè êàüûçäàí ÷ÿêèá, áàøëàäû ãóëàã àñìàüà. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè áàøëàäû: – Éàç ìÿíèì ïàéûìà ùÿð íÿ äöøñÿ, ýþíäÿð ìÿíèì þçöìÿ… Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí áó ñþçëÿðè éàçäû. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè áàøëàäû: – Ùÿð÷ÿíä ìÿí áèëìèðÿì íÿ ãÿäÿð äöøÿúÿê. Åëÿ òóòàã êè, àç äà äöøñÿ ýþíäÿð. ×öíêè äîüðóäàí, à ìîëëà, ìÿí ùå÷ áó ñþçëÿðè àüçûìà àëûá äàíûøìàçäûì, àììà áó àðâàäëàðûí þùäÿñèíäÿí ìÿýÿð ýÿëìÿêìè îëóð?.. Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí èñòÿäè éàçà. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè òåç ÿëèíè óçàäûá éàïûøäû ãÿëÿìäÿí âÿ ÷ûüûðäû: – Éîõ, éîõ, ñÿí Àëëàù, éàçìà. Àðâàä ñþçö éàçìà. Áèðäÿí áèëìÿçñÿí éàçàðñàí, àðâàä àëìûøàì… Åëÿ áèðúÿ îíó éàç êè, ïàéûìû ýþíäÿðñèíëÿð. Âÿññÿëàì. Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí áóíó äà éàçäû. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äåäè: 158 – Âÿññÿëàì. Áèð äÿ éàç ìÿíèì ÿâÿçèìäÿí áèçèì îüëàíûí öçöíäÿí þï âÿ àéûá îëìàñûí, åâ àäàìûíûí êåôè íåúÿäè âÿ ùàìû ãîùóì-ÿãðÿáàéà äóà ýþíäÿðèðÿì. Âÿññÿëàì. Äè èíäè áóëàðû äà éàç, âÿññÿëàì. – Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí áó ñþçëÿðè äÿ éàçäû. Àõûðäà Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè òÿâÿããÿ åëÿäè êè, éàçäûüûíû áèð äÿôÿ îõóñóí. Ìîëëà áàøëàäû éàçäûüûíû îõóìàüà. “ßââÿëÿí ñàëàì-äóà… âÿ ñàíèéÿí…Éà ðÿááöë-àëÿìèí…Àé àíà, äåéèðëÿð Èðàíà ùöððèééÿò âåðèáëÿð. Äöíÿí ãîíñóð áèçÿ õÿáÿð âåðäè êè, áèçèì ïàéûìûçû âÿòÿíäÿ ïàéëàéàúàãëàð. Èíäè, àé àíà, ìÿíèì ïàéûìà ùÿð íÿ äöøñÿ, ýþíäÿð âÿ áèð äÿ ìÿíèì ÿâÿçèìäÿí áèçèì îüëàíûí öçöíäÿí þï âÿ àéûá îëìàñûí, åâ àäàìûíûí êåôè íåúÿäè âÿ ùàìû ãîùóì-ÿãðÿáàéà äóà ýþíäÿðèðÿì. Âÿññÿëàì”. Êàüûçû îõóéóá ãóðòàðàíäàí ñîíðà Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí áó êàüûçû äà ãîéäó Óñòà Úÿôÿðèí êàüûçûíûí éàíûíà, ýöíöí ãàáàüûíà. Áó ùåéíäÿ Óñòà Úÿôÿð ÿëèíäÿ áèð ÷èðêëè ïàêåò ýÿëäè, Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí Óñòà Úÿôÿðèí êàüûçûíû âÿ ãÿëÿìè âåðäè êè, ãîë ãîéñóí. Óñòà Úÿôÿðèí ýþçö ñàòàøäû Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ éàçûëàí êàüûçà âÿ ÿéèëèá ùàìàí êàüûçà äèããÿòëÿ áàõûá äåäè êè: – Àé Ìÿøÿäè Ìîëëà ÿìè, þç àðàìûçäû, àììà áó êèøèíèí êàüûçûíû ìÿíèì êàüûçûìäàí éàõøû éàçìûñàí? Áàõ ìÿíèì êàüûçûìûí õÿòòè î ãÿäÿð ýþçÿë äåéèë, àììà î êàüûçûí õÿòòèíÿ áàõ… Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Óñòà Úÿôÿð Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíèí êàüûçûíû ÿëèíÿ ýþòöðöá áàøëàäû èêèñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ òóòóøäóðìàüà. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äÿ áàøûíû óçàäûá ÿââÿë þç êàüûçûíà áàõäû, ñîíðà Óñòà Úÿôÿðèí êàüûçûíà áàõäû âÿ áèð ñþç äåìÿäè. Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí áó êàüûçëàðû ÿëèíÿ àëûá, ùÿð èêèñèíÿ åéíÿéèíèí àëòûíäàí äèããÿòëÿ áàõà-áàõà äåäè: – Ïÿù-ïÿù… Àôÿðèí áåëÿ õÿòòÿ, áèð-áèðèíäÿí ýþçÿëäè. Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ éàçäûüû êàüûçû ñÿùâÿí âåðäè Óñòà Úÿôÿðÿ, Óñòà Úÿôÿðÿ éàçäûüû êàüûçû ãîéäó ýöíöí ãàáàüûíà. Óñòà Úÿôÿð áèëìÿéÿ-áèëìÿéÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíèí êàüûçûíû ìîëëàäàí àëäû, ãÿëÿìè ýþòöðäö, êàüûçû ãîéäó ñîë äèçèíèí öñòÿ âÿ ùûããàíà-ùûããàíà, êÿùèëäÿéÿ-êÿùèëäÿéÿ îí äÿãèãÿíèí ìöääÿòèíäÿ éàìàí-éàõøû àäûíû éàçäû, ñîíðà éàçäûüû éåðÿ áèð ÷èìäèê òîðïàã òþêöá ïàêåòè ãîéäó ãîëòóüóíà âÿ àéàüà äóðóá, “õóäàùàôèç” äåéèá ýåòäè. 159 Óñòà Úÿôÿð óçàãëàøàíäàí ñîíðà Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ äÿ äåäè êè, ýåäèá ïàêåò àëûá ýÿòèðñèí. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíèí ôèêðè áó èäè êè, êàüûçû ïàêåòÿ ãîéìàìûø àïàðñûí ÿââÿë Ïÿðèíèñÿéÿ ýþñòÿðñèí, ñîíðà ãîéñóí ïàêåòÿ. Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí Óñòà Úÿôÿðÿ éàçäûüû êàüûçû äþðä ãàò áöêöá âåðäè Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ âÿ äåäè êè: – Ñîíðà íÿ âàõò ïàêåòèíè ýÿòèðñÿí, öñòöíö éàçàðàì. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè êàüûçû ýþòöðäö ÿëèíÿ âÿ ãÿëÿìè àëûá ùûããàíà-ùûããàíà áèð áåëÿ úûçìà-ãàðà ÷ÿêäè: Ìÿììÿä ÿëÿä. Ýóéà êè: Ìÿììÿäÿëè. Ñîíðà äþðä ãàò áöêöá ãîéäó ãîëòóã úèáèíÿ âÿ äóðäó ýåòäè. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ýÿëäè åâèíÿ, êàüûçû ãîëòóã úèáèíäÿí ÷ûõàðûá óçàòäû àðâàäûíà âÿ äåäè: – Áàõ, Ïÿðèíèñÿ, ýåäèá êàüûç éàçäûðäûì, ýþíäÿðÿúÿéÿì àíàìà. Éàçìûøàì êè, ìÿíèì ùöððèééÿò ïàéûìû ýþíäÿðñèíëÿð. Ùÿéÿ èíàíûðñàí, ùå÷; èíàíìûðñàí, àë àïàð êàüûçû ùÿð êÿñÿ èñòÿéèðñÿí îõóò, ýþð áåëÿäè, éà éîõ. Ïÿðèíèñÿ êàüûçû àëäû ÿëèíÿ, î òÿðÿôèíÿ áàõäû, áó òÿðÿôèíÿ áàõäû, ñîíðà áöêöá ãîéäó òàõ÷àéà. Àõøàì âàõòû àðâàä êàüûçû ýþòöðöá ãîéäó ãîëòóüóíà âÿ ýåòäè ãàðäàøû Êÿðáÿëàéû Ðçàíûí åâèíÿ. Êàüûçû ÷ûõàðòäû âåðäè ãàðäàøûíà âÿ äåäè: – Äàäàø, ñÿí Àëëàù áó êàüûçû àïàð âåð áèð àäàì îõóñóí, ýþðÿê áóðàäà íÿ éàçûëûá? Êÿðáÿëàéû Ðçà ÿââÿë êàüûçûí ÿùâàëàòûíû áàúûñûíäàí ñîðóøäó âÿ áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøèá äåäè: – Àé ãûç, Ïÿðèíèñÿ, ñÿíèí ùå÷ àüëûí éîõ èìèø. Ïÿðèíèñÿ ñîðóøäó: – Íèéÿ, äàäàø? Ãàðäàøû úàâàá âåðäè: – Àé àõìàã, áèð ôèêèð åëÿ ýþð Èðàííàí äà áóðà ùöððèééÿò ýÿëÿð? Ïÿðèíèñÿ äåäè: – Àé äàäàø, ñÿí íèéÿ åëÿ ñþç äàíûøûðñàí? Èðàí íÿ óçàã éåðäè êè, ýÿëìÿñèí? “ßðÿáëÿð” êÿíäè îäóð à… Àðàçûí ãûðàüûíäàäû. Íÿ áèð óçàã éîëäó êè? Áóðäàí îðà ö÷-äþðä ýöíëöê éîëäó. – Éàõøû äåéèðñÿí, Ïÿðèíèñÿ, “ßðÿáëÿð” ÷îõ óçàã éåð äåéèë. Àììà àõû Èðàííàí áóðà ùöððèééÿò ýÿëÿð? Ïÿðèíèñÿ áèð àç àúûãëû êèìè äåäè: 160 – Àé äàäàø, ñÿí íèéÿ åëÿ ñþç äàíûøûðñàí? Èðàí íÿ óçàã éåðäè ýÿëìèéÿ? Ñÿí åëÿ ìÿíèì ùÿð ñþçöìö àõìàã ùåñàá åëÿéèðñÿí. Îõóòìóðñàí, âåð ìÿíÿ êàüûçû, ìÿí þçöì àïàðûá îõóäàðàì. Êÿðáÿëàéû Ðçà êàüûçû âåðìÿäè âÿ ýöëÿ-ýöëÿ äåäè: – Éàõøû, Ïÿðèíèñÿ, ìÿí êàüûçû ñàáàù àïàðûá îõóäàðàì. Ãîé Êÿðáÿëàéû êàüûçû ýþíäÿðñèí, àììà âàëëàù ýåíÿ àõûðäà ìÿí äåéÿí îëàúàã; ÷öíêè, àõû êèì åøèäèáäè êè, î òàéäàí áóðà ùöððèééÿò ýÿëñèí. Î òàéäàí áó öçÿ ùÿíà ýÿëÿð, ñÿáçÿ, áàäàì è÷è ýÿëÿð, òöòöí, ÷àé, òèðéÿê… áåëÿ çàäëàð ýÿëÿð; éîõñà âàëëàù, ìÿí þìðöìäÿ áèð äÿôÿ äÿ åøèòìÿìèøÿì êè, ùöððèééÿò ýÿëÿ. Ùå÷ áó òÿðÿôëÿðäÿ ùöððèééÿò àëûø-âåðèø åëèéÿíè äÿ ìÿí åøèòìÿìèøÿì. Ïÿðèíèñÿ áèð àç ôèêèð åëÿéÿíäÿí ñîíðà ýåíÿ ãàðäàøûíäàí òÿâÿããÿ åëÿäè êè, êàüûçû àïàðûá áèð àäàìà îõóòñóí. Ãàðäàøû ñþç âåðäè êè, êàüûçû ñàáàù îõóäàð. Ñàáàù îëäó âÿ Êÿðáÿëàéû Ðçà êàüûçû àïàðäû ÿââÿë Ìîëëà Îðóúÿëèíèí éàíûíà. Ìîëëà Îðóúÿëè èêè èëäè áóðàäà áèð ìÿêòÿá à÷ûá âÿ áàøûíà áåø-îí óøàã éûüûá îõóäóð. Ìîëëà Îðóúÿëè êàüûçû àëäû âÿ äèããÿòëÿ áàõàíäàí ñîíðà äåäè êè: – Áó êàüûç òÿðÿññöë* õÿòòè èëÿ éàçûëûá. ×îõ ãàðûøûã éàçûëûá. Ìÿí áó õÿòòÿ àøèíà äåéèëÿì. Àïàð åëÿ áèð àäàìà îõóò êè, áó õÿòòÿ àøèíà îëñóí. Êÿðáÿëàéû Ðçà êàüûçû àëäû, àïàðäû ðóñ-ìöñÿëìàí ìÿêòÿáèíèí ìöÿëëèìè Ìèðçÿ Ùÿñÿíÿ íèøàí âåðäè âÿ òÿâÿããÿ åëÿäè îõóñóí. Ìèðçÿ Ùÿñÿí ùÿìèí ìÿêòÿáäÿ ìöñÿëìàí äÿðñèíèí ìöÿëëèìèäèð âÿ þçö äÿ “ñåìèíàðèéà” äåéèëÿí ìöÿëëèìõàíàäà òÿùñèë åëÿéèá. Ìèðçÿ Ùÿñÿí êàüûçà äèããÿòëÿ áàõûá äåäè êè: – Áó êàüûçû éàçàíûí ÿëëÿðè ÷îëàã îëñóí! Åëÿ íàðûí âÿ ðèçÿ éàçûá êè, îõóìàã ìöìêöí äåéèë. Êÿðáÿëàéû Ðçà êàüûçû Ìèðçÿ Ùÿñÿíäÿí àëäû âÿ áèëìÿäè äàùà êèìèí éàíûíà ýåòñèí âÿ êèìÿ îõóòñóí. Áèðäÿí Êÿðáÿëàéû Ðçàíûí éàäûíà äöøäö êè, ßòòàð Ìÿøÿäè Ùöñåéí ýÿðÿê ÷îõ äÿðñ îõóìóø àäàì îëà; ÷öíêè ÷îõ ìÿúëèñëÿðäÿ Ìÿøÿäè Ùöñåéíèí øÿðèÿòäÿí, ùÿãèãÿòäÿí, õèëãÿòäÿí âÿ ùèäàéÿòäÿí áÿùñ åòìÿéèíè Êÿðáÿëàéû Ðçà áèð íå÷ÿ äÿôÿ åøèòìèøäè. Ùÿìèøÿ Ìÿøÿäè Ùöñåéí äàíûøàíäà Êÿðáÿëàéû Ðçà þç-þçöíÿ äåéÿðäè êè: “Éÿãèí Ìÿøÿäè Ùöñåéí àëèì àäàìäûð”. _______________ * ßðÿá ÿëèôáàñû èëÿ õÿòò íþâöäöð 161 Êÿðáÿëàéû Ðçà Ìÿøÿäè Ùöñåéíèí äöêàíûíà éåòèøèá, ýþðäö êè, Ìÿøÿäè òÿðÿçèíèí áèð ÷àíàüûíà áèð ïàð÷à íàáàò ãîéóá ÷ÿêèð âÿ ìöøòÿðèéÿ áó ñþçëÿðè äåéèð: – Àëëàù þëÿíëÿðèíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí, ðÿùìÿòëèê áàáàì ùÿìèøÿ ìÿíè ãóúàüûíà àëàíäà àòàìà äåéÿðìèø, áàõ, îüëóì, Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë, áó óøàãäàí ìöüàéàò îë, áóíóí ýþçëÿðèíäÿí åëì éàüûð. Áó óøàã ÿââÿë-àõûð àëèì îëàúàã. Èíäè ìÿí áàõûðàì êè, ùÿãèãÿò äÿ ðÿùìÿòëèê áàáàì áèëèðìèø êè, ìÿí àõûðäà íÿ îëàúàüàì. Àììà, ñþç éîõ êè, åëì åëÿ áèð øåé äåéèë êè, þç-þçöíÿ ýÿëñèí ýèðñèí àäàìûí áàøûíà. Åëìè òÿùñèë åëÿìÿê ëàçûìäûð, ñöìöê ñûíäûðìàã ëàçûìäûð; éîõñà åëì áèð åëÿ øåé äåéèë êè, þç-þçöíÿ ýÿëèá ýèðñèí àäàìûí áàøûíà. Åëìè òÿùñèë åëÿéèíúÿ èíñàíûí àíàäàí ÿìäèéè ñöä àäàìûí áóðíóíóí äÿëèêëÿðèíäÿí ýÿëèá òþêöëöð. Ùå÷ áèëìèðñÿí áàøûìà íÿ èøëÿð ýÿëèá, àéàãëàðûìà íÿ ãÿäÿð ÷óáóãëàð äÿéèá, íÿ ãÿäÿð êþòÿêëÿð éåìèøÿì. Àõûðû êè, ýþçöìöí íóðó òþêöëöá, áèð òþâð àëèìëÿð úÿðýÿñèíÿ äàõèë îëìóøàì. Éîõñà, ãàäàí àëûì, áó èøëÿð çàðàôàò äåéèë âÿ áèð äÿ èíñàíäà ãàáèëèééÿò äÿ ýÿðÿê îëñóí, çÿêàâÿò äÿ ýÿðÿê îëñóí. Ùàìû îõóéàí àëèì îëìàç. Êÿðáÿëàéû Ðçà éåòèøèá êàüûçû òóòäó Ìÿøÿäè Ùöñåéíèí ãàáàüûíà âÿ äåäè: – Ìÿøÿäè ÿìè, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, áèð áàõ ýþðÿê áó êàüûçäà íÿ éàçûëûá? Ìÿøÿäè Ùöñåéí ìöøòÿðèéÿ íàáàòû âåðÿíäÿí ñîíðà Êÿðáÿëàéû Ðçàäàí êàüûçû àëäû âÿ áàøëàäû äèããÿòëÿ áàõìàüà. Áèð àçäàí ñîíðà äåäè: – Áó êàüûçû êèì éàçûá? Êÿðáÿëàéû Ðçà úàâàá âåðäè êè: – Áèëìèðÿì êèì éàçûá. Ýÿðÿê êè, ìÿñúèä ãàáàüûíäà êàüûç éàçàí ìîëëà éàçìûø îëà. Ìÿøÿäè Ùöñåéí áàøëàäû êàüûçû îõóìàüà: “ßââÿëÿí: öìäåéèìÿòëÿá ñÿëàìÿòèéè-âöúóäè-çèúóäè-øöìàñò. Âÿ ñàíèéÿí, ÿýÿð ÿùâàëàòèèí úàíèáðà õàñòÿ áàøèä, ÿëùÿìäóëèëëàù ñÿùèù âÿ ñÿëàìÿò ùÿñòèì âÿ íèýàðàíè íÿäàðèì ñèâàè-äóðè-ÿç øöìà. Õöäàâÿíäè-àëÿì ñÿáÿáè ñàçÿä âÿ âÿñèëåéè-õåéð ÿíýèçÿä êè, äèäàðè-øÿðèôè-øöìàðà áÿõåéðö-õóáè äèäàð íöìàéèì. Àìèí, éà ðÿááöëàëÿìèí!.. âÿ áÿä…”*. ______________ * Òÿðúöìÿñè: ÿââÿëÿí öìäÿ ìÿòëÿá ñèçèí ãèéìÿòëè âöúóäóíóçóí ñÿëàìÿòëèéèäèð. Ñîíðàêû, ÿýÿð áó òÿðÿôëÿðèí ÿùâàëûíû áèëìÿê èñòÿñÿíèç, ÿëùÿìäöëëàù, ñàü âÿ ñàëàìàò âàðûã âÿ ñèçäÿí àéðû îëìàüûìûçäàí ñàâàéû íèýàðàí÷ûëûüûìûç éîõäóð. Õóäàâÿíäè, àëÿì åëÿ áèð ñÿáÿá éàðàòñûí, åëÿ áèð õåéèð èø ýþðñöí êè, ñèçèí õîø öçöíöçö éàõøûëûã âÿ ýþçÿëëèêëÿ ýþðÿê. Àìèí, éà ðÿááöë-àëÿìèí... âÿ èëàõèð. 162 Ìÿøÿäè Ùöñåéí êàüûçû áóðàéà êèìè îõóéóá áóðàäà äàéàíäû âÿ ýåíÿ êàüûçà äèããÿòëÿ áàõûá ÷ÿòèíëèêëÿ áó ñþçëÿðè îõóäó: “Ãöðáÿò âèëàéÿò”. Ñîíðà ýåíÿ äóðóõäó âÿ êàüûçû èøûüà òóòóá áàøëàäû î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÷þíäÿðìÿéÿ âÿ ýåíÿ äèããÿòëÿ áàõûá ùûããàíà-ùûããàíà áó ñþçëÿðè îõóäó: “×öíêè”… Áèð-èêè äÿôÿ äÿ Ìÿøÿäè Ùöñåéí “÷öíêè”, “÷öíêè” äåéèá äàéàíäû; êàüûçû ãîéäó òÿðÿçèíèí ÷àíàüûíà âÿ öçöíö òóòäó Êÿðáÿëàéû Ðçàéà: – Áàëàì, áó êàüûçû éàçàíû ìÿí òàíûéûðàì. Áóíó éàçàí Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿíäèð. Çàëûì îüëó, çàëûì, éàçäûüû êàüûçû ùå÷ êÿñ îõóéà áèëìÿç; ÷öíêè Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí äîüðóäàí äÿðèí ìîëëàäû. Ìÿí äåéèðÿì Òÿáðèçäÿ äÿ áåëÿ îõóìóø àäàì àç òàïûëàð âÿ Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí éàçäûüû êàüûçû àç-àç àäàì îõóéà áèëÿð. Ìàøàëëàù êàüûç éàçàíà! Àíä îëñóí Àëëàùà, êèøèéÿ äåéÿñÿí âåðýè âåðèëèá. Áèð õÿòòÿ áàõ, õÿòòÿ áàõ! Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùöñåéí ýåíÿ êàüûçû ýþòöðäö ÿëèíÿ âÿ áàøëàäû òàìàøà åëÿìÿéÿ. Êÿðáÿëàéû Ðçà àëäû êàüûçû âÿ ãîéäó úèáèíÿ âÿ èñòÿäè ãàéûäûá ýÿëñèí åâÿ. Ìÿñúèäèí éàíûíäàí êå÷ÿíäÿ Êÿðáÿëàéû Ðçàíûí ôèêðèíÿ ýÿëäè êè, êàüûçû éàçàí ùàìàí åéíÿêëè ìîëëàäûð êè, ìÿñúèäèí ãàïûñûíäà ñÿêèíèí öñòöíäÿ îòóðóá, áèð êÿíäëèéÿ êàüûç éàçûðäû. Êÿðáÿëàéû Ðçà Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿíèí éàíûíà ýÿëèá äåäè: – Ñÿëàìöí-ÿëåéêöì, Ìîëëà äàéû! Ìîëëà äàéû, ñÿí Àëëàù áèð ìÿíÿ äå ýþðöì äöíÿí Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ ñÿíìè êàüûç éàçìûñàí? Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí åéíÿéèíèí àëòûíäàí Êÿðáÿëàéû Ðçàéà äèããÿò åäèá úàâàá âåðäè: – Ùàíñû Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ? Êÿðáÿëàéû Ðçà äåäè: – Ùàìàí àäàìà êè, éàçûá îíóí ùöððèééÿò ïàéûíû þçöíÿ ýþíäÿðñèíëÿð. Ìÿøÿäè Ìîëëà Ùÿñÿí úàâàá âåðäè: – Áÿëè, áÿëè, ìÿí éàçìûøàì. Äöíÿí éàçäûì. Éàõøû éàçìûøàì, àðõàéûí îë, éÿãèí ýþíäÿðÿðëÿð; ÷öíêè éàõøû éàçìûøàì. Äåéÿñÿí ñÿí þçöí ýÿëèá äöíÿí éàçäûðäûí? – Õåéð, ìÿí äåéèëÿì, ìÿíèì éåçíÿìäè. – Áÿëè, áÿëè, èíøàëëàù ýþíäÿðÿðëÿð. Àðõàéûí îë! – Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, õóäàùàôèç! Êÿðáÿëàéû Ðçà áèð àç ðàùàò îëóá ýÿëäè åâÿ âÿ êàüûçû Ïÿðèíèñÿéÿ âåðèá àíä è÷äè êè, êàüûç éàçàí ìîëëàäàí ÿùâàëàòû áèëèáäèð âÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè êàüûçû íåúÿ êè äåéèð, åëÿ äÿ éàçäûðûáäûð. 163 Àõøàì Ïÿðèíèñÿ êàüûçû âåðäè Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ êè, ýþíäÿðñèí âÿòÿíÿ. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè êàüûçû ýþòöðäö âÿ ýåòäè ìàêóëó Ùàúû ßëè àäëû òàúèðèí äöêàíûíà âÿ êàüûçû Ùàúû ßëèéÿ âåðèá òÿâÿããÿ åëÿäè êè, Ìàêóéà ýåäÿí îëñà, êàüûçû âåðñèí àïàðñûíëàð Øàùòàõòûíäà âåðñèíëÿð ÷àé÷û Ìÿøÿäè Èñêÿíäÿðÿ êè, Ìÿøÿäè Èñêÿíäÿð ýþíäÿðñèí “ßðÿáëÿðÿ”, îíóí àíàñûíà. *** Àðàäàí áèð àé êå÷äè. Ýöíäÿ áèð äÿôÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè àõøàìëàð èøäÿí åâÿ ýÿëÿíäÿ Ïÿðèíèñÿ ñîðóøóðäó: – À êèøè, êàüûçäàí áèð õÿáÿð âàðìû? – Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè úàâàá âåðÿðäè êè: – Áèð õÿáÿð éîõäó. ßââÿë âàõòëàð Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè áåëÿ úàâàá âåðÿíäÿ àðâàäû äåéÿðäè: – Éàëàí äåéèðñÿí, – âÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè àíä è÷ÿðäè êè: – Îí èêè èìàì ùàããû éàëàí äåìèðÿì: Àðâàä ýåíÿ äåéÿðäè êè: – Éàëàí äåéèðñÿí-âÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè úàâàá âåðÿðäè: – Ùÿéÿ éàëàí äåéèðÿì, àòàìà íÿùëÿò! – Àðâàä äåéÿðäè: – Áÿëêÿ ùå÷ êàüûçû ýþíäÿðìÿìèñÿí? – âÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè úàâàá âåðÿðäè êè: – Ãîé ãàðäàøûí Êÿðáÿëàéû Ðçà ýåòñèí ìàêóëó Ùàúû ßëèäÿí ñîðóøñóí ýþðñöí, ýþíäÿðìèøÿì éà ýþíäÿðìÿìèøÿì. Àõûð âàõòëàðäà äà Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äåéÿíäÿ “êàüûçäàí áèð õÿáÿð éîõäó”, Ïÿðèíèñÿ áàøëàðäû ÿðè èëÿ äàâà-ìÿðÿêÿ åëÿìÿéÿ êè, “éÿãèí êàüûçäàí õÿáÿð âàð, àììà ñÿí ìÿíäÿí ýèçëÿéèðñÿí”. Äÿõè áóðàäà àíä è÷ìÿêäÿí áàøãà Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíèí þçýÿ áèð ÷àðÿñè îëìàçäû. Áèð ýöí ñöáù òåçäÿí Ïÿðèíèñÿ éóõóäàí àéûëûá, áàøëàäû Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíè òÿïèêëÿéèá îéàòìàüà. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè îòóðäó âÿ áàøëàäû ýþçëÿðèíè îâóøäóðìàüà. Àðâàä ÿðèíÿ äåäè: – Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè, èíäè áó ýöí êàüûçäàí éàõøû õÿáÿð ÷ûõñà ìÿíÿ íÿ âåðÿðñÿí? Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äåäè êè: – Ùÿð íÿ äåñÿí, âåðÿðÿì. – Ïÿðèíèñÿ áàøëàäû êè: – Áó ýöí éàõøû õÿáÿð ýÿëÿúÿê. – ßðè ñîðóøäó êè: 164 – Íÿ áèëèðñÿí? – Àðâàä úàâàá âåðäè êè: – Éóõó ýþðìöøÿì. – Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ýåíÿ ñîðóøäó êè: – Íÿ éóõó ýþðìöñÿí? – Ïÿðèíèñÿ úàâàá âåðäè: – Íÿ èøèí âàð íÿ éóõó ýþðìöøÿì? Àììà ìÿí áèëèðÿì êè, áó ýöí éàõøû õÿáÿð ýÿëÿúÿê. – Ýåíÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè áàøëàäû éàëâàðìàüà êè: – Ñÿí Àëëàù, äå ýþðöì, íÿ éóõó ýþðìöñÿí? – Ïÿðèíèñÿ úàâàá âåðäè êè: – Éóõóìó äåìÿíÿì. Äåñÿì, ÷èí îëìàç. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ïàëòàðûíû ýåéèá, äóðäó ýåòäè èøÿ âÿ ýöíîðòàäàí èêè ñààò êå÷ìèø ãàéûäûá ýÿëäè åâèíÿ. Ïÿðèíèñÿ ñîðóøäó: – Íÿ âàð, íÿ éîõ? – ßðè úàâàá âåðäè êè: – Áèð øåé éîõäó. Ïÿðèíèñÿ ýÿòèðäè ÿðèíèí ãàáàüûíà ïåíäèð-÷þðÿê ãîéäó âÿ þçö äÿ îòóðäó ÿðèíèí éàíûíäà. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ÷þðÿêäÿí áèð òèêÿ àüçûíà ãîéóá áâøëàäû: – Àé ãûç, áÿ ñÿíèí éóõóí íåúÿ îëäó? Áÿ äåéèðäûí: áó ýöí õÿáÿð ÷ûõàúàã? Ïÿðèíèñÿ áåëÿ úàâàá âåðäè: – Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè, ìÿí ýåíÿ ñÿíÿ äåéèðÿì êè, éàõøû õÿáÿð ýÿëÿúÿê. Îííàí þòðö êè, ìÿí éóõóäà ùÿìèøÿ ãàðïûç ýþðÿíäÿ øàä îëóðàì. Êå÷ÿí ùÿôòÿ Ñàðà áàúûì äà éóõóäà ãàðïûç ýþðìöøäö, ÿðè Ìÿøÿäè Ùàãâåðäè ýÿëèá ìîëëàéà Ñàðà áàúûìûí éóõóñóíó íàüûë åëÿìèøäè. Ìîëëà äåìèøäè êè, ãàðïûç øàäëûãäû. Ìÿí äÿ ùÿìèøÿ éóõóäà ãàðïûç ýþðÿíäÿ ñåâèíèðÿì. Õåéèð îëñóí, éóõóäà ýþðäöì êè, ðÿùìÿòëèê Øÿðÿáàíû ÿìèäîñòóì ìèíèá áèð åøøÿéÿ, áèçÿ ãîíàã ýÿëèá. Èíäè ýÿëìÿñèí. Ðÿùìÿòëèê ìÿíè ÷îõ èñòÿðäè. Ùÿ… åøøÿéèí öñòÿ éåêÿ-éåêÿ ÷óâàëëàð ÷àòûëìûøäû; åëÿ éåêÿ ÷óâàëëàð èäè êè, íÿ áèëèì áó äàì áîéäà… Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ãàù-ãàù ÷ÿêèá äåäè: – Àé ãûç, àé ãûç, äàì éåêÿëèêäÿ äÿ ÷óâàë îëàð? Ãàù-ãàù-ãàù… Ïÿðèíèñÿ áàøëàäû àíä è÷ìÿéÿ: – Éàëàí äåéÿíèí àòàñûíà íÿùëÿò! Âàëëàù, éàëàí äåìèðÿì. Åëÿ áó äàì éåêÿëèêäÿ èäèëÿð. Ùÿ… ìÿí ÷ûõäûì ðÿùìÿòëèéèí ãàáàüûíà âÿ äåäèì, – èíäè ÷ûõìàéûì âÿ èíäè äåìÿéèì, – äåäèì: àé ÿìèäîñòó, ñÿíùÿçðÿò Àááàñ, áó íÿ õÿúàëÿòëèêäè ìÿíÿ âåðèðñÿí? Ðÿùìÿòëèê ýÿëèá ìÿíè ãóúàãëàäû. – Èíäè ãóúàãëàìàñûí. – Î öçöìäÿí þïäö, áó öçöìäÿí þïäö âÿ ãàðïûçëàðûí áèð éåêÿñèíè ýÿòèðèá âåðäè ìÿíÿ. Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí, òîðïàüû ñàíû éàøûéàñàí, ìÿíè ÷îõ èñòÿðäè; èíäè èñòÿìÿñèí. 165 *** Ïÿðèíèñÿ áó ñþçëÿðè äåìÿêäÿ èäè, Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíèí ãóëàüûíà “ùîããóø…ùîããóø…” ñÿñè ýÿëäè. ßð-àðâàä öçëÿðèíè ùÿéÿòÿ òÿðÿô ÷þíäÿðèá ýþðäöëÿð êè, ùÿéÿòÿ áèð óëàü ýèðäè, óëàüûí öñòöíäÿ áèð àðâàä âÿ éàíûíäà áèð êèøè. Ïÿðèíèñÿ âÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ÿââÿë áèëìÿäèëÿð êè, áó ýÿëÿíëÿð êèìäèðëÿð; ùÿòòà Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè çàðàôàòëà äåäè êè: – Àé ãûç, éóõóí ÷èí îëäó. Áóäóð Øÿðÿáàíû ÿìèäîñòóí ñÿíÿ ãàðïûç ýÿòèðèð. Ïÿðèíèñÿ ýåíÿ äèããÿòëÿ ùÿéÿòÿ ýèðÿíëÿðÿ áàõûá, äóðäó àéàüà. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè äÿ áèð ãÿäÿð äèããÿò åëÿéèá áèðäÿí “âàé!” – äåéèá ãà÷äû åâèí áóúàüûíà âÿ èñòÿäè ýèçëÿíñèí. Ïÿðèíèñÿ ùþâëíàê ãà÷äû ÿðèíèí éàíûíà âÿ áèëìÿäè íÿ åëÿñèí. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ãà÷äû àêîøêàéà òÿðÿô âÿ èñòÿäè àêîøêàíû ñûíäûðûá þçöíö ñàëñûí åøèéÿ. Ñîíðà ýåíÿ ùÿéÿòÿ áàõûá, ãàéûòäû ãàïûéà òÿðÿô âÿ ýþç-ýþçÿ âåðèá þçöíö ñàëäû ùÿéÿòÿ âÿ áàøëàäû íà÷ìàüà. Óëàü öñòÿ ýÿëÿí àðâàä ÿëèíÿ áèð äàø àëûá, áàøëàäû Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíè ãîâëàéà-ãîâëàéà ñþéìÿéÿ: – Êþïÿê îüëó, àðâàä àëìàüûí áÿñ äåéèë, ùÿëÿ ýþòöðöá ìÿíÿ êàüûç éàçûá àúûã äà âåðèðñÿí?! Àðâàäûí éàíûíäàêû êèøè äÿ Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíèí öñòöíÿ ùöúóì åëÿäè. Àðâàä ÿëèíäÿêè äàøûí áèðèíè àòäû Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ. Äàø ýåäèá äÿéäè òîéóãëàðûí áèðèíÿ. Êèøè ÿëèíäÿêè àüàúû òóëëàäû Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèéÿ. Àüàú ýåäèá äÿéäè äèâàðà. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëè ùÿéÿòèí àë÷àã äèâàðûíäàí àøûá äöøäö î áèðè ùÿéÿòÿ âÿ ãà÷äû. Ïÿðèíèñÿ åâèí è÷èíäÿ áàøëàäû “ùàâàð”, “ùàâàð” äåéèá áàüûðìàüà. Ùÿéÿòäÿ àðâàä âÿ êèøè Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíè î úöð ñþéöðäöëÿð, íåúÿ êè, êö÷ÿäÿ îí éåääè-îí ñÿêêèç éàøûíäà ìöñÿëìàí óøàãëàðû àøûã îéíàéàíäà áèð-áèðè èëÿ ñþéöøöðëÿð. Êÿðáÿëàéû Ìÿììÿäÿëèíè ãîâëàéàí àðâàä îíóí “ßðÿáëÿð”äÿêè àðâàäû èäè; ùÿìèí êèøè äÿ àðâàäûí ãàðäàøû èäè. Äÿõè áèëìèðÿì ìÿðÿêÿíèí àõûðû ùàðà ÷àòäû. 23 íîéàáð 1906, Òèôëèñ 166 ÄßËËßÊ Ñàäûã êèøèíèí îí éàøûíäà îüëó Ìÿììÿäâÿëèíèí ýþçëÿðè àüðûéûðäû. Áèð ýöí óøàã àíàñûíà äåäè: – Àõû, Êÿðáÿëàéû Ãàñûìûí îüëó ßùìÿäèí äÿ ýþçëÿðè àüðûéûðäû. Äöíÿí ßùìÿäíÿí àðõûí êÿíàðûíäà îéíóéóðäóã. ßùìÿä áóðóí ãàíàäàí îòíàí áóðíóíó ãàíàòäû. Åëÿ áóðíóíäàí áèð àç ãàí àõàí êèìè, ßùìÿäèí ýþçëÿðè éàõøû îëäó. – Áàëà, ýåò ñÿí äÿ áóðíóíó ãàíàò! – àíàñû Ìÿììÿäâÿëèéÿ äåäè. Ìÿììÿäâÿëè ýåòäè, îòëàðûí è÷èíäÿí ùàìàí òèêàíëû îòó òàïäû, ñîë ÿëè èëÿ îòó ñîõäó áóðíóíóí äåøèêëÿðèíÿ, ñàü ÿëè èëÿ éóìðóüóíó äöéöá âóðäó ñîë ÿëèíèí àëòûíäàí âÿ Ìÿììÿäâÿëèíèí áóðíóíäàí ãàí áàøëàäû àõìàüà. Éàðûì ñààò ãÿäÿðèíúÿ ãàí àõäû. Ìÿììÿäâÿëè áàðìàãëàðû èëÿ áóðíóíóí äåøèêëÿðèíè òóòäó êè, áÿëêÿ ãàí êÿñèëÿ, àììà ãàí êÿñèëìÿê áèëìÿäè. Àõûðû àíàñûíû ÷àüûðäû. Àíàñû äÿõè ãàíûí êÿñèëìÿéèíÿ áèð ÷àðÿ òàïìàäû. Áó ùåéíäÿ Ñàäûã êèøè ÿëèíäÿ ÿò ñÿáÿòè áàçàðäàí åâÿ ÿò ýÿòèðäè. Þâðÿò öçöíö òóòäó Ñàäûã êèøèéÿ: – À êèøè, ýÿë ýþð, Ìÿììÿäâÿëèíèí áóðíóíóí ãàíûíà íÿ ÷àðÿ åëèéèðèê – êÿñèëìèð; ýÿë áÿëêÿ ñÿí áèð ÷àðÿ òàïàñàí. Ñàäûã êèøè îüëóíóí éàíûíà éåòèøèá, ñàü ÿëèíèí áàðìàãëàðû èëÿ éàïûøäû Ìÿììÿäâÿëèíèí áóðíóíóí óúóíäàí âÿ ãîéìàäû ãàí àõñûí. Àììà ãàí áóðíóíóí è÷èíäÿ øèøèá, ýåíÿ éîë òàïûá áàøëàäû àõìàüà. – À êèøè, ãà÷ áàçàðà-þâðÿòè áàøëàäû óúà ñÿñëÿ Ñàäûã êèøèéÿ äåìÿéÿ. – Ãà÷ òåç Óñòà Ùöñåéíèí éàíûíà. Îíóí ùÿêèìëèêäÿ ñÿðèøòÿñè ÷îõäó. Òåç ãà÷ Óñòà Ùöñåéíÿ äå. Éîõñà óøàüû ãàí àïàðàð, åâèí éûõûëàð. Òåç äóðìà ãà÷ âÿ òåç õÿáÿð ýÿòèð. Ñàäûã êèøè ÿëëÿðèíèí ãàíûíû àðõäà éóéóá, öç ãîéäó ùÿéÿòäÿí ÷ûõìàüà. Ñàäûã êèøè î âàõò Óñòà Ùöñåéíèí äöêàíûíà éåòèøäè êè, óñòà áèð ìöøòÿðèíèí áàøûíû ãûðõûá ãóðòàðûá, ãàíàòäûüû éåðëÿðÿ ïàìáûã äöçöðäö. Ñàäûã êèøè äöêàíûí ãàáàüûíäà äóðóá ñàëàì âåðäè. Óñòà Ùöñåéí êèøèíè ýþðúÿê îíó ìöøòÿðè ùåñàá åòäè âÿ ãîëòóã úèáèíäÿí àéíàíû ÷ûõàðäûá òóòäó Ñàäûã êèøèíèí ãàáàüûíà. Ñàäûã êèøè àéíàíû àëûá âÿ ýþçëÿðèíè éóìóá áèð ñàëàâàò çèêð åòäè âÿ àéíàíû ÿââÿë ñàü ÷èéíèíèí, ñîíðà ñîë ÷èéíèíèí ãàáàüûíà àïàðûá òóòäó öçöíöí ìöãàáèëèíäÿ âÿ ýþçëÿðèíè à÷ûá ñîë ÿëè èëÿ áàøëàäû ãûðìûçû ñàããàëûíû òóìàðëàìàüà âÿ áèð äÿôÿ äÿ ñàëàâàò ÷åâèðèá, àéíàíû ãàéòàðäû Óñòà Ùöñåéíÿ âÿ äåäè: 167 – Àé Óñòà Ùöñåéí, áèçèì Ìÿììÿäâÿëèíèí áóðíó ãàíûéûá. Íÿ ÿëàú åäèðèê ãàí êÿñèëìÿê áèëìèð. Àðâàä ìÿíè éàëâàðà-éàëâàðà ñÿíèí éàíûíà ýþíäÿðèá, áÿëêÿ ñÿí áèð ÷àðÿ òàïàñàí. Óñòà Ùöñåéí Ñàäûã êèøèäÿí àéíàíû àëûá ÿââÿë îíà òÿêëèô åòäè êè, ýèðñèí äöêàíà âÿ îòóðñóí ñÿêèíèí öñòöíäÿ. Ñàäûã êèøè äöêàíà ýèðèá îòóðàíäàí ñîíðà, Óñòà Ùöñåéí îíóí éàâûüûíà éåðèéèá ñàü ÿëèíè óçàòäû âÿ Ñàäûã êèøèíèí áþðêöíö ýþòöðöá ãîâçàäû éóõàðû. Ñàäûã êèøè àëòäàí-éóõàðû áàõûðäû Óñòà Ùöñåéíèí öçöíÿ. Óñòà áàøûíû áóëàéà-áóëàéà äåäè: – Àõ, àõ, âàé, âàé! Éàçûüûì ýÿëèð ýöíöíÿ, àé Ñàäûã êèøè! Áèëìèðÿì ñÿíèí àõûðûí íÿ ýöíÿ ãàëàúàã! Àé êèøè, éà àäûíû åðìÿíè ãîé, õàëã áèëñèí êè, ñÿí ìöñÿëìàí äåéèëñÿí, éîõñà ÿýÿð ìöñÿëìàí îëìàã èñòÿéèðñÿí, ãàðäàø, áó ìöñÿëìàí÷ûëûã äåéèë êè, ñÿí åëèéèðñÿí. Êèøè, óòàíìûðñàí áàøóâóí òöêöíö áó ãÿäÿð óçàäûá ãûðõäûðìûðñàí? Ùÿëÿ õÿúàëÿò ÷ÿêìÿéèá äåéèðñÿí êè, Ìÿììÿäâÿëèíèí áóðíóíóí ãàíû êÿñèëìèð? Î Àëëàùûí ãÿçÿáèäèð êè, ñÿíè òóòóá. Éîõñà ùàðäà ýþðñÿíÿí øåéäèð êè, áóðíóíóí ãàíû êÿñèëìÿéÿ? Ñÿíèí òÿê ìöñÿëìàíëàð áóíäàí äà àðòûã áÿëàéà ýèðèôòàð îëàúàãëàð! Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Óñòà Ùöñåéí áàëàúà ìèñ ãàáà ñîéóã ñó òþêöá, Ñàäûã êèøèíèí áàøûíû ùÿð èêè ÿëëÿðè èëÿ îâóðäó êè, òöêëÿðè éóìøàëñûí. Ñàäûã êèøè äèíìÿç-ñþéëÿìÿç îòóðóá áàøûíû ÿéìèøäè àøàüû. Óñòà Ùöñåéí ÿëëÿðèíè ÿòÿêëÿðèíÿ ñèëèá ýþòöðäö öëýöúö âÿ áàøëàäû äàøûí öñòÿ ÷ÿêèá èòèëÿìÿéÿ âÿ ñîíðà áèð íå÷ÿ äÿôÿ äÿ ãàéûøà ÷ÿêèá, Ñàäûã êèøèíèí áàøûíû ãûðõìàüà ìÿøüóë îëäó âÿ Ñàäûã êèøèéÿ áåëÿ ìîèçÿ åëÿäè: – Ñàäûã ÿìè! Ìöñÿëìàí÷ûëûüûí øÿðòëÿðè ÷îõ àüûðäûð. Àç áèð àäàì áó øÿðòëÿðèí ùàìûñûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, áàøû òöêëö ñàõëàìàã ùå÷ áèëèðñÿí êè, íåúÿ áþéöê ýöíàùëàðûí áèðèäèð? ßââÿëà áóäóð êè, áàøûíû âàõòûíäàí-âàõòûíà ãûðõäûðìûéàíûí åâèíäÿ ùå÷ õåéèð-áÿðÿêÿò îëìàç. Èêèíúè áóäóð êè, èíñàíà íþâáÿíþâ áÿäáÿõòëèêëÿð öç âåðÿð. Ìÿí íÿéÿ äåéèðñÿí àíä è÷èì êè, îüëóâóí ãàíûíûí êÿñèëìÿìÿéè ìÿùç òÿíáåùäèð êè, õóäàâÿíäè-àëÿì áó ýöíàùëàðûí ãàáàüûíäà ñÿíÿ ýþíäÿðèá. Ìÿíäÿí ñÿíÿ âÿñèééÿò: áèð äÿ áåëÿ ãÿëÿòëÿðè åëÿìÿ; éàçûãñàí, ôàüûðñàí. Éîõñà áèð þçýÿ úöð áÿäáÿõòëèê öç âåðÿð, äÿõè ñîíðà ïåøìàíëûã áèð éåðÿ ÷àòìàç. Óñòà Ùöñåéí, Ñàäûã êèøèíèí áàøûíû ãûðõûá ãóðòàðäû. Ñàäûã êèøè áþðêöíö ãîéäó áàøûíà, èêè ãÿïèê ÷ûõàðûá óçàòäû Óñòà Ùöñåéíÿ âÿ äåäè: – Óñòà, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Âÿ Óñòà Ùöñåéí ïóëó àëûá úàâàá âåðäè: – Àëëàù ñÿíèí äÿ àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. 168 Ñàäûã êèøè öç ãîéäó åâèíÿ ýåòìÿéÿ. Ùÿéÿòÿ ýèðèá Ñàäûã êèøè ýþðäö êè, îüëóíóí ãàíû ÷îõäàí êÿñèëèá. Ìÿììÿäâÿëè áèð óçóí àüàúäàí àò ãàéûðûá ìèíìèøäè, ùÿéÿòè î òÿðÿôÿ ÷àïûðäû, áó òÿðÿôÿ ÷àïûðäû âÿ ùÿðäÿíáèð àò êèìè êèøíÿéèðäè. ÏÈÐÂÅÐÄÈÍÈÍ ÕÎÐÓÇÓ Ãàñûì ÿìèíèí þâðÿòè Ùÿëèìÿ õàëà ÷þðÿê éàïûðäû. Ùÿð äÿôÿ ÷þðÿê ïèøèðÿí âàõò Ùÿëèìÿ õàëà èêè, éà áÿëêÿ ö÷ þâðÿò ãîíøóëàðûíäàí þçöíÿ ìÿäÿä÷è ÷àüûðàðäû âÿ ýàùäàí áèð Òÿçÿêÿíääÿí áàúûñû Çèáåéäÿéÿ äÿ õÿáÿð âåðÿðäè êè, ýÿëèá îíà êþìÿê åëÿñèí. Áó äÿôÿ îí ïóò óíóí ÷þðÿéè ýÿðÿê éàïûëàéäû âÿ Çèáåéäÿíèí ìÿäÿäÿ ýÿëìÿéè, ÿëáÿòòÿ, ëàçûì îëäó. Ùÿëèìÿ õàëà öçöíö ÿðèíÿ òóòóá äåäè: – À êèøè, äóðìà, ìèí óëàüû, ýåò Çèáåéäÿíè ýÿòè. Ìÿëóìäó êè, ÷þðÿê ïèøÿí ýöíëÿð óøàãëàð âÿ èòëÿð ö÷öí áàéðàìäûð. Èòëÿð ö÷öí ñÿáÿáè âàçåùäèð*, î êè ãàëäû óøàãëàð, îíëàðûí äà ìÿêòÿáÿ ýåäÿíëÿðè èêè-ö÷ ýöí åâäÿ ãàëûá ýóéà óøàã ñàõëàéûðëàð. Ãûç óøàãëàðû äà ìÿäÿä÷è þâðÿòëÿðèí óøàãëàðû èëÿ “ãÿúÿìÿ äàø”, “áåøäàø” îéíàéûðëàð. Ãàñûì ÿìè äÿñìàëûíûí è÷èíÿ áèð íå÷ÿ ÷þðÿê ãîéóá áàüëàäû áåëèíÿ âÿ èñòÿéèðäè óëàüû ìèíÿ, îí ö÷ éàøûíäà îüëó Ïèðâåðäè éàïûøäû åøøÿéèí ãóéðóüóíäàí âÿ äåäè: – Âàëëàù, äÿäÿ ãîéìàéàúàüàì ýåäÿñÿí! Ãàñûì ÿìè îüëóíóí öçöíÿ áàõìàéûá óëàüû ìèíäè âÿ ÷öíêè ýþðäö êè, óëàü òÿðïÿøìèð, öçöíö îüëóíà òÿðÿô ÷þíäÿðèá ñîðóøäó: – Áàëà, íèéÿ ãîéìóðñàí ýåäÿì? Ïèðâåðäè úàâàá âåðäè: – Ùÿéÿ Çèáåéäÿ õàëàìà äåñÿí êè, ìÿíÿ áèð õîðóç ýÿòèðñèí, îíäà ãîéàðàì; éîõñà, âàëëàù, ãîéìàðàì. Ãàñûì ÿìè “éàõøû” – äåéèá, ùÿð èêè àéàãëàðû èëÿ óëàüûí ãàðíûíäàí äöðòìÿëÿäè êè, éîëà äöøñöí, àììà ùåéâàí éåðèíäÿí ùÿðÿêÿò åòìÿäè; ÷öíêè Ïèðâåðäè áÿðê-áÿðê éàïûøìûøäû óëàüûí ãóéðóüóíäàí. Ãàñûì ÿìè öçöíö îüëóíà òÿðÿô ÷þíäÿðèá àíä è÷äè: – Îüëóì, úàíûí ö÷öí õàëàâà äåéÿðÿì ñÿíÿ áèð éàõøû ÷àðõû õîðóç ýÿòèðñèí. Äè èçí âåð ýåäèì. _______________ * Àéäûíäûð 169 Ïèðâåðäè ãóéðóüó ÿëèíäÿí þòöðäö. Èêè ñààò éîë ýåäèá Ãàñûì ÿìè éåòèøäè Òÿçÿêÿíäÿ âÿ èñòÿéèðäè áàúàíàüû Êÿðáÿëàéû Ìÿùÿììÿäèí åâèíÿ éàâûãëàøà, êþùíÿ äîñòó Òÿçÿêÿíäèí ïðèõîä ìîëëàñû Àõóíä Ìîëëà Úÿôÿðÿ ðàñò ýÿëäè âÿ óëàãäàí éåíäè. Ìîëëà èëÿ ýþðöøöá âÿ êÿíäÿ íÿäÿí þòðö ýÿëìÿéèíè äåéèá, Ãàñûì ÿìè èñòÿäè óëàüû ñöðÿ, àììà Ìîëëà Úÿôÿð ÿëèíäÿêè ÷èëèíýè èëÿ óëàüûí áàøûíû þç åâèíÿ òÿðÿô ãàéòàðûá, éàïûøäû Ãàñûì êèøèíèí éàõàñûíäàí êè, ýÿðÿê áèçÿ ýåäèá, ìÿíÿ ãîíàã îëàñàí. Âàãåÿí Ãàñûì ÿìè ÷îõ ÿäÿáëè âÿ ñþç åøèäÿíäè; äîñòóíóí òÿêëèôèíè ãÿáóë åäèá öç ãîéäó Ìîëëà Úÿôÿðèí åâèíÿ. Ìîëëà Úÿôÿð Ãàñûì ÿìèíè åâèíÿ àïàðûá ãàéüàíàüà ãîíàã åëÿäè. ×þðÿê îðòàëûãäàí ýþòöðöëÿíäÿí ñîíðà ìîëëà, ãîíàüà áó ñþçëÿðè áàøëàäû äåìÿéÿ: – Ãàñûì ÿìîüëó, ìÿí ñÿíèí èøëÿðèíÿ ëàï ìÿÿòòÿëÿì. Êèøè, ùàâàíûí áåëÿ øèääÿòëè èñòèñèíäÿ àðâàäûí ñþçöíÿ áàõûá äþðä àüàú éîëó ýÿëèáñÿí êè, íÿ âàð-íÿ éîõ – þâðÿòèì ÷þðÿê éàïûð. Ýÿðÿê äöøÿñÿí áó êÿíä ìÿíèì î êÿíä ñÿíèí, àðâàäûí íÿ ãÿäÿð ãîùóì-ãàðäàøû, úèúèñè, áàúûñû, õàëàñû, áèáèñè, íÿòèúÿñè âàð – ùàìûñûíû äàøûéûá òþêÿñÿí Äàíàáàø êÿíäèíÿ? Êèøè, ñÿí øåéòàí ôÿëÿñèñÿí ìÿýÿð? Ãàñûì ÿìè áàøûíû àøàüû ÿéèá, áàðìàãëàðû èëÿ õàë÷àíûí èïëÿðèíè î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ òóìàðëàéà-òóìàðëàéà Ìîëëà Úÿôÿðÿ áåëÿ úàâàá âåðäè: – Àõóíä Ìîëëà Úÿôÿð, éàõøû ôÿðìàéèø áóéóðóðñàí; àíúàã, âàëëàù, àðâàäûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðÿì. Äåéèðÿì àõû, öçäÿíèðàã, íÿ áèëèì íÿéèí ãûçû, îí ïóò óíóí õÿìèðèíè ÷þðÿê éàïìàã íÿ åëÿ áèð ÷ÿòèí èøäè êè, ýÿðÿê áàúûí äà êþìÿéÿ ýÿëÿ? Åëÿ ùà äåéèðÿì, áàøà ýÿëìèð. Äåéèðÿì úàíûí ÷ûõñûí, áèð ýöí äÿ àðòûã èøëÿ; äàùà íåéíèì, ñþçöìÿ áàõìûð. – Àõ, âàé ýöíöíÿ Ãàñûì ÿìîüëó, – Ìîëëà Úÿôÿð äåéèð. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà Ìîëëà Úÿôÿð äèê ãàëõûá äèçëÿðè öñòÿ, ñàü ÿëèíè óçàòäû Ãàñûì ÿìèéÿ âÿ óúà ñÿñëÿ äåäè: – Ãàñûì ÿìîüëó, ÿëèíè ìÿíÿ âåð. Ãàñûì ÿìè áàøûíû ìîëëàéà òÿðÿô ãàëõûçäû âÿ áèð øåé áàøà äöøìÿäè. – Ãàñûì ÿìîüëó, ÿëèíè âåð ìÿíÿ. Ãàñûì ÿìè éàâàøúà, ýóéà ãîðõà-ãîðõà ÿëèíè óçàòäû Ìîëëà Úÿôÿðÿ. – Ãàñûì ÿìîüëó, ãîé ñÿíè åâëÿíäèðèì. Ãàñûì ÿìè àíúàã áàøûíû áóëàäû, àììà áèð ñþç äåìÿäè. – Ãàñûì ÿìîüëó, ãîé Ïÿðèíèñÿíè ñÿíÿ ñèüÿ åëèéèì. Ùå÷ áàøûíû òîâëàìà. Äåéèðñÿí àðâàäûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðÿì. Áàõ, àðâàäûí 170 þùäÿñèíäÿí áåëÿ ýÿëÿðëÿð. Âàëëàù, Ïÿðèíèñÿíè àëàúàüàì ñÿíÿ. Ùÿð÷ÿíä éàøû áèð àç àðòûãäû, àììà òîïóãëàðû øàì òèðèíäÿí éîüóíäóð. ßââÿë Ãàñûì ÿìè áèð ãÿäÿð ÷ÿì-õÿì åëÿäè; àììà àõûðäà ðàçû îëäó. Ìîëëà Úÿôÿð áàëàúà ãûçûíû ýþíäÿðäè Ïÿðèíèñÿíè ýÿòèðòäè, ñèüÿíè îõóäó âÿ ãÿðàð ãîéäó êè, åëÿ áó ýöí Ãàñûì ÿìè òÿçÿ þâðÿòèíè ìèíäèðñèí ùàìàí óëàüà âÿ àïàðñûí åâèíÿ. Ãàñûì ÿìè ýåíÿ áèð àç ÷ÿì-õÿì åëÿéÿíäÿí ñîíðà, áóíà äà ðàçû îëäó. Ãàñûì ÿìè óëàüû ìèíèá âÿ Ïÿðèíèñÿíè òÿðêèíÿ àëûá äöçÿëäè éîëà âÿ øàì âàõòû éàâûãëàøäû êÿíäèíÿ. Îüëó Ïèðâåðäè êÿíäèí êÿíàðûíäà äóðóá ýþçöíö äèêìèøäè éîëà âÿ ýþçëÿéèðäè êè, õàëàñû îíà ÷àðõû õîðóç ýÿòèðÿúÿê. Óçàãäàí àòàñûíû ýþðöá ñåâèíúÿê ãà÷äû âÿ Ãàñûì ÿìèíèí òÿðêèíäÿêè þâðÿòè, õàëàñû Çèáåéäÿ ùåñàá åäèá, àòûëà-àòûëà ãà÷äû þâðÿòèí éàíûíà âÿ ÷àðøîâóíóí óúóíäàí éàïûøûá äåäè: – Çèáåéäÿ õàëà, ìÿíÿ õîðóç ýÿòèðäèí? Ïÿðèíèñÿ òÿÿúúöáëÿ öçöíö ÷þíäÿðäè îüëàíà òÿðÿô. Ïèðâåðäè õàëàñû ÿâÿçèíÿ éàä þâðÿòè ýþðöá ýþçëÿðèíè áÿðÿëòäè âÿ áèð ãÿäÿð þâðÿòÿ ìàòìàò áàõàíäàí ñîíðà çûðûíïàíû áàøëàéûá þçöíö ÷ûðïäû éåðÿ… Àç ãàëìûøäû êè, ùÿìèí ùåêàéÿíè òàìàì åäÿì, éîëäàøûì Ìîçàëàí ýÿëèá äåäè êè, äóð àéàüà ýåäÿê Ãàñûì ÿìèíèí þâðÿòëÿðèíèí äàâà-ìÿðÿêÿñèíÿ òàìàøà åäÿê. Áó ñÿáÿáäÿí íàüûëûìû òàìàì åäÿ áèëìÿéèá áóðàäà ãàëäûì. ÔÀÒÌÀ ÕÀËÀ Äöíéàäà ÷îõ àðâàäëàðûí áàøìàãëàðû äöøöá, õàù àò öñòÿ ýåäÿí âàõò, õàù àðàáàäàí éà ôàéòîíäàí, õàù äÿìèð éîë èëÿ ýåäÿíäÿ. Ìÿíèì áèð äîñòóì âàð, íàüûë åäèð êè, áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã þâðÿòëÿ Õîðàñàíà ýåäÿí âàõò þâðÿòèíèí áàøìàãëàðû îòóç äþðä äÿôÿ ôàéòîíäàí äöøäö, èéèðìè áèð äÿôÿ äÿìèð éîëäà ýåäÿí çàìàí ïèëëÿêàíëàðû åíèá÷ûõàíäà äöøäö âÿ éöç ãûðõ àëòû äÿôÿ Èðàíäà àò éîëó èëÿ ýåäÿíäÿ äöøäö. Èíäè äÿ ùàìàí äîñòóì äåéèð êè, áèðèñè Õîðàñàí ñÿôÿðèíèí àäûíû ÷ÿêÿí êèìè þâðÿòèìèí “À êèøè, ãîéìà áàøìàüûì äöøäö” ÷ûüûðòûñû äöøÿð éàäûìà. Ìÿíèì áèð þçýÿ äîñòóì âàð, áó äà ùÿìèøÿ ìÿíÿ äåéÿð: ìÿí þìðöìäÿ þâðÿòèì èëÿ áèðúÿ äÿôÿ äÿ íÿèíêè ñÿôÿðÿ, áÿëêÿ ùÿéÿòäÿí êö÷ÿéÿ äÿ ÷ûõìàìûøàì. 171 Ñîðóøóðàì íèéÿ, äåéèð-ìÿùç îíäàí þòðö êè, ãîðõóðàì àðâàäûì áèðäÿí ÷ûüûðà “À êèøè, ãîéìà áàøìàüûì äöøäö”. Õöëàñÿ äöíéàäà ÷îõ àðâàäëàðûí áàøìàãëàðû äöøöá. Éÿíè âàãèÿí áàøìàüûí äöøìÿéè íÿ áèð åëÿ áþéöê åéèá éà áÿäáÿõòëèêäèð? Áàøìàãäû äöøäö, äåéÿðñÿí “À êèøè, ãîéìà áàøìàüûì äöøäö”, êèøè äÿ ôàéòîí îëñà ôàéòîíó ñàõëàð, äÿìèð éîë ãàòàðû îëñà äÿìèð éîë ãàòàðûíû ñàõëàð (ùÿð÷ÿíä áó åâè õàðàá äÿìèð éîëó ñöðÿíëÿð ùå÷ ñþçÿ áàõàí àäàì äåéèëëÿð). Áÿëè, äöíéàäà ÷îõ àðâàäëàðûí áàøìàüû äöøöá, àììà âàëëàùû, áèëëàùû áàøìàüûí äöøìÿéèíäÿí ùå÷ áèð êÿñèí áàøûíà î ãÿäÿð ìöñèáÿò ýÿëìÿéèá, íÿ ãÿäÿð êè, Ôàòìà õàëàíûí áàøûíà ýÿëèá. Ôàòìà õàëàíûí ÿðè Ãàòûð öðêöäÿí øÿùÿðèíèí ñàêèíè Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäè Òÿçÿêëè êÿíäèíäÿí áèð àò àëìûøäû. Àò ýþçÿë àò èäè, àììà áèðúÿ åéáè âàð èäè: ùÿìèøÿ ôöðñÿò òàïàí êèìè òÿçÿ ñàùèáèí åâèíäÿí ÷ûõûá äöç ýåäèá ÷ûõàðäû Òÿçÿêëè êÿíäèíÿ – êþùíÿ ñàùèáè Ìÿøÿäè Íóðÿëèíèí åâèíÿ. Ñîíðà Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäè ýåäèá äöáàðÿ Òÿçÿêëèäÿí àòû ýÿòèðÿðäè åâèíÿ. Áèð ýöí Ôàòìà õàëà öçöíö Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäèéÿ òóòóá äåäè: à êèøè, ñÿí Àëëàù, ìÿíè áèð àïàð Ùåéäÿðÿëè ïèðèíÿ, èíäè Àëëàùà øöêöð àò àëìûñàí, ïèéàäà êè ýåòìÿéÿúÿêñÿí. ßââÿë Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäè úàâàá âåðäè, àé àðâàä ñÿí Àëëàù ÿë ÷ÿê, àììà àõûðäà ðàçû îëäó. Ãàòûðëû øÿùÿðè èëÿ Ùåéäÿðëè ïèðèíèí àðàñû èêè ñààòëûã éîëäóð. Øÿùÿðäÿí ÷ûõàíäà Ãóðáàüàëû ÷àéûíà êèìè Òÿçÿêëè êÿíäèíèí éîëóäóð, ñîíðà ÷àéû êå÷èá Äîâøàíòóòàí êÿíäèíÿ òÿðÿô áèð ñààò ãÿäÿðèíúÿ éîë ýåäèá Ùåéäÿðëè ïèðèíÿ ÷àòûð. Ùåéäÿðëè ïèðè ÷îõ êÿðàìÿòëè ïèðäè. Áó ïèðèí áàðÿñèíäÿ ÷îõ ñþç äàíûøìàã îëàðäû, àììà øàìàõûëûëàðûí õàòèðÿñè ö÷öí äàíûøìûðûã. Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäè àòû ÷ÿêäè êö÷ÿéÿ âÿ àðâàäû Ôàòìà õàëàíû òÿðêèíÿ àëûá äöøäö éîëà. ßð âÿ þâðÿò ñþùáÿò åäÿ-åäÿ ýåäèðäèëÿð. ßð ìÿñÿëÿí áåëÿ ñþùáÿò åäèðäè: Ôàòìà, äåéÿñÿí àò áèð àç àõñàéûð, ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, íàëáÿíä óñòà ßëè àòû ìûõà ñàëûá. Þâðÿò áåëÿ ñþùáÿò åäèðäè: à êèøè, ñÿí Àëëàù áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, áó áàøûäàøëû íàëáÿíäëÿð íåúÿ ãîðõìóéóð àòûí ãû÷ëàðûíà ìûõ âóðóðëàð: áÿëêÿ áèðäÿí àò òÿïèê àòäû? Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäè úàâàá âåðäè êè, Àëëàù àäàìû ñàõëàñà àäàìà ùå÷ çàä îëìàç. Áèð ãÿäÿð áó úöð ñþùáÿò åäÿ-åäÿ ýåòìÿêäÿ èäèëÿð êè, áèðäÿí íàãàôèë Ôàòìà ÷ûüûðäû: À êèøè, ãîéìà, áàøìàüûì äöøäö. Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäè àòû 172 ñàõëàéûá ÷þíäö éîëà áàõäû, àììà áèð øåé ýþðìÿäè. Àòäàí éåðÿ äöøöá þâðÿòèíÿ äåäè êè, ñÿí éàïûø úèëîâäàí àòû ñàõëà, ìÿí áàøìàüû àõòàðûì. Ôàòìà õàëà áó ñþçëÿðè åøèòúÿê òåç úàâàá âåðäè: éîõ, éîõ áàøûíà äîëàíûì, ìÿí ãÿëÿò åäÿðÿì, ìÿí ÿëèìè úèëîâà âóðà áèëìÿðÿì. Êèøè úèëîâó àòûí áîéíóíà ñàëûá äåäè: åéáè éîõäó, ñÿí òÿðïÿíìÿñÿí, àò äóðàð. Âÿ þçö ýåðè ãàéûäûá áàøëàäû áàøìàüû àõòàðìàüà. Àò áèð ãÿäÿð äóðóá áèð ãÿäÿì ýþòöðäö. Ôàòìà õàëà ÷ûüûðäû: “Àé àìàí!”. Àò áèð ãÿäÿì äÿ ýþòöðäö. Ôàòìà õàëà ãûøãûðäû: “Àé àìàí”. Ñîíðà àò áàøëàäû éàâàø-éàâàø ãàáàüà ùÿðÿêÿò åëÿìÿéÿ. Áèð àç äà êå÷ÿíäÿí ñîíðà Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäè þâðÿòèíäÿí î ãÿäÿð óçàã äöøäö êè, Ôàòìà õàëàíûí áàüûðòûñû äÿõè îíóí ãóëàãëàðûíà ÷àòìàäû. Ùåéâàí êþùíÿ âÿòÿíäÿêè àõóðóíó éàäûíà ñàëûá áèð áàø Òÿçÿêëè êÿíäèíÿ ÷àïìàãäà èäè. Éàçûã Ôàòìà õàëà ùÿð èêè ÿëëÿðèíè éóõàðû ãàëäûðûá “àé àìàí” äåéÿ-äåéÿ íÿðÿ ÷ÿêèðäè. Àò Ôàòìà õàëàíû ýþòöðöá ãà÷ìàãäà îëñóí, ýÿëÿê Òÿçÿêëè êÿíäèíÿ. Àòûí êþùíÿ ñàùèáè Ìÿøÿäè Íóðÿëè îòóðìóøäó êö÷ÿäÿ þç ãàïûñûíûí ãàáàüûíäà âÿ êÿíä ìîëëàñû Ìîëëà Ãóðáàíãóëó èëÿ ñþùáÿò åäèðäè. Áóíëàðäàí ñàâàéû áóðàäà ìÿùÿëëÿ ÿùëèíäÿí ýåíÿ áèð íå÷ÿ êÿíäëè îòóðóá ìîëëàíûí ñþùáÿòèíÿ ãóëàã âåðèðäèëÿð. Ìîëëà Ãóðáàíãóëó áåëÿ äàíûøûðäû: – Àðâàä íÿäè, ùÿéÿòäÿí êö÷ÿéÿ ÷ûõäû íÿäè, ùÿëÿ áèð ïàðà áèíàìóñ ìöñÿëìàíëàð þâðÿòëÿðèíè éàíëàðûíà ñàëûá àïàðûðëàð ãîùóì-ãàðäàø åâèíÿ. Êÿíäëèëÿðèí áèðè öçöíö Ìîëëà Ãóðáàíãóëóéà òóòóá äåäè: – À ìîëëà, àíä îëñóí áèçè éàðàäàí ìÿõëóãÿ, ìÿí áèðúÿ äÿôÿ äÿ, àéûá îëìàñûí ñèçäÿí äÿ, Úÿôÿðèí àíàñûíû ùå÷ áèð éåðÿ àïàðìàìûøàì. Î áèðè êÿíäëèëÿð äÿ àíä è÷äèëÿð êè, áèð áåëÿ ýöíàù èø ýþðìÿéèáëÿð. Ìîëëà Ãóðáàíãóëó áàøëàäû: – Þâðÿòèíêè îäóð êè, ãàòàñàí åâÿ, ãàïûñûíû ãûôûëëàéàñàí. Ìÿøÿäè Íóðÿëè öçöíö òóòäó ìîëëàéà âÿ äåäè “à ìîëëà, éàõøû ôÿðìàéèø ÿðç åäèðñÿí, áÿëêÿ ëàçûì îëäó, ìÿñÿëÿí, àðâàä ýåäèá ÷åøìÿäÿí ñó äàøûñûí, îíäà ïÿñ ãàïûíû ãûôûëëàéàíäàí ñîíðà àõû àðâàä äÿõè åøèéÿ ÷ûõà áèëìÿç êè, ìÿñÿëÿí ýåäèá ñó ýÿòèðñèí”. Ìîëëà Ãóðáàíãóëó óúàäàí úàâàá âåðäè: ïÿù, àõìàã-àõìàã äàíûøìàüà ïóë âåðìÿìèñÿí? Þâðÿò íÿäè, êö÷ÿéÿ ÷ûõûá ñó ýÿòèðäè íÿäè. Ñóéó úàíûí ÷ûõñûí þçöí äàøû. Þâðÿòÿ äÿ åòèáàð âàð êè ãîéàñàí ÷ûõà êö÷ÿéÿ? Þâðÿòèíêè îäóð êè, ãàòàñàí äàìà, ãàïûñûíà ãûôûë âóðóá à÷àðûíû ãîéàñàí úèáèíÿ. Áèð ãÿäÿð äÿ ñþùáÿòäÿí ñîíðà Ìîëëà Ãóðáàíãóëó Ìÿøÿäè Íóðÿëèäÿí ñîðóøäó: Ìÿøÿäè Íóðÿëè, àòû êèìÿ ñàòäûí? Ìÿøÿäè Íóðÿëè úàâàá âåðäè êè, 173 àòû Ãàòûð öëêöäÿíëè Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäèéÿ ñàòûáäûð. Ìîëëà Ãóðáàíãóëó Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäèíèí àäûíû åøèòúÿê áàøëàäû îíó áó úöð òÿðèôëÿìÿéÿ: – Áàõ íÿ äåìèøÿì, ÿñèë ìöñÿëìàí Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäèäèð. Ìÿí î êèøèíè ÷îõäàí òàíûéûðàì âÿ Ãàòûð öëêöäÿíÿ ýåäÿíäÿ äÿ ùÿìèøÿ Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäèéÿ ãîíàã îëàðàì. Êèøè äîüðóäàí äà Àëëàù áÿíäÿñèäèð. Ùå÷ áèð äÿôÿ äÿ îëìàéûá êè, ìÿí îíóí þâðÿòèíèí éà áèð ñÿñèíè åøèäèì, éà áîéóíó ýþðÿì. Àé Ìÿøÿäè Íóðÿëè, ùàëàë îëñóí î àòû êè, Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäèéÿ ñàòûáñàí. Ìîëëàíûí áó ñþçëÿðèíè Ìÿøÿäè Íóðÿëè äÿ òÿñäèã åëÿäè âÿ äåäè êè, âàãèÿí Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäè ÷îõ äèíäàð âÿ íàìóñëó àäàìäûð. Êÿíäëèëÿð áó ñþùáÿòäÿ èäèëÿð, ýþðäöëÿð êè, àò òàïïûëòûñû ýÿëèð. Éîëà òÿðÿô áàõûá ýþðäöëÿð êè, áèð ìöñÿëìàí þâðÿòè àò öñòÿ îòóðóá ÷àïûð. Êÿíäëèëÿð ùàìûñû áèðäÿí äåäè: “Íÿùëÿò ñÿíÿ êîð øåéòàí”. Ìîëëà Ãóðáàíãóëó äåäè: ßñòàôöðóëëà. Àòûí öñòöíäÿêè þâðÿò áèçèì Ôàòìà õàëà èäè. Éàçûã þâðÿò ãîðõà-ãîðõà èêèÿëëè éàïûøìûøäû éÿùÿðèí ãàøûíäàí âÿ áó ñÿáÿáäÿí öçöíö þðòÿ áèëìèðäè. Êÿíäëèëÿðÿ éàâóãëàøûá áè÷àðÿ þâðÿò óòàíà-óòàíà áèð áàõäû êÿíäëèëÿðèí öçöíÿ âÿ ãûçàðà-ãûçàðà, áàõäû ìîëëàíûí öçöíÿ. Àò, Ìÿøÿäè Íóðÿëèíèí ãàïûñûíà éåòèøèá þçöíö ñîõäó ùÿéÿòÿ, Ìîëëà Ãóðáàíãóëó áèð ãÿäÿð ìàò-ìàò áàõûð ùÿéÿòÿ ýèðèá ýåòäè áàøûíû ñîõäó ÷àðäàüûí àëòûíäàêû þç àõûðûíà âÿ äàðàøäû îò âÿ ñàìàí ÷þïëÿðèíè àõòàðûá éåìÿéÿ. Ñîíðà Ìÿøÿäè Íóðÿëèíèí þâðÿòè âÿ áèð íå÷ÿ ñàèð þâðÿòëÿðèíäÿí éûüûøûá áèð òþâð Ôàòìà õàëàíû àòäàí éåíäèðäèëÿð. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà Êÿðáÿëàéû Õàëûãâåðäè äÿ ýÿëèá ÷ûõäû. Éàçûã Ôàòìà õàëà!!! Ëàüëàüû “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 29 ñåíòéàáð, 6 îêòéàáð 1906, ¹26–27 ÃÓÐÁÀÍßËÈ ÁßÉ Ãîãîë, Àëëàù ñÿíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí! Õÿáÿð ÷ûõäû êè, áó ýöí íà÷àëíèê ýÿëèð êÿíäÿ âÿ ñîíðà ìÿëóì îëäó êè, ïðèñòàâûí àðâàäûíûí àä ãîéóëàí ýöíöäöð. Êÿíääÿ øóðèø äöøäö. Êÿíä ÿùëèíäÿí áó ýöí ÷þë èøèíÿ ýåäÿí îëìàäû. Úàìààòûí éàðûñû ÷ûõìûøäû êÿíäèí êÿíàðûíà âÿ òÿïÿëÿðÿ äûðìàøûá áîéëó174 éóðäóëàð êè, ýþðñöíëÿð ýÿëèðìè íà÷àëíèê. Úàìààòûí éàðûñû ïðèñòàâûí ìÿíçèëèíè ÿùàòÿ åäèá äóðìóøäóëàð. Ãûðàã êÿíäëÿðäÿí äÿ úàìààò áàõÿáÿð îëóá éàâàø-éàâàø ýÿëèðäèëÿð. Ïðèñòàâûí ùÿéÿòèíÿ àäàì ÿëèíäÿí ýèðìÿê ìöìêöí äåéèëäè âÿ êàòäà, éàñîâóë âÿ ãëàâà ìèðçÿëÿðèíäÿí ñàâàéû ùÿéÿòÿ ýèðìÿê ùå÷ êÿñÿ èçí âåðèëìèðäè. Ïðèñòàâûí ùÿéÿòèíäÿ èò éèéÿñèíè òàíûìûðäû. Ñÿñäÿí âÿ ãèéëö-ãàëäàí ãóëàã òóòóëóðäó: áèð éàíäà ãóçóëàð ìÿëÿéèðäè, áèð éàíäà ãû÷ëàðû áàüëû úöúÿ âÿ òîéóãëàð áàüûðûðäûëàð, áèð éàíäà ãëàâàëàðûí àòëàðû êèøíÿéèðäèëÿð. Áèð òÿðÿôäÿí ïðèñòàâûí ãóëàãëàðû óçóí òóëàëàðû ýàù ãëàâàíûí öñòöíÿ àòûëûá “ùàôô” åëÿéèðäèëÿð, ýàù êàòäàíûí öñòöíÿ òóëëàíûá “ùàôô” åëÿéèðäèëÿð. Ùÿðäÿí áèð ïðèñòàâûí àðâàäû áàëêîíà ÷ûõûá íàçèê ñÿñëÿ ÷ûüûðûðäû: “òèøå”; éÿíè “éàâàø”. Âÿ ñîíðà ýåíÿ ýèðèðäè è÷ÿðè. Ïðèñòàâûí àøïàçëàðû, áåëëÿðèíäÿ àü þíëöê ùÿðäÿíáèð ùÿéÿòÿ ÷ûõûá ãëàâàíûí áèðèíÿ äåéèðäè: – Òåç éàðûì ýèðâÿíêÿ çÿôÿðàí òàï. Ãëàâà “áàø öñòÿ” äåéèá, ÿââÿë áèð áàøûíû ñàëûðäû àøàüû, ñîíðà ìèðçÿñèíÿ öçöíö òóòóá áóéóðóðäó: – Àäà, Ìèðçÿ Ùÿñÿí, äóðìà òåç øÿùÿðÿ àäàì ýþíäÿð, éàðûì ýèðâÿíêÿ çÿôÿðàí ýÿòèðñèí. Áèð àç êå÷èðäè, áèð àéðû àøïàç ÿëèíäÿ êàòëåò áû÷àüû ãëàâàíûí áèðèíÿ öçöíö òóòóá áóéóðóðäó: – Ãëàâà, äþðä-áåø éöç éóìóðòà ëàçûìäûð. Ãëàâà ñåâèíúÿê ÿëèíè óçàäûðäû ùÿéÿòäÿêè ñÿáÿòëÿðÿ âÿ úàâàá âåðèðäè: – Íÿ äàíûøûðñàí? Áóðàäà ìèíäÿí àðòûã éóìóðòà âàð. Áèðäÿí ãà÷àãà÷ äöøäö; äåäèëÿð “íà÷àëíèê ýÿëèð”. Ãëàâàëàð ÷ûõäûëàð ãàïûéà, õàíûì ÷ûõäû áàëêîíà, òóëàëàð ùöúóì ÷ÿêäèëÿð àäàìëàðûí öñòöíÿ âÿ áèð ãÿäÿð êå÷äè ýóéà ãóðáàüàíûí ýþëöíÿ äàø àòäûëàð; ÷öíêè áó ýÿëÿí íà÷àëíèê äåéèëìèø, þçýÿ ìàùàëûí ïðèñòàâû èìèø. Ïðèñòàâ àòäàí éåíèá ýèðäè ùÿéÿòÿ âÿ áàëêîíà ÷ûõûá õàíûìà ðóñúà áèð íå÷ÿ ñþç äåéèá þçö äÿ ýöëäö âÿ õàíûìû äà ýöëäöðäö. Âÿ ñîíðà ùÿð èêèñè ýèðäè è÷ÿðè. Ýåíÿ êàòëåò áû÷àãëàðûíûí òàããûëòûñû, àäàìëàðûí òàïïûëòûñû, àòëàðûí êèøíÿìÿñè, úöúÿ-òîéóãëàðûí âÿ ãëàâàëàðûí áàüûðòûñû âÿ òóëàëàðûí ùàôûëòûñû ãàðûøäû áèð-áèðèíÿ. Áèð óúäàí òÿçÿ ýÿëÿí ãëàâà âÿ êàòäàëàð àòäàí éåíèá, äîëó õóðúóíëàðû äîëäóðóðäóëàð ùÿéÿòÿ. Áèð óúäàí êÿíäëèëÿð äàëëàðûíäà ãàá-ãàçàí, õàëû âÿ ïàëàç äàøûéûðäûëàð. Áèð óúäàí êÿíäëèëÿð ùÿéÿòèí äè175 áèíäÿ ãóçóëàðû âÿ òîéóã-úöúÿëÿðè éàí-éàíà éûüûá þëäöðöá òÿìèçëÿéèðäèëÿð. Áèðäÿí ãà÷àãà÷ äöøäö; äåäèëÿð “íà÷àëíèê ýÿëèð”. Ãëàâàëàð ãà÷äûëàð ãàïûéà, õàíûì âÿ ãîíàã ÷ûõäûëàð áàëêîíà, òóëàëàð òóëëàíäûëàð ùÿéÿòÿ âÿ áèð ãÿäÿð êå÷äè ýåíÿ ãóðáàüàíûí ýþëöíÿ äàø àòäûëàð; ÷öíêè áó ýÿëÿí íà÷àëíèê äåéèëìèø, êàçàê áþéöéö áèð ÿôñÿð èìèø. Áó äà àòäàí éåíäè, ãà÷àãà÷à ÷ûõäû áàëêîíà âÿ õàíûìûí ÿëèíè þïöá, êåôèíè ñîðóøäó âÿ ñîíðà ýèðäèëÿð îòàüà. Áèð ãÿäÿð êå÷äè ýåíÿ ãà÷àãà÷ äöøäö; ýåíÿ äåäèëÿð “íà÷àëíèê ýÿëèð”. Àììà áó äà éàëàí îëäó. Àäàìëàðû àðàëàäûëàð, áó ãîíàã äà ýèðäè ùÿéÿòÿ. Áó äà “Ãàïàçëû” êÿíäèíèí áÿéè âÿ ìöëêÿäàðû ìÿøùóð Ãóðáàíÿëè áÿé èäè. Áÿé ùÿéÿòÿ ýèðÿí êèìè áàõäû áèð ñàüà, áèð ñîëà. Òóëàëàðûí áèðè ãà÷ûá ýÿëäè Ãóðáàíÿëè áÿéèí ãàáàüûíà âÿ áàøëàäû áÿéèí àéàãëàðûíû éàëàìàüà. Áÿé ÿéèëèá èòèí áàøûíû òóìàðëàäû âÿ äåäè: – Ìàëàäåñ ñîáàê, – âÿ ñîíðà ãàëõûá õàíûìû áàëêîíäà ýþðöá ÷ûüûðäû: – Èçäðàñòè! – âÿ áþðêöíö ýþòöðöá ñàü ÿëèëÿ ãàëõûçäû éóõàðû âÿ ãûøãûðäû: – Óððà! – Ñîíðà ãàëõäû áàëêîíà âÿ õàíûìà áàø ÿéäè. Õàíûì ÿëèíè óçàòäû Ãóðáàíÿëèéÿ. Áÿé õàíûìûí ÿëèíè àëûá ðóñúà äåäè: – Íÿ ãÿäÿð ìÿíèì úàíûì ñàüäû, ñÿíÿ ìÿí íþêÿðÿì, àé õàíûì. Õàíûì áèð àç ýöëäö âÿ äåäè: – Ñïàñèáî. Áÿé áèð àù ÷ÿêÿíäÿí ñîíðà ùÿð èêèñè ýèðäè è÷ÿðè. Áèð àç êå÷äè, ìàùàë ùÿêèìè ýÿëäè, ñóä ïðèñòàâû ýÿëäè, èêè ó÷èòåë ýÿëäè, ýåíÿ áèð ÿôñÿð* àðâàäû èëÿ ýÿëäè, ýåíÿ áèð þçýÿ ùÿêèì àðâàäû èëÿ ýÿëäè. Áèð àç êå÷äè ýåíÿ ãà÷àãà÷ äöøäö; äåäèëÿð “íà÷àëíèê ýÿëèð”. Ãëàâàëàðûí áèðè àò öñòÿ ÷àïàðàã ýÿëèá þçöíö ñàëäû éåðÿ âÿ ùÿéÿòÿ ñîõóëóá ãà÷äû õàíûìûí ãàáàüûíà âÿ ÷ûüûðäû: – Íà÷àëíèê èäéîò. Õàíûì áèð ýèðäè è÷ÿðè, áèð ÷ûõäû áàëêîíà. Ãîíàãëàð äà ÷ûõäûëàð ùÿéÿòÿ âÿ ãà÷äûëàð ãàïûéà. Òàïïûëòû, øàããûëòû âÿ ÷ûüûð-áàüûð, ãîéìà, äèíìÿ, ÷ÿêèë, ýÿë, ýåò… àõûðäà áèð éîüóí ÷èíîâíèê ýèðäè ùÿéÿòÿ, éåðèäè õàíûìà òÿðÿô, ñîë ÿëè èëÿ áþðêöíö ÷ûõàðäûá ñàü ÿëèíè óçàòäû õàíûìà âÿ õàíûìûí ÿëèíè þïöá ãîíàãëàðëà áèð-áèð ÿë-ÿëÿ âåðèá ãàëõäû áàëêîíà âÿ ýèðäè îòàüà. ______________ * Çàáèò 176 Íà÷àëíèêäÿí ñîíðà ýåíÿ áèð íå÷ÿ ãîíàã ýÿëäè. Áóíëàðûí äà áèð íå÷ÿñè àðâàäëàðû èëÿ ýÿëìèøäèëÿð. Ãîíàãëàð éûüûøìûøäûëàð çàë îòàüûíà. Îðòàéà äöçöëìöøäö ñòîëëàð âÿ ñòîëëàðûí öñòöíÿ äöçöëìöøäö íþâ-íþâ øèðèí ÷þðÿêëÿð, ñóõàðûëàð, ïàõëàâàëàð, ùàëâàëàð, êàíôåòëÿð, ëóìó-ïàðòàõàëëàð, ãóðó éåìèøëÿð. Ñòîëóí öñòöíÿ ãîéóëìóøäó éåêÿ ñàìàâàð âÿ ãóëëóã÷óëàð ÷àé òþêöá ãîéóðäóëàð ãîíàãëàðûí ãàáàüûíà. Íà÷àëíèê îòóðìóøäó éóìøàã äèâàíûí öñòöíäÿ, ïðèñòàâûí àðâàäû îòóðìóøäó îíóí éàíûíäà, ãîíàãëàðäàí äà áèð íå÷ÿñè äöçöëìöøäö áóíëàðûí éàíûíà âÿ íà÷àëíèê ãàáàüûíäàêû ñòÿêàíûí ãÿíäèíè ãàðûøäûðà-ãàðûøäûðà ïðèñòàâûí àðâàäû èëÿ ñþùáÿò åäèðäè. Áó ùåéíäÿ êö÷ÿäÿí à÷ûã àêîøêàëàðäàí áèð àò êèøíÿìÿñè ãàëõäû. Áóíäàí ñîíðà áèð àéðû àò äàùà äà óúàäàí áàøëàäû êèøíÿìÿéÿ. Ãîíàãëàðûí áèð íå÷ÿñè àêîøêàäàí áàõäûëàð êö÷ÿéÿ. Àòëàð äàùà äà óúàäàí áàøëàäûëàð êèøíÿìÿéÿ. Ãóðáàíÿëè áÿé àêîøêàäàí áàøûíû ÷ûõàðòäû êö÷ÿéÿ âÿ ÷ûüûðäû: – ßäÿ Êÿáëÿ Ãàñûì, ùåéâàí îüëó ùåéâàí, àòû êÿíàðäà äîëàíäûð, éîõñà ÿëèíäÿí ãóðòàðûá ãà÷àð. Áèð àç êå÷äè, àòëàð äàùà äà øèääÿòëÿ áàøëàäûëàð ÷ûüûðìàüà. Ãóðáàíÿëè áÿé àòëàðäàí áÿðê áàøëàäû íþêÿðèíÿ ÷ûüûðìàüà âÿ ãîíàãëàðûí ùàìûñû ãà÷äûëàð àêîøêàëàðûí ãàáàüûíà. Êö÷ÿäÿ òþâëÿíèí ãàáàüûíäà áèð ñòðàæíèê áèð àü àòûí úèëîâóíäàí éàïûøûá äîëàíäûðûðäû. Áó àò íà÷àëíèêèí àòû èäè. Ãóðáàíÿëè áÿéèí íþêÿðè áèð êÿùÿð àòûí úèëîâóíäàí éàïûøûá áèð àç êÿíàðäà äîëàíäûðûðäû. Áèð-èêè êÿíäëè äÿ áèð àç êÿíàðäà áèð àéðû àòëàðûí úèëîâëàðûíäàí éàïûøûá äîëàíäûðûðäûëàð. Àêîøêàíûí ãàáàüûíäà êÿíäëèëÿð äöçöëöá ïðèñòàâûí àêîøêàëàðûíà áàõûðäûëàð. Ùÿðäÿí áèð íà÷àëíèêèí àòû êèøíÿéÿ-êòøíÿéÿ ãàáàã àéàãëàðûíû äþéöð éåðÿ âÿ Ãóðáàíÿëè áÿéèí àòûíà áàõûá, ùèðñèíäÿí úèëîâó ýÿìèðòëÿéèðäè. Ãóðáàíÿëè áÿéèí àòû ùÿðäÿíáèð íÿðÿ òÿïèá, ãàáàã àéàãëàðûíû ãàëäûðûðäû ùàâàéà âÿ àç ãàëûðäû êè, Êÿðáÿëàéû Ãàñûìû äà ýþéÿ ãàëäûðñûí. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì äà áÿðê-áÿðê úèëîâäàí éàïûøûá ÷ûüûðûðäû: – Áóíà áàõ ùà! Íà÷àëíèê ýþðäö êè, êÿùÿð àò Ãóðáàíÿëè áÿéèí àòûäûð âÿ öçöíö Ãóðáàíÿëè áÿéÿ òóòóá ñîðóøäó êè, àòû íå÷ÿ éàøûíäàäûð? – Ãóðáàíÿëè áÿé ïàïèðîñóíó éàíäûðûá íà÷àëíèêÿ äåäè êè, àòû áó èë òÿçÿ äþðä éàøà àéàã ãîéóð. 177 Ýåíÿ íà÷àëíèê àêîøêàéà òÿðÿô éåðèéèá, áàøëàäû Ãóðáàíÿëè áÿéèí àòûíà òàìàøà åëÿìÿéÿ; ñîíðà Ãóðáàíÿëè áÿéÿ ÷þíöá äåäè: – Íÿ ýþçÿë àòäû! Äîüðóäàí, Ãóðáàíÿëè áÿéèí àòû ýþçÿë àò èäè. Ãóðáàíÿëè áÿé ùÿð èêè ÿëèíè ñèíÿñèíÿ ãîéóá íà÷àëíèêÿ úàâàá âåðäè: – Ïåøêÿøäè. Íà÷àëíèê Ãóðáàíÿëè áÿéÿ äåäè: – Ñàü îë – âÿ ýåíÿ áàøëàäû àòà òàìàøà åëÿìÿéÿ âÿ ýåíÿ Ãóðáàíÿëè áÿéÿ öçöíö òóòóá ñîðóøäó: – Ãà÷ìàüû íåúÿäè? Èòè éöéöðöðìö? Ãóðáàíÿëèáÿé íà÷àëíèêÿ äåäè: – Àé íà÷àëíèê, ÿýÿð ñÿíèí ìàùàëûíäà áèð áåëÿ éöéöðÿí àò òàïûëñà, ìÿí áûüëàðûìû ãûðõäûðìàñàì ãóðóìñàüàì. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà ãîíàãëàðû ÷àüûðäûëàð õþðÿê îòàüûíà. Îòàüûí îðòàñûíäà óçóí õþðÿê ñòîëó, öñòöíÿ äöçöëìöøäö ùÿð úöð õþðÿêëÿð âÿ è÷êèëÿð. Ïðèñòàâûí àðâàäû îòóðäó ñòîëóí áàø òÿðÿôèíäÿ. Õàíûìûí ñàü òÿðÿôèíäÿ íà÷àëíèê ÿéëÿøäè âÿ ãåéðè ãîíàãëàð äà ùÿðÿ áèð éåð òóòóá îòóðäóëàð. Íà÷àëíèê àðàã øöøÿñèíè ÿëèíÿ ýþòöðöá ÿââÿë þç ôèíúàíûíû, ñîíðà ïðèñòàâûí àðâàäûíûí, ñîíðà õàíûìëàðûí âÿ ñîíðà ãåéðè ãîíàãëàðûí ôèíúàíëàðûíû äîëäóðóá äóðäó àéàüà âÿ ðóìêàñûíû õàíûìûí ðóìêàñûíà âóðóá äåäè: – Ìöáàðÿê îëñóí õàíûìûí àä áàéðàìû. Íà÷àëíèêäÿí ñîíðà õàíûìëàð âÿ àüàëàð éåðëÿðèíäÿí ãàëõûá ùÿìèí ñþçëÿðè äåäèëÿð âÿ ñîíðà íà÷àëíèê âÿ ãåéðèëÿðè øöøÿëÿðè áàøëàðûíà ÷ÿêèá áîøàëòäûëàð. Ïðèñòàâûí àðâàäû ôèíúàíû ýþòöðäö ÿëèíÿ, ãîíàãëàðäàí ðàçûëûã åëÿäè, àììà Ãóðáàíÿëè áÿéÿ áàõûá ýþðäö êè, áÿé àðàüûíû ùÿëÿ è÷ìÿéèá. Õàíûì áÿéäÿí ñîðóøäó êè: – Íèéÿ è÷ìèðñèíèç? Áÿé ýöëÿ-ýöëÿ áàøûíû ñàëäû àøàüà âÿ äèíìÿäè. Íà÷àëíèê Ãóðáàíÿëè áÿéÿ áàõûá ãÿù-ãÿù ÷ÿêèá äåäè êè: – Éîõñà ñÿí äÿ ôàíàòèê ìöñÿëìàíëàðäàíñàí, îíóí ö÷öí è÷ìèðñÿí? Ãîíàãëàðäàí áèð íå÷ÿñè ýöëäö âÿ áèð íå÷ÿñè äÿ äåäè êè: – Ýþòöð è÷!.. Àõûðäà Ãóðáàíÿëè áÿé ðóìêàñûíû ýþòöðäö ÿëèíÿ âÿ äåäè: – À êèøè, ñèç Àëëàù áó íÿäè? Áóíà áèçäÿ öñêöê äåéÿðëÿð êè, àðâàäëàð áàðìàãëàðûíà ýåéèá òèêèø òèêÿðëÿð; éîõñà áèçëÿðäÿ áóííàí àðàã è÷ìÿçëÿð. 178 Ãîíàãëàð áó ñþçëÿðè åøèäèá ýåíÿ ãÿù-ãÿù ÷ÿêèá ýöëäöëÿð âÿ ïðèñòàâûí õàíûìû äåäè: – Äà, äà, äîüðóäóð. Ýóíàù ìÿíäÿäèð. Ãóðáàíÿëè áÿé ðóìêàéíàí àðàã è÷ìÿç. Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà õàíûì áèð ÷àé ñòÿêàíû àïàðûá ãîéäó áÿéèí ãàáàüûíà âÿ àðàãëà äîëäóðóá âåðäè áÿéÿ. Ãóðáàíÿëè áÿé ñòÿêàíû ýþòöðöá äåäè: – Áàõ, áóíà íÿ äåìèøÿì?!.. Éîõñà öñêöéö ãîéóáëàð ìÿíèì ãàáàüûìà êè, íÿ âàð, íÿ éîõ… Ãîíàãëàð ýåíÿ ýöëöøäöëÿð âÿ Ãóðáàíÿëè áÿé àðàüû ÷ÿêäè áàøûíà, ñòÿêàíû ãîéäó éåðÿ âÿ ÷þðÿêäÿí áèð òèêÿ ýþòöðöá òóòäó áóðíóíóí ãàáàüûíà. Àüàëàð âÿ õàíûìëàð ìÿøüóë îëäóëàð éåìÿéÿ, è÷ìÿéÿ âÿ åøèêäÿ äÿ òîé âÿ çóðíàíûí ñÿñè óúàëäû. Èêè ñààòäàí ñîíðà ãîíàãëàð ãàëõäûëàð àéàüà, äöçöëäöëÿð àêîøêàíûí ãàáàüûíà âÿ áàøëàäûëàð òàìàøà åëÿìÿéÿ. *** Áàùàðûí èêèíúè àéû èäè. ×è÷ÿêëÿðèí âÿ îòëàðûí ÿòðè ãàðûøìûøäû áèð-áèðèíÿ, ÷åøìÿëÿðèí ñÿñè ãàðûøìûøäû ãóøëàðûí ñÿñèíÿ. Ùÿðäÿí áèð çóðíàíûí ñÿñè óúàëûá, þçýÿ ñÿñëÿðèí ùàìûñûíû áàòèë åëÿéèðäè. Çóðíà ñàêèò îëàí êèìè àäàìëàðûí ñÿñè óúàëûðäû. Åâèí ãàáàüûíäà, ÷àéûí êÿíàðûíäà, ÷ÿìÿíèí öñòöíäÿ áèð íå÷ÿ ôÿðø äþøÿíìèøäè. Áèð òÿðÿôäÿ ö÷ éåêÿ ñàìàâàð ãîéóëìóøäó âÿ éàíëàðûíäà îòóç-ãûðõ ñòÿêàí-íÿëáÿêè, íèì÷ÿëÿð, ãÿíäëÿð, ìöðÿááÿëÿð, øèðèí ÷þðÿêëÿð, ëóìó-ïàðòàõàëëàð, êàíôåòëÿð, ãóðàáèéÿëÿð âÿ ãåéðè ÷àé èëÿ âÿ ÷àéñûç éåìÿëè øåéëÿð, éàüëàð, õàìàëàð, ãàéìàãëàð, ãóðó éåìèøëÿð äöçöëìöøäö. ßòðàôäàí ãîéóëìóøäó éàñäûã âÿ áàëûøëàð. Áèð òÿðÿôäÿ ãëàâàëàð òàòàðû ÿëëÿðèíäÿ êÿíäëèëÿðè äþéÿ-äþéÿ áèð éåðÿ éûüûðäûëàð êè, ÿë-ÿëÿ âåðèá éàëëû ýåòñèíëÿð. Àüàëàð âÿ õàíûìëàð àêîøêàëàðäà ýþðöíÿí êèìè êÿíäëèëÿð “óððà” äåéèá ïàïàãëàðûíû àòäûëàð ýþéÿ âÿ éàïûøäûëàð éàëëû ýåòìÿéÿ. Ïðèñòàâûí õàíûìû ãîíàãëàðà òÿêëèô åëÿäè êè, áóéóðñóíëàð, ÷àéûí êÿíàðûíäà áàøëàäûëàð éàëëû ýåòìÿéÿ. Àüàëàð âÿ õàíûìëàð éåíäèëÿð. Êÿíäëèëÿð ýåíÿ “óððà” ÷ÿêèá ãàðûøäûëàð áèð-áèðèíÿ âÿ ñîíðà ýåíÿ áàøëàäûëàð éàëëû ýåòìÿéÿ. Ãóðáàíÿëè áÿéèí íþêÿðè Êÿðáÿëàéû Ãàñûì êÿíàðäà äóðóá, ÿëëÿðèíè ãîéìóøäó úèáëÿðèíÿ, áàõûðäû âÿ Ãóðáàíÿëè áÿéè ýþðúÿê èêèãàò ÿéèëäè. 179 Áÿé ïàïèðîñóíó àüçûíà àëûá Êÿðáÿëàéû Ãàñûìà èøàðÿ åëÿäè. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ãà÷ûá ýÿëäè àüàñûíûí éàíûíà âÿ ñïè÷êàíû úèáèíäÿí ÷ûõàðûá éàíäûðäû âÿ òóòäó àüàñûíûí ãàáàüûíà. Áÿé ïàïèðîñó éàíäûðûá äåäè: – Àõìàã îüëó, àõìàã, áÿ ñÿí íèéÿ éàëëû ýåòìèðñÿí? Êÿðáÿëàéû Ãàñûì áàøûíû ÿéäè àøàüû âÿ äåäè: – Àé àüà, ìÿí ãîúàëìûøàì. Äàùà ìÿíÿ éàëëû ýåòìÿê éàðàøìàç. Áÿé ïàïèðîñóíó ýþéÿ öôëÿéèá éàïûøäû Êÿðáÿëàéû Ãàñûìûí ÷èéíèíäÿí âÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðäû éàëëû ýåäÿíëÿðèí éàíûíà âÿ äåäè: – Éàïûø, ùåéâàí áàëàñû, ùåéâàí! Éîõñà âàëëàù äþéÿ-äþéÿ ñÿíè þëäöðÿðÿì! Êÿðáÿëàéû Ãàñûì éàïûøäû êÿíäëèëÿðèí ÿëèíäÿí âÿ èñòÿð-èñòÿìÿç áàøëàäû îíëàðëà áèð éåðäÿ äîëàíìàüà. Ãóðáàíÿëè áÿé þçö äÿ äÿñòÿíèí áàøûíäàí éàïûøûá áàøëàäû àòûëûá äöøìÿéÿ. Ïðèñòàâûí àðâàäû Ãóðáàíÿëè áÿéÿ ÷ÿïèê ÷àëäû. Íà÷àëíèê äÿ ãÿù-ãÿù ÷ÿêèá ýöëäö âÿ áàøëàäû ÷ÿïèê ÷àëìàüà. Þçýÿ ãîíàãëàð äà ÷ÿïèéè òóòóá áàøëàäûëàð ýöëìÿéÿ. Ãóðáàíÿëè áÿé þçö àüçûíû ýþéÿ à÷ûá ãÿù-ãÿù åëÿäè âÿ ÷ûüûðäû: – Àé õàíûì, ìÿí èñòÿéèðÿì ñÿíèí ñàüëûüûíà è÷èì. Áóéóð ìÿíÿ ÷àõûð ýÿòèðñèíëÿð. Óððà, óððà! Íþêÿðëÿð áóòóëêàëàðû áàøëàäûëàð äàøûìàüà. Ãóðáàíÿëè áÿé áèð ñòÿêàí è÷èá ýåíÿ áàøëàäû ôûðëàíìàüà, ýåíÿ áàøëàäû äîëàíìàüà. Áèð ãÿäÿð êå÷äè, ýåíÿ áèð ñòÿêàí è÷èá ÷ûüûðäû: – Õàíûìûí ñàüëûüûíà – âÿ ýåíÿ áàøëàäû äîëàíìàüà áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà éîðóëóá ÷ÿêèëäè êÿíàðà âÿ áèð ñòÿêàí ÷àõûð äîëäóðóá íþêÿðè Êÿðáÿëàéû Ãàñûìû ÷àüûðûá âÿ äåäè: – È÷. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì áàøëàäû éàëâàðìàüà: – Àé àüà, ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí è÷ìÿíÿì. Àìàí ýöíöäö, ìÿíè ÷þâöð áàëîâóí áàøûíà, ìÿí è÷ÿ áèëìÿíÿì. Áÿé áèð ãÿäÿð äÿ íþêÿðèíè éàõàëàéûá ýþðäö êè, è÷ìèð âÿ ÷àõûðûí áèð àçûíû òþêäö Êÿðáÿëàéû Ãàñûìûí öñòöíÿ âÿ áèð àçûíû äà þçö è÷äè. Àüàëàð âÿ õàíûìëàð ìÿøüóë îëäóëàð ÷àé è÷ìÿéÿ. Ãóðáàíÿëè áÿé äÿ ýåäèá áèð òÿðÿôäÿ îòóðäó âÿ öçöíö íà÷àëíèêÿ òóòóá äåäè: – Ìÿíèì íþêÿðèì Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ëàï áèãåéðÿòäè. Ìÿí èíäèéÿ êèìè íÿ ãÿäÿð åëÿìèøÿì îíà áèð ãÿòðÿ ÷àõûð è÷èðäÿ áèëìÿìèøÿì. Äåéèðÿì êè, àõû, àé àõìàã, ñÿí êè, öçöìö éåéèðñÿí, àõû áó íÿäè êè? Öçöì ñóéó äåéèë ìÿýÿð? Íÿ ãÿäÿð åëÿéèðÿì, è÷ìèð. 180 Íà÷àëíèê Ãóðáàíÿëè áÿéÿ úàâàá âåðäè êè, Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ãàíìûð, àâàìäû. Ãóðáàíÿëè áÿé ãÿù-ãÿù ÷ÿêäè âÿ äåäè: – Íåúÿ ãàíìûð? ×îõ éàõøû ãàíûð. Î ìÿýÿð ãàíìûð êè, ÷àõûð öçöìäÿí ãàéðûëûð? ×îõ ÿúÿá ãàíûð. Àíúàã áèãåéðÿòäè, îíóí ö÷öí è÷ìèð. *** Éàðûì ñààòà êèìè àüàëàð âÿ õàíûìëàð ÷àé è÷ìÿéÿ âÿ ñþùáÿòÿ ìÿøüóë îëäóëàð. Êÿíäëèëÿð äÿ éàëëû ýåäèðäèëÿð. Õàíûìëàðûí áèðè ùÿðäÿíáèð ÿëëÿðèíè áàñûðäû ãóëàãëàðûíà âÿ ÿðèíÿ øèêàéÿò åäèðäè êè, “çóðíàíûí ñÿñèíäÿí àç ãàëûð ãóëàãëàðûì òóòóëñóí”. Ïðèñòàâ õàíûìûí ýèëåéèíè áàøà äöøÿíäÿí ñîíðà òîé÷óëàðà ÷ûüûðäû êè, äàùà ÷àëìàñûíëàð. Òîé÷óëàð ñàêèò îëäóëàð. Òîéóí ñÿñè êÿñèëúÿê Ãóðáàíÿëè áÿé öçöíö òîé÷óëàðà ÷þíäÿðèá ÷ûüûðäû: – ßäÿ, ÷àëûí, íàìÿðäëÿð! Ïðèñòàâ áÿéÿ äåäè êè, òîéóí ñÿñè õàíûìëàðà õîø ýÿëìèð, ãîé ÷àëìàñûíëàð. Ãóðáàíÿëè áÿé äóðäó àéàüà, ïðèñòàâà äåäè: – Ìÿí þëöì ãîé ÷àëñûíëàð, ìÿí èñòÿéèðÿì îéíàéàì. Ïðèñòàâûí úàâàáûíû ýþçëÿìÿéèá Ãóðáàíÿëè áÿé òîé÷óëàðà ÷ûüûðäû: – ßäÿ, ÷àëûí! “Óçóí äÿðÿ” ÷àëûí. Òîé÷óëàð ùàçûðëàøûðäûëàð ÷àëìàüà. Íà÷àëíèê äóðäó àéàüà âÿ áþðêöíö áàøûíà ãîéóá áÿéÿ äåäè: – Áÿé, ùÿëÿ ñîíðà îéíàðñàí. Ýþíäÿð íþêÿðèíè ñèçèí àòûíûçû ÷ÿêèá ýÿòèðñèí, ìÿí èñòÿéèðÿì àòà áàõàì. Ãóðáàíÿëè áÿé ñàü ÿëèíè ãîéäó ýþçöíöí öñòöíÿ âÿ äåäè: – Íà÷àëíèê, ãóðáàíäû ñÿíÿ ìÿíèì àòûì! Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà áÿé íþêÿðèíè ÷àüûðäû: – Êÿðáÿëàéû Ãàñûì, òåç ýåò àòû ÷ÿê ýÿòèð, íà÷àëíèê áàõñûí. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ãà÷äû âÿ òþâëÿäÿí àòû ÷ûõàðòäû åøèéÿ. Íà÷àëíèê, ïðèñòàâ, Ãóðáàíÿëè áÿé, ïðèñòàâëàðûí áèðè âÿ õàíûìëàðûí áèðè ýåòäèëÿð àòûí éàíûíà. Ãóðáàíÿëè áÿé àòà éàâûãëàøûá áàøëàäû àòûí àëíûíû òóìàðëàìàüà. Íà÷àëíèê êå÷äè àòûí äàëûíà, ñîíðà êå÷äè ãàáàüûíà âÿ èñòÿäè àüçûíû à÷ûá äèøëÿðèíÿ áàõñûí. Àò áàøûíû ýþéÿ ãàëõûçûá ÷ÿêèëäè áèð òÿðÿôÿ. Ãóðáàíÿëèáÿé ÷ûüûðäû àòà: – Òÿðïÿíìÿ, àõìàã! Íà÷àëíèê ýåíÿ ÷ÿêèëäè àòûí äàë òÿðÿôèíÿ. Ãóðáàíÿëè áÿé éàïûøäû àòûí äîäàüûíäàí âÿ àüçûíûí áèð òÿðÿôèíè à÷äû âÿ íà÷àëíèêÿ äåäè: 181 – Íà÷àëíèê, áóéóð áàõ. Ùÿéÿ èíàíìûðñàí, áóéóð áàõ áó èë äþðäöíÿ àéàã ãîéóð. Íà÷àëíèê éàâûüà ýÿëèá ÿéèëäè âÿ áàøûíû óçàòäû àòûí àüçûíà. Àò ýåíÿ áàøûíû ãîâçàäû ýþéÿ. Ãóðáàíÿëè áÿé ùèðñëÿíèá èñòÿäè àòûí àüçûíäàí áèð éóìðóã âóðñóí. Àò ãàáàã ÿëëÿðèíè ãàëäûðäû ýþéÿ âÿ àç ãàëäû íîõòàíû Êÿðáÿëàéû Ãàñûìûí ÿëèíäÿí ãîïàðñûí. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì àñûëäû íîõòàäàí âÿ ÷ûüûðäû: – Áóíà áàõ, ùà! Ñîíðà íà÷àëíèê Êÿðáÿëàéû Ãàñûìà äåäè êè, áèð àç àòû äîëàíäûðñûí. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì àòû éàâàø-éàâàø ÷ÿêäè áèð òÿðÿôÿ. Ùåéâàí Êÿðáÿëàéû Ãàñûìûí äàëûíúà ýåäÿ-ýåäÿ ùÿðäÿí àëíûíû ñöðòöðäö Êÿðáÿëàéû Ãàñûìûí êöðÿéèíÿ âÿ ùÿðäÿíáèð î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ áàõûá êèøíÿéèðäè. Íà÷àëíèê Ãóðáàíÿëè áÿéäÿí éåíÿ àòûí ãà÷ìàüûíû ñîðóøäó. Ãóðáàíÿëè áÿé áàõäû íà÷àëíèêèí öçöíÿ âÿ áèð ñþç äåìÿéèá Êÿðáÿëàéû Ãàñûìû ÷àüûðäû. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì àòû ÷ÿêäè éàâûüà âÿ Ãóðáàíÿëè áÿé òåç ãàëõäû àòûí öñòöíÿ âÿ ùåéâàíû òÿïèêëÿäè. Àò äóðäóüó éåðäÿ áèð íå÷ÿ àðøûí ôàñèëÿíè ñû÷ðàéûá, öç ãîéäó éîëà òÿðÿô ãà÷ìàüà âÿ éàðûì äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ ýþçäÿí èòäè. Éàðûì äÿãèãÿäÿí ñîíðà Ãóðáàíÿëè áÿé ÷àïàðàã ãàéûäûá ýÿëäè âÿ àòû ñöðöá àç ãàëäû ñîõóëñóí ãîíàãëàð îòóðäóüó ìÿúëèñÿ. Õàíûìëàð ÷ûüûðûøûá ãà÷ûøäûëàð áèð òÿðÿôÿ âÿ Ãóðáàíÿëè áÿé òåç àòû ñàõëàéûá þçöíö òóëëàäû éåðÿ âÿ äóðäó íà÷àëíèêèí ãàáàüûíäà. Íà÷àëíèê áÿéÿ äåäè: – Ìîëàäåòñ – âÿ áÿé úàâàá âåðäè: – Íà÷àëíèê, áó íÿäè êè! Ùÿëÿ ñÿí ìÿíèì î áèðè àòûìû ýþðìÿìèñÿí. Áÿëêÿ îíó ýþðÿñÿí! Áó íÿäè êè, îíóí éàíûíäà. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì àòû ÷ÿêèá àïàðäû. *** Ùàâà ãàðàëäûãäàí ñîíðà ïðèñòàâûí îòàãëàðûíäà ÷ûðàãëàðû éàíäûðäûëàð âÿ ãîíàãëàð ìÿøüóë îëäóëàð êàðò îéíàìàüà. Ñààò îí áèðäÿ ãîíàãëàðû ýåíÿ äÿâÿò åëÿäèëÿð õþðÿê îòàüûíà âÿ ýåíÿ àüàëàð âÿ õàíûìëàð õþðÿê ñòîëóíóí ÿòðàôûíà äöçöëöá áàøëàäûëàð øàì åëÿìÿéÿ. Íà÷àëíèê úöúÿíèí ÿòèíäÿí áèð-èêè òèêÿ éåéÿíäÿí ñîíðà ýþòöðäö ÷àõûð áóòóëêàñûíû âÿ áàøëàäû ÿââÿë þç ñòÿêàíûíû, ñîíðà ãîíøóëàðûíûí ñòÿêàíûíû äîëäóðìàüà âÿ ñîíðà àéàüà äóðóá ñòÿêàíû óçàòäû ïðèñòàâûí àðâàäûíà òÿðÿô âÿ äåäè: – Áó ýöí áèçèì áóðàéà éûüûøûá áåëÿ ëÿççÿòëÿ âàõò êå÷èðìÿéèìèçÿ ñèç ñÿáÿá îëóáñóíóç. Áóíà úÿùÿò ìÿí áó ñòÿêàíû è÷èðÿì ñèçèí ñàüëûüûíûçà. 182 Áó ñþçëÿðè äåéèá, íà÷àëíèê ñòÿêàíû âóðäó õàíûìûí ñòÿêàíûíà âÿ ÷àõûðû è÷èá îòóðäó. Éàâóãäà îòóðàí ãîíàãëàð äà ñòÿêàíëàðûíû óçàäûá õàíûìûí ñòÿêàíû èëÿ ÷ûããûëäàòäûëàð âÿ è÷äèëÿð. Ãóðáàíÿëè áÿé äÿ éåðèíäÿí ãàëõûá, äîëó ñòÿêàíûíû ýþòöðöá âóðäó õàíûìûí ñòÿêàíûíà âÿ õàíûìûí áàøûíûí öñòöíäÿ äóðóá äåäè: – Ìÿí þçöìö áó ýöí õîøáÿõò ùåñàá åëÿéèðÿì êè, áó ìÿúëèñäÿ âàðàì. Àëëàù ñÿíèí ÿðèí Ìèõàèë Ïàâëîâè÷è áèçèì ìàùàëäàí óçàã åëÿìÿñèí. Îíäàí þòðö êè, ÷öíêè íÿ ãÿäÿð êè, Ìèõàèë Ïàâëîâè÷ áèçèì ìàùàëäà äåéèëäè, áèçèì êÿíäëèëÿð äÿ áÿäáÿõò èäèëÿð, ìÿí äÿ áÿäáÿõò èäèì. Îíäàí þòðö êè, áèëìèðÿì íÿäÿíäèðñÿ êå÷ÿí ïðèñòàâëàðû ìÿí î ãÿäÿð èñòÿìÿçäèì êè, Ìèõàèë Ïàâëîâè÷è èñòÿéèðÿì. Àììà áåø-îí èë áóíäàí èðÿëè áóðäà áèð ïðèñòàâ âàðäû; ÷îõ ëîòó îüëàí èäè. Ìÿíÿ áèð òóëà áàüûøëàìûøäû. Àëëàù îíó äà ñàü åëÿñèí, ñÿíè äÿ ñàü åëÿñèí, ùàìûìûçû ñàü åëÿñèí. È÷èðÿì ìÿí ñÿíèí ñàüëûüûíà, à õàíûì, óððà! Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà Ãóðáàíÿëè áÿé ÷àõûðû ÷ÿêäè áàøûíà âÿ è÷ÿíäÿí ñîíðà ñòÿêàíû ÷þíäÿðèá àüçû éåðÿ òÿðÿô òóòäó êè, ýþðñöíëÿð ñòÿêàíäà áèð ãÿòðÿ äÿ ÷àõûð ãàëìàéûá âÿ êå÷èá îòóðäó éåðèíäÿ. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà ïðèñòàâûí àðâàäû ýþòöðäö ÷àõûðû âÿ íà÷àëíèêèí ñòÿêàíûíû, þç ôèíúàíûíû âÿ ãîíøóëàðûíûí ñòÿêàíëàðûíû äîëäóðóá öçöíö íà÷àëíèêÿ òóòäó âÿ äåäè: – Ìÿí þçöìö áîðúëó ùåñàá åäèðÿì ñèçäÿí ðàçûëûã åëÿìÿéÿ êè, áó óçóí éîëó çÿùìÿòëÿ áóðàéà ýÿëèá ìÿíè ñÿðÿôðàç áóéóðóáñóíóç. Ñþçëÿðèíè äåéÿíäÿí ñîíðà õàíûì ôèíúàíûíû òóòäó äîäàãëàðûíûí ãàáàüûíà. Ãîíàãëàð äà ñòÿêàíëàðûíû óçàäûá âóðäóëàð íà÷àëíèêèí ñòÿêàíûíà. Ãóðáàíÿëè áÿé éåðèíäÿí ãàëõûá, ÿëèíäÿ äîëó ñòÿêàí ýÿëèá äóðäó íà÷àëíèêèí éàíûíäà âÿ äåäè: – Íà÷àëíèê àüà, è÷èðÿì ìÿí áó ñòÿêàíû ñèçèí ñàüëûüûíûçà. Àëëàù äà áóíà øàùèääèð êè, íÿ ãÿäÿð áèçèì âèëàéÿòÿ íà÷àëíèêëÿð ýÿëèá – ýåäèá, ìÿí îíëàðûí ùå÷ áèðèíè î ãÿäÿð èñòÿìÿìèøÿì. Íà÷àëíèê àüà, ñÿí áèçèì áàøûìûçûí ñàùèáèñÿí. Íÿ ãÿäÿð êè, áèçèì ìàùàëäà úàìààò âàð, îíëàð ùàìûñû ñÿíèí éîëóíäà áàøëàðûíäàí êå÷ÿðëÿð. Ìÿí þçöì ñÿíèí éîëóíäà îäà ýèðÿðÿì. Ãóðáàí ñÿíÿ ìÿíèì úàíûì. Íÿ ãÿäÿð êè, ìÿí ñàüàì íþêÿðÿì ñÿíÿ. È÷èðÿì ìÿí áó ñòÿêàíû íà÷àëíèê àüàíûí ñàüëûüûíà. Óððà! Áó ñþçëÿðè äåéÿí êèìè Ãóðáàíÿëè áÿé ñòÿêàíû ÷ÿêäè áàøûíà, ñòÿêàíûí àüçûíû ÷þíäÿðäè éåðÿ, ýóéà áèð ãÿòðÿ äÿ ãàëìàäû; ñîíðà ýåäèá îòóðäó éåðèíäÿ. 183 Ãîíàãëàð ýåíÿ ìÿøüóë îëäóëàð éåìÿéÿ. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà õàíûìûí ÿðè ïðèñòàâ ýþòöðäö ÷àõûð øöøÿñèíè, ÿââÿë þç ñòÿêàíûíû äîëäóðäó, ñîíðà ãîíøóëàðûíûí ñòÿêàíûíû äîëäóðäó âÿ ñîíðà àéàüà äóðóá äåäè: – Àüàëàð âÿ õàíûìëàð! Ìÿëóìäóð êè, áèð äöøìÿí èñòÿéÿ áèçèì öñòöìöçÿ ùöúóì ÷ÿêÿ, áèçè ñàõëàéàí ãîøóíëàðûìûç îëàúàã. Áóíà úÿùÿò ìÿí è÷èðÿì áó ñòÿêàíû áèçèì ãîøóíëàðûìûçûí ÿôñÿðè Íèêîëàé Âàñèëéåâè÷èí âÿ îíóí õàíûìû Àííà Èâàíîâíàíûí ñàüëûüûíà. Ïðèñòàâ áó ñþçëÿðè äåéèá ñòÿêàíû óçàòäû áèð ÿôñÿðÿ âÿ îíóí éàíûíäà îòóðàí àðâàäà òÿðÿô. Ãîíàãëàð äà ùàáåëÿ ñòÿêàíëàðûíû ÷ûããûëäàäûá è÷äèëÿð. Ãóðáàíÿëè áÿé äÿ àéàüà äóðóá äîëó ñòÿêàíûíû óçàòäû ÿôñÿðÿ âÿ àðâàäûíà òÿðÿô äåäè: – Àé ÿôñÿð àüà, àé õàíûì, ìÿí è÷èðÿì ñèçèí ñàüëûüûíûçà. Àëëàù ñèçèí êþëýÿíèçè áèçèì áàøûìûçûí öñòöíäÿí ÿñêèê åëÿìÿñèí. Àëëàù äöøìÿí ãàáàüûíäà ñèçèí ãûëûíúûíûçû êÿñêèí åëÿñèí. Éÿíè ìÿí áó ñþçëÿðè îíäàí þòðö äåìèðÿì êè, äöøìÿíäÿí ãîðõóðàì. Ùàíñû äöøìÿí úöðÿò åëÿéèá ìÿíèì ãàáàüûìà ÷ûõà áèëÿð?! Áó õÿíúÿëè ìÿí ñîõàðàì îíóí ãàðíûíà! Ìÿí ùå÷ äöøìÿíäÿí ãîðõìóðàì. Ñèçèí äþâëÿòèíèçäÿí ìÿí ùå÷ áèð êÿñäÿí ãîðõìóðàì. Íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäûð, ìÿí íþêÿðÿì ñÿíèí õàíûìûíà. Ñàü îëñóí Àííà õàíûì, óððà! Áÿé ÷àõûðû ÷ÿêäè áàøûíà. Áó ãàéäà èëÿ àüàëàðûí âÿ õàíûìëàðûí áèð-áèð ñàüëûüûíà è÷äèëÿð. Ùÿð äÿôÿ Ãóðáàíÿëè áÿé äóðóðäó àéàüà, ùÿðÿíèí áàðÿñèíäÿ áèð íèòã ñþéëÿéèð, áèð äîëó ñòÿêàí è÷èðäè âÿ îòóðóðäó. Éàâàø-éàâàø ÷àõûðûí áóõàðû ãàëõäû áÿéèí áàøûíà âÿ ëàï àõûðäà áÿé áÿðê êåôëÿíäè. Ãîíàãëàðûí ùàìûñûíûí ñàüëûüûíà è÷ÿíäÿí ñîíðà ãîíàãëàð áàøëàäûëàð Ãóðáàíÿëè áÿéèí ñàüëûüûíà è÷ìÿéÿ. Õàíûìëàð áèð-áèð ñòÿêàíëàðûíû óçàäûá âóðäóëàð áÿéèí ñòÿêàíûíà. Ãóðáàíÿëè áÿé øàäëûüûíäàí àç ãàëäû þçöíäÿí ýåòñèí. Ãîíàãëàðûí ùàìûñû áÿéèí ñàüëûüûíà è÷ÿíäÿí ñîíðà áÿé ñòÿêàíû éóõàðû ãàëõûçûá äåäè: – Àüàëàð âÿ õàíûìëàð! Ñèç êè, ìÿíèì ñàüëûüûìà è÷äèíèç, ãóðáàí îëñóí ñèçÿ ìÿíèì úàíûì. Ìÿí þëÿíÿ êèìè áó ýöíö éàäûìäàí ÷ûõàðìàíàì. Àììà, àüàëàð, ìÿíèì ñèçäÿí áèð õàùèøèì âàð. Ìÿí þëöì, ìÿíèì ñþçöìö éåðÿ ñàëìàéûí. Ìÿí ñèçèí ùàìûíûçû ñàáàù þç åâèìÿ ãîíàã òÿêëèô åëÿéèðÿì. Âàëëàù, áèëëàù, àòàìûí ýîðó ùàããû, ìÿí áèëìèðÿì íåúÿ ñèçèí õÿúàëÿòèíèçäÿí ÷ûõûì?! Ìÿí ëàï ÿðèéèá éåðÿ ýèðèðÿì êè, áó ãÿäÿð õàíûì ìÿíèì ñàüëûüûìà è÷ñèí. Ìÿí íÿéÿì êè, áó ãÿäÿð õàíûì ìÿíèì 184 ñàüëûüûìà è÷ñèí? Ìÿí áó õàíûìëàðûí àéàüûíûí òîðïàüû äà îëà áèëìÿíÿì. Âàëëàù, áèëëàù, àòàìûí ýîðó ùàããû ñàáàù áèçÿ ãîíàã ýÿëìÿñÿíèç, ìÿí þçöìö þëäöðÿðÿì. Ìÿí èñòÿéèðÿì ñèçÿ ãóëëóã åëÿéèì. Ìÿí èñòÿéèðÿì ñèçÿ íþêÿð÷èëèê åëÿéèì. Ñàáàù áèçÿ ýÿëìÿñÿíèç, ìÿí áó õÿíúÿëè ñîõàðàì ãàðíûìà. Úÿíàá íà÷àëíèê, ñÿíäÿí äÿ ÷îõ òÿâÿããÿ åëÿéèðÿì, àé õàíûì, ñÿíäÿí äÿ òÿâÿããÿ åëÿéèðÿì. ßôñÿð àüàäàí äà åëÿéèðÿì. Àííà Èâàíîâíà, ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ ìÿíèì úàíûì, ñÿíäÿí äÿ òÿâÿããÿ åëÿéèðÿì. Àüàëàð, õàíûìëàð! Ùàìûíûçäàí òÿâÿããÿ åëÿéèðÿì. Ùÿð êÿñ ýÿëìÿñÿ, íàìÿðääè. Àìàí ýöíöäö, þçöìö þëäöðÿðÿì! Ãóðáàí îëñóí ñèçÿ ìÿíèì úàíûì. Ñàü îëñóí õàíûìëàð. Óððà! Óððà! Áÿé ñòÿêàíû ÷ÿêäè áàøûíà. Íà÷àëíèê ñèüàðû äàìàüûíà ñàëûá, öçöíö òóòäó ïðèñòàâûí õàíûìûíà âÿ äåäè: – Ýÿëÿñÿí ñàáàù ãîíàãëûüà ýåäÿê, Ãóðáàíÿëè áÿéÿ ãîíàã îëàã? – Õàíûì áàõäû ÿðèíèí öçöíÿ âÿ äåäè: – Ìÿí ÷îõ õîøùàëëûãëà ýåäÿðÿì. Éàõøû îëàð. Áÿéèí àðâàäûíû äà ýþðÿðÿì. Ýþðÿðÿì íåúÿ ïàëòàð ýåéèð. ßôñÿð äÿ àðâàäûíäàí ñîðóøäó: – Ýåäÿðñÿíìè? – Àðâàäû äåäè: – Ýåäÿðÿì. Ãîíàãëàðûí áèðè äÿ äåäè êè: – ßýÿð áÿé áèçÿ áèð éàõøû ìöñÿëìàí ïëîâó âåðñÿ, ýåäÿðÿì. Ãóðáàíÿëè áÿé ïëîâ ñþçöíö åøèòúÿê òåç ãàëõäû àéàüà âÿ ÷ûüûðäû: – Íåúÿ ïëîâ? Íåúÿ ïëîâ? Àòàìûí ýîðó ùàããû, ñèçÿ åëÿ áèð ïëîâ âåðÿðÿì êè, þìðöíöçäÿ éåìÿìèø îëàðñûíûç. Ìÿíèì àøïàçûì áèøèðÿí ïëîâó êèì áèøèðÿ áèëÿð? Èíàíìûðñûíûçñà Êÿáëÿ Ãàñûìäàí ñîðóøóíóç. Ùàíû Êÿáëÿ Ãàñûì? Êÿáëÿ Ãàñûì, Êÿáëÿ Ãàñûì! Ãóðáàíÿëè áÿé áàøëàäû óúàäàí Êÿðáÿëàéû Ãàñûìû ÷àüûðìàüà; ýóéà êè, Êÿðáÿëàéû Ãàñûì áóðàäàäûð. Ïðèñòàâûí íþêÿðëÿðèíäÿí áèðè è÷ÿðè ýèðèá äåäè êè, áóðàäà Êÿðáÿëàéû Ãàñûì éîõäóð. Áÿé ùèðñëÿíèá íþêÿðÿ äåäè êè: – ×àüûðûí î àõìàã îüëóíó ýÿëñèí. Íþêÿð ÷ûõäû ýåòäè âÿ áÿé þçö äÿ ãàïûéà òÿðÿô éåðèäè. Ïðèñòàâûí àðâàäû áÿéÿ äåäè êè: – Ñÿí çÿùìÿò ÷ÿêìÿ, íþêÿðëÿð ÷àüûðàðëàð ýÿëÿð. Áÿé ýåíÿ áàøëàäû ïëîâó òÿðèôëÿìÿéÿ. – Ìÿí ñèçíÿí ìÿðú ýÿëÿðÿì. Ùÿéÿ áèð éàíäà åëÿ ïëîâ éåìèø îëñàíûç, òöïöðöí ìÿíèì öçöìÿ. Ãîíàãëàð ýöëäöëÿð. Íà÷àëíèê äÿ ýöëÿ-ýöëÿ äåäè: 185 – À áÿé, ñþç éîõ êè, åâäÿêè òÿðèôëè àòûíû äà áèçÿ ýþðñÿäÿðñÿí. Ãóðáàíÿëè áÿé íà÷àëíèêÿ éàâûãëàøûá ùÿð èêè ÿëëÿðèíè ãîéäó ýþçöíöí öñòÿ âÿ äåäè: – Áó ýþçëÿðèì öñòÿ, ùàíñûíû áÿéÿíñÿí, ïåøêÿøäè. Ëîòó ëîòóéàíà äåéèðÿì, ìÿí òÿçâèð-ìÿçâèð áèëìÿíÿì. Ùàíñûíû õîøëàñàí, àòàìûí ýîðó ùàããû ïåøêÿøäè ñÿíÿ. Íþêÿð ýèðäè è÷ÿðè âÿ äåäè êè, Êÿðáÿëàéû Ãàñûì éàòûá. Áÿé íþêÿðèí öçöíÿ áàõûá ÿââÿë äèíìÿäè âÿ ñîíðà õÿíúÿðèíèí äÿñòÿñèíäÿí éàïûøûá äåäè: – Ýåò, î ùàðàìçàäà îüëó ùàðàìçàäàéà äå êè, áó ñààò äóðóá áóðà ýÿëìÿñÿ, áó õÿíúÿëè ýåäèá ñîõàðàì îíóí ãàðíûíà! Íþêÿð ÷ûõäû åøèéÿ. Ïðèñòàâûí àðâàäû áÿéÿ öçöíö òóòóá äåäè: – Íèéÿ áè÷àðÿ êèøèíè îéàäûðñàí? Íÿéÿ ëàçûìäûð? Áÿé úàâàá âåðäè: – Àé õàíûì, áàøûíà äîëàíûì, íåúÿ íÿéÿ ëàçûìäûð? Àüçû íÿäè áó òåçëèêäÿ éàòñûí. Ãîé ýÿëñèí ýþðÿê êèìèí ùöíÿðè âàð ìÿíèì àøïàçûì áèøèðÿí ïëîâó áèøèðñèí?! Ãîíàãëàð ýåíÿ ýöëöøäöëÿð. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì øèøìèø ýþçëÿðèíè áÿðÿëäèá, ýèðäè è÷ÿðè. Àüàñû ýåíÿ ÿëèíè õÿíúÿðèí äÿñòÿñèíÿ àïàðûá äåäè: – Êÿáëÿ Ãàñûì, ìÿí ñÿíè þëäöðÿðÿì! Ãîíàãëàð ýåíÿ ýöëöøäöëÿð. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ÿëëÿðèíè äþøöíÿ ãîéóá, àë÷àã ñÿñëÿ äåäè: – Íèéÿ, áàøûíà äþíöì, àüà? Áÿé ùèðñëè âÿ óúà ñÿñëÿ: – Ùÿëÿ ñîðóøóðñàí äà íèéÿ? Ýÿë ýþð áó àüàëàð íÿ äåéèðëÿð. Ìÿí ùà äåéèðÿì êè, áèçèì ßëè áèøèðÿí ïëîâó ùå÷ êÿñ áèøèðÿ áèëìÿç, áóíëàð èíàíìûðëàð. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì àë÷àã ñÿñëÿ úàâàá âåðäè: – Áÿëè, àüà, ßëè éàõøû ïëîâ áèøèðèð. Ãóðáàíÿëè áÿé öçöíö ãîíàãëàðà òóòóá ñåâèíúÿê âÿ óúàäàí äåäè: – Äè, ýþðäöíöç? Äè, ýþðäöíöç? Èíäè ñþçöíöç íÿäè? Ãîíàãëàðûí ÷îõóñó úàâàá âåðäè: – Äîüðóäó, äîüðóäó, èíàíûðûã. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ÷ûõäû åøèéÿ. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà ãîíàãëàð áàøëàäûëàð äàüûëìàüà. Ãóðáàíÿëè áÿé àòûíû âÿ Êÿðáÿëàéû Ãàñûì éàáûñûíû ìèíèá äöøäöëÿð éîëà. Áÿé áàøûíû 186 ñàëäû àøàüû âÿ áàøëàäû ìöðýöëÿìÿéÿ. Ùÿðäÿí áèð éóõóäàí àéûëûá àòû ñàõëàéûðäû, öçöíö ÷þíäÿðèðäè Êÿðáÿëàéû Ãàñûìà âÿ äåéèðäè: – Áó õÿíúÿëè ñîõàðàì ñÿíèí ãàðíûíà! ×îõ âàõò Êÿðáÿëàéû Ãàñûì úàâàá âåðìèðäè âÿ ýàù âàõò äåéèðäè: – Íèéÿ, áàøûíà äþíöì, àüà? – Áÿé ýàù âàõò Êÿðáÿëàéû Ãàñûìà úàâàá âåðìèðäè, àììà ýàù âàõò äåéèðäè: – Êèìèí ùöíÿðè âàð ßëè áèøèðÿí ïëîâó áèøèðñèí?! Èêè ñààòäàí ñîíðà àüà âÿ íþêÿð éåòèøäèëÿð êÿíäÿ. Êÿíäèí è÷èíäÿí ö÷-äþðä êþïÿê ùöðÿ-ùöðÿ ùöúóì ÷ÿêäèëÿð Ãóðáàíÿëè áÿéèí öñòöíÿ. Àò ùöðêöá þçöíö âåðäè áèð òÿðÿôÿ, àç ãàëäû áÿéè ñàëñûí éåðÿ. Ãóðáàíÿëè áÿéèí áþðêö äöøäö éåðÿ âÿ Êÿðáÿëàéû Ãàñûì þçöíö àòäàí ñàëûá àüàñûíûí áþðêöíö ãàëõûçûá âåðäè áÿéÿ. Ãóðáàíÿëè áÿé õÿíúÿðèíè ñûéûðûá, àòûíû ñöðäö èòëÿðèí öñòöíÿ. Èòëÿð áàøëàäûëàð ãà÷ûøìàüà. Éåêÿ èìàðÿòèí äàðâàçàñûíûí ãàáàüûíäà àòëàð äàéàíäûëàð. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì éåðäÿí áèð äàø ýþòöðöá áàøëàäû ãàïûíû äþéìÿéÿ. Éåêÿïàïàã áèð êèøè ãàïûíû à÷äû âÿ Ãóðáàíÿëè áÿéèí éàíûíà ãà÷ûá éàïûøäû àòûí úèëîâóíäàí. Ãóðáàíÿëè áÿé ùÿëÿ àòäàí éåíìÿéèá, õÿíúÿðèí òèéÿñèíè ãàëõûçäû êèøèíèí öñòöíÿ âÿ äåäè: – ßëè, áó õÿíúÿëè ñîõàðàì ãàðíûíà! Íþêÿðè úàâàá âåðäè: – Èõòèéàð ñÿíèíäè, àüà! Ñîíðà áÿé àòäàí éåíèá ýèðäè ùÿéÿòÿ âÿ ïèëëÿêÿíè ãàëõûá ýèðäè îòàüà. Áÿéèí ãàðàâàøû áèð ãîúà àðâàä ÷ûõäû àüàñûíûí ãàáàüûíà âÿ äåäè: – Àé àüà, íÿ ýåú ýÿëäèí? Õàíûì ñÿíäÿí þòðö ÷îõ íèéàðàí îëäó. Áÿé õÿíúÿðèí òèéÿñèíè àðâàäà ýþñòÿðèá äåäè: – Ýöëïÿðè, áó õÿíúÿëè ñîõàðàì ñÿíèí ãàðíûíà! Àðâàä äèíìÿäè âÿ ÷ÿêèëäè êÿíàðà. Áÿé î áèðè îòàüà ýèðèá, ýþðäö êè, àðâàäû ïàëòàðëàðûíû ñîéóíìàìûø äàéàíûá éàñòûüà âÿ éóõëàéûá. ßââÿë ýåäèá äóðäó àðâàäûíûí éàíûíäà. Î, õÿíúÿðèí òèéÿñèíè àðâàäûíûí öñòöíÿ ãàëõûçûá äåäè: – Áó õÿíúÿëè ñîõàðàì ñÿíèí ãàðíûíà! Àðâàä àéûëìàäû. Ãóðáàíÿëè áÿé äÿõè äèíìÿäè âÿ õÿíúÿðè àòäû éåðÿ. Ñîíðà áþðêöíö ÷ûõàðûá àòäû áèð ñÿìòÿ âÿ áàøëàäû ñîéóíìàüà. Ïàëòàðëàðûíû âÿ ÷ÿêìÿëÿðèíè ÷ûõàðûá ùèðñëÿ ùÿðÿñèíè àòäû áèð éàíà, áèð àç ñó è÷äè âÿ óçàíäû éåðèíÿ. 187 Áÿéè éóõó òóòäó. Ãóðáàíÿëè áÿéèí àðâàäû ñöáù âàõòû àéûëûá ýþðäö êè, ÿðè ýÿëèá éàòûá; éàâàøúà ïàëòàðûíû ýåéèá ÷ûõäû åøèéÿ. Ãàðàâàø ñöïöðýÿ èëÿ ùÿéÿòè ñöïöðöðäö. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ÿëèíäÿ õÿëáèð òþâëÿíèí ãàáàüûíäà äóðóá, àðïà òÿìèçëÿéèðäè êè, àïàðûá âåðñèí àòëàðà. Àøïàç ßëè àøïàçõàíàíûí ãàïûñûíûí éàíûíäà ÿëèíäÿ õÿêÿíäàç ñàìàâàðà êþìöð ñàëûðäû. Ùÿéÿòèí áèð òÿðÿôèíäÿ òîéóã-úöúÿëÿð äÿí éåéèðäèëÿð âÿ ñÿð÷ÿëÿð ùÿðäÿíáèð äÿñòÿ èëÿ òîéóã-úöúÿëÿðèí éàíûíà éåíèá áàøëàéûðäëàð äÿíëÿðäÿí éåìÿéÿ; àììà áèð ñÿñ åøèòúÿê ýåíÿ äÿñòÿ èëÿ ãàëõûðäûëàð òóò àüàúûíà. Ãàðàâàø õàíûìû ýþðúÿê ÿëèíäÿ ñöïöðýÿ ýåòäè õàíûìûí éàíûíà, ñàëàì âåðäè. Õàíûì ýþçëÿðèíè îâà-îâà ñîðóøäó êè, áÿé íÿ âàõò ýÿëèá éàòäû? Ãàðàâàø úàâàá âåðäè êè, ýåúÿäÿí ÷îõ êå÷ìèøäè êè, ýÿëäè. Õàíûì Êÿðáÿëàéû Ãàñûìû ÷àüûðäû. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì òþâëÿäÿí ÷ûõûá òåç ýÿëäè âÿ áàø éåíäèðèá äóðäó õàíûìûí ãàáàüûíäà. Õàíûì Êÿðáÿëàéû Ãàñûìäàí ñîðóøäó êè: – Íèéÿ áåëÿ ýåú ýÿëäèíèç? – Êÿðáÿëàéû Ãàñûì úàâàá âåðäè: – Ãîíàãëûã ÷îõ óçóí ÷ÿêäè, îíóí ö÷öí ýåú ýÿëäèê. – Õàíûì ýåíÿ ñîðóøäó: – Ïðèñòàâûí ãîíàüû ÷îõ èäèìè?– Êÿðáÿëàéû úàâàá âåðäè: – Áÿëè, õàíûì, ÷îõ èäè. – Õàíûì ñîðóøäó: – Êèì èäèëÿð ãîíàãëàð? – Êÿðáÿëàéû Ãàñûì úàâàá âåðäè: – Àé õàíûì, íÿ áèëèì, áèð ÷îõëó áþéöê àäàìëàð èäè. ×îõëó õàíûì èäè. Íà÷àëíèê þçö äÿ îðàäà èäè. ×îõ àäàì âàðäû. – Õàíûì ýåíÿ ñîðóøäó: – Êÿáëÿ Ãàñûì, õàûìëàð äà åëÿ êèøèëÿðíÿí áèð éåðäÿ îòóðìóøäóëàð, éà àéðû îòóðìóøäóëàð? – Êÿðáÿëàéû Ãàñûì úàâàá âåðäè: – Éîõ, åëÿ ùàìûñû ãàðûøìûøäû áèð-áèðèíÿ. Ãàðàâàø áó ñþçëÿðè åøèòúÿê þç-þçöíÿ äåäè: – Áûé, àìàí Àëëàù! Õàíûì îòóðäó ïèëëÿêÿíèí ïèëëÿñèíèí öñòöíäÿ, Êÿðáÿëàéû Ãàñûìû áèð àç éàâûüà ÷àüûðäû âÿ äåäè: – Ñÿí Àëëàù, Êÿáëÿ Ãàñûì, íàüûë åëÿ ýþðÿê ãîíàãëûã íåúÿ êå÷äè, ãîíàãëàðà íÿ âåðäèëÿð, àüàí íÿ ãàéûðûðäû, êèìíÿí äàíûøäû, íÿ äàíûøäû? Ñÿí Àëëàù, Êÿáëÿ Ãàñûì ùàìûñûíû íàüûë åëÿ. Êÿðáÿëàéû ÷óõàñûíûí ÿòÿéèíè ãàëõûçûá àüçûíûí âÿ áóðíóíóí ñóéóíó ñèëäè. Òþâëÿäÿí àòëàð áàøëàäûëàð áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ÷ûüûðûøìàüà âÿ Êÿðáÿëàéû Ãàñûì öçöíö òþâëÿéÿ òóòóá ÷ûüûðäû: 188 – Áóíà áàõ ùà! – Õàíûì ýåíÿ Êÿðáÿëàéû Ãàñûìà äåäè: – Ñÿí Àëëàù, Êÿáëÿ Ãàñûì, íàüûë åëÿ, ýþðÿê. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì úàâàá âåðäè: – À õàíûì, äÿõè íÿ äåéèì? ×îõ ãîíàã âàðäû. Íÿ÷ÿëíèê äÿ îðäà èäè. Õàíûì ýåíÿ Êÿðáÿëàéû Ãàñûìäàí ñîðóøäó: – Êÿáëÿ Ãàñûì, óðóñ àðâàäëàðû áÿ êèøèëÿðíÿí íÿ äàíûøûðäûëàð? – Êÿðáÿëàéû Ãàñûì úàâàá âåðäè: – Õàíûì ìÿí íÿ áèëèì êè, íÿ äàíûøûðäûëàð? Ìÿí îíëàðûí àõû äèëèíè áèëìèðÿì êè? Õàíûì ýåíÿ ñîðóøäó: – Êÿáëÿ Ãàñûì, äîüðóñóíó äå ýþðÿê, àüàí äà óðóñ àðâàäëàðûéíàí äàíûøäûìû? Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ýåíÿ öçöíö òþâëÿéÿ òóòóá, ÷ûüûðäû àòëàðûí öñòöíÿ âÿ õàíûìà úàâàá âåðäè: – Àüàì óðóñ àðâàäëàðûéíàí àç äàíûøäû; àììà íÿ÷ÿëíèêíÿí ÷îõ äàíûøäû. Àøïàç ßëè ñàìàâàðû ýÿòèðäè âÿ ÷ûõàðûá ãîéäó ïèëëÿêÿíèí öñòÿ. Ãàðàâàø ñöïöðýÿíè äàéàäû äèâàðà, ãàëõäû ïèëëÿêÿíèí öñòöíÿ âÿ ñàìàâàðû ãàëõûçûá àïàðäû åâÿ. Àøïàç ßëè éåíèá äóðäó õàíûìûí ãàáàüûíäà âÿ ñîðóøäó: – Õàíûì, áó ýöí íÿ ïèøèðèì? Õàíûì ãàðàâàøû ÷àüûðûá äåäè: – Áÿ Ãóðáàíÿëè áÿé ýåúÿ äåìÿäè êè, íÿ ïèøèðÿê? Ãàðàâàø ÿëèíäÿ ÷àé ãàáû õàíûìûí éàíûíà ýÿëèá úàâàá âåðäè: – Ýåúÿ àüà åëÿ ùèðñëè èäè êè, ùÿëÿ ìÿíè èñòÿéèðäè þëäöðñöí. – Õàíûì òÿÿúúöá åëÿäè âÿ äåäè: – Éàõøû, éàõøû, åëÿ äàíûøìà! Äÿëè îëìàìûñàí êè! – Âàëëàù, à õàíûì, àüàì åâÿ ýèðÿí êèìè õÿíúÿëèíè ÷ûõàðòäû âÿ ìÿíÿ äåäè: “Õÿíúÿëíÿí ñÿíè þëäöðÿðÿì!”. Õàíûì áèð ãÿäÿð äèíìÿäè âÿ öçöíö òóòäó Êÿðáÿëàéû Ãàñûìà: – Êÿáëÿ Ãàñûì, àüàí íèéÿ ùèðñëÿíìèøäè? Êÿðáÿëàéû Ãàñûì úàâàá âåðäè: – Àüàì ùå÷ çàäà ùèðñëÿíìÿìèøäè. Àíúàã êÿíäÿ éåòèøÿíäÿ êþïÿê îüëóíóí èòëÿðè òþêöëäöëÿð öñòöìöçÿ âÿ àòëàðûìûçû ùöðêöòäöëÿð. Õàíûì äóðäó àéàüà âÿ äåäè: – Êÿáëÿ Ãàñûì, éÿãèí àüàí ýåíÿ êåôëÿíìèøäè. – Êÿðáÿëàéû Ãàñûì úàâàá âåðäè: 189 – Õåéð êåôëÿíìÿìèøäè. Õàíûì ýèðäè è÷ÿðè âÿ éàâàøúà Ãóðáàíÿëè áÿéèí éàíûíà éàâûãëàøûá ýþðäö êè, áÿðê éóõóäàäûð. Ñîíðà ÷ûõäû åøèéÿ âÿ àøïàç ßëèéÿ îí àëòû ãÿïèê âåðèá äåäè: – ßëè, ýåò, èêè ýèðâÿíêÿ ÿò àë ýÿòèð, áîçáàø ïèøèð! ßëè ïóëëàðû àëäû âÿ äåäè: – Áàø öñòÿ. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì âÿ ßëè öç ãîéäóëàð àøïàçõàíàéà òÿðÿô ýåòìÿéÿ. *** Ýöí ãàëõäû, ýöíîðòà îëäó. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ùÿéÿòäÿ îòóðìóøäó òóò àüàúûíûí äèáèíäÿ âÿ ùÿðäÿíáèð äàø ýþòöðöá àòûðäû àüàúûí áàøûíà âÿ òóò ãóøëàðûíû ãîâóðäó âÿ ùÿðäÿíáèð éåðÿ òþêöëÿí éåòèøìèø òóòëàðäàí ýþòöðöá éåéèðäè. Ãàðàâàø äà ýÿëäè Êÿðáÿëàéû Ãàñûìûí éàíûíà âÿ áàøëàäû òóòëàðû ñå÷èá éåìÿéÿ. Áèð àç êå÷äè õàíûì äà ýÿëäè áóíëàðûí éàíûíà âÿ áàøûíû ãàëõûçûá, áèð ãÿäÿð éåòèøìèø òóòëàðà áàõäû âÿ Êÿðáÿëàéû Ãàñûìà äåäè êè, ÷ûõñûí àüàúà, áèð àç òóò ñèëêÿëÿéèá òþêñöí. Ãàðàâàø åâäÿí áèð ÷àðøîâ ýÿòèðäè. Àøïàç ßëè äÿ áóíëàðûí éàíûíà ýÿëäè âÿ äåäè: – Ñèç ÷àðøàâû òóòóí, ìÿí ÷ûõûì ñèëêÿëÿéèì. ßëè ÷ûõäû àüàúà. Õàíûì, ãàðàâàø âÿ Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ÷àðøîâó òóòäóëàð âÿ ßëè àüàúûí áóäàüûíûí áèðèíè òÿðïÿòäè âÿ éåêÿ-éåêÿ éåòèøìèø àü òóòëàð òþêöëäö ÷àðøàâà. Áóäàüà áèð èêè òÿïèê âóðàíäàí ñîíðà ßëè ãàëõäû áèð àç äà éóõàðû. Àüàúûí áàøûíäàí êÿíäèí ÿòðàôû ÿë è÷è êèìè ýþðöíöðäö. Áèð òÿðÿôäÿ äöçöëìöøäöëÿð “Ñàïû÷” äàüëàðû, äàüëàðûí ÿòÿéèíäÿ “Ñàïû÷” êÿíäè àøèêàð ýþðöíöðäö. Êÿíäèí àøàüûñûíäà “ßùìÿäõàí ýþëö” àüàðûðäû. Ýþëöí éàíûíäà Ùàúû Ùåéäÿðèí äÿéèðìàíû âÿ ìåøÿñè äàùà äà àøêàð ýþðñÿíèðäè. Äÿéèðìàíäàí “Ãàïàçëû” êÿíäèíÿ êèìè äöçöëìöøäöëÿð òàõòàòàõòà éàøûë çÿìèëÿð, éîíúàëûãëàð âÿ ãàðà øóì éåðëÿðè. Áàõ, ýþðöðñÿí, ýàù áóðàäà, ýàù îðàäà êîòàíëàð âÿ úöòëÿð øóì éåðëÿðè ñöðöðëÿð. Ùÿìèí òàìàøàýàùà áèð ãÿäÿð íÿçÿð ñàëàíäàí ñîíðà ßëèíèí ýþçöíÿ áèð áåëÿ øåé äÿ ñàòàøäû: Ùàúû Ùåéäÿð äÿéèðìàíûíûí éàíûíäà êÿíäÿ ñàðû áèð äÿñòÿ àòëû ýÿëèðäè. ßëè ÿââÿë áóíà ãóëàã àñìàäû âÿ áàøëàäû áóäàüûí áèðèíè ñèëêÿëÿìÿéÿ. Àììà ñîíðà ýåíÿ äèããÿò ñàëäû âÿ ýþðäö êè, àòëûëàð êÿíä ÿùëèíÿ îõøàìûðëàð. Áóíó ýþðöá, ßëè öçöíö òóòäó àøàüû âÿ äåäè: – Êÿáëÿ Ãàñûì, êÿíäÿ ÷îõëó àòëû ýÿëèð; àììà êÿíäëèéÿ îõøàìûðëàð. Êÿáëÿ Ãàñûì, õàíûì âÿ ãàðàâàø áèð ãÿäÿð áàõäûëàð áèð-áèðèíèí öçöíÿ. Õàíûì äèëëÿíäè: 190 Êÿáëÿ Ãàñûì, ÷ûõ àøïàçõàíà äàìûíà, ýþð íå÷ÿ àòëûäûëàð? Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ýåäèá ãàëõäû àë÷àã äèâàðà, îðàäàí ãàëõäû àøïàçõàíà äàìûíûí öñòöíÿ âÿ ñàü ÿëèíè ýþçöíöí öñòöíÿ ãîéóá áàøëàäû äèããÿòëÿ éîëà áàõìàüà. Êÿíäèí éàâûüûíäà Êÿðáÿëàéû Ãàñûìûí ýþçöíÿ ÿââÿë èêè àòëû ýþðöíäö. Áóíëàð àòëàðûíû áÿðê ÷àïûðäûëàð. Äÿõè áóíëàðäàí ñàâàéû éîëäà áèð øåé ýþðöíìöðäö. Àììà áèð ãÿäÿð êå÷äè, “Ìÿðÿçÿ”íèí éàíûíäà ñþéöä àüàúëàðûíûí äàëûíäàí áèð äÿñòÿ àòëû ÷ûõäû. Áóíëàðûí è÷èíäÿ íà÷àëíèê âÿ ïðèñòàâëàðûí äöéìÿëÿðè âÿ õàíûìëàðûí øëéàïàëàðû àøêàð áèëèíèðäè. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì òåç éåíäè àøàüû, ãà÷ûá ýÿëäè õàíûìûí éàíûíà âÿ òþâøöéÿòþâøöéÿ äåäè: – Õàíûì, áó ýÿëÿíëÿð äåéÿñÿí åëÿ äöíÿíêè ãîíàãëàðäû. – Õàíûì ÷àðøîâóí óúóíó ñàëäû éåðÿ, ýÿëäè Êÿðáÿëàéû Ãàñûìà éàâûã âÿ äåäè: – Äöíÿíêè ãîíàãëàðûí áóðäà íÿ èøëÿðè âàð? Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ÿëëÿðèíè ãîéäó áèð-áèðèíèí öñòöíÿ âÿ úàâàá âåðäè: – Ìÿí íÿ áèëèì, à õàíûì? Áó ùåéíäÿ êö÷ÿäÿ ìÿðÿêÿ ãîïäó. Èòëÿðèí ùöðöøìÿñè, àäàìëàðûí ãà÷ûøìàñû, àò òàïïûëòûñû. Âÿ áèð àç êå÷äè, êö÷ÿ ãàïûñû äþéöëäö. Õàíûì ãà÷äû è÷ÿðè âÿ ïÿíúÿðÿäÿí êö÷ÿéÿ áàõûá ýþðäö êè, êö÷ÿ äîëóäóð àòëûëàðëà; ùàìûñû ðóñ ãóëëóã÷óëàðû âÿ ðóñ õàíûìëàðû. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ãàïûéà ÷ûõûá ýþðäö êè, äöíÿí ïðèñòàâûí åâèíäÿêè ãîíàãëàðûí ùàìûñû ýÿëèá äàéàíûá ãàïûéà. Õàíûì òåç ãà÷äû åøèéÿ âÿ ßëèíè ÷àüûðûá äåäè: – Ýåò, äå êè, àüà åâäÿ äåéèë. ßëè ãà÷äû êö÷ÿ ãàïûñûíà âÿ õàíûì ãà÷äû åâÿ, Ãóðáàíÿëè áÿéè îéàòäû. Áÿé “à…à…” åëÿéèá ÷þíäö î áèðè ñÿìòÿ, àðâàäû äåäè: – À êèøè, äóð, äöíÿíêè ãîíàãëàð ýÿëèáëÿð áèçÿ. Ãóðáàíÿëè áÿé ýåíÿ “à.. à.. ” åëÿéèá ýþçëÿðèíè à÷äû âÿ àðâàäûíà äåäè: – Úÿùÿííÿì îë! –âÿ ýåíÿ ýþçëÿðèíè éóìäó. Àðâàäû ýåíÿ äåäè. Ãóðáàíÿëè áÿé ýþçëÿðèíè à÷ûá, ãàëõäû îòóðäó âÿ ñîðóøäó: – Íÿ äåéèðñÿí? Àðâàäû ñþçöíö áèð äÿ äåäè. Áÿé äèê ãàëõäû àéàüà, áèð øåé ôèêèð åëÿäè, ãà÷äû îòàüûí î òÿðÿôèíÿ-áó òÿðÿôèíÿ, àðâàäûíà äåäè: – Ãîé äåñèíëÿð àüà åâäÿ äåéèë. Àðâàäû ýåíÿ ÷ûõäû åøèéÿ âÿ áÿé ìÿëÿôÿíè ýþòöðöá ÷àðøàâ êèìè ñàëäû áàøûíà, ÷ûõäû ùÿéÿòÿ, ãà÷ûá ñîõóëäó òþâëÿéÿ âÿ ýèðäè àòûí àõóðóíà. 191 Íþêÿðëÿð ãîíàãëàðà äåäèëÿð: – Àüà åâäÿ äåéèë. Íà÷àëíèê áó úàâàáû åøèäèá òÿÿúúöá åëÿäè; ùàáåëÿ ãåéðè ãîíàãëàð ìàò ãàëäûëàð. Êÿíäëèëÿð áàøëàäûëàð ãîíàãëàðûí àòëàðûíû äîëàíäûðìàüà. Íà÷àëíèê ÷ûõàðäûá ïàïèðîñóíó éàíäûðäû âÿ íþêÿðëÿðäÿí ñîðóøäó: – Áÿé ùàðà ýåäèá êè, åâäÿ äåéèë? – Íþêÿðëÿð úàâàá âåðäèëÿð: – Áèëìèðèê. Íà÷àëíèê áèð ãÿäÿð äèíìÿéèá ýåíÿ ñîðóøäó: – Áÿñ î êè þçýÿ éåðÿ ýåäÿúÿêäè, áèçè íèéÿ ãîíàã ÷àüûðäû? Íþêÿðëÿð úàâàá âåðäèëÿð êè: – Áèëìèðèê. Õàíûìëàðûí áèðè áèð ñòÿêàí ñó èñòÿäè. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì ãà÷äû åâäÿí êàñàäà ñó ýÿòèðäè. Ãîíàãëàð áèð ãÿäÿð áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõûá äåäèëÿð êè: – Äÿõè íèéÿ äóðóðóã, ãàéûäàã ýåäÿê. Íà÷àëíèê äÿ áóíà ðàçû îëäó; àììà Êÿðáÿëàéû Ãàñûìà öçöíö òóòóá ñîðóøäó: – Áÿéèí àòëàðû òþâëÿäÿäèð? Êÿðáÿëàéû Ãàñûì äåäè: – Áÿëè. Áó ùåéíäÿ òþâëÿäÿ àòëàðûí áèðè áàøëàäû êèøíÿìÿéÿ. Íà÷àëíèê éîëäàøëàðûíà áåëÿ òÿêëèô åëÿäè: – ×îõ ÿúÿá. Áèç áó ãÿäÿð éîëó çÿùìÿòëÿ ýÿëìèøèê; áàðû ùå÷ îëìàñà áÿéèí àòëàðûíà áàõàã, ñîíðà ãàéûäàã. Éîëäàøëàðû ðàçû îëäóëàð. Íà÷àëíèê ýåíÿ Êÿðáÿëàéû Ãàñûìäàí òþâëÿéÿ ýåòìÿéÿ èçèí èñòÿäè. Êÿðáÿëàéû Ãàñûì äåäè: – Áóéóðóí! Íà÷àëíèê, èêè ïðèñòàâ, ìàë ùÿêèìè, õàíûìëàðûí èêèñè âÿ êàçàê ÿôñÿðè ýèðäèëÿð ùÿéÿòÿ âÿ öç ãîéäóëàð òþâëÿéÿ òÿðÿô. Ãóðáàíÿëè áÿéèí àðâàäû ùÿéÿòäÿ ãîíàãëàðû ýþðöá, ãà÷äû ñîõóëäó îòàüà âÿ ãîíàãëàð ýèðäèëÿð òþâëÿéÿ. Íà÷àëíèê ãàáàãäàêû àòû ýþðöá äåäè: – Áó åëÿ áÿéèí äöíÿíêè àòûäûð. Ñîíðà ãîíàãëàð éåðèäèëÿð è÷ÿðè âÿ áèð êÿùÿð àòûí éàíûíäà äàéàíäûëàð. Íà÷àëíèê àòûí ãàáàüûíà êå÷èá Êÿðáÿëàéû Ãàñûìäàí ñîðóøäó: – Áóäóðìó áÿéèí òÿðèôëè àòû? – Êÿðáÿëàéû Ãàñûì äåäè: – Áÿëè. 192 Ãîíàãëàð áàøëàäûëàð àòûí î òÿðÿôèíÿ áó òÿðÿôèíÿ äîëàíìàüà. Íà÷àëíèê àõóðà òÿðÿô ùÿðÿêÿò åëÿéèá èñòÿäè àòûí àüçûíà áàõñûí. Àõóðà éàâûãëàøàí êèìè íà÷àëíèê äèê àòûëäû âÿ ÷ûüûðäû: – Àõ, ÷îðò âîçìè! Àõóðóí è÷èíäÿ ýóéà êÿôÿíÿ áöðöíìöø áèð øåé íà÷àëíèêèí ýþçöíÿ ñàòàøäû. Íà÷àëíèê éàíûíäàêû ïðèñòàâûí ÿëèíäÿí éàïûøûá éàâàøúà éåðèäè àõóðóí éàíûíà âÿ äèããÿò åëÿéèá ýþðäö êè, àõóðäàêû Ãóðáàíÿëè áÿé þçöäö. Áóíó ýþðúÿê íà÷àëíèê ÷ÿïèê ÷àëûá, ãÿù-ãÿù ÷ÿêèá ýöëäö âÿ äåäè: – À…à…à.. ðÿôèã, ñÿí áóðäà èìèøñÿí!!… Ãîíàãëàð äà áèð-áèð ýÿëèá áÿéÿ äèããÿò èëÿ áàõäûëàð âÿ ÷ÿêèëèá äóðäóëàð êÿíàðäà. Ãóðáàíÿëè áÿé éåðèíäÿí ùå÷ òÿðïÿøìÿäè. Ãîíàãëàð ÷ûõäûëàð êö÷ÿéÿ, àòëàðû ìèíäèëÿð âÿ öç ãîéäóëàð ýåòìÿéÿ. ÒßÇß ÕßÁßÐ Òöêÿçáàí õàëàíûí ýÿëèíè, èñòÿéèðäè òîéóãëàðà äÿí ñÿïÿ, ñàðû òîéóã ýþçöíÿ ñàòàøìàäû. Áèð àç “úö-úö” åëÿéèá ÷àüûðäû, ñàðû òîéóã ýþðñÿíìÿäè. Ýÿëèí ôèêèð åëÿäè êè, áÿëêÿ òîéóã Ôàòìà õàëàíûí ùÿéÿòèíÿ êå÷èá âÿ äèâàðà òÿðÿô éåðèéèá äèâàðûí àë÷àã éåðèíäÿí áàøûíû Ôàòìà õàëàíûí ùÿéÿòèíÿ óçàäûá ÷àüûðäû: – Àé Ôàòìà õàëà, ñÿí Àëëàù, áàõ ýþð áèçèì ñàðû òîéóã ñèçèí ùÿéÿòÿ êå÷ìÿéèá êè? Áó ùåéíäÿ ×ÿð÷è Çàëõà ýèðäè Òöêÿçáàí õàëàíûí ùÿéÿòèíÿ âÿ ýÿëèíè äèâàðûí éàíûíäà ýþðöá áàøëàäû ìÿçÿììÿòè: “Àé ãûç, áÿëêÿ þçýÿíèí ùÿéÿòèíäÿ êèøè-çàä âàð, àéûá äåéèë ìÿýÿð õàëãûí ùÿéÿòèíÿ áàõûðñàí?”. Ýÿëèí úàâàá âåðèä êè, “ñàðû òîéóüóìóç êå÷ìèøäè Ôàòìà õàëàýèëÿ, îíó ñîðóøóðäóì”. ×ÿð÷è Çàëõà Òöêÿçáàí õàëàýèëäÿ èøèíè ãóðòàðûá êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà Õàíñÿíÿì ÿìèäîñòóéà ðàñò ýÿëäè. “Àé ñàëàìÿëåéê, àé ÿëåéêÿññàëàì íÿ âàð, íÿ éîõ, àé Çàëõà áàúû?”. ×ÿð÷è Çàëõà êö÷ÿíèí î òÿðÿôèíÿ, áó òÿðÿôèíÿ áàõûá àüçûíû àïàðûá éàïûøäûðäû Õàíñÿíÿì ÿìèäîñòóíóí ãóëàüûíà âÿ áåëÿ ïû÷ûëäàäû: “Òöêÿçáàí õàëàíûí ýÿëèíè äèâàðûí ÷àòäàüûíäàí Ôàòìà õàëàíûí îüëóíà ýþç åëèéèðäè, âàëëàù ìÿí þçöì ýþçöìíÿí ýþðäöì. Àììà ñÿí Ùÿçðÿò Àááàñ áèð êÿñÿ äåìÿ”. 193 Õàíñÿíÿì ÿìèäîñòó ýåäèðäè Øÿðÿáàíû áàúûýèëÿ. È÷ÿðè ýèðÿí êèìè: “Ñàëàìÿëåéê, ÿëåéêÿññàëàì. Àé ãûç íÿ âàð, íÿ éîõ, óøàãëàð íåúÿäèð?” – Àëëàùà øöêöð. Ñèçèí Ñàäûüûí ãàðíû íåúÿäè, èíäè ìàøàëëàù äåéÿñÿí áèð àç êþïö éàòûá?.. Õàíñÿíÿì ÿìèäîñòó î òÿðÿôÿ, áó òÿðÿôÿ áàõûá áàøûíû ÿéäè Øÿðÿáàíû áàúûíûí ãóëàüûíà âÿ éàâàøúà äåäè: “Åøèòìèñÿí òÿçÿ õÿáÿðè éà éîõ?” “Éîõ, åøèòìÿìèøÿì”. Àé ãûç Øÿðÿáàíû, âàëëàù, Àëëàù áèçèì áàøûìûçà äàø ñàëàúàã. Äåéèðëÿð êè, Òöêÿçáàí õàëàíûí ýÿëèíè äèâàðäàí õÿëâÿòúÿ Ôàòìà õàëàíûí ùÿéÿòèíÿ éåíèá Ôàòìà õàëàíûí îüëóíàí îéíóéóðìóø âÿ íàãàôèë áó éàíäàí äà ýÿëèíèí ÿðè ÷ûõûá, éÿíè Òöêÿçáàíûí îüëó ÷ûõûá ýþðöá âÿ àðâàäûíû äà î ãÿäÿð äþéöá êè, èíäè äåéèðëÿð î ìàòûøêà -ãûçû ìàòûøêà éîðüàí-äþøÿêäÿ éàòûð. – Àé ãûç, íÿ äàíûøûðñàí?.. – Èìàì ùàããû äîüðó äåéèðÿì. Áèð ñààò êå÷ìÿäè êè, òÿçÿ õÿáÿð øÿùÿðèí ùÿð éåðèíÿ éàéûëäû. Øÿðÿáàíû õàëà ßñìÿð õàëàéà, ßñèÿð õàëà Ýöëñöì áàúûéà, Ýöëñöì áàúû Ñÿêèíÿ õàëàéà, Ñÿêèíÿ õàëà Íóðúàùàíà, Íóðúàùàí Ïÿðèúàùàíà... Àõûðäà äà áó õÿáÿð Òöêÿçáàíûí þçöíÿ ÷àòäû. Àõøàì÷àüû ýÿëèíèí ÿðè Êÿðáÿëàéû Ãàñûì åâÿ ãàéûäàí êèìè Òöêÿçáàí äóðäó àéàüà âÿ ÷àäðàñûíû àõòàðààõòàðà äåäè êè, “äÿõè ìÿí ìàòûøêàéíàí áèð åâäÿ îòóðìàíàì; éà áó åâäÿ ýÿðÿê ìÿí ãàëàì, éà ýÿëèí ãàëà”. Õöëàñÿ, Êÿðáÿëàéû Ãàñûì àíàñûíû ãîéìàäû ýåòñèí. Âÿ ùèðñ èëÿ ýåäèá éàïûøäû þâðÿòèíèí áîüàçûíäàí êè, áîüóá þëäöðñöí. Ñÿùÿð à÷ûëûíúà ö÷ äÿôÿ àíà âÿ îüóë ýÿëèíè ñàëäûëàð äÿéÿíÿê êþòÿéèíèí àëòûíà. Àíúàã áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà éàâàø-éàâàø Òöêÿçáàíà âÿ îüëóíà éÿãèí îëäó êè, áó äåéèëÿí ñþçëÿð áþùòàíäû, àììà ýåíÿ ùÿðäÿíáèð Êÿðáÿëàéû Ãàñûì áèêàðëûéàíäà þâðÿòèíè ñàëàðäû êþòÿéèí àëòûíà êè, “íèéÿ ñÿí äèâàðäàí Ôàòìà õàëàéíàí äàíûøäûí?..” “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”, 30 èéóí 1908-úè èë, ¹26 194 ÃÓÇÓ Ìÿììÿäùöñåéíèí êèðâÿ îüëóñó Ãóðòáàñàð êÿíäèíäÿí áóíà áèð ãóçó ñîâãàò ýþíäÿðìèøäè. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí èñòÿäè ãóçóíó êÿñÿ, àììà ùåéâàíûí áåëèíè ÿëëÿðè èëÿ ñûüàëëàéûá, áû÷àüû òóëëàäû éåðÿ âÿ àðâàäûíà äåäè êè: – Áèð ñöìöêíÿí áèð äÿðèäÿí ñàâàéû áèð øåé éîõäó. Àðâàäû ìÿñëÿùÿò ýþðäö êè, ãóçóíó þòöðñöíëÿð áèð íå÷ÿ ýöí áàü÷àäà îòëàñûí, ÿìÿëÿ ýÿëñèí. ßðè äÿ ðàçû îëäó âÿ ãóçóíó èòÿëÿéèá ñàëäû ùÿéÿò áàü÷àñûíà. Ùåéâàí ýþé îòó ýþðäó , àììà àüçûíû îòà óçàòìàäû. Ùÿìèí âàõò ãîíøóëóãäà ßçèç õàíûí åâèíäÿí êèøèëÿðèí îõóìàã ñÿñè ýÿëèðäè âÿ ßçèç õàíûí þç ñÿñè àøêàð åøèäèëèðäè: Íÿ äóðìóñàí äàü áàøûíäà ãàð êèìè? Ìÿìÿëÿðèí áàø âåðèáäè íàð êèìè, íàð êèìè… *** Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí ãóçóíó áîøëàéûá ýèðäè åâèíÿ, øàëûíû ýþòöðöá áàüëàäû, ÷óõàñûíû ýåéäè, òöòöí êèñÿñèíè ãîéäó úèáèíÿ, ÷óáóüóíó òàõäû áåëèíÿ âÿ àðâàäûíà äåäè êè: – Ãóçóíó àïàðûðàì. – Àðâàä úàâàá âåðäè êè: – Ùÿéÿ ñàòìàüà àïàðûðñàí, î ãóçóéà ùå÷ áèð ìàíûò äà âåðìÿçëÿð. – Éîõ, ñàòìàüà àïàðìûðàì, õàíëûüà àïàðûðàì. Áÿëêÿ áèð øåé ãîïàðäàì. Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí éåíäè ùÿéÿòÿ, ÿéèëèá ãóçóíó ãóúàãëàäû, âóðäó ãîëòóüóíà, ÷ûõäû êö÷ÿéÿ âÿ öç ãîéäó ßçèç õàíûí åâèíÿ òÿðÿô. ×ÿïèê âÿ îõóìàã ñÿñè ýÿëäèêúÿ éàâûãëàøûðäû. Íÿ äóðìóñàí äàü áàøûíäà… Ìÿìÿëÿðèí íàð êèìè… Õöëàñÿ, õàíëûã ãàïûñûíäà áèð-èêè êÿíäëè äóðìóøäó, ùÿéÿòäÿ äÿ áèð äÿñòÿ êÿíäëè óúàäàí äàíûøûðäûëàð. Áàü÷àäà éåêÿ òóò àüàúëàðûíûí äèáèíäÿ áåø-àëòû ãóçó îòëàéûðäû. Ùÿéÿòèí êöíúöíäÿ, ÷àðäàüûí àëòûíäà áèð ÷ûëïàã àü àò áàüëàíìûøäû. Àøïàçõàíàäàí ãàá-ãàúàã ñÿñè ýÿëèðäè. Õàíëûã ãóëëóã÷óëàðûíäàí áèð íå÷ÿñè àøïàçõàíàäàí åâÿ õþðÿê âÿ åâäÿí àøïàçõàíàéà áîø ãàá-ãàúàã äàøûéûðäûëàð. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí äöç ýÿëäè ïèëëÿêàíëàðäàí ãàëõäû ãàáàã îòàüà âÿ íþêÿðëÿðèí áèðèíÿ äåäè: – Ñàäûã ÿìîüëó, õàíà ÿðç åëÿ êè, Ìÿììÿäùöñåéí ãóçó ýÿòèðèá. 195 Áèð àç êå÷äè, ßçèç õàí áÿðê êåôëè, ÷þðÿê äÿñìàëû èëÿ äîäàãëàðûíû ñèëÿ-ñèëÿ ÷ûõäû ãàáàã îòàüà âÿ ãóçóíóí áàøûíû Ìÿììÿäùöñåéíèí ãîëòóüóíäà ýþðÿíäÿ ýÿëäè éàâûüà âÿ äóðäó ãóçóíó òóìàðëàìàüà: – Ãóçó, ãóçó, íÿ éàõøû ãóçó, íÿ ýþé÷ÿê ãóçó. Ãóçó, ãóçó, ãóçó!.. – Âÿ ìÿùÿááÿòèí øèääÿòèíäÿí áàøëàäû ãóçóíóí ýþçëÿðèíäÿí þïìÿéÿ. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí äÿ äóðäó ãóçóíó òÿðèôëÿìÿéÿ: – Õàí, ìàøàëëàù ÷îõ íÿúèá ãóçóäó. Áèð êÿíäëè àïàðûðäû ñàòìàüà, çîðíàí ö÷ ìàíàò âåðèá àëäûì. Áèëäèì êè, ãîíàüûíûç âàð, äåäèì áÿëêÿ ëàçûì îëà, ïëîâ àëòûíà ãîéàñûíûç. ×îõ éåìÿëè ãóçóäó. È÷ÿðè îòàãäà ÷ÿïèê ñÿñè áÿðêèäè. Ðóñ ãîíàãëàðûíûí áèðè ãàïûíû à÷ûá ßçèç õàíû ÷àüûðäû. Õàí äþíöá ãà÷äû ãîíàãëàðà òÿðÿô, ýåíÿ ãàéûòäû Ìÿììÿäùöñåéíÿ òÿðÿô, ÿëèíè ñàëäû úèáèíäÿí áèð êàüûç ö÷ëöê ÷ûõàðòäû. Ïóëó ýåíÿ èñòÿäè úèáèíÿ ãîéà, ñîíðà èñòÿäè Ìÿììÿäùöñåéíÿ âåðÿ, ýåíÿ èñòÿäè úèáèíÿ ãîéà, àõûðäà àòäû Ìÿììÿäùöñåéíÿ âÿ ãà÷äû è÷ÿðè. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí ïóëó ãîéäó úèáèíÿ, éåíäè ùÿéÿòÿ êè, ãóçóíó þòöðñöí áàü÷àäàêû ãóçóëàðûí è÷èíÿ. Êÿíäëèëÿð ýåíÿ ùÿéÿòäÿ “àðõ” áàðÿñèíäÿ óúàäàí áÿùñ åëÿéèðäèëÿð, íþêÿðëÿð äÿ ýåíÿ ñàüà-ñîëà ãà÷ìàãäà èäèëÿð âÿ ùå÷ êÿñ Ìÿììÿäùöñåéíÿ áàõìûðäû. Áó äà ÷óõàñûíû ÷ÿêäè ãîëòóüóíäàêû ãóçóíóí áàøûíà âÿ öçöíö êö÷ÿ ãàïûñûíà ÷þíäÿðèá ÷ûõûá ýåòäè åâèíÿ. Âÿ ùÿìÿí ýöí ãóçóíó êÿñèá éåäè… Àììà äîüðóäàí äà ãóçó ÷îõ àðûã èìèø. Èêèíúè äÿôÿ Àðàäàí áèð ùÿôòÿ êå÷ìèøäè êè, Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëäè ßçèç õàíûí ùÿéÿò ãàïûñûíà. Õàíûí íþêÿðëÿðèíäÿí áèðè ùÿéÿòäÿ ïàëàç ÷ûðïûðäû âÿ Ìÿììÿäùöñåéíè ýþðÿíäÿ ïàëàçû ãîéäó éåðÿ, ýÿëäè ãàïûéà. Áóíëàð áàøëàäûëàð î öçäÿí-áó öçäÿí äàíûøìàüà. Ùÿéÿòäÿ èêè ãóçó ýþðñÿíèðäè âÿ Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí íþêÿðÿ íÿñèùÿò åëÿäè êè, êö÷ÿ ãàïûñûíû à÷ûã ãîéìàñûíëàð; éîõñà ãóçóëàð ÷ûõàðëàð êö÷ÿéÿ, îüóëóøàã òóòóá àïàðàð. Íþêÿð äÿ áóíóí úàâàáûíäà äåäè êè: – Àðõàéûí îë, ùå÷ áèð êþïÿê îüëó úöðÿò åëÿéèá õàíûí ãóçóñóíó àïàðìàç! Ñþùáÿò þçýÿ éàíà ÷þíäö. Ìÿììÿäùöñåéí áàøëàäû õàíûí ÿùâàëûíû ñîðóøìàüà âÿ õÿéàëûíäà òóòìóøäó êè, áèëñèí íÿ âàõò õàí ýåíÿ ãîíàãëûã åëÿéÿúÿê. Íþêÿð ñþùáÿò àðàñûíäà äåäè êè: 196 – Ñàáàù éîõ, áèðè ýöí ìèðàâàé ïàñðåäíèê* õàíà ãîíàã ýÿëÿúÿê âÿ óðóñ ùÿêèìèíèí àðâàäû äà ýÿëÿúÿê âÿ áóíëàðäàí ñàâàéû Äÿìèðòÿïÿ ïðèñòàâû äà ýÿëÿúÿê, Ãóëàì õàí äà ýÿëÿúÿê, Ñÿôè õàí äà ýÿëÿúÿê. Èêè ýöíäÿí ñîíðà ßçèç õàíûí åâèíäÿ ýåíÿ ãûøãûðûã ãîïìóøäó. Áó äÿôÿ ìÿõñóñè ÷àëûá-îõóéàíëàð äà âàð èäè. Ùÿéÿò ãàïûñû äîëó èäè êö÷ÿ óøàãëàðû èëÿ. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí óøàãëàðû àðàëàéûá ãàïûíû òàããûëäàòäû; ÷öíêè ùÿð÷ÿíä ãàïû à÷ûã èäè, àììà èñòÿìèðäè ùÿéÿòÿ ýèðñèí. Îòàãäà îõóéóá ÷àëàíëàðûí ñÿñè, ãîíàãëàðûí ÷ÿïèéè, ùÿéÿò àäàìëàðûíûí ùàé-êöéö ãàðûøìûøäû áèð-áèðèíÿ. – Âÿëèãóëó ÿìîüëó, Âÿëèãóëó ÿìîüëó, áèð áóðà ýÿë! Õàíûí Âÿëèãóëó àäëû íþêÿðè ÿëèíäÿ ÷þðÿéè òåç àïàðûá éåðèíÿ ãîéóá, ãà÷äû êö÷ÿ ãàïûñûíà. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí áóíà ñàëàì âåðèá, êåôèíè ñîðóøàíäàí ñîíðà äåäè: – Âÿëèãóëó ÿìîüëó! Àõû èíñàô äåéèë, ìÿí êàñûá àäàìàì, õàíà áèð òþâð ÿðç åëÿ ãóçóíóí ö÷ ìàíàòûíû èëòèôàò åëÿñèí. Ñÿí þëÿñÿí, ìÿùÿòòÿëÿì. Èêè ùÿôòÿäÿí ÷îõäó, ùà ýåäèá ýÿëèðÿì. Àììà, âàëëàù, àõû óòàíûðàì. Âÿëèãóëó áåëÿ úàâàá âåðäè: – Éàõøû, äåéÿðÿì. Àììà èíäè õàíûí áàøû ãàðûøûãäû, ñàáàù äåéÿðÿì. Âÿëèãóëó èñòÿäè ãàéûäûá ýåòñèí, àììà Ìÿììÿäùöñåéí îíóí ÿòÿéèíäÿí éàïûøûá ÿëèíè ñàëäû áîéíóíà: – Éîõ, éîõ, ìÿí þëöì, èíäè ýåò äå. Ìÿí þëöì èíäè äå! – Àé Àëëàùûí áÿíäÿñè, èíäè ìÿí õàíà íåúÿ ýåäèì áåëÿ ñþçö äåéèì? Ìÿéÿ ýþðìöðñÿí ãîíàãëàð áàøûíû íåúÿ ãàòûáäûðëàð? Ìÿììÿäùöñåéí ùèðñëÿíäè: – Àëëàùö-ÿêáÿð! Áó äà ìÿíÿ ñþç îëäó? Ìÿí êè, þç ïóëóìó èñòÿéèðÿì, áóíóí íÿ äÿõëè âàð? ßìîüëó, ñÿí Ùÿçðÿò Àááàñ, áó ñààò ýåò ìÿíèì ïóëóìó àë, ýÿòè. “Âÿëèãóëó! Âÿëèãóëó” – äåéèá Âÿëèãóëóíó àøïàçõàíàäàí ÷àüûðäûëàð, áó äà Ìÿììÿäùöñåéíÿ âÿäÿ âåðäè êè, áèð òþâð äöçÿëòñèí âÿ ãà÷ûá ýèðäè àøïàçõàíàéà, ïëîâ ìÿúìÿèñèíè èêè ÿëëè ãàëõûçäû éóõàðû âÿ ÷àïàðàã àïàðäû ãîíàã îòàüûíà. Úàâàí õàíëàðäàí áèðè ÷àëüû÷ûëàðûí ãàáàüûíäà îéíàéûðäû. Ãîíàãëàð ÿë ÷àëûðäûëàð âÿ îéíàéàí úàâàí îéíàéà-îéíàéà ýåòäè äóðäó ùÿêèìèí ___________ * Êåñìèøäÿ ìöëêÿäàðëàðëà êÿíäëèëÿð àðàñûíäàêû òîðïàã ìöíàãèøÿëÿðèíè ùÿëë åäÿí éåðëè ùþêöìÿò íöìàéÿíäÿñè 197 àðâàäûíûí ãàáàüûíäà âÿ áàø åëÿäè áó äà äóðñóí îéíàñûí. Õàíûì áàøëàäû ÷ÿì-õÿì åëÿìÿéÿ êè, ìÿí îéíàìàã áàúàðìûðàì. Ãîíàãëàð äîëóøäóëàð áóíóí áàøûíà êè, ýÿðÿê îéíàéàñàí. Àõûðäà õàíûì äóðäó àéàüà âÿ ÷àëüû÷ûëàðà äåäè êè, “òðèïàãà” ùàâàñûíû ÷àëñûíëàð âÿ äöøäö îéíàìàüà. Ãîíàãëàð ÷ÿïèê òóòäóëàð. ßçèç õàí ÷àõûð ñòÿêàíûíû äîëäóðäó, éåðèäè ãàáàüà âÿ “õàíûìûí ñàüëûüûíà” – äåéèá è÷ÿíäÿí ñîíðà úèáèíäÿí áèð ö÷ëöê ÷ûõàðäû, àïàðäû òàõäû òàð ÷àëàíûí ïàïàüûíà âÿ áàøëàäû ÷ÿïèê ÷àëìàüà. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí Âÿëèãóëóíóí éóáàíìàüûíà ñÿáð åëÿìÿéèá, ýèðäè ãàáàã îòàüà âÿ áàøëàäû îðàäàí îéíàéàíëàðà òàìàøà åëÿìÿéÿ, ßçèç õàí áèð ö÷ëöê äÿ ÷ÿõàðòäû òàõäû êàìàí÷à ÷àëàíûí ïàïàüûíà. Âÿëèãóëó áîø íèì÷ÿëÿðè áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ãàëàéûá, èñòÿéèðäè îòàãäàí ãà÷à àøïàçõàíàéà. Ìÿììÿäùöñåéí ýåòäè äóðäó îíóí ãàáàüûíäà âÿ íèì÷ÿëÿðè ãóúàãëàäû: – Ìÿí þëöì, áó ñàùàò ãàéûò, î ö÷ëöêëÿðèí áèðèíè àë ýÿòèð ìÿíÿ! Âÿëèãóëó áèëìÿäè íÿ äåñèí. – Áó ëîòó Ùöñè ñÿíÿ ãóðáàí, ñþçöìö éåðÿ ñàëìà! Âÿëèãóëó íèì÷ÿëÿðè ãîéäó òàõ÷àéà, ãàéûäûá ýèðäè ãîíàã îòàüûíà âÿ ÿäÿáëÿ ýåòäè àüçûíû òóòäó ßçèç õàíûí ãóëàüûíà. – Õàí, î Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí éàçûãäû, óøàüû íàõîøäóð. Ùÿêèì ýÿòèðÿúÿê, ãóçóíóí ïóëóíà ýÿëèáäè. ßçèç õàí ÷ÿïèê ÷àëûá îõóéóðäó: – Íÿ äóðìóñàí äàü áàøûíäà ãàð êèìè… – âÿ îõóéà-îõóéà ÷ûõäû ãàáàã îòàüà. – Ùÿ, íèéÿ ýÿëìèñÿí, Ìÿììÿäùöñåéí? – Õàí, ãóçóíóí ïóëóíà ýÿëìèøÿì. – Ùÿ, ýåíÿ ãóçó ýÿòèðìèñÿí? – Õåéð, õàí, êå÷ÿí ãîíàãëûãäà ýÿòèðìèøäèì, õûðäà ïóëóíóç îëìàäû êè, âåðÿñèíèç. ßçèç õàí ÿëèíè ñàëäû úèáèíÿ, áèð ãàéûòäû ãîíàãëàðà ñÿìò, áèð ÷þíäö Ìÿììÿäùöñåéíÿ òÿðÿô âÿ áàøëàäû àääàõ-áóääàõ äàíûøìàüà: – Ùÿëÿ ïóëó ãàëûð? Íèéÿ ãàëûð? Íèéÿ èíäèéÿ êèìè ãàëûð? Éàõøû, âåððÿì, ýåò-ýåò! Íåúÿ ãóçó? Ùàíñû ãóçó? Ùÿëÿ õûðäà ïóë éîõäó. Âÿëèãóëóéà äåéÿðÿì âåðñèí…Íÿ äóðìóñàí äàü áàøûíäà… – Îõóéà-îõóéà ãà÷äû ãîíàãëàðûí éàíûíà; úèáèíäÿí áèð äÿñòÿ êàüûç ïóë ÷ûõàðòäû, áèð ö÷ëöê òàõäû ãàâàë ÷àëàíûí ïàïàüûíà âÿ áèð ö÷ëöê äÿ àòäû Âÿëèãóëóéà êè, âåðñèí Ìÿììÿäùöñåéíÿ. 198 Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí ö÷ ìàíàòû àëûá éåíäè ùÿéÿòÿ. Ýåúÿ éàðûñûíà áèð ñààò ãàëûðäû êè, ãîíàãëàð áàøëàäûëàð äàüûëìàüà. Àììà ßçèç õàí ÿââÿë-àõøàìäàí êåôëÿíèá éàòìûøäû. Ö÷öíúö äÿôÿ ßùâàëàòäàí áèð íå÷ÿ àé êå÷ìèøäè. Áèð ýöí Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí ßçèç õàíûí åâèíèí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ áèëäè êè, õàíëûãäà ýåíÿ ãîíàãëûã âàð. Êö÷ÿ ãàïûñûíäà èêè ôàéòîí äàéàíìûøäû. Ýåíÿ áèð ôàéòîíäà èêè íÿôÿð ðóñ ÷èíîâíèêè ýÿëèá éåíäèëÿð âÿ ýèðäèëÿð ùÿéÿòÿ. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí áèð ãÿäÿð âàõò äóðäó ãàïûäà, áèð àç áàõäû ýÿëèá ýåäÿíëÿðÿ; ñîíðà ÷ÿêèëèá ÷þìáÿëäè äèâàðûí äèáèíäÿ âÿ ÷óáóüóíó ÷ûõàðäûá áàøëàäû ÷ÿêìÿéÿ. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà äóðäó, éàâàø-éàâàø ýÿëäè äàéàíäû ãàïûíûí ãàáàüûíäà, áàøëàäû ùÿéÿòÿ òàìàøà åëÿìÿéÿ. Ñîíðà íÿ ôèêèð åëÿäèñÿ ÷þíäö âÿ áàçàðà òÿðÿô öç ãîéóá éàâàø-éàâàø ÷ûõäû ýåòäè. Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí îòóðìóøäó áóëâàðäà ñêàìåéêàíûí öñòöíäÿ. Ýöíîðòà âàõòû èäè. ßçèç õàí äàëûéúà áèð íå÷ÿ êÿíäëè, íàòîðéóñ äÿôòÿðõàíàñûíûí ãàáàüûíäàí êå÷èðäèëÿð. Ìÿììÿäùöñåéí äóðäó àéàüà. Äàë òÿðÿôäÿí éàâûãëàøäû õàíûí éàíûíà âÿ ñàëàì âåðäè. ßçèç õàí ÷þíöá áóíà áàõàíäà áó äà èêè ÿëèíè äþøöíÿ ãîéóá, ÿäÿáëÿ ÿðç åëÿäè: – Õàí, óòàíûðàì äà äåìÿéÿ, àõû î ãóçóíóí ïóëó èíäèéÿ êèìè ãàëûð. – ßçèç õàí òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó: – Íåúÿ ãóçó? Ìÿýÿð ìÿí ñÿíèí ïóëóíó âåðìÿäèì? – Õàí, äîüðóäó, úèáèíèçäÿí áèð ö÷ëöê ÷ûõàðòäûíûç êè, âåðÿñèíèç, àììà ùÿìÿí ö÷ëöéö âåðäèíèç êàìàí÷à ÷àëàíà; éîõñà ìÿíÿ âåðìÿäèíèç. Ùàçûð êàìàí÷à÷û ßçèì þëìöéöá êè! Èñòÿéèðñèíèç, ÷àüûðûí ñóàë åäèí. Éîõñà ãóðáàí îëñóí ñèçÿ î ö÷ ìàíàò, îíóí ìàëèééÿòè íÿäè êè, ìÿí éàëàí ÿðç åäèì? Ãóðáàí îëñóí… Õàí ùèðñëÿíèá Ìÿììÿäùöñåéíèí ñþçöíö êÿñäè: – Íèéÿ àõû ïóëóí èíäèéÿ êèìè ãàëûá? Ìÿí íÿ áèëèì íÿ ïóëäó, íÿ úÿùÿííÿì îüëó êþïÿéèí ãóçóñóäó?! Êö÷ÿíèí îðòàñûíäà áàøëàìûñàí ãóçó áåëÿ ýÿëäè, êàìàí÷à áåëÿ ýåòäè. Óòàíìûðñàí? Áàøëàìûñàí áèëìèðÿì íÿ ãóçó, íÿ àõìàã îüëó, êàìàí÷à÷û êþïÿê îüëó, íÿ àõìàã îüëó àõìàã? Ãóçó, ìÿí áèëìèðÿì íÿ ãóçó? Áàøûì ãàðûøûá, èêè ìèí èøèì âàð; áàøëàìûñàí êö÷ÿíèí îðòàñûíäà áèëìèðÿì íÿ ãóçó, íÿ çÿùèðìàð îüëó çÿùèðìàð! 199 Õàí áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ öç ãîéäó ýåòìÿéÿ. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí áàøûíû ãàëõûçûá úöðÿòëÿ äåäè: – Õàí, î ö÷ ìàíàòíàí ìÿí íÿ äþâëÿòëè îëàúàüàì, íÿ êàñûá. Ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ î ö÷ ìàíàò. Öðÿéèíè íèéÿ ñûõûðñàí? ßçèç õàí áåø-àëòû ãÿäÿì äÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà äàéàíäû âÿ úèáèíäÿí ö÷ ìàíàò ÷ûõàðäûá Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéíè ÷àüûðäû: – Àë ãóçóíóí ïóëóíó. Êÿáëÿ Ìÿììÿäùöñåéí ïóëó àëäû ãîéäó úèáèíÿ, áèðúÿ áóíó äåäè: – Àëëàù õàíà þìöð âåðñèí. Èéóí 1914, Òèôëèñ ÌÎËËÀ ÔßÇËßËÈ Ìèíáÿðèí äèáèíäÿ áèð ãÿðèá ìîëëà îòóðìóøäó. Ùåëÿ êè, ìÿðñèéÿ òàìàì îëäó âÿ ìÿñúèä ñîâóøäó, ìÿí äÿ úàìààòëà ÷ûõäûì êö÷ÿéÿ, ýþðäöì êè, ùàìàí òàíûäûüûì ìîëëà ìÿíèì äàëûìúà ýÿëèð. Ìÿí áóíà òÿðÿô ÷þíöá áàõàíäà áó ìÿíÿ ÷îõ ÿäÿáëÿ äåäè: – Àõóíä Ìîëëà Íÿñðÿääèí, áó ýåúÿ ñèçÿ ãîíàüàì. Äåäèì: – Ãîíàã Àëëàù ãîíàüûäûð. – Âÿ öç ãîéäóã áèçèì ìÿíçèëÿ òÿðÿô. Ìîëëàíûí àäû Àõóíä Ìîëëà Ôÿçëÿëè èìèø. Éàøû îëàðäû ãûðõ áåø-ÿëëè. Áîéó óúà âÿ àçúà àðûã. Éîë èëÿ ñþùáÿò åäÿ-åäÿ áóíó äà áèëäèì êè, Àõóíä Ôÿçëÿëèíèí ïåøÿñè ìÿðñèéÿõàíëûãäûð âÿ Èðàíäàí áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ãàáàã áèçèì âèëàéÿòÿ ýÿëèá êè, ìÿùÿððÿìëèêäÿ ìÿñúèäëÿðèí áèðèíäÿ ìÿðñèéÿ îõóìàãëà áèð ãÿäÿð õÿðúëèê ÿëÿ ýÿòèðñèí âÿ ãàéûòñûí âÿòÿíèíÿ. Âÿ ñþùáÿò àðàñûíäà èøàðÿ åëÿäè êè, áó áàðÿäÿ ìÿí îíà êþìÿê åäèì. Ìÿí ÿëèìäÿí ýÿëÿíè âÿäÿ âåðäèì âÿ áóíó äà àõóíäà òÿêèä åòäèì êè, íÿ ãÿäÿð áèçèì øÿùÿðèìèçäÿäèð, ìÿíÿ ãîíàãäûð. *** Àõøàì âàõòû èäè. Àðâàä ÷þðÿéè âÿ ÷àéû éåðáÿéåð åòäè. Éåäèê, è÷äèê, áèð ãÿäÿð äÿ ñþùáÿò åòäèê. Àõóíäóí êåôè áèð àç äà à÷ûëäû âÿ ùÿòòà áèð ãÿäÿð äÿ àâàçëà îõóäó. Ñÿñè äÿ áàáÿò èäè; íåúÿ îëìóø îëñà, áöòöí þìðöíö ìÿðñèéÿõàíëûãäà êå÷èðèá, îíóí ñÿñè õåéëè ïèøêèí èäè. Àõóíäà î áèðè îòàãäà éåð ñàëäûã, éàòäû. 200 Ýåúÿíèí áèëìèðÿì íÿ âàõòû èäè; ýþðäöì óøàãëàðûí àíàñû þç-þçöíÿ ìûðòäàíûð. Ãóëàã àñäûì, áèð øåé áàøà äöøìÿäèì. Áèð àç äà êå÷äè, åøèäèðÿì êè, àðâàä ýåíÿ þç-þçöíÿ äèëëÿíèð âÿ äåéèð: – Áàøûíà êöë, àé áåëÿ ìîëëà! Ìÿí òÿÿúúöá åëÿäèì âÿ áèð ãÿäÿð äÿ ãóëàã àñäûì, ýþðäöì êè, Àõóíä Ìîëëà Ôÿçëÿëè þç-þçöíÿ éàâàøúà “úîíÿì-úîíÿì” äåéÿ-äåéÿ îõóéóð. Àðâàä äà áóíóí îõóìàüûíà äåéèíèðìèø. Áèð ãÿäÿð êå÷èð, ìÿíè éóõó òóòóð. *** Ñöáù òåçäÿí äóðäóã; ÷àé-÷þðÿê éåéèá ãîíàüûìûçëà øèðèí ñþùáÿò åäÿ-åäÿ ÷ûõäûã áàçàðà, ýåòäèê ìÿñúèäÿ. Ìÿí ùàìàí ýöí ãàçû èëÿ äàíûøäûì âÿ ãÿðàð ãîéäóã êè, “Ïèð úàâàí” ìÿñúèäèíäÿ Àõóíä Ìîëëà Ôÿçëÿëè ìÿùÿððÿìèí îíóíà êèìè ìÿðñèéÿ îõóñóí. Àõøàì ýÿëäèê åâÿ âÿ àðâàäà äåäèì êè, äàùà ãîíàüûìûçûí èøè äöçÿëèá âÿ íèýàðàí÷ûëûãäàí ÷ûõûá âÿ îëà áèëÿð êè, ýåúÿíè ðàùàò éàòà âÿ áèçè äÿ áèäàð åëÿìÿéÿ. Áó àõøàì äà ìîëëàíû ìöâàôèã ãàéäà ÷àé-÷þðÿêäÿí éàíà ðàùàò åäèá éåðèíè ñàëäûã âÿ þçöìöç äÿ ÷ûðàüû êå÷èðòäèê. Ýåúÿíèí áèð âàõòû åëÿ áèëäèì êè, óøàãëàðûí àíàñû ìÿíè äöìñöêëÿéèð. Àéûëäûì. – Àðâàä, íÿ âàð? Àðâàä ýåúÿ äåéèíÿ-äåéèíÿ úàâàá âåðäè: – Ýþð, áàøû êöëëö ãîíàüûí íÿ ãàéûðûð? Àé èøûüû èäè. Àêîøêàäàí ýþðöíöðäö êè, òóò àüàúûíûí áóäàãëàðû þçþçöíÿ ùÿðÿêÿò åëÿéèð. Äåäèì áÿëêÿ éåë ÿñèð; àììà ùàâà ñàêèò èäè. Àêîøêàéà òÿðÿô ñöðöíöá, áàøûìû áèð ãÿäÿð ùÿéÿòÿ òÿðÿô ÷ûõàðòäûì âÿ ýþðäöì êè, ãîíàüûìûç éàòäûüû îòàüûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí ÿëèíè óçàäûá òóò àüàúûíûí áèð áóäàüûíäàí éàïûøûá ÷ÿêèð âÿ àü òóòëàðû áèð-áèð àüàúäàí äÿðèá ãîéóð àüçûíà âÿ “úîíÿì-úîíÿì” äåéÿ-äåéÿ îõóéóð âÿ áóíó äà äåéèð: – Àé ãöðáÿòäÿ ìÿùòàá ýåúÿëÿðè* òÿêúÿ éàòàí éàçûã úàíûì âàé! Áóíó ýþðÿíäÿ ÷ÿêèëäèì ýåðè âÿ àðâàäûí ãóëàüûíà äåäèì: – Àé àðâàä, ùÿðÿíèí äöíéàäà áèð äÿðäè âàð, Àõóíä Ìîëëà Ôÿçëÿëè äÿ éÿãèí êè, äÿðäëè èíñàíëàðûí áèðèíäÿíäè. Àììà àíä âåðèðÿì ñÿíè î êþðïÿ óøàãëàðûí úàíûíà, éîðüàíû ÷ÿê áàøûíà, éàò. Äÿõè ìÿíè øèðèí éóõóäàí áèäàð åëÿìÿ!.. __________ * Àéëû ýåúÿëÿð 201 *** Ñöáù òåçäÿí íÿäÿíñÿ ùÿìèøÿêèíäÿí òåç îéàíäûì. Ùÿéÿòäÿ ùàìàí òóò àüàúûíûí äèáèíäÿ õàë÷à ñàëäûðäûì, ñàìîâàðû ãîéäóðäóì âÿ ãîíàüûìûçëà áàùÿì áàøëàäûã ÷àé è÷ìÿéÿ. Àü òóòóí éåòêèíëÿðèíäÿí áèðè äöøäö ãàáàüûìäàêû ñòÿêàíûí éàíûíà âÿ ýåúÿêè ôÿãÿðÿ ýÿëäè äóðäó ýþçöìöí ãàáàüûíäà âÿ ãîíàüà äåäèì: – Àõóíä Ìîëëà Ôÿçëÿëè, ñèç òÿê ìþùòÿðÿì âöúóäóí áàðÿñèíäÿ ìåùìàííÿâàçëûã øÿðòëÿðèíè äåéÿñÿí ëàéèãèíúÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìèðÿì; îíäàí þòðö êè, äöíÿí ýöíäöç ìÿíèì éàäûìäà èäè êè, ýÿðÿê áó òóòäàí ÷ûðïûá éàõøû éåòêèíëÿðèíäÿí ñèçÿ áèð ïàäíîñ ìöâàôèã ãàéäà òÿãäèì åäÿ èäèëÿð êè, áèçèì âèëàéÿòèí ìÿòàûíû äà äàäûá, Èðàíûí òóòó èëÿ ôÿðãèíè ìöëàùèçÿ áóéóðà èäèíèç. Õàùèø åäèðÿì ÿôâ áóéóðàñûíûç âÿ áóíäàí ñîíðà ìåéëèíèç ÷ÿêÿí êèìè ÿìð åäÿñèíèç êè, ñèçÿ ùÿð ýöí òóò ÷ûðïûá âåðñèíëÿð; äÿõè ýåúÿëÿð éóõóíó þçöíöçÿ ùàðàì åäèá, àüàúäàí òóò äÿðèá éåìÿéÿ ìþùòàú îëìàéàñûíûç. Áó ñþçëÿðèí ãàáàüûíäà Ìîëëà Ôÿçëÿëè ñòÿêàíûíûí ãÿíäèíè ãàðûøäûðàãàðûøäûðà ìÿíÿ áåëÿ äåäè: – Àõóíä Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ìÿí Àëëàùà ìèí øöêöðëÿð åäèðÿì êè, áó ãöðáÿò âèëàéÿòäÿ ñèç òÿê áèð âöúóäà ðàñò ýÿëäèì âÿ íÿ ãÿäÿð êè, ñèçèí ùöçóðóíóçäà ãîíàüàì, äöíéàäà áèð íåìÿò éîõäóð êè, ìÿí îíà þçöìö òàìàðçû ùåñàá åäÿì. Î êè ãàëäû ùÿìèí òóò ìÿñÿëÿñè, ñþç éîõ êè, áó ìåéâÿ úÿìè ìåéâÿëÿðèí ÿí ëÿçèç âÿ íÿúèáëÿðèíäÿíäèð âÿ ìÿí íÿèíêè áèðúÿ òóòà, áÿëêÿ äÿ ìåéâÿúàòûí ùå÷ áèðèíÿ î ãÿäÿð òàëèá äåéèëÿì. Áèð ñóðÿòäÿ êè, Àëëàù åâèíèçè àáàä åëÿñèí, ìåéëèì îëñà èäè, éà äöíÿí, éà áó ýöí èñòÿðäèì. Âÿ ëàêèí ýåúÿ éóõóäàí áèäàð îëìàüûìûí èëëÿòè íÿèíêè áèð òóòäóð, õåéð, õåéð.– Ñèç, Àëëàùà øöêöð, úÿìè ñèðëÿðÿ âàãèô ýÿðÿê îëàñûíûç êè, èíñàí êè, þç ÿùëè-áåéòèíäÿí êÿíàð îëäó, ÿëáÿòòÿ îíóí ö÷öí áèð íþâ íàðàùàòëûã ùàñèë îëàúàã; õöñóñÿí ìÿíèì êèìè áèð Àëëàù áÿíäÿñè êè, áöòöí þìðöìäÿ õàù ãöðáÿòäÿ, õàù þç âèëàéÿòèìèçäÿ ÿùëè-õàíÿìäÿí áèð äÿôÿ äÿ îëñóí êÿíàð äöøìÿìèøÿì âÿ þìðöìäÿ òÿê áèð ýåúÿíè òÿê âÿ òÿíùà éàòìàìûøàì. Åù, õóäàâÿíäè-àëÿì ñèçèí ðöòáÿíèçè ýöí-ýöíäÿí àðòûã åëÿñèí. Íÿ åéáè âàð, ùÿð ýåúÿíèí áèð ñÿùÿðè âÿ ùÿð çèìèñòàíûí áèð áàùàðû îëàð. Èíøàëëàù ÿëáÿòòÿ áèçèì äÿ ýþðÿúÿêëè ýöíöìöç âàð. Èíñàíûí ãèñìÿòè þç âàõòûíäà ýÿëèá þçöíÿ ÷àòàúàã. Åù, ñèç ñàü îëóí, Àëëàù êÿðèìäè. Õóäàâÿíäè-àëÿì þç ëöòôö ìÿðùÿìÿòèíè ñèç òÿê âöúóäà ìöçàéèãÿ áóéóðìàñûí þç áèðëèéè õÿòðèíÿ. 202 Áÿëè, ìÿòëÿá äÿõè ëàï àøêàð îëäó. Ùàìàí ýöíö àõóíäó áèð áÿùàíÿ èëÿ ìÿñúèäÿ òÿê éîëà ñàëûá ãàëäûì åâäÿ âÿ àðâàäû ÷àüûðûá éàâàøúà îíà äåäèì: – Àé àðâàä, àõû áèëèðÿì ñÿí äÿ ýåúÿëÿð éàòìàã èñòèéèðñÿí, âàëëàù ìÿí äÿ éàòìàã èñòèéèðÿì. Ìÿíÿ ýåúÿ éàðûñû îéàíûá éàðû ÷àüûðìàã âÿ òóò àüàúûíûí áóäàãëàðûíäàí òóò äÿðèá éåìÿê ëàçûì äåéèë âÿ áèëèðÿì êè, áó èøëÿð ñÿíÿ äÿ ëàçûì äåéèë. Àììà áóíó áèë âÿ åøèò êè, íÿ ãÿäÿð ãîíàüûìûçûí èøè äöçÿëìèéèá– áèçè ãîéìóéàúàã ðàùàò éàòàã. Àðâàä ìÿíäÿí ñîðóøäó êè, áèç íåéíèéÿê êè, àõóíä ðàùàò éàòñûí? Ìÿí àúûãúà äåäèì êè, ýÿðÿê ãîíàüûìûçû åâëÿíäèðÿê. Ñþçöí ìöõòÿñÿðè ùàìûñûíäàí éàõøûäûð. Áèçèì àðâàäûí Õåéðàíñà àäûíäà áèð äàéûñû ãûçû âàð èäè; ãûðõ-ãûðõ áåø éàøûíäà áèð äóë àðâàä èäè. Áèð äÿñò ïàëòàðà âÿ îí àëòû ìàíàò ïóëà Õåéðàíñàíûí ñèüÿñèíè ìÿí þçöì îõóäóì Àõóíä Ìîëëà Ôÿçëÿëèéÿ âÿ ùàìàí ýöí ãîíóì-ãîíøó áåêàð àðâàäëàðûí êþìÿêëèéè èëÿ âÿ õåéèð-äóàñû èëÿ Õåéðàíñàíû ýÿòèðäèê òÿçÿ ÿðè Ìîëëà Ôÿçëÿëèíèí îòàüûíà. Õåéëè ìöâàôèã ýÿëäè. Ùÿð÷ÿíä Õåéðàíñàíûí áèð ýþçö áèð ãÿäÿð ìÿéóá* èäè; àììà äÿõè íÿ åëÿìÿê, ãèñìÿò áåëÿ èìèø. Àëëàùà ÷îõ øöêöð îëñóí! Àðõàéûíëàéàíäàí ñîíðà éàòäûã. Äåäèì: – Àé àðâàä, Àëëàùà ÷îõ øöêöð îëñóí, ùÿìè ãîíàüûìûçûí àðçóñó ÿëÿ ýÿëäè, ùÿìè áèç äÿõè áóíäàí ñîíðà áèäàð îëìàíûã. Ãîíàãëàðûìûçà ÷àé-÷þðÿê ýþíäÿðèá àðõàéûíëàéàíäàí ñîíðà éàòäûã. Àëëàùö-ÿêáÿð! Ëÿíÿò øåéòàíà! À êèøè, áèëìèðÿì ýåúÿíèí íÿ âàõòû èäè, éóõóäà ãóëàüûìà áèð òûããûëòû ýÿëäè. Ýþçëÿðèìè à÷ûá áèð øåé áàøà äöøìÿäèì. Áèð ãÿäÿð äÿ ãóëàã âåðèá ýþðäöì êè, ïÿíúÿðÿìèçèí øöøÿñèíè áèðèñè éàâàøúà òûããûëäàäûð. Ãàëõäûì âÿ ýþçëÿðèìèí áóëàøûüûíû ñèëÿ-ñèëÿ ýþðäöì êè, áèð ÿììàìÿëè àäàì, ÿáà ÷èéíèíäÿ äóðóá ùÿéÿòäÿ, ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà. Áàõäûì êè, áó ãîíàüûìûç Ìîëëà Ôÿçëÿëèäèð. ×îõ òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäóì: – Àõóíä, íÿ âàð? – Ãîíàüûì éàâàøúà âÿ ýóéà õÿëâÿòúÿ äåäè: – Ùàìàìà. Ìÿí úàâàá âåðäèì: – Áàø öñòÿ! – âÿ ýåéèíèá ÷ûõäûì ùÿéÿòÿ âÿ àõóíäëà áàùÿì ýåòäèê ãîíøóëóãäàêû ùàúû Úÿôÿð ùàìàìûíà. ______________ * Åéèáëè, øèêÿñò 203 Áÿùÿð ùàë*, ãÿçàâö ãÿäÿðäÿí ãà÷ìàã îëìàç âÿ ýÿëÿúÿéè áèëìÿê òÿê áèðúÿ õóäàâÿíäè-àëÿìèí øÿíèíÿ éàçûëûá. Ìÿí åëÿ ýöìàí åëÿéÿ áèëÿðäèì êè, äÿõè Àõóíä Ìîëëà Ôÿçëÿëèíèí áàðÿñèíäÿ ìÿí ùÿð áèð òÿêëèôèìè éåðèíÿ éåòèðìèøÿì. Äÿõè àðõàéûí èäèì êè, áó áåø-îí ýöíö î äà ìÿíèì åâèìäÿ ðàùàò îëàúàã âÿ ìÿí äÿ þç îòàüûìäà þç ÿùëè-õàíÿìëÿ ðàùàò éàòàúàüàì. Àììà áåëÿ äåéèëìèø. Èêèíúè ýåúÿ äÿ Àõóíä Ìîëëà Ôÿçëÿëè ìÿíè øèðèí éóõóäàí îéàòäû âÿ õàùè-íÿ õàùè àïàðäû ùàìàìà. ßññÿáðö ìèôòàùöëôÿðÿú** ùå÷ åéáè éîõäóð. Ùÿð øåéèí äöíéàäà èíòÿùàñû îëàí êèìè áó èøëÿðèí äÿ ÿëáÿòòÿ áèð àõûðû îëà áèëÿúÿê. Ö÷öíúö ýåúÿ äÿ éóõóäà èäèì ãóëàüûìà òûããûëòû ýÿëäè. Àéûëäûì âÿ ýþðäöì êè, Ìîëëà Ôÿçëÿëè äóðóá ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà. – Àõóíä, ùàìàìà!.. Äÿõè ãóðòàðäû, äÿõè ùþâñÿëÿìèí ãÿäÿðè î éåðÿ êèìè èäè. Áàøûìû ïÿíúÿðÿäÿí ÷þëÿ òÿðÿô áèð ãÿäÿð ÷ûõàðäûá äåäèì: – Àõóíä Ìîëëà Ôÿçëÿëè, äÿõè ìÿíè áàüûøëà, ìÿí ñèçäÿí öçð èñòÿéèðÿì. Ñÿíè ìÿí àíä âåðèðÿì ïåéüÿìáÿðÿ, ìÿíèì ýöíàùûìäàí êå÷. Ìÿíèì àç ãàëûð àëòìûø éàøûì îëà, ìÿíäÿ î ãÿäÿð ñþâã-ñÿôà éîõäó êè, ñÿíÿ éîëäàøëûã åëÿéÿ áèëÿì. Ùÿð ýåúÿ ùàìàìà ýåòìÿéÿ ìÿíèì òàãÿòèì éîõäó. Àëëàùà øöêöð èíäè äÿõè ùàìàìûí éîëóíó òàíûéûðñàí; áó ñÿôÿð äÿ ùàìàìà ìÿíñèç ýåò. – Äåäèì âÿ ÷ÿêèëäèì. Éîðüàíû ÷ÿêäèì áàøûìà… Àõóíä Ìîëëà Ôÿçëÿëè ìÿíñèç ýåòäè ùàìàìà; àììà ùàìàí ýöí äÿ áèçèì åâäÿí äàøûíûá êþ÷äö Õåéðàíñàíûí åâèíÿ. Ìÿëóì îëäó êè, ìÿíäÿí èíúèéèá; ÷öíêè áèçäÿí ýåäÿíäÿ ìÿí èëÿ ýþðöøìÿäè. Áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà åøèòäèì êè, Õåéðàíñàíûí òÿëàüûíû âåðèá, éûüûøûá ýåäèá Èðàí âÿòÿíèíÿ. ÍÈÝÀÐÀÍ×ÛËÛà Òèôëèñäÿ “Èñëàìèééÿ” ìåùìàíõàíàñûíûí ö÷öíúö íþìðÿñèíÿ èêè íÿôÿð ìöñàôèð äöøìöøäö; èêèñè äÿ íàõ÷ûâàíëû èäè: áèðè áÿççàç Ìÿøÿäè Ùåéäÿð èäè, áèðè äÿ àéàã öñòÿ àëûø-âåðèø åëÿéÿí Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí èäè. _________ * Ùÿð ùàëäà ** Ñÿáð ìöâÿôôÿãèééÿòèí à÷àðûäû 204 Ùÿìèí ýöí ìåùìàíõàíàéà áèð íÿôÿð äÿ ýÿëäè äöøäö, áó äà øèðâàíëû Ìÿøÿäè Ìÿììÿäáàüûð èäè êè, þçýÿ íþìðÿëÿðäÿ éåð îëìàäûüûíäàí ãàáàãêû ìÿøÿäèëÿðèí ðàçûëûüû èëÿ ùÿìèí ö÷öíúö íþìðÿéÿ áèð êðàâàò ãîéäóðäó, áóíëàðà éîëäàø îëäó. Éåâðîïà äàâàñûíûí ñÿáÿáèíäÿí øÿùÿð áàñàáàñ èäè âÿ ìåùìàíõàíàëàðäà àäàì ÿëèíäÿí éåð òàïûëìûðäû. Î ñÿáÿáäÿí äÿõè ýåíèøëèê âÿ àñóäÿëèê àõòàðìàüà ìàúàë îëìóðäó âÿ ÿðç åëÿäèéèìèç êèìè äàðûøëûüà ùàìû äþçöðäö. Áàùàëûã äà êè, ãàéäàñû èëÿ. Ö÷öíúö ìöñàôèð Ìÿøÿäè Ìÿììÿäáàüûð ÿñëÿí ìààðèôïÿðâÿð áèð øÿõñ èäè âÿ Òèôëèñäÿ õåéëè òàíûøëàðû âàð èäè. Ùàìàí àõøàì áóíóí ýþðöøöíÿ ìöñÿëìàí ìààðèôïÿðâÿðëÿðèíäÿí èêè íÿôÿð úàâàí ýÿëäè: áèðè ãÿçåò ìöõáèðè Ìèðçÿ Ðçà, òÿáðèçëè, þçö äÿ õåéëè ìÿëóìàòëû âÿ ãåéðÿòëè áèð úàâàí; èêèíúèñè øàèð âÿ ÿäèá Ùÿñÿí áÿé Ýÿíúÿëè, ðóñ äÿðñè îõóìóø âÿ ìöñÿëìàíúà äà þçöíÿ ýþðÿ òÿùñèë òàïìûø áèð âöúóä. Ö÷öíúö íþìðÿéÿ áèð ñàìàâàð èñòÿäèëÿð âÿ áó áåø íÿôÿð àüà áèð àç âàõòäà áèð-áèðèíÿ äÿõè äÿ ìåùðèáàí îëóá áàøëàäûëàð øèðèí ñþùáÿòè. Éàðûì ñààò êå÷ìÿìèøäè êè, íàõ÷ûâàíëûëàðûí ýþðöøöíÿ ö÷öíúö áèð íÿôÿð äÿ äàõèë îëäó êè, áó äà ìöÿëëèì Ìèðçÿ Ìÿììÿäãóëó èäè. Àüàëàð ìÿøüóë îëäóëàð ñþùáÿòÿ âÿ ÷àé è÷ìÿéÿ. Ìèðçÿ Ìÿììÿäãóëó ÷àéûíà ãÿíä ñàëûá öçöíö òóòäó ùÿìøÿùÿðëèëÿðèíÿ âÿ äåäè: – Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí, ìÿí åâäÿí ÷îõ íèýàðàíàì. Áèð ùÿôòÿ îëàð êè, Íàõ÷ûâàíäàí äàäàøûì éàçìûøäû êè, áèçèì Ñàäûã íàõîøäó. Áè÷àðÿ óøàã åëÿ óøàãëûüûíäàí ñûñãàäû, àììà î úöð êè, êàüûçäà éàçûëìûøäû, ìÿí äîüðóñó ãîðõäóì. ßââÿë êàüûç éàçäûì âÿ ñîíðà òàá ýÿòèðìÿäèì, áèð òåëåãðàô äà âóðäóì. Èíäè íÿ êàüûçà úàâàá âàð, íÿ òåëåãðàôà. Îäóð êè, ñèçèí ýÿëìÿéèíèçè åøèäèá þçöìö éåòèðäèì áóðà êè, áÿëêÿ äåäèì ñèç áèëÿñèíèç. Îëà áèëÿð êè, áèçèì Úÿôÿðè áàçàðäà-çàääà ýþðìöø îëàñûíûç, éà áÿëêÿ áèçèì åâäÿí áèð øåé åøèòìèø îëàñûíûç. Ãÿðÿç êè, ÷îõ íèýàðàíàì. Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí âÿ Ìÿøÿäè Ùåéäÿð úàâàá âåðäèëÿð êè, Ñàäûüûí êåôñèç îëìàüûíû Íàõ÷ûâàíäà íÿ åøèäèáëÿð, íÿ äÿ Úÿôÿðè áàçàðäà ýþðöáëÿð âÿ ùÿð èêèñè ùåéèôñèëÿíäèëÿð êè, áó èøäÿí õÿáÿðëÿðè éîõäóð. Àüàëàð ùÿìèí ñþùáÿòäÿ èäèëÿð êè, îòàüûí ãàïûñû éàâàøúà à÷ûëäû âÿ ýåíÿ þðòöëäö. Íþìðÿäÿ ñþùáÿò åäÿíëÿðèí áèðè, éà áÿëêÿ èêèñè ãàïûíûí áó úöð à÷ûëûá þðòöëìÿéèíÿ äèããÿò åëÿäè: àììà ãàëàí ãîíàãëàð áóíó áèëìÿäèëÿð âÿ áèð-èêè íÿôÿð ýþðäöñÿ äÿ, áóíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè. 205 Ãàïûíû éàâàøúà à÷ûá-þðòÿí ïîëèñ ìÿìóðó èäè êè, ïàëòàðûíû äÿéèøèá, àðàäà úàìààò è÷èíäÿ äîëàíûðäû âÿ þçöíö åëÿ ñàõëàéûðäû êè, áèð êÿñ áóíóí íÿ èø ñàùèáè îëäóüóíó äóéìàñûí. Ùÿìèí øÿõñ áèð ñààò áóíäàí ãàáàã êö÷ÿäÿ ýÿçÿðêÿí “Èñëàìèééÿ” ìåùìàíõàíàñûíà úÿì îëàí ìöñÿëìàíëàðà äèããÿò ñàëûá øÿêëÿíìèøäè êè, áóíëàð èøñèç äåéèëëÿð âÿ ö÷öíúö íþìðÿéÿ éûüûøìàãëàðûíäà éÿãèí êè, áèð ïîëèòèêà âÿ éà ìèëëè ñþùáÿòëÿð âÿ òÿäáèðëÿðè âàð âÿ ÿëáÿòòÿ êè, áèð ïàðà úàâàíëàð îëà áèëÿð êè, áÿçè ìÿñÿëÿëÿðÿ ìÿøüóë îëñóíëàð. Ùþêóìÿò ìÿìóðó ãàïûíû áèð àç à÷ûá ùÿð÷ÿíä àüàëàðû ýþðäö, àììà, ñþç éîõ, áèëìÿäè êè, ùàðàäàí âÿ íÿ äàíûøûðëàð âÿ äàëàíäà àðòûã äàéàíìàüû äà ëàçûìñûç ýþðäö; ÷öíêè ìåùìàíõàíà ñàùèáè âÿ ãóëëóã÷óëàðû äåéÿ áèëÿðäèëÿð êè, “ñÿí êèìñÿí âÿ íÿ èñòÿéèðñÿí?” Áó ñÿáÿáäÿí ìÿìóð éàâàø-éàâàø éåíäè êö÷ÿéÿ. Ö÷öíúö íþìðÿäÿ àüàëàð íàõ÷ûâàíëû Ìèðçÿ Ìÿììÿäãóëóíóí íèýàðàí÷ûëûüûíà òÿÿññöô åòäèëÿð; ÷öíêè ýþðäöëÿð êè, áó áè÷àðÿ ùÿãèãÿòäÿ åëÿ ÷îõ íèýàðàíäûð. Øèðâàíëû Ìÿøÿäè Ìÿììÿäáàüûð èêèíúè ñòÿêàíûíû ÷ÿêäè ãàáàüûíà âÿ öçöíö Ìèðçÿ Ìÿììÿäãóëóéà òóòóá äåäè: – Ìèðçÿ, ìÿí èíäè áèëèðÿì êè, ñÿí íÿ ÷ÿêèðñÿí; ÷öíêè ìÿíèì äÿ áàøûìà ýÿëèá. Äîüðóäàí, áó íèýàðàí÷ûëûã éàìàí øåéäèð, Àëëàù ùå÷ êÿñÿ ýþñòÿðìÿñèí. Áèëäèð, éÿíè áåëÿ òÿõìèíÿí éåääè-ñÿêêèç àé îëàð, éàé ôÿñëè èäè, óøàãëàðû ýþíäÿðìèøäèì êÿíäÿ, þçöì äÿ øÿùÿðäÿ èäèì; ùàâà äà íÿ ãÿäÿð äåñÿí èñòè èäè. Àõøàì îòóðìóøäóã, ÷àé è÷èðäèê. ßäèá Ùÿçìè äÿ áèçäÿ èäè. Ãàïû à÷ûëäû, íþêÿðèìèç Ãàñûì ýèðäè è÷ÿðè. Ìÿí äèê àòûëäûì: “Ãàñûì, íÿ õÿáÿð?” Ãàñûì úàâàá âåðäè êè, “Àüà, õàíûì äåéèðäè òåç ýÿëñèí êÿíäÿ” – “Íèéÿ, íÿ îëóá? Äîüðóñóíó äå ýþðöì, óøàã àçàðëàìàéûá êè?” – “Õåéð, õåéð. Âàëëàù àé àüà, áèð êÿñ àçàðëàìàéûá; àììà áàëàúà îüëàí ýåúÿ ñÿùÿðÿ êèìè éàòìàéûá, åëÿ ùåé àüëàéûá. Áèëìÿäèì ñàíúûëàíûá, éà íÿäè? Õàíûì ìÿíè ýþíäÿðäè êè, ùàðäà îëñàí, äóðìàéûá òÿøðèô ýÿòèðÿñÿí êÿíäÿ”. – Äåäèì: “Ãàñûì, éÿãèí êè, áèð çàä âàð, ìÿíäÿí ýèçëÿäèðñÿí. Äîüðóñóíó äå ýþðöì, áÿëêÿ ìÿíäÿí ýèçëÿäèðñÿí? Áÿëêÿ óøàüûí áàøûíà áèð èø ýÿëèá?”. Äÿõè áóíäàí àðòûã íþêÿð ìÿíÿ áèð ñþç äåìÿäè. Àììà èíäè àõû èíñàíûí àüëû âàð! Ìÿí þç-þçöìÿ ôèêèð åëÿäèì êè, äîüðóäàí ÿýÿð áèð ãîðõóëó ìÿòëÿá, áèð áÿäáÿõò÷èëèê îëìàñà, äÿõè þâðÿò ìÿíè áóðàäàí êÿíäÿ ÷àüûðìàç; þçöì äÿ êè, áèð ùÿôòÿ éîõäóð êè, êÿíääÿí ýÿëìèøÿì. Õöëàñÿ, ùà ôèêèðëÿøèðÿì, áèð éàíà ÷ûõàðäà áèëìèðÿì. Äóðäóì ôàéòîí òóòäóì. Ãàñûìû äà ýþòöðäöì, äöøäöì éîëà. Éîëäà ùàâà ãàðàíëûãëàøäû. Èíäè ýÿë êè, ôèêðèìÿ ìèí úöð øåéëÿð ýÿëèð: ýàù äåéèðÿì êè, 206 óøàüûí áàøûíà áèð èø ýÿëèá; ýàù äåéèðÿì àíàñû áÿëêÿ àçàðëàéûá, áÿëêÿ íþêÿð ìÿíäÿí ýèçëÿäèð. Õöëàñÿ, êÿíäÿ éåòèøÿíÿ êèìè ìÿíèìêè ìÿíÿ äÿéèá, ëàï þëöá ýåòìèøÿì; äÿõè ìÿíäÿ úàí ãàëìàéûá. Àõûðäà åøèòäèì êè, íÿ âàð, íÿ âàð óøàã àõøàìíàí áèð àç ñàíúûëàíìûø èìèø, àõûðäà áèð ÷àé ãàøûüû éàü âåðèáëÿð, éàõøû îëóá. Õöëàñÿ, áó íèýàðàí÷ûëûã ïèñ øåéäèð. Ìÿøÿäè Ìÿììÿäáàüûð ñþçöíö ãóðòàðàí êèìè îòóðàíëàð áèð ñÿñëÿ äåäèëÿð: – Áÿëè, íèýàðàí÷ûëûãäàí äà äöíéàäà ïèñ øåé éîõäóð. Øàèð âÿ ÿäèá Ùÿñÿí áÿé Ýÿíúÿëè äóðäó àéàüà, áîø ñòÿêàíûíà èêè òèêÿ ãÿíä ñàëäû âÿ áàøëàäû þçö ö÷öí ÷àé òþêìÿéÿ âÿ òþêÿ-òþêÿ äåäè: – Ñÿí ùÿëÿ îíó äåéèðñÿí, ìÿøÿäè, àììà î íèýàðàí÷ûëûüû êè, ìÿí ÷ÿêìèøÿì, Àëëàù ùå÷ êÿñèí áàøûíà ýÿòèðìÿñèí. Ö÷ èë, éà áÿëêÿ äþðä èëäè, – éàõøû éàäûìäà äåéèë, – áèçèì Áàõøÿëè áÿé ýåäèðäè Ýÿíúÿéÿ. Àïàðäûì âàüçàëà, áèëåòè àëäûì âÿ éîëà ñàëäûì ýåòäè. Î ýöíöí ñàáàùûñû Òèôëèñÿ õÿáÿð ýÿëäè êè, äÿìèð éîëäà áèð ìàøûí ó÷óá äàüûëûá âÿ ìèíèêëÿðäÿí áèð íå÷ÿ íÿôÿðè øèêÿñò îëóá âÿ íå÷ÿñè äÿ þëöá. Ìÿí áóíó åøèòúÿê, äîüðóñó, äÿõè þëöá ýåòäèì. Ùÿð÷ÿíä ùàíñû ìàøûíûí ó÷ìàüû ìÿëóì äåéèëäè, àììà äåéÿñÿí åëÿ ìÿíÿ éÿãèí îëìóøäó êè, äàüûëàí Áàõøÿëè áÿé ìèíÿí ìàøûíäûð. Ýþòöðöá Ýÿíúÿéÿ, äàäàøûìà òåëåãðàô åëÿäèì. Àëëàù ðàñò ñàëäû êè, õÿáÿð ùàìàí ýöíäÿ ýÿëäè. Áàõøÿëè áÿé þçö úàâàá âåðìèøäè êè, “íèýàðàí îëìà, ñÿëàìÿò ýÿëèá éåòèøìèøÿì Ýÿíúÿéÿ”. Äÿõè ñîíðà ùå÷ ìÿëóì îëìàäû êè, ó÷àí ìàøûí ùàíñû èìèø; Áàêûéà ýåäÿí èìèø, éà Áàòóìà ýåäÿí èìèø? Ãÿðÿç êè, ùÿð êÿñ íÿ äåéèð äåñèí, äöíéàäà áó íèýàðàí÷ûëûãäàí ïèñ øåé éîõäóð. Áó ùåéíäÿ íþìðÿíèí ãàïûñû ýåíÿ áèð ãÿäÿð à÷ûëäû âÿ ýåíÿ þðòöëäö âÿ ëàêèí îòàãäàêûëàð åòèíà åëÿìÿäèëÿð. Ýåíÿ àüàëàðäàí áèð íå÷ÿñè äåäè: – Áÿëè, íèýàðàí÷ûëûã ïèñ øåéäèð. Íàõ÷ûâàíëû Ìÿøÿäè Ùåéäÿð ïàïèðîñóíó ñàëäû àéàüûíûí àëòûíà âÿ áàøëàäû áó úöð ñþùáÿòè: – Ùÿñÿí áÿé, ñÿí ùÿëÿ éàõøû ãóðòàðûáñàí; ùÿëÿ Àëëàù ðàñò ñàëûá êè, ñÿíèí íèýàðàí÷ûëûüûí áèð ýöí ÷ÿêèá. Àììà î íåúÿäèð êè, áèð ùÿôòÿ íèýàðàí÷ûëûãäàí íÿ éóõó éóõóëóéàñàí, íÿ éåéèá-è÷ìÿéÿ èøòàùàí îëà? Ìÿí êå÷ÿí Íîâðóç áàéðàìûíäàí áèð ùÿôòÿ ñîíðà ýåòìèøäèì Èðÿâàíà; þçöì äÿ Ùàúû Ìÿñóì ÿìèíèí îüëó Ìÿøÿäè Ñÿëèìýèëäÿ äöøìöøäöì. ×öíêè ìÿðùóì ùàúû Ìÿñóì ìÿðùóì ÿìèì ùàúû Íåìÿòëÿ éåýàíÿ äîñò èäèëÿð. Ìÿí Èðÿâàíà ÷àòàí êèìè ùàúûíûí õûðäà îüëó Ìÿøÿäè ßëÿêáÿð ÷ûõäû ãàáà207 üûìà âÿ çîðëà ìÿíè àïàðäû åâëÿðèíÿ. Ëàçûìè ùþðìÿò âÿ ìåùðèáàí÷ûëûã… Õöëàñÿ, ñþçöì îðäà äåéèë. Ýåúÿ éåéèá-è÷äèê âÿ éàòäûã. Ìÿí þçöì, äîüðóñó, éóõóéà ùå÷ î ãÿäÿð èíàíàí äåéèëÿì; àììà î ýåúÿ éóõóäà ýþðäöì êè, áèçèì Ìÿøÿäè Êàçûì âÿôàò åäèá. Ñÿùÿð äóðäóì àéàüà, ùå÷ êÿñÿ áèð ñþç äåìÿäèì, ÷àé è÷èá Ìÿøÿäè ßëÿêáÿðëÿ ÷ûõäûì áàçàðà. Áèð èñòÿäèì âàãèÿìÿ ùå÷ ìÿíà âåðìÿéÿì, ãóëàã àñìàéàì; àììà ýþðäöì êè, äÿõè ùå÷ áèð èø òóòà áèëìèðÿì; ùÿð íÿ åëÿéèðÿì, éóõóì ýÿëèá äóðóð ãàáàüûìäà. Ýþðäöì êè, èø áåëÿäèð, ýþòöðäöì Íàõ÷ûâàíà áèð “ñðîøíè” òåë âóðäóì. Î ýöí àõøàìà êèìè ãÿðàðûì ëàï êÿñèëäè; áèëìÿäèì êè, íÿ ãàéûðûì. Éåäèéèì ùàðàì, è÷äèéèì ùàðàì. Õöëàñÿ, áèð òþâð ýåúÿíè êå÷èðòäèì. Ñÿùÿð à÷ûëäû, àììà òåëåãðàôäàí áèð õÿáÿð éîõ. Ýöíîðòàéà êèìè áåëÿúÿ ýþçö éîëäà ãàëäûì. Íàùàð âàõòû èäè êè, àõûð òåëåãðàô÷û ýèðäè è÷ÿðè âÿ òåëè âåðäè ìÿíÿ. À÷ûá îõóäóì. Òåëåãðàô åâäÿí èäè, àíàìûí äèëèíäÿí éàçûëìûøäû êè, “äóðìà ýÿë Íàõ÷ûâàíà”. Åëÿ áóíó áèëúÿê ëàï ãóðóäóì. Õöëàñÿ, íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, ùàìàí ýöí éûüûøäûì äöøäöì éîëà. Ñàáàù àõøàì éåòèøäèì Íàõ÷ûâàíà. Àììà íàèíñàôëàð… Äåìÿýèíÿí Ìÿøÿäè Êàçûì äà ñàüñàëàìàò, ùàìû äà ñàëàìàò. Àíúàã áèð áàü ñþâäÿìèç âàð èäè, áàüû þçýÿñèíÿ âåðèðìèøëÿð; ÿýÿð ìÿí þçöìö òåç éåòèðìÿñÿéäèì, áàü ÿëäÿí ÷ûõàúàãìûø. Ìöõòÿñÿð, èíäè ýþðöí áó íå÷ÿ ýöíö ìÿí íÿëÿð ÷ÿêìèøÿì. Âÿññàëàì êè, áó íèýàðàí÷ûëûãäàí äöíéàäà ÷ÿòèí øåé éîõìóø. Àõøàìäàí äþðä ñààò êå÷äè. Ãîíàãëàðûí ö÷ö äóðäó àéàüà âÿ “õóäàùàôèç”, “ñàëàìàò ãàë” åëÿéèá, ìåùìàíõàíàäàí ÷ûõûá ýåòäèëÿð âÿ ýåäÿ-ýåäÿ éîë óçóíó ýåíÿ þç-þçëÿðèíÿ äåéèðäèëÿð êè, “äîüðóäàí äà íèýàðàí÷ûëûã ïèñ øåéäèð”. Ìåùìàíõàíàäà ãàëàí Ìÿøÿäè Ùåéäÿð, Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí âÿ Ìÿøÿäè Ìÿììÿäáàüûð äà èñòÿäèëÿð ñîéóíóá éàòñûíëàð âÿ áóíëàð äà áèð-áèðèíÿ äåéèðäèëÿð êè, “äîüðóäàí äà äöíéàäà íèýàðàí÷ûëûãäàí ïèñ øåé éîõäóð”. Î êè, ãàëäû òÿüéèðè-ëèáàñ îëàí* ìÿìóðà, î äà ìåùìàíõàíàíûí ùÿíäÿâÿðèíäÿ ÷îõ âóðíóõäó êè, áèëñèí àéà áó ìèëëÿòïÿðÿñòëÿð íÿ õÿéàë èëÿ ìåùìàíõàíàéà éûüûøûáëàð âÿ áóíëàð ýþðÿñÿí íÿ ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿð îðòàëûüà ãîéóá ìöçàêèðÿ åëÿéèðëÿð âÿ íÿ òÿäáèðëÿð òþêöðëÿð. Àììà íÿ ãÿäÿð ñÿé åëÿäè, áèð øåé áàøà äöøÿ áèëìÿäè âÿ áàøà äöøÿ áèëìÿäèéèíäÿí ÷îõ íèýàðàí ãàëäû. Ùÿãèãÿò, äöíéàäà áó íèýàðàí÷ûëûãäàí äà ïèñ øåé éîõäóð. ______________ * Ýåéèìèíè äÿéèøäèðÿí 208 ÊÎÍÑÓËÓÍ ÀÐÂÀÄÛ Íàùàðäàí ñîíðà óçàíäûì, àììà éóõóì ýÿëìÿäè. Äóðäóì, ÿëöçöìö éóäóì, áèð ãÿäÿð çåùíèì à÷ûëäû. Ýåéèíäèì, ÷ûõäûì êö÷ÿéÿ âÿ éàâàø-éàâàø ýÿëäèì øÿùÿð áàüûíà. Ñêàìéàëàðûí áèðèíèí öñòÿ îòóðäóì; àììà ýåíÿ áèëìÿäèì êè, íÿ ãàéûðûì. Áèð ãîúà ðóñ àðâàäû áèð áàëàúà óøàüûí ÿëèíäÿí éàïûøûá éåðèäèðäè. Óøàüûí ÿëèíäÿêè òàüàëàã ÷þðÿêëÿðèí ùÿðäÿíáèðè äöøöðäö éåðÿ, àðâàä ãàëäûðûá, òîçóíó ñèëèá âåðèðäè óøàüà. Ñîíðà áèð ðóñ ñàëäàòû èëÿ áèð ðóñ àðâàäû ãîë-ãîëà ýÿëèá ãàáàüûìäàí êå÷äèëÿð. Êÿíàðäà áèð íå÷ÿ ýÿçèá-äîëàíàí ýþðñÿíèðäè; àììà áóíëàðûí ùå÷ áèðèíäÿí ìÿíÿ áèð ìÿòëÿá ùàñèë îëìàäû âÿ àç ãàëìûøäû äóðàì áèð þçýÿ òÿðÿôÿ öç ãîéàì, áèðäÿí, àùà, ðÿôèãèì Ðçàãóëó áó òÿðÿôäÿí íàüàôèë ÷ûõäû. Ìÿí ÷îõ ñåâèíäèì âÿ ùàìàí ñààò õÿéàëûìà ýÿòèðäèì þç ìÿíçèëèìè: áèð òÿðÿôäÿ ÿéëÿøèá Ðçàãóëó, áèð òÿðÿôäÿ ÿéëÿøìèøÿì ìÿí þçöì âÿ èêèìèç äÿ äöíéàíû éàääàí ÷ûõàðäûá, úóììóøóã øàùìàò îéóíóíà. Ðçàãóëóíó ýþðúÿê áèð ñþç äåìÿéèá, äöç ýåòäèì éàïûøäûì ðÿôèãèìèí ãîëóíäàí âÿ áàøëàäûì áèçÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿéÿ. Ðçàãóëó äàéàíäû âÿ ñîðóøäó: – Ùàðà? – Äåäèì: – Ýåäÿê. – Ýåíÿ ñîðóøäó êè: – Àõû ùàðà ìÿíè ÷ÿêèðñÿí? – Äåäèì: – Âàëëàù, îíó-áóíó áèëìèðÿì, áó ñààò ñàìàâàðûìûç äÿìäÿ, øàùìàò äà ñòîë öñòÿ ãóðóëó. Àíúàã áèçè ýþçëÿéèð. Äÿõè áóðàäà áèð þçýÿ äàíûøûã îëà áèëìÿç. Ðçàãóëó ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðäè: – Áàõ, ýþð íÿ äåéèðÿì. Ñÿíèí î ÿçèç úàíûí ö÷öí, ìÿí þçöì äÿ íå÷ÿ ýöíäöð èñòèéèðäèì ýÿëÿì ñÿííÿí áèð äÿ îéíàéàã âÿ äöíÿí ñÿí ìÿíÿ íàìÿðäëèêëÿ âåðäèéèí ìàòûí ÿâÿçèíè èêè äÿôÿ ñÿíäÿí àëàì; àììà èíäè ãóëàã âåð ýþð íÿ äåéèðÿì. Ñÿí þëÿñÿí, áàõ áóðàäàíúà ÷þíÿê êîíñóëýèëÿ, îíà àéàã öñòÿ áàø ñàüëûüû âåðÿê, – ÷öíêè àðâàäû þëöá, – îðàäàí äà ýåäÿê ñèçÿ, ñÿùÿðÿ êèìè îéíàéàã. Ìÿí áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøäèì âÿ öðÿéèìäÿ Ðçàãóëóíóí òÿêëèôèíè î ãÿäÿð äÿ áÿéÿíìÿäèì âÿ äåäèì: – Ðçàãóëó, äöíéàäà áèð øåé âàð êè, ùÿð áèð àðèô àäàì îíäàí ýÿðÿê õÿáÿðäàð îëñóí. ßëáÿòòÿ ñÿí êè, äåéèðñÿí êîíñóëóí àðâàäû þëöá, ÿëáÿòòÿ, Àëëàù úÿìè þëÿíëÿðÿ ðÿùìÿò åëÿñèí. Þëö ñàùèáèíè éîõëàìàã èíñàíûí 209 áèðèíúè íèøàíÿñèäèð. Âÿ ëàêèí ñÿí ýÿðÿê áóíó áèëÿñÿí êè, þëö ñàùèáèíè î éåðäÿ éîõëàìàã ëàçûìäûð êè, ñÿíèí éîõëàìàüûíà î ìþùòàú îëñóí. Àììà, Àëëàùà øöêöð, Èðàí êîíñóëó âÿ úÿìè éåð öçöíöí êîíñóëëàðû áèð áþéöê ÿøõàñäûðëàð*. Ñÿí ñÿé åò, åëÿ áèð êÿñè éàäà ñàë âÿ åëÿ áèð êÿñèí þëöñöíöí öñòöíÿ ýåò êè, ñÿíè îðàäà ýþçëÿéÿ áèëñèíëÿð âÿ îðàéà ñÿíèí ýåòìÿéèí âÿ ýåòìÿìÿéèí éàäà äöøñöí. Àììà âàëëàù, èíäè êîíñóëóí ùÿéÿòèíäÿ ãóðóëàí ïëîâ ãàçàíëàðûíûí õàòèðÿñè ö÷öí øÿùÿðèí òàìàì ÿéàíû âÿ ãåéðè-ÿéàíû áó ñàùàò äîëóøóáëàð êîíñóëõàíàéà âÿ áÿëêÿ äÿ ùÿëÿ ñÿíÿ îðàéà äàõèë îëìàüà ìàúàë âåðìÿéÿúÿêëÿð. Áèð äÿ, ãàðäàø, áàõ, ñþçöí à÷ûüû, ñÿí ùàðà, êîíñóë ùàðà? Ñÿí áèð áàëàúà ìöÿëëèì, î àëè áèð âöúóä. Àõû äåéèáëÿð: – Êÿáóòÿð áà-êÿáóòÿð**, òà äåìÿéèáëÿð êÿáóòÿð áà-õîðóç. Ãàðäàø, Àëëàùû ñåâèðñÿí, ýÿë ãîéàã ýåäÿê èøèìèçÿ. Àììà ýþðäöì êè, ìîèçÿì áèð íÿòèúÿ áàüûøëàìàäû; ÷öíêè Ðçàãóëó ãîëóìó áîøëàéûá èñòÿäè óçàãëàøñûí, ìÿí äàéàíäûì. Àììà î áèð ÿëëèàëòìûø ãÿäÿì óçàãëàøàí êèìè, ìÿí äÿ îíóí äàëûéúàí ýåòäèì. Ðçàãóëó ÷þíäö âÿ ìÿíèì ýÿëìÿéèìè ýþðÿíäÿ äàéàíäû. Ìÿí îíà ÷àòäûì âÿ äåäèì: – Áàõ, Ðçàãóëó, ýåäèðÿì, àììà êèøè êèìè ýÿðÿê ñþç âåðÿñÿí êè, àéàã öñòÿ ôàòèùÿ âåðèá ãàéûäàã. Ðçàãóëó áóíà ðàçû îëäó âÿ ýåòäèê. Øÿùÿð áàüû èëÿ êîíñóëõàíàíûí ôàñèëÿñè àç èäè. Êö÷ÿ ãàïûñûíäà óçàãäàí òÿê áèðúÿ àäàì ýþðñÿíèðäè; ñîíðà ýþðäöê êè, áó ùàìàí ãàðàóëäóð êè, ùÿìèøÿ ÿëè òöôÿíýëè êîíñóëõàíàíûí êåøèéèíè ÷ÿêèð. Áèç òÿÿúúöá åëÿäèê êè, áó ýöíêè ýöíäÿ êîíñóëóí ãàïûñûíäà àðòûã àäàì ýþðñÿíìèð. Éàâûãëàøûá èñòÿäèê ãàðàóëäàí áèð ìÿòëÿá þéðÿíÿê. Áó àäàì óúàáîé, ãàðà, ÷îïóð âÿ ÷îõ ÷èðêèí áèð øåé èäè âÿ áèçèì ñþçöìöçÿ ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿäè. Àëëàù ðàñò ñàëäû íàéèá Úÿôÿð äàëàíäàí ãàïûéà òÿðÿô ÷ûõûá áèçÿ ñàëàì âåðäè. Áèç áóíäàí êîíñóëóí åâäÿ îëìàüûíû ñîðóøäóã âÿ íàéèá Úÿôÿð äåäè êè, êîíñóë åâäÿäèð. Áèð ãÿäÿð î áèçèì öçöìöçÿ áàõäû âÿ áèð ãÿäÿð äÿ áèç îíóí öçöíÿ áàõàíäàí ñîíðà, íàéèá Úÿôÿð áèçäÿí ñîðóøäó êè: – Éÿãèí êîíñóë èëÿ èøèíèç âàð. – Ìÿí áèð úàâàá âåðìÿäèì, àììà Ðçàãóëó äåäè: – Áÿëè, âàð. ___________ * Øÿõñëÿðäèð ** Ìÿíàñû: Éîëäàøûíû áàá åëÿ, – ýþðÿí äåñèí ùàáåëÿ. 210 Ìÿíèì õÿéàëûìà ýÿëäè êè, êèøè îëàí êÿñäÿ áèð àç-ìàç úöðÿò ýÿðÿê îëñóí âÿ þçöìö éûüûøäûðûá ìÿðä-ìÿðäàíÿ íàéèá Úÿôÿðäÿí ñîðóøäóì êè, íÿ ö÷öí áó ýöíêè ýöíäÿ êîíñóëóí õèäìÿòè-øÿðèôèíäÿ àäàì-çàä ýþðñÿíìèð? Íàéèá úàâàá âåðäè êè, ýöíîðòà íàùàðûíäàí ñîíðà ùÿçðÿò Õÿëëàãöë-ìÿìàëèê (êîíñóëóí àäû èìèø), – ÷öí áèð òÿðÿôäÿí êîíñóëõàíà öìóðàòûíûí ãöéóäàòû, áèð òÿðÿôäÿí ùÿçðÿò ÿøðÿôèí ñèííèíèí òÿãàçàñû – äÿõè àõøàì âàõòëàðû î ãÿäÿð äÿ øèêàéÿò÷èëÿðÿ, éà ãåéðè áèð èøÿ þâãàò ñÿðô åäÿ áèëìèð. Âÿ ëàêèí áèð ñóðÿòäÿ (êè) çÿùìÿò ÷ÿêìèñèíèç, õóá, áóðàäà áèð ãÿäÿð àéàã ñàõëàéûíûç, è÷ÿðèäÿí áèð õÿáÿð ýÿòèðèì. Íàéèá ýèðäè è÷ÿðè, áèç ãàëäûã ãàïûäà. Õóá, áó íÿ îëñóí? Êîíñóëóí àðâàäû áó ýöí âÿôàò åäèá, ýåíÿ íåúÿ îëñà, êîíñóëóí àðâàäûäûð âÿ êîíñóëóí óøàãëàðûíûí àíàñûäû; áó íåúÿ îëàí èøäè êè, áó ýöí õÿòèð àõøàìû áóðàäà áèð íÿôÿð àäàì òàïûëìàñûí? Íàéèá Úÿôÿð äàëàíûí è÷ÿðèñèíäÿí áèçè ÷àýûðäû âÿ áèç èêèìèç äÿ îíóí äàëûéúà áèð îòàãäàí êå÷äèê ýåòäèê, çàë îòàüûíà äàõèë îëäóã âÿ äóðäóã ãàïûíûí àüçûíäà. Íàéèá Úÿôÿð áèçÿ èëòèôàò åëÿäè âÿ îòóðìàüà éåð ýþñòÿðäè. Ìÿí ãîðõà-ãîðõà êðåñëîëàðûí áèðèíèí öñòÿ îòóðóá, éóìøàã ìÿõìÿð äþøÿéèí è÷èíÿ åëÿ ãóéëàíäûì êè, äåäèì òà áóðàäàí ìÿíè ãàëäûðàí îëìàñà, þç-þçöìÿ äóðà áèëìÿéÿúÿéÿì. Äåéÿñÿí Ðçàãóëó äà ìÿíèì ýöíöìäÿ èäè. Ùÿìèí áþéöê çàë îòàüû ÿëà ôÿðøëÿðëÿ äþøÿíìèøäè. Ãàáàãäà ñòîëóí öñòÿ ÿëà ìÿõìÿðäÿí þðòöê ñàëûíìûøäû âÿ ñòîëóí öñòÿ òÿê áèðúÿ ëàìïà ãîéóëìóøäó. Ëàìïàíûí ÿòðàôûíà äþðä äÿíÿ êöëãàáû äöçöëìöøäö. Áóðàäà áèçäÿí ñàâàéû áèð êÿñ éîõ èäè. Ìÿí ëàï ãóðóéóá ãàëäûì âÿ éàâàøúà Ðçàãóëóéà äåäèì: – Áèç áóðàéà íèéÿ ýÿëäèê? Ðçàãóëó ýþç åëÿäè êè, äèíìÿéèì. È÷ÿðè îòàüûí ãàïûñû à÷ûëäû âÿ ÿëëèÿëëè áåø éàøûíäà óúàáîé, ÷èíëè âÿ íèøàíëû áèð Èðàí ñàùèáè-ìÿíñÿáè ýèðäè áèçèì éàíûìûçà. Ìÿí òÿê áèðúÿ äÿôÿ áóíó ýþðìöøäöì: áó, ùÿìèí Èðàí êîíñóëó Õÿëëàãöë-ìÿìàëèê èäè. Áèç ùÿð èêèìèç äóðäóã àéàüà âÿ êîíñóë ÷îõ õîøùàëëûã èëÿ áèçÿ ñàëàì äà âåðäè, êåéôèìèçè äÿ ñîðóøäó; þçö äÿ àüçûíäà áèð øåé øèðèí-øèðèí ÷åéíÿéèðäè. Ìÿí áèëìÿäèì êè, íÿ äåéèì. Ðçàãóëó äà ìàò-ìàò áàõûðäû. Êîíñóë úÿíàáëàðû áèçÿ ÿéëÿøìÿéè òÿêèä åëÿäè âÿ ñîðóøäó êè, íèéÿ äèíìèðèê. Ìÿí ýåíÿ äèíìÿäèì. Ðçàãóëó äà ôèêèðëè ýþçöíö éåðÿ äèêìèøäè. Àõûðäà Ðçàãóëó áèð áåëÿ íèòã áàøëàäû: 211 – Úÿíàá êîíñóë, ýÿðÿê áóíó áèëìèø îëàñûíûç êè, áó áåø ýöíëöê äöíéàéè-ôàíèéÿ áèç îíäàí þòðö ýÿëìÿìèøèê êè, íÿ ãÿäÿð äöíéà âàð áèç äÿ äöíéàäà ìèí èëëÿð éàøàéàã âÿ ÿáÿäÿí þëìÿéÿê. Õåéð, áåëÿ äåéèë. Àëëàùà øöêöð, ñèçè þéðÿòìÿê îëìàç, õóäàâÿíäè-àëÿì ùÿð áèð éàðàíìûøûíà áèð ìöÿééÿí þìöð ãÿðàð âåðèá âÿ ìöÿééÿí ÿúÿë òÿéèí åäèá êè, ùÿðÿ þç âàõòûíäà áèð áÿùàíÿ èëÿ þëöì øÿðáÿòèíè è÷ÿúÿêäèð. Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ñèç êè, Àëëàùà øöêöð, áèçäÿí äÿ éàõøû áèëèðñèíèç êè, áóíëàð ùàìûñû Àëëàù ìÿñëÿùÿòèäèð âÿ î ìöñèáÿò êè, áó ýöí ñèçèí áàøûíûçà ýÿëèáäèð. Àëëàù-òààëà…– êîíñóë áó éåðäÿ äèê àòûëäû âÿ “íåúÿ ìöñèáÿò?” äåéèá, ýÿëäè Ðçàãóëóíóí éàíûíà. – Éîõñà Ìîñêâàäàí áèçèì óøàãäàí ïèñ õÿáÿð åøèòìèøñèíèç? Éîõñà î áÿäáÿõòèí áàøûíà áèð èø ýÿëèá? Íÿ îëóá, íÿ õÿáÿð âàð? Êîíñóë áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ è÷ÿðè îòàãäà áèð áþéöê øèâÿí ãîïäó âÿ ñèíëè áèð àðâàä (êîíñóëóí àðâàäû èìèø) äèçëÿðèíÿ ÷ûðïà-÷ûðïà èñòÿäè þçöíö ñàëà áèçèì éàíûìûçà, àììà áèçè ýþðÿí êèìè ýåíÿ ýåðè ãàéûòäû. Éàçûã àðâàä íÿðÿ òÿïÿ-òÿïÿ ÷ûüûðûðäû: – Àíàí ñÿíÿ ãóðáàí, Ñóëòàí áàëà! (Ìîñêâàäàêû óøàüûí àäû èìèø). Éÿãèí êè, áàëàì þëöáäö! Éÿãèí êè, Ñóëòàí áàëàì ÿëèìäÿí ýåòäè! Âàé, Áàé!.. Ñÿêêèç-äîããóç éàøûíäà äà áèð îüëàí óøàüû ÿëèíäÿ áèð ýÿìèðòäÿíìèø àëìà áèçèì éàíûìûçà ýÿëèá, åëÿ áÿðêäÿí àüëàìàüà áàøëàäû êè, ýóéà ÿòèíè êÿñèðëÿð. Êîíñóë íàéèá Úÿôÿðè ùàðàéëàäû. Úÿôÿð òÿëÿñèê ýèðäè è÷ÿðè âÿ áàøëàäû ýþçëÿðèíè áÿðÿëòìÿéÿ. Êîíñóë îíà ùþêì åòäè êè, áó ñààò äóðìàéûá, Ìöíøè Ìèðçÿ Ùÿñÿíè ýÿòèðñèí êè, Ìîñêâàéà òåëåãðàô éàçñûí. Ìÿí ëàï þçöìö èòèðäèì. Ýåíÿ Ðçàãóëó ìÿíäÿí ãî÷àã èìèø; ÷öíêè êîíñóëóí ãàáàüûíà áèð ãÿäÿì ãîéóá îíà äåäè: – Àëèúÿíàá õàí ùÿçðÿòëÿðèíèí õèäìÿòèíäÿ àíä è÷èðÿì ÿçèçëÿðèìèí úàíûíà êè, Ìîñêâàäàêû óøàüûíûçäàí éàíà ìÿí áèð ñþç åøèòìÿìèøÿì. Àíúàã ìÿí áó ýöí ìöÿëëèì Èâàíîâóí õàíûìûíäàí åøèòäèì êè, ñèçèí, àéûá îëìàñûí, áàüûøëàéàñûíûç, äåäèëÿð êè, þâðÿòèíèç áó ýöí âÿôàò åäèá. Äåéÿñÿí èø äöçÿëäè; ÷öíêè íàéèá Úÿôÿð î ñààò þçöíö îðòàëûüà àòûá âÿ ãîëëàðûíû éóõàðû ãàëõûçûá, ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ýóéà êè, áèð ìöæäÿ ýÿòèðèá äåäè: – Ùÿ, ùÿ, àé õàí, ñÿí Ùÿçðÿò Àááàñ, óøàãëàðûí öðÿéèíè ñûõìà, ëàï ñÿíè àðõàéûí åëÿéèì. Áó ýöí (íàéèá Úÿôÿð è÷ÿðè îòàüà ýþçöíöí éàíû èëÿ áàõäû, ñîíðà äåäè), õàí, áó ýöí (áèð àç àë÷àãäàí) Ùÿëèìÿ âÿôàò åäèá. Õàí áó ñþçö åøèòúÿê åëÿ ãåéçëÿ ÷ûüûðäû êè, áèð äÿ ýþðäöì êè, ìÿí ãàïûíûí àüçûíäàéàì âÿ ÷ûüûðà-÷ûüûðà áó ñþçëÿðè äåäè: 212 – Àé úÿùÿííÿìÿ âÿôàò åäèá, ýîðà âÿôàò åäèá! Ðÿùìÿòëèéèí óøàãëàðû (áèçÿ èøàðÿ èäè) ùÿëÿ àäëàðûíû ìöÿëëèì ãîéóá, àììà ýþð íÿéÿ ìÿøüóëäóðëàð! Ùå÷ éàäûìà ñàëà áèëìèðÿì êè, ìÿí íÿ ùàëÿòäÿ ÷ûõäûì äàëàíà. Ðçàãóëó äà ìÿíèì äàëûìúà ýÿëèðäè. Êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà ãàïû ãàðàóëóíà áèëìèðÿì ìÿí íèéÿ äåäèì “ñàëàìàò ãàë”, àììà î ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè; ýöéà äóéóðìóø êè, áèç âåéë àäàìëàðûã. Êîíñóëõàíàäàí áèð ãÿäÿð óçàãëàøàíà êèìè íÿ ìÿí Ðçàãóëóéà, íÿ î ìÿíÿ áèð ñþç äåäè. Éîëóìóç áèçèì åâÿ òÿðÿô èäè, àììà Ùàúû Õÿëèë êö÷ÿñèíèí áàøûíäàí Ðçàãóëó öçöíö àéðû éîëà òóòäó. Äåäèì: – Áÿ ùàðà ýåäèðñÿí? Ðçàãóëó äàéàíäû âÿ áàøëàäû ìÿíèì öçöìÿ áàõìàüà; àììà ñèôÿòè åëÿ ïþðòìöøäö êè, äåéÿñÿí áó ñààò ùàìàìäàí ÷ûõûá. Áèð àç ìÿíÿ áàõàíäàí ñîíðà äåäè: – ßââÿëà, î Èâàíîâ ìöÿëëèìèí àðâàäûíûí àòàñûíà ëÿíÿò êè, ìÿíèì áàøûìà áó ãÿäÿð îéóí à÷äû! Âÿ èêèíúè, êîíñóëóí þëÿí àðâàäû äà òöíáÿòèí îëñóí, ãàëàí àðâàäû äà úÿùÿííÿìÿ– ýîðà ýåòñèí! Âÿ áó ñþçëÿðè äåéèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà ö÷ äÿôÿ äÿ éåðÿ òöôöðäö. Ùÿð÷ÿíä áåëÿ ñþçëÿðè äàíûøìàã ÿëÿëõöñóñ þëö äàëûíúà ïèñ èøäèð; àììà áèð ìÿíôÿÿòè î îëäó êè, Ðçàãóëóíóí ùèðñè äåéÿñÿí áèð ãÿäÿð ñîéóäó. *** Äèíìÿç-ñþéëÿìÿç éàïûøäûì éîëäàøûìûí ãîëóíäàí âÿ àïàðäûì áèçèì ìÿíçèëÿ; àììà øàùìàò îéóíó áàø òóòìàäû; ÷öíêè íÿ ìÿíèì ùþâñÿëÿì þç éåðèíäÿ èäè, íÿ äÿ Ðçàãóëóíóí. ÄÀÍÀÁÀØ ÊßÍÄÈÍÈÍ ÌßÊÒßÁÈ Û Áó ÿùâàëàò êè, èíäè èñòÿéèðÿì íàüûë åëÿéèì, ÷îõäàíûí ñþçöäö. Âàëëàù, éÿãèí äåéÿ áèëìÿðÿì íå÷ÿ èë îëà, àììà îðàñûíû éàõøû áèëèðÿì êè, áó ÿùâàëàò ðóñ Êàðñû àëàíäàí éåääè èë ñîíðà âàãå îëóáäó. Èíäè áàõ ýþð íå÷ÿ èë åëÿéèð. Åù, ýöíäöð ýÿëèð êå÷èð! Ùàíû î ýöíëÿð, ùàíû ðóñ Êàðñû àëàí èë? Àììà äåéÿñÿí êè, äöíÿí èäè. Ùÿð÷ÿíä î âÿäÿ ìÿí óøàã èäèì, àììà òÿôñèëàò 213 ëàï éàõøû éàäûìäàäû. Ùÿòòà áóðàñû äà éàäûìäàäû êè, õÿðìÿíëÿð òÿçÿ äþéöëöðäö; éÿíè èøèí ëàï ãûçüûí âàõòû èäè. Þçýÿ êÿíäëÿðè áèëìèðÿì, èëèí áó ôÿñëè áèçèì Äàíàáàø êÿíäèíäÿ áèð àäàì òàïûëìàç; úÿìèñè ÷þëäÿ, áàéûðäà îëàð. Êÿíääÿ ãàëàð ìÿùç þâðÿòëÿð âÿ èòëÿð; ÷öíêè áóíëàð ÷þë èøèíäÿ ÿñëà ëàçûì äåéèëëÿð. Ùàìàí ýöíö êè, áó ãÿçèééÿ áàøëàíûð, ìÿí þçöì äÿ õÿðìÿíäÿ èäèì. Õÿáÿð ýÿëäè êè, íÿ÷ÿðíèê, ãàçû, ñèëèñò÷è, ùàêèì, ìèðàâîé ñóä âÿ óøêîë ýÿëèáëÿð êÿíäÿ. Áó õÿáÿðè ýÿòèðÿí äÿ áèçèì õÿðìÿí ãîíøóìóç Êÿðáÿëàéû Ìèðçÿëè èäè. ßýÿð áó õÿáÿðè òÿê áèðúÿ Êÿðáÿëàéû Ìèðçÿëè ýÿòèðìèø îëñàéäû, îëà áèëÿðäè áèðäÿí-áèðÿ èíàíìàéàã; ÷öíêè àüëà ñûüìàç êè, áó ãÿäÿð àäàì áèðäÿí ýÿëñèí êÿíäÿ. Íèéÿ? Íÿ ñÿáÿáÿ? Êÿíäè ÷àïûá òàëàìàéàúàãëàð êè? Âÿ áèð äÿ íÿ áåëÿ âàúèá èø èòòèôàã äöøöáäö êè, áó ãÿäÿð àäàì åëÿ ùàìûñû áèðäÿí ýÿëèáëÿð êÿíäÿ? Ùÿãèãÿò ñþç ÿðç åëÿéèðÿì êè, Êÿðáÿëàéû Ìèðçÿëèíèí ñþçöíö ÿââÿë äÿôÿ áèç ùå÷ áàøà äöøìÿäèê; àììà ñîíðà ùÿð ýÿëÿí òÿñäèã åëÿäè. Ùÿëÿ íÿèíêè òÿñäèã åëÿäè, áÿëêÿ áèð íå÷ÿñèíè äÿ öñòÿ ãîéäó; ìÿñÿëÿí: Êÿðáÿëàéû Ìèðçÿëèäÿí ñîíðà Ãàñûì ÿìè ýÿëäè. Ðÿùìÿòëèê äàäàøûì (Àëëàù ÿçèçëÿðèíèçÿ ðÿùìÿò åëÿñèí) ÿùâàëïöðñàí îëàíäàí ñîíðà Ãàñûì ÿìè Àëëàùà àíä è÷èá áàøëàäû êÿíäÿ ýÿëÿíëÿðè ñàéìàüû: íÿ÷ÿðíèê, êþìÿê÷è, ãàçû, ãàçàã, ñèëèñò÷è âÿ ìèðàâîé ñóä. Ãàñûì ÿìèäÿí ñîíðà Ìÿøÿäè Éàðìÿììÿä ýÿëäè. Áó êèøè ýÿëÿíëÿðèí àäëàðûíû äÿõè äÿ þçýÿ úöð ñþéëÿäè. Ìÿøÿäè Éàðìÿììÿä Àëëàùà äà àíä è÷äè, áÿëêÿ ïåéüÿìáÿðÿ äÿ àíä è÷äè êè, êÿíäÿ ýÿëÿíëÿð íÿ÷ÿðíèêäè, ãîáóðíàòäû, øåéõöë-èñëàìäû, ñåüëÿäàðäû, ëèüÿðäè*, ö÷ àéàãäû, ö÷ ãîëäó… Ãÿðÿç, ÷îõó éàäûìäàí ÷ûõûá, ìÿí äåéèðÿì êè, íÿ ãÿäÿð éåð öçöíäÿ áþéöê âàð èäè, ùàìûñûíû ñàéäû. Áó ñÿäà áèçè ëàï ìöòÿùÿééèð åëÿäè**. Ùÿëÿ áóíäàí ÿëàâÿ áèçè èøèìèçäÿí àâàðà åëÿäè. Ìàëëàð ýÿì*** ñöðöðäöëÿð. Áó õÿáÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà ìàëëàðû áîøëàäûã, ìÿøüóë îëäóã õÿáÿð ýÿòèðÿíëÿðèí ñþùáÿòèíÿ. Ìàëëàð äà äàðàøäû êöëÿøè éåìÿéÿ. Áèð àç âàõòäà áèçèì éàíûìûçà àëòûéåääè àäàì úÿì îëäó; ÷öíêè õÿáÿð ýÿòèðÿíëÿð ÷þìáÿëäèëÿð ÷àðäàüûí êþëýÿñèíäÿ, áèç äÿ áóíëàðûí áàøûíà éûüûøûá ãóëàã àñûðäûã. Áèð ãÿäÿð äÿ ______________ * Ðóñúà “êàòèá” ìÿíàñûíäà îëàí “ñåêðåòàðü” âÿ “ùÿêèì” ìÿíàñûíäà îëàí “ëåêàðü” ñþçëÿðèíèí õàëã äèëèíäÿ èøëÿäèëÿí øÿêëèäèð. ** Ùåéðÿòëÿíäèðäè *** Âÿë 214 êÿíäëèëÿð êÿíäÿ ýÿëÿíëÿðè áàðìàãëàðû èëÿ ñàéûá, ñþùáÿòè ÷þíäÿðäèëÿð þçýÿ ñÿìòÿ êè, àéà, ýþðÿê ïÿñ áó áþéöêëÿð íÿ ñÿáÿáÿ ýÿëèáëÿð êÿíäÿ. Áó ìÿñÿëÿ àñàí ìÿñÿëÿ äåéèë. Êèì äåéÿ áèëÿð íÿäÿí þòðö íÿ÷ÿðíèê, ãàçû, óøêîë, ãàçàã, àòëû âÿ ãåéðèëÿðè ýÿëèáëÿð êÿíäÿ? Áèçèì êÿíääÿ íÿ ãÿäÿð ìöñèíí àäàì âàð, ùå÷ áèðè áöòöí þìðöíäÿ áó úöð ÿùâàëàò íÿ ýþðöáäö âÿ íÿ äÿ åøèäèáäèð. Äîüðóäó, êÿíäÿ íÿ÷ÿðíèê äÿ ýÿëèá, ñèëèñò÷è äÿ ýÿëèá, ëèüÿð äÿ ýÿëèá, ãàçû äà ýÿëèá, áÿëêÿ ãîáóðíàò äà ýÿëèáäè; àììà íÿèíêè ùàìûñû áèðäÿí. Îäóð êè, Êÿðáÿëàéû Ìèðçÿëè, Ãàñûì ÿìè, Ìÿøÿäè Éàðìÿììÿä, ðÿùìÿòëèê äàäàøûì (Àëëàù ÿçèçëÿðèíèçÿ ðÿùìÿò åëÿñèí) íÿ ãÿäÿð ôèêèðëÿøäèëÿð, áèð éàíà ÷ûõàðäà áèëìÿäèëÿð. Î êè Ìÿøÿäè Éàðìÿììÿääè, î áåëÿ ýöìàí åëÿéèðäè: áó àäàìëàðûí êÿíäÿ ýÿëìÿêäÿí ãÿñäëÿðè ñàëäàò òóòìàã èäè; àììà áó ðÿéÿ ãåéðèëÿðè øÿðèê îëìàäûëàð. Î ñÿáÿáÿ êè, ÿýÿð áþéöêëÿð ñàëäàò òóòìàãäàí þòðö áó ýöí ýÿëèáëÿð êÿíäÿ, ïÿñ äàùà ãàçû íèéÿ ýÿëèáäè? Áÿëè, òóòàã êè, ãàçûíû íÿ÷ÿðíèê ýÿòèðèá êÿíäëèëÿðèìèçÿ íÿñèùÿò åëÿñèí êè, áÿëêÿ áó ÿìð éóìøàãëûã èëÿ éåðèéÿ, èüòèøàø îëìàéà. Áó áåëÿ. Ïÿñ óøêîë íèéÿ ýÿëèá, ìèðîâîé ñóä íèéÿ ýÿëèá? Ðÿùìÿòëèê äàäàøûìûí ìöëàùèçÿñèíÿ ýþðÿ áþéöêëÿð êÿíäÿ îíäàí þòðö ýÿëìèø èìèøëÿð êè, ýþðñöíëÿð âèëàéÿò äèíúëèêäèðìè? Õàëã áèð-áèðè èëÿ íåúÿ éîëà ýåäèð? Ãÿðÿç, êÿíäëèëÿð áó úöð ñþùáÿòäÿ èäè êè, áèð àòëû ÷àïàðàã êÿíäèí è÷èíäÿí ÷ûõûá êþâøÿíÿ ñÿìò ýåòìÿêäÿ èäè. Áèç ùàìûìûç áèð àç õîô åëÿäèê; þçýÿëÿðè áèëìèðÿì, ìÿí ÷îõ ãîðõäóì. Àììà Àëëàù ðàñò ñàëäû êè, àòëû êå÷äè, áèç áèð ãÿäÿð äèêëÿíäèê àòëûíû ýþçäÿí èòèðìÿéÿê, ýþðÿê ùàðà ýåäèð. Àòëûíûí áåëÿ ÷àïàðàã ýåòìÿéèíäÿí áèç éÿãèí åëÿäèê áó èø áîø èø äåéèë, áóðäà, ÿëáÿòòÿ, áèð ÿìÿë âàð. Áàõäûã, áàõäûã òà î ãÿäÿð êè, àòëû çÿìèëÿðè êå÷èá âÿ àðõëàðû ñû÷ðàéûá äöç ýåòäè, ÷ûõäû Ùàúû Íàìàçàëûíûí õÿðìÿíèíÿ. Åëÿ éåòèøìÿéÿ áÿíä èäè, ùàìàí äÿãèãÿäÿ ãàéûòäû ýåðè; àììà òÿê ãàéûòìàäû, áèð àäàì äà éàíûíúà ýÿòèðèðäè. Ùÿð÷ÿíä ôàñèëÿ óçàã èäè, àììà éåðäÿ ýÿëÿíèí áîéóíäàí âÿ áþðêöíöí óúàëûüûíäàí áèç ñå÷äèê êè, àòëûíûí éàíûíúà ýÿëÿí åëÿ Ùàúû Íàìàçàëû þçöäöð. “Áÿëè, êèøèíèí åâè éûõûëäû, Àëëàù áàèñèí åâèíè éûõñûí!” – Áèç ùàìûìûç àù ÷ÿêèá, áåëÿ áàøà äöøäöê. Ìÿí òàìàì þìðöìäÿ ÿýÿð èêè äÿôÿ áÿðê õîôà äöøìöøÿì, åëÿ áèðè ùàìàí ýöíö èäè êè, àòëû Ùàúû Íàìàçàëûíû õÿðìÿíäÿí ýÿëèá àïàðäû 215 íÿ÷ÿðíèêèí éàíûíà. Áÿëè, î ýöíö ìÿíèì ãîðõóì èíòèùà* ìÿðòÿáÿäÿ èäè. Ùÿòòà áó äà éàäûìäàäû êè, òàéàìûçûí äàë òÿðÿôèíäÿí èòèìèç éóâàéà íèñáÿò áèð äåøèê ãàéûðìûøäû. Ýöíäöçëÿð èñòèíèí äÿðäèíäÿí ùàìàí äÿëèéÿ ýèðèá êþëýÿëÿíèðäè. Ùàúû Íàìàçàëûíû àòëû ýÿòèðÿíäÿ ìÿí î äÿðÿúÿäÿ ãîðõäóì êè, ãà÷ûá þçöìö ñîõäóì ùàìàí èòèí éóâàñûíà. Åëÿ ìÿí äàõìàéà ýèðìÿêäÿ, õÿðìÿíèìèçäÿ êèøèëÿð äÿ òàéàíûí äàëûíà êå÷ìÿêäÿ. Ìÿí ÿââÿë åëÿ áàøà äöøäöì áóíëàð ìÿíè àõòàðûðëàð. Àììà áóíëàðûí ùàìûñû ìÿíè ýþðäöëÿð, ùå÷ ñîðóøìàäûëàð äà êè, ìÿí áó äàõìàéà íÿ ñÿáÿáÿ ýèðìèøÿì. Î âÿäÿ áó èøëÿðè áàøà äöøìöðäöì, àüëûì êÿñìèðäè, àììà èíäè éÿãèí åäèðÿì êè, åëÿ îíëàð äà ãîðõóðäóëàð. Áó éàõøû éàäûìäàäû êè, Êÿðáÿëàéû Ìèðçÿëè òåç-òåç îüðó ïèøèê êèìè êöëÿøèí éàíûíäàí áàøûíû óçàäûá, éîëà òÿðÿô áàõûðäû êè, ýþðñöí àòëû âÿ Ùàúû Íàìàçàëû ýèðäèëÿð êÿíäÿ, éà éîõ. Èíäè ìÿí áèð øåéÿ òÿÿúúöá ãàëûðàì. Ìÿí îíà òÿÿúúöá ãàëûðàì êè, ÿýÿð ìÿí ãîðõóðäóì, ìÿí óøàã èäèì, ìÿíÿ ìÿçÿììÿò éàïûøìàçäû. Ìÿí áóíó íÿ î âÿäÿ áàøà äöøäöì, íÿ äÿ èíäè áàøà äöøöðÿì êè, ùÿëÿ áó éåêÿëèêäÿ êèøèëÿð íÿ ñÿáÿáÿ ãîðõóðäóëàð. Ìÿíèì éàõøû éàäûìäàäûð êè, Êÿðáÿëàéû Ìèðçÿëè äÿ ãîðõóðäó. Ãàñûì ÿìè äÿ ãîðõóðäó, ðÿùìÿòëèê äàäàøûì äà ãîðõóðäó, áèð-èêè úàùûëúóùóë âàð èäè, îíëàð äà ãîðõóðäóëàð. Íÿ ãÿäÿð êè, àòëû âÿ Ùàúû Íàìàçàëû ùÿëÿ êÿíäèí è÷èíÿ ýèðìÿìèøäèëÿð, Êÿðáÿëàéû Ìèðçÿëè íåúÿ êè, ÿðç åëÿäèì, ÿëëÿðèíè ãû÷ëàðûíà ñþéêÿéèá âÿ áåëèíè èêèãàò åëÿéèá, äèããÿòëÿ âÿ åùòèéàòëà éîëà áàõìàãäà èäè; òà î ãÿäÿð êè, àòëû âÿ Ùàúû Íàìàçàëû ýèðäèëÿð êÿíäÿ âÿ Êÿðáÿëàéû Ìèðçÿëè äöçÿëèá áèð-èêè ãÿäÿì ãàáàüà éåðèéèá ñþéëÿäè: “Àëëàù àõûðûí õåéèð åëÿñèí”. Éàíûìûçäàêû êÿíäëèëÿð èíäèêè ùàëÿòäÿ ãàëäûëàð ëàï ìàò âÿ ìÿÿòòÿë âÿ ìÿòëÿáè ùÿð éàíà ÷þíäÿðäèëÿð, ùå÷ áèð íÿòèúÿ áàüûøëàìàäû. Ýöôòýó** ÷îõ óçàíäû âÿ ùàìûäàí ÷îõ äàíûøàí ðÿùìÿòëèê äàäàøûì èëÿ Êÿðáÿëàéû Ìèðçÿëè èäè; ùàìûäàí äà àç äàíûøàí Ãàñûì ÿìè âÿ ãåéðè úàùûë-úóùóë èäè. Ùàìûäàí ÷îõ ãîðõàí ìÿí èäèì. Ùàìûäàí àðòûã òÿÿúúöá ãàëàí ìÿí èäèì âÿ Ìèðçÿëè èäè; éàçûã êèøè ÿëëÿðèíè îéçà áóðóðäó, áóéçà áóðóðäó. Ñþç éîõ, øÿê äöéöíö þç-þçöíÿ à÷ûëàðäû ÿýÿð êè, õÿðìÿíèìèçäÿêè êÿíäëèëÿðèí áèðè êÿíä è÷èíÿ ýåäèá âÿ ÿùâàëàòû þéðÿíèá, áèð äîüðó õÿáÿð ýÿòèðÿéäè. Äÿõè î ãÿäÿð éàäûìà ýÿëìèð íÿ ñÿáÿáÿ ùå÷ êÿñ êÿíäÿ ______________ * Ñîí, àõûð ** Ñþùáÿò 216 ýåòìÿê èñòÿìèðäè. Ìÿùç áó éàäûìäà ãàëûáäû êè, ðÿùìÿòëèê äàäàøûì Ãàñûì ÿìèéÿ äåäè êè, áÿëêÿ î ýåäèá õÿáÿð ýÿòèðÿ; àììà áó áàðÿäÿ Ãàñûì ÿìèíèí úàâàáû áó îëäó êè, áèð ãÿäÿð áàøûíû áóëàéûá, ÷ÿêèëèá ÷þìáÿëäè òàéàíûí êþëýÿñèíäÿ. Ìÿíèì çåùíèìÿ ýþðÿ áó àäàìëàðûí ùàìûñûíäàí úöðÿòëè ýåíÿ ðÿùìÿòëèê äàäàøûì èäè. Ìÿí àíä è÷ÿ áèëÿðÿì êè, ÿýÿð äàäàøûìûí èøè îëìàñàéäû, ùå÷ Ãàñûì ÿìèéÿ öç òóòìàçäû êè, ýåäèá ýþðñöí íÿ âàð, íÿ éîõ. Àììà äàäàøûì ÿýÿð êÿíäÿ þçö ýåòñÿéäè õÿðìÿí, ìàëëàð áàøûíà ãàëàðäû âÿ èøäÿí àâàðà îëàðäûã. Ñþçöí ñÿäàãÿòè áóäóð êè, ÿðç åëÿéèðÿì. II Äàäàøûì ÷óáóüó ÷ÿêèá òàïäàäû éåðÿ, êöëöíö áîøàëäûá òàõòû áåëèíÿ, äóðäó àéàüà âÿ ìÿíèì öñòöìÿ àúûãëàíûá áóéóðäó êè, èòèí éóâàñûíäàí ÷ûõûá âÿ ýåäèì ìèíèì ýÿìÿ. Ìÿí äàäàøûìûí áóéóðäóüóíó ÿìÿëÿ ýÿòèðäèì âÿ êÿíäëèëÿð äÿ äóðäóëàð àéàüà êè, ùÿðÿ ýåòñèí þç èøèíÿ. Ìÿí ãà÷äûì ìèíäèì ýÿìÿ âÿ ÷óáóã èëÿ áàøëàäûì ìàëëàðû ñöðìÿéè, äàäàøûì äà ÿòÿéè èëÿ àëíûíûí òÿðèíè ñèëèá øàíàíû ýþòöðäö âÿ áàøëàäû êöëÿøè ÷åâèðìÿéÿ. Ìàëëàð ö÷ éà äþðä áàø àíúàã äîëàíìûøäû êè, êÿíä ñÿìòèíäÿí ãëàâàíûí ýèçèðè* Úÿëèë áÿé òàéàíûí äàëûíäàí íàüàôûë ÷ûõûá ùàçûð îëäó. Ìÿí ÷îõ ãîðõäóì; ÷öíêè ÿëöñòö éÿãèí åëÿäèì êè, Úÿëèë áÿé ýÿëèá äàäàøûìû àïàðñûí íÿ÷ÿðíèêèí éàíûíà. Àõûðäà åëÿ ìÿí äåäèéèì îëäó. Úÿëèë áÿé äàäàøûìûí òÿðÿôèíÿ éåðèéèá, òàòàðûíû ãàëäûðäû ýþéÿ, àììà éåíäèðìÿäè; éÿíè äîüðóñó áóäóð êè, éåíäèðÿ áèëìÿäè. Î ñÿáÿáÿ êè, òàòàðû ýþéÿ ãàëõàí êèìè äàäàøûì úÿëä ñàü ÿëèíè àòäû éàïûøäû òàòàðûíûí ñàïûíäàí âÿ ñîë ÿëè èëÿ Úÿëèë áÿéè ãóúàãëàéûá áàøëàäû éàëâàðìàüà êè, äåñèí ýþðÿê äàäàøûìûí òÿãñèðè íÿäèð. Úÿëèë áÿé äàäàøûìûí òÿãñèðè áàðÿñèíäÿ áèð ñþç äåìÿäè. Àíúàã òÿêèä èëÿ áóéóðäó êè, äàäàøûì ìÿíè äÿ ýþòöðöá ýåòñèí íÿ÷ÿðíèêèí éàíûíà. Áó ñþçëÿðè åøèòúÿê ìÿí þçöìö èòèðäèì. Äÿõè áèëÿ áèëìèðÿì ñîíðà íÿ îëäó, íÿ îëìàäû. Àíúàã áèð äÿ ýþðäöì êè, äàäàøûì éàïûøûá ìÿíèì ñàü ÿëèìäÿí, ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðûð êÿíäÿ. ×îõ ãîðõóðäóì âÿ íèéÿ äÿ ãîðõìàéàéäûì? Ìÿí àíúàã èíäè áàøà äöøìöøÿì êè, øÿõñ äöç éîëó èëÿ ýåäÿ, íÿ÷ÿðíèê îíà ùå÷ áèð øåé åëÿìÿç. __________ * Ýèçèð – àøàüû ðöòáÿëè ïîëèñ õèäìÿò÷èñè 217 Àììà î âÿäÿ éîëäà ýåäÿ-ýåäÿ äàäàøûìà äåéèðäèì êè, âàëëàù, äàäàø, íÿ÷ÿðíèê ìÿíèì áàøûìû êÿñÿð; àïàðìà ìÿíè íÿ÷ÿðíèêèí éàíûíà. Áèð äÿ êè, ÿýÿð äàäàøûì îëìàñàéäû, ìÿí î ãÿäÿð ãîðõìàçäûì. Íÿ ãÿäÿð êè, ìÿí þç-þçëöéöìäÿ ãîðõóðäóì, áèð î ãÿäÿð äÿ äàäàøûì ìÿíè ãîðõóäóðäó; éÿíè î ðÿùìÿòëèê äÿ ãÿñä èëÿ åëÿìèðäè, áèëÿ-áèëÿ ìÿíè ãîðõóòìóðäó. Àíúàã î þçö äÿ áàøà äöøìöðäö êè, ìÿíè ãîðõóäóð. Äèê éîëäà êÿíä è÷èíäÿ ìÿíè àïàðàíäà ìÿí åëÿ ùà ñîðóøóðäóì äàäàøûìäàí êè, àõûð íÿ ñÿáÿáÿ íÿ÷ÿðíèê ìÿíè èñòÿéèáäèð? Áóíóí úàâàáûíäà äàäàøûì ìÿíè ìöãÿññèð òóòäó êè, áÿëêÿ ìÿí ãëàâàíûí îüëó èëÿ ñàâàøìûøàì, î äà íÿ÷ÿðíèêÿ øèêàéÿò åëÿéèá. Ìöõòÿñÿð, ýÿëäèê éåòèøäèê Ùàúû Íàìàçàëûíûí ìåéäàíûíà. Êÿíääÿ íÿ ãÿäÿð àäàì âàð, ùàìûñû áóðàäà úÿì èäè. Íÿ÷ÿðíèê äÿ éåíèúÿ ýÿëÿí ãîíàãëàðû èëÿ Ùàúû Íàìàçàëûíûí åâèíäÿ èìèøëÿð. Ùÿëÿ êè, ìÿíèì èøäÿí õÿáÿðèì éîõäó, áèëìèðÿì íÿ îëàúàã, íÿ îëìàéàúàã. Ùå÷ êÿñäÿí äÿ úöðÿò åëÿìèðÿì ñîðóøóì êè, íÿ âàð, íÿ éîõ, áó íÿ ìÿðÿêÿäè? Áèð-èêè äÿôÿ ÷ÿíÿìè äàäàøûìà ñÿìò ãàëõûçäûì êè, áÿëêÿ îíäàí áèð çàä þéðÿíèì; àììà êÿíäëèëÿðèí ãèéëö-ãàëû î ãÿäÿð èäè êè, äàäàøûì íÿ ìÿíèì ñóàëûìû åøèäÿ áèëäè, íÿ äÿ êè, áèð úàâàá âåðÿ áèëäè. Àõûðû áèð òþâð èëÿ àäàìëàðû àðàëàéûá, þçöìöçö ñîõäóã ìåéäàíûí îðòàñûíà. Õÿáÿð ýÿëäè êè, íÿ÷ÿðíèê ýÿëèð. Ýóéà êè, ãóðáàüà ýþëöíÿ äàø àòäûëàð; ùàìû öçöíö ÷þíäÿðäè Ùàúû Íàìàçàëûíûí ãàïûñûíà ñÿìò âÿ ñÿññÿäà ëàï êÿñèëäè. Ãàïû à÷ûëäû âÿ ùÿéÿòäÿí ÿââÿë Ùàúû Íàìàçàëû þçö ÷ûõäû âÿ àäàìëàðà “÷ÿêèë-÷ÿêèë” äåéÿ-äåéÿ þçö äÿ ýÿëèá äóðäó áèð òÿðÿôäÿí. Ñîíðà áèð êèøè ÷ûõäû. ×öíêè áóíóí áþðêö ãûðìûçû âÿ ÷óõàñû àü èäè, ìÿí åëÿ ýöìàí åëÿäèì êè, áó íÿ÷ÿðíèê þçöäö; àììà ñîíðà ìÿíÿ äåäèëÿð êè, áó íÿ÷ÿðíèêèí âÿêèëèäè. Âÿêèëäÿí ñîíðà ãëàâàíûí ýèçèðè Úÿëèë áÿé ÷ûõäû. Áó äà “÷ÿêèë-÷ÿêèë” äåéèá òàòàðûíû îéçà òîâëàäû, áóéçà òîâëàäû, àõûðû þçö äÿ ÷ÿêèëèá äóðäó áèð ñÿìòäÿí. Áóíëàðäàí ñîíðà ãëàâà Ïèðâåðäè áÿé ÷ûõäû. Áó äà ãàáàãúà ýÿëÿí øÿõñëÿð êèìè àäàìëàðû “÷ÿêèë÷ÿêèë” äåéÿ-äåéÿ àðàëàéûá, ÷ÿêèëèá äóðäó áèð ñÿìòäÿ. Ãëàâàäàí ñîíðà áèð óðóñ áþéöéö ÷ûõäû. Áóíóí äàëûíúà áèð àéðûñû ÷ûõäû. Îíóí äàëûíúà áèðè äÿ ÷ûõäû, ýåíÿ áèð àéðûñû ÷ûõäû. Áóíëàðäàí ñîíðà áèð ìîëëà ÷ûõäû, áó ìîëëàäàí ñîíðà áèð àéðû ìîëëà ÷ûõäû; î ìîëëàäàí äà ñîíðà áèçèì Äàíàáàø êÿíäèíèí ìîëëàñû Ìîëëà Ùÿçðÿòãóëó ÷ûõäû. Ñîíðà ìÿíÿ äåäèëÿð êè, áó ìîëëàëàðûí áèðè ãàçûäû. Ìîëëàëàðäàí ñîíðà Ùàúû Íàìàçàëûíûí ùÿéÿòèíäÿí ýåíÿ àäàì ÷ûõäû. Àììà, ÷öíêè ìÿíèì íÿçÿðèì ÷îõó ðóñ 218 áþéöêëÿðèíäÿ èäè, äÿõè éàäûìäà ãàëìàäû Ùàúû Íàìàçàëûíûí ùÿéÿòèíäÿí êèì ÷ûõäû ìîëëàëàðäàí ñîíðà. Áó ùàìû ÿðç åëÿäèéèì ùÿçÿðàò ýÿëäèëÿð ìåéäàíûí îðòàñûíà âÿ ñÿô ÷ÿêèá äöçöëäöëÿð áèð-áèðèíèí éàíûíà. Ãàáàãäà áèð ñòîë ãîéóëìóøäó, ñòîëóí öñòöíÿ áèð þðòöê ñàëûíìûøäû. Ùàìûäàí ÿââÿë ãàçû éåðèäè ãàáàüà, ñòîëóí öñòÿ áèð êþùíÿ úèëäëè êèòàá ãîéóá, öçöíö òóòäó úàìààòà âÿ áàøëàäû: – Åé Äàíàáàø êÿíäèíèí úàìààòû! Ãóëàã àñûí ýþðöí íÿ äåéèðÿì, éàõøû ãóëàã àñûí. Ãàçû áó ñþçëÿðè äåúÿê, ùÿð èêè ìîëëà úàâàá âåðäè: – Àìèí, éà ðÿááöë-àëÿìèí! – Ñîíðà ãàçû, ýåíÿ áàøëàäû: – Úàìààò, áèëèðñèíèç, áó ýöí íÿ ñÿáÿáÿ úÿíàá íÿ÷ÿðíèê òÿøðèô ýÿòèðèá Äàíàáàø êÿíäèíÿ? Úÿíàá íÿ÷ÿðíèê åøèäèá êè, ùÿëÿ ñèç, éÿíè Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùëè ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè ãàðàíëûãäà ãàëìûñûíûç. Îäóð êè, úÿíàá íÿ÷ÿðíèêèí ñèçëÿðÿ ðÿùìè ýÿëèá âÿ áó ãÿñä èëÿ áó ýöí ùÿäñèç çÿùìÿòëÿð ÷ÿêèá âÿ Äàíàáàø êÿíäèíÿ òÿøðèôëÿð ýÿòèðèá êè, áóðàäà áó ýöí áèð óøêîë à÷à âÿ ñèçëÿðè áÿëêÿ áèð òþâðíÿí ãàðàíëûã àëÿìèíäÿí ÷ûõàðûá, äàõèë åëèéÿ èøûãëûã àëÿìèíÿ. Âÿ áèð äÿ áóíó áèëèí êè, éåð öçöíäÿ íÿ ãÿäÿð êè, ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì øÿùÿð âÿ êÿíä õÿëã åäèá, ùÿð íÿ ãÿäÿð êè, âèëàéÿò éàðàäûáäûð, îëàð úÿìèñè ÷îõäàí èøûãëûã àëÿìèíÿ ÷ûõûáëàð; ìÿùç ãàëûá Äàíàáàø êÿíäè. Èíøàëëàù ÿýÿð Àëëàù-òààëà ÿúÿëäÿí àìàí âåðÿð, áóðàäà äà áó ýöí íÿ÷ÿðíèê àüà áèð óøêîë à÷àð, òà áÿëêÿ ñèçëÿð äÿ èøûãëûã øÿðáÿòèíè è÷ÿñèíèç. Ùÿð èêè ìîëëà “àìèí” äåéÿíäÿí ñîíðà ãàçû úèáèíäÿí åéíÿéè ÷ûõàðûá ýåéäèðäè áóðíóíóí öñòöíÿ, Ãóðàíû ùÿð èêè ÿëè èëÿ ãàëõûçûá þïäö âÿ áàñäû àëíûíà; áèð éåðèíäÿí à÷äû âÿ áàøëàäû óúàäàí îõóìàüû. Ãàçû Ãóðàíäàí áèð íå÷ÿ àéÿ îõóéóá Ãóðàíû áöêäö âÿ ùÿð èêè ìîëëà “àìèí, éà ðÿááöë-àëÿìèí” äåéÿíäÿí ñîíðà ãàçû Ãóðàíû ãîéäó ñòîëóí öñòöíÿ âÿ öçöíö òóòäó úàìààòà. – Úàìààò, “àìèí” äåéÿí äèëëÿð ëàë îëìàñûí. Ãàçûíûí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà ÿââÿë ùÿð èêè ìîëëà “àìèí” äåäèëÿð, êÿíäëèëÿðäÿí äÿ áèð íå÷ÿñè ìîëëàëàðà áàõûá “àìèí” äåäèëÿð; ñîíðà ãàçû úèôò ÿëèíè ãàçèéöëùàúàòà óçàäûá áàøëàäû äóà-ñÿíà åëÿìÿéè: ÿââÿë ïàäèøàùè-ìåùðèáàíèìèçÿ, îíóí õàòóíè-êÿðèìÿñèíÿ âÿ úÿìè õÿíÿäàíèáàñÿäÿòèíÿ. Úàìààò ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá óúàäàí äåäèëÿð: “àìèí”. Ñîíðà ãàçû áàøëàäû íÿ÷ÿðíèêäÿí. ßââÿë òÿðèô åëÿäè âÿ íÿ ãÿäÿð êè, ÿðÿá äèëèíäÿ àëè-øàí ëÿãÿáëÿð âÿ ñèôÿòëÿð âàð èäè, ùàìûñûíû ñàéäû, ñîíðà 219 ýåíÿ áàøëàäû äóà-ñÿíà åëÿìÿéÿ. Ãÿðÿç, ãàçû áó áàðÿäÿ ÷îõ äàíûøäû, äåäè, äåäè âÿ àõûð ñþçëÿðè áó îëäó: – Åé úÿìàÿòè-Äàíàáàø! Áèçÿ ùàìûëûãíàí ëàçûìäûð êè, ùÿð ýöí âÿ ùÿð ýåúÿ èáàäÿò âàõòûíäà áàðè-ïÿðâÿðäèýàðà ùÿìä åëèéÿê êè, áèç íÿ ãÿäÿð õîøáÿõò áÿíäÿéèê êè, áèçèì âèëàéÿòèìèçÿ áåëÿ ùàêèì ýþíäÿðèáëÿð êè, èáàðÿò îëñóí áèçèì úÿíàá íÿ÷ÿðíèê àüàäàí. Áó þçýÿ áèð øåé äåéèë, ìÿýÿð Àëëàù-òààëàíûí áèçëÿðÿ ëöòôö âÿ ìÿðùÿìÿòè, àìèí! Úàìààò äà ãàçûéà áàõûá ñÿñëÿíäè: “àìèí”. Ãàçûäàí ñîíðà áèð óðóñ áþéöéö – àë÷àã áîé âÿ àç ñàããàë – éåðèäè èðÿëè âÿ öçöíö úàìààòà òóòóá, áàøëàäû þç äèëèíäÿ óúàäàí äàíûøìàüà. Ñîíðà áèç áèëäèê êè, áó äàíûøàí íÿ÷ÿðíèê èìèø. Íÿ÷ÿðíèê ñþçöíö äåéèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà áèð àéðû ðóñ áþéöéö ãàáàüà éåðèéèá ýåíÿ öçöíö òóòäó úàìààòûí òÿðÿôèíÿ. Úàìààò áèðäÿí äåäè: – Àëëàù àüàéà þìöð âåðñèí! – Åé Äàíàáàø êÿíäèíèí úàìààòû! Ùå÷ àííûðñûíûç* êè, íÿ÷ÿðíèê àüà ñèçÿ íÿ äåéèð? Éàõøû ñþçëÿð äåéèð, ÷îõ ýþçÿë ñþçëÿð äåéèð. À÷ûí ãóëàüûíûçû âÿ åøèäèí; ÷öíêè ùÿìÿâÿãò ìöìêöí îëìàç øÿõñÿ áó úöð íÿñèùÿòëÿðè åøèòìÿê. Úÿíàá íÿ÷ÿðíèê áóéóðóð êè, ìÿí Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùëèíè ÷îõ äîñò òóòóðàì. Àììà áóíó äà áóéóðóð êè, ìÿíèì áó úàìààòà éàçûüûì ýÿëèð; ÷îõ àâàì úàìààòäû, ÷îõ áèìÿíà úàìààòäû. Ìÿí þçöì éÿãèí åëÿéèðÿì êè, úÿíàá íÿ÷ÿðíèê àüà áó áàðÿäÿ õèëàô ôÿðìàéèø åëÿìèð. Ìÿí þçöì ýþðöðÿì êè, ñèç àâàì àäàìñûíûç, éàçûã àäàìñûíûç, ùåéâàí àäàìñûíûç âÿ ñèçèí àâàìëûüûíûç âÿ ùåéâàíëûüûíûç áóðäàí èñáàò îëóíóð êè, íÿ÷ÿðíèê áóéóðàíû áàøà äöøìÿäèíèç, ëàçûì ýÿëäè êè, ìÿí ñèçëÿðè áàøà ñàëàì. Áÿëè, íÿ÷ÿðíèê àüà áóéóðóð êè, ìÿíèì Äàíàáàø êÿíäèíèí ÿùëèíÿ éàçûüûì ýÿëèð, áóíëàð ÷îõ äàëäà ãàëûáëàð, ãàðàíëûãäà ãàëûáëàð. Îäóð êè, íÿ÷ÿðíèê àüà áó ýöí áó íèééÿò èëÿ ñèçèí êÿíäÿ þç ìöáàðÿê ãÿäÿìèíè áàñûá êè, áó ýöí áèð óøêîë à÷ñûí âÿ áó òþâðíÿí ñèçëÿðè õîøáÿõò åëÿñèí. Úàìààò áèðäÿí ñÿñëÿíäè: – Àëëàù àüàéà þìöð âåðñèí. Ñîíðà íÿ÷ÿðíèê áèð êàüûç àëäû ÿëèíÿ âÿ áàøëàäû îõóìàüû; îõóäó âÿ öçöíö òóòäó èíäè ìöñÿëìàíúà äàíûøàí ðóñ áþéöéöíÿ. Áó äà èðÿëèêè êèìè öçöíö úàìààòà òóòóá áàøëàäû: – Åé ÿùëè-ãÿðéåéè-Äàíàáàø… _________ * Àíëàéûðñûíûç 220 Äÿõè ìÿí áèëÿ áèëìÿäèì êè, áó øÿõñ íÿ äåäè âÿ íÿ äåìÿäè. Îíäàí þòðö áèëÿ áèëìÿäèì êè, ìÿí úàìààòûí è÷èíäÿí êÿíàð îëäóì. Êÿíàð îëìàüûì äà áó òþâð îëäó êè, ðóñ áþéöêëÿðèíÿ ãóëàã àñìàãäà èäèì êè, ýþðäöì äàëäàí áèðèñè ìÿíèì ÿòÿéèìè ÷ÿêèð. Ìÿí ÿââÿë åëÿ áàøà äöøäöì êè, ìÿíèì ÿòÿéèìè ÷ÿêÿí äàäàøûìäû, àììà ÷þíäöì äàëà âÿ ýþðäöì êè, äàäàøûì äåéèë, þçýÿñèäè. Éÿíè þçýÿñè äÿ äåéèë èäè, áèçèì ãîíøóìóç Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë èäè. Ìÿí ÷þíäöì âÿ èñòÿäèì ñîðóøàì êè, ìÿíè íåéëÿéèð Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë? Àììà áó êèøè ÿëèíè àòäû ìÿíèì ÷èéíèìÿ âÿ áèð åëÿ ãöââÿòëÿ ìÿíè ÷ÿêäè êè, áèð äÿ ýþðäöì êè, ìÿí äÿõè úàìààòûí è÷èíäÿ äåéèëÿì. Ìÿí ýåíÿ èñòÿäèì ýåòìÿéÿì âÿ ãàéûäûá äàäàøûìà äåéÿì; àììà Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë ãîéìàäû. Áèð ãÿäÿð ìÿíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðûá, Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë ìÿíÿ òÿêèä åëÿäè êè, áèð àç àéàã ýþòöðöì âÿ àðòûãÿñêèê äàíûøìàéûì. Ìÿí áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿäèì; ÷öíêè ðàçû èäèì êè, úàìààòûí è÷èíäÿí ÷ûõûì, áÿëêÿ ðóñ áþéöêëÿðèíäÿí õèëàñ îëóì âÿ éàõàì íÿ÷ÿðíèêèí ÿëèíäÿí ãóðòàðñûí. Áèð ãÿäÿð ýÿëäèê, àõûðû éåòèøäèê Êÿðáÿëàéû Èñìàéûëûí êö÷ÿ ãàïûñûíà. Ãàïû áàüëû èäè. Êÿðáÿëàéû Èñìàéûë ãàïûíû äþéäö âÿ ãàïû ÿëöñòö à÷ûëäû. Ùÿéÿòÿ ýèðÿí êèìè ìÿí ìàò ãàëäûì; ÷öíêè ùÿéÿòäÿ áèð éåêÿ úÿìèééÿò âàð èäè. Àäàìëàðà áèð ãÿäÿð äèããÿò ñàëûá áàõäûì ýþðäöì êè, áó àäàìëàðûí ÷îõóñó åëÿ þç àäàìëàðûìûçäû; ìÿñÿëÿí: äàéûì Ùàúû Ìóðòóçà äà áóðäà èäè, äàéû îüëóì Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëà äà áóðäà èäè, õàëàì íÿâÿñè Êÿðáÿëàéû Ùÿñÿíãóëó äà áóðäà. Ùÿòòà ýþçöì áèðäÿí äàäàøûìà äà ñàòàøäû. Áàõäûì, ýþðäöì êè, åëÿ äàäàøûì äà áóðäà èìèø. Ãàëàíëàð äà ãîíøó âÿ ðÿôèãëÿðèìèç èäè. Áó èøëÿðèí ùàìûñû ìÿíÿ âàãèÿ êèìè ýþðöíäö. Ìÿíè ýþðúÿê áó àäàìëàðûí ùàìûñû ýÿëèá úÿì îëäóëàð áàøûìà âÿ äàäàøûì ÿëèìäÿí éàïûøûá ìÿíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðäû ùÿéÿòèí äèáèíÿ. Àäàìëàð äà áèçèì äàëûìûçúà ýÿëäèëÿð. Ùÿéÿòèí äèâàðëàðû àë÷àã èäèëÿð. Äàäàøûì úÿëä ÷ûõäû äèâàðûí öñòÿ âÿ ùÿð èêè ÿëèíè óçàòäû ìÿíÿ. Àäàìëàðûí áèëìèðÿì ùàíñû ÿëëÿðèíè ìÿíèì ãîëòóüóìà ñàëûá ÿââÿë ìÿíÿ äåäè, “ãîðõìà” âÿ ñîíðà “éà Àëëàù” äåéèá ìÿíè ãàëõûçäû äèâàðûí öñòÿ. Äàäàøûì äà ùÿì÷èíèí ìÿíÿ “ãîðõìà” äåéèá âÿ èêè ÿëèíè ãîëòóüóìà ñàëûá éåíäèðäè î òÿðÿôÿ. Áóðà Ìÿùÿììÿäÿëè ÿìèíèí ùÿéÿòè èäè. Ùÿéÿòäÿ ùå÷ êèì éîõ èäè. Àììà áèð ñÿñ ýÿëèðäè. Ñÿñ êèøè ñÿñè äåéèëäè, þâðÿò-óøàã ñÿñè èäè. Ìÿí èíäèéÿ êèìè áó èøëÿðÿ òÿÿúúöá ãàëûðäûì; àììà èíäè ìÿíè äèâàðûí öñòÿ 221 ãîâçàéàí êèøè âÿ äàäàøûì ìÿíÿ “ãîðõìà” äåéÿíäÿí ñîíðà áàøëàäûì ãîðõìàüà. Ìÿùÿììÿäÿëè ÿìèíèí ùÿéÿòèíèí àøàüû òÿðÿôèíäÿ áèð éåêÿ êÿðìÿ ãàëàüû âàð èäè. Äàäàøûì ÿëèìäÿí éàïûøûá ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðäû ùàìàí ãàëàüûí éàíûíà. Ãàëàüûí àüçû äèâàðà ñÿìò èäè. Åëÿ êè êå÷äèê ãàëàüûí àüûç òÿðÿôèíÿ, ìÿí éÿãèí åëÿäèì êè, áó ýþçëÿäèêëÿðèì ùàìûñû ùÿãèãÿò äåéèë, éóõóäó. Áóðàäà äþðä þâðÿò îòóðìóø èäè. ßââÿë äÿôÿ áó þâðÿòëÿðè ìÿí òàíûéà áèëìÿäèì; ÷öíêè áóíëàðûí äþðäö äÿ áàøëàðûíû óçàòìûøäûëàð ãàëàüûí è÷èíÿ. Àììà áèç éåòèøÿíäÿí ñîíðà äàäàøûì áóíëàðà äåäè “÷ÿêèëèí” âÿ áóíëàðûí äþðäö äÿ áàøëàðûíû ÷ûõàðäûëàð âÿ öçëÿðèíè ÷þíäÿðäèëÿð áèçÿ ñÿìò. Ùÿð÷ÿíä áó þâðÿòëÿð äàäàøûìû ýþðÿí êèìè öçëÿðèíè þðòäöëÿð, àììà ìÿí áóíëàðûí ùàìûñûíû òàíûäûì. Áóíëàðûí áèðè Øÿðÿô õàëà èäè êè, îëñóí Êÿðáÿëàéû Èñìàéûëûí þâðÿòè, áèðè Ñÿêèíÿ ýÿëèí áàúûì èäè êè, îëñóí Ùàúû Ìóðòóçà äàéûìûí ýÿëèíè âÿ Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù äàéû îüëóìóí þâðÿòè, áèðè Ñÿêèíÿ õàëà èäè êè, îëñóí ùàìàí ùÿéÿòèí âÿ ùàìàí ãàëàüûí ñàùèáè Ìÿùÿììÿäÿëè ÿìèíèí þâðÿòè, áèðè äÿ ãîíøóìóç Ùöñåéíÿëè ÿìèíèí þâðÿòè Ïÿðè õàëà èäè. Áó þâðÿòëÿðèí äþðäö äÿ äàäàøûìà ùþðìÿò ãîéäóëàð; ÷öíêè ÷ÿêèëäèëÿð êÿíàðà, äàëëàðûíû ÷åâèðäèëÿð áèçÿ âÿ ÷àäðàëàðûíû äà áèð ãÿäÿð ãàëõûçäûëàð éóõàðû; áåëÿ êè, ãû÷ëàðû ãàëäû à÷ûã. Áó ùåéíäÿ ãàëàüûí è÷èíäÿí áèð óøàã áàøû ÷ûõäû åøèéÿ. Áó óøàã ùàìàí ãàëàüûí ñàùèáè Ìÿùÿììÿäÿëè ÿìèíèí îüëó Úÿôÿð èäè. Úÿôÿð ìÿíè ýþðúÿê ñåâèíúÿê âÿ óúàäàí äåäè: – Áóé, Ùöñåéíãóëóíó äà ýÿòèðäèëÿð! Úÿôÿð áó ñþçëÿðè äåéÿí êèìè ãàëàüûí è÷èíäÿí áèð áàø äà ÷ûõäû åøèéÿ. Áó äà äàéûì Ùàúû Ìóðòóçàíûí íÿâÿñè âÿ äàéû îüëóì Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàíûí îüëó Ãàñûì èäè. Ãàñûì äà ìÿíè ýþðúÿê ñåâèíúÿê âÿ óúàäàí äåäè: – Áóé, áèáè îüëó, ñÿí äÿ ýÿëäèí? Ãàñûì áó ñþçëÿðè ùÿëÿ äåéèá ãóðòàðìàìûøäû êè, ýåíÿ ãàëàüûí è÷èíäÿí áèð áàø äà ÷ûõäû. Áó äà Êÿðáÿëàéû Èñìàéûëûí îüëó Êÿðèìãóëó èäè. Áó äà ìÿíè ýþðúÿê ñåâèíúÿê âÿ óúàäàí äåäè: – Áóé, Ùöñåéíãóëó, ñÿíè ýÿòèðäèëÿð? Ñþç éîõ, áèç äóðóá ýþçÿòëÿñÿéäèê, éÿãèí êè, ãàëàüûí è÷èíäÿí ÷îõ áàø ýåíÿ ÷ûõàúàã èìèø; àììà äàäàøûì ãîéìàäû âÿ óøàãëàðûí öñòÿ ÷ûüûðûá áóíëàðû ñîõäó ýåíÿ ãàëàüûí è÷èíÿ âÿ öçöíö òóòäó ìÿíÿ êè, ìÿí äÿ ýèðèì îðà. 222 Ìÿí, äîüðóñó, áåëÿ èøè Àëëàùäàí èñòÿéèðäèì; äàäàøûì äåéÿí êèìè áàøûìû ÿéèá þçöìö ñîõäóì ãàëàüûí è÷èíÿ. Áóðäà áèç ýþðäöéöìöç ö÷ óøàãäàí ñàâàéû ýåíÿ ö÷ óøàã âàð èìèø êè, ùàìûñû îëñóí àëòû; ìÿí ýèðäèì, îëäóã éåääè óøàã. Ãàëàí ö÷ óøàã äà áèçèì ãîíøóëàðûìûç èäè. Áèðè Ùÿñÿí èäè – Éàðìÿììÿäèí îüëó. Áèðè Íÿúÿôÿëè èäè – Êÿðáÿëàéû Ãóðáàí ÿìèíèí îüëó. Áèðè äÿ ãîíøóìóç Ùöñåéíÿëè ÿìèíèí îüëó Éóñèô èäè. Ìÿí ãàëàüûí è÷èíÿ ýèðÿí êèìè äàéûì íÿâÿñè Ãàñûì éàïûøäû éàõàìäàí âÿ ÷ÿêäè þçöíÿ òÿðÿô êè, ìÿí ýåäèá îíóí éàíûíäà îòóðóì. Ìÿí Ãàñûìûí õàùèøèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðäèì, éÿíè ýåäèá îòóðäóì îíóí éàíûíäà. Äàäàøûì ìÿíè ãàëàüûí è÷èíÿ ñîõàíäàí ñîíðà, þçö äÿ áàøûíû óçàòäû è÷ÿðè âÿ áÿðêäÿí-áÿðê áèçÿ äåäè êè, ìÿáàäà-ìÿáàäà áèç áóðàäàí ÷ûõàã ýåäÿê þçýÿ éàíà âÿ áóíó äà áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åëÿäè êè, áèç, ÿëáÿòòÿ, ñàêèò âÿ ñàêèò äóðóá, íÿ äàíûøàã âÿ íÿ äÿ ñÿñ åëÿéÿê. Íÿ ìÿí äàäàøûìûí úàâàáûíäà áèð ñþç äåäèì, íÿ äÿ éîëäàøëàðûì äàíûøäûëàð. Àíúàã éàçûã Êÿðáÿëàéû Ãóðáàí ÿìèíèí îüëó Íÿúÿôÿëè ùÿð èêè ÿëèíèí äàë ñÿìòèíè àïàðûá áàñäû ýþçëÿðèíèí öñòöíÿ âÿ áàøëàäû àüëàìàüà. Äàäàøûì öçöíö ÷þíäÿðäè Íÿúÿôÿëèíèí òÿðÿôèíÿ âÿ äåäè: – Ñÿôåù îüëó ñÿôåù, íèéÿ àüëàéûðñàí? Íÿúÿôÿëè àüëàéà-àüëàéà âÿ áÿäÿíèíè ñàü âÿ ñîëà áóðà-áóðà, ÿçèëÿÿçèëÿ, ìûçûëäàéà-ìûçûëäàéà áàøëàäû àíàñûíû ÷àüûðìàüà. Äàäàøûì áàøûíû ãàëàüûí è÷èíäÿí ÷ûõàðäûá ÷ÿêèëäè äóðäó àéàüà âÿ éîõ îëäó. Ùàìàí äþðä þâðÿò ýåíÿ áàøëàðûíû ãàëàüûí è÷èíÿ óçàäûá áàøëàäûëàð áèçÿ òÿñêèíëèê âåðìÿéÿ. ßââÿë þâðÿòëÿð öçëÿðèíè òóòäóëàð þç îüëàíëàðûíà; ìÿñÿëÿí, Øÿðÿô õàëà öçöíö òóòäó Êÿðèìãóëóéà. Ñÿêèíÿ ýÿëèíáàúû Ãàñûìà, Ïÿðè õàëà Éóñèôÿ, Ñÿêèíÿ õàëà Úÿôÿðÿ. Þâðÿòëÿð àçäàí-÷îõäàí äåäèëÿð âÿ ñàêèò îëäóëàð; èñòÿéèðäèëÿð ÷ûõûá ýåòñèíëÿð êè, Úÿôÿð, Íÿúÿôÿëè êèìè, ùÿð èêè ÿëèíèí äàë òÿðÿôèíè ãîâçàäû áàñäû ýþçëÿðèíèí öñòÿ âÿ áàøëàäû àüëàìàüû. Àíàñû Ñÿêèíÿ õàëà èñòÿäè ãàëàüà ñÿìò ãàéûäûá îüëóíó ñàêèò åëÿñèí. Úÿôÿðÿ áàõûá Éóñèô äÿ îíóí êèìè áàøëàäû çûðûíïàíû. Éóñèôäÿí ñîíðà Êÿðèìãóëó áàøëàäû àüëàìàüû. Ãàñûì äà áàøëàäû àüëàìàüû. Éàçûã Íÿúÿôÿëè äÿ áóíëàðà áàõûá áàøëàäû àüëàìàüû. Ìÿí ÿââÿë èñòÿäèì öðÿéèìè áÿðê òóòóì âÿ àüëàìàéûì âÿ àüëàìàçäûì äà; àììà áàõäûì ýþðäöì êè, óøàãëàðûí áèð íå÷ÿñè àüëàéà-àüëàéà äåéèð êè: – Âàé, àíà, áèçè ñàëäàò àïàðàúàãëàð. Áó ñþçëÿðè åøèäÿí êèìè ìÿí äÿ áàøëàäûì àüëàìàüû. 223 III Áó ÿùâàëàòäàí áèð íå÷ÿ àé ÿãäÿì* äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ùþêì ÷ûõìûøäû êè, Èðÿâàí ãóáåðíèéàñûíäà ö÷ óøêîë à÷ûëñûí. Áó óøêîëëàðûí õÿðúè äþâëÿò õÿçèíÿñèíèí þùäÿñèíäÿ èäè. Âÿ áèð äÿ êè, áó óøêîëëàðûí ö÷ö äÿ ãÿðàðäàäûí ìÿçìóíóíà ýþðÿ ëàçûì èäè êÿíäëÿðäÿ òÿéèí îëóíñóí, íÿèíêè øÿùÿðäÿ. Áó úöð ìÿêòÿáëÿðè áèíà åëÿìÿêäÿí äþâëÿòèí ìóðàäû** áó èäè êè, äÿùàò ÿùëèíÿ*** ñàâàä þéðÿäèá âÿ áèð ïàðà åëìëÿð òÿëèì åäèá, áèð òþâð ýþçöíö à÷ñûí, òà áÿëêÿ úàìààò ìöðóðíàí òÿðÿããè òàïûá, ùÿìè áó äöíéàäà þç ìÿèøÿòèíè êå÷èðäÿ, ùÿìè äÿ ÿõç åëÿäèéè åëì âÿ ÿäÿá ñÿáÿáèíÿ èáàäÿòèíè äöðöñò ÿìÿëÿ ýÿòèðèá Àëëàùà éàâûãëûã åëÿéÿ. Áó óøêîëëàðûí ùÿð áèðèíèí èëëèê õÿðúè èêè ìèí éöç ÿëëè ìàíàò ìöëàùèçÿ îëóíìóøäó. Áó ãÿäÿð õÿðúèí ìöãàáèëèíäÿ äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìÿñëÿùÿò ýþðöëìöøäö êè, ìÿçêóð óøêîëëàðû áþéöê âÿ òÿðÿääöäëö**** êÿíäëÿðäÿ à÷ñûíëàð êè, ìÿêòÿáÿ ÷îõ óøàüûí éîëó îëñóí âÿ ìÿñðÿô îëóíàí ïóëëàð ïó÷à ÷ûõìàñûí. Îäóð êè, áó ö÷ óøêîëóí áèðèíè òÿéèí åëÿäèëÿð ×àðõëû êÿíäèíäÿ; ÿëáÿò î ñÿáÿáÿ êè, áó êÿíä éà ÷îõ éåêÿ êÿíääè, éà äà êè, òÿðÿääöäëö éåðäè. Áèðèíè òÿéèí åëÿäèëÿð Ìàùìóä êÿíäèíäÿ; ñþç éîõ, ÿëáÿò áó êÿíä äÿ éà òÿðÿääöäëö êÿíääè, éà ÷îõ áþéöê êÿíääè. Áèðèíè äÿ òÿéèí åëÿäèëÿð Äàíàáàø êÿíäèíäÿ, ùÿð÷ÿíä Äàíàáàø êÿíäè òÿðÿääöäëö äåéèë, àììà ÷îõ éåêÿ êÿíääè. Îí ö÷ èë áóíäàí èðÿëè åâëÿðè éàçàíäà Äàíàáàø êÿíäèíèí òöñòö ÷ûõàíû äöç àëòû éöç ÿëëè èêèéÿ ÷àòìûøäûð. Ùÿëÿ î âÿäÿ åâëÿðäÿí ÷îõ ýèçëÿòìèøäèëÿð. Âÿ áèð äÿ êè, áó îí ö÷ èëèí ÿðçèíäÿ àçûíäàí ýÿðÿê éöç åâ àðòìûø îëà. ßùâàëàòû ãóáåðíàòîð éàçìûøäû íÿ÷ÿðíèêÿ, íÿ÷ÿðíèê äÿ Äàíàáàø ãëàâàñû Ïèðâåðäè áÿéè ÷àüûðûá õÿáÿð âåðìèøäè âÿ ùàáåëÿ ãëàâàéà äèë úàâàáû ùþêì åëÿìèøäè êè, ÿââÿëÿí áèòÿõèð ìÿêòÿáäÿí þòðö ñÿìòëè äàì ìöùÿééà îëóíñóí*****. Âÿ ñàíèéÿí íÿ÷ÿðíèê ãëàâàäàí ñîðóøìóøäó, ÷îõ óøàãìû Äàíàáàø ÿùëè óøêîëà ýþíäÿðÿð? Ïèðâåðäè áÿé íÿ÷ÿðíèêÿ áó áàðÿäÿ úàâàá âåðèð êè, óøêîëäàí þòðö íÿ ãÿäÿð èìàðÿò ëàçûì îëñà, ìöìêöíäöð òàïìàã, óøàãäàí äà éàíà íÿ÷ÿðíèêè àðõàéûí åëÿìèøäè êè, Äàíàáàø êÿíäèíäÿí àçûíäàí óøêîëà àëòû éöç óøàã ýþíäÿðÿðëÿð. _______________ * ßââÿë ** Ìÿãñÿäè *** Êÿíä ÿùëèíÿ **** ßùàëèñè, ýåäèø-ýÿëèøè ÷îõ îëàí ***** Ùàçûðëàíñûí 224 Ãëàâà êÿíäÿ ãàéûäûá Äàíàáàø ÿùëèíÿ õÿáÿð âåðèð êè, íÿ÷ÿðíèê àüà áåëÿ áóéóðóáäó âÿ úàìààòà òÿêëèô åëÿéèð êè, ÿââÿëÿí óøêîëäàí þòðö áèð äàì âÿ àëòû éöç óøàã ùàçûð åëÿñèíëÿð. Ùàìàí ýöíöí ñàáàùû Äàíàáàø êÿíäèíäÿí íÿ÷ÿðíèêèí éàíûíà èêè éöç àäàì òþêöëöð âÿ íÿ÷ÿðíèêÿ ÿðç-áÿíäÿ÷èëèê åëÿéèá ìöòÿâÿããå îëóðëàð êè, íÿ÷ÿðíèê àüà îíëàðû áàøà ñàëñûí ýþðñöíëÿð, àéà Äàíàáàø ÿùëèíèí äþâëÿò éàíûíäà [íÿ] õÿéàíÿòè ìöøàùèäÿ îëóíóá âÿ úÿíàá ãóáåðíàòûí âÿ àüà íÿ÷ÿðíèêèí ãóëëóüóíäà îíëàðäàí íÿ ýöíàù áàø âåðèá êè, ïàäøàù òÿðÿôèíäÿí Äàíàáàø êÿíäèíÿ áåëÿ øèääÿòëè ãÿçÿá ñàäèð îëóáäóð? Íÿ÷ÿðíèê úàìààòûí ñþçöíöí úàâàáûíäà áàøëàéûð êÿíäëèëÿðÿ áèð ãÿäÿð íÿñèùÿò åëÿéèð êè, ÿââÿëÿí, óøêîëäàí þòðö àëòû éöç óøàã ëàçûì äåéèë; àíúàã ùÿëÿëèê éöçö äÿ êèôàéÿò åëÿð. Âÿ áèð äÿ íÿ÷ÿðíèê úàìààòû áàøà ñàëûð êè, áó ãÿðàðäàä äþâëÿò òÿðÿôèíäÿíäèð, íÿèíêè íÿ÷ÿðíèêèí þç õàùèøèäèð. Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà íÿ÷ÿðíèê úàìààòà ùþêì åëÿéèð äàüûëûá ýåòñèíëÿð êÿíäÿ âÿ õÿáÿð âåðèð êè, áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà þçö ýÿëÿúÿê Äàíàáàø êÿíäèíÿ. Úàìààò äàüûëàíäàí ñîíðà íÿ÷ÿðíèê ùþêì éàçûá Äàíàáàø êÿíäèíäÿí äþðä àäàì èñòÿéèð øÿùÿð äèâàíõàíàñûíà; ãëàâà Ïèðâåðäè áÿéè, ïðèõîä ìîëëàñû* ìîëëà Ùÿçðÿòãóëóíó, Ùàúû Íàìàçàëûíû âÿ Ìèðçÿ Ùÿñÿíè. Ùàìàí ýöíö áó ÿøõàñûí äþðäö äÿ äèâàíõàíàäà ùàçûð îëóð âÿ íÿ÷ÿðíèê áóíëàðû þç îòàüûíà àïàðûá ÿââÿëÿí òÿâÿããÿ éîëó èëÿ áóíëàðà äåéèð êè, Äàíàáàø úàìààòûíû èïÿ-ñàïà ýÿòèðèá éóìøàëòñûíëàð âÿ óøêîë èøèíäÿí éàíà ñÿé-òÿëàø åëÿñèíëÿð, òà áÿëêÿ óøêîë áèð òþâð èëÿ Äàíàáàø êÿíäèíäÿ áèíà òóòà. Íÿ÷ÿðíèê ñþçöíö äåéèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà áó ÿøõàñûí äþðäö äÿ áèðäÿí äåéèð: – Àëëàù íÿ÷ÿðíèê àüàéà þìöð âåðñèí! Áèç úàí-äèë èëÿ ùàçûðûã íÿ÷ÿðíèê àüàéà ãóëëóã åëÿìÿéÿ. Íÿ÷ÿðíèê áóíëàðûí áó úöð úàâàáëàðûíäàí õîøùàë îëóá, àðòûã ðàçû÷ûëûã åëÿéÿíäÿí ñîíðà áóíëàðà õÿáÿð âåðèð êè, ýåòñèíëÿð êÿíäÿ âÿ úàìààòà äÿëèë-íÿñèùÿò åëÿñèíëÿð; î þçö äÿ, éÿíè íÿ÷ÿðíèê, áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà ýÿëÿúÿê êÿíäÿ. Íÿ÷ÿðíèêèí êÿíäÿ ýÿëìÿéè áèçÿ ìÿëóìäó. Âÿ áó äà áèçÿ ìÿëóìäó êè, íÿ÷ÿðíèê éàíûíúà ýÿëÿí ãîíàãëàðû èëÿ äöøìöøäöëÿð Ùàúû Íàìàçàëûíûí åâèíäÿ. Àíúàã áóíó áèëìèðèê êè, îííàí ýÿëÿí ãîíàãëàð _______________ * Ìÿùÿëëÿ ìîëëàñû 225 êèì èìèøëÿð. Áèðè ãàçû èäè, áó ùÿëÿ ìÿëóìäó. Áèðè ùàìàí øÿùÿðèí ïàäøàù ìÿêòÿáõàíàñûíûí ðÿèñè èäè. Áèðè ùàìàí øÿùÿðèí ìÿêòÿáõàíàñûíûí ìöÿëëèìè èäè. Áèðè þç äèëìàíúû èäè. Áèðè ùàìàí ìàùàëûí ïðèñòàâû èäè. Áèðè áèð þçýÿ ìöÿëëèì èäè. Áèðè þç âÿêèëè èäè. Ãàëàíëàð äà éàñàâóë âÿ àòëûëàð èäè. Ïÿñ ýÿëèá ÷ûõäûã ùàìàí ýöíöí ÿùâàëàòûíà êè, àòëû ÷àïàðàã Ùàúû Íàìàçàëûíû ýÿëèá õÿðìÿíäÿí ýÿòèðäè êÿíäèí è÷èíÿ. Ñàëàã éàäûìûçà ùàìàí ýöíöí ÿùâàëàòûíû. IV Áÿëè, ùàìàí ýöíö Äàíàáàø êÿíäèíèí úàìààòû úÿì îëäóëàð Ùàúû Íàìàçàëûíûí ìåéäàíûíà. Íÿ÷ÿðíèê þç ãîíàãëàðû èëÿ ÷ûõäû úàìààòûí è÷èíÿ. Ãàçû ÿââÿë áàøëàäû íÿñèùÿòè âÿ õåéèð-äóàñûíû, ñîíðà íÿ÷ÿðíèê þçö áàøëàéûá áèð õèòàáÿ îõóäó, äèëìàíúû òÿðúöìÿ åëÿäè âÿ äöáàðÿ íÿ÷ÿðíèê ÿëèíÿ áèð êàüûç àëûá áàøëàäû îõóìàüû, äèëìàíúû öçöíö úàìààòà òóòóá áàøëàäû: – Åé ÿùëè-ãÿðéåéè-Äàíàáàø!.. Áèç áàéàã áóðàäà ãàëìûøäûã. – Åé ÿùëè-ãÿðéåéè-Äàíàáàø! Íÿ÷ÿðíèê àüà áóéóðóð êè, ùÿðäÿíáèð ìÿíèì ãóëàüûìà áÿçè öðÿêñûõàí âÿ ãÿì àðòûðàí õÿáÿðëÿð ýÿëèá ÷àòûð. Áåëÿ ýþðöêöð êè, âèëàéÿòèìèçäÿ íàäèíú àäàì, øåéòàí àäàì ÷îõäó. Õóäàíÿêÿðäÿ, ÿýÿð áó úöð àäàìëàðûí áèðè äöøñÿ ìÿíèì ÿëèìÿ, éÿãèí êè, ìÿí îíóí äÿðèñèíè äèðè-äèðè ñîéäóððàì! Íÿ÷ÿðíèê àüà áóéóðóð êè, áó ãèñèì àäàìëàð ÷öíêè þçëÿðè äÿ Àëëàù-òààëàíûí éîëóíäàí ÷ûõûáëàð, ùÿìèøÿ áó ôèêèðäÿ îëàðëàð êè, þçýÿëÿðè äÿ äöç éîëäàí àçäûðûá, çÿùìÿòÿ âÿ çèëëÿòÿ ñàëûá þçëÿðèíÿ òàé åëÿñèíëÿð. Áó úöð ìÿçÿððÿòëè* àäàìëàð ùå÷ äÿ ìÿëóì äåéèë íÿ ãÿñä èëÿ Äàíàáàø ÿùëèíè áàøà ñàëûáëàð êè, ÿáÿäà óøêîëà óøàã ýþíäÿðìÿñèíëÿð. Ýóéà êè, óøêîëäà îõóéàí óøàãëàðûí ùàìûñûíà èêè èëèí ÿðçèíäÿ ãîøóí ìÿøãè âåðèá âÿ äàâà òÿëèìè þéðÿäèá ýþíäÿðÿúÿêëÿð Ðóñèééÿòÿ êè, ðóñ äþâëÿòèíèí ãîøóíó ÷îõàëñûí, âàãåÿí áó ñþçëÿðè àüûë ñàùèáè ùå÷ àüçûíà àëûá äàíûøàð?.. Úàìààò áèðäÿí ñÿñëÿíäè: – Õåéð, äàíûøìàç! Àëëàù àüàéà þìöð âåðñèí! _______________ * Çÿðÿðëè 226 – Íÿ÷ÿðíèê àüà áóéóðóð êè, ìÿí äþðä øÿõñèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ, – êè îëñóíëàð Ìîëëà Ùÿçðÿòãóëóíóí, Ùàúû Íàìàçàëûíûí, Ìèðçÿ Ùÿñÿíèí âÿ ãëàâà Ïèðâåðäèíèí, – áóíëàðûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ áèð ñèéàùè òóòìóøàì âÿ ùÿð êÿñèí êè, óøêîëà ýþíäÿðèëìÿëè óøàüû âàð, îíëàðûí ùàìûñûíûí àäëàðû áó ñèéàùûäÿäèð. Úàìààò áèðäÿí ñÿñëÿíäè: – Áÿëè, áåëÿäèð. Àëëàù àüàéà þìöð âåðñèí! Ñîíðà íÿ÷ÿðíèê ÿëèíäÿêè êàüûçû âåðäè äèëìàíúûíà âÿ äèëìàíúû ýåíÿ áàøëàäû: – Úàìààò! Ãóëàã âåðèí âÿ ùÿð êÿñèí àäûíû ìÿí áó êàüûçäà îõóñàì, àäàìëàðûí è÷èíäÿí ÷ûõûá ýÿëñèí úÿíàá íÿ÷ÿðíèêèí ùöçóðóíà. Úàìààò ñÿñëÿíäè: – Àëëàù àüàéà þìöð âåðñèí! Äèëìàíú áàøëàäû: – Êÿðáÿëàéû Èìàìãóëó Êÿðáÿëàéû ßëè îüëó. Úàìààòûí è÷èíäÿí áèð àäàì ÷ûõäû ãàáàüà: óúàáîé, àüñàããàë, áàøûíäà óúà òàñêöëàù, ÿéíèíäÿ ãÿäÿê àðõàëûã âÿ àü ýåí äèçëèê. Áó øÿõñ éåðèäè íÿ÷ÿðíèêèí ãàáàüûíà âÿ ùÿð èêè ÿëèíè ãàðíûíûí öñòÿ ãîéóá ÿââÿë áèð áàøûíû àòäû äàë òÿðÿôÿ, ñîíðà èêèãàò îëäó, äöçÿëäè âÿ ýþçëÿðèíè äèðÿäè íÿ÷ÿðíèêèí öçöíÿ. Íÿ÷ÿðíèê áóíà ðóñúà áèð íå÷ÿ ñþç äåäè âÿ äèëìàíú áó úöð òÿðúöìÿ åëÿäè: – Êèøè, ýåò áó ñààò Çåéíàë îüëóâó ýÿòèð ýÿë íÿ÷ÿðíèêèí éàíûíà. Êÿðáÿëàéû Èìàìãóëó áàøûíû àøàüû ñàëûá þçöíö âåðäè àäàìëàðûí è÷èíÿ. Äèëìàíú ÿëèíäÿêè êàüûçû éóõàðû ãîâçóéóá áàøëàäû îõóìàüà: – Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð Êÿðáÿëàéû Çöëôöãàð îüëó. Àäàìëàðû àðàëàéûá ãûðõ-ãûðõ áåø éàøûíäà áèð êÿíäëè ùàçûð îëäó âÿ öçöíö íÿ÷ÿðíèêÿ òóòóá èêèãàò îëàíäàí ñîíðà áàøëàäû: – Àüà, ìÿíèì ÿðçèì âàð. Äèëìàíú ðàçû îëìàäû Êÿðáÿëàéû ÿðçèíè åëÿñèí; âÿ îíóí ñþçöíö íÿ÷ÿðíèêÿ òÿðúöìÿ åëÿäè, íÿ äÿ îíà ãóëàã âåðäè. Âÿ îíóí ñþçöíö áó úöð ðÿää åëÿäè: – Àðòûã-ÿñêèê äàíûøìà. Èíäè òà åëÿ âàõò äåéèë, úÿíàá íÿ÷ÿðíèêèí âàõòû éîõäó íàüûë-ùåêàéÿòÿ ãóëàã àñûá þçöíö äÿ, úàìààòû äà ìÿÿòòÿë åëÿñèí. Ãîé ÿðçèí ãàëñûí ñîíðàéà âÿ áó ñààò ýåò îüëóí Ñöëåéìàíû ýÿòèð íÿ÷ÿðíèêèí ãóëëóüóíà. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð ýåíÿ áèð íÿ÷ÿðíèêèí öçöíÿ áàõûá áàøûíû ñàëäû àøàüû âÿ êîð-ïåøìàí þçöíö ñîõäó úàìààòûí è÷èíÿ. Äèëìàíú ÷àüûðäû: 227 – Éàðìÿììÿä Êÿðáÿëàéû Íàáàòÿëè îüëó. Àäàìëàðû àðàëàéà-àðàëàéà îðòàëûüà ãûðõ áåø-ÿëëè éàøûíäà áèð êÿíäëè ÷ûõäû, áàøûíäà éåêÿ ïàïàã, ÿéíèíäÿ êþùíÿ ãÿäÿê àðõàëûã, àéàüûíäà ÷èðêëè âÿ ýåí äèçëèê, àéàãéàëûí âÿ áåëè à÷ûã. Éàðìÿììÿä èêèãàò îëóá äöçÿëäè âÿ öçöíö òóòäó äèëìàíúà òÿðÿô: – Àüà, ìÿíèì îüëóì íàõîøäó, áó ñààò þëöì ùàëÿòèíäÿäè. Ùÿéÿ èíàíìûðñàí, ýÿë åëÿ áó ñààò ýåäÿê þç ýþçëÿðèíëÿ äÿ ýþð êè, ìÿí éàëàí äåìèðÿì. Íèéÿ, ìÿíÿ íÿ îëóá ñèííèìèí áó âàõòûíäà éàëàí äåéèì? Õåéð. Âÿ áèð äÿ êè, éàëàí íèéÿ äåéèðÿì? ßýÿð éàëàí äåñÿì, àäàì áàøûìà ãÿùÿòäè? Áèð àäàì òàïà áèëìèðÿì, ýÿðÿê åëÿ ýÿëèá ñÿíè òîâëàéàì? Àëëàùà àíä îëñóí… Äèëìàíú äÿõè ñÿáð åëÿìÿäè âÿ ãîéìàäû Éàðìÿììÿä ñþçö óçàòñûí. – Àðòûã-ÿñêèê äàíûøìà âÿ áèçè áàøäàí, áåéèíäÿí åëÿìÿ! Òåç ýåò îüëóí Ùÿñÿíè ýÿòèð íÿ÷ÿðíèêèí ùöçóðóíà. Éàðìÿììÿä ùÿð èêè ÿëèíè ýþéÿ ãàëõûçûá öçöíö ýàù íÿ÷ÿðíèêÿ, ýàù äèëìàíúà òóòóá èñòÿäè àüçûíû à÷à, àììà äèëìàíú ãîéìàäû âÿ óúàäàí äåäè: – Ñÿíÿ ìÿí äåéèðÿì íàüûë-ùåêàéÿò îõóìà, òåç îüëóíó ýÿòèð íÿ÷ÿðíèêèí ùöçóðóíà áèýöôòè-ýó! Àäàìëàðûí áÿçèñè áàøëàäû ýöëìÿéÿ âÿ áÿçèñè äàíûøìàüà. Úàìààòûí ñÿñè èñòÿäè óúàëñûí. Àììà ãëàâà Ïèðâåðäè áÿé þçöíö êÿíäëèëÿðèí è÷èíÿ âåðèá, õàëãû áèð òÿùÿð ñàêèò åëÿäè. Áó ùåéíäÿ îðòàëûüà áèð ãîúà êèøè éåðèäè âÿ öçöíö ýàù íÿ÷ÿðíèêÿ, ýàù äèëìàíúà òóòóá, àë÷àã ñÿñëÿ áàøëàäû: – Íÿ÷ÿðíèê àüà, ÿðçèì âàð. Íÿ÷ÿðíèê àüà, áó êèøè Éàðìÿììÿä ìÿíèì òóôàðáàòóôàð ãîíøóìäó. Ìÿí äÿ êè, Àëëàù åëÿìÿñèí ñèííèìèí áó âàõòûíäà íÿ÷ÿðíèê àüàíûí ãóëëóüóíäà éàëàí äàíûøàì; ÷öíêè éàëàí äàíûøìàãëûã ÷îõ ïèñ èøäè. Âÿ áèð äÿ êè, ýþðöðñöíöç ìÿí ÿýÿð äóðóá éàëàí-éàëàí äàíûøàì… Äèëìàíú ãîúà êèøèíèí ñþçöíö êÿñèá äåäè: – Àé êèøè, Äàíàáàø êÿíäèíäÿ íÿ ÷îõ ëàüëàüû âàð èìèø! Àäàì ñþçö ãûñà äåéÿð. Òåç îë ñþçöíö äå âÿ ÷ûõ, ãîé, ýåò! Ãîúà êèøè öçöíö ýàù íÿ÷ÿðíèêÿ âÿ ýàù äèëìàíúà òóòóá áàøëàäû: – Ìÿí äåéèðñÿí Ãóðàíà ÿë áàñûì êè, áó êèøèíèí îüëó, éÿíè Éàðìÿììÿäèí îüëó Ùÿñÿí åëÿ áó ñààò éîðüàí-äþøÿê è÷èíäÿ éàòûáäû. ×öíêè äöíÿí Éàðìÿììÿäèí åâ àäàìû ýÿëìèøäè áèçÿ, ãàðàáàøóâà äåìèøäè êè, Êÿðáÿëàéû Ñÿôÿð åâÿ ýÿëñÿ, îíà áèð äå ýÿëñèí áèçèì óøàüà áàõñûí. Ìÿí äÿ, àõûð ýåíÿ ãîíøóäó, àäàì… éàõøû îëìàç, ÷öíêè… 228 Äÿõè äèëìàíúûí ñÿáðè ÷àòìàäû âÿ öçöíö ñîë ñÿìòÿ ÷þíäÿðèá ãëàâàíû ÷àüûðäû êè, ãîúà êèøèíè àðàëûãäàí ðÿää åëÿñèí. Ãëàâà ùàìàí ãîúà êèøèíèí ïåéñÿðèíäÿí áèð éóìðóã éåíäèðèá ñîõäó àäàìëàðûí è÷èíÿ. Úàìààòûí ãèéëö-ãàëû ýåíÿ ãàëõäû. Ïèðâåðäè áÿé ýåíÿ þçöíö úàìààòûí è÷èíÿ âåðèá, áèð ãÿäÿð ñÿñ-ñÿäàíû ñàêèò åëÿäè âÿ äèëìàíú áàøëàäû êàüûçû îõóìàüû: – Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù Ùàúû Ìóðòóçà îüëó. Àäàìëàð áàøëàäû áîéëàíìàüà âÿ îðòàëûüà ùå÷ êÿñ ÷ûõìàäû. Äèëìàíú äÿõè óúàäàí ÷ûüûðäû: – Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù Ùàúû Ìóðòóçà îüëó. Ýåíÿ àäàìëàð áàøëàäûëàð ñàüà-ñîëà áàõìàüà, îðòàëûüà ùå÷ êÿñ ýÿëìÿäè. Àììà ãëàâà Ïèðâåðäè áÿé ñîë ñÿìòäÿí äèëìàíúûí éàíûíà éåðèéèá áàø ÿéäè âÿ äåäè: – Àüà, Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù þçö ÷îõ êàñûá àäàìäû âÿ ñÿíÿòè äÿ ÷àðâàäàðëûãäû. Ìÿí áåëÿ õÿéàë åëÿéèðÿì êè, Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù áó ýöí êÿíääÿ îëìóéà; ÷öíêè áèð-èêè óëàüû âàð âÿ þçö äÿ êàñûá àäàìäû, îëà áèëÿð êè, áó ýöí êèðÿ àïàðìûø îëàëàð. Ïèðâåðäè áÿéèí ñþçöíäÿí ñîíðà úàìààòûí ñÿñè áàøëàäû óúàëìàüà, ùÿð éàíäàí áèð ñÿñ ýÿëèðäè âÿ ùÿð àüûçäàí áèð ñþç ÷ûõûðäû. Áèð òÿðÿôäÿí úàìààò áàøëàäû ÷ûüûðìàüà êè, Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù áó ýöí êÿíääÿäè, þçýÿ éàíà ýåòìÿéèá; ãåéðè òÿðÿôäÿí äÿ àäàìëàð áó ñþçëÿðèí ÿêñèíè äåäèëÿð êè, õåéð, éàëàíäûð, Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù áó ýöí êÿíääÿ äåéèë. Êÿíäëèëÿð ñÿñ âåðèá áàøëàäûëàð ìÿðÿêÿíè. Àðàëûüà áàñùàáàñ äöøäö, áó îíó-î áóíó òÿêàíëàéûð, áèðè äàíûøûð, áèðè ÷ûüûðûð, äàëäàêû àäàìëàð èñòÿéèðëÿð þçëÿðèíè ñîõñóíëàð ãàáàüà âÿ ãàáàãäàêûëàð äà äÿõè èðÿëè éåðèéèá, ýÿëèá ÷ûõûáëàð áþéöêëÿðèí ãàáàüûíà. Ïèðâåðäè áÿé ÷îõ ñÿé åëÿäè, àììà úàìàààòû áèð ãàéäàéà ñàëà áèëìÿäè. Àõûð íÿ÷ÿðíèê àòëûëàðà ÷àüûðûá ùþêì åëÿäè úàìààòû âåðñèíëÿð äàëû. Áèð ãÿäÿð ñÿñ-ñÿäà éàòäû âÿ íÿ÷ÿðíèêèí ìöãàáèëèíäÿ áèð ìöñèíí âÿ óúàáîé êÿíäëè ùàçûð îëäó. Ãèéëö-ãàë äÿõè äÿ ñàêèòëÿøäè. Ùàìàí øÿõñ ùàìàí Ùàúû Íàìàçàëû èäè êè, áèç ãàáàãäà àøèíà îëìóøóã. Ùàúû Íàìàçàëû ñàü ÿëèíèí êÿôÿñèíè ñèíÿñèíèí öñòÿ âÿ ñîë ÿëèíèí êÿôÿñèíè ñàü ÿëèíèí öñòÿ ãîéóá èêèãàò îëóá áàøëàäû: – Íÿ÷ÿðíèê ñàü îëñóí, áó ñþçëÿð ùàìûñû êè, áóðàäà äåéèëäè, áó ñþçëÿð õèëàô ñþçäö. Ñÿí þçöí áèëèðñÿí êè, ñÿíèí ÿðçèíäÿ õèëàô ãóëëóãëàð åëÿìÿðÿì, éàëàí ñþçëÿð äèëèìÿ ýÿòèðìÿðÿì. Î øÿõñ êè, îëñóí Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù êè, èíäè äèëìàíú àüà ÷àüûðäû î, ÿââÿë áóäóð êè, ùå÷ ÿñëèíäÿ ÷àðâàäàð äåéèë. Îíëàð þçëÿðè áèð îúàãäûëàð. Îíóí ðÿùìÿòëèê áàáàñû 229 Èñôÿíäèéàð Äàíàáàø êÿíäèíèí ðöêíö èäè. Ìöõòÿñÿð, áàø àüðûñû îëìàñûí, êèì äåéèð êè, Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù ÷àðâàäàðäû? Êèì äåéèð êè, î áó ýöí Äàíàáàø êÿíäèíäÿ äåéèë? Õåéð, áóëàð ùàìûñû èøòóõ ñþçäö. Àëëàùà àíä îëñóí Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù áó ýöí áóðäàäû äà âÿ þçëÿðè äÿ éàõøû ýöçÿðàí ñàùèáèäèðëÿð. Àíúàã… “Àíúàã” ñþçöíö äåéÿíäÿí ñîíðà Ùàúû Íàìàçàëû öçöíö ÷þíäÿðäè ÿââÿë ñîë ñÿìòÿ, ñîíðà äà ñàü ñÿìòÿ. Äèëìàíú ùàúûíûí ùÿðÿêÿòèíäÿí áèð çàä áàøà äöøöá, éåðèäè íÿ÷ÿðíèêèí éàíûíà âÿ íÿ äåäè, íÿ äåìÿäè êè, íÿ÷ÿðíèê óúà ñÿñëÿ Ïèðâåðäè áÿéè ÷àüûðûá, áàøëàäû îíóí öñòöíÿ ÷ûüûðìàüû âÿ äèëìàíú òÿðúöìÿ åëÿäè êè, íÿ÷ÿðíèê àüà áóéóðóð áó ñààò Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàùû òàïûá ýÿòèðñèí áóðàéà. Ãëàâà áàø öñòÿ äåéèá þçöíö ñîõäó àäàìëàðûí è÷èíÿ. Äèëìàíú ýåíÿ áàøëàäû ÿëèíäÿêè êàüûçû îõóìàüû: – Êÿðáÿëàéû Úÿáðàéûë Êÿðáÿëàéû Íÿúÿôãóëó îüëó. Àäàìëàðûí è÷èíäÿí îòóç-îòóç áåø éàøûíäà áèð êÿíäëè ÷ûõûá ýÿëäè îðòàëûüà, áàø ÿéèá ýþçëÿðèíè äèêäè íÿ÷ÿðíèêèí öçöíÿ. Äèëìàíú ùàìàí êÿíäëèéÿ áóéóðäó êè, éóáàíìàéûá ýåòñèí âÿ îüëó Õÿëèëè ýÿòèðñèí íÿ÷ÿðíèêèí éàíûíà. Êÿðáÿëàéû Úÿáðàéûë áàø öñòÿ äåéèá, èêèãàò îëàíäàí ñîíðà þçöíö ñîõäó àäàìëàðûí è÷èíÿ. Êÿðáÿëàéû Úÿáðàéûëäàí ñîíðà äþðä àäàì àäû ÷àüðûëäû; Ìÿøÿäè Éóñèô Êÿðáÿëàéû Ìóõòàð îüëó, Êÿðáÿëàéû Çàìàí Ìÿøÿäè ßëè îüëó, Ìÿøÿäè Öììÿò Êÿðáÿëàéû Îðóúÿëè îüëó, Ìÿùÿììÿäÿëè Úÿôÿð îüëó. Áó êÿíäëèëÿðèí ö÷ö äÿ úàìààòûí è÷èíäÿí ÷ûõûá ýÿëäèëÿð ãàáàüà. Äèëìàíú áóíëàðû ýþíäÿðäè êè, ùÿðÿ þç îüëóíó äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ýÿòèðñèí íÿ÷ÿðíèêèí ùöçóðóíà. Àììà Ìÿùÿììÿäÿëè Úÿôÿð îüëó ýÿëìÿäè àðàëûüà. Äèëìàíú áèð äÿ ÷àüûðäû: – Ìÿùÿììÿäÿëè Úÿôÿð îüëó. Êÿíäëèëÿð áàøëàðûíû äèêÿëäèá, áàøëàäûëàð î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áîéëàíìàüû. Àììà Ìÿùÿììÿäÿëè òàïûëìàäû. Úàìààòûí è÷èíäÿí áèð äÿñòÿ äèëìàíúûí éàíûíà éåðèéèá áàøëàäû àíä è÷ìÿéè êè, Ìÿùÿììÿäÿëè êÿíääÿ äåéèë, ýåäèá ÷þëäÿí êÿíýèç* ýÿòèðèá ñàòñûí. Àììà áèð áó ãÿäÿð, áÿëêÿ áóíëàðäàí äà àðòûã àäàì îðòàëûüà ýÿëèá áàøëàäûëàð äÿõè äÿ áÿðê àíä è÷ìÿéè êè, Ìÿùÿììÿäÿëè àíàäàí ___________ * Êþêö éàíàúàã ö÷öí èøëÿäèëÿí áèòêè 230 îëàí ýöíäÿí èíäèêè ýöíÿ êèìè áèð äÿôÿ äÿ êÿíýèçÿ ýåòìÿéèáäèð; î ñÿáÿáÿ êè, Ìÿùÿììÿäÿëèíèí ñÿíÿòè äöêàí÷ûëûãäû, íÿèíêè êÿíýèç÷èëèê. Úàìààòûí ñÿñè ýåíÿ èðÿëèêè êèìè áàøëàäû óúàëìàüà. Ùÿð òÿðÿôäÿí áÿð ñÿäà ýÿëèðäè: áèðè äåéèðäè Ìÿùÿììÿäÿëè êÿíääÿäè, áèðè äåéèðäè õåéð, êÿíääÿ äåéèë, ýåäèá êÿíýèçÿ. Íÿ÷ÿðíèêèí àòëûëàðû òàòàðû ýöúö èëÿ áèð òÿùÿð ãèëö-ãàëû éàòûðäàíäàí ñîíðà ùàìàí Ùàúû Íàìàçàëû ýåíÿ áèð-èêè ãÿäÿì îðòàëûüà ãîéóá, áàø ÿéèá, ùÿð èêè ÿëè ñèíÿñèíèí öñòÿ, ùÿãèð âÿ ìÿçëóì, öçöí íÿ÷ÿðíèêÿ òóòóá áàøëàäû: – Àüà, ÿðçèì âàð. Íÿ÷ÿðíèê èçí âåðÿíäÿí ñîíðà Ùàúû Íàìàçàëû áàøëàäû: – Àüà, àíä îëñóí éåðèí âÿ ýþéëÿðèí õàëèãèíÿ, àíä îëñóí ñåééèäèøöùÿäàéÿ, àíä îëñóí îí èêè èìàìà, àíä îëñóí Èñà âÿ Ìÿùÿììÿäÿ, î àäàìëàð êè, úàìààòûí áèð ïàðàñû ýèçëÿäèá äåéèð êè, ýóéà êÿíääÿ äåéèë, î àäàìëàð ùàìû åëÿ áó äÿãèãÿ Äàíàáàø êÿíäèíäÿäèëÿð; íåúÿ êè, ãàáàãúà ÿðç åëÿìèøÿì, áó èøëÿðèí ùàìûñû ôÿíä-ôåëäè. Ùàúû Íàìàçàëû áó ñþçö äåéèá ãóðòàðàí êèìè ñîë ñÿìòäÿ ãëàâà Ïèðâåðäè áÿé ùàçûð îëäó, ñàü ÿëèíäÿ òàòàðû, ñîë ÿëè ñèíÿñèíèí öñòÿ. Ïèðâåðäè áÿéèí äàëûíúà áèð àë÷àãáîé, éåêÿ ãàðà ïàïàã, ãûñà àðõàëûã âÿ àü òóìàí êÿíäëè, ÿëèíäÿ óçóí çîüàë àüàúû âÿ àéàãëàðûíäà ÷àðûã, éåðèéèá äóðäó äèëìàíúûí ãàáàüûíäà. Ãëàâà öçöíö íÿ÷ÿðíèêÿ òóòóá âÿ òàòàðûíû éàíûíúà ýÿëÿí êÿíäëèéÿ ñÿìò óçàäûá, óúà ñÿñëÿ áàøëàäû: – Íÿ÷ÿðíèê ñàü îëñóí, ìÿí Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàùýèëèí ãàïûñûíà òÿçÿ éåòèøìèøäèì êè, ýþðäöì î öçäÿí Àëëàù ðàñò ñàëäû êè, Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàùû ýþðäöì êè, ãàáàüûíäà áèð-èêè éöêëö óëàüû, Éàéûíúûäàí éöê ýÿòèðèð. ×öíêè áó þâãàò ÷åâèç âÿ ÿðèê ãóðóñó Èðÿâàí ñÿìòèíäÿ éàõøû ïóëà ýåäèð, îäó êè, ÷àðâàäàðëàð áó ñààò áèêàð äåéèëëÿð. Ãëàâà áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà ýåíÿ úàìààòûí ñÿñè óúàëäû, ýåíÿ àòëûëàðûí òàòàðûëàðû øàïïûëäàäû. Ùàúû Íàìàçàëû ýåíÿ áèð íå÷ÿ ãÿäÿì íÿ÷ÿðíèêèí ãàáàüûíà éàâûãëàøûá, ñîë ÿëèíè Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàùà òóòóá âÿ ñàü ÿëè èëÿ þç ñàããàëûíûí óúóíäàí éàïûøûá áàøëàäû: – Àüà, èíäè áèð ñûíà ìÿíèì ñþçëÿðèìè. Ýþðäöí êè, áó èøëÿðèí ùàìûñû ùèéëÿäè? Ïÿñ áàéàã äåéèðäèëÿð Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàù êÿíääÿ äåéèë? Ïÿñ íåúÿ îëäó? Ñîíðà Ùàúû Íàìàçàëû úàìààòà ñÿìò ÷þíöá, ùÿð èêè ÿëèíè ãîâçàéûá, óúà ñÿñëÿ âÿ öðÿêäÿí äåäè… 231 ÕÀÍÛÍ ÒßÑÁÅÙÈ Áàêû èëÿ Òèôëèñèí àðàñûíäà äÿìèð éîëóíóí Éåâëàõ ñòàíñèéàñûíäàí øîññå éîëó ýåäèð Áÿðäÿéÿ, ñîíðà Àüäàìà, áóðàäàí áàø éóõàðû ýåäèð Øóøà ãàëàñû øÿùÿðèíÿ. Àüäàìäàí ñîë òÿðÿôÿ øîññå éîëó ýåäèð ÷ûõûð Ãàðàáóëàã øÿùÿðèíÿ, áóðàäàí Úÿáðàéûëà, Úÿáðàéûëäàí éîë ýåäèá ÷ûõûð Àðàç ãûðàüûíà. Ìÿøùóð Õóäàôÿðèí êþðïöñö ùÿìèí áóðàäàäûð. Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì ìÿí ùÿìèí áó êþðïöíö êå÷äèì, ãàëõäûì Èðàíûí äàüëàðûíà. Áóðàäàí Ãàðàäàü âèëàéÿòè áàøëàíûð, òà ýåäèá ÷ûõûð Òÿáðèçÿ. Ñîë òÿðÿô Øàùñåâÿí åëëÿðè, ñàü òÿðÿô Ðóñèéà òîðïàüûíûí Àâàð ñÿðùÿääè. Éàéûí ãàáàã àéû èäè. Àðàçûí áó òÿðÿôèíäÿ èñòè ÷îõ øèääÿò åäèðäè. Êþðïöíö êå÷èá ãàëäûã ÷àéûí î òÿðÿôèíäÿ, áèð äàüûí ÿòÿéèíäÿ. Ñöáù òåçäÿí ãàëõäûã Ëàðúàí êÿíäèíÿ; Ãóëó õàíà ãîíàã îëäóã. Ö÷ ýöí áóðàäà ãàëàíäàí ñîíðà, áàø éóõàðû äàüëàðû ãàëõà-ãàëõà äÿõè äÿ ñÿðèí âÿ äÿõè äÿ ñÿôàëû Èðàí äàüëàðûíà ãàëõäûã. Èêè ýöí éîë ýåäèá éåòèøäèê ìÿøùóð Êÿëåéáÿð ãÿðéÿñèíÿ. Áóðàäà äà èêè ýöí ãàëàíäàí ñîíðà èñòÿäèê ýåäÿê ßùÿð øÿùÿðèíÿ êè, ñîíðà äà îðàäàí Òÿáðèçÿ éîëëàíàã; àììà ùàìàí âèëàéÿòèí ìÿøùóð õàíëàðûíäàí Íÿçÿðÿëè õàí Èêðàìöääþâëÿ ãàáàüûìûçà ö÷ íÿôÿð àòëû ýþíäÿðèá, áèçè þç êÿíäèíÿ ãîíàã ÷àüûðäû. Áèç äÿ ýåòìÿéÿ áèëìÿçäèê âÿ ýåòäèê. Àüàéè-Èêðàìöääþâëÿ Ýÿðìÿ-÷àòàã êÿíäèíäÿ îëóðäó êè, ùÿìèí êÿíä äÿ âÿ ãåéðè ÿòðàô êÿíäëÿðèí äÿ úöìëÿñè õàíûí þç ÿìëàêûíäàí èäè. Ýÿðìÿ-÷àòàã êÿíäè Êÿëåéáÿðäÿí äÿ äÿõè óúà îëàí äàüëàðûí ÿòÿéèíäÿ Ìÿðçÿíëè ãÿðéÿñèíèí ñîë ñÿìòèíäÿ ñÿôàëû, áàëàúà áèð éàéëàãäûð. Êÿíäèí ÿùàëèñèíèí ìèãäàðû îëàð òÿãðèáÿí èêè éöç íÿôÿð. Éàõøû ñÿðèí ñóëàðû, ýþçÿë îòëàíàúàãëàð… Àììà ùåéèô âÿ ñÿä ùåéèô, õàíëàðûí àðàñûíäà íå÷ÿ èëäÿ áèð äÿôÿ âàãå îëàí òîããóøìà íÿòèúÿñèíäÿ êÿíä ÿùàëèñè ìàúàë òàïà áèëìèð þç ìÿèøÿòèíè åëÿ ùàëà éåòèðñèí êè, àñóäÿëèêäÿ áåëÿ ýþçÿë éåðäÿ ðàùàò éàøàéà áèëñèí. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã îðàäà öç âåðÿí éàòàëàã àçàðû âÿ àúëûüûí ñÿáÿáèíäÿí úàìààòûí éàðûñû âÿ áÿëêÿ äÿ éàðûñûíäàí ÷îõó ãûðûëûá ãóðòàðûáäûð. Îäóð, ÷îõ éåðëÿð áîø âÿ ñàùèáñèç åâëÿð, ãàïû âÿ ïÿíúÿðÿñèç áèíàëàð ýþçÿ ñàòàøìàãäàäûð. Õöëàñÿ. Èêðàìöääþâëÿäÿí íÿùàéÿò ìåùðèáàí÷ûëûã ýþðäöê. Âàãåÿí Èðàíûí ìåùìàííÿâàçëûüûíûí ìèñëèíè ãåéðè éåðäÿ, çÿíí åäèðÿì, ýþðìÿê îëìàç. 232 Õàíûí ÿìðèíÿ ýþðÿ Ýÿðìÿ-÷àòàã êÿíäèíäÿ áèçÿ áèð ìÿõñóñè êÿíä åâè áîøàëäûá âåðìèøäèëÿð âÿ áóíäàí ÿëàâÿ ùàìàí åâèí äàìûíûí öñòöíäÿ õàíûí õèäìÿò÷èëÿðè èêè àëà÷ûã ãóðìóøäóëàð êè, èñòÿñÿê ùàìàí àëà÷ûãëàðäà, èñòÿñÿê áèçÿ âåðèëÿí åéâàíäà ãàëàã. Íÿçÿðÿëè õàí Èêðàìöääþâëÿ Ãàðàäàü õàíëàðûíûí ÿí èíñàíèééÿòëè âÿ ÿí òÿðáèéÿëè õàíëàðûíäàí ùåñàá îëóíàðäû âÿ õàíûí ðÿèééÿòëÿðèíè äàíûøäûðàíäà äà áèð êÿñ òàïûëà áèëìÿç êè, õàíäàí áèð çÿððÿ ãÿäÿð èíúèìèø îëñóí. Áóíóíëà áÿðàáÿð õàíûí ðÿèééÿòëÿðèíÿ íèñáÿò ðÿôòàðûíà áàõàíäà áèçèì êèìèëÿðÿ ÷îõ ãÿðèáÿ ýÿëèðäè. Áèð íÿçÿð èëÿ áàõàíäà ùàìàí ðÿôòàð áàøäàí-àõûðà êèìè çöëì âÿ ñèòÿìäÿí èáàðÿò èäè. Àììà áèð òÿðÿôÿ áàõàíäà áóðàäà íÿ áèð çöëì, íÿ äÿ ñèòÿì ýþðñÿíèðäè. Áèð ñóðÿòäÿ äÿ êè, ùÿëÿ áÿëêÿ äåìÿê îëàð êè, ðÿèééÿòëÿð àñóäÿ èñòèðàùÿòëÿ äîëàíûðäûëàð. Ìÿìëÿêÿòäÿ áèð ìöÿééÿí ãàíóí ýþðñÿíìèðäè. Ùþêóìÿòÿ îõøàð áèð èäàðÿ éîõ èäè. Ìÿìëÿêÿò ùÿìèí Èêðàìöääþâëÿäÿí áàøãà ùå÷ áèð ãåéðè ùþêóìÿò òàíûìûðäû. Òÿáðèçäÿí âÿ Òåùðàíäàí áèð õÿáÿð âÿ ÿëàãÿ éîõ âÿ Íÿçÿðÿëè õàí ùÿð áèð êÿñè àñûá êÿñÿ äÿ áèëÿðäè, ÿôâ åäèá ùÿð áèð áÿíäÿíèí þìðöíö îíà áàüûøëàéà äà áèëÿðäè. Ìÿùêÿìÿ äÿ þçö èäè, ãÿçàâàò äà þçö èäè, øÿðèÿò äÿ þçö èäè. Ùÿð áèð êÿíäèí áèð êÿíäõóäàñû êÿíäè èäàðÿ åäèðäè, úÿìè êÿíäõóäàëàðû äà Èêðàìöääþâëÿ èäàðÿ åäèðäè. Âÿññàëàì. Âÿ ùÿìèí Íÿçÿðÿëè õàíûí ÿòðàôûíäàêû âÿçèðëÿð èáàðÿò èäèëÿð áèð äÿñòÿ ôÿððàøäàí êè, ÿëëÿðèíäÿ øàëëàã êö÷ÿ-áàúàíû ýÿçèá, õàíûí ÿìðèíè ðÿèééÿòÿ éåòèðèðäè. Âÿ ëàêèí Íÿçÿðÿëè õàíûí òÿê áèðúÿ íÿôÿð áàø âÿçèðè âàð èäè êè, áóíóí àäû Ìèðçÿ Ñàäûã Ìöíøè úÿíàáëàðûäûð êè, êÿíäëè àðàñûíäà Ìîëëà Ñàäûã àäû èëÿ äÿ ìÿøùóð èäè. Íÿçÿðÿëè õàí äà, ùÿìèí Ìèðçÿ Ñàäûã Ìöíøè äÿ – ùÿð èêèñè îëàðäû àëòìûø, áÿëêÿ äÿ àëòìûø áåø ñèíäÿ. Õàí þçö äÿ ÷îõ õîøõàñèééÿò íÿçÿðÿ ýÿëèðäè êè, ðÿèééÿòëÿðëÿ áóíóí àðàñûíäà ùå÷ áèð ñàõòàëûã, áÿäìÿúàçëûã ìÿí ýþðìÿäèì. Àììà ôÿððàøëàðà ýÿëäèêäÿ áóíó ÿáÿäÿí ñþéëÿìÿê îëìàç. Âÿ îðàäà ýþðäöêëÿðèìäÿí áóíó éàäûìäà ñàõëàäûì êè, äöíéàäà çöëì âÿ èíúèòìÿê èáàðÿò èìèø Ãàðàäàüäà õàí ôÿððàøëàðûíûí ðÿèééÿò áàðÿñèíäÿ òóòäóãëàðû ðÿôòàðëàðûíäàí. Ñöáù òåçäÿí éóõóäàí îéàíàí êèìè åøèäèðäèê êè, ðÿèééÿòèí áèðèíèí åâèíäÿí ãèëö-ãàë ñÿñè ýÿëèð. Ìÿëóì îëàðäû êè, ôÿððàø ßëè Úÿôÿð, õàíûí åâè ö÷öí Êÿðáÿëàéû Ìóñàäàí èêè ýèðâÿíêÿ éàü èñòÿéèð. Êèøè åâäÿ 233 éîõäóð. Àðâàä àíä è÷èð êè, éàü éîõäó. Ôÿððàø ßëè Úÿôÿð àðâàäû ñþéöá éàìàíëàéàíäàí ñîíðà ãàéûäûá ýåäèð âÿ äöáàðÿ ãàéûäûá õàíûí òÿñáåùèíè ýÿòèðèð. Äè ÷àðÿ éîõ, éåð äåøèéèíäÿí äÿ îëìóø îëñà, Êÿðáÿëàéû Ìóñàíûí àðâàäû éàüû òàïûá ôÿððàøû éîëà ñàëûð. ×öíêè õàíûí òÿñáåùè ýÿðÿê áîø ãàéûòìàéà. ÒßÑÁÅÙ ÁÀÐßÑÈÍÄß ÁÈÐ ÍÅ×ß ÑÞÇ Áèð éàíà ñèôàðèø åëÿéÿíäÿ áèð íèøàíÿ ýþíäÿðìÿê ãÿäèì àäÿòëÿðèí áèðèäèð. Íèøàíÿ ýþíäÿðìÿê î âÿäÿëÿð ëàçûì îëóá âÿ îëóð êè, ñèôàðèø åëÿéÿí, éà ñèôàðèø àëàí ñàâàäñûç îëà. Áèðèñè þç åâèíÿ àäàì ýþíäÿðèá áèð øåé èñòÿéÿíäÿ áû÷àüûíû ýþíäÿðèð âÿ ãåéðè áèðèñè áèð éåðÿ ñèôàðèø åäÿ, à÷àð ýþíäÿðèð. Íÿçÿðÿëè õàí Èêðàìöääþâëÿ áåëÿ áèð ãàéäà ãîéìóøäó: ãàáàãúà ôÿððàø ýÿëèá ðÿèééÿòäÿí áèð øåé èñòÿðäè. ßýÿð ðÿèééÿò âåðäè, âåðèá, ÿýÿð âåðìÿäè, ôÿððàø áèð-èêè øàëëàã ÷ÿêèá ãàéûäàðäû õàíûí öñòöíÿ âÿ èêèíúè äÿôÿ õàíûí òÿñáåùèíè ýÿòèðÿðäè. Áó äÿôÿ ÿýÿð î ùþêìÿ ÿìÿë îëóíäó, îëóíóá, îëóíìàäû – äÿõè ôÿððàø èõòèéàð ñàùèáèäèð; éÿíè î ãÿäÿð èõòèéàð ñàùèáèäèð êè, ÿýÿð õÿíúÿðèí ÷ûõàðäûá “éîõ” äåéÿíèí áîéíóíó âóðñà, äÿõè áèëìèðÿì íÿ îëàð âÿ éÿãèí äÿ ùå÷ áèð øåé îëìàç. Ìÿí áèð äÿôÿ ùàìàí òÿñáåùè ýþðäöì. Ôÿððàø áèð êÿíäëèäÿí ýåíÿ õàíûí åâèíÿ áèð ãîéóí èñòÿéèðäè. Ãîéóí äà éîõ èäè. Ôÿððàø ãàéûäûá èêèíúè äÿôÿ õàíûí òÿñáåùèíè ýÿòèðäè. Êÿíäëè ôîðè* óëàüûíû âåðäè ãîíøóñóíà, áèð êå÷è èëÿ áèð ãîéóí àëäû, ãîéóíó ýþíäÿðäè Íÿçÿðÿëè õàíà, êå÷èíè þòöðäö îòëàìàüà. Ùàìàí òÿñáåù ãàðà, íàðûí äÿíÿëè âÿ ãûðìûçû èïÿê ñàïà äöçöëìöø òÿñáåù èäè âÿ ãåéðè áèð ôÿçÿëÿòè äÿ éîõ èäè, ñàâàéû îíäàí êè, Íÿçÿðÿëè õàíûí òÿñáåùè èäè. Áèç îëäóüóìóç åâ Êÿðáÿëàéû Ãóðáàíûí éåòèìëÿðèíèí åâè èäè. Åâèí ñàùèáè éåòèìëÿðèí àíàñû Ïÿðè àðâàä èäè. Áèç åéâàíäà âÿ äàìûí öñòöíäÿ âàõòûìûçû êå÷èðèðäèê. Ïÿðè àðâàä äà ö÷-äþðä éåòèìëÿðèëÿ è÷ÿðè åâèíäÿ áèð-èêè áàø ùåéâàíëàðû èëÿ îëóðäó; áèð óëàü èäè, áèð èíÿê èäè, áèð-èêè äÿ ãîéóí-êå÷è èäè. Ñÿùÿðëÿð Ïÿðè àðâàä ñöä ñàüûá óøàãëàðà áèøèðÿíäÿ ìÿí äÿ ùÿðäÿíáèð ýåäÿðäèì. Ïÿðè àðâàä àüçûíäà éàøìàã îðàëàðûí êå÷ÿúÿéèíäÿí íàüûë åäÿðäè. Àðâàäûí éàøû ÿëëèíè âÿ áÿëêÿ ÿëëè áåøè êå÷ìèøäè, àììà __________ * Òåç, äÿðùàë 234 þçö ìÿðòóá*, ñèôÿòè ãàðàøûí, ùöíäöð âÿ ñàëàìàò áèð àðâàä èäè. ßëàùèääÿ áèð ýþçÿëëèéè äÿ éîõ èäè; àììà áåëÿúÿ áàáàò èäè. Ìÿí áèðúÿ äÿôÿ ýþðäöì êè, Ìèðçÿ Ñàäûã Ìöíøè ñöáù òåçäÿí Ïÿðèíèí îúàüûíûí áàøûíäà îòóðóá ÷óáóã ÷ÿêèð âÿ Ïÿðè èëÿ äàíûøûðäû. Èêèíúè äÿôÿ äÿ ýþðäöì êè, Ìèðçÿ Ñàäûã Ìöíøè ýåíÿ ùàìàí îúàã áàøûíäà îòóðóá ÷óáóã ÷ÿêèð; àììà áó äÿôÿ ìÿíè ýþðúÿê èøàðÿ èëÿ ìÿíè ÷àüûðäû. Ìÿí äÿ ýåòäèì âÿ Ïÿðè àäâàä ìÿíèì äÿ àëòûìà áèð êþùíÿ óøàã äþøÿêúÿñè ñàëäû. Ìèðçÿ Ñàäûã ìÿíÿ ÿéëÿøìÿéè òÿêëèô åòäè. Îòóðäóì. Ìèðçÿ Ñàäûã öçöíö ìÿíÿ òóòóá äåäè: – Úÿíàá Ìîëëà Íÿñðÿääèí, ìÿí ñÿíè áèð Àëëàù áÿíäÿñè ùåñàá åäèá áó ìÿúëèñÿ äÿâÿò åòäèì êè, ìÿíèì ùàãã ñþçëÿðèìÿ øàùèä îëàñàí. Ìÿí áó ñààò ñÿíäÿí ãàáàã áó Ïÿðè àðâàäà òÿêëèô åòäèì êè, ìöâàôèã ãàéäà Àëëàù-òààëà ýþñòÿðäèéè éîë èëÿ ìÿíÿ ñèüÿ îëñóí. Åëÿúÿ Ìèðçÿ Ñàäûüûí àüçûíäàí áó ñþç áÿëêÿ ùÿëÿ ÷ûõûá ãóðòàðìàìûøäû, Ïÿðè àðâàä åëÿ àòûëäû ýåðèéÿ, ýóéà àéàãëàðûíà îä áàñäûëàð. – Ìîëëà Ñàäûã Ìöíøè, Ìîëëà Ñàäûã Ìöíøè, î ñþçö äàíûøìà. Î ñþçö äàíûøìà, î ñþçö äàíûøìà!.. Âàãåÿí Ïÿðè àðâàä áó ñþçëÿðè åëÿ áèð ÿë-ãîë àòà-àòà äåäè êè, ìÿí äèê àòûëäûì êè, èñòÿäèì ãà÷àì. Ùÿð÷ÿíä ãà÷ìàäûì, àììà éàâàøúà ÷ûõäûì ýåòäèì. Ìÿíèì äàëûìúà äà Ìèðçÿ Ñàäûã Ìöíøè ÷ûõäû âÿ äöç, äèíìÿçñþéëÿìÿç ÷ûõäû ýåòäè. Àììà áèð àçäàí ñîíðà ùàìàí Ìèðçÿ Ñàäûã, éàíûéúà ôÿððàø ßëè Úÿôÿð ýÿëèá äóðäóëàð Ïÿðèíèí ùÿéÿò ãàïûñûíûí àüçûíäà. Ôÿððàø Ïÿðè àðâàäû ùàðàéëàäû. Àðâàä ÷ûõäû ãàïûíûí àüçûíà âÿ ôÿððàø õàíûí òÿñáåùèíè éóõàðû ãàëäûðûá, áàøëàäû ÿí óúà ñÿñëÿ äåìÿéÿ: – Ïÿðè, Ïÿðè, Ïÿðè! Àõóíä Ñàäûã Ìöíøèíèí øèêàéÿòèíÿ ýþðÿ õàí áó òÿñáåùè ýþíäÿðäè êè, ñÿíÿ íèøàí âåðèì. Éàõøû áàõ áó òÿñáåùÿ. Áó ùàìàí òÿñáåùäèð êè, èêè èë áóíäàí ãàáàã õàíûí ôÿðìàéèøèíÿ àü îëàí äÿéèðìàí÷û Ìåùäèíè, áàõ, ùàìàí ãàéàäàí äÿðÿéÿ åëÿ òóëëàäû êè, óøàãëàðû ùå÷ þëöñöíö äÿ òàïìàäûëàð. Áó ùàìàí òÿñáåùäèð êè, Îðóúÿëèíèí åâèíè éàíäûðäû, óøàãëàðûíû ÷þëÿ äàüûòäû. À÷ ýþçëÿðèíè, ýþð ùàìàí òÿñáåùäèð, éà éîõ… Ïÿðè àðâàä àñòàíàäà àüçûíû éàøìàãëà áöêöá, äÿõè äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ãóëàã àñûðäû… Ãîíøóëàð äà ãóëàã àñûðäû. _______________ * Êþê, äîëó 235 Î äà áèð ñþç äåìÿäè, Ìèðçÿ Ñàäûã äà áèð ñþç äåìÿäè, ôÿððàø äà äÿõè áóíäàí àðòûã äàíûøìàäû âÿ ùàìû äàüûëäû. Áóíäàí ñîíðà áèð íå÷ÿ ýöí ìÿí ýþðÿðäèì êè, Ìöíøè Àõóíä Ìèðçÿ Ñàäûã ýÿëèð ýèðèð Ïÿðè àðâàäûí åâèíÿ âÿ îðàäà îúàã áàøûíäà îòóðóá ñþùáÿò åäèð. Ìÿí äÿõè îðà ýåòìÿçäèì âÿ ìÿíè îðà ùå÷ ÷àüûðàí äà îëìàçäû. Áóíäàí ñîíðà àé éàðûì äà Ýÿðìÿ-÷àòàãäà ãàëäûì, ñîíðà ÷ûõäûì ýåòäèì ßùÿð øÿùÿðèíÿ. ÃßÑÑÀÁ Áèð äÿôÿ áóíó åøèòäèì êè, ãîíøó Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè ãûçûíû âåðèð ãÿññàá Øàìèëÿ. Áèð äÿôÿ äÿ åøèòäèì êè, äàùà âåðìèð. Àõûð âàõòëàðäà äåéèðäèëÿð êè, Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè ãûçûíû ãÿññàá Øàìèëÿ âåðìÿéÿ ðàçû îëóá. ßí àõûðäà ýåíÿ äåäèëÿð êè, Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè ãÿññàá Øàìèëäÿí èíúèéèá âÿ ãûçûíû äàùà îíà âåðìèð. Ö÷-äþðä ýöí áóíäàí ãàáàã ãÿññàá Øàìèë ýÿëäè áèçÿ. Áóíóíëà áèçèì áèð éöíýöëâàðû ãîùóìëóüóìóç äà âàðìûø (éÿíè: þçöíöí ðÿâàéÿòèíÿ ýþðÿ). Ìÿëóì îëäó êè, ãûçû íÿùàéÿò õîøëàéûá, àììà Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè ýåíÿ íÿäÿíñÿ, ãûçûíû âåðìÿê èñòÿìèð. Øàìèë õàùèø åòäè êè, ìÿí âàñèòÿ îëàì âÿ áÿëêÿ Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëèíè éóìøàëäàì. Ãÿáóë åòäèì. Äåäèì: – Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè ñþçöìö éåðÿ ñàëìàç âÿ ÿýÿð ãûç ðàçû èñÿ, éÿãèí êè, äöçÿëäÿðÿì. Âÿ áó äà ìÿëóì îëäó êè, Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè ö÷ äÿôÿ ãÿññàá Øàìèëëÿ áàðûøìàüà ýÿëèá âÿ ö÷ äÿôÿ äÿ àúûüû íÿéÿ èñÿ òóòóá, ãûçû âåðìÿê èñòÿìÿéèá. *** Áèð ýöí Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëèéÿ ñèôàðèø åëÿäèì êè, úöìÿ àõøàìû ýÿëÿúÿéÿì áîçáàø éåìÿéÿ. Õÿéàëûìäà ãîéìóøäóì êè, äÿëèë-íÿñèùÿòëÿ Ìÿøÿäèíè éîëà ýÿòèðÿì âÿ åëÿ äÿ áèð áþéöê öçðö éîõñà, îíó ùÿìèøÿëèê ãÿññàá Øàìèëëÿ ñàçëàøäûðàì. Ýåòäèì. Äàìàüûì ÷àü èäè; ÷öíêè áèð òÿðÿôäÿí àðòûã öìèäâàð èäèì êè, áó áÿäáÿõò Øàìèëèí èøèíè áÿëêÿ áèð òÿùÿð äöçÿëäÿì, î áèðè òÿðÿôäÿí 236 äÿ áèëèðäèì êè, Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëèíèí àðâàäû èðàíëû îëäóüóíà ýþðÿ, ýÿðÿê ÷îõ ñÿëèãÿëè áîçáàø ïèøèðìèø îëà. Ãàáàãêû îòàãäà ñöôðÿ ñàëûíìûøäû: ãàá-ãàúàã, ñîüàí, òóðï âÿ íàçèê áàçàð ÷þðÿéè… ßéëÿøäèê. Ìÿí èñòÿäèì ïèø ÿç âÿãò ìîèçÿìè ýþäÿêúÿ éåðèíÿ éåòèðèá, ãÿññàá Øàìèëèí éàíûíäà áîðúäàí ÷ûõàì. Äåäèì: – Ðÿôèãèì, Ìÿøÿäè ÿìîüëó, ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí ñÿíÿ õåéèðõàù áèð àäàìàì âÿ ùå÷ èñòÿìÿíÿì ñÿíÿ åëÿ áèð éîë ýþñòÿðÿì êè, ñÿí ñîíðà, íÿöçöáèëëàù, ïåøìàíëûã ÷ÿêÿñÿí. Î Àëëàù áÿíäÿñè Øàìèëè ñÿí ÷îõ èíúèòìÿ. Áèëèðñÿí êè, î þçö áèð ñàëàìàò àäàìäûð. Îíóíëà ãîùóì îëìàã ñÿíÿ ùå÷ áèð éàíäàí åéá éåòèðìÿç. ßýÿð ÿëàùèääÿ áèð ìàíå÷èëèê éîõäóðñà, âåð ãûçû, áàøäàí îëñóí ýåòñèí. Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè ÷îõ éóìøàãëûãëà ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðäè: – Ìîëëà ÿìîüëó, àíä îëñóí îõóäóüóí Ãóðàíà, ìÿíèì ùå÷ áèð ñþçöì éîõäóð; ãûçû âåðìèøÿì âÿ ãóðòàðûá ýåäèáäè. Àììà î íàèíñàôà äà áèð äÿëèë-íÿñèùÿò åëÿ êè, áèð ñóðÿòäÿ êè, ìÿííÿí ãîùóì îëóá, áèð àç äà íÿ åéáè âàð, èñòèãàíëû âÿ ìåùðèáàí îëñóí âÿ éåðè äöøÿíäÿ þçýÿëÿðÿ íèñáÿò ùå÷ îëìàñà áèð çÿððÿ ãÿäÿð ãàéûíàòàñûíà òÿôàâöò ãîéñóí. Ìÿñÿëÿí Ãóðáàí áàéðàìûíäà ñèôàðèø åëÿìèøäèì êè, áèçÿ áèð êþê ãóðáàíëûã ýþíäÿðñèí. Àëòû ìàíàò éàðûì äà ïóë ýþíäÿðìèøäèì. Ùå÷ ìöôòÿ èñòÿìÿìèøäèì. Íÿ åéáè âàð, àé çàëûì îüëó, åëÿ áèë áèð éàä êèøèéÿì. Àíä îëñóí Àëëàùûí áèðëèéèíÿ, åëÿ áèð àðûã ùåéâàí ýþíäÿðìèøäè êè, áèð äÿðè, áèð ñöìöêäÿí áàøãà áèð øåé òàïà áèëìÿçäèí. Äÿõè ìÿí äÿ äàø äåéèëÿì êè! Ùèðñèì òóòäó, ñèôàðèø ýþíäÿðäèì êè, áèçèì ãîùóìëóüóìóç òóòìàéàúàã… Õöëàñÿ… Ìîëëà ÿìîüëó, àðõàéûí îë, áó ãÿäÿð äàíûøäûì, ñÿíè äÿ àú ãîéäóì. Àðõàéûí îë… Áèð ñóðÿòäÿ êè, ñÿí äÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðñÿí, áèð ãûçäû, âåðìèøÿì, ãóðòàðûá ýåäèáäèð. Àëëàù ñÿíè äÿ äîñòëóãäàí âÿ ãîùóìëóãäàí ÿñêèê åëÿìÿñèí þç áèðëèéè õàòèðèíÿ. Ýåäèì ýþðöì ÷þðÿê ùàçûðäûðìû… Ìÿøÿäè ýåòäè, àáýöøòö* þç ÿëèíäÿ áóüëàíà-áóüëàíà ýÿòèðäè, ÷þðÿê äîüðàäû, ãàðûøäûðäû âÿ ìÿíÿ “áóéóð” äåéèá, òÿêëèô åòäè. “Áèñìèëëàù” äåéèá ÿëèìè óçàòäûì, áèð òèêÿ ýþòöðäöì âÿ ýþðäöì êè, áîçáàç áàáÿòäèð; íÿ åëÿ àðòûã ëÿççÿòëè âÿ íÿ åëÿ äÿ àðòûã ëÿççÿòñèç, éÿíè ìèéàíà. Áó ìÿíèì äàäûì. _______________ * Áîçáàø 237 Àììà ãîíøóìà ýÿëäèêäÿ áóðàäà ìÿçàãëàð õåéëè òÿôàâöòëö ÷ûõäû. Áåëÿ êè, Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè èêèíúè òèêÿíè àüçûíà ãîéàíäàí ñîíðà áèð éàâàøúà ýóéà þç-þçöíÿ äåäè: – ×îõ éàâàíäû. – Áèð àç êå÷äè êè, äåäè: – Íàìÿðä îüëó ýåíÿ éàâàí ÿò âåðèá – âÿ áèð òèêÿ äÿ éåéÿíäÿí ñîíðà ÿëèíè éåìÿêäÿí ëàï ÷ÿêèá öçöíö òóòäó ùÿéÿòÿ âÿ óúàäàí àðâàäûíû ùàðàéëàäû: – Òöêÿçáàí, Òöêÿçáàí! Áó ñààò î ãûðûøìàë îüëóíà ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí ñèôàðèø åëÿ êè, ìÿí äÿõè îíà ãûç âåðÿñè îëìàäûì. Ìÿí òÿÿúúöá åëÿäèì, áèð ãÿäÿð äÿ ðàùàòñûç îëäóì âÿ áèð ãÿäÿð äÿ èøòàùàì êöñäö. Áèð èñòÿäèì Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëèéÿ íÿñèùÿò åäèì âÿ, éàëàíäàí áîçáàøû òÿðèôëÿäèì; àììà ÷öíêè ãîíøóìóí ñèôÿòèíäÿí ùèðñ éàüûðäû, áèëäèì êè, íÿñèùÿòèí ôàéäàñû îëìàéàúàã. Áóíóíëà áÿðàáÿð ýåíÿ þçöìö áîðúëó ùåñàá åòäèì áó èøÿ ãàðûøûì, áÿëêÿ àõûðû éàõøûëûãëà ãóðòàðà. Äåäèì: – Ìÿøÿäè ÿìîüëó, áîçáàø êè, î ãÿäÿð éàâàí äåéèë, íÿ ñÿáÿáÿ áó ãÿäÿð èíúèéèðñÿí? Àììà Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè î ãÿäÿð ùèðñëÿíìèøäè êè, äåéÿñÿí ìÿíèì ñþçëÿðèìè ùå÷ åøèòìÿäè âÿ öçöíö ùÿéÿòÿ òÿðÿô òóòóá äöáàðÿ ÷ûüûðäû: – Àé àðâàä! Ìÿíèì àõûð ñþçöìäö. Ìÿí çàðàôàò åëÿìèðÿì. Âåðìèðÿì! Âåðìèðÿì! Áàõ, à÷ ãóëàüûíû, åøèò! Ìÿøÿäèíèí ÿëëÿðè òèòðÿéèðäè. Ìÿí ìÿÿòòÿë ãàëäûì âÿ ñþç éîõ, ýÿëäèéèìÿ ïåøèìàí îëäóì. ßëèìè ñèëäèì, ÷ÿêäèì êÿíàðà âÿ Àëëàùà øöêöð åëÿäèì. Àíúàã áó ùåéíäÿ Ìÿøÿäè äåéÿñÿí éóõóäàí àéûëäû âÿ äåéÿñÿí ñÿùâèíè âÿ êÿìÿäÿáëèéèíè áàøà äöøäö; ÷öíêè ýþðäö êè, ìÿí äÿ àú ãàëäûì. Âÿ äåéÿñÿí, ùèðñè áèð àç äà ñîéóäó; ÷öíêè àë÷àãäàí âÿ éóìøàãëûãëà: – Ñÿí Àëëàù, Ìîëëà ÿìîüëó, ìÿíè áàüûøëà. Áó ñààò ýÿðÿê ñÿíÿ ãàéãàíàã ïèøèðòäèðèì. Ñÿí àú ãàëäûí. – Âÿ öçöíö ýåíÿ ùÿéÿòÿ òÿðÿô òóòóá, ãàáàãêûíäàí áèð ãÿäÿð ìöëàéèì àðâàäûíû ÷àüûðäû: – Òöêÿçáàí, òåç îë áèð àç ãàéãàíàã ïèøèð. Ìîëëà ÿìîüëó áîçáàøû áÿéÿíìÿäè, àú ãàëäû. Àëëàù ïèñ àäàìûí àòàñûíà ëÿíÿò åëÿñèí. Áèçè àú ãîéäó. Ìÿí öçð èñòÿäèì âÿ ãàéãàíàüû ãÿáóë åëÿìÿäèì; ÷öíêè èøòàùàì áèëìÿððÿ ãà÷ìûøäû âÿ áèð äÿ ãàéãàíàüû ìÿí ÿñëèíäÿí õîøëàìàðàì. 238 Èñòÿäèì äóðàì àéàüà. Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè òåç ãàëõäû àéàã öñòÿ âÿ ìÿíè ÷èéíèìäÿí àøàüû áàñûá ýöúëÿ éåðÿ îòóðòäó. Ìÿí òàáå îëäóì. Áèð àç êå÷äè. Ìÿøÿäè ãàéãàíàã äà ýÿòèðäè. Öñòöíäÿí ÷àé äà è÷äèê âÿ ùÿòòà ñþùáÿò äÿ åëÿäèê âÿ àõûðäà äóðäóì, õöäàùàôèç åëÿäèì. Âÿ èñòÿéèðäèì ÷ûõàì, äàéàíäûì âÿ áàõäûì Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëèíèí öçöíÿ, áèð èñòÿäèì ãÿññàá Øàìèëäÿí ñþç à÷àì âÿ äÿëèë-íÿñèùÿò åäÿì, àììà ùàìàí äÿãèãÿ õÿéàëûìà ýÿëäè êè, î áÿäáÿõò ãÿññàá Øàìèë Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëèíèí àúûã äàìàðûíà äöøöáäöð; éîõñà àðûã ãîéóí âÿ éàâàí ÿò, – áóíëàð ùàìûñû áÿùàíÿäèð. Ùàìàí ñààò ìÿíÿ éÿãèí îëäó êè, áó àçàðûí äàùà äöíéàäà áèð ìöàëèúÿñè éîõäóð âÿ èíäè äÿ Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè ãÿññàá Øàìèëëÿ áàðûøûá þïöøñÿ äÿ, ñàáàù éà áèðè ýöí áèð éàâàí ÿò öñòÿ ýåíÿ àúûéûá êöñÿúÿêäèð. Äàùà áó àäÿò îëäó ýåòäè. Áèð àé, éà àé éàðûì êå÷ìèøäè, åøèòäèì Ìÿøÿäè Ìÿììÿäÿëè ãûçûíà òîé åëÿéèá, âåðèá ãÿññàá Øàìèëÿ. Òîéà ìÿí äÿ äÿâÿò îëóíìóøäóì; àììà õÿñòÿ îëäóüóìà úÿùÿò ýåäÿ áèëìÿäèì. ÇÛÐÐÀÌÀ Ýöíîðòàäàí ö÷ ñààò éàðûì êå÷ìèøäè ýÿëèðäèì ìÿíçèëèìÿ. Éîðóëìóøäóì âÿ àúûìûøäûì. Àç ãàëûðäûì åâÿ éåòèøÿì, êö÷ÿíèí îðòàñûíäà áèð íÿôÿð êèøè ìÿíÿ éàâûã ýÿëèá ñàëàì âåðäè âÿ éàïûøäû ñàü ÿëèìäÿí: – Ìîëëà ÿìè, éÿãèí êè, ìÿíè òàíûìûðñàí? Äîüðóäàí äà òàíûìàäûì âÿ êèøèíèí öçöíÿ áàõà-áàõà ãàëäûì âÿ áèëìÿäèì íÿ äåéèì. – Áóé, áóíà áàõ åé, íèéÿ òàíûìûðñàí? Ìÿí ñÿíèí ùÿìøÿðèíÿì äÿ! Íèéÿ, Ùàúû Íîâðóç àüàíû òàíûìûðñàí? Ìÿí Ùàúû Íîâðóç àüàíûí ãàðäàøû îüëóéàì äà! Þç ùÿìøÿðèíè òàíûìûðñàí? – Äåäèì: – Áàüûøëà, âàëëàù òàíûìûðàì! – Êèøè áèð àç äà óúàäàí áàøëàäû: – Íèéÿ? Ãàëà ìÿùÿëëÿëè Ùàúû Íîâðóç àüàíû òàíûìûðñàí? Íèéÿ, ñÿí þçöí íå÷ÿ äÿôÿ óøàãëûãäà áèçÿ ýÿëìèñÿí; áèç êè, áèð ìÿùÿëëÿíèí óøàüûéûã. – Äåäèì: – Âàëëàù, ÿçèçèì, áàüûøëà, òàíûìûðäûì; èíäè êè, äåéèðñÿí áèð ìÿùÿëëÿíèí óøàüûéûã, õóá, õîø ýþðäöê, áóéóð ýåäÿê ãîíàüûìûç îë! Òÿçÿ ùÿìøÿðèì î áèðè ÿëèìè äÿ àëäû ÿëèíÿ âÿ äåäè: 239 – Éîõ, ÿìîüëó, ìÿí ñèçÿ ýåòìÿíÿì, ÿââÿë ñÿí áèçÿ ýÿðÿê ýÿëÿñÿí, ñîíðà ìÿí ñèçÿ ýåäÿì; éîõñà, úàíûí ö÷öí ýåòìÿíÿì. Ìÿíçèëèì áó éàâûãäàäûð. Âÿ áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ ÿëëÿðèìäÿí éàïûøûá áàøëàäû ìÿíè ÷ÿêìÿéÿ. – Äåäèì: – Ñàü îë, èëòèôàòûí àðòûã îëñóí, èíäè ýåäÿ áèëìÿðÿì; ÷öíêè ÷îõ éîðüóíàì. Èíøààëëàù áèð þçýÿ âàõò ýÿëÿðÿì. Ùÿìèøÿðèì áó ñþçëÿðè åøèòúÿê, ýóéà êè, úóøÿ ýÿëäè: – Ñÿí þëÿñÿí ãîéìàíàì. Ýÿðÿê ýåäÿê áèçÿ. Áó ñààò ñàìàâàðûì äÿìäÿäè. Ñÿí þëÿñÿí, ýÿðÿê ýåäÿñÿí. Ãàñûì àüà äà áèçäÿäè. Ìèðçÿ Àááàñ äà áèçäÿäè. Îíëàðû åâäÿ ãîéäóì, ýÿëäèì ñÿíè äÿ àïàðàì. ×îõ äà ñÿíè ýþðìÿê àðçóñóíäàäûðëàð. Äåéèáëÿð Ìîëëàíû ýÿòèðìÿìèø åâÿ ýÿëìÿéÿñÿí. Ìÿí áèëìèðäèì Ãàñûì àüà êèìäèð, ùàíñû Ìèðçÿ Àááàñäûð; îíëàðûí äà êèì îëìàãëàðûíû ñîðóøñà èäèì, äîñòóì áàøëàéàúàãäû îíëàðûí äà àòàëàðûíäàí âÿ ÿìèëÿðèíäÿí áèð éåêÿ òàðèõ à÷ìàüà. Àíúàã îíó åëÿäèì êè, ÿëëÿðèìè áèð òÿùÿðëÿ ùÿìøÿðèìèí ÿëèíäÿí ãîïàðòäûì âÿ þçöìö ñîõäóì êö÷ÿ ãàïûìûçäàí è÷ÿðè âÿ ýåðè ÷þíöá áèð äÿôÿ öçð èñòÿäèì. Ïèëëÿêÿíëÿðè éóõàðû ãàëõàíäà êö÷ÿäÿí ðÿôèãèìèí óúà ñÿñèíè åøèäèðäèì: äàùà áèëìèðäèì íÿ äåéèð… Ýèðäèì åâÿ âÿ áàøëàäûì áèð òèêÿ ÷þðÿê éåìÿéÿ. Áèçèì áàëàúà ãûç áîøãàáëàðû ñòîëóí öñòöíÿ ãîéàíäà äåäè êè, áèð àäàì ýÿëìèøäè ñÿíè ãîíàã ÷àüûðûðäû. Ìÿí äèíìÿäèì (÷þðÿê àüçûìäà èäè). Ãûçûì äóçó ñòîëóí öñòöíÿ ãîéàíäà äà äåäè êè: – Ýÿëÿí àäàì äåéèðäè êè, ìÿíèì àäûì Ãóðáàíãóëó áÿéäèð. Íîâðóç àüàíûí ãàðäàøû îüëóéàì. Äåéèðäè Ìîëëà Íÿñðÿääèí áèçèì ùÿìøÿðèìèçäè. Ñÿíè äÿ êö÷ÿäÿ ýþçëÿéèðäè. Áàõ, áóäó, èíäè ýåíÿ êö÷ÿíèí îðòàñûíäà âàð-ýÿë åëÿéèð. Àõøàì âàõòû ÷àé è÷äèéèì éåðäÿ êö÷ÿäÿí áèð àäàì ìÿíè ÷àüûðäû. Áàøûìû ãàëõûçûá ýþðäöì êè, Ãóðáàíãóëó áÿé ÿëëÿðèíè áåëèíÿ ãîéóá, áàøûíû äà áèð àç äèêÿëäèá, áèçèì àêîøêàéà òÿðÿô áîéëàíûð. Ìÿí úàâàá âåðìÿäèì. – Ìîëëà ÿìè, ñàëàìöíÿëåéêöì. Áóéóð áèçÿ, ÷àé è÷ÿê. – Äåäèì: – Áÿé, ùàçûð ÷àéûìûç ñòîëóí öñòöíäÿ. Ñÿí ãàáàãúà þçöí áóéóð áèçÿ. – Âÿ óøàüû ýþíäÿðäèì êö÷ÿ ãàïûñûíû à÷ñûí. – Ìîëëà ÿìè, àíä îëñóí ñÿíèí úàíûíà, ýÿëìÿíÿì; ñÿí ãàáàãúà áèçÿ òÿøðèô ýÿòèðìÿñÿí, ìÿí ñèçÿ ýÿëìÿíÿì. 240 Ìÿí ýåíÿ ùàìàí òÿêëèôè åëÿäèì. Àììà ðÿôèãèìèí ùàëÿòèíäÿí åëÿ áàøà äöøäöì êè, ùå÷ âÿúùëÿ áèçÿ ýÿëìÿéÿúÿê. Ïàïàüûìû ãîéóá éåíäèì êö÷ÿéÿ âÿ íÿ ãÿäÿð ùÿìøÿðèì òÿêèä åëÿäè, ìÿí îíëàðà ýåäÿ áèëìÿäèì âÿ öçð èñòÿäèì. Àììà áóíóíëà áÿðàáÿð äîñòóì ìÿíè õåéëè éîðäó; ÷öíêè áåø äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ áÿëêÿ ìèí áåø éöç ñþç äàíûøäû. Ãàáàãúà ýåíÿ ùàìàí ìöãÿääèìÿäÿí áàøëàäû êè, Íîâðóç àüàíûí ãàðäàøû îüëóäóð, ÿìèñèíè àòëû ñóëòàíû åëÿéèáëÿð, þçöíö ãóáåðíàò þç éàíûíäà áàø ñåêðåòàð åëÿéèá, áþéöê ãàðäàøû Õÿëèë àüà òåëåãðàô íà÷àëíèêè îëóá, êè÷èê ãàðäàøû Ìÿììÿäùöñåéí áÿé ÿôñÿð îëóá, Èðÿâàíäàí Ìÿøÿäè ×ÿôÿð ýÿëèá ýåäèð Ìîñêâàéà, Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè ýÿëèá Òèôëèñÿ, þçöíÿ äèø ãàéûòäûðñûí, Ñàðâàíëàðäàí ÷îõ çöââàð ýÿëèá Õîðàñàíà ýåäèð, Ùàúû Ùÿñÿí àüàíûí îüëó Ìþùñöí íàõîø îëóá, ùÿêèìÿ ýÿòèðèáëÿð, Ðóñ èëÿ Îñìàíëûíûí Êàðñ öñòÿ äàíûøûãëàðû âàð âÿ àðàëàðû ñÿðèíëÿéèá, ãà÷àã Ïèðâåðäèéÿ 8 èë Ñèáèð êÿñèáëÿð, Íàõ÷ûâàíäà ïåíäèð áèð àç áàùàëàíûá âÿ äàùà äà áåëÿáåëÿ õÿáÿðëÿðè áàðìàãëàðû èëÿ ñàéìàãäà èäè. Ìÿí õóäàùàôèç åëÿäèì âÿ èñòÿäèì óçàãëàøàì. Ãóðáàíãóëó áÿé èñòÿäè éàïûøà ÿëèìäÿí âÿ ìÿíè ñàõëàéà, äàðòûíäûì âÿ þçöìö ãóðòàðäûì. Î, ìÿíèì äàëûìúà ýåíÿ äàíûøûðäû; àììà äàùà óçàã èäè. Ùàìàí ýåúÿíèí ñÿùÿðè åëÿ áèëäèì êè, éóõóäà ìÿíÿ áó ñþçëÿðè äåéèðëÿð: “ßìèì Íîâðóç àüàíû àòëû ñóëòàíû åëÿéèáëÿð, ãàðäàøûì òåëåãðàô íà÷àëíèêè îëóá, Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè ýÿëèá äèø ãàéûòäûðìàüà…” Ýþçëÿðèìè à÷äûì, ýþðäöì ùàâà òÿçÿ èøûãëàíûð. Áèð àç äà î òÿðÿôÿáó òÿðÿôÿ áàõäûì âÿ áèëäèì êè, êö÷ÿäÿ äàíûøàí âàð. Ðÿôèãèì Ãóðáàíãóëó áÿéèí ñÿñèíè ùàìàí ñààò òàíûäûì âÿ áèð àç äà òÿÿúúöá åëÿäèì; îíóí ö÷öí äÿ êþéíÿê÷ÿê äóðäóì, ýÿëäèì àêîøêàíûí ãàáàüûíà âÿ ýþðäöì êè, Ãóðáàíãóëó áÿé ýåíÿ ÿëëÿðè áåëèíäÿ äóðóá êö÷ÿíèí îðòàñûíäà âÿ ìÿíèì êèìè áèð öçöéîëà Àëëàù áÿíäÿñè èëÿ ãàðûí-ãàðûíà âåðèá óúàäàí äåéèð: – Ðóñ èëÿ Îñìàíëûíûí àðàñû ñÿðèíäè. Ãà÷àã Ïèðâåðäèéÿ 8 èë Ñèáèð êÿñèáëÿð. Ùàúû Ùÿñÿí àüàíûí îüëó Ìþùñöíö ýÿòèðèáëÿð ùÿêèìÿ… Óøàãëàðà éàâàøúà äåäèì êè, àêîøêàéà òÿðÿô ýÿëìÿñèíëÿð âÿ ìÿíè ñîðóøàí îëñà, äåñèíëÿð ýåäèá èäàðÿéÿ. Éàâàøúà áèð ñòÿêàí ÷àé è÷èá, áèð òèêÿ ÷þðÿê éåéèá ùàçûðëàøäûì åâäÿí ÷ûõìàüà. Àììà íåúÿ ÷ûõûì? Íåúÿ ÷ûõûì êè, áó çàëûì îüëó ìÿíè ýþðìÿñèí? Þçýÿ éîë äà éîõ èäè. Àëëàù ðàñò ñàëäû, ùÿìøÿðèì íÿ òÿùÿð îëäóñà, êö÷ÿäÿí éîõ îëäó. ×ûõäûì êö÷ÿéÿ âÿ åùòèéàòëû êå÷èá ýåòäèì. Àðàäàí áèð ýöí êå÷äè. Ùÿìøÿðèìè äàùà êö÷ÿäÿ ýþðìÿäèì; áèëìÿäèì áàøû íÿéÿ ãàðûøûá, éà áÿëêÿ øÿùÿðäÿí êþ÷öá ýåäèá. 241 Î áèðè ýöí ýåíÿ ýöíîðòàäàí 3-4 ñààò êå÷äèêäÿ àú âÿ éîðüóí ýÿëèðäèì åâÿ. Áèð àç äà ôèêèðëè èäèì; àììà éàäûìäà äåéèë íÿ ôèêèðäÿ èäèì. Êö÷ÿìèçÿ éåòèøÿí êèìè öðÿéèì ãûðï äöøäö; Ãóðáàíãóëó áÿé ýåíÿ ÿëëÿðè áåëèíäÿ êö÷ÿíèí îðòàñûíäà âàð-ýÿë åëÿéèðäè âÿ éîëäàí êå÷ÿí áèð ðóñëà óçàãäàí-óçàüà áèëìÿäèì íÿ äàíûøûðäû. Äåäèì êè, áÿëêÿ õÿëâÿòúÿ þçöìö ñîõàì åâÿ; àììà îëìàäû: çàëûì îüëó, äåéÿñÿí îâ òóëàñû êèìè ùèññ åëÿéèðäè. Óçàãäàí ìÿíè ýþðúÿê ÷ûüûðäû: – Ñàëàìÿëåéêöì, Ìîëëà ÿìîüëó! ßìîüëó, ÷îõäàíäûð ýþðñÿíìèðñÿí? Äåéÿñÿí áèçäÿí èëòèôàòûíû êÿñèáñÿí? Ùå÷ äåìèðñÿí, âèëàéÿòèìèçäÿí ýÿëÿí êèì, ýåäÿí êèì? ßìèì Íîâðóç àüàíû àòëû ñóëòàíû åëÿéèáëÿð, þçöì äÿ èíäè ãóáåðíàò éàíûíäà áàø ñåêðåòàðàì. Õÿëèë àüà òåëåãðàô íà÷àëíèêè îëóá. Èðÿâàíäàí Ìÿøÿäè Úÿôÿð ýÿëèá Ìîñêâàéà ýåäèð. Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè ýÿëèá Òèôëèñÿ, þçöíÿ äèø ãàéûòäûðìàüà. Ñàðâàíëàðäàí äà ÷îõ çöââàð ýÿëèá. Ùàúû Ùÿñÿí îüëó Ìþùñöí íàõîø îëóá, ùÿêèìÿ ýÿòèðèáëÿð. Ðóñ èëÿ Îñìàíëûíûí àðàëàðû ïîçóëóáäó. Ãà÷àã Ïèðâåðäèéÿ 8 èë Ñèáèð êÿñèáëÿð… Ìÿí äîüðóäàí äà ÷îõ àú èäèì âÿ ÷îõ äà éîðóëìóøäóì âÿ áóíó äà áèëèðÿì êè, èíñàí íåúÿ ÷ÿòèíëèéÿ äöøñÿ, ýÿðÿê òàá ýÿòèðñèí âÿ íÿ åëÿéèð åëÿñèí, àììà ýÿðÿê ÿäÿáè âÿ íàçèêëèéè ÿëèíäÿí ãîéìàñûí. Áóíó ìÿí áèëÿ-áèëÿ, âàëëàù, ýåíÿ òàá ýÿòèðÿ áèëìÿäèì âÿ äèíìÿç-ñþéëÿìÿç þçöìö ñîõäóì äàëàíà, ãàëõäûì åâèìèçÿ âÿ ÷þðÿê èñòÿäèì. Èíñàôûìûí âÿ âèúäàíûìûí éàíûíäà ìÿñóë îëàðàì ÿýÿð éàëàí äåñÿì êè, òÿãðèáÿí éàðûì ñààò ìÿíèì òÿàìûì ÷ÿêäè âÿ éàðûì ñààò äà ÷àé è÷èá, óøàãëàðëà ñþùáÿòèì ÷ÿêäè. Áó áèð ñààò ìöääÿòèíäÿ ðÿôèãèì Ãóðáàíãóëó áÿé ýåíÿ ùàìàí êö÷ÿíèí îðòàñûíäà ÿëëÿðè áåëèíäÿ äóðóá, ýàùäàí áèð éîë èëÿ ýÿëèá ýåäÿíëÿðäÿí áÿçè öçö éîëàëàðûí ãàáàüûíû êÿñèá, áèðèíÿ äåéèðäè êè, ÿìèì Íîâðóç àüàíû àòëû ñóëòàíû åëÿéèáëÿð, áèðèíÿ äåéèðäè êè, Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè ýÿëèá Òèôëèñÿ, þçöíÿ äèø ãàéûòäûðìàüà, áèðèíÿ äÿ äåéèðäè êè, ãàðäàøûì Ìÿììÿäùöñåéí áÿé ãîøóí áþéöéö îëóá. Äöíÿí ìÿí èäàðÿäÿ ãåéðè ùÿìøÿðèëÿðèìèí áèðèíÿ ðàñò ýÿëäèì âÿ áó êåéôèééÿò éàäûìà äöøäö. Îíà äåäèì: – Ýþçöí àéäûí îëñóí, áèçèì ýþçÿë âèëàéÿòäÿí áóðàéà áèð ùÿìøÿðèìèç äÿ ýÿëèá. – Äåäè: – Êèìè äåéèðñÿí? – Äåäèì: – Íîâðóç àüàíûí ãàðäàøû îüëó Ãóðáàíãóëó áÿéè. 242 Ìÿíèì áó ñþçöìöí úàâàáûíäà èíäèêè ùÿìøÿðèì Ãóðáàíãóëó áÿé áàðÿñèíäÿ òÿê áèð ñþç áóðàõäû; àììà áèëìèðÿì áó íÿ ñèðäèð êè, î ñþç ìÿíèì éàäûìäàí ùå÷ ÷ûõìûð. Äåäè: – Àé Ìîëëà ÿìè, ùÿëÿ î çûððàìà ùàðàäàí ýÿëèá ñÿíè òàïûá? – Äåäèì: – Çûððàìà íÿéÿ äåéèðñÿí? – Äåäè: – Çûððàìà ùàìàí àäàìà äåéèðÿì êè, îíóí àäû Ãóðáàíãóëó áÿéäèð, þçö äÿ Íîâðóç àüàíûí ãàðäàøû îüëóäóð âÿ þçö äÿ áèçèì ýþçÿë âÿòÿíèìèçèí ìåéâÿñèäèð. – Äåäèì: – Áèð äÿ äå! – Äåäè: – Çûððàìà! Àììà ùå÷ éàäûìäàí ÷ûõìûð. ÐÓÑ ÃÛÇÛ Òàðèõè-Èñÿâèíèí ìèí ñÿêêèç éöç äîõñàí äþðäöíúö èëèíäÿ ïèéàäà ýåäÿí Ðåéíãàðòåí Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí ýÿëìèøäè êè, Ãàôãàçäàí êå÷ñèí Èðàíà, îðàäàí Ùèíäèñòàíà, Êèòàéà, Éàïîíèéàäàí äÿðéà èëÿ ýåäÿúÿê èäè Àìåðèêàéà, Àìåðèêàäàí ýÿëÿúÿê èäè Èíýèëòÿðÿéÿ, Ôèðÿíýèñòàíà, Àëìàíèéàéà âÿ áåëÿëèêëÿ ãÿðá òÿðÿôèíäÿí äàõèë îëàúàã èäè âÿòÿíè Ðèãà øÿùÿðèíÿ. Ðåéíãàðòåí õÿéàëûíäà ãîéìóøäó ùÿìèí ñÿôÿðè äþðä èëèí ìöääÿòèíäÿ òàìàì åòñèí; àììà åëÿ éàäûìäàäûð êè, àíúàã àëòû èë îíäàí ñîíðà Ðóñèéà ãÿçåòëÿðè Ðåéíãàðòåíèí Ðèãà øÿùÿðèíÿ ãàéûäûá ýÿëìÿéèíè õÿáÿð âåðèðäèëÿð. Íàõ÷ûâàíà Ðåéíãàðòåí éàç ôÿñëè àïðåë àéûíûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ýÿëìèøäè. Ìÿí íÿäÿíñÿ áó úÿíàáû äîñò òóòàíëàðûí è÷èíÿ äàõèë îëäóì âÿ ùÿòòà îíëàðäàí äà ãàáàüà êå÷äèì; ÷öíêè ìÿí äÿ áóíà ãîøóëóá Íàõ÷ûâàíäàí áóíóíëà ïèéàäà äöøäöê éîëà âÿ áåø-àëòû ñààòûí ÿðçèíäÿ êÿñÿ éîë èëÿ ýÿëäèê ÷ûõäûã Úóëôàéà. Áóðàäà Ðåéíãàðòåí ö÷öí àðòûã ùþðìÿò ýþñòÿðèëäè, õöñóñÿí ãóëëóã÷óëàð òÿðÿôèíäÿí. Áèð ýöí áóðàäà ãàëàíäàí ñîíðà Ðåéíãàðòåí ïàðîìà* ìèíèá Àðàç ÷àéûíäàí êå÷äè Èðàí òîðïàüûíà. Ìÿí äÿ úàìààò è÷èíäÿ èäèì. Éàõøû __________ * Ãàéûã, áÿðÿ 243 éàäûìäàäûð êè, øèääÿòëè éàüûø áàøëàäû âÿ ìÿíèì ùÿìèí ìöâÿããÿòè âÿ ìèñëè àç òàïûëàí äîñòóì õóðúóíó äàëûíäà âÿ ÿëèíäÿ àüàú ïèéàäà öç ãîéäó äóìàíëû Òÿáðèç éîëóíà. Íÿ ãÿäÿð òÿêèä åòäèê êè, áÿëêÿ àòà éà àðàáàéà ìèíñèí, ñþç éîõ, ãÿáóë åëÿìÿäè; ÷öíêè îíóí äà øàí âÿ øþùðÿòè åëÿ ùÿìèí ïèéàäà÷ûëûãëà èäè. Ìÿí ùàìàí ýåúÿíè ãàëäûì êþùíÿ ðÿôèãèì âÿ ùÿìøÿùÿðëèì Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéíèí ìÿíçèëèíäÿ. Ùÿìèí Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí íå÷ÿ èëëÿð èäè Ðóñèéà Úóëôàñûíäà òèúàðÿò åäèðäè âÿ êîìèñéîí èøëÿðèíÿ äÿ áàõûðäû; éàõøû äà ýöçÿðàíû âàð èäè. ßùëö-ÿéàëû áóðàäà îëìàçäû. Àíúàã Ìÿøÿäè Èìàìÿëè àäûíäà áèð èðàíëû áóíóí ïèøìèøèíè ïèøèðÿðäè âÿ ùÿìè äÿ òèúàðÿò èøëÿðèíÿ êþìÿê åäÿðäè. Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí éàøëû àäàì èäè âÿ ùÿð÷ÿíä ñàããàëûíû ùÿìèøÿ ðÿíý èëÿ ãàðàëäàðäû, àììà éàøû ÿëëèäÿí ÿñêèê îëìàçäû. Äîüðóäóð, çàùèðäÿ ìþìèí âÿ íàìàç ãûëàíà îõøàéûðäû, àììà áàòèíäÿ ÿùëè-äàìàü èäè. Áóíóíëà áÿðàáÿð ÷îõ ñÿäàãÿòëè âÿ õîøõàñèééÿò èäè âÿ ùÿð íåúÿ îëìóø îëñà, ìÿí èëÿ îíóí äîñòëóüó ùÿãèãè âÿ êþùíÿ èäè. Ùÿð÷ÿíä éàøûìûçäà òÿôàâöò ÷îõ èäè, àììà ìåéë-ìÿçàüûìûç áèð-áèðèíÿ ÷îõ óéàðäû. Âÿ àðàìûçäà äà î ãÿäÿð çàðàôàò âàð èäè êè, ñÿùÿðäÿí-àõøàìàäÿê äåéèá ýöëÿðäèê. Ýåúÿíè éàòäûì âÿ ñàáàùûñû èñòÿéèðäèì êè, ãàéûäàì Íàõ÷ûâàíà, Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí ãîéìàäû. Ìÿí ãàëìàçäûì, àììà äîñòóì ñþç âåðäè êè, ñàáàù ìÿí èëÿ î äà Íàõ÷ûâàíà áàùÿì ýåäÿê. Áó òÿêëèô ìÿíÿ õîø ýÿëäè âÿ ùàìàí ýöíö Úóëôàäà ãàëäûì. Àììà íåúÿ ãàëäûì? Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí ìÿíè àõøàìà êèìè ýöëäöðäö. Éàäûìäàäûð êè, ýåúÿ éåðèìèí è÷èíäÿ Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí ýöíäöç ñþéëÿäèéè ñþçëÿðè áèð-áèð éàäûìà ñàëûá ýöëöðäöì. Õöñóñÿí áèð ÿùâàëàò îëìóøäó êè, îíó ìÿí î âÿäÿ Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéíäÿí åøèäÿíäÿí ñîíðà ýÿëèá Íàõ÷ûâàíäà éàçìûøäûì êè, éàäèýàð îëñóí; àììà ùàìàí äÿôòÿðè ìÿí èòèðìèøÿì, éàäûìà äöøÿí áóäóð êè, èíäè éàçûðàì. Ñþùáÿò ùàìàí ðóñ ãûçû áàðÿñèíäÿäèð êè, îíóí ùåêàéÿñè áó áàëàúà êèòàá÷àäà ðÿâàéÿò îëóíóð. Ñÿùÿð éóõóäàí áèð àç ýåú îéàíäûì. Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéíèí ñàìàâàðû ãàáàã îòàãäà îõóéóðäó. Äîñòóì þçö åâäÿ ýþçöìÿ ñàòàøìûðäû; àììà Ìÿøÿäè Èìàìÿëè ñàìàâàðûí éàíûíäà ñÿëèãÿ ñàëìàãäà èäè. Äóðäóì ýåéèíäèì, ÷àé è÷äèì. Äîñòóì ýåòìèøäè òàìîæíàéà. ×ûõäûì ùÿéÿòÿ âÿ éàðûì ñààòà ãÿäÿð îðàäà ýÿçäèì âÿ Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí 244 äÿ ýÿëäè. ßëèíäÿ êàüûç-êóüóç âàð èäè, éåðáÿéåð åëÿäè. Ìÿøÿäè Èìàìÿëèéÿ íàùàðäàí éàíà íÿ èñÿ òàïøûðäû âÿ ìÿíÿ òÿêëèô åòäè êè, ÷ûõàã Úóëôàíû ýÿçÿê. Àðàç ãûðàüû èëÿ áàøû àøàüû áàøëàäûã éàâàø-éàâàø ýåòìÿéÿ. Áèð ãÿäÿð ýåäèá ãàéûòäûã. Ùàâà ÷îõ õîø èäè; àììà áèð àçúà éåë âàð èäè. Ïëàí èëÿ òÿçÿ òèêèëìèø åâëÿðèí ãàáàüûíäà òÿê-òöê ðóñ ÿùàëèñè ýþðñÿíèðäè. Áóíëàð òàìîæíà ãóëëóã÷óëàðûíûí ÿùëö-ÿéàëû îëà áèëÿðäè. Áèð äöêàíà ýèðäèê, ïàïèðîñ àëäûã âÿ ýåíÿ ÷ûõäûã, áàøëàäûã ýÿçìÿéÿ. Áóðàäà äîñòóì Ãóëàìùöñåéí áèëìÿäèì óçàãäàí íÿ èñÿ ýþðöá ãàéûòäû ýèðäè äöêàíà âÿ ìÿíÿ äåäè: – Ìÿí äöêàíäà îëàúàüàì. Àììà ñÿí áó ýÿëÿí ãûçà äèããÿò èëÿ áàõ. Ìÿí äóðäóì êö÷ÿíèí îðòàñûíäà âÿ ýþðäöì êè, ýÿëÿí îí àëòû-îí éåääè éàøûíäà áèð ðóñ ãûçûäû. Ãûçûí çàùèðè ÷îõ ñàäÿ âÿ áÿëêÿ äÿ êàñûá íÿçÿðÿ ýÿëèðäè. Áèð ãÿäÿð äèããÿò åäèá ýþðäöì êè, ãûç âàãåÿí ÷îõ ãÿðèáÿ ãûçäû: óúàáîé, êàüûç êèìè àü, õåéëè ëÿòèô âÿ ÷îõ ýþçÿëäè. Ãûç êå÷èá óçàãëàøàíäàí ñîíðà Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí ýÿëäè éàïûøäû ãîëóìäàí âÿ áèð ãÿäÿð äèíìÿäè, ñîíðà äàéàíäû áàõäû öçöìÿ âÿ ñîðóøäó: – Íåúÿ, ýþðäöí? – Ìÿí úàâàá âåðäèì êè: – Ýþçÿë ãûçäû. Äîñòóì äåéÿñÿí áèð øåé ôèêèðëÿøèðäè âÿ ìÿíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðäû, áèð àç êÿíàðäà áèð äàøûí öñòöíÿ îòóðòäó âÿ þçö ÿéëÿøäè. Ñîíðà áàøëàäû: – ßçèçèì, ñÿí áèëèðñÿíìè êè, ìÿí ñÿíè íÿ ãÿäÿð èñòèéèðÿì âÿ áóíó äà áèëèðñÿí êè, ìÿí ñÿíäÿí ùå÷ áèð ñèððè ýèçëÿòìÿðÿì. Èíäè ìÿí ñÿíÿ áèð ñþç äåéÿúÿéÿì, àììà ãîðõóðàì èíàíìûéàñàí. Àíä îëñóí áèçèì äîñòëóüóìóçà, àíä îëñóí î ÿçèçëÿðèìèçèí úàíûíà êè, ùÿìèí áó ðóñ ãûçû èëÿ èêè ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã ìÿí åëÿ áèð øèðèí-øèðèí þïöøìöøÿì, íåúÿ êè, àøèã èëÿ ìÿøóã ÷îõ èëëÿð àéðû äöøÿíäÿí ñîíðà ýþðöøöá þïöøÿðëÿð. Äîüðóäàí ìÿí èñòÿäèì øÿêê åäÿì, àììà áèð òÿðÿôäÿí äîñòóìóí àíäû, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ ìÿíèì áàðÿìäÿ ùÿð õöñóñäà îíóí ñÿäàãÿòè ýþçöìöí ãàáàüûíäà äóðóá ìÿíè áèð ùàëÿòÿ ýÿòèðäè êè, þç-þçöìÿ ãóðóéóá ìàò ãàëäûì. Áóíó ýÿðÿê ãàáàãúà ÿðç åäÿì êè, Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí ãîúà îëäóüó ùàëäà ÷îõ äà ÷èðêèí èäè: ãàáàã äèøëÿðèíèí ÷îõó äöøìöøäö, ãàëàíëàðû äà ãàðàëûá óçàíìûøäû; áèëìÿê îëìóðäó îíëàðûí ùàíñû öñò äèøëÿðèäè; ùàíñû àëò äèøëÿðäè. Ìÿí ýöìàí åäèðÿì êè, íÿèíêè îí àëòû éàøûíäà ýþçÿë ðóñ ãûçû, áÿëêÿ àëòìûø àëòû éàøûíäà ÷èðêèí ìöñÿëìàí àðâàäû äà áóíäàí èéðÿíèá ãà÷à áèëÿðäè. Ìÿí äîñòóì Ãóëàìùöñåéíÿ áåëÿ úàâàá âåðäèì: 245 – Éÿãèí êè, ãûç ñÿííÿí þïöøÿí âàõò êåôëè èìèø. – Éîõ, àíä îëñóí ñÿíèí ÿçèç úàíûíà, ëàï àéûã èäè; ÷öíêè î ãûç ùå÷ âàõò êåôëè îëìàç âÿ ùå÷ âàõò è÷êè è÷ìÿç. – Äåäèì: – Áÿëêÿ ãûç éóõóäà îëàí âàõò ñÿí ýåäèá îíó þïìöñÿí êè, õÿáÿðè îëìóéóá. – Äåäè: – ßçèç úàíûí ö÷öí ëàï àéûã âàõòäà îëóá. – Äåäèì: – Åëÿäÿ î þïöøö ÷îõ áàùà ãèéìÿòÿ àëìûñàí. – Äåäè: – Àíä îëñóí ñÿäàãÿòÿ, áèð ãÿïèéÿ äÿ àëìàìûøàì. – Äåäèì: – ßçèçèì , äÿõè ìÿí áèð øåé àíëàìàäûì. Ðÿôèãèì äöøäö ãàáàüà âÿ éàâàø-éàâàø ýÿëèðäèê ìÿíçèëÿ òÿðÿô. Íàùàð âàõòû äåéèëäè. Ìÿíçèëÿ ÷àòäûã âÿ ýþðäöê êè, ÷àé äÿìäÿäè. Ìÿøÿäè Èìàìÿëè ÷àé ýÿòèðäè, éàõøû Èðàí ãóðàáèéÿñè ýÿòèðäè, éàõøû ïöñòÿ-áàäàì ýÿòèðäè ãîéäó ãàáàüûìûçà. Íÿäÿíñÿ ðóñ ãûçûíûí ñþùáÿòè éàäûìäàí ÷ûõìàäû. ßýÿð ìÿí Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéíè éàõøû òàíûìàìûø îëñà èäèì, õÿéàëûìà ýÿëÿðäè êè, øàéÿä éàëàí äåéèð; àììà áèëèðäèì êè, ðÿôèãèì ìÿíÿ éàëàí äåìÿç. Î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ èíàíà áèëìèðäèì êè, áàéàã ýþðäöéöì ýþçÿë ðóñ ãûçû áåëÿ ÷èðêèí ãîúà êèøèéÿ ìöôòÿ éåðÿ ðÿüáÿò åäÿ. Èêèíúè ñòÿêàíà ãÿíä ñàëûá áàøëàäûì ãàðûøäûðìàüà âÿ èñòÿäèì ãûç ñþùáÿòèíè òÿçÿëÿéÿì, àììà Ìÿøÿäè Èìàìÿëèíèí ýèðèá-÷ûõìàüû ìàíå îëóðäó. ×àé è÷èá ãóðòàðäûã âÿ Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí Èìàìÿëèíè ýþíäÿðäè òàìîæíàéà êè, Ìÿøÿäè ßáäöëÿëè äîñòóíó íàùàðà ãîíàã ÷àüûðñûí. Ìÿí ôöðñÿò òàïûá öçöìö òóòäóì Ãóëàìùöñåéíÿ âÿ äåäèì: – Ìÿí ìöíòÿçèðÿì. – Äåäè: – Íèéÿ? – Äåäèì: – Ðóñ ãûçûíûí ñþùáÿòèíèí àõûðûíà. Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí ýöëöìñöíäö, àììà äèíìÿäè. Ïàïèðîñóíó éàíäûðûá áàøëàäû ñöìöðìÿéÿ âÿ áèð ãÿäÿð ôèêðÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà äåäè: – Ãóëàã àñ. – Äåäèì: – Àñûðàì. Äîñòóì ýåíÿ áèð ãÿäÿð ôèêðÿ ýåäèá äåäè: – Ãîé áó ñþùáÿòè áèëìÿððÿ ãîéàã êÿíàðà. – Äåäèì: – Éîõ, Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí, ÿýÿð ñÿí áàéàã íàüûë åëÿäèéèí êåéôèééÿòè ìÿùç çàðàôàò ö÷öí äöçÿëäèá íàüûë åëÿéèðäèí êè, àíúàã áèð ãÿäÿð ýöëÿê, ýöíöìöç õîø êå÷ñèí, ñþç éîõ, äàõû áó áàðÿäÿ ùå÷ äàíûøìàéàã, êå÷ÿê áèð àéðû ñþùáÿòÿ; àììà ÿýÿð ðóñ ãûçû õöñóñóíäà ðÿâàéÿò åëÿäèéèí 246 ñþùáÿò ñÿùèùñÿ, îíäà ìÿí ñÿíäÿí àúèçàíÿ, äîñòëóüóìóí íàìèíÿ ðèúà åäèðÿì êè, áó ñèððè à÷ûá ìÿíÿ áÿéàí åäÿñÿí. – Äîñòóì äåäè: – Äè åëÿäÿ éàõøû ãóëàã àñ. – Äåäèì: – Ùàçûðàì. Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí áåëÿ áàøëàäû ðÿâàéÿò åëÿìÿéÿ: – Áó ðóñ ãûçû, íåúÿ êè, ãàáàãúà äà äåìèøÿì, òàìîæíàäà äàñìîòðøèê* Èâàíîâóí ãûçûäû. Àòàñû áèçèì òàìîæíàäà äþðä èëäèð ãóëëóã åäèð âÿ ÷îõ äà éàõøû êèøèäèð. Òàìîæíà ãóëëóüóíäà îíóí äà ìÿíÿ éàõøûëûüû êå÷ÿð, ìÿí äÿ îíà ýþðöì-áàõûì åäÿðÿì. Èøëÿðèì éàõøû òóòàíäà îíà ïàð÷àäàí, õîøýÿáàðäàí ñîâãàò ýþíäÿðÿðÿì. Þçö êèìè éàõøû áèð àðâàäû äà âàð, òåç-òåç ìÿíè ãîíàã äà ÷àüûðûðëàð. Ìÿíèì, äîüðóñó, îíëàðà ýåòìÿéÿ ÷îõ õîøóì îëìàçäû; ÷öíêè ùÿð èøëÿðè þç ãàéäàñûíúà éîëà âóðìàã îëàð, àíúàã êèôèð óøàüû êèôèðëÿð äîíãóç ÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêìèðëÿð. Ýþçÿë ãûçäàí ñàâàéû áóíëàðûí ýåíÿ èêè áàëàúà ãûçëàðû âàð: áèðè éåääè-ñÿêêèç, áèðè äÿõè äÿ îíäàí êè÷èê. Ãàáàãëàðäà ìÿí îíëàðà ýåäèá ýÿëÿíäÿ õÿéàëûìà áèð øåé ýÿòèðìÿçäèì; àììà àõûð âàõòëàð ùàìàí ãûçà äèããÿò åëÿäèì ýþðäöì êè, âàãåÿí õåéëè ýþçÿëäèð. Àììà ÷èôàéäà, éàøûìûí áó âàõòûíäà î úöð ùóðèëÿð èëÿ äîñòëóã ãàòìàã áèçÿ, ñþç éîõ, ãèñìÿò îëìóéàúàã. Õöëàñÿ. Èêè-ö÷ ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã õà÷ïÿðÿñòëÿðèí ïàñõà áàéðàìû èäè. Ìÿí ùÿð èëêè êèìè ýåòäèì ðóñ âÿ åðìÿíè àøíàëàðûìûí åâèíÿ áàéðàì ýþðöøöíÿ. Ãàáàãúà ýåòäèì òàìîæíà íÿ÷ÿðíèêèíèí åâèíÿ, îðäàí ïî÷ò íÿ÷ÿðíèêèýèëÿ âÿ ìöõòÿñÿð áåëÿ-áåëÿ àõûðäà ýÿëäèì ùÿìèí Èâàíîâýèëÿ. Åâèí è÷èíäÿ îõóìàã ñÿñè ýÿëèðäè. Ýèðäèì è÷ÿðè, ýþðäöì ö÷-äþðä íÿôÿð ðóñ êèøèñè, åâ ñàùèáè þçö, àðâàäû, ãûçëàðû ñòîëóí áàøûíäà îòóðóá éåéèá è÷ìÿêäÿ âÿ îõóìàãäàäûðëàð. Ìÿíè ýþðúÿê ìÿúëèñ òàìàìÿí “óððà” ãûøãûðûá ãàëõäû àéàüà, áèð íå÷ÿñè ãà÷äû ãàáàüûìà, áàøëàäûëàð ìÿíè ãóúàãëàìàüà âÿ þïìÿéÿ âÿ ùÿð áèðèñè ìÿíè þïäöêúÿ äåéèðäè: “Õðèñòîñ âîñêðåñ”, éÿíè Èñà äèðèëäè. Ìÿí èñòÿäèì ìàíå îëàì, àììà î äÿìäÿ éàäûìà ñàëäûì êè, áó ýöí áèð áàéðàì ýöíöäöð êè, õà÷ïÿðÿñò è÷èíäÿ þïöøìÿéè ðÿää åòìÿê áþéöê ÿäÿáñèçëèê âÿ áÿëêÿ äÿ ýöíàù ùåñàá îëóíóð. Ìÿí ãîðõäóì êè, áó ãàíóíó ïîçìàãëà åâ ñàùèáèíè ùÿìèøÿëèê þçöìäÿí èíúèäÿì. Áó äà ìÿíèì ö÷öí ìÿñëÿùÿò äåéèëäè. Ãàáàãúà ìÿí èëÿ þïöøÿí Èâàíîâ èëÿ ö÷ íÿôÿð êèøè èäè êè, áóíëàðûí èêèñèíè òàíûäûì: áèðèñè ýåíÿ áèçèì òàìîæíàäà äàñìîòðøèê Âàñèëéåâ èäè, î áèðèñè áèð úàâàí îüëàí èäè. Áóíëàðäàí ñîíðà Èâàíîâóí àðâàäû ùàìàí êèøèëÿð êèìè þçö éàâûãëàøäû âÿ _______________ * Ýþìðöêõàíà áàõûúûñû 247 îíëàð êèìè ìÿíèì äîäàãëàðûìäàí ìöâàôèã ãàéäàäà þïäö, ÷ÿêèëäè. Ñîíðà àùà… ýþðäöì ùàìàí ýþçÿë ãûç… àùà… éàâûãëàøûð… ñÿíèí ÿçèç úàíûí ö÷öí, àòàìûí ãÿáðèíÿ àíä îëñóí, ùàìàí ñÿí ýþðäöéöí ýþçÿë÷ÿ ðóñ ãûçû, î ëàëÿéÿ îõøàéàí äîäàãëàðûíû ýÿòèðèá éàïûøäûðäû ìÿíèì àüçûìà âÿ “Õðèñòîñ âîñêðåñ” äåéèá ìÿíè åëÿ þïäö êè, ùóøóì àç ãàëäû áàøûìäàí äàüûëà âÿ ÷öíêè ìÿí áóíó áèëèðÿì êè, ñÿí ìÿíè éàõøû òàíûéûðñàí, áó ñÿáÿáÿ äÿ àðòûã àíä è÷ìÿéè ëàçûì áèëìèðÿì. Ìÿøÿäè Èìàìÿëèíèí áàøìàüûíûí ñÿñè ýÿëäè âÿ ñþùáÿò áóðàäà ãóðòàðäû. Ìÿøÿäè Èìàìÿëè íàùàðû ùàçûðëàäû âÿ ÷îõ ñÿëèãÿëè âÿ ÷îõ ëÿççÿòëè ïëîâà âÿ áàë ãàéüàíàüûíà áèçè ãîíàã åëÿäè. Ýåúÿíè éàòäûã êè, ñÿùÿð äóðàã, Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéíëÿ áàùÿì Íàõ÷ûâàíà ýåäÿê. Ñöáù òåçäÿí äóðäóã âÿ ÷àéûìûçû è÷èá, èêèãàòëû ïî÷ò àðàáàñûíà ìèíäèê âÿ éîëà äöøäöê. Àòëàðû ñöðÿí áèð éåêÿ ïàïàã ãîúà êèøè èäè êè, éîë óçóíó ìöðýöëÿéèðäè. Ùàâà áÿðê ñîéóã èäè; àììà ßëèíúÿ ÷àéûíäà ýöí åëÿ ãûçäû êè, äàùà áóëóäëàðäàí êþëýÿ óìóðäóã. Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí àç äàíûøûðäû. Ìÿí áèð ãÿäÿð àë÷àãäàí áóíà äåäèì: – Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí, ñÿí áèëèðñÿí êè, äöíéàäà ñÿíèí òÿê ìÿíèì ùå÷ èêè íÿôÿð äÿ äîñòóì éîõäóð. Èíäè ýÿðÿê áèçèì áó äîñòëóüóìóçóí õàòèðÿñèíÿ ñÿí ìÿíÿ ÿí ñÿìèìè ãÿëáäÿí äåéÿñÿí ýþðÿì, ùàìàí ðóñ ãûçû êè, êö÷ÿäÿ áèçèì ãàáàüûìûçà ÷ûõäû âÿ ñÿí ìÿíè õÿáÿðäàð åëÿäèí êè, ìÿí îíà äèããÿòëÿ áàõûì, áÿñ ñÿáÿá íÿ îëäó êè, ñÿí ýèçëÿíäèí âÿ èñòÿìÿäèí êè, ãûç ñÿíè ýþðñöí? Áóðàäà Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí áèð áàõäû öçöìÿ, àììà äèíìÿäè, ñîíðà ãÿù-ãÿù ÷ÿêèá ýöëäö; î ãÿäÿð ýöëäö êè, àðàáà÷ûìûç éóõóäàí îéàíûá, ÿââÿë áèçÿ òÿðÿô äþíäö áàõäû, ñîíðà áàøëàäû àòëàðû ùàéëàìàüà. Òÿêÿðëÿðèí ùàé-êöéö Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéíèí ýöëìÿéèíè áàñäû âÿ äîñòóì îâúóíóí è÷èíäÿ ïàïèðîñóíó òöñòöëÿéèá àüçûíû òóòäó ãóëàüûìà òÿðÿô âÿ äåäè: – Óòàíûðàì. – Âÿ ýåíÿ ãÿù-ãÿù ÷ÿêèá ýöëäö. Ìÿí äÿ áàøëàäûì ýöëìÿéÿ âÿ äîüðóñó áóäóð êè, ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì êè, íèéÿ ýöëöðÿì. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà ýÿëäèê ÷ûõäûã ×åøìÿáàñàð êÿíäèíÿ. Àðàáà÷û àòëàðû ñàõëàäû, äöøäö éåðÿ âÿ áàøëàäû àòëàðûí î ãóëàüûíäàí-áó ãóëàüûíäàí äàðòìàüà. Ñîíðà ãàì÷ûñûíû àðàáàíûí è÷èíÿ òóëëàéûá ýåòäè; ùàðàäàíñà áèð áàü éîíúà ýÿòèðäè, ñàëäû àòëàðûí ãàáàüûíà. Àüûçëàðûíäàí úèëîâóí äÿìèðèíè àëäû âÿ ýåòäè ýèðäè ÷àé÷û äöêàíûíà. Áèç äÿ äöøäöê éåðÿ âÿ áèð 248 íå÷ÿ ãÿäÿì êÿíàðà ýåäèá áèð äèê éåðäÿ ÿéëÿøäèê. Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí ÿëèíè ãîéäó äèçèíèí öñòöíÿ âÿ ìÿíÿ äåäè: – Èíäè ñÿí ýÿðÿê úÿìè ÿçèçëÿðèíèí úàíûíà àíä è÷ÿñÿí êè, áó ñààò áóðàäà ñÿíÿ ùÿð íÿ íàüûë åëÿñÿì, îíó íÿ ãÿäÿð úàíûí ñàüäûð, áèð éàíäà áèð êÿñÿ ñþéëÿìÿéÿñÿí. Ìÿí àíä è÷äèì. Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéí áàøëàäû. – Óúà îëàí Àëëàù-òààëà úÿìè ýöíàùêàðëàðûí ýöíàùûíäàí êå÷ñèí, ìÿí äÿ îíëàðûí è÷èíäÿ. Àüàìà ÿðç îëñóí êè, áàéðàì ýöíö Èâàíîâóí åâèíäÿí ÷ûõäûì, äöç ýåòäèì ìÿíçèëÿ. Íàùàð âàõòû èäè. Ìÿøÿäè Èìàìÿëè ÷þðÿéè ýÿòèðäè ãîéäó îðòàëûüà; àììà ýþðäöì êè, èøòàùàì éîõäó. Àõøàì âàõòû áèð ñòÿêàí ÷àé è÷äèì âÿ ýöúëÿ áèð òèêÿ ÷þðÿê éåäèì, éàòäûì âÿ ñöáù òåçäÿí äóðóá ýåòäèì Àðàç ãûðàüûíà. ×àéûí ëèë ñóéó áóðóëà-áóðóëà, éàâàø-éàâàø àõûá ýåäèðäè âÿ äöíéàäà éàøûéàí àäàìëàð èëÿ èøè äÿ éîõ èäè; ÷öíêè íÿ ðóñëàðûí ïàñõà áàéðàìûíäàí õÿáÿðè âàðäû, íÿ äÿ ðóñ ãûçëàðû èëÿ þïöøìÿéèí äàäûíû àíëàìûøäû. ×àéûí êÿíàðûíäàí ãàéûäûá áèð äÿ ýþðäöì êè, Èâàíîâóí åâèíÿ òÿðÿô öç ãîéóá ýåòìÿêäÿéÿì. Ìÿðäè-ìÿðäàíà ýèðäèì ùÿéÿòÿ âÿ Èâàíîâóí ãàïûñûíû äþéäöì. Ãàïû à÷ûëäû, ãàïûíû à÷àí ùàìàí êàôèðèí ãûçû èäè. Ìÿíèì èíäè éàõøû éàäûìäà äåéèë êè, ìÿí íÿ åëÿäèì, àììà áóíó áèëèðÿì êè, “Õðèñòîñ âîñêðåñ” äåéèá ãóúàüûìû à÷äûì ãûçûí ãàáàüûíà âÿ èñòÿäèì ãûçû ãóúàãëàéûá þïÿì. Ìÿøÿäè Ãóëàìùöñåéíèí ñþùáÿòèíèí áóðàñûíäà ìÿí äàùà þçöìö ñàõëàøäûðà áèëìÿäèì âÿ áÿðê ýöëäöì; àììà Ìÿøÿäè ýöëìÿäè âÿ äåäè: – Àììà áó çàëûìûí ãûçû, áó ìöðöââÿòñèçèí ãûçû, ãîøà ÿëëÿðèíè éóõàðû ãàëõûçûá òóòäó ýþçöìöí ãàáàüûíà âÿ àíúàã áóíó äåäè: – Ïîøîë ê ÷îðòó!.. * Ìÿøÿäèíèí àüçûíäàí áó ñþç ÷ûõàí êèìè ìÿí åëÿ áÿðê óüóíäóì êè, àðàáà÷û ÷àé÷û äöêàíûíäàí ÷ûõûá áàøëàäû ìÿíÿ òàìàøà åëÿìÿéÿ... Àðàáàíû ìèíäèê âÿ éàðûì ñààòà ýÿëäèê ÷ûõäûã Íàõ÷ûâàíà. ÑÈÐÊß Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàã ãàáàã áèçèì ÿäèá éîëäàøëàðûìûçûí áèðè ýÿëìèøäè Áàêûéà âÿ äöøìöøäö îðòà ìåùìàíõàíàëàðûí áèðèíäÿ. Ìÿí âÿ Áàêû ÿäèáëÿðèíäÿí áèðèñè áèð ýöí ýöíîðòà çàìàíû, ýåòäèê ùàìàí ÿäèá ðÿôèãèìèçèí ýþðöøöíÿ. È÷ÿðè ýèðäèê. Õîø-áåø… Ýþðöøÿíäÿí ______________ * Èòèë úÿùÿííÿìÿ 249 ñîíðà îòóðäóã âÿ áèð éàðûì ñààòà ãÿäÿð îðàäàí-áóðàäàí ñþùáÿò åëÿäèê, ñîíðà èñòÿäèê äóðàã ÷ûõàã ýåäÿê. Ðÿôèãèìèç äÿ î ìåéëäÿ îëäó êè, áèçëÿ áàùÿì òÿìèç ùàâàäà áèð ãÿäÿð äîëàíñûí âÿ ö÷öìöç äÿ ÷ûõäûã êö÷ÿéÿ. Ïàðàïåò áàüûíà éàâûãëàøàíäà Áàêû ÿäèáëÿðèíäÿí áèðèíÿ äÿ ðàñò ýÿëäèê. Áó äà ãîøóëäó áèçÿ. Îëäóã äþðä âÿ Ìèõàéëîâñêè êö÷ÿ èëÿ áèç éàðûì ñààò îéçà-áóéçà âàð-ýÿë åäÿíäÿí ñîíðà Áàêûéà òÿçÿ âàðèä îëàí ðÿôèãèìèç äåäè: – Äîüðóñó, ìÿí àúûìûøàì. Áèç äþðäöìöç äÿ äàéàíäûã âÿ áàøëàäûã áèð-áèðèìèçèí öçöíÿ áàõìàüà. Èêèíúè áàêûëû ÿäèá éîëäàøûìûç äåäè: – Ýåäÿê áèçÿ. Áèðèíúè ÿäèá éîëäàøûìûç ñîðóøäó: – Íÿéèíèç âàð åâäÿ éåìÿëè? Èêèíúè áàêûëû ÿäèá éîëäàøûìûç áåëÿ úàâàá âåðäè: – Ñèç þëÿñèç, áèð ñààò áóíäàí ãàáàã ýåòìèøäèì áàçàðà. Òÿçÿúÿ áèð àðàáà êöòöì áàëûüû áàçàðûí îðòàñûíäà ñàõëàéûá ñàòûðäûëàð, úàìààò äà ÷îõ øèðèí àëûðäû. Èêè äÿíÿ áàëûã äà ìÿí àëäûì; èêèñè îí èêè ýèðâÿíêÿ ýÿëäè. Áàëûãëàðû áèð óøàüûí ÿëèíÿ âåðäèì àïàðäû åâÿ. Èíäè áó ñààò [àíàì] î áàëûãëàðûí èêèñèíè äÿ áèøèðèáäèð. ßýÿð áèç áó ñààò äþðäöìöç äÿ ýåòñÿê áèçÿ, ùàìàí áàëûãëàðû ãîéàðûã ãàáàüûìûçà âÿ øèðèí ñþùáÿò åäÿ-åäÿ íàùàðà ìÿøüóë îëàðûã âÿ îëà áèëÿð êè, õà÷ïÿðÿñòëÿð èñòåìàë åäÿí âÿ áèç ìþìöí áÿíäÿëÿðÿ ùàðàì áóéóðóëàí “çÿùðèìàðäàí”-çàääàí äà åâäÿ òàïûëà; ÷öíêè áàëûüûí éàíûíäà è÷ìÿëè áèð øåéèí ãîíøóëóüó ùå÷ éàìàí îëìàç. Áèç ùàìûìûç àú èäèê, îíóí÷öí äÿ áó òÿêëèôè ãÿáóë åäèá ýåòäèê. Ñöôðÿíè äþøÿäèëÿð… Ãàá-ãàøûã âÿ äóç-÷þðÿê ýÿòèðäèëÿð âÿ áóðàäà ìÿí ýþðäöì êè, åâ ñàùèáè ÿäèá ðÿôèãèìèç áèð íþâ òÿøâèøäÿäèð âÿ î îòàüà ñîõóëóð, áó îòàüà ñîõóëóð, ýóéà áèð øåé àõòàðûð. Àõûðäà ýÿëäè äóðäó ãàáàüûìûçäà âÿ ÿëëÿðèíè äèçëÿðèíÿ âóðóá äåäè: – Ùåéèô, áàëûã ëÿççÿò âåðìÿéÿúÿê. Áèç ñÿáÿáèíè ñîðóøäóãäà äåäè êè, åâäÿ ñèðêÿ éîõäó. Êöòöì áàëûüûíû äà ñèðêÿñèç éåäèí, éà ùå÷ éåìÿäèí – èêèñè äÿ áèðäèð. Âÿ áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà åâ ñàùèáè ãà÷äû ÷þëÿ âÿ ùàìàí ñààò ñåâèíúÿê ãàéûäûá ýÿëäè. ßëèíè áèð-áèð ãîéäó áèç ö÷ ÿäèáèí ÷èéíèíÿ âÿ øàä, ñåâèíúÿê äåäè: – Ñèç þëÿñèç, áàõ, áó äÿãèãÿ ñèðêÿ ýÿëÿúÿê. Áèç ùÿð÷ÿíä äîüðóäàí äà àú èäèê, àíúàã ñèðêÿíèí ýÿëìÿéèíÿ ÷îõ áþéöê ùÿâÿñëÿ äàéàíäûã. Î ñÿáÿáÿ êè, äîüðóäàí ùÿð áèøìèøèí þç ãà250 íóíó âÿ þç õàñèééÿòè âàð âÿ òÿçÿ áàëûüû ñèðêÿñèç éåìÿê, ÿòè äóçñóç éåìÿê êèìè áèð øåéäèð. Îí äÿãèãÿ êå÷ìÿìèøäè êè, áèð áàëàúà óøàã áèð áþéöê øöøÿ äîëóñó ãûðìûçû ñèðêÿíè ýÿòèðèá ãîéäó ñòîëóí öñòÿ, ãà÷äû ýåòäè âÿ åâ ñàùèáè ÿäèá éîëäàøûìûç áàëûãëàðû áóüëàíà-áóüëàíà èêè áþéöê ãàáäà “ïÿù-ïÿù” äåéÿ-äåéÿ ýÿòèðäè ãîéäó ñòîëóí öñòÿ. Ãàïûíûí àðàñûíäàí äà áèð ãîúà àðâàä áàøûíû ÷ûõàðäûá ìåùðèáàí âÿ ñÿñè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ äåäè: – Éåéèí, ãàäàíûç ìÿíÿ ýÿëñèí. Áó àðâàä åâ ñàùèáè ÿäèá éîëäàøûìûí àíàñû èìèø. Áàêûéà òÿçÿ âàðèä îëàí ÿäèá ðÿôèãèìèç ÷ÿíýÿëè áàëûüûí áèð òèêÿñèíÿ èëèøäèðèá ãàëõûçäû éóõàðû âÿ áóðíóíóí ãàáàüûíà òóòóá èéëÿäè âÿ äåäè: – Ïÿù-ïÿù!.. Äåéÿñÿí éåìÿëè áàëûüà îõøàéûð. Åâ ñàùèáè ÿäèá éîëäàøûìûç äà áàëûüûí áèð òèêÿñèíè ÷ÿíýÿëíÿí ýþòöðöá ãîéäó ìÿíèì áîøãàáûìà âÿ áèð òèêÿñèíè äÿ þç áîøãàáûíà ãîéóá ïÿùïÿù åëÿéÿ-åëÿéÿ äåäè: – Ñèç þëÿñèíèç, áàëûüûí áèð ÿòðèíÿ òàìàøà åëÿéèí åé!.. Ïÿù-ïÿù, áàëûã, íÿ áàëûã. Áàëûüû äà òÿçÿ-òÿçÿ éåéÿñÿí; òÿçÿ êè, îëìàäû – äàùà îíóí íÿ ëÿççÿòè? Áèðèíúè áàêûëû ÿäèá éîëäàøûìûç ÷ÿíýÿëè èëÿ áàëûüûí òèêÿëÿðèíè ñå÷ÿñå÷ÿ åâ ñàùèáè ÿäèá éîëäàøûìûçà áåëÿ äèããÿò òóòäó: – Ìÿí þëöì, àé ßùìÿä Ôèòðÿò (åâ ñàùèáè ÿäèá éîëäàøûìûçûí àäûäûð), î éåäèéèí áàëûüûí àäûíû àòà-àíàìûç “áàëûõ” ãîéóá, ñÿí äÿ åëÿ “áàëûõ” äå, “áàëûã” äåìÿ. ßùìÿä Ôèòðÿò áó ùåéíäÿ ñèðêÿ øöøÿñèíè ÿëèíÿ ýþòöðöá, áàëûüûí öñòÿ òþêìÿê èñòÿéèðäè âÿ áèðèíúè áàêûëû ÿäèá éîëäàøûìûçûí òÿíãèäèíÿ áèëìÿäè î ñààò íÿ úàâàá âåðñèí. Àíúàã øöøÿíèí àüçûíû à÷ìàìûø ãîéäó ñòîëóí öñòÿ âÿ áèð ãÿäÿð äÿ äèíìÿéèá, ñîíðà äåäè: – Ìÿðùóì àòàìûç, äîüðóäóð, “áàëûõ” äåéèáëÿð, àììà áèç ýÿðÿê “áàëûã” äåéÿê, íÿèíêè “áàëûõ”. Áàêûéà òÿçÿ âàðèä îëàí ÿäèá ðÿôèãèìèç ßùìÿä Ôèòðÿòäÿí ñîðóøäó: – Àõû áèð ñÿáÿáè âàð éà éîõ? ßùìÿä Ôèòðÿò äÿ áóíäàí ñîðóøäó: – Íÿéèí ñÿáÿáè? Ìÿí áóðàäà öçöìö ßùìÿä Ôèòðÿòÿ òóòóá äåäèì: – Íåúÿ éÿíè íÿéèí ñÿáÿáè? Àõû ñÿíäÿí ñîðóøóðëàð êè, áèç êè, äþðä Àçÿðáàéúàí áàëàëàðû êè, îòóðóá áóðàäà áàëûõ éåéèðèê, íÿ ñÿáÿáÿ áèç áó áàëûüà “áàëûã” äåéÿê, “áàëûõ” äåìÿéÿê? 251 ßùìÿä Ôèòðÿò áèð ãÿäÿð óúàäàí äåäè: – Áàëûõ íÿäè? – “Áàëûõ”, áàõ áó éåäèéèìèç ùåéâàíûí àäûäûð. ßùìÿä Ôèòðÿò ÷ÿíýÿëè ñòîëóí öñòöíÿ ãîéóá, äèê ãàëõäû àéàüà âÿ àüçûíäà éàâàí ÷þðÿéè ÷åéíÿéÿ-÷åéíÿéÿ äåäè: – Àé ìÿíèì ÿçèç ãàðäàøëàðûì, àõû áèð ìÿíÿ äåéèí ýþðöì, àõû ùÿð äèëèí áèð ãàíóíó âàð. Àõû áèçèì òöðê äèëèíèí äÿ áèð ãàíóíó âàð éà éîõ? Áèðèíúè áàêûëû ÿäèá éîëäàøûìûç ÷ÿíýÿëè ãîéäó ÷òîëóí öñòÿ, áèð àç óúàäàí, áèð àç äà ùèðñëè, áóíà áåëÿ úàâàá âåðäè: – Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, àé ßùìÿä Ôèòðÿò. Áèð áèçè áàøà ñàë ýþðÿê, î íåúÿ ãàíóíäó? Áÿëêÿ äîüðóäàí äà áèç ãàíìûðûõ. Áàêûéà òÿçÿ âàðèä îëàí ÿäèá ðÿôèãèìèç äÿ áó ñþùáÿòÿ ãàðûøûá î äà ÷ÿíýÿëè ãîéäó éåðÿ âÿ öçöíö ßùìÿä Ôèòðÿòÿ òóòäó: – ßùìÿä Ôèòðÿò, ãàðäàø, ñÿí äåéÿñÿí ùèðñëÿíèðñÿí… ßââÿëÿí, áóðàäà ùèðñëÿíìÿê ùå÷ ëàçûì äåéèë âÿ èêèíúèñè áóäóð êè, àõû… ßùìÿä Ôèòðÿò áóíóí ñþçöíö áåëÿ êÿñäè: – Õåéð, áàüûøëàéûíûç, ìÿí ùå÷ ùèðñëÿíìèðÿì; àíúàã ùÿð áèð äèëèí áèð ãàíóíó âàð âÿ î ãàíóíà áèç äÿ ýÿðÿê òàáå îëàã. Ìÿëóìäóð êè, òöðê ìèëëÿòè íåúÿ êè, ùÿð áèð èøäÿ ýåðè ãàëìûøûã, äèë áàðÿñèíäÿ äÿ ùàáåëÿ. Íÿ áèð ãàíóí òàíûéûðûã, íÿ áèð àùÿíýÿ òàáå îëóðóã; åëÿ áàøûìûçû àøàüû ñàëûá Êàáëà Ìÿììÿäúÿôÿð âÿ Ôàòìà õàëàëàð êèìè äåéèðèê. Åëÿ àòà-áàáàëàðûìûç âÿ úèúè-áàúûëàðûìûç äåéÿí êèìè áèç äÿ ýÿðÿê áàëûüà “áàëûõ” äåéÿê? Áàêûëû áèðèíúè ÿäèá éîëäàøûìûç äà áàëûãäàí áèð òèêÿ àüçûíà ãîéóá, áèð àç úîøìàüà áàøëàäû âÿ äåäè: – ßëáÿòòÿ, ýÿðÿê “áàëûõ” äåéÿê. Áÿñ íåúÿ ñÿí àíà äèëèí òÿðÿôäàðûñàí? ßùìÿä Ôèòðÿò áàëûüûí áèð òèêÿñèíè ýþòöðöá ãîéäó àüçûíà âÿ áèð àç äà óúàäàí âÿ ÿëëÿðèíè þë÷ÿ-þë÷ÿ àüçû ýþéøÿéÿ-ýþéøÿéÿ áó úöð äåäè: – Ãàðäàø, áóðàäà àíà äèëèíèí íÿ äÿõëè âàð? Ìÿýÿð “áàëûõ” äåéÿíäÿ àíà äèëè îëóð, “áàëûã” äåéÿíäÿ àíà äèëè îëìóð? Áèð äÿ ìÿí ãàíìûðàì, áèç äþðä íÿôÿð àäàì áóðàäà òÿçÿ äèë éàðàòìàéàúàüûã êè? Éÿãèí êè, äöíéàäà ùÿð áèð åëìèí ìöòÿõÿññèñè îëàí êèìè äèëèí äÿ ãàíóíëàðûíû âÿç åäÿí, ùÿéàòà òÿòáèã åäÿí âàð. Àñèì áÿéèí* äèë áàðÿñèíäÿ òÿòÿááþàòûíû… ßýÿð áóíëàðû… ______________ * Íÿñèì Àñèì áÿé – Òöðêèéÿíèí ìÿøùóð äèë÷è àëèìëÿðèíäÿí áèðè 252 Äþðä íÿôÿð òöðê ÿäèáëÿðè, éÿíè ìÿí äÿ îíëàðûí è÷èíäÿ, áåëÿ ìöáàùèñÿ åòäèéèìèç ÿñíàäà, îí èêè ýèðâÿíêÿ ýÿëÿí áàëûüû èêè íÿôÿð éåéèá àç ãàëìûøäûëàð êè, ñöìöêëÿðè äÿ éåñèíëÿð êè, áó àðàäà ãàïûíûí àðàñûíäàí åâ ñàùèáèíèí ãîúà àíàñûíûí áàøû òèòðÿéÿí ñÿñè èëÿ áèçÿ òÿðÿô áåëÿ õÿáÿð âåðäè: – Ãàäàíûç ìÿíÿ ýÿëñèí, áó ãÿäÿð “áàëûõ-áàëûõ” äåéÿ-äåéÿ ïÿñ íèéÿ î ýþçÿë ñèðêÿíè ãîéäóíóç îðàäà ãàëäû âÿ àüçûíû ùå÷ à÷ìàäûç äà? Íÿíÿíèí áó ñþçö áèçè äåéÿñÿí éóõóäàí îéàòäû; áèð äÿ áàõàã êè, äîüðóäàí äà “áàëûã”íàí “áàëûõ” ñþçëÿðèíèí ìöáàùèñÿñèíÿ áèç äþðä íÿôÿð ÿäèá åëÿ áÿðê ãûçûøìûøûã êè, îí èêè ýèðâÿíêÿ áàëûüû éåéèá ãóðòàðàíà êèìè î ýþçÿë ñèðêÿ àüçû òûõàúëû äÿú ãàëûá ñòîëóí öñòöíäÿ; áèð ñóðÿòäÿ êè, ùàìàí ñèðêÿíè äþðäöìöç äÿ òàìàì éàðûì ñààò ýþçëÿäèê êè, áàçàðäàí ýÿëñèí. ÉÀÍ ÒÖÒßÉÈ Úàâàí âàõòëàðûìäà ìÿí Èðÿâàíäà íà÷àëíèê äèâàíõàíàñûíäà ãóëëóã åäèðäèì. Ãóëëóüóìóí àäû äèëìàíúëûã èäè; éÿíè øèêàéÿòÿ ýÿëÿí êÿíäëèëÿðèí ñþçöíö íà÷àëíèêÿ ðóñúà òÿðúöìÿ åëÿðäèì, íà÷àëíèêèí äÿ ñþçöíö òöðêúÿ éåòèðÿðäèì êÿíäëèëÿðÿ. Øèêàéÿò÷è îëìàéàí âàõòäà äà íà÷àëíèê òÿðÿôèíäÿí ïðèñòàâëàðà âÿ éöçáàøûëàðà ùþêìëÿð âÿ ãåéðè êàüûçëàð éàçàðäûì âÿ êàüûçëàðû þç ÿëèìëÿ éàçàíäàí ñîíðà âåðÿðäèì íà÷àëíèê ãîë ÷ÿêÿðäè, ýþíäÿðÿðäèê þç éåðèíÿ. Áèð ýöí äèâàíõàíàäà îòóðóá éàçû éàçûðäûì. Éîëäàøëàðûìûí ÷îõó ðóñëàð èäè; àíúàã áèð-èêè íÿôÿð ìöñÿëìàí ìèðçÿëÿðè ùÿðÿ þç èøèíÿ ìÿøüóë èäè. Ýöíîðòà âàõòû èäè. Áóðàäà áèðäÿí ìÿíèì áàøûìà áèð èø ýÿëäè; îòóðäóüóì éåðäÿ àêîøêàäàí ýþðäöì êè, äèâàíõàíà ùÿéÿòèíÿ ÷îõëó êÿíä úàìààòû ýÿëìÿêäÿäèð. Áó òÿáèèäèð: éàðàøàð êè, ãÿçà íà÷àëíèêè äèâàíõàíàñûíäà ùÿìèøÿ êÿíäëè îëñóí. Àììà ìÿíè òÿÿúúöáëÿíäèðÿí èêè øåé îëäó: áèðè áó èäè êè, úàìààò àäÿòè ùÿääÿí àðòûã ýÿëèðäè âÿ èêèíúèñè äÿ áó èäè êè, êÿíäëèëÿðèí áèð ÷îõóíóí ÿëèíäÿ áèð øåé ýþðöðäöì: óçàãäà ÷óáóã ñàïûíà îõøàäûðäûì, àììà àêîøêàéà éàâûã ýÿëäèì âÿ äèããÿòëÿ áàõûá ýþðäöì êè, êÿíäëèëÿðèí ÿëèíäÿêè éàí òöòÿéèäèð. Òÿÿúúöá! Ìÿýÿð áóíëàð ùàìûñû ÷îáàíäûðëàð? Âÿ ÿýÿð÷è ÷îáàíäûðëàð, òöòÿêëÿðèíè íèéÿ ÿëëÿðèíäÿ ýÿòèðèáëÿð âÿ íÿ ìöíàñèáÿòëÿ áóðàéà áó ýöí úÿì îëóáëàð âÿ êèì áóíëàðû ÷àüûðûá?.. 253 Ìÿí, – íåúÿ êè, íà÷àëíèê äèëìàíúû, – áîðú áèëäèì ÷ûõàì ùÿéÿòÿ âÿ áó ÿùâàëàòäàí õÿáÿðäàð îëàì, ùÿéÿòÿ ÷ûõàí êèìè úàìààò òþêöëäö öñòöìÿ âÿ áàøëàäû øèêàéÿòÿ: – Àé àüà, áèçÿ íà÷àëíèê àüàíûí ðÿùìè ýÿëñèí. Áèç Ýÿðìÿ-÷àòàã úàìààòûíäàíûã. Ùÿéÿ áó òöòÿêëÿðè èñòÿéèðñèíèç – áàõ, áåø-îí äÿíÿ éûüûá ýÿòèðìèøèê. Âàëëàù, áèëëàù, òàïûëìûð. ×îáàíëàðûí ÷îõó äàüäàäûð; ùÿðÿ þç òöòÿéèíè ýþòöðöá àïàðûá. Ñàðâàíëàð êÿíäèíÿ äÿ àäàì ýþíäÿðìèøèê äåéèðëÿð: îðäà óñòàñû âàð, îëñà ãàéûðòäûðûá ýÿòèðÿúÿêëÿð. Éîõñà Èðÿâàíû âóðäóã áèð-áèðèíÿ, àíúàã áåø-ö÷ äÿíÿ òàïäûã. Ìÿí áèð øåé áàøà äöøìÿäèì; ÷öíêè íÿ ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèðäèì éàäûìà äöøìöðäö êè, íà÷àëíèê äèâàíõàíàñû Ýÿðìÿ-÷àòàã úàìààòûíäàí éàí òöòÿéè èñòÿìèø îëñóí âÿ íèéÿ èñòÿñèí? Ìÿí áó ôèêðèìè úàìààòà äåäèêäÿ ãàáàãäà äóðàí êÿíäëèëÿð áåëÿ áÿéàí åòäèëÿð êè, ýóéà íà÷àëíèê äèâàíõàíàñûíäàí ùþêì ýþíäÿðèëèá Ýÿðìÿ-÷àòàã éöçáàøûñûíà êè, áó ýöí éÿíè èéóí àéûíûí èêèñèíäÿ, Èðÿâàíäàêû êàçàê ãîøóíóíäàí þòðö ÿëëè äþðä äÿíÿ éàí òöòÿéè úàìààòäàí éûüûá ýþíäÿðñèí. Ìÿí äàùà òÿÿúúöá åëÿäèì âÿ ñîðóøäóì êè, áÿñ ùàíû íà÷àëíèê ùþêìö âÿ éöçáàøû þçö ùàðàäàäûð? Áó ùåéíäÿ áèð êàçàê áþéöéö, éàíûíäà áèð íå÷ÿ êàçàê, îíëàðûí äàëûíúà Ýÿðìÿ-÷àòàã éöçáàøûñû ßáäöë Êÿðèì, ÿëèíäÿ øàëëàã, îíóí äàëûíúà éàñîâóëó Ùåéäÿðÿëè âÿ áóíëàðûí äà éàíëàðûíäà áèð íå÷ÿ íÿôÿð Ýÿðìÿ-÷àòàã àüñàããàëû ùöúóì ÷ÿêäèëÿð äèâàíõàíàéà âÿ êàçàê áþéöéö ãåéçëè, óúà ñÿñëÿ íà÷àëíèêè ñîðóøäó âÿ úàâàá àëìàéûá, ñîõóëäó íà÷àëíèêèí êàáèíÿñèíÿ, éàíûíäàêûëàð äà áóíóí äàëûíúà. Áóðàäà ìÿíè òÿÿúúöáëÿíäèðÿí áó îëäó êè, èíäè ýÿëÿí êàçàêëàðûí áèðèíèí ÿëèíäÿ äþðä äÿíÿ “ôëåéòà”, éÿíè éàí òöòÿéè âàðäû. Áóíëàð, äàùà ÷îáàíëàð ÷àëäûüû ñàäÿ éàí òöòÿéè äåéèëäèëÿð; ÷öíêè “ôëåéòà” äåäèêäÿ äöéìÿëè, óçóí âÿ øÿâÿ êèìè ãàðà òöòÿêëÿðäèð êè, ÿñýÿðè ìóñèãè äÿñòÿñèíäÿ áóíóí þç éåðè âàð. ×îõ ãÿðèáÿ! Êÿíäëèëÿð áèð éàíäàí, áó êàçàêëàð äà áèð éàíäàí, – áóíëàð ùàìûñû áó ýöí áèçÿ éàí òöòÿéè äàøûéûðëàð. Ìÿí ìÿÿòòÿë ãàëìûøäûì âÿ ùå÷ ìàúàë åëÿìÿäèì êè, ùóøóìó áàøûìà éûüàì. Áóðàäà íà÷àëíèêèí ÷îõ óúà âÿ ÷îõ àúûãëû ñÿñèíè åøèòäèì: – Ìèðçÿ Àááàñ! (Ìÿíè ÷àüûðûðäû). Úÿëä þçöìö éåòèðäèì íà÷àëíèêèí îòàüûíà âÿ ýþðäöì êè, êàçàê áþéöéö ÿéëÿøèá íà÷àëíèêèí éàíûíäà, î ãàëàí àäàìëàð äà êÿíàðäà ñÿô ÷ÿêèá äóðóáëàð. Íà÷àëíèê åëÿ áèð ùàëÿòäÿ ìÿíèì öçöìÿ áàõûðäû êè, äå254 éèðäèì áó ñààò äóðóá ìÿíè éåéÿúÿê. Ùèðñèíäÿí êèøèíèí ýþçëÿðè ãûçàðìûøäû âÿ ìÿíÿ áèð ãÿäÿð äèê-äèê áàõàíäàí ñîíðà ÿëèíè ñòîëóí öñòÿ òÿðÿô óçàòäû âÿ ñîðóøäó: – Áó íÿäè? Ìÿí êåôëè àäàì êèìè, ãàáàãúà ñòîëóí öñòöíäÿ áèð øåé ýþðìÿäèì; àììà ñòîëóí öñòöíäÿêèëÿð ùàìàí äþðä äÿíÿ ôëåéòà èäè (éÿíè éàí òöòÿêëÿðè èäè) êè, áàéàã êàçàêëàðûí ÿëèíäÿ ýþðäöì. Íà÷àëíèê áèð äÿ äåäè: – Áó íÿäè? Ìÿí úàâàá âåðäèì êè, áóíëàð ôëåéòàäûð, éÿíè éàí òöòÿéèäèð. Íà÷àëíèê áåëÿ ýèëåé-ýöçàð áàøëàäû: – Áÿñ ñÿí êè, êåôëÿíìÿéÿ àäÿòêÿðäÿ èìèøñÿí, íÿ úöðÿò åëÿéèá ìÿíèì èäàðÿìÿ ãóëëóüà ýèðäèí? Ìÿí úàâàá âåðäèì: – Úÿíàá íà÷àëíèê, áèçèì øÿðèÿòèìèçäÿ êåôëÿíìÿê ìÿíäèð âÿ ñèç úÿíàáûí ùöçóðóíäà ìÿí î ãÿëÿòè åëÿìÿðÿì âÿ åëÿéÿ äÿ áèëìÿðÿì. Åëÿ êè, áó ñþç ìÿíèì àüçûìäàí ÷ûõäû, íà÷àëíèê éåðèíäÿí äèê àòûëäû, ñòîëóí öñòöíäÿí áèð éàçûëìûø êàüûç ýþòöðäö âÿ ìÿíÿ òÿðÿô áèð ãÿäÿð ÿéèëèá, àç ãàëäû êàüûçû ñîõà ìÿíèì àüçûìà âÿ ÷ûüûðäû: – Îõó. Èíäè ìÿíèì éàäûìäà äåéèë êè, ìÿí î êàüûçû íåúÿ îõóäóì; ÷öíêè ýþçëÿðèìè òîç áöðöìöøäö. Àììà êàüûçûí ìÿçìóíó áåëÿ èäè: “Ùþêì. Ýÿðìÿ-÷àòàã éöçáàøûñûíà, Èðÿâàí ãÿçà íà÷àëíèêè òÿðÿôèíäÿí. Ùþêì åäèðÿì, ÿëáÿòòÿ âÿ ÿëèô ÿëáÿòòÿ èéóí àéûíûí èêèñèíäÿ Èðÿâàí øÿùÿðèíÿ, Úÿôÿðàáàä ìÿùÿëëÿñèíäÿ îëàí êàçàê ãîøóíóíóí áþéöê ÿôñÿðè ïîëêîâíèê Àôàíàñéåâèí ùöçóðè-øÿðèôëÿðèíÿ ÿëëè äþðä äÿíÿ éàí òöòÿéè (ôëåéòà) úàìààòäàí éûüûá ýþíäÿðÿñÿí; ÷öíêè ùÿìèí ãîøóíëàð ùàìàí òàðèõäÿ ùàìàí éàí òöòÿêëÿðèíÿ ìèíèá Êÿíàêèð êÿíäèíÿ éàéëàüà ýåäÿúÿêëÿð âÿ ìÿáàäà-ìÿáàäà áó èøè òÿõèðÿ ñàëàñàí êè, ìÿñóëèééÿò àëòûíà äöøÿñÿí. Âÿññàëàì. Èðÿâàí íà÷àëíèêè Ïåòðîâ”. Äåìÿê, ùÿìèí ùþêì éàçûëûá áèçèì äèâàíõàíàäàí, ùþêìÿ ãîë ÷ÿêèá ùÿìèí áèçèì íà÷àëíèêèìèç Ïåòðîâ âÿ ùþêìö äÿ þç äÿñòè-õÿòòèëÿ éàçàí êèìäèð? Ìÿí áÿäáÿõò, ìÿí éàçûã, ìÿí áàøûáÿëàëû Ìèðçÿ Àááàñ Ôÿðçÿëèéåâ, éÿíè Èðÿâàí íà÷àëíèêèíèí äèëìàíúû. 255 *** Ùÿ, éàâàø-éàâàø ùóøóì áàøûìà úÿì îëóð âÿ èíäè éóõó èëÿ ùÿãèãÿòè ñå÷èðÿì. Èíäè áèëèðÿì êè, ýöíàù êèìäÿäèð, êèìäÿ äåéèë. Âÿ àíúàã èíäè ãàíûðàì êè, ìÿòëÿá íÿ öñòÿäèð âÿ èíäè ýþðöðÿì êè, áó ôÿñàäû òþðÿäÿí êèì èìèø. Âàëëàù-áèëëàù, ÿýÿð íà÷àëíèêèí éåðèíÿ ìÿí îëñàéäûì, éàïûøàðäûì áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø äèëìàíú Ìèðçÿ Àááàñûí áîüàçûíäàí (éÿíè þçöìö äåéèðÿì ùà) âÿ î ãÿäÿð ñûõàðäûì êè, áîüóëàðäû âÿ áîüóëóá þëÿíäÿí ñîíðà àüëû áàøûíà ýÿëÿðäè. ßùâàëàò áåëÿ èìèø: ùÿð êÿñ èñòÿéèð ùÿìÿí ãèëö-ãàëûí ÿñëèíäÿí õÿáÿðäàð îëñóí, àøàüûäà éàçûëàí áèð íå÷ÿ ñÿòðè çÿùìÿò ÷ÿêèá îõóñóí. *** Èêè àé áóíäàí ãàáàã íà÷àëíèêäÿí èçí àëûá ýåòìèøäèì êÿíäèìèçÿ àíàìûí çèéàðÿòèíÿ. Îðàäà ìÿí áèð ùÿôòÿ ãàëäûì. Àììà íåúÿ ãàëäûì? ßìîüëóì Ïèðâåðäèíèí áÿðÿêÿòèíäÿí, åëÿ éàäûìà ýÿëèð êè, êÿíäèìèç áåùèøòèí áèð ýöøÿñè èäè. Ïèðâåðäè áèð ìÿùàðÿòëÿ éàí òöòÿéè ÷àëûðäû êè, îíóí ÷àëìàüûíà ãóëàã àñàíäà ìÿíèì éåìÿê-è÷ìÿê éàäûìà äöøìöðäö. ßìîüëóìóí ïåøÿñè ãîéóí ñàõëàìàã èäè âÿ ãîéóíëàðû äà êöðä ÷îáàíëàðûíà òàïøûðìûøäû. Áóíóíëà áåëÿ þçö äÿ ùÿìèøÿ ãîéóíëàðûíûí éàíûíäà îëàðäû âÿ ãåéðè ÷îáàíëàð êèìè áó äà éàí òöòÿéèíè ÷àëìàüû àäÿò åëÿìèøäè. Àììà Ïèðâåðäèíèí ÷àëìàüû þçýÿ áèð ÷àëìàã èäè âÿ ÷îõ èòòèôàã äöøÿðäè êè, ãîíøó êÿíäëÿðäÿí áóíóí éàí òöòÿéè ÷àëìàüûíà ãóëàã àñìàüà ýÿëÿðäèëÿð âÿ ìÿíèì þçöìöí áó ÷àëüûéà î ãÿäÿð ùÿâÿñèì âàðäû êè, äàùà äîéà áèëìèðäèì. Àõûðäà ìÿí þçöì äÿ áèð áåëÿ åøãÿ äöøäöì êè, þçöìÿ áèð éàí òöòÿéè ÿëÿ ýÿòèðèá áàøëàéûì éàâàø-éàâàø ÷àëìàüà êè, áÿëêÿ, ïÿíàù Àëëàùà, ìÿíÿ äÿ åëÿ õîøáÿõòëèê öç âåðäè êè, ìÿí äÿ Ïèðâåðäè êèìè ÷àëàí îëäóì. ßìîüëóì áó õÿéàëû áèëÿí êèìè þç éàí òöòÿéèíè áàüûøëàäû ìÿíÿ âÿ ìÿíèì áèð ùÿôòÿ ìÿçóíèééÿòèì ãóðòàðàíäàí ñîíðà òöòÿéè ñÿëèãÿ èëÿ áàñäûì ïàìáûüûí àðàñûíà, ãîéäóì áèð áàëàúà ãóòóéà êè, éîëäà àðàáàäà ñûíìàñûí âÿ ýÿëäèì Èðÿâàíà. Áóðàäà ìÿíçèëèìäÿ ãóòóäàí òöòÿéè ÷ûõàðäûì âÿ öñò-áàøûìûí òîçóíó ñèëìÿìèø âÿ éîëäàí ðàùàò îëìàìûø, áàøëàäûì òöòÿéè ÷àëìàüà. Àììà, ùåéèô âÿ ùåéèô; íÿ ãÿäÿð ïöôëÿéèðÿì – òöòÿê ùå÷ áèð ñÿñ âåðìèð. Äîäàüûìû ýàù áåëÿ òóòóðàì, ýàù åëÿ òóòóðàì, ýàù éàâûãäàí 256 ÷àëûðàì, ýàù áèð àç óçàãäàí öôöðöðÿì. Òöòÿê àíúàã êþðöê êèìè ôûñûëäàéûð, àíúàã áèð ñÿñ ÷ûõàðòìûð. Äàùà éîðóëóá, áèð ãÿäÿð ìÿéóñ îëäóì. Òöòÿéè ãîéäóì ñòîëóí öñòöíÿ, ÷ûõäûì ýåòäèì äèâàíõàíàéà. Ãóëëóüóìó ãóðòàðûá ýÿëäèì åâÿ âÿ ÷þðÿêäÿí ãàáàã ýåíÿ ýþòöðäöì òöòÿéè âÿ ýåíÿ èñòÿäèì ÷àëàì. Õåéð, ÷àëûíìûð. Äåäèì áÿëêÿ éîëäà òöòÿê õàðàá îëóá; äèããÿòëÿ î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ áàõäûì. Õåéð, ñàëàìàòäûð, àììà ÷àëûíìûð. “Àëëàùö-ÿêáÿð”. Ýåíÿ éîðóëäóì âÿ ãîéäóì êÿíàðà. ×þðÿê éåäèì âÿ ÷ûõäûì ýåòäèì ýÿçìÿéÿ âÿ ãàéûäûá ýÿëÿíäÿí ñîíðà ýåíÿ èñòÿäèì èìòàùàí åëÿéÿì. Õåéð, ÷àëûíìûð. Áàðè ïÿðâÿðäèýàð, áó íÿ áÿäáÿõòëèê?! Íèéÿ ñÿí ìÿíè åëÿ áèð íåìÿòäÿí ìÿùðóì ãûëûðñàí êè, î íåìÿòè ñÿí ùÿð áèð ÷îáàíà êÿðàìÿò åëÿìèñÿí? Ìÿí íÿ ýöíàùûí ñàùèáèéÿì? Âÿ áåëÿ-áåëÿ Àëëàùû ÷àüûðìàã ýåíÿ áèð ôàéäà áàüûøëàìàäû, ÷öíêè áó õåéèð-äóàäàí ñîíðà íÿ ãÿäÿð ÿëëÿøäèì, – òöòÿéèì ÷àëûíìàäû. Éàäà ñàëûðàì Ïèðâåðäèíèí ÷àëìàüûíû: òöòÿéè áåëÿ òóòóðäó, ñàü ÿëèíè ãîéóðäó, ñîë ÿëè èëÿ áåëÿ éàïûøûðäû, áàðìàãëàðû áóðàäà îëóðäó, äîäàãëàðûíû áåëÿ éóìóðäó. Î êè, áóíëàðû áåëÿ åëÿéèðäè êè, ìÿí äÿ áåëÿ åëÿéèðÿì, áÿñ íèéÿ áó øîüÿðèá òöòÿê îíóí ÿëèíäÿ ÷àëûíñûí, ìÿíèì ÿëèìäÿ ÷àëûíìàñûí!.. *** Áèð ýöí ñÿùÿð éåðèìäÿí äóðäóì, ýåéèíäèì, òåç áèð ñòÿêàí ÷àé è÷äèì êè, ýåäèì äèâàíõàíàéà ãóëëóüóìà âÿ åùòèéàò ö÷öí òöòÿéè ýþòöðäöì, äàéàäûì äîäàüûìà. Àùà!.. Ãóðáàí îëäóüóì òöòÿê ÷àëûíäû; éÿíè áóíäàí áèð ñÿñ ÷ûõäû. Ùàìàí ñÿñ èäè êè, Ïèðâåðäèíèí êÿíäèìèçäÿ ÷àëìàüûíû éàäà ñàëûðäû. Àõ, ùàðàäàñàí, ÿìîüëó, ñÿíè áèð ãóúàãëàéà èäèì âÿ áàñà èäèì áàüðûìà, äîéóíúà þïÿ èäèì!.. Ñààòà áàõäûì; ãóëëóüóìóí âàõòûíäàí éàðûì ñààò êå÷èðäè. Òöòÿéè áèð íå÷ÿ äÿôÿ þïäöì, ñÿëèãÿ èëÿ ãîéäóì ãóòóéà âÿ ãà÷äûì êö÷ÿéÿ. Ïÿù-ïÿù, íÿ ýþçÿë äöíéà! Ýöíöí èñòèñè, êö÷ÿíèí òîçó, àäàìëàðûí éàõøû, éà ïèñ ùÿðÿêÿòè, äàü, äàø, îòëàð âÿ àüàúëàð, – ýóéà áóíëàðûí ùàìûñû áó ýöí äèëáèð îëóáëàð êè, ìÿíÿ ìöáàðÿêáàäëûã âåðñèíëÿð êè, áó ýöí ìÿíèì òöòÿéèì ñÿñ ÷ûõàðäûá. 257 Äèâàíõàíàéà éåòèøäèì, éîëäàøëàðûìûí úÿìèñèíÿ ñàëàì âåðäèì âÿ áèð-èêèñèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäûì êè, áö ýöí ìÿíèì òöòÿéèì ÷àëûíûáäûð. Îòóðäóì, êàüûç-êóüóçó ÷ûõàðòäûì, áàøëàäûì éàçìàüà. Àììà ùÿð íÿ êè éàçûðàì, – ùå÷ áèëìèðÿì íÿ éàçûðàì, ùÿð êÿñëÿ äàíûøûðàì, – áèëìèðÿì íÿ äàíûøûðàì; ÷öíêè ôèêðèì òöòÿéèí éàíûíäàäûð. Ñààòû ÷ûõàðäûì ãîéäóì ñòîëóìóí öñòÿ êè, ýþðöì ñààòûí øöìàðÿëÿðè* íÿ âàõò ýÿëèá 3-öí öñòöíäÿ äóðàúàãëàð êè, áþðêöìö ýþòöðöá ãà÷ûì åâÿ. Áó àðàäà íà÷àëíèê ìÿíè ÷àüûðäû âÿ áåëÿ äåäè: – Ýþòöð, áó ñààò áèð ùþêì éàç Ýÿðìÿ-÷àòàã éöçáàøûñûíà êè, èéóí àéûíûí èêèñèíäÿ ÿëáÿòòÿ âÿ ÿëèô-ÿëáÿòòÿ Úÿôÿðàáàä ìÿùÿëëÿñèíäÿ îëàí êàçàê ãîøóíóíóí áþéöê ÿôñÿðè ïîëêîâíèê Àôàíàñéåâèí ùöçóðèøÿðÿôëÿðèíÿ ÿëëè äþðä äÿíÿ àðàáà úàìààòäàí éûüûá ýþíäÿðñèí; ÷öíêè ãîøóíëàð ùàìàí òàðèõäÿ, ùàìàí àðàáàëàðà ìèíèá Êÿíàêèð êÿíäèíÿ éàéëàüà ýåäÿúÿêëÿð âÿ áó èøè ìÿáàäà òÿõèðÿ ñàëàñàí êè, ìÿñóëèééÿò àëòûíà äöøÿðñÿí. Âÿññàëàì. Ìÿí íà÷àëíèêÿ “áàø öñòÿ” äåéèá ýåòäèì. Ùþêìö éàçäûì âÿ ýÿòèðäèì íà÷àëíèêèí ãàáàüûíà ãîéäóì. Áó äà áèð-èêè ñÿòèð áàøäàí âÿ áèðèêè ñþç àõûðäàí îõóäó âÿ ãÿëÿìè ýþòöðöá ãîë ÷ÿêäè, ãàéòàðäû ìÿíÿ; àììà áèðúÿ áóíó äåäè êè, “òåç, òåç, áó ñààò ýþíäÿð”. Ùþêìö ùàìàí äÿãèãÿ äÿôòÿðÿ ñàëäûëàð, ãîéäóëàð ïàêåòÿ âÿ ýþíäÿðäèëÿð. Àììà àðàáà íÿäèð, çàä íÿäèð? Î ýöí ìÿíèì áåéíèìÿ áåëÿ-áåëÿ ñþçëÿð ÷îõ ÷ÿòèí ýèðÿ áèëÿðäè; ÷öíêè î ýöí ìÿíèì ôèêðèì-çèêðèì ìÿùç éàí òöòÿéèíèí éàíûíäà èäè. Âÿ î ýöí ìÿíäÿí þòðö éàí òöòÿéèíäÿí ñàâàéû ùå÷ áèð øåé éîõäó âÿ îëà äà áèëìÿçäè. Âÿ ýþð î ýöíö ìÿíäÿ îëàí éàí òöòÿéèíèí åøãè íÿ ãÿäÿð ãÿëèç èìèø êè, íà÷àëíèêèí ùþêìöíäÿ “àðàáà” ÿâÿçèíÿ “éàí òöòÿéè” éàçìûøàì. Ùþêì äÿ ýåäèá Ýÿðìÿ-÷àòàã éöçáàøûñûíà ÷àòàíäàí ñîíðà, î äà ùþêìö âåðèá ìèðçÿñèíÿ îõóäóá âÿ úàìààòà õÿáÿð âåðèáëÿð êè, íà÷àëíèê úàìààòäàí ÿëëè äþðä äÿíÿ ôëåéòà, éÿíè éàí òöòÿéè èñòÿéèð. Ùàìû ìÿÿòòÿë ãàëûá, àéà, áó ãÿäÿð éàí òöòÿéèíè ùàðàäàí éûüìàã ìöìêöíäöð âÿ àéà, ýþðÿñÿí ãîøóíà áó ãÿäÿð éàí òöòÿéè íÿ ëàçûìäûð; ÷öíêè àõû éàí òöòÿéèíè ìèíìÿê îëìàç! Áó àò äåéèë, åøøÿê äåéèë. Âÿ àõûðäà éöçáàøû âÿ êÿíä ìèðçÿñè êè, úàìààò è÷èíäÿ ùàìûäàí ÷îõ áèëÿí èìèøëÿð, úàìààòû áàøà ñàëûðëàð êè, éÿãèí ãîøóíëàðûí ìóñèãè äÿñòÿñèíèí ÷àëüûëàðûíûí õÿðúèíè ùþêóìÿò èñòÿéèð êÿíä úàìààòûíûí þùäÿñèíÿ ãîéñóí. _______________ * ßãðÿáëÿðè 258 Áèð ãÿäÿð äÿ äàíûøäûãäàí âÿ ìÿñëÿùÿòäÿí ñîíðà áåëÿ ãÿðàð ãîéóðëàð êè, úàìààò è÷èíäÿí ö÷ íÿôÿð àüñàããàë ñå÷èá ýþíäÿðñèíëÿð øÿùÿðÿ êè, áàçàðû ýÿçèá íÿ ãÿäÿð òàïñàëàð, éàí òöòÿéè àëñûíëàð âÿ ÷îáàíëàðäàí äà ùÿð íÿ áàúàðñàëàð, éûüûá àïàðñûíëàð. Áóíäàí ÿëàâÿ ãóáåðíàòà äà áèð ÿðèçÿ éàçäûðñûíëàð êè, áóíäàí ñîíðà ãîøóíëàðûí ìóñèãè äÿñòÿñèíèí õÿðúèíè úàìààòûí öñòöíÿ éûõìàñûíëàð; ÷öíêè Ýÿðìÿ-÷àòàã úàìààòû ÷îõ êàñûáäûð. *** Èðÿâàíäà Úÿôÿðàáàä ìÿùÿëëÿñèíäÿ îòóðàí êàçàê ãîøóíëàðû èéóíóí èêèñèíäÿ Êÿíàêèð äàüûíà éàéëàüà ýåäÿñè èäèëÿð âÿ Èðÿâàí íà÷àëíèêèíäÿí ùàìàí ýöí ÿëëè äþðä àðàáà èñòÿìèøäèëÿð âÿ íà÷àëíèêäÿí êàçàê áþéöéöíÿ úàâàá ýÿëìèøäè êè, ëàçûìè ãÿðàðäàä îëóíóá âÿ âÿãòè-ìöÿééÿíäÿ ÿëëè äþðä àðàáà ùàçûð îëàúàã. Ùàìàí èéóíóí èêèñèíäÿ àðàáàëàð ýþçëÿíèëÿí âàõò êàçàê áþéöéö ïîëêîâíèê Àôàíàñéåâÿ ÿðç åäèðëÿð êè, Ýÿðìÿ-÷àòàã éöçáàøûñû äþðä äÿíÿ ôëåéòà ýÿòèðèá. Ïîëêîâíèê áó èøÿ òÿÿúúöá åäèð âÿ ôëåéòàëàðû ãÿáóë åòìÿéèá, àðàáàëàðû ñîðóøóð. Éöçáàøûíûí äà êè, àðàáàäàí õÿáÿðè éîõ. Î äà íà÷àëíèêèí ùþêìöíö íèøàí âåðèð. Ùþêìäÿ äÿ àðàáà éàçûëìàéûá, éàí òöòÿéè éàçûëûá. Ïîëêîâíèê áèð íå÷ÿ äÿôÿ àéàãëàðûíû éåðÿ äþéÿíäÿí ñîíðà âÿ éöçáàøûíûí àòàñûíû âÿ àíàñûíû áèð íå÷ÿ äÿôÿ ñþéÿíäÿí ñîíðà éöçáàøûíû äà, îíóí éàñàâóëóíó äà âÿ ýÿòèðäèêëÿðè éàí òöòÿêëÿðèíè äÿ ýþòöðöá, áèð íå÷ÿ êàçàê ÿñýÿðëÿðè äÿ îíëàðûí äàëûíúà ýåäèðëÿð íà÷àëíèê äèâàíõàíàñûíà êè, ýþðñöíëÿð áó íÿ ÿìÿëäèð. Õöëàñÿ. Àììà íà÷àëíèêèí âÿ ìÿíèì áàøûìà áó ìÿðÿêÿíè à÷àí éàí òöòÿéèíäÿí äÿ àõûðäà åëÿ áèð ìÿòëÿá ùàñèë îëìàäû; àõûðäà áåëÿ ìÿëóì îëäó êè, éàí òöòÿéè ÷àëìàãäà ÿìîüëóì êèìè ìÿùàðÿò ýþñòÿðìÿê âÿ ãóëàã àñàíëàðû âàëåù åòìÿê ìÿíÿ õóäàéè-òààëàäàí ãèñìÿò äåéèëìèø. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà ìóñèãèéÿ îëàí ùÿâÿñèì î ãÿäÿð àçàëäû êè, áàøûáÿëàëû òöòÿéè áèëìÿððÿ ýþçäÿí ñàëäûì. 259 ØßÐà ÔÀÊÖËÒßÑÈ 1920-úè èëèí ñåíòéàáð àéûíûí îí èêèñèíäÿ äàðöëôöíóíóí Øÿðã ôàêöëòÿñèíäÿ èìòàùàíëàð òàìàì îëäó âÿ ñàáàùû ýöíö, éÿíè ñåíòéàáðûí îí ö÷öíäÿ úàâàí òÿëÿáÿ ßáäöëùÿñÿíçàäÿ Õÿëèë äàðöëôöíóíà ýÿëèá ýþðäö êè, éóáàíûáäûð; ÷öíêè èìòàùàí òóòàí òóòóá, òóòìàéàí ãàéûäûá ýåäèá. ßáäöëùÿñÿíçàäÿ áèð àç òÿøâèøÿ äöøäö âÿ äàðöëôöíóíóí áþéöê âÿ óçóí äàëàíûíäà àü ðÿíýëÿ àüàðûëìûø äèâàðëàðà âóðóëàí úöðáÿúöð åëàíëàðà ýþç ýÿçäèðäè, áÿëêÿ Øÿðã ôàêöëòÿñèíÿ äàõèë îëàíëàðûí ñèéàùèñèíè ýþðÿ. Àììà ùàìàí ñèéàùè ùÿëÿ äèâàðäà îëà áèëìÿçäè; î ñÿáÿáÿ êè, ïðîôåññîðëàð øóðàñû àíúàã î ýöí àõøàì áàø òóòàúàãäû âÿ ãÿáóë îëóíàíëàð âÿ îëìàéàíëàð ìÿùç ùàìàí øóðàäà áÿëëè îëàúàãäû. ßáäöëùÿñÿíçàäÿ Õÿëèë ùå÷ áèð éàíäàí þçöíÿ òÿñÿëëè òàïà áèëìÿéèá, öç ãîéäó ïðîôåññîðëàð êàáèíÿñèíÿ òÿðÿô. Áóíóí ãàáàüûíà îðàäàí òèáá øþáÿñèíèí ïðîôåññîðó ìÿøùóð òÿáèá Èâàíîâ ÷ûõäû. Ìÿëóì êè, Õÿëèëèí áóíóíëà èøè éîõäó; îíà àíúàã Øÿðã ôàêöëòÿñè ïðîôåññîðó ëàçûì èäè êè, èáàðÿò îëà, ìÿñÿëÿí, ïðîôåññîð Ñöëåéìàíáÿéäÿí, éà ãåéðè áèðèíäÿí. Îíóí ö÷öí äÿ Õÿëèë ìÿúáóð îëäó ýåäèá êàáèíÿäÿí áóíëàðû ñîðóøñóí. Áó ùåéíäÿ Õÿëèëèí áàõòûíà Ñöëåéìàíáÿé âÿ ýåíÿ Øÿðã ôàêöëòÿñèíèí ìöäÿððèñè ßùìÿä Çÿêè ÿôÿíäè (÷îõ éàõøû àäàìäûð) ÷ûõäûëàð äàëàíà âÿ úàâàíûí äÿðäèíäÿí õÿáÿðäàð îëäóëàð. Ïðîôåññîð Ñöëåéìàíáÿé ãÿòè úàâàá âåðäè êè, äàùà èø èøäÿí êå÷èá. Õÿëèë áàøëàäû øèääÿòëÿ éàëâàðìàüà âÿ ìöäÿððèñ ßùìÿä Çÿêè ÿôÿíäè, äåéÿñÿí èíñàôà ýÿëìÿê èñòÿäè âÿ ïðîôåññîð Ñöëåéìàíáÿéÿ éàâûãëàøûá îíà éàâàøúà íÿ èñÿ äåäè. Áó èêè ïåäàãîã áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ áèð-áèðèíÿ ïû÷ûëäàøàíäàí ñîíðà ßáäöëùÿñÿíçàäÿ Õÿëèëè ÷àüûðäûëàð âÿ ìöäÿððèñ Çÿêè ÿôÿíäè îíà áåëÿ äåäè: – Èíäè ñÿí þçöí äÿ ýþðöðñÿí êè, èìòàùàíëàð ãóðòàðûáäûð âÿ ñÿí ýåúèêìèñÿí, ôöðñÿòè èòèðìèñÿí. Àììà, äîüðóñó, ìÿíèì äÿ âÿ ïðîôåññîð Ñöëåéìàíáÿéèí äÿ ñÿíÿ éàçûüûìûç ýÿëèð âÿ ñþçöí äîüðóñó, ÿýÿð èìòàùàíà ùàçûðñàí, áèç ñÿíÿ áóðàäà áèð òåìà âåðÿðèê âÿ áóðàäà áèçèì ýþçöìöçöí ãàáàüûíäà ùàìàí òåìàéà áèð èíøà éàçàðñàí. ßýÿð éàõøû éàçäûí âÿ ñÿíèí ëÿéàãÿòèí áèçÿ àøêàð âÿ ÿéàí îëäó, îíäà áèç äÿôòÿðèíè äöíÿí èìòàùàí âåðÿíëÿðèí úÿðýÿñèíÿ äàõèë åäÿðèê âÿ ýþíäÿðÿðèê Ìààðèô Êîìèññàðëûüûíûí êîìèññèéàñûíà. ßýÿð ñÿíèí éàçûí ëÿéàãÿòëè ýþðöëñÿ, îëà áèëÿð êè, ãÿáóë îëóíìàüûí áÿëêÿ áàø òóòà áèëÿ. Õÿëèëèí øàäëûüûíûí ùÿääè âÿ ùåñàáû éîõäó. 260 Ö÷ö äÿ ýåòäèëÿð ëåêñèéà îòàüûíà âÿ ïðîôåññîð Ñöëåéìàíáÿé ãàðà òàõòàíûí ãàáàüûíà ýåäèá, òÿáàøèðè èêè áàðìàüû èëÿ ýþòöðöá òöðêúÿ* áåëÿ éàçäû: “Ùÿð íÿ ÿêÿðñÿí, îíó áè÷ÿðñÿí”. Áóíó éàçûá Õÿëèëÿ òÿðÿô ÷þíäö âÿ äåäè: – Áó òåìàéà áèð ìÿãàëÿ éàç. Àíúàã íÿ ÷îõ óçóí îëñóí, íÿ ÷îõ ãûñà îëñóí: ìÿñÿëÿí, äþðä ñÿùèôÿ ãÿäÿðèíúÿ, òÿãðèáÿí áèð î ãÿäÿð îëñóí. Õÿëèë “áàø öñòÿ” äåéèá îòóðäó éàçìàüà. Ïðîôåññîð Ñöëåéìàíáÿé âÿ ìöäÿððèñ ßùìÿä Çÿêè ÿôÿíäè ÷ûõäûëàð äàëàíà, ïàïèðîñ éàíäûðäûëàð âÿ áàøëàäûëàð ÷ÿêìÿéÿ. Áèçëÿðäÿ øàýèðäÿ òåìà âåðèá éàçû éàçäûðìàã àäÿòè ðóñ ìöäÿððèñëÿðèíäÿí ýþòöðöëöá. Òåìà – áèð éàçûíûí, áèð ìÿãàëÿíèí öíâàíûäûð; ìÿñÿëÿí, áèð ðèñàëÿíèí ìþâçóñó éàòàëàã õÿñòÿëèéèäèð. Éàòàëàã õÿñòÿëèéè áó ðèñàëÿíèí òåìàñûäûð. Áèðèñè áèð øàèðèí áàðÿñèíäÿ áèð éàçû áàøëàéûð; î øàèðäÿí áÿùñ åäèð. Ùÿìèí øàèð ùÿìèí ìÿãàëÿíèí öíâàíûäûð âÿ éà òåìàñûäûð. Áèðèñè áèð ìÿñÿëÿíè öíâàí åäèá, óçóí-óçàäû áèð êèòàá áàüëàéûð; ìÿñÿëÿí, “Èäàðåéè-ìöñòÿáèäÿíèí ùöñíè-ÿõëàãà òÿñèðè”, “Áèð ìÿìëÿêÿòèí àáö-ùÿâàñûíûí î éåðèí ÿùàëèñèíèí õàñèééÿòèíÿ îëàí ìöíàñèáÿòè” âÿ ãåéðè áåëÿ-áåëÿ ìÿñÿëÿëÿð… Áèð òåìàíû öíâàí åäèá, áèð ìÿãàëÿ èíøà åòìÿê, éÿíè âåðèëÿí òåìàéà áèð ìÿãàëÿ éàçìàã áèð òÿðÿôäÿí ÷îõ ÷ÿòèíäèð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ÷îõ àñàíäûð. ×ÿòèíäèð îíäàí þòðö êè, ÷îõ âàõò åëÿ îëóð êè, ùå÷ áèëìèðñÿí íÿ éàçàñàí, ùàðàäàí áàøëàéàñàí, ùàðàäà ãóðòàðàñàí. Òåìà òÿê èêèúÿ ñþçäÿí èáàðÿòäèð; àììà ñÿí ýÿðÿê àçûíäàí èêè ìèí ñþç äöçÿëäèá éàçàñàí. Ìÿñÿëÿí, òÿê èêèúÿ êÿëìÿíè ãîéóðëàð ãàáàüûíà, äåéèðëÿð éàç: “Øàèð Íÿáàòè âÿ êèòàá”. Éàç ýþðöì íÿ éàçàúàãñàí. Ðóñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè** òÿëÿáÿëÿðÿ áåëÿ-áåëÿ òåìà âåðèëèð: “Øàèð Ëåðìîíòîâ âÿ Ãàôãàç äàüëàðû”. Áèð äÿôÿ éàäûìà ýÿëèð êè, áåëÿ òåìà âåðèëìèøäè: “Øàèð Òóðýåíåâ âÿ ðóñ õàíûìëàðûíûí ñàðû ñà÷û”… Èíäè éàç ýþðöì íÿ éàçàúàãñàí, úàíûí ÷ûõñûí. Òóðýåíåâèí îí éåääè úèëä ðîìàíëàðûíû òþê ãàáàüûíà, àõòàð òàï, ýþð ðóñ ãûçëàðûíûí ñàðû ñà÷ëàðûíû çàëûì îüëó ùàíñû úèëäèíäÿ òÿðèôëÿéèá. Àõûð çàìàí îðòà ìÿêòÿáëÿðèí àõûðûíúû èìòàùàíûíäà áåëÿ-áåëÿ òåìàëàð ýþçöìÿ ñàòàøûðäû: _______________ * Àçÿðáàéúàíúà ** Îðòà ìÿêòÿá 261 1. Çöëìöí íÿòèúÿñè. 2. Ìÿììÿäÿëè øàù âÿ Èðàíäà ìöòðöááàçëûã. 3. Èíäèêè àòàëàð âÿ èíäèêè îüóëëàð. Âÿ ùÿòòà êå÷ÿí èë Áàêûäà ìÿäðÿñÿäÿ (äåìèðÿì ùàíñûíäà) áèð áåëÿ òåìà âåðèëìèøäè: “Ùÿð êÿñÿ äóñò äåäèì, äöøìÿíè-úàí îëäó ìÿíÿ” âÿ ãåéðèëÿðè… Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ áèð òåìàéà èíøà éàçìàãäàí àñàí áèð øåé éîõäóð; àíúàã áèð àç úöðÿòëè ýÿðÿê îëàñàí âÿ áÿèñòèëàùè-ðóñ* áèð àç äà ôàíòàçèéà ÿùëè ýÿðÿê îëàñàí. Âÿññàëàì. Áèçèì ñþùáÿòèìèçÿ ýÿëäèêäÿ òÿëÿáÿ ßáäöëùÿñÿíçàäÿ Õÿëèë – íåúÿ êè, àõûðäà ìÿëóì îëäó – ùå÷ äÿ àúèç äåéèëìèø. Åëÿ êè, ïðîôåññîð úÿíàáëàðû äàëàíäà éàðûì ñààò ãÿäÿð ïàïèðîñ äàìàãëàðûíäà ýÿçèá, âàð-ýÿë åäèá, èñòÿäèëÿð îòóðñóíëàð ñêàìéàíûí öñòÿ, Õÿëèë ÿëèíäÿ äÿôòÿð ëåêñèéà îòàüûíäàí ÷ûõäû âÿ õåéëè ÿäÿá âÿ åùòèéàòëà äÿôòÿðè ýÿòèðäè èêè ÿëëè òóòäó ïðîôåññîð Ñöëåéìàíáÿéèí ãàáàüûíà. Ìöäÿððèñ ßùìÿä Çÿêè ÿôÿíäè ñîðóøäó: – Ãóðòàðäû? Úàâàí òÿëÿáÿ úàâàá âåðäè: – Áÿëè. Ïðîôåññîð Ñöëåéìàíáÿé åéíÿéèíèí øöøÿñèíè òÿçÿ öòöéÿ ÷ÿêèëìèø àü äÿñìàëû èëÿ ñèëÿ-ñèëÿ äÿôòÿðèí áèðèíúè ñÿùèôÿñèíè òóòäó ýþçöíöí ãàáàüûíà âÿ áàøëàäû îõóìàüà. Ñÿùèôÿíèí àõûð ñÿòèðëÿðèíÿ ÷àòàíà éàâûã âÿðÿãè éàâàø-éàâàø ãàëäûðäû êè, î áèðè ñÿùèôÿíè à÷ñûí, âÿðÿãè ÷þíäÿðäè âÿ áàøëàäû ýöëìÿéÿ. Õÿëèë þçö äÿ áèð àç ýöëöìñöíäö. Àììà ìöäÿððèñ Çÿêè ÿôÿíäè ïðîôåññîðóí ýöëìÿéèíÿ äåéÿñÿí òÿÿúúöá åëÿäè âÿ áó äà áàøëàäû Õÿëèëèí éàçûñûíà äèããÿòëÿ áàõìàüà. Ïðîôåññîð úÿíàáëàðû äÿõè þçöíö ñàõëàøäûðìàäû âÿ äàùà äà óúàäàí ãÿù-ãÿù ÷ÿêèá Çÿêè ÿôÿíäèéÿ äåäè: – Ãóëàã àñ, ìÿí áàøäàí îõóéóì. Úàâàí òÿëÿáÿìèç ßáäöëùÿñÿíçàäÿ Õÿëèë îíà âåðèëÿí òåìàéà áó ìÿçìóíäà áèð ìÿãàëÿ éàçìûøäû: “Òàðèõ 1920, ñåíòéàáð 13. “Ùÿð íÿ ÿêÿðñÿí, îíó áè÷ÿðñÿí”. Áèç ýþðöðöê êè, äîüðóäàí äà ðÿùìÿòëèê àòàëàðûìûç éàõøû äåéèáëÿð êè, ùÿð íÿ ÿêÿðñÿí, îíó áè÷ÿðñÿí; ìÿñÿëÿí, äîüðóäàí äà íåúÿ êè, áèç ýþðöðöê, áèð êÿíäëè ãàáàãúà ýåäèð éåðè êîòàíà âåðèð, îíäàí ñîíðà éåðè äûðìûãëàéûð êè, éåð éóìøàëñûí, îíäàí _______________ * Ðóñ äåìèøêÿí 262 îíðà òîõóìó ñÿïèð éåðÿ, íå÷ÿ âàõòäàí ñîíðà ùÿìèí òîõóì áàøëàéûð ýþéÿðìÿéÿ. Áèð ãÿäÿð âàõò êå÷èð, òàõûë ñöíáöë îëóð, ñîíðà áó ñöíáöë åëÿ ñàðàëûð êè, àç ãàëûð êè, òþêöëöá äàüûëñûí. Ñîíðà êÿíäëè áóíó áè÷èð, îíäàí ñîíðà äÿðçëÿðè õûðìàíäà äþéöð, áóüäàñûíû ÷ûõàðäûð äîëäóðóð ìåøîêëàðà, ñàìàíûíû äà éûüûð ñàìàíëûüà êè, ãûøäà âåðñèí ùåéâàíëàðà. Ãûø âàõòû ñàìàí äîüðóäàí äà ãûçûë ãèéìÿòèíÿ ãàëõûð, àììà éàéäà öçöíÿ áàõàí îëìóð. Áóüäàíû éóéóð, òÿìèçëÿéèð, ãóðóäóð âÿ óëàüà éöêëÿéèð, àïàðûð äÿéèðìàíà. Äÿéèðìàíäà îíó éàõøûúà öéöäöð, óí åëÿéèð, ýÿòèðèð åâÿ. Àðâàä óíó ÿëÿêëÿ ÿëÿéèð, õàìûð ãàòûð, î õàìûðû òÿíäèðäÿ ïèøèðèð, ÷þðÿê îëóð. Êöëôÿò éûüûøûð ñöôðÿíèí áàøûíà âÿ ùàìàí ÷þðÿéè éåéèá Àëëàùà øöêöð åëÿéèðëÿð. Îíóí ö÷öí äÿ áåëÿ çÿùìÿòêåøëÿðè Àëëàù äîñò òóòóð âÿ îíóí ö÷öí äÿ àòàëàðûìûç äåéèáëÿð: “Ùÿð íÿ ÿêÿðñÿí, îíó äà áè÷ÿðñÿí”. Èíäè ñÿí áóðàäà áóüäà ÿêäèí, áóüäàíû äà áè÷äèí, àììà þçýÿ áèð øåé ÿêñÿ èäèí, ùàìàí øåéè äÿ áè÷ÿðäèí: ìÿñÿëÿí, áåëÿ òóòàã êè, ñÿí áóüäà ñÿïìÿéÿ èäèí, ãàðïûç òîõóìó ñÿïÿ èäèí; îíäà… Ïðîôåññîð Ñöëåéìàíáÿé áó ñþçëÿðè îõóéà-îõóéà þçö äÿ ýöëöðäö, ìöäÿððèñ ßùìÿä Çÿêè ÿôÿíäè äÿ ýöëöðäö, ùÿòòà ÿñÿð ñàùèáè ßáäöëùÿñÿíçàäÿ Õÿëèë äÿ áèð àç ýöëöìñöíöðäö. Àììà åëÿ êè, ðÿâàéÿò ýÿëèá ÷ûõäû ãàðïûçà, áóðàäà Õÿëèë ïðîôåññîðà òÿðÿô ÿéèëèá ãîðõà-ãîðõà äåäè: – Ùÿëÿ ãóðòàðìàìûøàì. Áó ñþçö åøèòúÿê Çÿêè ÿôÿíäè åëÿ áÿðêäÿí ýöëìÿéÿ áàøëàäû êè, áèð òÿðÿôäÿí áèð íå÷ÿ úàâàí òÿëÿáÿ òàìàøàéà éûüûøäû. Ïðîôåññîð êàáèíÿñèíäÿí äÿ áèð-èêè ýþçö åéíÿêëè ãîúà ïðîôåññîðëàð ÷ûõäûëàð âÿ òÿÿúúöáëÿ äóðäóëàð ýöëÿíëÿðÿ áàõìàüà. Çÿêè ÿôÿíäè äÿñìàëû èëÿ ýþç éàøûíû ñèëÿ-ñèëÿ Ñöëåéìàíáÿéÿ äåéèðäè: – Ýÿðÿê ãîéà èäèê, ãàðïûçûí äà ðÿâàéÿòèíè òàìàì åëÿéÿ èäè. Àäàìëàðûí è÷èíäÿí úàâàí òÿëÿáÿ ßáäöëùÿñÿíçàäÿ Õÿëèë åëÿ éîõ îëäó êè, ïðîôåññîð Ñöëåéìàí áÿé âÿ ìöäÿððèñ Çÿêè ÿôÿíäè ýöëìÿêäÿí àéûëàíäàí ñîíðà îíó äàùà îðàäà ýþðìÿäèëÿð. ÑÀÃÃÀËËÛ ÓØÀà Áó ùåêàéÿíè íàüûë åëÿìÿìèøäÿí ãàáàã áóíó èñòÿéèðÿì äåéÿì êè, áèð ïàðà óøàãëàðäà áåëÿ ïèñ õàñèééÿò îëóð êè, ÿëëÿðèíÿ êàðàíäàø äöøÿí êèìè áàøëàéûðëàð åâèí äèâàðëàðûíû éàçìàüà. Ùÿëÿ ÷îõóñó êþìöðíÿí äÿ, 263 òÿáàøèðíÿí äÿ éàçûð. Ùÿëÿ ñÿí êþìöðö âÿ òÿáàøèðè äåéèðñÿí, ìÿí åëÿ ïèñ óøàã ýþðìöøÿì êè, ÿëèíÿ ìèñìàðû, éà ïû÷àüû àëûá, äèâàðëàðû ÷ûçûá õàðàá åëÿéèð. Íÿäÿíñÿ, äèâàð éàçàí óøàãëàðíàí ìÿíèì àðàì éîõäó; îíäàí þòðö êè, ùÿéÿ ñÿí éàõøû óøàãñàí âÿ êþíëöí ìÿøã åëÿìÿê èñòÿéèð, ýþòöð êàüûçû-ãÿëÿìè, áèð éåðäÿ îòóð âÿ íÿ ãÿäÿð êåôèíäèð, éàç. Èíäè êå÷ÿê íàüûëûìûçà. Ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, áèçèì óøàãëàð þçýÿ óøàãëàð êèìè î ãÿäÿð äÿ äèâàð éàçàí äåéèëëÿð; ÷öíêè ÷îõ íÿñèùÿò åëÿìèøäèì âÿ îíëàð äà ìÿíÿ ñþç âåðìèøäèëÿð êè, äèâàðëàðû éàçìàéàúàãëàð. Àììà àõûð âàõòëàðäà ýþðäöì êè, áàëêîíóí äèâàðûíäà, ãàïûíûí äàëûíäà áèð õÿëâÿò éåðäÿ áèð áåëÿ øÿêèë ÷ÿêèëèá: äåéÿñÿí, áèð ùåéâàí áàøûäûð, ãóëàãëàðû äà äåéÿñÿí âàð, áèð-èêè àéàüû äà âàð, àëòûíäà áåø äÿôÿ ÿëèô éàçûëûá âÿ áóíäàí ñàâàéû áåø-àëòû éóìðó øåé ÷ÿêèëèá. Áóíëàðûí ùàìûñû êàðàíäàø èëÿ éàçûëûá, åëÿ íàøû, êîáóä éàçûëûá êè, áóíó óøàãäàí ñàâàéû ùå÷ êÿñ éàçà áèëìÿç. Õîøóìà ýÿëìÿäè, ÷àüûðäûì óøàãëàðû. – ßäÿ, ýåíÿ äèâàðëàðû éàçûðñûíûç? Ö÷ö äÿ ýÿëäè äóðäó éàçûíûí ãàáàüûíäà. – Ùàíñûíûç éàçìûñûíûç? Ö÷ö äÿ äàéàíäû. – Åëÿäÿ ïÿñ øåéòàí éàçûá? – Äÿäÿ, âàëëàù ìÿí éàçìàìûøàì. – Äÿäÿ, ìÿí äÿ éàçìàìûøàì. Áàëàúà Ãóðáàí äà “ìÿí éàçìàìûøàì” äåéÿ-äåéÿ ÿëëÿðèíè öçöíÿ ãîéóá áàøëàäû àüëàìàüè. Ìÿí äåéèíÿ-äåéèíÿ áèð ÿñêè òàïûá éàçûíû òÿìèçëÿäèì âÿ äåéèíÿäåéèíÿ ÷ÿêèëäèì ýåòäèì. Àììà áóíó åøèäèðäèì êè, Ùåéäÿð Òåéìóðà äåéèðäè: – Ñÿí éàçìûñàí. – Òåéìóð äà Ùåéäÿðÿ äåéèðäè: – Ñÿí þçöí éàçìûñàí. Áóðàäà àüëàéàí îüëóì Ãóðáàí ãà÷à-ãà÷à ýÿëäè éàíûìà, ýóéà êè, áèð áþéöê õÿáÿð ýÿòèðèá. – Äÿäÿ, î éàçûíû Ùåéäÿð éàçûá; âàëëàù, äÿäÿ, Ùåéäÿð éàçûá. Ùåéäÿð äÿ àúûãëû-àúûãëû ýÿëäè äóðäó Ãóðáàíûí ãàáàüûíäà âÿ ÿëëÿðèíè àòà-àòà åëÿ ùèðñíÿí úàâàá âåðäè êè, àç ãàëûðäû ÿëëÿðèíè ñîõà óøàüûí ýþçöíÿ. Ìÿí àúûãëàíäûì âÿ ö÷ö äÿ ñàêèò îëóá èñòÿäèëÿð ýåäÿëÿð, ìÿí îíëàðû ñàõëàäûì âÿ áóíó äåäèì: 264 – Ìÿí ñèçäÿí î ãÿäÿð äèâàðû éàçìàüûíûçäàí þòðö èíúèìèðÿì, íÿ ãÿäÿð êè, ñèçèí äàíìàüûíûçà èíúèéèðÿì; ñèçèí ãîðõóäàí éàëàí äàíûøìàüûíûçà èíúèéèðÿì. Îíà èíúèéèðÿì êè, ñþç éîõ, äèâàðû éàçàí ö÷öíöçäÿí áèðèíèçäè; àììà ö÷öíöç äÿ àíä-àìàí åëÿéèðñèíèç êè, ñèç éàçìàìûñûíûç. Ïÿñ ñèçäÿí ñàâàéû áó åâäÿ óøàã êè, éîõäó. Ýåíÿ óøàãëàðûì áàøëàäûëàð àíä-àìàíû, áèð-áèðè èëÿ äåéèøìÿéè. Àðàäàí áåø-îí ýöí êå÷ìèøäè. Ùàìàí äèâàðäà, ãàïûíûí äàëûíäà, ùàìàí äàâàëû úûçìà-ãàðà ïîçóëàí éåðäÿ ýþðäöì ýåíÿ ùàìàí éàçû: ùåéâàí êèìè áèð øåéÿ îõøàéûð, àëòûíäà áèð íå÷ÿ ÿëèô éàçûëûá, éàíûíäà áèð íå÷ÿ éóìðó ìàçûéà îõøàð áèð øåé ÷ÿêèëèá. Ùèðñëÿíäèì. Óøàãëàðû ÷àüûðäûì. Ýåíÿ ùàìàí àíä âÿ ãÿñÿì, ýåíÿ áèð-áèðèíèí öñòöíÿ àòìàã, ýåíÿ ýþç éàøû… Ìÿí áó äÿôÿ î ãÿäÿð èíúèäèì êè, î ýöíö áèäàìàü îëäóì âÿ ÷þðÿê éåéÿ áèëìÿäèì. Öðÿéèì îíà ñûõûëûðäû êè, ö÷ óøàüûìûí áèðè áàøëàéûá íàõÿëÿôëèê ýþñòÿðìÿéÿ; ùÿìè ìÿíèì òÿðáèéÿìè ïîçóá äèâàðû õàðàá åäèð, ùÿìè àíä-àìàí èëÿ ìÿíÿ áó ãÿäÿð áÿðê-áÿðê éàëàí ñàòûð âÿ áåëÿëèêëÿ þç ãîðõàãëûüûíû à÷ûã-à÷ûüûíà áèëäèðèð. Áó äà êå÷äè âÿ áèð èêè àéäàí ñîíðà áó ýèëåé-ýöçàð áàøëàäû éàääàí ÷ûõìàüà. Àììà áèð ýöí ìÿí ýåúÿ áÿðê äèëõîð îëäóì. Áàëêîíäàí êå÷èðäèì, ýþðäöì äèâàðäà ýåíÿ ùàìàí úûçìà-ãàðà, ùàìàí ùåéâàíà îõøàð áèð øåé, àëòûíäà áèð íå÷ÿ ÿëèô, éàíûíäà áèð íå÷ÿ éóìðó-éóìðó éàçûëàð. Áó äÿôÿ óøàãëàðà áèð ñþç äÿõè äåìÿäèì; þç-þçöìÿ ôèêèð åëÿäèì êè, ÿýÿð ìÿíèì óøàãëàðûìûí áèðè èíàäà äöøöá ìÿíè ãÿñä èëÿ èíúèòìÿê èñòÿéèð, ãîé áóðàäà áèð ñþç äåìÿéèá, áÿëêÿ þç-þçöíÿ äöøöíÿ êè, áó èø þçö ùÿð áàáÿòäÿí ïèñ èøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ìÿíè ìÿøüóë åäÿí òÿðáèéÿ ìÿñÿëÿñè èäè êè, àéà, ýþðÿê ìÿí óøàãëàðûìà âåðäèéèì òÿðáèéÿíèí ùàíñû áèð òÿðÿôè éàíëûø éîëà äöøöá; àéà, ýþðÿê ìÿí êèìè áèð ãîúà ìöðÿááèíèí ñÿùâè ùàðàäà îëóá âÿ áóíäàí ñîíðà óøàãëàðûì áàðÿñèíäÿ áÿñëÿäèéèì ðÿôòàðûí ùàíñû òÿðÿôèíÿ òÿüéèð âåðìÿëèéÿì... Áþéöê øÿùÿðäÿ éàøàìàã ÷îõ áàáÿòäÿí ðàùàò÷ûëûãäûð. Õöñóñÿí áàçàð-äöêàíäà úÿì îëàí äöíéàíûí ùÿð áèð íåìÿòè, – éåìÿëè âÿ è÷ìÿëè ãÿáèëèíäÿí – ùàìûñû ùÿìÿâÿãò øÿùÿð ÿùëè ö÷öí ìöùÿééàäûð*. Âÿ áà_______________ * Ùàçûðäûð 265 çàð-äöêàíäàí ÿëàâÿ ùå÷ áèð ìÿòàù éîõäóð êè, îíó ÿëëÿðäÿ ýÿçäèðìÿñèíëÿð âÿ ñÿíèí þç ãàïûíà ýÿòèðèá ñàòìàñûíëàð; ìåéâÿ, ïåíúÿð, éàü, ïåíäèð âÿ ãåéðèëÿðè. Áèçèì äÿ áèð ìöøòÿðèìèç âàð êè, àéäà áèð, ùÿôòÿäÿ áèð, ñàü ÿëèíäÿ áèð âåäðÿ éàü, ñîë ÿëèíäÿ áèð ñÿáÿò éóìóðòà, ÷èéíèíäÿ òÿðÿçè, ùûããûíà-ùûããûíà ïèëëÿêÿíëÿðè ÷ûõàð éóõàðû âÿ áèçÿ ñàëàì âåðÿíäÿí ñîíðà ùÿìèøÿ áåëÿ äåéÿð: – Ãàá ýÿòèðèí. Åâ àäàìû âÿ óøàãëàð âÿ ýàùäàí áèð ìÿí þçöì äÿ ùÿìÿâÿãò ÷ûõàðûã áóíóí ãàáàüûíà, ñàëàìûíû àëàðûã, êåôèíè ñîðóøàðûã âÿ ñîíðà ýÿòèðäèéè ÿøéàéà òàìàøà åäèá ãèéìÿòèíè õÿáÿð àëàðûã. Áó äà ùÿìèøÿ áåëÿ úàâàá âåðÿð: – À êèøè, ãèéìÿòèíè áèëèðñèíèç, ãàá ýÿòèðèí. Âÿ áó íþâ ñóàë-úàâàáûí íÿòèúÿñèíäÿ ìöøòÿðèìèç áèçÿ áèð íå÷ÿ ýèðâÿíêÿ éàü ÷ÿêèá âåðÿð, áèð ãÿäÿð éóìóðòà ñàéûá âåðÿð; ïóëóìóç îëàíäà àëàð, îëìàéàíäà äà íèñéÿ ãîéàð ýåäÿð êè, áèð äÿ éîëó äöøÿíäÿ ýÿëñèí. Áó êèøèíèí àäû Êÿáëÿ ßçèìäèð âÿ éàøû ãûðõ-ãûðõ áåø, óúàáîé, áèð êàñûá âÿ ôàüûð Èðàí ÿùëèäèð. Äöíÿí Êÿáëÿ ßçèì éåíÿ éàü âÿ éóìóðòà ýÿòèðìèøäè. Éàüû ÷îõ òÿðèôëÿäè êè, Äÿðáÿíä éàüûäûð, ÷ûõàðû ÷îõ àç îëàúàã, þçö äÿ êÿùðÿáà êèìè. Éåéÿíäÿ ÿòðèíäÿí äîéìàã îëìàéàúàã; éóìóðòàëàðû äà ýóéà Ãóðíàøûí êÿíäèíäÿí ýÿòèðèá, îðàíûí òîéóãëàðû ÷ÿìÿíëÿðèí îòóíäàí âÿ ÷è÷ÿéèíäÿí áàøãà áèð øåé éåìèðëÿð. Éàüäàí áåø-àëòû ìàíàò, éóìóðòàäàí äà ýåíÿ áèð ãÿäÿð áîðúóìóç ãàëäû. ×öíêè î ýöíö õûðäà ïóëóìóç îëìàäû (éÿíè áþéöê ïóëóìóç äà éîõ èäè). Êÿáëÿ ßçèì øåé-øöéöíö ýþòöðäö âÿ ÷ûõäû äàëàíà êè, ýåòñèí; ìÿí äÿ ýèðäèì îòàüà. Áèðäÿí éàäûìà äöøäö êè, Êÿáëÿ ßçèìÿ òàïøûðà èäèì ßðäÿáèëäÿí òÿçÿëèêëÿ ýÿëÿí îëñà, ìÿíÿ õÿáÿð âåðñèí; ßðäÿáèë ôàçèëè Ìèðçÿ ßëÿêáÿð àüà áàðÿñèíäÿ ÿùâàë áèëìÿê èñòÿéèðäèì (÷öíêè Êÿáëÿ ßçèì þçö ÿðäÿáèëëè èäè). Òåç ÷ûõäûì äàëàíà âÿ ýþðäöì êè, êèøè éàüû âÿ éóìóðòàíû ãîéóá éåðÿ, êå÷èá ãàïûíûí äàëûíà âÿ áèð ýöäÿê êàðàíäàøûí óúóíó àüçûíà ñîõóá ôèêðÿ ýåäèá. Äèâàðäà ùåéâàíà îõøàð áèð úûçìà-ãàðà ÷ÿêèëèá, àëòûíäàí áèð íå÷ÿ ÿëèô, éàíûíäà áèð íå÷ÿ ýèðäÿ øåé. Ìÿí ÷îõ òÿÿúúöá åëÿäèì âÿ ÿùâàëûì äà áèðäÿí íÿäÿíñÿ äÿéèøèëäè. Êÿáëÿ ßçèì ìÿòëÿáè äóéäó âÿ ìÿí ñîðóøìàìûø äåäè: 266 – Ìîëëà ÿìè, äîüðóñó ìÿíèì äÿðñèì-çàäûì éîõäó, áó áèð éàääàøäû, éàçäûì êè, ùåñàáëàð äîëàøìàñûí. Ìÿí ãÿù-ãÿù ÷ÿêèá ýöëäöì. Êèøè äÿ áèð àç ýöëöìñöíäö. Ìÿí áèðúÿ áóíó ñîðóøäóì êè, äèâàðà éàçäûüûíûí ìÿíàñû íÿäèð? Ìÿíàñû áó èìèø: Êÿáëÿ ßçèì èñòÿéèðìèø áèð èíÿê ÷ÿêÿ âÿ èíÿéèí àëòûíäà éàçäûüû áåø úûçûüûíû ìÿíàñû áó èìèø êè, ìÿí îíà áåø ìàíàò èíÿê éàüûíäàí áîðúëó ãàëäûì. Ýèðäÿ éàçûëàð äà éóìóðòàäàí ãàëàí áîðúóìóí ùåñàáû èìèø. Ìÿí ýåíÿ ýöëäöì âÿ óøàãëàðûìû ÷àüûðäûì âÿ îíëàðà áåëÿ äåäèì: – Óøàãëàðûì, óøàãëàðûì, ýÿëèí, áóðà ýÿëèí! Óøàãëàð äîëóøäóëàð âÿ ýþçëÿðè äèâàðà ñàòàøàí êèìè ÷îõ-÷îõ òÿÿúúöá åëÿäèëÿð âÿ ìÿíäÿí ñîðóøìàüà áàøëàäûëàð: – Äÿäÿ, áóíó êèì éàçûá? Äåäèì: – Áàëàëàðûì, áó éàçûíû éàçàí äà ñèçèí êèìè óøàã èäè; àíúàã áèðúÿ òÿôàâöòöíöç îðàäàäûð êè, îíóí ñàããàëû âàð, ñèçèí ùÿëÿ ñàããàëûíûç éîõäóð. Óøàãëàð ÷îõ ýöëöøäöëÿð âÿ ìÿëóì êè, áóíëàðûí ýöëöøöá øàä îëìàëàðûíà áþéöê áèð ñÿáÿá âàð èäè êè, ùÿð áèð îõóúóéà àøèêàð îëñóí ýÿðÿê. ÁÓÇ Ìÿí îí éàøûíäà, éà áÿëêÿ áèð ãÿäÿð äÿ àðòûã îëàðäûì. Õàëàì àçàðëàìûøäû. Ùàúû Ìèðçÿ Ñÿòòàð ùÿêèìè ýÿòèðìèøäèëÿð êè, áàõñûí âÿ ìöàëèúÿ åëÿñèí. Äåìÿê, õàëàìûí õÿñòÿëèéè î ãÿäÿð äÿ àüûð äåéèëäè âÿ áóíó ìÿí îíäàí þòðö äåéèðÿì êè, î âÿäÿëÿð, éÿíè ãûðõ èë áóíäàí ãàáàã áèçèì øÿùÿðäÿ èêè íÿôÿð ìöñÿëìàí ùÿêèìè âàð èäè: áèðè Ùàúû Ìèðçÿ Ñÿòòàð èäè âÿ äèýÿðè Ìÿøÿäè Íóðìÿììÿä èäè. Ìöñÿëìàí ùÿêèìè äåäèêäÿ î äåéèë êè, áóíëàð ìöñÿëìàí èäèëÿð. Áó èêè íÿôÿðÿ îíóí÷óí ìöñÿëìàí ùÿêèìè äåéèðäèëÿð êè, áóíëàð ùÿêèìëèê òÿùñèëëÿðèíè ìöñÿëìàí ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ àëìûøäûëàð. Ìèðçÿ Ñÿòòàð Òÿáðèçäÿ îõóìóøäó; Ìÿøÿäè Íóðìÿììÿä äÿ åëÿ áèçèì þç øÿùÿðèìèçäÿ íöñõÿáÿíä êèòàáëàðûíûí ìöòàëèÿñè èëÿ âÿ òÿúðöáÿ èëÿ ùÿêèìëèéè þéðÿíìèøäè. Áóíëàðûí äà ìöàëèúÿñè áèð ìöõòÿñÿðúÿ íÿáçÿ áàõàíäàí ñîíðà úèáëÿðèíäÿí õÿñòÿéÿ êèíÿ, ùÿá âÿ èøëÿòìÿ âåðìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Áó ìöñÿëìàí ùÿêèìëÿðèíäÿí ñàâàéû øÿùÿðèìèçäÿ ðóñ ùÿêèìëÿðè äÿ âàð èäè. Ðóñ ùÿêèìè áóíëàðà î ñÿáÿáÿ äåéèðëÿðäè êè, áóíëàð Ðóñèéàäà âÿ 267 áÿëêÿ Àâðîïàäà òÿùñèë òàïìûøëàðäû. Âÿ ÷öí áèçèì úàìààòûí àðàñûíäà áó åòèãàä âàð èäè êè, “ðóñ ùÿêèìëÿðè” ìöñÿëìàí ùÿêèìëÿðèíäÿí àðòûã òÿùñèë ýþðìöø âÿ òÿúðöáÿ ùàñèë åòìèøäèëÿð, îíóí÷óí äà àüûð õÿñòÿëèê èòòèôàã äöøÿíäÿ ùÿìèøÿ ðóñ ùÿêèìëÿðèíè ùàçèã* ùåñàá åäèá îíëàðû äÿâÿò åäÿðäèëÿð; ñàâàéû êàñûá-êóñóáäàí. Áóíëàð èêè àááàñû ôàéòîí ïóëóíóí, áèð ìàíàò ðóñ ùÿêèìèíèí ùÿããè-çÿùìÿòèíäÿí âÿ éàðûì ìàíàò àïòåê õÿðúèíäÿí ãà÷ìàã áàáÿòèíäÿí Ùàúû Ìèðçÿ Ñÿòòàðà, éà Ìÿøÿäè Íóðìÿììÿäÿ ãàíå îëóá, áåø-àëòû øàùû èëÿ ùÿêèìè äÿ âÿ äàâà-äÿðìàíû äà þòöøäöðÿðäèëÿð. Äåìÿê, ìöñÿëìàí ùÿêèì ÷àüûðìàã èñòÿéÿíäÿ, áóðàäàí áèëìÿê îëàðäû àçàðëûíûí àçàðû éöíýöëäöð. Àììà “ðóñ ùÿêèìè” ýÿòèðÿíëÿðèí äÿ ìÿíàñû áó èäè êè, õÿñòÿíèí ùàëû ãîðõóëóäóð. Ùàúû Ìèðçÿ Ñÿòòàð õàëàìà áàõûá ýåäÿíäÿí áèð ñààò ñîíðà ýþðäöì êè, õàëàìûí ÿðè Ìÿøÿäè Çöëôöãàð áèð êþùíÿ ôàéòîíäà áèð ðóñ ïàïàãëû êèøè èëÿ ýÿëèá éåíäèëÿð. Áó ðóñ ïàïàãëû êèøè ðóñ ùÿêèìè èìèø. Áóðàäàí ìÿí àíëàäûì êè, õàëàìûí èøè õàðàáäûð. Ìÿí äÿ óçàãäà äóðóá, ùÿêèìèí õàëàìà áàõìàüûíà òàìàøà åäèðäèì. Õöëàñÿ, áàõäû ãóðòàðäû âÿ áèëìèðÿì íÿ äåäè, íÿ äåìÿäè âÿ ùÿêèì ôàéòîíà ìèíèá ýåäÿíäÿ õàëàìûí ÿðè òÿëÿñèê ìÿíÿ áèð ãÿïèê âåðäè âÿ äåäè: – Áàëà, òåç îë, äóðìà, òåç, òåç áèð ãÿïèêëèê áóç àë ýÿòèð, âåð åâÿ… ùÿêèì äåéèðäè. Âÿ õàëàìûí ÿðè áó ñþçëÿðè áèð äÿ òÿêèä åäÿíäÿí ñîíðà àíàìà õÿëâÿòúÿ íÿñÿ äåäè. Åâäÿí áèð äÿíÿ áîø äàâà øöøÿñèíè ÿëèíÿ àëûá ìèíäè ôàéòîíà, ùÿêèìèí éàíûíà âÿ ñöðöá ýåòäèëÿð. Âÿ ôàéòîí èñòÿéèðäè óçàãëàøà, àòàì åâèìèçÿ òÿðÿô óúàäàí äåäè: – Àé óøàã, áóçó éàääàí ÷ûõàðòìàéûí. Áóíëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà àíàì äà ùÿêèì ýÿëÿíäÿ þðòäöéö ÷àðøàôû éåðÿ òóëëàéûá, ÷þêäö õàëàìûí éàíûíà âÿ áó äà ìÿíÿ òÿêèä åëÿäè êè, äóðìàéûì, òåç ãà÷ûì áàçàðà áóçóí äàëûéúà; ÷öíêè ìÿëóì îëäó êè, ùÿêèì òàïøûðûá êè, õàëàìûí öðÿéèíèí öñòöíÿ ÿëáÿòòÿ áóç ãîéñóíëàð âÿ öðÿéè ñàêèò îëìàéûíúà áóçó ýþòöðìÿñèíëÿð. Ìÿí öç ãîéäóì áàçàðà òÿðÿô. Õÿéàëûìäà ãîéìóøäóì ýåäÿì äöç áàããàë ÷àðøûñûíà âÿ áóçó àëàì ýÿòèðÿì. Âÿ øÿùÿðäÿ îðàäàí ñàâàéû áèëìèðäèì ùàðàäà áóç ñàòûðëàð. _______________ * ×îõ áèëèêëè, ÷îõ ìàùèð 268 Åâèìèçäÿí àéðûëàíäà ÷îõ äà òÿëÿñìèðäèì, àììà õàëàìûí éàëâàðìàüû éàäûìà äöøÿíäÿ áèð ãÿäÿð àéàã ýþòöðäöì; ÷öíêè éàçûã õàëàì äÿðèí ýþçëÿðèíè ýöúëÿ ìÿíÿ òÿðÿô ÷þíäÿðèá áåëÿ éàëâàðûðäû: – Ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ õàëàí, öðÿéèì ïþðøÿëÿíäè, áóçó òåç ýÿòèð. Ùàúû Áàéðàìûí êö÷ÿ ãàïûñûíûí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ èòëÿðè ùÿéÿòäÿí áàøëàäû ùöðìÿéÿ. Ìÿí ÿëèìÿ åùòèéàò ö÷öí èêè äàø àëäûì, ãàïûíû þðòäöì, êå÷äèì. Èò êö÷ÿéÿ ÷ûõìàäû âÿ ùÿéÿòäÿí èòèí éîðüóí “ùîâ, ùîâ” ñÿñè ýÿëèðäè. Áó èò ùÿð÷ÿíä ÷îõ ãîúà áèð èò èäè âÿ éîë èëÿ þòöá êå÷ÿíëÿð èëÿ äÿ ÷îõ áèð àúûüû éîõ èäè âÿ îëìàçäû. Ùàúû Áàéðàìûí îüëó, ìÿíèì êö÷ÿ éîëäàøûì Øèðÿëè, ìÿí ùÿìèøÿ îíëàðûí ãàïûñûíäàí þòÿíäÿ ùàìàí ãîúà êþïÿéè ÷àüûðàðäû êö÷ÿéÿ âÿ èòèíè êöøêöðÿðäè öñòöìÿ âÿ þçö äÿ, èòè äÿ [ìÿíè] áèð ãÿäÿð ãîâàëàðäûëàð, àììà òóòà áèëìÿçäèëÿð; ÷öíêè èò î ãÿäÿð ãîúà èäè êè, áèð àç ìÿíÿ òÿðÿô ùöúóìäàí ñîíðà òåç éîðóëàðäû, äóðàðäû âÿ àíúàã ýöúñöç âÿ ÿëàúñûç äóðäóüó éåðäÿ “ùîâ, ùîâ” åäÿðäè. Âÿ ìÿíÿ õîø ýÿëÿí î èäè êè, èòèí áó õàñèééÿòèíÿ Øèðÿëèíèí åëÿ áÿðê àúûüû òóòàðäû êè, ìÿíè áîøëàéûá áàøëàðäû éàçûã ãîúà èòè äàøëàéûá èíúèòìÿéÿ. Áó äà ìÿíÿ íÿùàéÿò õîø ýÿëÿðäè. Áåëÿ îëàíäà Øèðÿëè èòèí àúûüûíû äþíöá èñòÿðäè ìÿíäÿí àëñûí âÿ ÷îõ âàõò îëàðäû êè, áèç áèð-áèðèìèçëÿ ñþéöøÿðäèê âÿ ÷îõ âàõò äà åëÿ ñàâàøàðäûã êè, éîë àäàìëàðû áèçè ýÿëèá àðàëàðäûëàð. ×öíêè äÿõè Øèðÿëè ãàïûäà ýþðñÿíìÿäè, ìÿí äÿ èòèí ùöðìÿéèíÿ ãóëàã âåðìÿäèì âÿ õàëàìû äà ìöëàùèçÿ åëÿäèì; éÿíè áèð íþâ éàçûüûì ýÿëäè âÿ êå÷äèì ýåòäèì. Áàããàë ÷àðøûñûíà éåòèøäèì âÿ áèð ãÿïèéè óçàòäûì âåðäèì áóç ñàòàíà. Áó äà áèð ÷óõóð éåðÿ ÿëèíè óçàòäû, éàðïàãëàðûí âÿ ñàìàíûí àëòûíäàí áèð éåêÿ áóç ïàð÷àñû ÷ûõàðòäû, ìÿíèì áèð ãÿïèéèìÿ áàõäû âÿ áóçà áàõäû, áóçó èêè áþëäö âÿ éåêÿñèíè áèð êÿëÿì éàðïàüûíà áöêäö, âåðäè ìÿíÿ. Áóçóí àüûðëûüû îëàðäû òÿõìèíÿí áåø ýèðâÿíêÿ. Áóçó àëäûì ÿëèìÿ âÿ ñÿðèí áàããàë ðàñòàñûíäàí ÷ûõäûì ýöíöí ãàáàüûíà. Ùàâà øèääÿòëè èñòè èäè. Éàéûí îðòà àéû èäè âÿ áàøûìûí öñòöíäÿêè íèñôöííÿùàðûí* ýöíö ÿýÿð áèð èìàì ìþúöçö èëÿ ýþéäÿí éåðÿ äöøÿ áèëñÿéäè, äöç ìÿíèì êÿëëÿìÿ äöøÿðäè. Ìÿí èñòèäÿí ãàí-òÿðèí è÷èíäÿ èäèì âÿ áèð éàíäàí àëíûìûí òÿðè äàìúû-äàìúû àõûðäû âÿ áèð éàíäàí äà áóç øèääÿòíÿí ÿðèéèá ñöçÿëÿíèðäè. Éåðäÿí áèð òÿìèç äàø ýþòöðìöøäöì, ùÿðäÿíáèð áóçóí áþéðöíÿ âóðóá ÿçèðäèì âÿ áàñûðäûì àüçûìà âÿ àëíûìà. 269 Ýÿëäèì ÷àòäûì Ùàúû Áàéðàìûí ãàïûñûíà. Èòèí ñÿñè ýÿëìèðäè. Øèðÿëè ýåíÿ ýþðñÿíìèðäè. Ùàúû Áàéðàìûí äàðâàçàñûíûí ãàáàüûíà éåòèøÿíäÿ þçöì äÿ äåéÿ áèëìÿðÿì êè, íèéÿ äàéàíäûì. Èòèí ýåíÿ ñÿñè ýÿëìèð. Ùå÷ êÿñ íÿ ãàïûäà, íÿ êö÷ÿíèí áèð éàíûíäà ýþðöêìöð; éÿãèí êè, èñòèíèí çÿðáèíäÿí ùÿðÿ áèð êþëýÿ éåðÿ ïÿíàù ýÿòèðèá. Àäÿòêÿðäÿ îëìàã éàìàí èìèø âÿ ìÿíèì äÿ àäÿòèì áóíà èäè êè, áèðúÿ ýöí îëìàéûá êè, áó äàðâàçàíûí ãàáàüûíäàí þòöá êå÷ÿíäÿ éà èò ìÿíèì ãàáàüûìà ÷ûõìàñûí, éà Øèðÿëè ÷ûõìàñûí. Âÿ ìÿëóì êè, áóíëàðûí äà áèðè ÷ûõàíäà ìÿíèì ö÷öí áóðàäà ìÿøüóëèééÿò îëìàñûí, éà èòè äàøëàìàéûì, éà Øèðÿëèéëÿ ñþéöøìÿéèì âÿ ùÿðäÿíáèð äÿ îíóíëà äàëàøìàéûì. Ïÿñ íåéëÿéèì? Áèð ÷àðÿì áóíà ãàëäû êè, éåðäÿí èêè äÿíÿ ãûâðàã äàø ýþòöðäöì, þç åâèìèçÿ òÿðÿô áèð ãÿäÿð äÿ óçàãëàøäûì êè, áèð ùÿíýàìÿ òþðÿñÿ, ìÿíÿ ÿëè ÷àòàí îëìàñûí. Âÿ ýåðè ÷þíöá äàøûí áèðèíè òóëëàäûì Ùàúû Áàéðàìûí äàðâàçàñûíà âÿ ãà÷äûì, äàùà äà óçàãëàøäûì. Äàëäàí êþïÿéèí ñÿñèíè åøèäèðäèì. Ãîúà èò õàùè-íÿõàùè** ÷ûõìûøäû ãàïûéà âÿ õàùè-íÿõàùè þç âÿçèôÿñèíè èôà åäèðäè. ßëèìäÿêè î áèðè äàøû äà òóëëàäûì. Äàø èòèí áàøûíûí öñòöíäÿí þòöá ýåòäè øàããûëòû èëÿ äÿéäè Ùàúû Áàéðàìûí äàðâàçàñûíà. Áóðàäà êþïÿê äåéÿñÿí àúûüà äöøäö; ÷öíêè ìÿíÿ òÿðÿô áàøëàäû ùöðìÿéÿ. Ìÿí ãîðõóìäàí ãà÷äûì, áèð ãÿäÿð óçàãëàøäûì âÿ ÷þíöá ýåðè áàõàíäà ýþðäöì êè, èòèí äàëûéúà Øèðÿëè äÿ ìÿíÿ òÿðÿô ùöúóì åäèð. Ñèç åëÿ áèëìÿéèí êè, ìÿí îíëàðäàí åùòèéàò åëÿéèðäèì; áèð çÿððÿúÿ åëÿìèðäèì. ×öíêè áèëèðäèì êè, êþïÿéèí íÿ äèøè âàð ìÿíè òóòñóí, íÿ òàãÿòè âàð ìÿíÿ ýöú ýÿëñèí. Î êè, Øèðÿëè èäè, îíóí þùäÿñèíäÿí ùÿð ùàëäà ýÿëÿ áèëÿðäèì. Áóçó ãîéäóì éåðÿ, ýþðäöì êè, îä êèìè èñòè òîðïàüà áóç úûçûëòû èëÿ éàïûøûá àç ãàëäû ùàâàéà ó÷ñóí. Ñóéó àõà-àõà áóçó òåç òîðïàüûí è÷èíäÿí ýþòöðäöì òóëëàäûì äèâàðûí êþëýÿñèíÿ âÿ ãà÷äûì éåðäÿêè äàøëàðà òÿðÿô âÿ ãàáàüûìà ýÿëÿí äàøëàðû éåðäÿí ãàïûá áàøëàäûì Øèðÿëèéÿ òÿðÿô òóëëàìàüà. Áó äà ìÿíÿ áàõûá, äóðäó ìÿíè äàøà áàñìàüà. Êþïÿê äÿ àíúàã ìÿí àòäûüûì äàøëàðà þçöíö ÷ûðïûðäû âÿ áóíäàí áàøãà ñàùèáèíèí îüëóíà áèð ãåéðè êþìÿê ýþñòÿðÿ áèëìèðäè. Áèç ùÿìè áèð-áèðèìèçè äàøëàéûðäûã, ùÿìè áèð-áèðèìèçè ñþéöðäöê. Ñþéöøëÿðèìèç áó ãÿáèëäÿí èäè: “Àé ñÿíèí àíàíû… ôëàí âÿ ôëàí”, “Àé ñÿíèí áàúûíû… ôëàí âÿ ôëàí”, “Êþïÿê îüëó _______________ * Ýöíîðòàíûí ** Èñòÿð-èñòÿìÿç 270 âÿ èò îüëó” ñþéöøëÿðè áóðàäà î ãÿäÿð âåú âåðìèðäè; ñÿáÿá áó êè, òîããóøìàìûç àäè áèð òîããóøìàëàðäàí äåéèëäè êè, ñþéöøëÿð äÿ àäè îëñóíëàð. Ùÿòòà ìÿí îíà áóðàäà ùèðñèìäÿí åëÿ áèð ñþéöø ýþíäÿðäèì êè, Øèðÿëè ãåéçèíäÿí àüëàäû âÿ ùàìàí ñþéöøö àüëàéà-àüëàéà ìÿíÿ ýåðè ãàéòàðàíäà þç àòàñû Ùàúû Áàéðàì ùÿéÿòäÿí åøèòäèìè, åøèòìÿäèìè, àíúàã ýþðäöì êè, êèøè äöç ýÿëäè éàïûøäû îüëóíóí ãóëàüûíäàí âÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðäû ùÿéÿòèíÿ âÿ äöáàðÿ ùÿéÿòäÿí ÷ûõäû, ìÿíÿ òÿðÿô ñÿñëÿíäè: – ßäÿ, âÿëÿäöççèíà, äöç éîëóííàí ÷ûõûá ýåäÿ áèëìèðñÿí? Ìÿí äèíìÿäèì âÿ îòóðäóì äèâàðûí äèáèíäÿ. Öðÿéèì åëÿ éàíûðäû, àç ãàëûðäûì éåðäÿêè áóçó ýþòöðÿì ñîõàì áîüàçûìà. Áóç äà þç èøèíäÿ, ÿðèìÿêäÿ èäè. Ýåíÿ þçöìö ñàõëàøäûðà áèëìÿäèì âÿ ÿëèìäÿêè äàøíàí áóçóí áèð òÿðÿôèíè ÿçäèì áàñäûì àüçûìà âÿ áèð àëìà éåêÿëèêäÿ ãàëàí áóçó èñòÿäèì ãîéàì éåðÿ. Àíúàã áóðàäà õàëàì éàäûìà äöøäö âÿ èñòÿäèì äóðàì ãà÷àì åâÿ âÿ ãàëàí áóçó éåòèðÿì àçàðëûéà. Âÿ áóðàäà áàõäûì êè, Øèðÿëè äóðóá äàðâàçàñûíûí àüçûíäà âÿ ìÿíÿ òÿðÿô áàõûð. Ìÿí äÿ äèíìÿäèì âÿ äöøäöì éîëà, åâèìèçÿ òÿðÿô. Áóðàäà Øèðÿëèäÿí åëÿ áèð ñþç åøèòäèì êè, äÿõè ìÿúáóð îëäóì äàéàíàì âÿ îíà úàâàá âåðÿì. Øèðÿëè óçàãäàí ìÿíè ùàðàéëàéûðäû: – Ùÿ, áåëÿúÿ èò êèìè ãîðõóá ãà÷àðñàí ùà! Àëëàùö-ÿêáÿð… Àõû áó ñþç éàõøû ñþç îëìàäû. Áóðàäà Øèðÿëè ìÿíÿ ùÿð íÿ äåñÿ èäè, ýåíÿ ãóëàã àðäûíà âóðóá þçöìö éåòèðÿðäèì åâÿ; ÷öíêè õàëàìûí ÿðèíäÿí äÿ ãîðõóðäóì âÿ áèð àç äà àíàìäàí ãîðõóðäóì. Àììà àõû, Àëëàù ýþðöð êè, Øèðÿëè íàùàã ñþç äàíûøäû; ÷öíêè ìÿí îíóí íÿéèíäÿí ãîðõäóì êè!.. Èíäè ýåäèðÿì åâÿ. Ìÿí ÷þíäöì äàéàíäûì âÿ Øèðÿëèéÿ áåëÿ ñþç ãàéòàðäûì: – ßäÿ, êþïÿê îüëó êþïÿê, ìÿí ñÿíèí íÿéèíäÿí ãîðõóðäóì? – Êþïÿê îüëóñàí äà, èò îüëóñàí äà! Áèç áàøëàäûã áèð-áèðèìèçÿ éàâûã ýÿëìÿéÿ. Åùòèéàò ö÷öí áóç òèêÿñèíè ýåíÿ ãîéäóì äèâàðûí äèáèíÿ âÿ î ìÿíÿ, ìÿí îíà éàâûã ýÿëäèê âÿ áèðáèðèìèçÿ ñþéÿ-ñþéÿ éåòèøäèê, ÷àòûøäûã âÿ äöøäöê éóìðóã äþéöøöíÿ âÿ ñîíðà ÿëáÿéàõà îëäóã. Áèð àç áèð-áèðèìèçè úûðìàãëàéàíäàí âÿ êþòÿêëÿéÿíäÿí ñîíðà áèð äÿ ýþðäöì êè, áèð ãîúà êèøèíèí ãóúàüûíäàéàì. Áèð íÿôÿð äÿ ÷àðøàôëû àðâàä âÿ áèð-èêè äÿ îüóë-óøàã Øèðÿëèíè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðäûëàð åâëÿðèíÿ òÿðÿô. Ìÿí èñòÿäèì ãîúà êèøèíèí ÿëèíäÿí äàðòûíûá ÷ûõàì, ùÿðèôèí öñòöíÿ ùöúóì åäÿì, áóðàäà ìÿí áèðäÿí àéûëäûì, ñàêèò îëäóì. Êöðÿéèìäÿí íàãàôèë áèð áÿðê éóìðóüó ùèññ åäÿí êèìè áàøûìû ãàëõûçäûì. 271 Ìÿíè âóðàí õàëàìûí ÿðè èäè. Áóðàäà îíóí ùèðñè ùÿëÿ ñîéóìàäû; éóìðóüóíó ãàëõûçìûøäû ýåíÿ éåíäèðñèí, ãîéóá ãà÷äûì åâÿ òÿðÿô. Õàëàìûí ÿðèíè äàëûìúàí ýÿëÿí ýþðìÿäèì, éÿãèí êè, î äà áàçàðà òÿðÿô ýåòäè. Ñîíðà áèëäèì êè, ýÿëèá åâäÿ ìÿíè áàçàðäàí ýÿëìèø ýþðìÿéèá ãàéûäûá áàçàðà êè, áóçó þçö àëûá ýÿòèðñèí. Óòàíäûüûìäàí àçàðëûíûí éàíûíà ýåòìÿäèì; àíúàã àíàì óçàãäàí ìÿíè ýþðÿíäÿ áèðúÿ áóíó äåäè: – À áàëàì, ñÿíèí ýþðöì úèéÿðèí éàíñûí! Íåúÿ êè, éàçûã àçàðëû àðâàäûí úèéÿðèíè éàíäûðäûí. Õàëàì ìÿíè ÷îõ èñòÿðäè; îíóí÷óí äà ñîíðà ìÿí áèëäèì àíàì ìÿíÿ áó ãàðüûøû åëÿéÿíäÿ õàëàì àíàìà áåëÿ äåéèá: – Àé ãûç, Ñàðà, ñÿí Ùÿçðÿò Àááàñ, óøàüà åëÿ ãàðüûø åëÿìÿ! Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà õàëàì âÿôàò åòäè. Ìÿí î ýöíö íÿ àüëàäûì, íÿ äÿ äÿðä åëÿäèì, íåúÿ êè, úÿìè ìÿíèì êèìè áàúû óøàüû õàëàñûíûí þëöìöíÿ íÿ àüëàð âÿ íÿ äÿðä åäÿð. Áóíóíëà áåëÿ áèðúÿ øåé éàäûìäàí ÷ûõìàäû âÿ èíäèéÿ êèìè ìÿíè ýàùäàí áèð íàðàùàò åòìÿêäÿäèð. Íÿäè î? – Îíóí àäû “áóç”äóð. Õöñóñÿí éàé ôÿñèëëÿðè êè, áèð òÿðÿôäÿí áèçèì èñòè èãëèìäÿ êè, éàéûí èñòèñèíèí øèääÿòèíäÿí íÿèíêè õÿñòÿëÿð, áÿëêÿ ñàëàìàò àäàìûí äà âàõò îëóð êè, úèéÿðè éàíûð. Âÿ éàé ôÿñëè àðàáàëàðäà äàøûíàí àü âÿ òÿìèç äóðó áóç êÿðïèúëÿðèíè ýþðÿíäÿ õàëàì éàäûìà äöøöð âÿ þç-þçöìÿ äåéèðÿì: î õîøáÿõò êè, èíäè îíóí öðÿéè éàíûð, áó áóçó àïàðûá îíà âåðÿúÿêëÿð êè, öðÿéè ñÿðèíëÿíñèí. Âÿ ÷îõ-÷îõ äàùà äà õîøáÿõò àäàìëàð âàð êè, áó áóçëàð îíëàðûí ëÿçèç éåìÿêëÿðè âÿ ìàðîæíàëàðûíà ñÿðô îëóíóð. Àììà ìÿíèì õàëàì îäëó ãûçäûðìàíûí è÷èíäÿ öðÿéè éàíìàãäà îëäóüó ùàëäà, áèðúÿ òèêÿñèíÿ ùÿñðÿò ãàëäû âÿ èêè ýöí ñîíðà þëöá ýåòäè. Êèìèí ãöñóðó óúóíäàí? Ìÿíèììè, éà éîõ? Êèìäÿäèð òàõñûð? Ìÿíäÿäèðìè êè, èòëÿð èëÿ äàëàøìàüà ìÿøüóë îëóá, õàëàìûí áóçóíó îäëó òîðïàüûí è÷èíäÿ ÿðèòäèì? Éà áÿëêÿ ýöíàùêàð òÿáèÿòäèð êè, äàø êèìè áÿðê áèð áóçó èñòèäÿí ñóéà äþíäÿðèð? Éà áÿëêÿ ýöíàù ùå÷ áèðèìèçäÿ äåéèë? Îíäàí þòðö êè, ìÿí òÿê òÿðáèéÿ ýþðìÿéÿí îí éàøûíäà áèð óøàüûí ùÿìèí ðÿôòàðû ÷îõ òÿáèèäèð, íåúÿ êè, áóçóí ýöí ãàáàüûíäà ÿðèìÿéè òÿáèèäèð. Ìÿãñÿä ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿê âÿ áåëÿ-áåëÿ ôÿííè ìÿñÿëÿëÿðè à÷ìàã äåéèë. Âÿ ùå÷ áèð ìÿãñÿä éîõäóð. 272 Àíúàã ùÿð áèð éàé ôÿñëè êö÷ÿëÿðäÿ àðàáàëàðäà áóç ñàëëàðûíû ýþðÿíäÿ, áèð òÿðÿôäÿí î áóçó øàìïàíñêèëÿðÿ âÿ ëÿççÿòëè ìàðîæíàëàðà èøëÿäÿí õîøáÿõòëÿð ýþçöìöí ãàáàüûíà ýÿëèð âÿ åéíè çàìàíäà õàëàìûí “úèéÿðèíèí éàíìàüû” éàäûìà äöøöð. Íÿ ãÿäÿð êè, óøàã èäèì, éàäûìà äöøìÿçäè, åëÿ êè, éåêÿëèá àüëûì êÿñäè, áóç ÿùâàëàòû ìÿíÿ ùÿð áèð éåðè äöøÿíäÿ äÿðä îëóð. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ îí äþðä éàíøûíäà îëäóüóì âàõò þëöìúöë àçàðëû õàëàìû áèð ãÿïèêëèê áóçà ùÿñðÿò ãîéìàüûì éàäûìà äöøöð. ÙÀÌÁÀËËÀÐ Òàðèõè-ìèëàäèíèí 1921-úè èëèíäÿ, – êè áîëøåâèê èíãèëàáûíûí Áàêûäà èêèíúè èëè èäè, – òÿçÿ Êîììóíèñò ùþêóìÿòè âàð ãöââÿòèíè âÿ ùÿâÿñèíè ìÿìëÿêÿòè äöçÿëòìÿéÿ ñÿðô åòìÿêäÿ èäè, – ìÿí äÿ ãîùóìëàðûìûçûí áèðèíèí åâèíäÿ éàøàéûðäûì. Ãàáàãúà ìÿíçèë òàïìàã ôèêðèíÿ äöøäöì. Ðÿôèãëÿðèìèí êþìÿêëèéè èëÿ âÿ èäàðÿëÿðèí ñàéÿñèíäÿ ìÿíçèë äÿ òàïäûã; àíúàã ìÿíÿ âåðèëÿí ö÷ îòàüûí íÿ áèð ñòîë-êöðñöñö âàðäû êè, öñòöíäÿ îòóðóá éàçû éàçàñàí, íÿ äÿ áèð ãåéðè àâàäàíëûã âàðäû. Ùàðàäàí äà òàïìàã îëàð? Íÿ äöêàí-áàçàð âàð êè, ýåäèá ïóë âåðèá àëàñàí, íÿ äÿ ÷îõëóúà ïóë âàð êè, äÿëëàë âàñèòÿñè èëÿ àðòûã ãèéìÿò âåðèá ùÿð áèð øåéè ýÿòèðäÿñÿí. Õöëàñÿ. Ñòîë-êöðñö ãåéäèíäÿí äÿ ìÿíè ãóðòàðàí ýåíÿ, ìÿíÿ òàíûø èäàðÿíèí áèðèñè îëäó; áåëÿ êè, áèð êàüûç âåðäèëÿð ÿëèìÿ êè, ýåäèì Áîëøîé Ìîðñêîé êö÷ÿäÿ 13 íþìðÿëè ùþêóìÿò àíáàðûíäàí áó øåéëÿðè àëûá àïàðûì (ñþç éîõ, ïóëñóç): èêè øêàô (êèòàá øêàôû âÿ ÷þðÿê øêàôû), èêè êöðñö (áþéöê âÿ êè÷èê), äþðä äÿíÿ ñàíäàëéà (öñòÿ îòóðìàüà), èêè äÿíÿ êðàâàò (áèðè äÿìèð, áèðè òàõòà), áèð äÿíÿ ÷àéäàí (ñàìàâàð ÿâÿçè) âÿ áèð äÿíÿ ðóñ ãàçàíû (áîçáàø áèøèðìÿéÿ). Àììà áóíó äà ëàçûì áèëèðÿì áóðàäà ãåéä åäÿì êè, áó êàüûçû ìÿíèì ÿëèìÿ âåðÿí ìÿìóð êàüûçû âåðÿíäÿ äåäè êè: – Àíáàðûí ìöäèðèíÿ áó êàüûçû ýþñòÿð âÿ ñþéëÿýèíÿí êè, õûðäà-ìûðäà øåé âåðìÿñèí… éàõøûñûíû âåðñèí! Ùÿð÷ÿíä áó ñþçëÿð ìÿíè áèð àç ôèêðÿ ñàëäû, ìÿí “Áàø öñòÿ” äåéèá ýåòäèì âÿ Áîëøîé Ìîðñêîé êö÷ÿäÿ ùàìàí àíáàðû òàïäûì. Àíáàðûí ìöäèðè ñàðûñàããàë êèøè èäè. Êàüûçû íèøàí âåðäèì. Ìöäèð êàüûçû àëäû âÿ áàøûíû áóëàéà-áóëàéà îõóäó âÿ áèð ñþç äåìÿéèá ãÿëÿìè ýþòöðäö ùàìàí êàüûçûí öñòöíÿ áèð øåé éàçäû âÿ àõûðäà ìÿíÿ âåðèá äåäè: 273 – Éîõäó. Ìÿí ÷ûõäûì êö÷ÿéÿ âÿ êàüûçà áàõûá ýþðäöì êè, ãûðìûçû ìöðÿêêÿáëÿ éàçûëûá: “Àíáàðäàí äàùà øåéëÿð ãóðòàðûá”. Ýÿòèðäèì êàüûçû âåðäèì ùàìàí ìÿíÿ êàüûç âåðÿí èäàðÿíèí êàòèáèíÿ, î äà êàüûçû îõóäó âÿ ýöëÿ-ýöëÿ äåäè: – Áèæëèê åëÿéèð. – Âÿ ùàìàí êàüûçäà áó äà ãûðìûçû ìöðÿêêÿáëÿ áèð øåé éàçäû, âåðäè ìÿíÿ âÿ äåäè: – Áó êàüûçû àïàð âåð âÿ øåéëÿðè ýþòöð àïàð! – Ìÿí äåäèì: – Àõû ìöäèð áóðäà éàçûð êè, øåé éîõäóð. Êàòèá ýåíÿ ýöëöìñöíäö âÿ äåäè: – Áèæëèê åëÿéèð. – Ìÿí äåäèì: – Éàõøû, áÿñ íÿ åëÿìÿê, ÷àðÿ íÿ? Êàòèá áèð àç ôèêèðëÿøäè âÿ ìÿíèì öçöìÿ áàõûá äåäè: – ßýÿð ìöäèð äèðÿíñÿ âÿ âåðìÿê èñòÿìÿñÿ, îíäà ñÿí äÿ äå êè, ýåäèá àíáàðûí ùÿð éåðèíè àõòàðàúàüàì. Êö÷ÿéÿ ÷ûõäûì âÿ ÷îõ àúìûøäûì, ýÿëäèì ìÿíçèëÿ, áèð òèêÿ ïåíäèð÷þðÿê éåäèì âÿ îüëóìóí àíàñû èëÿ áàùÿì ýåòäèê Áîëøîé Ìîðñêîé êö÷ÿéÿ. Áó äÿôÿ äÿ ìöäèð êàüûçà áàõûá, ýåíÿ áàøûíû áóëàäû, àììà áèð àç äàéàíûá äåäè: – Éàõøû, ùÿð íÿ òàïûëñà âåðÿðÿì; àììà áó øåéëÿðèí ÷îõóñó áóðäà éîõäó. Ìöäèð êàðàíäàøëà ñèéàùûäà éàçûëàí øåéëÿðäÿí áèð ãàçàíûí öñòöíäÿ úûçûã ÷ÿêäè âÿ äåäè: “Éîõäóð”, øêàôûí áèðèíèí öñòöíÿ úûçûã ÷ÿêäè âÿ áèð àç öçöìÿ áàõäû, áèð äÿ êàüûçà áàõäû. Áåëÿ îõøàéûðäû êè, àíáàð ìöäèðèíèí áèçÿ éàçûüû ýÿëäè âÿ äóðäó àéàüà âÿ äåäè: – Ýåäÿê. Ãàáàã îòàãäàí êå÷äèì äàë îòàüà, îðàäàí î áèðèñèíÿ âÿ ýåíÿ öúöíúö îòàüà; ìöäèð äÿ, áèç äÿ ñàüà-ñîëà ýþç ýÿçäèðÿ-ýÿçäèðÿ ýåòäèê âÿ ìÿíèì ñèéàùûìäà éàçûëàí øåéëÿðèí áèðèíè äÿ áóðàäà ýþðìÿäèê. Áóðàäà ëàçûì îëàí øåéëÿðèí áèðèíè äÿ òàïà áèëìÿéèá, ìöäèð áèçè àïàðäû äþðäöíúö îòàüà âÿ ìÿíÿ äåäè: – Áàõ, ìÿí ýþðöðÿì êè, ñÿí áèð àáûðëû ãîúà êèøèñÿí, äàùà ýÿëèá ýåòìÿêäÿí éîðóëäóí. Áóðäàêû øåéëÿðè õÿçèíÿäàðûí ìöàâèíè äöíÿí ñàéûá ãîéóá áóðäà âÿ ìÿíÿ òàïøûðûá êè, áèð êÿñÿ âåðìÿéèì. Ìÿí úöðÿò åäèá áó øåéëÿðè ñèçÿ âåðÿ áèëÿðÿì: áàõ, áó øêàôû, áó ñòîëó, áàõ, ñàíäàëéàëàðû. Ñîíðà, áàõ, èñòÿéèðñèíèç áó ñòîëó äà àïàðûíûç; ùÿìè ñàíäàëéàäûð, ùÿìè äÿ 274 òàõòäûð, öñòÿ ôÿðø ñàëûá îòóðìàã îëàð. Áàõ, ÷àéäàí ÿâÿçèíÿ áó áåø-àëòû òàðåëêàíû äà ñèçÿ âåðÿ áèëÿðÿì. Ñþâäÿìèçè ãóðòàðäûã âÿ ãÿò îëóíäó êè, ùàìáàë ÷àüûðàã, øåéëÿðè àïàðñûí. Óøàüûí àíàñû èëÿ ÷ûõäûã âÿ êö÷ÿäÿ äóðàí ùàìáàëëàðûí áèðèíè ÷àüûðäûã êè, ýÿëñèí äàíûøàã. Áèç öçöìöçö áèð ùàìáàëà òóòäóã, àììà ùàìàí äÿãèãÿ áèð ùàìáàë ÿâÿçèíÿ áèð äÿñòÿ ùàìáàë áèçè áöðöäö. Áóíëàð ùàìûñû Èðÿâàí êöðäëÿðè èäè. Áèç èñòÿäèê ãàáàãúà øåéëÿðè íèøàí âåðÿê âÿ äàíûøàã êè, àïàðñûíëàð, àììà òÿãðèáÿí îí áåø-èéèðìè ùàìáàë øåéëÿðè ýþðöá, äàùà ãóëàã àñìàäûëàð âÿ áàøëàäûëàð ùàìàí øåéëÿðè êþìÿêëÿøèá êö÷ÿéÿ äàøûìàüà. Óçàãäà äóðàí ùàìáàëëàð äà ùÿì÷èíèí áóðàéà úÿì îëäóëàð âÿ áàøëàäûëàð áèçèì øåéëÿðè ùÿðÿ þçöíÿ éöê åëÿìÿéÿ. Àììà, ÷öíêè ùÿð ùàìáàëà áèð øåé äöøìöðäö, îíóí ö÷öí, ìÿñÿëÿí, áèð øêàôàí ùÿð àéàüûíäàí âÿ ãàïûñûíäàí áèð ùàìáàë éàïûøìûøäû. Áèç áèëìèðäèê áóíëàð íÿ ãàéûðûðëàð. Íèéÿ áåëÿ åëÿéèðëÿð âÿ áó øåéëÿðè ùàðà àïàðìàã èñòÿéèðëÿð? Ìÿëóì êè, áèçèì áóíëàðëà çàðàôàòûìûç éîõäó âÿ ÿýÿð ñþâäÿëÿøìÿìèø áóíëàð øåéëÿðè ìÿíçèëèìèçÿ àïàðñàéäûëàð, áèç áèëìèðäèê êè, áóíëàð áèçäÿí íÿ ãÿäÿð ïóë òÿëÿá åäÿúÿêëÿð; îíóí ö÷öí äÿ ëàçûì èäè ãàáàãúàäàí äàíûøñûíëàð, ñîíðà øåéëÿðè ýþòöðñöíëÿð. Àììà ýþðäöì êè, ìÿíÿ åòèíà åëÿéÿí éîõäóð âÿ øåéëÿðèí áèð íå÷ÿñè äàùà ùàìáàëëàðûí ÷èéíèíäÿ èäè; éåðäÿ ãàëàí øåéëÿðèí äÿ öñòöíÿ ãàëàí ùàìáàëëàð äöøöá åëÿ êÿøàêÿø âÿ åëÿ áèð ãûð-âûð ñàëìûøäûëàð êè, ìÿíÿ äàùà ãóëàã âåðÿí éîõäó. Ýÿëäèì àíáàð ìöäèðèíÿ äåäèì êè, áó íÿ ìÿðÿêÿäèð âÿ íÿ ñÿáÿáÿ áóðàíûí ùàìáàëëàðû õàëãà ÿçèééÿò âåðèðëÿð? Ýþðäöì êè, ìöäèð þçö äÿ ÷èéèíëÿðèíè àòà-àòà ìÿÿòòÿë ãàëûá; áèð ãÿðàð èëÿ êè, àúèçäèð. Øåéëÿðè äàëëàðûíà éöêëÿéÿí ùàìáàëëàð ýÿëèá áèçÿ àðèç îëäóëàð êè, áèç äöøÿê ãàáàüà áóíëàðà éîë ýþñòÿðÿê. Ìÿí ëàáöä ãàëäûì áóíàëàðà äåéèì êè, áèð ñóðÿòäÿ êè, áóíëàð áèçÿ ãóëàã àñìûðëàð, áèçÿ áóíëàðûí õèäìÿòè ùå÷ ëàçûì äåéèë. Ìÿí áó ñþçö àüçûìäàí ãà÷ûðàí êèìè ùàìáàëëàðûí áèð íå÷ÿñè õîðóçëàíà-õîðóçëàíà öñòöìöçÿ ùöúóì åëÿäèëÿð âÿ áàüûðà-áàüûðà áèçÿ áó ñþçëÿðè äåäèëÿð: – Åé, õîçåéíëÿð! Áèçëÿ çàðàôàò éîõäó. Áèçè äàùà ÿëÿ ñàëà áèëìÿçñèíèç. Áèç ñèçÿ íþêÿð äåéèëèê, áèç ùàìáàëûã. Ñèçèí èõòèéàðûíûç éîõäó áèçè ìöôòÿ èøëÿäÿñèíèç! Äöøöí ãàáàüà, áèçè èíúèòìÿéèí. Éîõñà ñèçèí ö÷öí ïèñ êå÷ÿð! 275 Ëàï ÿíýÿëÿ äöøäöê. ßòðàôà ýþç ýÿçäèðäèê, áÿëêÿ ìèëèñäÿí, ìÿìóðäàí áèð àäàì ýþðÿê, ùå÷ êÿñ éîõäó. Éàçûã àðâàä äà èñòÿäè áóíëàðû äèëÿ òóòñóí âÿ áàøà ñàëñûí êè, àõû áóðàäà áåø òèêÿ øåéèìèç âàð, áó áåø òèêÿ øåéè èéèðìè áåø ùàìáàë àïàðñà, àõû áèç ýÿðÿê èíäèäÿí áóíó áèëÿêìè êè, èéèðìè áåø íÿôÿð ùàìáàë øåéëÿðè àïàðûá ÷ûõàðäàíäàí ñîíðà áèçäÿí èñòÿéÿúÿêëÿðè ïóëó áèç òàïà áèëÿðèêìè áóíëàðà âåðÿê, éà éîõ?! Õåéð, áó Àëëàùûí áÿíäÿëÿðèíÿ äÿëèëëè âÿ èñáàòëû ñþçëÿðèí ùå÷ áèðè êàð åëÿìÿäè; ùÿòòà ìÿí ëàï ÷ûüûðà-÷ûüûðà áóíëàðà áåëÿúÿ éàëâàðäûì: – Éîëäàøëàð, âàëëàù, áàõ, áó øåéëÿðäÿí áèç ëàï ÿë ÷ÿêäèê. Øåéëÿðè àïàðûí þç åâèíèçÿ. Ãàðäàø áóíóí úàâàáûíäà ýåíÿ áó Àëëàùûí èíñàíëàðûíäàí áèð íÿðÿ, áèð êöé-êÿëÿê ÷ûõäû êè, Áîëøîé Ìîðñêîé êö÷ÿ èëÿ êå÷ÿíëÿðèí ùàìûñû äàéàíäû áèçÿ òàìàøà åëÿìÿéÿ. Ãàðäàø, áó íÿ ìöñèáÿò èäè, áàøûìûçà ýÿëäè? Éàâàøúà àðâàäà äåäèì: – Ýåäÿê. Äöøäöê ùàìáàëëàðûí ãàáàüûíà. Òîðãîâû êö÷ÿíèí äþíÿúÿéèíäÿ ðàñòûìûçà áèð íå÷ÿ àâòîìîáèë ÷ûõäû: äàëäàí äà àâòîìîáèë ñÿñè ýÿëèðäè. Êö÷ÿíèí îðòàñûíäà áèð äÿñòÿ ÿñýÿð îõóéà-îõóéà àääûìëàéûðäûëàð. Ñÿêè èëÿ ýÿëèá-ýåäÿí úàìààò î ãÿäÿð èäè êè, ùàìáàëëàðûí áèð-èêèñèíè ýþðöðäöê, ãàëàíûíû ýþðìöðäöê. Êðàñíîâîäñêè êö÷ÿíèí äþíÿúÿéèíäÿ éàâàøúà éàïûøäûì àðâàäûí ÿëèíäÿí âÿ õÿëâÿòúÿ ñîõóëäóã ñîë òÿðÿôäÿ áèð äàðâàçàéà. Ùÿéÿòäÿ ö÷-äþðä óøàã îéíàéûðäû. Áèðè áèçäÿí ñîðóøäó: – Êèìè àõòàðûðñûíûç? Ìÿí ùÿéÿò ýþçÿò÷èñèíè ñîðóøäóì. Áèð ðóñ àðâàäû äà êÿíàðäàí ñÿñëÿíäè: – Íÿ èñòÿéèðñèíèç? Äåäèì: – Äîêòîð Âàñèëéåâ áóðäàìû îëóð? Àðâàä úàâàá âåðäè êè: – Áó ùÿéÿòäÿ ùå÷ ùÿêèì îëìóð. Äåäèì: – Áÿñ áóðàíû áèçÿ íèøàí âåðèáëÿð. Äåäè: – Ùàíñû íþìðÿíè íèøàí âåðèáëÿð? Äåäèì: – Îòóç èêè íþìðÿíè! Äåäè: – Áó åâ ãûðõ áåø íþìðÿäè, ñèç ýÿðÿê, áàõ, î òÿðÿôÿ ýåäÿñèíèç. Ñþç éîõ, áóíëàð ùàìûñû êÿëÿê èäè êè, ùàìáàëëàð ðÿää îëñóíëàð. Áèð áÿùàíÿ èëÿ áåø-îí äÿãèãÿ áóðàäà ëÿíý îëóá, îüðó àäàì êèìè éàâàøúà ÷ûõäûã äàðâàçàéà òÿðÿô. Êö÷ÿ ýåíÿ úàìààòëà äîëó èäè. Éàâàøúà þçöìöçö ñîë òÿðÿôÿ âåðäèê âÿ äÿðéàíû òóøëàéûá ýÿëäèê ÷ûõäûã áóëâàðà. Áóðàäà éàðûì ñààò ÿéëÿøäèê âÿ äÿðéàíûí ìÿíçÿðÿñèíèí òÿñèðè àëòûíäà, ñþç éîõ, äèíúÿëäèê âÿ äàùà àüûð-àðõàéûí ýÿëäèê ÷ûõäûã ìÿíçèëèìèçÿ. 276 Áèçÿ ëàçûì îëàí øåéëÿðè äöøäöêúÿ îíäàí-áóíäàí âÿ áèð ïàðàñûíû ïóëëà Ãóáà ìåéäàíûíäàí* àëäûã; àììà ñîíðàëàð ÷îõ âàõò êö÷ÿäÿ ùàìáàë ýþðÿíäÿ ìÿí áèð íþâ åùòèéàò åëÿéèðäèì. Èíäè äàùà áó åùòèéàò ýþòöðöëöáäöð; ÷öíêè âàãåÿí äöíéàäà ùÿð áèð êÿñäÿí ãîðõìàã ëàçûì ýÿëñÿ, Àëëàùûí àúèç îëàí ùàìáàë òàéôàñûíäàí ãîðõìàüà ùå÷ áèð ãîðõàã àäàìûí ùàããû éîõäóð âÿ ýÿðÿê äÿ îëìàñûí. ÒÀÕÛË ÙßÊÈÌÈ Èêè èë áóíäàí ãàáàã Ïèðñàããûç êÿíäèíÿ, Ùÿñÿíáÿéýèëÿ ãîíàã ýåòìèøäèì. Éàçûí àõûð àéû èäè. Ùàâàëàð ýþçÿë êå÷èðäè, òåç-òåç éàüûø éàüûðäû âÿ ýþé îò äèçäÿí éóõàðû ãàëõìûøäû. Òàõûëëàð äà ÷îõ éàõøû èäè. Âÿ ùàìûñûíäàí äà õîøáÿõòëèê áó èäè êè, Ïèðñàããûç êÿíäèíèí ÿòðàôûíäà ÷ÿéèðòêÿ ýþðñÿíìèðäè. Àììà, – íåúÿ êè ìÿëóìäóð, – ÿêèí÷è ùÿìèøÿ áàøûáÿëàëû îëóð âÿ àçàç èòòèôàã äöøöð êè, îíóí ÿêèí-òèêèíèíÿ áèð éàíäàí áèð àôÿò âÿ áèð áÿëà òîõóíìàéà. Ìÿí Ùÿñÿíáÿéýèëäÿ èêè ùÿôòÿ ãîíàã ãàëäûì âÿ îðàäà åøèòäèì êè, áó èë òàõûëûí áàøûíäà áèð ÿíýÿë âàð; áåëÿ êè, òàõûëûí ñöíáöëëÿðè àéàã öñòÿ äóðäóüó éåðäÿ áèëìèðñÿí íÿäÿíñÿ ãûðûëûá äöøöð éåðÿ âÿ ÿêèí÷èëÿð íÿ ãÿäÿð áó èøÿ äèããÿò éåòèðèðëÿðñÿ, áóíóí ñèððèíè âÿ ñÿáÿáèíè äóéà áèëìèðëÿð. ßêèí÷èëÿð ðÿâàéÿò åäèðëÿð êè, òàõûëûí ñöíáöëëÿðè î éåðäÿ êè, áó ýöí ñàëàìàòúà äóðóá ùàçûðëàøûðëàð áèð-èêè ùÿôòÿéÿ ñàðàëûá áè÷èëìÿëè îëñóíëàð, ñÿùÿð ýåäèá ýþðöðñÿí êè, áè÷àðÿ òàõûëûí áàëäûðûíû ýóéà ãàé÷û èëÿ êÿñèáëÿð. Âÿ òÿÿúúöá äÿ áóðàñûäûð êè, çÿìèëÿðäÿ íÿ ÷ÿéèðòêÿ ýþðñÿíèðäè, íÿ ãåéðè áèð ãóðò-ãóø. Ñè÷àíûí äà ñþùáÿòè îëà áèëìÿçäè; ÷öíêè Ïèðñàããûç êÿíäèíèí ÿêèíëÿðè ñóâàðûëàí ÿêèíëÿðäèð, îíóí÷óí äà áó úöð ÿêèíëÿðÿ ñè÷àíëàð àñàíëûãëà éàâûã äöøÿ áèëìèðëÿð (áîüóëóðëàð). *** Áó ÿùâàëàòû êÿíäëèëÿð øÿùÿðÿ õÿáÿð âåðìèøäèëÿð âÿ ìÿí êÿíäÿ éåòèøÿí ýöíöí ñàáàùûñû ýöíö äåäèëÿð êè, òàõûë ùÿêèìè ýÿëèð. Âÿ ÷öíêè ùÿêèìè ðàùàò åëÿìÿê ö÷öí êÿíääÿ åëÿ áèð ìöâàôèã ìÿíçèë éîõ èäè, îíóí÷öí òàõûë ùÿêèìè Ùÿñÿíáÿéýèëÿ äöøìÿëè îëäó. _______________ * Êå÷ìèøäÿ Áàêûäà îëàí áàçàðëàðäàí áèðèíèí àäû 277 Ùÿêèì ñàðûñà÷ëû âÿ ñàðûñàããàë áèð êèøè èäè êè, àâòîìîáèëäÿ èêè íÿôÿð ãåéðè ãóëëóã÷ó èëÿ ýÿëèá äöøäöëÿð âÿ åâ ñàùèáè èëÿ âÿ ìÿíëÿ òàíûø îëäóëàð âÿ áèð ìöõòÿñÿð ÷àé-÷þðÿêäÿí ñîíðà êÿíäëèëÿðè äÿ ýþòöðöá ýåòäèëÿð ÿêèíëÿðÿ áàõìàüà. Îíëàð ýåòäèëÿð âÿ Ùÿñÿíáÿé ìÿøüóë îëäó ãîíàãëàðà ÷þðÿê ùàçûðëàìàüà. ßââÿëÿí áèð åðêÿê êÿñäèëÿð. Àììà ìÿí ýþðìÿäèì áó ùåéâàíû ùàðàäàí ýÿòèðäèëÿð âÿ êèì ýÿòèðäè. Ñîíðà ìÿëóì îëäó êè, ãîíøóëóãäà îëàí åðìÿíè êÿíäèíÿ àäàì ýåäèá øÿðàá äà ýÿòèðñèí. Ìÿí äÿ êÿíàðäàí äóðóá áàõûðäûì âÿ ùÿêèìèí éîëóíäà ÷ÿêèëÿí áó çÿùìÿòëÿðè öðÿêäÿí ÷îõ äà òÿñäèã åäèðäèì âÿ ÷îõ äà õîøëàéûðäûì. Î ñÿáÿáÿ êè, åëì âÿ áèëèê ñàùèáèíèí éîëóíäà ÷ÿêèëÿí çÿùìÿòëÿð ùÿìèøÿ âàúèá âÿ ìöñòÿùÿãäèð*; õöñóñÿí åëÿ áèð àëèì îëà êè, îíóí åëì âÿ áèëèéèíäÿí êÿíä úàìààòû ìÿíôÿÿòáÿðäàð îëà áèëÿ. *** Èêè ñààò âÿ áèð ãÿäÿð äÿ àðòûã êå÷ÿíäÿí ñîíðà Ùÿñÿíáÿéèí áàëêîíóíäà à÷ûëàí íàùàð ñòîëó ÿçèç ãîíàãëàðû ýþçëÿéèðäè. Àâòîìîáèëèí ñÿñèíè óçàãäàí åøèòäèê âÿ áèëäèê êè, ãîíàãëàð ýÿëèðëÿð. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà àòñûç àðàáà ÿæäàùà êèìè þçöíö ñîõäó ùÿéÿòÿ. Òàõûë ùÿêèìè àâòîìîáèëèí è÷èíäÿ àéàã öñòÿ äóðìóøäó âÿ ÿëëÿðèíè áèçÿ òÿðÿô òóòóá “Óððà! Óððà!” äåéÿ-äåéÿ ãûøãûðûðäû. Ìèíèêëÿð ñåâèíúÿê þçëÿðèíè ñàëäûëàð éåðÿ âÿ ýÿëäèëÿð éàíûìûçà. Êÿíäëèëÿð äÿ áàøëàäûëàð ùÿéÿòÿ úÿì îëìàüà. Ùÿêèì ÿëèíäÿ êàüûç áöêöëìöø áèð øåé òóòóá “ñïèðò, ñïèðò” äåéèðäè. Éàâûã ýÿëèá ýþðäöê êè, êàüûçûí è÷èíäÿêè Àëëàùûí áèð ùåéâàíûäûð, áèð àç ÿãðÿáÿ îõøàéûð, áèð àç ãûðõàéàüà îõøàéûð, áèð àç äà äàíàäèøèéÿ îõøàéûð, áèð àç äà àñòàãîçà îõøàéûð; àíúàã áóíëàðûí ùå÷ áèðè äåéèë. Ùÿñÿíáÿéèí åâèíäÿ ñïèðò òàïûëìàäû. Êÿíääÿ ãåéðè éåðäÿ îëà áèëìÿçäè. Âÿ ùÿêèì ñïèðò ÿâÿçèíÿ áèð ñòÿêàíà áèð àç àðàã òþêäö êè, åðìÿíè êÿíäèíäÿí áó ýöí è÷ìÿê ö÷öí ýÿòèðìèøäèëÿð âÿ êàüûçûí è÷èíäÿêè áþúÿéè ñàëäû àðàüûí è÷èíÿ. Éàçûã ùåéâàí áèð ãÿäÿð àðàüûí è÷èíäÿ ÷àïàëàéàíäàí ñîíðà àðõàñû öñòÿ äöøäö, ãûë÷àëàðûíû éóõàðû ãàëõûçäû âÿ äÿõè úàíñûç âÿ ùÿðÿêÿòñèç áàøëàäû àðàüûí è÷èíäÿ öçìÿéÿ. _______________ * Ëàéèãëè, éåðèíäÿäèð 278 *** Ùÿêèìèí áÿéàíàòûíà ýþðÿ, òàõûë ÷þïëÿðèíè ãûðûá éåðÿ òþêÿí ùÿìèí áó ãóðò èìèø. Àé çàëûì îüëó!!! Ùàìû àúìûøäû; õöñóñÿí ÷þëäÿí ýÿëÿíëÿð. ×þðÿéè ýÿòèðäèëÿð âÿ Ùÿñÿíáÿé ãàáàãúà øÿðàá èñòÿêàíûíû ãàëõûçûá ùÿêèìèí ñàüëûüûíà è÷äè. Ùÿñÿíáÿéäÿí ñîíðà ãóëëóã÷óëàðûí áèðè äÿ íèòã áàøëàäû âÿ åëì âÿ áèëèê ÿðáàáûíûí ñàüëûüûíà è÷äè âÿ áèç äÿ ùàìûìûç è÷äèê. Ñîíðà ùÿêèì äóðäó àéàüà âÿ ãóðòó è÷èíÿ ñàëäûüû èñòÿêàíû éóõàðû ãàëõûçûá, åëìè-ùåéâàíàòäàí áèð íå÷ÿ ñþç ñþéëÿäè. Ñîíðà ùåéâàíëàðû ÿââÿë øþáÿëÿðÿ ãèñìÿò åëÿäè, øþáÿëÿðè ñèíèôëÿðÿ ãèñìÿò åëÿäè. ßââÿë ìÿìÿëè ùåéâàíëàðäàí äàíûøäû, ñîíðà ãóøëàðäàí äàíûøäû, äþðäöíúö ñèíèôäÿ èêè ùÿéàòëûëàðäàí äàíûøäû, ñîíðà ìÿôñÿëëè ùåéâàíëàðäàí äà áèð àç ìÿëóìàò âåðèá êå÷äè ãóðòëàðûí âÿ áþúÿêëÿðèí øþáÿñèíÿ âÿ àðàüûí è÷èíäÿêè ãóðòó íèøàí âåðèá, áàøëàäû îíóí âöúóäóíóí éàïûëûøûíäàí øÿðù âåðìÿéÿ. – Àüàëàð, áèð áàõûí. Áó ùåéâàíûí âöúóäó þðöì÷ÿê êèìè èêè ãèñèìäÿí ìöòÿøÿêêèëäèð. ßêñÿðèééÿí òàõûëëàðûí è÷èíäÿ éàøàéûð. Áàøëà êþêöñ öçÿðèíäÿ àëòû úöò áóéíóçëàðû, àëòû úöò àüûç ÿãñàìû âÿ áåø úöò áàúàã âàðäûð. Ãàðíû óçóí âÿ öçÿðèíäÿêè áàúàãëàð ãàéÿò óôàã âÿ çÿèôäèð. Ãóðäóí ãàáûüûíäàí, ùèññ úèùàçëàðûíäàí, éåìÿê úèùàçëàðûíäàí, òÿíÿôôöñ úèùàçëàðûíäàí äà äàíûøàíäàí ñîíðà ãóðäóí àüçûíà áèð ÷þï óçàòäû âÿ áó ìÿðäöìàçàð ùåéâàíû ÷ÿéèðòêÿäÿí ñîíðà òàõûëûí ÿí ãÿääàð äöøìÿíëÿðè úÿðýÿñèíäÿ ãîéäó. Âÿ áÿéàíàòûíû òàìàì åäÿíäÿí ñîíðà øöøÿíèí àüçûíû áÿðê áàüëàäû âÿ äóðäó ñÿëèãÿ èëÿ âÿ åùòèéàòëà øöøÿíè ãîéäó éàâûãäàêû òàõ÷àéà âÿ ìÿëóì åòäè êè, îíóí ãÿñäè áó íàäèðöë-âöúóä ùåéàíû ìÿðêÿçÿ àïàðìàã âÿ îðàäà îíó ÿêèí ôÿííè ëàáîðàòîðèéàñûíà íèøàí âåðìÿê âÿ îíóíëà ëàçûìè ìöáàðèçÿíèí òÿøêèëè éîëóíäà ÷àëûøìàãäûð. Áóíó äà ëàçûì áèëèðÿì ãåéä åäÿì êè, ùÿêèì íèòãèíè ñþéëÿéÿí çàìàí ÿëèíäÿêè ùåéâàíû ýàù Ùÿñÿíáÿéèí ãàáàüûíà òóòóðäó, ýàù äà ìÿíèì ãàáàüûìà òóòóðäó âÿ ýàù ãóëëóã÷óëàðûí ãàáàüûíà òóòóðäó. Âÿ øöøÿíèí è÷èíäÿêè ùåéâàíûí úÿìäÿéè àðàüûí è÷èíäÿ àðõàñû öñòÿ âÿ ãûë÷àëàðû éóõàðû öçìÿêäÿ èäè. *** Áèçèì áó çèéàôÿò ìÿúëèñèìèçèí ÿòðàôûíäà êÿíäëèëÿð äîëóøóá òàìàøà åäèðäèëÿð. Îíëàðûí áÿçèñè äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ãóëàã àñûðäû; àììà áèð 279 íå÷ÿñè ýöëöðäöëÿð. Àíúàã ìÿí áèðúÿ øåéè áàøà äöøìÿäèì êè, àéà, îíëàðûí áó çàùèðè ýöëìÿêëÿðè öðÿêëÿðèíèí øàäëûüûíûí ÿëàìÿòè èäè, éà ãåéðè áèð øåéèí, ãåéðè áèð ùèññèí ÿëàìòè èäè. Î êè, ìÿíèì þçöìÿ ýÿëäèêäÿ, äîüðóñó, ìÿíèì ÿùâàëûì ÷îõ õîø èäè. Íÿ åéáè âàð? Ùÿñÿíáÿéèí åâèíäÿ êàáàáû äîüðóäàí äà éàõøû ïèøèðìèøëÿð; áèð ñóðÿòäÿ êè, Ãàðàêÿíä øÿðàáû äà áóðàäà ìöùÿééà èäè. Ãàëäû êè, áó åâè õàðàáà áþúÿêäè-íÿäè, – êè áó ñààò àðàüûí è÷èíäÿ ìàéàëëàã àøûð âÿ äèëñèç-àüûçñûç ÿêèí÷èëÿðèí ÷þðÿéèíè çàé åäèð, – ÿëáÿòòÿ, áóíëàðû áèð âàñèòÿ èëÿ ãûðûá éîõ åëÿìÿê ñàâàá èøëÿðèí ÿí ñàâàáûäûð. Àíúàã èíäèêè çèéàôÿò ìÿúëèñèíäÿí áó ìöãÿääÿñ íÿòèúÿ ùàñèë îëà áèëÿúÿêìè, éà îëìàéàúàã, áóíó äà áèðúÿ ìèñàë âÿ ìàíÿíäè îëìàéàí ùÿããè-òÿáàðÿê âÿ òààëà áèëÿ áèëÿð âÿ õöëàñåéè-êÿëàì, íÿòèúÿäÿ íÿ îëàúàã îëñóí, èíäè áó ñààò ñòîëóí öñòöíäÿêè åðêÿê ÿòèí êàáàáû âÿ Ãàðàêÿíä øÿðàáû – ùÿëÿ êè, ÿëäÿ íÿãä ãàçàíú áóíëàðäûð. Áó ìÿíèì þç ÿùâàëûì. Ãàëàí çèéàôÿò éîëäàøëàðûì áó ñààò íÿ ùèññ åäèðäèëÿð, îíóíëà èøèì éîõäóð. *** Àâòîìîáèë íÿðÿ òÿïÿ-òÿïÿ ýÿëäè äóðäó áàëêîíóí ãàáàüûíäà. Òàõûë ùÿêèìè äóðäó àéàüà âÿ áàøëàäû éîëà ùàçûðëàíìàüà. – Õóäàùàôèç. Ñàëàìàò ãàëûíûç. – Ñàü îëóíóç. – Àëëàù þìöð âåðñèí. – Ñàëàìàò ãàëûíûç. – Õóäàùàôèç. – Õóäàíàñèð… Àâòîìîáèë íÿðÿ òÿïÿ-òÿïÿ ùÿéÿòäÿí ãà÷äû êö÷ÿéÿ âÿ éîõ îëäó. Àììà áóðàäà, Ùÿñÿíáÿéèí áàëêîíóíäà áèð ãûøãûðûã äöøäö: – À ýÿäÿ! À ýÿäÿ! Ùÿêèìèí ãóðòó ãàëäû!.. Òàõûë ãóðòó ãàëäû!.. À ýÿäÿ! Àé ùàðàé, ãà÷ûí ùÿêèìèí äàëûéúà!.. Ãà÷ûí àôòàìàáèëèí äàëûéúà!.. Äåìÿê, àâòîìîáèë ùÿéÿòäÿí ÷ûõàí êèìè áàõûá ýþðäöê êè, òàõûë ãóðòóíóí øöøÿñè, ãóðò äà è÷èíäÿ öçÿ-öçÿ, éàääàí ÷ûõûá, ãàëûá ùàìàí áàëêîíóí òàõ÷àñûíäà. Èêè íÿôÿð úàâàí ñû÷ðàäû àòûí öñòöíÿ âÿ ÷àïäûëàð àâòîìîáèëèí äàëûéúà. Àììà àâòîìîáèë èúàä åäÿíèí àíàñû þëñöí êè, àòëû îíó ãîâàëàéûá òóòà áèëÿ. 280 Õàù Ùÿñÿíáÿé, õàù ìÿí þçöì âÿ õàù êÿíä úàìààòû âÿ ãåéðè ãóëëóã÷óëàð ýÿðÿê áó åòèãàääà îëàéäûã âÿ ùÿãèãÿòäÿ äÿ áó åòèãàääà âàð èäèê êè, òàõûë ãóðòóíó àðàã øöøÿñèíäÿ ñàõëàéàí âÿ îíóí ãÿäðèíè áèëÿí òàõûë ùÿêèìè âÿ ùåéâàíàò ìöòÿõÿññèñè éîëóí ùàíñû áèð éåðèíäÿ øöøÿíèí áóðàäà éàääàí ÷ûõûá ãàëìàüû éàäûíà äöøñÿ, ùàìàí éåðäÿí àâòîìîáèëè ýÿðÿê ýåðè ãàéòàðà, éà ùå÷ îëìàñà àäàì ýþíäÿðÿ. *** Ìÿí îíäàí ñîíðà ö÷ ýöí äÿ ãàëäûì Ïèðñàããûç êÿíäèíäÿ, Ùÿñÿíáÿéýèëäÿ. Âÿ ùÿêèìèí ùàìàí ÿçèç âÿ íàäèðöë-âöúóä ùåéâàíû Ùÿñÿíáÿéèí áàëêîíóíóí òàõ÷àñûíäà, àðàã øöøÿñèíèí è÷èíäÿ êÿëëÿ ìàéàëëàã öçìÿêäÿ èäè. *** Êå÷ÿí èë Ùÿñÿíáÿé þçö Áàêûéà áèçÿ ãîíàã ýÿëìèøäè âÿ ðÿâàéÿò åäèðäè êè, áèð-èêè àéûí è÷èíäÿ ùàìàí òàõûë ãóðòó àðàüûí è÷èíäÿ áàøëàäû õàðàá îëìàüà âÿ äàüûëìàüà. Âÿ àõûðäà Ùÿñÿíáÿé ìÿúáóð îëóá ùàìàí øöøÿíè è÷èíäÿêè àðàüû èëÿ âÿ ãóðòó èëÿ ýþòöðöá òóëëàñûí ÷þëÿ âÿ áåëÿ äÿ åëÿéèð. ÁßËÊß Äß ÃÀÉÒÀÐÄÛËÀÐ Éàé ôÿñëèíè èêè äÿôÿ ìÿí Áàêûäà êå÷èðìèøÿì. Ìÿëóì êè, èñòèäÿí éàéäà åâäÿ îòóðìàã îëìóð, ùàìû òþêöëöð áóëâàðà. Ìÿí äÿ ãåéðè éàðàíìûøëàð êèìè ùÿð ýöí áóëâàðà ÷ûõìûøàì; ÷öíêè äÿðéàíûí ñÿðèí éåðèíäÿí ñàâàéû Áàêûíûí èñòèñèíäÿí ãåéðè áèð íèúàò éîõäóð. Âÿ ùÿð ýöí áèð âàõò áóëâàðà ýÿëÿíäÿ ýþçöì î öçäÿ-áó öçäÿ îëóá êè, äîñò-àøíàéà ðàñò ýÿëèá îíëàðëà âàõò êå÷èðèì. ×îõ àõøàìëàð ãàäûíëàðûí âöúóäó èëÿ íÿ ýÿçìÿéÿ ìàúàë âÿ íÿ ÿéëÿíìÿéÿ éåð òàïìàã îëóð. Îíóí ö÷öí äÿ ìÿí áóëâàðà ýöíäöçëÿð ýÿëÿðäèì âÿ àñóäÿëèêëÿ ýÿçèáäîëàíûá àõøàìëàð äàùà ìÿíçèëèìÿ èñòèðàùÿòÿ ãàéûäàðäûì. Áèð ñóðÿòäÿ êè, äàùà áàü âÿ áàü÷àëàðäà ýåúÿëÿð ãàäûíëàðëà îâãàò çàé åëÿìÿéÿ ìÿíäÿ äàùà, âàëëàù, ùþâñÿëÿ ãàëìàéûá. Ýöíäöçëÿð áóëâàðäà ðàñò ýÿëäèêëÿðèì þçöì êèìè ãÿëÿì ñàùèáëÿðèíäÿí âÿ òåàòð õàäèìëÿðèíäÿí îëóðäó. 281 *** Äþðä-áåø èë áóíäàí ãàáàã Áàêûäà, éàé ôÿñëè, áóëâàðäà ýÿçÿí âàõò òåç-òåç áèð áåëÿ ùàëà ðàñò ýÿëèðäèì: áóëâàðûí äàëäà éåðèíäÿ, Íàáåðåæíè êö÷ÿéÿ òÿðÿô, àüàúëàðûí äèáèíäÿ äþðä íÿôÿð ìöñÿëìàí ýþðÿðäèì âÿ ìÿí áóíëàðûí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ ÷îõ âàõò áóíëàðûí áèðèíèí ÿëèíäÿ ðóçíàìÿ ýþðÿðäèì âÿ ãàëàí ö÷ íÿôÿðè áóíóí ðóçíàìÿ îõóìàüûíà ãóëàã àñàí ýþðÿðäèì. Àììà ìÿíÿ áèð øåé áóðàäà ãÿðèáÿ ýþðöíÿðäè. Íÿçÿðèìÿ áåëÿ ýÿëÿðäè êè, áóíëàð ñó÷ëó* àäàì êèìè òåç-òåç î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ çÿíí åäèðëÿð; ýóéà áèð êÿñäÿí åùòèéàòëàðû âàð âÿ éà áèð àäàì ýþçëÿéèðëÿð. Àõûðäà èø à÷ûëäû, ìÿí áóíëàðû òàíûäûì, òàíûø äà îëäóì âÿ ùÿòòà ìöñàùèá äÿ îëäóì. Âÿ áóíëàðû òàíûìàüûì âÿ äîñò îëìàüûì áó ìèíâàëëà ÿìÿëÿ ýÿëäè. Áèð ýöí, ùÿòòà òàðèõè äÿ éàäûìäàäûð êè, ìèí äîããóç éöç èéèðìè ö÷öíúö èëèí èéóí àéûíûí 12-ñèíäÿ Òöðê Òÿíãèä-Òÿáëèü Òåàòðûíäà õèäìÿòäÿ îëàí ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí àðòèñòè Áàëàãÿäÿøè áèð èøäÿí þòðö àõòàðûðäûì. Åâÿ ýåòäèì – éîõäóð. ×ûõäûì áóëâàðà êè, áÿëêÿ îðàäà ýþðÿì. Úÿìèééÿò àç èäè; ÷öíêè ãóëëóã âàõòû èäè. Äÿðéà êÿíàðû èëÿ áèð áàø äîëàíäûì âÿ ÷þíäöì èíäèêè Òðàìâàé êö÷ÿñèíÿ òÿðÿô âÿ óçàãäàí ýþðäöì êè, ùàìàí äàëäà éåðäÿ äþðä íÿôÿð ùÿìèøÿ ýþðäöéöì àäàìëàð îòóðóáëàð. Ìÿí èñòÿäèì ãàéûäàì, áóëâàðäàí ÷ûõàì; ÷öíêè, äîüðóñó, áóíëàðäàí äàùà áÿäýöìàí îëìóøäóì. Àëëàù ðàñò ñàëäû, Áàëàãÿäÿø óçàãäàí ìÿíè ýþðöá ýÿëäè éàíûìà. Ìÿí ùÿð áèð äàíûøûãäàí ãàáàã Áàëàãÿäÿøÿ ùàìàí äþðä íÿôÿðè íèøàí âåðèá ñîðóøäóì êè, áÿëêÿ î îíëàðû òàíûäû (Áàëàãÿäÿø áàêûëûäûð). Áàëàãÿäÿø î òÿðÿôÿ äèããÿòëÿ áàõàíäàí ñîíðà áàøëàäû ýöëìÿéÿ âÿ ìÿíÿ äåäè: – Àùà… Ìîëëà ÿìè, éàõøû îëäó. Ñÿíè ýÿðÿê àïàðàì îíëàðûí éàíûíà. Äåäèì: – Ýåòìÿðÿì. Áàëàãÿäÿø äèê áàõäû öçöìÿ âÿ ýåíÿ äåäè: – Ñÿí þëÿñÿí, îíëàðäà ãèéàìÿò âàð. Ýÿðÿê ñÿíè îíëàðëà òàíûø åëÿéÿì. ßââÿë ìÿí äàéàíäûì âÿ ýåòìÿê èñòÿìÿäèì; àììà àðòèñò ðÿôèãèì áàøëàäû ÿëèìäÿí ÷ÿêìÿéÿ. Áèð àç éàâûãëàøäûã. Îòóðàíëàðûí áèðè àéàüà äóðäó âÿ Áàëàãÿäÿøè ñÿñëÿäè. Éåòèøäèê, ñàëàì âåðäèê, ùàìûñû ãàëõäûëàð àéàüà âÿ áèçÿ þç éåðëÿðèíè òÿêëèô åòäèëÿð. ßéëÿøäèê. _______________ * Òÿãñèðêàð 282 Áàëàãÿäÿø ìÿíèì áàðÿìäÿ îíëàðà áåëÿ ìöÿððèôëèê åòäè: – Áó ìÿíèì ÿçèç âÿ ãÿäèì äîñòóì Ìîëëà Íÿñðÿääèí ÿìèäèð êè, ùÿòòà áóíóí î ìÿçÿëè æóðíàëûíû íå÷ÿ äÿôÿëÿðëÿ ýöëÿ-ýöëÿ îõóìóñóíóç âÿ îõóéà-îõóéà ýöëìöñöíöç. Ùàìûñû äèããÿòëÿ öçöìÿ áàõûðäûëàð âÿ “áÿëè, áÿëè” äåéèðäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà Áàëàãÿäÿø öçöíö ìÿíÿ òÿðÿô òóòóá îíëàðû äà áó úöð áàøëàäû ìÿíÿ òàíûòìàüà: – Ìîëëà äàäàø, ñÿí áó íàìÿðä äöíéàíûí èøèíÿ áàõ êè, áó ÿéëÿøÿí äîñòëàðûì áèð-èêè èë áóíäàí ãàáàã ùÿðÿñè áèð íå÷ÿ ìèëéîíà ïóë äåìèðäè. Àììà èíäè Àëëàùäàí ýèçëè äåéèë, ñÿíäÿí íèéÿ ýèçëè îëñóí êè, Øóðà ùþêóìÿòè èíäè áó áè÷àðÿëÿðè ïàïèðîñ ïóëóíà ìþùòàú åëÿéèáäè. Àé íàìÿðä äöíéà! – Âÿ áóðàäà Áàëàãÿäÿø áàøëàäû áó “áÿäáÿõòëÿðèí” àäûíû áèð-áèð ñàäàëàìàüà. Áóíóí ðÿâàéÿòèíäÿí ìÿëóì îëäó êè, áóíëàðûí áèðè áàêûëû Ùàúû Ùÿñÿíäèð êè, Îêòéàáð èíãèëàáûíäàí ãàáàã îíóí Áàêûäà 14 êàðâàíñàðàñû âÿ 137 òèêèëèñè âàðäû êè, èíäè ùþêóìÿò ùàìûñûíû ÿëèíäÿí àëûá âÿ áó ãîúà êèøèíè èíäè éîìèééÿ ðóçóñóíà ùÿñðÿò ãîéóá. Îíóí éàíûíäà îòóðàí ñàáóí÷óëó Óìóäáÿéîâäóð êè, åøèòìèø îëàðñàí; ÷öíêè îíó òàíûìàéàí éîõäóð. Îíóí ãàáàãëàðäà èëäÿ éàðûì ìèëéîí òÿê áèðúÿ íåôòäÿí ìÿäàõèëè îëàðäû. Áó òÿðÿôäÿ ÿéëÿøÿí âÿ ðóçíàìÿ îõóéàí úàâàí ìÿøùóð ìèëéîí÷ó âÿ óí òàúèðè Òÿëÿôõàíáÿé îüëóäóð êè, áóíó äà ýÿðÿê åøèòìèø îëàñàí. Ðóñèéàíûí ùÿð áèð áþéöê øÿùÿðèíäÿ áóíóí àòàñûíûí áþéöê-áþéöê äÿéèðìàíëàðû âàðäû âÿ íå÷ÿ ïàðàõîäó. Áàõ, ùÿëÿ áó äÿðéàäà èøëÿäèéèíè ìÿí þçöì ýþðìöøÿì. Áàõ, ìÿíèì áó éàíûìäà îòóðàí äà ìÿíèì äîñòóì Ýÿíúÿ ìöëêÿäàðû Ùàúû Ñóëòàíäûð êè, Íèêîëàé âàõòûíäà íÿð-íÿð íÿðèëäÿéèðäè âÿ Ìàðòûíîâ ãðàäîíà÷àëíèêÿ êö÷ÿäÿ åëÿ áèð øàëëàü âóðäó êè, ñÿñè äöç Ïåòåðáóðüà ýåòäè ÷àòäû. Ýåíÿ î âÿäÿ Ùàúû Ñóëòàí àüàéà áàòà áèëìÿäèëÿð. Ýÿðÿê àõû åøèòìèø îëàñàí. Áàëàãÿäÿø áó ñþçëÿðè äåéèá ãóðòàðäû âÿ ñîíðà îòóðàíëàðà òÿðÿô ÿéèëèá, éàâàøúà îíëàðûí áèðèíÿ áåëÿ äåäè: – Ùàúû Ùÿñÿí àüà, ùå÷ áèð çÿððÿ ãÿäÿð ôèêèð åëÿìÿéèí. Ñèç þëÿñèíèç ñàõëàéà áèëìÿéÿúÿêëÿð, ùàìûñûíû ãàéòàðàúàãëàð. Ìÿí áóðàäà Áàëàãÿäÿøäÿí ñîðóøäóì êè, î íÿéè äåéèð “ñàõëàéà áèëìÿéÿúÿêëÿð” âÿ “êèì ñàõëàéà áèëìÿéÿúÿê”? Àðòèñò ðÿôèãèì ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðäè: – Ìîëëà ÿìè, áàõ, áó ýöí àéûí íå÷ÿñèäèð? Áÿëè, îí èêèñè äåéèëìè? Éàäûíäà ñàõëà, áàõ, ñþç áóðàäà ãàëñûí (ñÿñèíè áèð ãÿäÿð àë÷àëòäû). Äîñòëàðûìûí èøèíè õàðàá ýþðöðÿì. Èíýèëèñëÿð áÿðê éàïûøûáëàð ×è÷åðèíèí1 éàõàñûíäàí âÿ äåéèðëÿð: éà áîðúóíó âåð, éà ÷ÿêèë êÿíàðà! 283 Ìÿí áóðàäà ýþðäöì êè, òÿçÿ òàíûøëàðûì Áàëàãÿäÿøèí ñþçëÿðèíÿ åëÿ öðÿêäÿí øàäëàíûðëàð êè, ýóéà áóíëàðà áèð áþéöê ìöæäÿ õÿáÿðè ýÿòèðèáëÿð. Ìÿí áèð ñþç äåìÿäèì; ñÿáÿá áó êè, áó òÿçÿ òàíûø îëäóüóì àäàìëàðû èíäè áèðèíúè äÿôÿäèð êè, ýþðöðäöì. Áàëàãÿäÿø ýåíÿ öçöíö îòóðàíëàðà òÿðÿô òóòäó âÿ äåäè: – Òÿëÿôõàíáÿéçàäÿ! Äåéÿñÿí ñÿíäÿ òÿçÿ õÿáÿð âàð! Ìÿí ýþðöðÿì êè, ãÿçåòÿ ÷îõ äèããÿòëÿ áàõûðñàí. Ùÿð íÿ ñþçöí âàð, äå âÿ Ìîëëà ÿìèäÿí éàíà àðõàéûí îë. Îõó ýþðÿê íÿ âàð, íÿ éîõ. Òÿëÿôõàíáÿé îüëó ÿòðàôà áàõàíäàí ñîíðà éàâàøúà ìÿíäÿí ñîðóøäó: – Ìîëëà ÿìè, – áó ýöíêö õÿáÿðè ñÿí åøèòìèñÿí? – Äåäèì: – Ùàíñû õÿáÿðè? – Äåäè: – Áÿñ èíýèëèñ ùþêóìÿòèíèí Ìîñêâàéà âåðäèéè íîòàñûíäàí õÿáÿðèí éîõäó? – Äåäèì: – Õåéð, õÿáÿðèì éîõäó. Òÿëÿôõàíáÿé îüëó ýåíÿ ÿòðàôûíà äèããÿò åäÿíäÿí ñîíðà úèáèíäÿí áèð ÿçèê ãÿçåò ÷ûõàðòäû. Áàõäûì êè, áó ùÿìèí Áàêûäà ÷ûõàí “Ðàáî÷è”2 ãÿçåòèäèð. Áàëàãÿäÿø Òÿëÿôõàíáÿé îüëóíà òÿðÿô éàâûãëàøûá éàâàøúà äåäè: – Ãîðõìà, àäàì-çàä éîõäó. Îõó ýþðÿê íÿ õÿáÿð âàð? Òÿëÿôõàíáÿé îüëó áàøëàäû ãÿçåòèí áèð éåðèíäÿí îõóìàüà. Îðàäà áåëÿ éàçûëìûøäû: Èíýèëèñ ïàðëàìàíûíäà Ëîðä Êåðçîíäàí3 ÿìÿëÿëÿð íöìàéÿíäÿñè Ìàòðóø ñóàë åäèð êè, àéà, ùàë-ùàçûðäà Èíýèëèñ âÿ Øóðà ìöíàñèáÿòè íÿ ñóðÿòäÿäèð? Âÿ Ëîðä Êåðçîí Ìàòðóøà áåëÿ úàâàá âåðèá: “Áèð ñóðÿòäÿ êè, Øóðàëàð ùþêóìÿòè ÷àð ùþêóìÿòèíèí áîðúó áàðÿñèíäÿ ìöÿééÿí áèð âÿçèééÿòäÿ áóëóíìàüà éàâûãëàøìûð, èíýèëèñ âÿ Øóðà ìöíàñèáÿòèíèí äÿ àéäûíëàøäûðìàã öìèäâàðëûüû ùÿëÿ ÷îõ óçàã ýþðöíöð”. ßéëÿøÿíëÿðèí áèð-èêèñè ñåâèíúÿê äåäè: – Ýþðäöí? À êèøè, âàëëàù, ÷îõ ÷ÿêìÿéÿúÿê! Áàëàãÿäÿø, – íåúÿ êè, ùÿìèøÿ òåàòð ñÿùíÿñèíäÿ úàìààòûí ãàáàüûíäà ìöêàëèìÿäÿ îëóáäóð, áóðàäà äà îòóðàíëàðà öçöíö òóòóá, – øàèðàíÿ áèð ùàëÿòäÿ äåéèðäè: – Áàõ, ìÿí âàõò ãîéìóøàì: ïàéûçûí îðòà àéûíà êèìèäèð. Îíäàí àðòûã ÷ÿêìÿç. Ùàìû éàâàøúàäàí áèð ñÿñëÿ äåäè: – Èíøàëëàù, èíøàëëàù!.. Áèð éàðûì ñààòà ãÿäÿð áóðàäà ÿéëÿøäèê âÿ àõûðû áó íþâ ñþùáÿòëÿðäÿí áèð-áèðèìèçÿ “èíøàëëàù” äåéÿ-äåéÿ àéðûëäûã. 284 Áó ìèíâàëëà ùÿìèí äþðä ÿêñ-èíãèëàá÷ûëàðëà ìÿí ìöñàùèá îëäóì. ×öí áóíëàð áèëèðäèëÿð êè, ìÿíèì ÿéàëûìûí 4.000 äåñéàòèí ñóëó éåðèíè ùþêóìÿò àëûáäûð, áó ñÿáÿáäÿí ìÿíè þçëÿðèíÿ ùÿìäÿðä ãÿðàð âåðèá, ùå÷ áèð ñèððè âÿ ùå÷ áèð òÿçÿ õÿáÿðè ìÿíäÿí ýèçëÿìèðäèëÿð. Âÿ ùÿðäÿíáèð, áóëâàðäà ìÿíÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ ìÿíè ÷îõ èëòèôàòëà ñàõëàðäûëàð, þç éàíëàðûíäà ÿéëÿøäèðÿðäèëÿð âÿ ñþùáÿòÿ òóòàðäûëàð. Ìÿí áóíó äåéÿ áèëìÿðÿì êè, áó äþðä íÿôÿð ìöñàùèáèí ìÿúëèñè ìÿíäÿí þòðö î ãÿäÿð äÿ øèðèí èäè, àììà îíëàðäà îëàí ãÿðèáÿ-ãÿðèáÿ õÿáÿðëÿðäÿí äÿ êå÷ÿ áèëìèðäèì; ìÿñÿëÿí: Ïîëøà ùþêóìÿòèíèí ãîøóíó Øóðàëàð òîðïàüûíû êå÷èá, áèð íå÷ÿ øÿùÿðèíè àëûáëàð. Èíýèëèñ ýÿìèëÿðè ýÿëèá äàéàíûá Àðõàíýåëñêè øÿùÿðèíÿ. Àíòàíòà ùþêóìÿòëÿðè ìöòòÿôèãÿí Øóðàëàðû ÿùàòÿ åäèáëÿð. Ìîñêâàíûí þçöíäÿ ÷îõ áþéöê âÿ ïöíùàí* äàõèëè ãàðûøûãëûãëàð âàð… Áèð ýöí ýåíÿ äîñòëàðûì áóëâàðäà ìÿíè ýþðöá þç éàíëàðûíà äÿâÿò åëÿäèëÿð: – Ùÿ, Ìîëëà ÿìè, áÿëêÿ ñÿíäÿ áèð òÿçÿ õÿáÿðäÿí çàääàí îëà?.. Ìÿí äåäèì êè, ãÿçåòëÿðäÿ éàçûëàíäàí ñàâàéû áèð øåé áèëìèðÿì. Óìóäáÿéîâ èñòÿäè êè, áèð ñþç äåñèí, àììà î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ áàõûá äàéàíäû. Ö÷-äþðä óøãîë óøàüû îéíàøà-îéíàøà êå÷èðäèëÿð. Óìóäáÿéîâ ýåíÿ ÿòðàôà áàõàíäàí ñîíðà ìÿíäÿí ñîðóøäó: – Áÿñ, Ìîëëà ÿìè, ñÿí áó ãÿçåòëÿðè êè îõóéóðñàí, áÿñ î éàçûëàðäàí ùå÷ áèð èøàðÿ ÷ûõàðòìûðñàí? – Äåäèì: – Áèëìèðÿì, íÿéè äåéèðñÿí? Óìóäáÿéîâ ýåíÿ úèáèíäÿí áèð ÿçèê ãÿçåò ÷ûõàðòäû. Ùàìàí “Ðàáî÷è” ãÿçåòè èäè âÿ áàøëàäû áèð éåðèíäÿí îõóìàüà: – “Àçÿðíåôò ìöäèðè Ñåðåáðîâñêè ýåäèð Àìåðèêàéà, îðàäàí òÿçÿ èõòèðà îëóíìóø áóðóü ìàøûíëàðû àëûá ýÿòèðñèí”. Ìÿí äåäèì êè, áóíäàí ìÿí áèð èøàðÿ àíëàìûðàì. Óìóäáÿéîâ áèð àç ýöëÿ-ýöëÿ ìÿíè áåëÿ áàøà ñàëäû: – Ìîëëà ÿìè, Ñåðåáðîâñêè Àìåðèêàéà áóðóüäàí þòðö ýåòìèð; ýåäèð Áàêû íåôò ìÿäÿíëÿðèíè ñàòñûí Àìåðèêà ìèëéîí÷óñó Ðîêôåëëåðÿ. Ãàëàí ö÷ íÿôÿð ìöñàùèá äÿ áóíó òÿñäèã åëÿäèëÿð âÿ ìÿíäÿí ñîðóøäóëàð: – Àüëûí íÿ êÿñèð? – Äåäèì: – Àüëûì áèð øåé êÿñìèð. _______________ * Ýèçëè 285 *** Áÿõòëÿðèíäÿí øèêàéÿò÷è äþðä íÿôÿð ìöñàùèáëÿðèìëÿ àõûðûíúû ýþðöøìÿéèìèç éàäûìäàí ÷ûõìûð. Áèð ýöí ýÿçÿ-ýÿçÿ ìÿí äÿ áóëâàðà âÿ àðòèñò ðÿôèãèì Áàëàãÿäÿø äÿ áóëâàðà ÷ûõäûã. Áèç îðòà õèéàáàíäà ýþðöøöá, áèð áàø ýÿçäèê âÿ èñòÿäèê ÿéëÿøÿê áóðäà. Óçàãäàí ýþðäöê êè, ïîëèòêàøöíàñ ùÿðèôëÿð ùàìàí äàëäà éåðäÿ ýåíÿ ÿéëÿøèá ñþùáÿòäÿäèðëÿð. Áàëàãÿäÿø ãàù-ãàùëà ýöëÿ-ýöëÿ ìÿíè ýåíÿ îíëàðà òÿðÿô ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû âÿ ìÿí ùÿâÿñëÿ òàáå îëäóì âÿ ýåòäèê. Ùÿìèøÿêè êèìè õîø-áåø… ßéëÿøäèê. Áó ýöíêö òÿçÿ õÿáÿð äÿ áó èäè êè, ÿââÿëà, Ëîðä Êåðçîí ×è÷åðèíÿ ýåíÿ òÿçÿ áèð “óëòèìàòóì” âåðèá âÿ èêèíúè õÿáÿð äÿ áó èäè êè, èíýèëèñ ùÿðáè ýÿìèëÿðè Áàòóìóí ãàáàüûíäà öçìÿêäÿäèð âÿ ýöìàí àïàðìàã îëàð êè, Áàòóìó áó ýöí-ñàáàù òîïà òóòàëàð âÿ ÿùàëè äÿ ãà÷àð Îñìàíëû òîðïàüûíà. Áèð ãÿäÿð äÿ áó íþâ äàíûøûãëàðäàí ñîíðà ìÿí äóðäóì àéàüà, Áàëàãÿäÿø äÿ ìÿíÿ áàõäû âÿ ùÿð èêèìèç ãàëàíëàðëà õóäàùàôèç åëÿäèê âÿ áóðàäà Ùàúû Ùÿñÿí àüà ìÿíèì ÿëèìè ñûõàíäà áåëÿ äåäè: – Åù, Àëëàù êÿðèìäèð, áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð. Áó áèð íå÷ÿ ñþç êè, ìÿí îíó áè÷àðÿ Ùàúû Ùÿñÿíäÿí åøèòäèì, ìÿíèì ö÷öí áèð éàäèýàð ãàëäû âÿ áèçëÿ îíëàðûí ìàáåéíèíäÿ áèð òàðèõ îëäó. Âÿ äþðä íÿôÿð ìàñàùèáëÿðèìèçäÿí àéðûëûá, áóëâàðûí îðòà õèéàáàíûíà ÷þíÿíäÿí ñîíðà, àðòèñò ðÿôèãèì Áàëàãÿäÿø – íåúÿ êè, ùÿìèøÿ ñÿùíÿäÿ îõóéóá îéíàìàüà àäÿò åäèáäèð, – þç-þçöíÿ ÷ûòìûüû òóòäó âÿ áèð íå÷ÿ éàä àäàìûí ýþçöíöí ãàáàüûíäà îõóéà-îõóéà âÿ ÷ûòìûã ÷àëà-÷àëà äöøäö îéíàìàüà âÿ îéíàéà-îéíàéà áåëÿ îõóéóðäó: Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð, Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð. Ùÿð èêèìèç ýöëÿ-ýöëÿ áóëâàðäàí ÷ûõäûã âÿ Ïàðàïåò áàüûíäà àéðûëäûã. Áàëàãÿäÿø äàëäàí ìÿíè ÷àüûðäû, ìÿí áóíà ÷þíöá áàõàíäà çàëûì îüëó áóðàäà äà áèð äÿôÿ äåäè: “Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð”. Ìÿí äÿ ýöëÿýöëÿ ýåòäèì ìÿíçèëèìÿ. Àõûð ñþç Äàùà ìÿíèì öìèäèì êÿñèëèð âÿ ìÿíèì êèìèëÿð äÿ ÷îõëàðû äàùà ìÿéóñ îëóá, ùÿðÿ éàâàø-éàâàø þçöíÿ èø àõòàðìàüà áàøëàéûð. Éîõñà, áèð âàõò âàðäû êè, ìÿí äÿ âÿ ìÿíèì äþðä íÿôÿð ùÿìñþùáÿòëÿðèì äÿ ùÿð 286 ýöí âÿ ùÿð ñààò ìöíòÿçèð èäèê âÿ ãóëàüûìûç ñÿñäÿ èäè êè, áàõ, áó ýöíñàáàù èø áèð òÿùÿð îëàúàã êè, ìÿíèì ÿéàëûìûí äà 4.000 äåñéàòèí ñóëó òîðïàüûíû þçöìÿ ãàéòàðàúàãëàð âÿ ìÿíèì áó äþðä íÿôÿð áóëâàð ìöñàùèáëÿðèìèí äÿ ìèëéîíëàðà äÿéÿí ÿìëàêûíû âÿ íåôò ìÿäÿíëÿðèíè þçëÿðèíÿ ãàéòàðàúàãëàð. Ýþçëÿäèê, ýþçëÿäèê… àõûðû áèð øåé îëìàäû. Ùÿð ýöí ýþðöøöá äàíûøûðäûã, ãÿçåòëÿðè ãóðòäàëàéàðäûã êè, áÿëêÿ áèð èøàðÿ òàïàã. Àâðîïàäàí âÿ Òöðêèéÿäÿí ýÿëÿíëÿðäÿí õÿáÿð òóòàðäûã êè, áÿëêÿ áèð òÿðÿôäÿí ýÿëÿëÿð âÿ èøëÿðè ãàéäàéà ãîéàëàð. Éîõñà, âàëëàù, èíñàô âÿ ìöðöââÿòäÿí êÿíàðäûð êè, Àüà áÿéèí, éà Úàùàíýèð õàíûí îí ìèí äåñéàòèíäÿí þçöíÿ áàðû ìèí äåñéàòèí äÿ âåðìÿéÿëÿð; éà Ìóñà Íàüûéåâèí4 èêè éöç îòóç éåääè ÿëà òèêèëèñèíè ÿëèíäÿí àëàñàí âÿ îíóí âàðèñèíÿ, áàðû 5-10 åâ ãàéòàðûá âåðìÿéÿñÿí êè, çÿùìÿòÿ àäÿòêÿðäÿ îëìàìûø î áè÷àðÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿéÿ ìÿúáóð îëìàñûí âÿ úàìààò è÷èíäÿ õÿúàëÿò ÷ÿêìÿñèí. Âÿ ìöõòÿñÿð ùÿìèí ìöñàùèáëÿðèìëÿ òåç-òåç ýþðöøöá äàíûøàðäûã, äÿðäëÿøÿðäèê, áèð-áèðèìèçÿ öðÿê-äèðÿê âåðÿðäèê âÿ ùÿìèøÿ àéðûëàíäà äà öìèäâàðëûãëà àéðûëàðäûã êè, èíøàëëàù, ìóðàäûìûçà ÷àòàðûã âÿ èíøàëëàù, øàéÿä èø åëÿ ýÿòèðäè êè, áÿëêÿ ìöëê âÿ ìààøûìûçû ãàéòàðäûëàð þçöìöçÿ. “Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð”. – Áó èäè ýåúÿ-ýöíäöç áèçèì äèëèìèçäÿ ÿçáÿð îëàí ñþçëÿð. Èíäè äÿ êè, Øóðà ùþêóìÿòè þç éåðèíäÿ äóðóá âÿ èíäè äàùà ìÿí âÿ ìÿíèì ñàáèãäÿ äþâëÿòìÿíä* äþðä íÿôÿð ìöñàùèáëÿðèì äÿõè ùÿð éàíäàí öìèäèìèçè êÿñäèê âÿ èíäè äÿ äþðä ìèí äåñéàòèí ñóëó òîðïàüûí ãÿäèì ñàùèáëÿðèíÿ ãàéòàðûëìàüûíû, 117 òèêèëèíèí þç ñàùèáèíÿ ãàéòàðûëìàüûíû âÿ 14 ïàðàõîäóí âÿ íåôò ìÿäÿíëÿðèíèí êþùíÿ ñàùèáëÿðèíÿ ãàéòàðûëìàüûíû Âàùèä5 êèìè øàèðëÿð íÿçìÿ ÷ÿêèáëÿð; ìóñèãè áÿñòÿêàðëàðû äà ùàìàí øåèðëÿðè íîòàéà äöçöá ìóñèãèéÿ ñàëûáëàð âÿ ùÿð çèéàôÿò ìÿúëèñèíäÿ âÿ ùÿð áèð òîéäà âÿ ãîíàãëûãäà ñàçÿíäÿ âÿ íÿâàçÿíäÿëÿð ÷àëûðëàð âÿ õàíÿíäÿëÿð äÿ îõóéóðëàð: Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð, Áÿëêÿ äÿ ãàéòàðäûëàð. Úàâàíëàð äà ÷ûðòûã ÷ûðòûðëàð. _______________ * Äþâëÿòëè 287 ØÅÈÐ ÁÖËÁÖËËßÐÈ ßâÿò, ÿâÿò, î ãàäûí èøòÿ áàê íàñûë áàêûéîð, ßâÿò, ÿâÿò, î ãàäûí èøòÿ áàê íàñûë ñàêûéîð. ßäÿáèééàò çàâîäëàðûìûçäà âåðèëÿí äÿðñëÿðäÿí – Ìîëëà äàäàø, áèð ýÿë áèçÿ! Ìÿíè äÿâÿò åäÿí ìÿíèì êþùíÿ äîñòëàðûìûí áèðè èäè êè, àäûíû áóðàäà ñþéëÿìÿéè ëàçûì ýþðìöðÿì. Èêèíúè âÿ ö÷öíúö äÿôÿ êö÷ÿäÿ ðàñò ýÿëèá, äîñòóìäàí ùÿìèí äÿâÿòè åøèäÿíäÿí ñîíðà áèð ýöí àõøàì ÷àüû ýåòäèì îíëàðà. Åâäÿ áèð åâ ñàùèáè þçö èäè, áèð àðâàäû… õàíûì èäè (àäûíû éàçìûðàì); áèð äÿ áþéöê îüëó èäè êè, òåõíèêóì ìÿêòÿáèíäÿ äÿðñ îõóéóð. Ìÿí ýèðÿíäÿ úÿìÿí äóðäóëàð àéàüà. – Õîø ýÿëìèñÿí, àõøàìûíûç õåéð, áóéóð ÿéëÿø. – Éà Àëëàù! Ìÿí îòóðäóì âÿ… õàíûì ÷ûõäû ýåòäè. ßéëÿøäèéèìèç îòàãäà éóõàðû áàøäà áèð êè÷èê êèòàá øêàôû ãîéóëìóøäó. Øêàôûí éóõàðûñûíäà áèð ëþâùÿ ýþçÿë úÿëè õÿòëÿ* éàçûëìûøäû: “ßíàäèëè-øåèð”; éÿíè øåèð ÿíäÿëÿðè, éàõóä øåèð ÿíäÿëèáëÿðè**. Áó øêàô, – ÿýÿð äóðóá ùàãã ñþéëÿñÿê, – åâ ñàùèáèíÿ ÷îõ éàðàøàí áèð øåé èäè; îíäàí þòðö êè, âàãåÿí ìÿíèì ùÿìèí äîñòóì áèçèì ìààðèô ãÿäðè áèëÿíëÿðèí úÿðýÿñèíäÿ ñàéûëûð. Øêàôûí ãàïûñûíûí øöøÿñèíèí äàëûíäà ñÿëèãÿ èëÿ äöçöëìöø êèòàáëàð àøêàð áóíó äåéèðäèëÿð êè, “áàõ, øåèð áöëáöëëÿðè áèçäÿí èáàðÿòäèð”. Ìÿí äóðäóìì àéàüà âÿ ýÿëäèì äàéàíäûì øêàôûí ãàáàüûíäà. Åâ ñàùèáè äÿ äóðäó, úèáèíäÿí áèð à÷àð ÷ûõàðòäû, ýÿëäè øêàôûí ãàïûñûíû à÷äû, öçöíö ìÿíÿ òóòäó âÿ äåäè: – Ýþðöðñÿí?.. Äåäèì: – Áÿëè. Äîñòóìóí îüëó äà éàâûã ýÿëäè. Ìÿí èñòÿäèì ÿëèìè óçàäàì âÿ êèòàáëàðäàí áèðèñèíè ÷ûõàðäàì, áàõàì, åâ ñàùèáè ìàíå îëäó âÿ öçð èñòÿäè: – Ìîëëà äàäàø, ìÿí þëöì äàéàí! Ìÿí áèð àç òÿÿúúöá åëÿäèì âÿ áó ìÿíÿ áåëÿ äåäè: ______________ * ßðÿá ÿëèôáàñû èëÿ õÿòò íþâöäöð ** Áöëáöëëÿðè 288 – Ìÿí áó êèòàáëàðûí ùàìûñûíû ùàçûðàì òþêÿì ãàáàüûíà, àììà ãÿñäèì î äåéèë. Ìÿíèì õÿéàëûì ñÿíÿ áèð ìöæäÿ âåðìÿêäè âÿ îíóí÷óí äà ñÿíè çîðíàí áó ýöí áóðà ýÿòèðìèøÿì. Äåäèì: – Íÿ ìöæäÿ? Äåäè: – Èêè ãÿðèáÿ êèòàá ÿëÿ ýÿòèðìèøÿì, àììà ìóøòóëóüóìó âåðìÿñÿí, ýþñòÿðìÿéÿúÿéÿì. Îüëó ãÿù-ãÿù èëÿ ýöëäö âÿ ìÿíÿ òÿðÿô äåäè: – Ùû, Ìîëëà äàéû, áåëÿúÿ èøÿ äöøÿðñÿí ùà!.. Ìÿí åâ ñàùèáèíÿ äåäèì: – Ìóøòóëóã âåðìÿê áîðúóì. Ñÿíèí äÿ áîðúóí ñöáóòà éåòèðìÿêäè êè, ÿëÿ ýÿòèðäèéèí êèòàáëàð ùÿãèãÿòäÿ ìóøòóëóüà ìöñòÿùÿãäèðëÿð. Äîñòóì ïàïèðîñóíó éàíäûðäû âÿ ÷þíäö ñòîëà òÿðÿô êè, ñïè÷êà ÷þïöíö êöëãàáûíà ãîéñóí. Î âàõò ìÿí ýåíÿ èñòÿäèì ÿëèìè óçàäàì øêàôà, äîñòóì þçöíö éåòèðäè: – Ìÿí þëöì, äàéàí, ñÿáðèíè äÿð. Áàøûí ö÷öí, ìóøòóëóüóìó âåðìÿñÿí, ãîéìàéàúàüàì ÿëèíè êèòàáëàðà âóðàñàí. Ìÿí äàùà äèíìÿäèì, àììà ãàðäàøîüëóíóí ìÿíÿ äåéÿñÿí éàçûüû ýÿëäè âÿ àòàñûíà äåäè: – Äÿäÿ, ñÿí Àëëàù Ìîëëà äàéûíû èíúèòìÿ, òÿçÿ êèòàáëàðûíû ÷ûõàðò ýþñòÿð. Äîñòóì ýåíÿ áèð ãÿäÿð áàõäû öçöìÿ âÿ ïàïèðîñ òöñòöñö ýþçëÿðèíè àúûäà-àúûäà ÿëèíè óçàòäû ÿí éóõàðû òÿáÿãÿäÿí áèð êþùíÿ úèëäëè êèòàá ÷ûõàðòäû âÿ òóòäó ãàáàüûìà. Ìÿí äÿ àëäûì ýþðöì íÿ êèòàáäûð. Éàðûñû ÿë õÿòòè èäè âÿ êþùíÿ ÿñðëÿðäÿ äàøäàí ÷àï îëóíìóøà îõøàéûðäû. Áèð-èêè ñÿùèôÿñèíÿ ýþç ýÿçäèðäèì âÿ áèðèíúè ñÿùèôÿíèí ñÿðëþâùÿñèíÿ äèããÿò éåòèðäèì. Ãàðûøûã-äîëàøûã éàçûëàðûí è÷èíäÿ êèòàáûí àäûíû òàïà áèëìÿäèì. Äîñòóì áóðàäà ìÿíèì èúçèìè* äóéäó, ÿëèíè óçàòäû êèòàáà âÿ ýöëÿ-ýöëÿ äåäè: – Âåð ìÿíÿ! – Âÿ ìÿíäÿí êèòàáû àëûá äåäè: – Áó êèòàá ãöäÿìàéè-øöÿðàéè-Àçÿðáàéúàí** Éåëäàèíèí äèâàíûäûð. Áóíó ìÿí íå÷ÿ èëäè êè, àõòàðûðäûì. Ìÿí ñîðóøäóì êè, èíäè áóíó ùàðàäàí òàïûá; î äà ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðäè: _______________ * Àúèçëèéèìè ** Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì øàèðëÿðèíäÿí 289 – Áó êèòàá øàùçàäÿ Áÿùìÿí Ìèðçÿíèí êèòàáëàðûíäàíäû âÿ ðÿâàéÿò åëÿéèðëÿð êè, øàùçàäÿ Èðàíäàí Ãàðàáàüà ãà÷àíäà áó êèòàáû ãîëòóã úèáèíäÿ ñàõëàéûðìûø. Èêè èë áóíäàí èðÿëè áèð äÿëëàëà ìÿí õÿëâÿòúÿ áèð ãÿäÿð ïóë âåðìèøäèì êè, ÿýÿð î êèòàáû òàïûá ýÿòèðñÿ, îíà áèð ìàùóä ÷óõà äà âåðèì. Ãî÷àã êèòàáû ýÿòèðäè âÿ ÷óõàíû äà ìÿíäÿí àëäû. Áóðàäà ìÿí êèòàáû ýåíÿ àëäûì ÿëèìÿ âÿ à÷äûì îðòà ñÿùèôÿëÿðèíè âÿðÿãëÿäèì. Ùÿð éåðè íÿçì èäè. Ýþçëöéöìö òàõûá, áèð éåðèíäÿí áó èáàðÿíè ÷ÿòèíëèêëÿ îõóéà áèëäèì. Ìÿíàðèõÿñ ÿáóçè êè, áÿðã-íÿðã îëàúàãäûð, Ñèòà êè, ùÿøì íèòàõè… Áóðàäà äàéàíäûì âÿ äàëûíû îõóéà áèëìÿäèì âÿ ñþç éîõ êè, îõóäóüóìó äà áàøà äöøìÿäèì. Êèòàáûí ñàùèáè ÿëèìäÿí àëäû âÿ äåäè: – Èíäè ýÿëèí ÿéëÿøÿê. ßéëÿøäèì. – Ùû, ùàðàäàí îõóéóðäóí? Ìÿí ÿéèëäèì âÿ íèøàí âåðäèì. Úàâàí äà êèòàáà òÿðÿô áàøûíû ÿéäè. Äîñòóì äåäè: – Ìîëëà äàäàø, ýþðöêöð, áó úöð ìÿòáóàòûí ìöòàëèÿñèíè åòèéàä åòìÿìèñÿí (éÿíè; àäÿò åòìÿìèñÿí). Ãîé ìÿí îõóéóì, ñÿí ãóëàã àñ. Ùÿ, ùàðàäàí îõóéóðäóí?.. – Âÿ áàøëàäû îõóìàüà: Íèéàðáÿõø ÿéóðè êè, òÿðã-áÿðã îëàúàãäûð, Ñàêè ÷åøìè íèòàôè-òö ìåùðè-òàëåè-ïöíùàí. Âÿ áó áåéòè îõóéàíäàí ñîíðà äîñòóì áàõäû öçöìÿ, áèð ãÿäÿð äèíìÿäè âÿ äåäè: – Ìÿí þç âèúäàíûìà àíä è÷ÿ áèëÿðÿì êè, áèð áåëÿ êÿëàìè-ÿáÿäçèíäÿíè* èíäèéÿäÿê Àçÿðáàéúàíûí áÿðýöçèäÿ øàèðëÿðèíèí ùå÷ áèðè ñÿùíåéèìÿòáóàòà ÷ûõàðòìàéûáäûð. Ìÿðùÿáà, ìÿðùÿáà! Ñèç þëÿñèíèç, ãèéàìÿò åëÿéèá. Èíäè äàëûíà ãóëàã àñ. Áóðàäà ìÿí áèð ñþç äàíûøìàäûì âÿ äàíûøìàìàüûìûí ñÿáÿáè áó èäè êè, ÿýÿð äåñÿ èäèì êè, áó “ãèéàìÿò” øàèðèí ÿáÿäçèíäÿ êÿëàìûíû ìÿí áàøà äöøìÿäèì, î âÿäÿ äîñòóì äà âÿ îüëó äà ìÿíè áèñàâàä ùåñàá åäÿúÿêäèëÿð; íåúÿ êè, ìèí äÿôÿëÿðëÿ áåëÿ-áåëÿ òöðê ìÿúëèñëÿðèíäÿ ìèí äÿôÿëÿðëÿ åëÿ áåëÿ-áåëÿ “ãèéàìÿò” øàèðëÿðèí ÿáÿäçèíäÿ êÿëàìû çèêð îëóíóá âÿ òöðê ãóëàã àñàíëàðû (éÿíè ìöñòÿìåèíëÿðè) î êÿëàìäàí áèð _______________ * Þëìÿç ñþçëÿðè 290 çÿððÿ ãÿäÿð èøàðÿ äÿ àíëàìàéûáëàð âÿ àíëàìàéàíëàðûí áèð ïàðà ãóðó òÿøÿõõöñëöëÿðè âÿ êÿìúóðÿòëèëÿðè ìÿíèì êèìè éàëàíäàí “áÿëè-áÿëè” äåéèá þçëÿðèíè àíëàéàíà îõøàäûáëàð. Îíóí ö÷öí äÿ ìÿí äèíìÿäèì; èñòÿìÿäèì ñàâàäñûç îëìàüûìû äóéàëàð. Ìÿí áó õÿéàëàòäà èäèì, áèð êàñûá ãîúà àðâàä öçóíäÿ éàøìàã, ÷àé ýÿòèðäè. Äàëûíúà… õàíûì äà ýÿëäè. Àðâàä ñòÿêàíëàðû ãîéóá ïàäíîñó àïàðàíäà… õàíûì îíóí äàëûíúà äåäè: – Çåéíÿá, ñàìàâàðû ýþçëÿ ñîéóìàñûí. Áó àðâàä ãóëëóã÷óéà îõøàéûðäû. Àðâàä ýåòäè âÿ… õàíûì ÿéëÿøäè. Äîñòóì áàøûíû êèòàáûí öñòöíäÿí ãàëõûçìàéûá, ñàü ÿëèíèí øÿùàäÿò áàðìàüûíû ìÿíÿ òÿðÿô óçàòäû âÿ áàøëàäû êèòàáäàí îõóìàüà: Ñèìà òöùÿô, íÿ éÿøàíèð, îëóáäó õÿëùÿ äèëáÿð. Öìóðè-üÿðá çÿðàô íÿ êàð-êóð ñÿôèùàí. Éÿíè: ÿêÿðÿì ìÿí áóñòàíûìäà “üÿáð” ýöëöíö âÿ “üÿáðèí” ãþí÷ÿëÿðè à÷ûëûá ìöÿòòÿð* îëàð âÿ ìÿí î ýöëäÿí äÿðèá àïàðàðàì î íàçÿíèí éàðûìà èòùàô åäÿðÿì. Äåìÿê, áóðàäà “üÿáð” êÿëìÿñè “üàéûí”ûí ôÿòùè èëÿ ñîüàí ãàáûüûíû ìÿíà åäèð, “üàéûí”ûí êÿñðèëÿ äÿâÿíèí ãóéðóüóíóí óúóíà äåéèð, “üàéûí”ûí çÿììè èëÿ ùÿìàí ýöë àüàúûäûð êè, øàèð îíóí ãþí÷ÿëÿðèíè þç éàðûíà åùäà åòìÿê** èñòÿéèð. Èíäè äàëûíà ãóëàã àñ: ÃßÇßË Íèýàðè-âÿñë øþâã-ìöòðöáö ðÿüáÿò õèçàð îëìàç, Ýöëö ùÿð ëÿùçåéè-àøèã òÿðàáè-õàð-ìàð îëìàç. ßýÿð ÿíäèøÿ õàòèðíàê äÿñòóðó-ìÿðàú åòñÿ, Î äèëáÿð êèì, êÿâàêèá åøãè-ãÿáçè-õàêèñàð îëìàç. Ñöõÿí áÿð äóø ÿúëàôè-ðÿàéà ìÿçùÿðè åéìÿí, Äÿìàäÿì íàçÿíèí îë ìÿðùÿìè-ìöëãÿò íèñàð îëìàç. Èíäè äàëûíà ãóëàã àñ: _______________ * ßòèðëè ** Ùÿäèééÿ åòìÿê, áàüûøëàìàã 291 ÃßÇßË Ùÿð êè, ìåùðè-÷àêè-äèëõóí ñÿíýè-áàðûí ýþðìÿñèí, Ãÿôëÿòè-ìÿðúàí-ùàë è÷ðÿ äèéàðûí ýþðìÿñèí. ×öí ïÿðèøàí çöëôö úþâùÿð äèëáÿðè-áàëÿëè-ëÿá, Ãÿì êöäàðè-ðÿùíöìà áèð áóñÿ éàðûí ýþðìÿñèí. Ìÿí ãÿðèá ÿñëàí íèýÿùáàíè-áèëàäè-ìþùòÿðèç, Òà õÿäÿíýè-íàâöê îëñà, õÿääè-õàðèí ýþðìÿñèí. Áóðàäà… õàíûì ÿñíÿäè âÿ äóðäó àéàüà. Îüëó äà éàâàøúà ýöëöìñöíäö. ×îõ èñòÿðäèì ñÿáÿáèíè áèëÿì, àììà ñîðóøñà èäèì, éåðñèç äöøÿðäè; éÿíè áèúà îëàðäû. Îüëàíûí ãÿçÿëïÿðÿñò àòàñû áàøûíû ýåíÿ ùàìàí êèòàáà ÿéèá âÿ ýåíÿ øàùàäÿò áàðìàüûíû ìÿíÿ òÿðÿô óçàäûá áàøëàäû áÿëàüÿòëÿ îõóìàüà: Úÿìèí úÿìàë úöìóëè úÿëàëè-úóë åëÿéèáäèð Êè, ùÿçìè òàùèð äÿôè õÿòàã òÿùí ìöãèëàí. – Ïÿù-ïÿù!.. Íÿ ãÿäÿð ìÿçèééÿò! Çàëûì îüëó ãèéàìÿò åëÿéèá! Ñÿí áèð ìÿùàðÿòÿ áàõ êè, áèð äÿíÿ “úèì” ùÿðôè èëÿ íÿ áþéöê áèð ìÿíàíû èôàäÿ åäèð, éÿíè àíëàäûð. – Ïÿù-ïÿù, ïÿù!.. Ãèéàìÿò åëÿéèá. Äîüðóäàí äà, äîñòóìóí ôÿñàùÿòèíèí ãÿëèçëèéèíäÿí àüçûíûí êþïöéö ñòÿêàí-íÿëáÿêèéÿ ñû÷ðàéûðäû. Õàíûì ÿñíÿéÿ-ÿñíÿéÿ èñòÿäè ýåäÿ âÿ ýåäÿíäÿ áèðúÿ áóíó äåäè: – Ùåéèô êè, áèð øåé áàøà äöøìöðÿì. – Îüëó äà àíàñûíà òÿðÿô äàíûøäû: – Éÿíè, äÿäÿ, äîüðóäàí äà î êèòàáà êè, î ãÿäÿð ïóë âåðèðñÿí, àõû íÿ îëàð êè, áèçè áàøà ñàëàñàí ýþðÿê î êèòàáäà éàçûëàí ñþçëÿðèí ìÿíàñû íÿäèð âÿ íÿ äåìÿê èñòÿéèð. Ìÿí äÿ áóðàäà èñòÿäèì àíà âÿ îüóëà ãöââÿò âåðÿì âÿ èñòÿäèì êè, àüçûìû à÷àì, àììà åâ ñàùèáè ãîéìàäû âÿ ìÿíäÿí ñîðóøäó: – Ìîëëà äàäàø, íåúÿ ýþðäöí Éåëäàèíè? Ýþðöðñÿí íåúÿ ãèéàìÿò åëÿéèð? Ìÿí ýåíÿ óòàíäûì âÿ áèðúÿ áóíó äåéÿ áèëäèì: – Áÿëè… Äîñòóì ùàìàí êèòàáû áöêäö ãîéäó ñòîëóí öñòÿ âÿ äóðäó ýåòäè øêàôäàí ýåíÿ áèð êþùíÿ êèòàá ÷ûõàðòäû ýÿòèðäè âÿ ùàìàí êèòàáû èêè ÿëè èëÿ éóõàðû ãàëõûçûá, øàèðàíÿ áèð øèâÿ èëÿ ìÿíÿ äåäè: 292 – Áàõ, Ìîëëà äàäàø, áó êèòàáû äà áèð èðàíëû áàçàðäà äîëàíäûðûðäû âÿ ùÿð êÿñÿ êè, ýþñòÿðèá, áèð êÿñ áóíà ïóë âåðìÿê èñòÿìÿéèá; ÷öíêè þêöç íÿ áèëèð ýöëöí ãÿäðèíè âÿ êöðä íÿ áèëèð ïöñòÿíèí ãÿäðèíè?! Áó êèòàáà ìÿí î ãÿäÿð ïóë âåðäèì êè, êèòàáûí ÿñèë ãèéìÿòèíèí îíäàí áèðè äåéèë. Ìÿí áóíà îòóç èêè ìàíàò âåðäèì âÿ âåðÿíäÿí ñîíðà åëÿ áèëäèì êè, êö÷ÿäÿí òàïäûì. Áó íàäöðöë-âöúóä êèòàá, úàùèëèééÿ ÿñðèíèí ýèðÿí áÿùà øàèðè Ñÿãÿðöë-Ãàäèðèíèí “Ìÿúìÿöí-íÿáèãÿ”ñèäèð. Áèð ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ Ñÿãÿðöë-Ãÿäèðè ùèúðÿòäÿí 212 èë ãàáàã Àçÿðáàéúàíûí “Äàíàãûðò” ãÿñÿáÿñèíäÿ òÿâÿëëöä åäèá. Äîããóç éàøà ãÿäÿð îðäà èãàìÿòëÿ, ñîíðàëàð Áàüäàäà ìöâàñÿëÿò åäÿðÿê, Áÿòàáèíöøøÿúÿðè êèìè ÿàçèìè-öëÿìàäÿí òÿùñèëè-öëóìè-âÿçíö ãàôèéÿ åòìèøäèð êè, ÿâàõèð ÿðÿá äèëèíäÿ øåèð éàçìàãëà ßðÿáèñòàíûí áÿðýöçèäÿ øàèðëÿðèíèí ñèëêèíÿ ìÿñëÿê îëìóøäóð; îíóí÷óí ÿðÿáëÿð ñÿùâÿí âÿ ãÿôëÿòÿí îíó þç øàèðè ùåñàá åäèðëÿð. Ñÿãÿðöë-Ãàäèðè, – íåúÿ êè, ìÿëóìäóð, – “Ìöÿëëÿãàòè-ñÿáÿ”íèí áèðèíèí ñàùèáèäèð; íåúÿ êè, ìèíëÿðúÿ èôàéè-ôÿðèçåéè-ùÿúú åäÿíëÿð ìöðóðè-äöùóð îíóí çèðàéÿòèíÿ ìöøÿððÿô îëìàãäàäûðëàð. Èøòÿ áó áèð-èêè áåéò îíóí úöìëåéè-ÿøàðûíäàíäûð. Áÿüäö ìÿãàòà òÿáÿðöë-çèúàíÿ õÿéàëÿê, Ìàòöë-êÿëàáö ëàòÿøíÿáà üöçàçà. Ïÿù-ïÿù, äîüðóäàí äà çàëûì îüëóíóí íåúÿ àáäàð êÿëàìû âàð! Âÿ ýþð íåúÿ ÿðÿáëÿðèí è÷èíäÿ, áÿëêÿ èñëàì àëÿìèíäÿ áèç àçÿðè òöðêëÿðèíèí áàøûíû óúàëäûá (éÿíè: ýþð íåúÿ “ñÿðáöëÿíä” åëÿéèá). Âÿ áóíó äà áóðàäà ãåéä åäÿ áèëÿðÿì êè, ÿðÿáëÿð áóíäàí áàøãà ýåíÿ áèçèì ãåéðè áèð íå÷ÿ øàèðëÿðèìèçè òÿñàùöá åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, “àüëûíà íÿ ýÿëèð, êèìäè ÙàòÿìèÒàè? Ìÿí íå÷ÿ-íå÷ÿ ñÿíÿäëÿð âÿ ìÿõÿçëÿðëÿ äÿðÿüåéè-ñöáóòà éåòèðÿ áèëÿðÿì êè, Ùàòÿìè-Òàè Àðàð áó òàéëû Ùàòÿì õàí àüàíûí íÿñëèíäÿí èíøèãàò åäèá, ßðÿáèñòàíà ùèúðÿò åäÿíëÿðäÿíäèð êè, îíóí áèìèñë âÿ ìàíÿíä íàáèãÿñè èëÿ èíäè ÿðÿáëÿð èôòèõàð åäèðëÿð. Âÿ ùÿòòà, Ìîëëà äàäàø, ìÿí “Ìöÿëëÿãÿ” ñàùèáè Èìðÿÿë-Ãåéñ áàðÿñèíäÿ äÿ ÷îõ øÿêäÿéÿì. Äàùà úàâàí òÿëÿáÿ áóðàäà éîõäó. Éÿãèí êè, äàðûõäû âÿ áàø ýþòöðöá ãà÷äû (÷öíêè ìÿúëèñèí ëÿççÿòèíè àíëàìàäû). Äîñòóì ýåíÿ ýþçöíö äèêìèøäè êèòàáà âÿ îõøóéóðäó êè, îðàäàí ýåíÿ áèð øåé îõóìàüà ùàçûðëàøûð. Ìÿí áó áîéíóìà àëûðàì êè, áèð àç éîðóëäóì, àíúàã åâ ñàùèáèíäÿí óòàíäûì âÿ éîðóëìàüûìû áöðóçÿ âåðìÿê èñòÿìÿäèì âÿ ùÿòòà öçÿ ãàëäûì âÿ áèð-èêè äÿôÿ “áÿëè-áÿëè” äÿ äåäèì. 293 Àììà áóðàäà áèð èø âàãå îëäó êè, éîðóëìàüûì äà ýåòäè èøèíÿ, óòàíìàüûì äà éàääàí ÷ûõäû. Åëÿ êè, äîñòóì àüçûíû à÷ûðäû êèòàáäàí îõóñóí, áóðàäà åëåêòðèê ÷ûðàãëàðû áèðäÿí ñþíäö âÿ áèç ãàëäûã ãàðàíëûãäà. Äîñòóì ùàìàí ñààò îüëóíó ÷àüûðäû: – Îüëóì, îüëóì, ãàäàí àëûì, ÷ûðàãëàðû éàíäûð. … õàíûì ÿëèíäÿ áèð éàíàí øàì, ýÿòèðäè áèçèì îòàüà, ãîéäó ñòîëóí öñòÿ. Îüëó äà ÷ÿêèú, êÿëáÿòèí âÿ ìÿôòèë ãûðûãëàðû ýþòöðöá ãà÷äû äàëàíà. Øåèð ìÿúíóíó* äà øàìû ÷ÿêäè êèòàáûí éàíûíà êè, îõóñóí, àììà íàðûí éàçûëàðû ýþçö ñå÷ìÿäè âÿ áàøëàäû ïàïèðîñ ÷ÿêìÿéÿ. Î áèðè îòàüûí ãàïûñû à÷ûã èäè âÿ ýþðöðäöì âÿ åøèäèðäèì êè, ùàìàí îòàãäà... õàíûì ÿéëÿøèá, éàíûíäà áèð áàëàúà ãûç óøàüû îòóðóá âÿ Çåéíÿá àðâàä äà éåðÿ ÷þêöá íÿ èñÿ íàüûë åëÿéèð âÿ …õàíûì äà âÿ ãûçû äà ãóëàã àñûðëàð. Çåéíÿá àðâàä áèð áåëÿ íàüûë ñþéëÿéèðäè: – Àé õàíûì, áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, áèð ïàäøàù âàð èäè âÿ áèð äÿ î ïàäøàùûí áèð âÿçèðè âàð èäè. Áó âÿçèð äÿ ÷îõ ãî÷àã âÿçèðìèø. Áèð ýöí âÿçèð þç åâèíäÿ éàòìûøìûø. Ýåúÿ âàõòû ãàïû äþéöëöð, âÿçèð àéûëûð âÿ êþéíÿêúÿê èñòèéèð ÷ûõà ãàïûéà. Áóðàäà âÿçèðèí àðâàäû äåéèð: – Àé âÿçèð, åëÿ êþéíÿêúÿê ãàïûéà ÷ûõìà, ïàëòàðûíû ýåéèí, éàðàã-ÿñáàáûíû ýþòöð. Éîõñà îëà áèëÿð êè, ãàïûäàêû äöøìÿí îëà. Âÿçèð äÿ àðâàä äåäèéèíè åëÿéèð âÿ éàðàã-ÿñëÿùÿñèíè ýåéèð, ýåäèð ãàïûíû à÷ûð âÿ ýþðöð êè, ãàïûíû äþéÿí áèð èýèääèð, áåëèíäÿ õÿíúÿë, ÿëèíäÿ òàïàí÷à. Âÿçèðè éàðàã-ÿñëÿùÿëè ýþðÿíäÿ äåéèð: – Ãóðáàí îëàñàí àðâàäûíà! Éîõñà ìÿíèì ãàáàüûìà êþéíÿêúÿê âÿ ÿëè éàëûí ÷ûõñà èäèí, îòóç äîããóç èýèäèí áîéíóíó âóðìóøàì, ñÿí äÿ ãûðõûíúû îëàúàãäûí. Õöëàñÿ, ãàïûíû äþéÿí âÿçèðÿ äåéèð: – Ýÿë ýåäÿê. – Ùàðà ýåäÿê? – Ñÿíÿ áîðú äåéèë, ýÿë ýåäÿê. Õöëàñÿ, ýåäèðëÿð, ýåäèðëÿð, ýåäèðëÿð âÿ áèð ãàïûäà äàéàíûðëàð. Èýèä âÿçèðÿ äåéèð: – Ñÿí äóð áóðàäà, ìÿíè ýþçëÿ, ÿýÿð ñÿñëÿíäèì, áèë êè, áàñìûøàì, îíäà ýÿë ìÿíèì ùàðàéûìà. ßýÿð ñÿñèì ýÿëìÿäè, îíäà áèë êè, ìÿí áàñûëìûøàì; îíäà ÷ûõ ýåò. Àììà ìÿíèì ãîùóì-ÿãðÿáàìäàí ùÿð êÿñ ìÿíè ñîðóøñà, ìÿáàäà äåéÿñÿí èýèä áàñûëäû; äåýèíÿí áèëìèðÿì ùàðàäà _______________ * Äÿëèñè 294 ìÿí îíó èòèðäèì. Áàõ, éàäûíäà ñàõëà, éàäûíäà ñàõëà. Äåìÿéÿñÿí êè, èýèä áàñûëäû. Áó éåðÿ êèìè... õàíûì äà øèðèí-øèðèí ãóëàã àñûðäû âÿ ìÿí äÿ ãóëàã àñûðäûì. Áóðàäà éàíûìäàêû äîñòóì éàäûìà äöøäö, äåäèì áÿëêÿ ýåíÿ êèòàáëàðûíà úóìóá, îíóí ö÷öí ñÿñè ÷ûõìûð. ×þíäöì âÿ ýþðäöì êè, áó äà úÿìè ùóø-ýóøóíó Çåéíÿá àðâàäûí íàüûëûíà âåðèá ãóëàã àñûð. Àðà ãàïû þðòöëäö âÿ Çåéíÿáèí ñÿñèíè äàùà åøèòìÿäèê. Âÿ áèçèì îòàãäà áó äÿãèãÿ åëÿ áèð ñàêèòëèê ÿìÿëÿ ýÿëäè âÿ ìÿíèì ãÿëáèìäÿ åëÿ áèð òóòãóíëóã öç âåðäè êè, îòàüûìûçäà éàíàí øàìû äàùà ýþçöì ýþðìöðäö. Âÿ áó ãàðàíëûüûí è÷èíäÿ áó äÿìäÿ ìÿíèì ö÷öí Àçÿðáàéúàí øàèðè Éåëäàè äÿ éîõ èäè, Ñÿãÿðöë-Ãàäèðè äÿ ãàðàíëûüà áàòäû âÿ ùÿòòà äîñòóìóí áöëáöëëÿðèíèí úÿìè ÿðÿáëÿøìèø øåèðëÿðè çöëìÿòèí òÿðêèíÿ äöøöá, ìÿíäÿí þòðö ùÿìèøÿëèê ôîòÿ ýåòäèëÿð. Àíúàã áó äÿìäÿ ìÿíèì ö÷öí áèðúÿ èøûã ùàìàí òÿê áèð øàìûí èøûüû èäè êè, îðàäàí Çåéíÿá àðâàäûí äèëèíäÿí à÷ûã âÿ øèðèí Àçÿðáàéúàí íàüûëûíû åøèäèðäèì. Åëåêòðèê ÷ûðàãëàðû éàíäû âÿ ìÿíè áó ãàðàíëûã ìàëõöëéàñûíäàí îéàòäû. Åëåêòðèê ôÿííèíèí òÿëÿáÿñè øàä âÿ ýöëÿ-ýöëÿ ýÿëäè. – Ùû, äÿäÿ, íÿ îëàð êè, áèð äÿôÿ äÿ áó ÷ûðàãëàðû ñÿíèí î ãÿðèáÿ øàèðëÿðèí éàíäûðàëàð? Àòàñû äà äèëõîøëóãëà îüëóíà áàõûðäû âÿ ýþðöðäöì êè, îüëóíóí áèëèéèíÿ ãÿëáäÿí ÷îõ-÷îõ ôÿõð åäèð. Åâ ñàùèáèíäÿí öçð èñòÿäèì âÿ ùàçûðëàøäûì ýåòìÿéÿ. Úàâàí ìÿíè êö÷ÿ ãàïûñûíàäÿê éîëà ñàëäû âÿ ïèëëÿêÿíëÿðè éåíÿ-éåíÿ ìÿíÿ áåëÿ äåäè: – Ìîëëà äàéû, âàëëàù, äîããóç èëäè êè, ìöñÿëìàí äÿðñè îõóéóðàì, àììà ýåíÿ áó øàèðëÿðèí äèëèíè ãàíìûðàì. Áóíóí úàâàáûíäà ìÿí áóíà ÿë âåðèá àéðûëàíäà äåäèì: – Ñÿíÿ áèð ñþçöì âàð; àììà ýÿðÿê àòàí áèëìÿñèí. Úàâàí àíä è÷äè âÿ ìÿí îíà äåäèì: – Ñÿíèí äÿäÿíèí âÿ ìÿíèì ÿçèç äîñòóìóí î ãÿðèáÿ øàèðëÿðèíèí äèëèíè ìÿí äÿ ãàíìàäûì. Úàâàí ìàò ãàëäû. 295 ÁÀÃÃÀË ÌßØßÄÈ ÐßÙÈÌ Òÿáðèçäÿ îëäóüóì âàõòëàð ìÿùÿëëÿìèçäÿ, “Óñòà-øÿéèðä” áàçàðûíäà áèð áàããàë èëÿ öíñ òóòìóøäóã âÿ ùÿòòà àõûð âàõòëàðäà äîñò äà îëìóøäóã. Ìÿí Áàêûéà êþ÷öá ýÿëÿíäÿí èë éàðûì ñîíðà ùàìàí Ìÿøÿäè Ðÿùèì ýÿëäè ÷ûõäû “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” èäàðÿñèíÿ. Ìÿëóì îëäó êè, Ìÿøÿäè Ðÿùèì Òÿáðèçäÿêè áàããàë äöêàíûíû éûüûøäûðûá, ýÿëèá Áàêûäà äÿðéà êÿíàðû òÿðÿôèíäÿ ýåíÿ áàããàë äöêàíû à÷ûá. Áèð íå÷ÿ âàõò êå÷äè, äàùà Ìÿøÿäè Ðÿùèì éàäûìäàí ÷ûõäû. Áèð ýöí áóëâàðûí ãàáàüû èëÿ êå÷èðäèì, ýþðäöì áèð ñÿëèãÿëè áàããàë äöêàíûíäà äîñòóì Ìÿøÿäè Ðÿùèì ÿéëÿøèá àëûø-âåðèø åëÿéèð. Ýèðäèì è÷ÿðè. Ìÿøÿäè Ðÿùèì äóðäó àéàüà, ýÿëäè ìÿíè ãóúàãëàäû, àëòûìà êöðñö ãîéäó. Àç ãàëûðäû êè, êèøè ìÿùÿááÿòèí ÷îõëóüóíäàí óøàã êèìè àüëàñûí. Ìÿíè áîøëàéûá, Ìÿøÿäè Ðÿùèì úÿëä ãà÷äû äöêàíûí ìÿòàûíäàí ÿââÿë áèð íå÷ÿ àëàíà ýÿòèðäè, îâúóíäà òóòäó ãàáàüûìà. Ìÿí èñòÿäèì àëìàéàì; àììà “ìÿí þëöì”ëÿ Ìÿøÿäè Ðÿùèì áó àëàíàëàðûí ö÷öíö ìÿíÿ éåäèðòäè. Ñîíðà ýåòäè, îâóúëàðû òóòäóãúà áèð íå÷ÿ àü àëìà ýÿòèðäè ãîéäó ãàáàüûìà âÿ äåäè: – Áàõ, áó àëìàëàð àíòîí àëìàñûäû. Ãîé áóíäàí áèð ãÿäÿð ýþíäÿðèì, âåð óøàãëàð éåñèí. Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Ìÿøÿäè Ðÿùèì áèð éåêÿ êàüûç òîðáàñûíà áó àëìàäàí äîëäóðóá ãîéäó òÿðÿçèéÿ. Àëìàäàí ñîíðà Ìÿøÿäè Ðÿùèì äöêàíà ýþç ýÿçäèðèá, ýåòäè îâúóíäà èêè õóðìà ýÿòèðäè, òóòäó ãàáàüûìà: – Áàõ, áó õóðìà Áàüäàä õóðìàñûäûð. Ïëîâóí ãàðàñûíà ãîéäóð, éå, åëÿ áèë êè, ìÿúóíäó. – Âÿ ÿëèíÿ áèð êàüûç òîðáàñû àëûá, èñòÿäè è÷èíÿ õóðìà äîëäóðà. Ñþç éîõ, áóíó ëàçûìäû íÿçÿðÿ àëìàã êè, ìÿí áóðàéà àëûø-âåðèøÿ ýÿëìÿìèøäèì âÿ ùÿð ùàëäà áó øåéëÿðè àëìàüà íÿ ìåéëèì âàðäû, íÿ äÿ úèáèìäÿ îíà ýþðÿ ïóëóì âàðäû. Âÿ î áèð òÿðÿôäÿí äÿ Ìÿøÿäè Ðÿùèì î øèâÿ èëÿ êè, áàøëàìûøäû, äåéÿñÿí äöêàíûí ùàìûñûíû åëÿ áó ñààò òÿðÿçèéÿ ãîéóá, ìÿíÿ ñàòìàã õÿéàëûíäà èäè. – Äåäèì: – Ìÿøÿäè Ðÿùèì, ñÿí åëÿ åëÿìÿ âÿ áó íàùàã çÿùìÿòè äÿ ÷ÿêìÿ. Áó øåéëÿðèí ùå÷ áèðèñè ìÿíÿ ëàçûì äåéèë âÿ ïëîâóí ãàðàñûíà õóðìà ãîéìàüû ìÿí ÷îõäàí éàäûðüàìûøàì. Âÿ áó øåéëÿðè äÿ êè, ñÿí ÷ÿêèá äöçöðñÿí áóðà, áóíëàðûí ïóëóíó âåðìÿéÿ ùå÷ ìÿíèì úèáèìäÿ òàâàíà äà éîõäóð. Ìÿøÿäè Ðÿùèì äèê áàõäû öçöìÿ; àììà åëÿ áàõäû êè, áèëìÿäèì ìÿíèì ñþçëÿðèì îíóí õîøóíà ýÿëäè, éà àúûüûíà ýÿëäè. Áèð àç äà áàõàíäàí ñîíðà äåäè: 296 – Ìîëëà äàéû, ñÿí î ñþçëÿðè ìÿíÿ äåìÿ; ÷öíêè î ñþçëÿð ìÿíÿ òîõóíóð. Àëëàù øàùèääè êè, áèç ñÿííÿí íå÷ÿ èëäè êè, áèð åâëè êèìèéèê. Ìÿí ùå÷ ñÿííÿí ïóë èñòÿìèðÿì. Áàõ, ãîé ìÿí áó øåéëÿðäÿí ñÿíÿ áèð ãÿäÿð âåðèì, àïàð ãîé åâèíäÿ ãàëñûí. Íÿ åéáè âàð, áó ýöí ëàçûì îëìàç, ñàáàù ëàçûì îëàð. Åâäè, åâèí ãîíàã-ãàðàñû îëàð. Áåëÿ øåéëÿð ùÿìèøÿ ÿëÿ äöøìÿç. Áàõ, áèð-èêè ýèðâÿíêÿ áó ïöñòÿäÿí ãîéóì; òÿçÿ Ìàçàíäàðàíäàí ýÿëèá. ×îõ äà óúóçäó. Áó èë ïöñòÿíèí èëèäèð. Ö÷-äþðä ýèðâÿíêÿ áó ïåíäèðäÿí ãîéóì; Ýÿíúÿ ïåíäèðèäè, ÷îõ äà éåìÿëèäè, éåêúÿ* éàüäû. Áó øàáàëûòäàí îí ýèðâÿíêÿ ÷ÿêèì, íóõàëû ðÿôèãèì Ìÿøÿäè Ñàäûã òÿçÿúÿ ýÿòèðèá. Áàõ, áó ñÿäðè äöéöñöíäÿí èñòÿðñÿí áèð ïóò, èñòÿðñÿí éàðûì ïóò àïàð; Ðÿøòäÿí þç ÿõÿâèì** Ìÿøÿäè Êÿðèì ñå÷èá ýþíäÿðèá. Àììà åâäÿ ýÿðÿê òàïøûðàñàí êè, ïèøèðÿíäÿí áèð ýöí ãàáàã ñóéà ãîéñóíëàð. Àììà çàëûì îüëóíóí äöéöñö íÿ ãÿäÿð äåñÿí ýÿëèìëèäèð. Ìÿøÿäè Ðÿùèì áó ñþçëÿðè äåäèêúÿ áèð êàüûç òîðáàéà àíòîí àëìàñû ãîéóá ÷ÿêäè, áèð êàüûç òîðáàéà õóðìà ãîéäó ÷ÿêäè, áèð ãÿäÿð ïöñòÿ ãîéäó, ïåíäèð ãîéäó, øàáàëûò ãîéäó, èêè éåêÿ òîðáà äöéö ãîéäó ÷ÿêäè âÿ ýåíÿ èñòÿéèðäè ÿëèíè óçàòñûí êàüûç òîðáàñûíà òÿðÿô, ìÿí äåäèì: – Ìÿøÿäè Ðÿùèì, ñÿí çàðàôàò åëÿéèðñÿí, éà äîüðóäàí áó ÷ÿêäèéèí øåéëÿðè ìÿíäÿí þòðö ùàçûðëàéûðñàí? Äîñòóì ýåíÿ öçöìÿ äèê áàõäû âÿ äåäè: – Áàõ, Ìîëëà äàéû, àíä âåðèðÿì ñÿíè ìàáåéíèìèçäÿ*** îëàí ñÿäàãÿòÿ, ÿýÿð åâèíèçäÿ ãÿíä âàð, õóá, îëñóí; ÿýÿð éîõäóðñà, áåø-îí ýèðâÿíêÿ éàðìàðêà ãÿíäè àïàð. Èêè ïà÷êà ãîéóì; ùÿð áèðè áåø êèðâÿíêÿëèêäè, èêèñè îí ýèðâÿíêÿäè… Úÿìè áó øåéëÿðè Ìÿøÿäè Ðÿùèì éûüäû ñÿáÿòÿ, êö÷ÿäÿí áèð ùàìáàë ÷àüûðäû, úèáèíäÿí èêè øàùû ïóë ÷ûõàðòäû âåðäè ùàìáàëà âÿ äåäè: – ßëèùöñåéí, áó øåéëÿðè àïàð Ìîëëà äàéûíûí ìÿíçèëèíÿ. Øåéëÿðè áîøàëò, ñÿáÿòè ýÿòèð äöêàíà. Ìÿí ìÿÿòòÿë ãàëäûì âÿ Ìÿøÿäè Ðÿùèìÿ äåäèì: – Ìÿøÿäè Ðÿùèì, ñÿí íèéÿ áåëÿ åëÿäèí âÿ ìÿí ùå÷ áàøà äöøÿ áèëìèðÿì êè, áó íÿ èøäèð. Îëà áèëÿð êè, áó øåéëÿðè äöêàíäà ãîéóá ÷ûõûá ýåäÿ èäèì; àììà áóíó åëÿìÿäèì. Áèðúÿ ñÿáÿáÿ: Ìÿøÿäè Ðÿùèì ÷îõ éàëâàðäû; î ãÿäÿð éàëâàðäû êè, êèøèéÿ éàçûüûì ýÿëäè. _______________ * Òàìàì ** Ãàðäàøûì *** Àðàìûçäà 297 Ùàìáàë ñÿáÿòè äàëûíà àòûá áàõûðäû öçöìÿ êè, äöøöì ãàáàüà; àììà ìÿí äÿ èñòÿäèì êè, ìÿíñèç ýåòñèí. Áóðàäà äà ìÿëóì îëäó êè, çàëûì îüëó áèçèì åâè òàíûìûð. ßëàúûì êÿñèëäè. Åâÿ éàâûãëàøàíäà ãîíøóëóüóìóçäàêû áèð òàíûø ðóñ àðâàäû äàëûìúà ùàìáàëû áó øåéëÿðëÿ éöêëÿíìèø ýþðÿíäÿ ýöëÿ-ýöëÿ “çäðàñòû” äåéèá êå÷äè. Áóíóí ýöìàíû èêè éåðÿ ýåäÿ áèëÿðäè; éà õÿéàëûíà ýÿëÿ áèëÿðäè êè, åâ àäàìûìûçûí áèðèíèí àä ýöíöäö, éà äà àíàäàí îëàí ýöíöäöð; éà ýöìàí åëÿéÿ áèëÿðäè êè, ìÿíèì ýöçÿðàíûì ÷îõ éàõøû êå÷èð. Ùàëáóêè áó èêè ýöìàíûí èêèñè äÿ áàòèë èäè. Åâÿ ëàï éàâûãëàøäûã. Ùàìáàë äà äèëëÿíäè âÿ äåäè: – Ìîëëà ÿìè, ìàøàëëàù, ãÿðèáÿ éåìÿëè ìàë àëìûñàí. Éÿãèí êè, áó ýöí ãîíàãëûã åëÿéèðñÿí? Ìÿí áóðàäà ùàìáàëäàí ÷îõ óòàíäûì âÿ óòàíìàüûìûí äà ñÿáÿáè áó èäè êè, ìÿí, êþùíÿ áèð òöðê éàçû÷ûñû, áó ùàëÿòäÿ âÿ áó äÿãèãÿ áèð åâäàð âÿ ãàðûíãóëó ìÿøÿäèéÿ îõøàéûðäûì. Ñîíðàëàð Ìÿøÿäè Ðÿùèìÿ áèð äÿôÿ áèð ãÿäÿð ïóë ýþíäÿðäèì. Ãàëàí áîðúóíó äà áó éàâûãäà öçäöì. ÃßÇÀ ÌÖÕÁÈÐÈ Ùåêàéÿíè áàøëàìàçäàí ÿââÿë áóíó äåìÿê ëàçûìäûð êè, áèçèì ãÿçåò÷èëèêäÿ áèð ìöùöì ìÿñÿëÿ âàð êè, î ìÿñÿëÿéÿ èíäèéÿ êèìè, íåúÿ êè, ëàçûìäûð, äèããÿò âåðèëìÿéèáäèð âÿ ãàéäàéà ãîéóëìàéûáäûð. Î ìÿñÿëÿ äÿ ãÿçà ìöõáèðè ìÿñÿëÿñèäèð. Íåúÿ êè, ìÿëóìäóð, áèð äÿ ýþðöðñÿí, óçàã ãÿçàëàðûí áèðèíäÿí áèð íÿôÿð úàâàí ãÿçåò èäàðÿñèíÿ éàçûð êè, “Ìÿí ôèëàíêÿñÿì, ôèëàí éåðäÿ éàøàéûðàì, ôèëàí ãÿäÿð ñàâàäûì âàð, î ôèëàí éîëäàøëàð äà ìÿíè òàíûéûð”. Áó ãÿäÿðúèê ìÿëóìàòëà êèôàéÿòëÿíèá ãÿçåò èäàðÿñè ùÿìÿí úàâàíà ìöõáèðëèê âÿñèãÿñè ýþíäÿðÿúÿê âÿ áóíäàí ñîíðà òÿçÿ ìöõáèðèìèçäÿí ýÿëÿí ìÿêòóá âÿ ìÿãàëÿëÿð “äàøäàí êå÷ÿúÿê”; àüûíà-áîçóíà áàõûëìàéûá ÷àïà âåðèëÿúÿê. Àõûðäà ìÿëóì îëàúàã î úàâàíûí éàçû÷ûëûüà ùå÷ áèð ëÿéàãÿòè éîõ èìèø; þçöíö áó äîíà ñàëìàãäàí îíóí ìÿãñÿäè áèð ïàðà ãîíøóëàðû èëÿ ùåñàáëàøìàã èìèø. Îíó áó éîëà âàäàð åäÿí îíóí ãÿðÿçè-øÿõñèñè èìèø. Íÿòèúÿäÿ îðòàëûüà åëÿ áèð áþùòàí àòûëûð êè, ãÿçåò èäàðÿñè ö÷öí áþéöê áèð ìÿéóñëóã âÿ ïåøìàíëûã öç âåðèð. Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ áó úöð âèúäàíñûç ìöõáèðëÿðèí áåëÿ áèð ëàéèãñèç ùÿðÿêÿòè ùÿãèãè âÿ äîüðó-äöçýöí ìöõáèðëÿðèí äÿ àäûíû õàðàá åäèð; 298 “éàøëàð äà ãóðóíóí îäóíà éàíûð”. Áóíäàí ñîíðà ãÿçåò èäàðÿñè þçö äÿ ìÿÿòòÿë ãàëûð êè, êèìÿ èíàíñûí âÿ êèìÿ èíàíìàñûí. Ùàë-ùàçûðäà ìÿíèì áó ìÿñÿëÿéÿ ÿë âóðìàüûìà áàèñ, ùÿìÿí Êàçûìûí “Ñöííÿò òîéó” ìÿñÿëÿñèäèð êè, íå÷ÿ àé áóíäàí ãàáàã ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìûç ãÿçåòëÿðäÿ áóíó îõóìóø îëñóíëàð ýÿðÿê. ßùâàëàò áó ãÿðàð èëÿäèð. “Íþâáàùàð” ãÿçåòèíèí 16 ôåâðàë òàðèõëè âÿ 33 íþìðÿëè áèð íöñõÿñèíäÿ “Êàçûìûí òîéó” ñÿðëþâùÿñèëÿ áèð ìÿãàëÿ äÿðú îëóíìóøäó. Ìÿãàëÿ ñàùèáè éàçûð êè, Ãàðàáàüäà, Àüäàì ãÿçàñûíäà, Êÿùðèçëè êÿíäèíäÿ èêè íÿôÿð åëÿ éàõûí ìÿùÿááÿòëè äîñò âàð èäè êè, áóíëàðûí àðàñûíäàí ãûë äà êå÷ìÿçäè. Áó èêè äîñòóí áèðèíèí àäû êÿíä øóðà ñÿäðè ßêáÿð Ãóðáàíîâ âÿ äèýÿðèíèí àäû ìÿçêóð êÿíä ñàêèíè Êàçûì Ìÿììÿä îüëóäóð. Áóíëàðûí äîñòëóüó ÷îõ äà êþùíÿ âÿ î ãÿäÿð äÿ òÿçÿ äåéèë; àíúàã êè, éà ö÷æÿ èë ãàáàã î âàõòäàí áàøëàéûð êè, ßêáÿð Ãóðáàíîâ ùÿëÿ øóðà ñÿäðè äåéèëäè. Àíúàã áèð ñàäÿúÿ çÿùìÿòêåø ðÿíúáÿð èäè. Àììà î çàìàí êè, áó çÿùìÿòêåø éîëäàø ýþðöð êè, ùÿð áèð øóðà ñÿäðèíÿ “êÿíäëèëÿð áàø ÿéèðëÿð, èòàÿò åäèðëÿð âÿ áóíäàí ÿëàâÿ ùÿð áèð ôöðñÿò äöøÿíäÿ ïåøêÿøäÿí-çàääàí äà àëûðëàð. Áóíëàðûí ùàìûñûíû òÿðÿçèéÿ ãîéóá, þç õÿéàëûíäà ñàìáàëëàéàíäàí ñîíðà ßêáÿð Ãóðáàíîâ éîëäàø áó ÿãèäÿäÿ ãÿðàð òóòóð êè, øóðà ñÿäðè îëìàã ùÿð úöð ÿêèí÷èëèêäÿí ìÿíôÿÿòëèäèð: íÿ àôÿò âÿ áÿëàñû âàð, íÿ íàëîã-ìàëîüó âàð, íÿ éàíüûñû âÿ íÿ äÿ ùÿôòÿëÿðëÿ íþâáÿéÿ äóðóá, àæ ùåéâàíëàðûí äÿðäèíè ÷ÿêìÿê âàð êè, ýþðöì íÿ âàõò ìÿíÿ áó íþâáÿ ÷àòàúàã êè, ïàìáûüûìû ãàïàíà ãîéñóíëàð, íþâëÿðÿ (ñîðòëàðà) àéûðñûíëàð, àüûðû éöíýöë ÷ÿêñèíëÿð, éöíýöëö àüûð ÷ÿêñèíëÿð. Íÿ âàõò êåôëÿðè èñòÿäèêäÿ ìÿíè âÿ àú ùåéâàíëàðûìû éîëà ñàëñûíëàð. Áóíëàðûí ùàìûñûíû ìöëàùèçÿ åäÿíäÿí ñîíðà ßêáÿð Ãóðáàíîâ éîëäàø êÿíä øóðà ñå÷êèñè éàâûãëàøàíäà þçöíö âåðèð êÿíä ãîë÷îìàãëàðûíûí éàíûíà, íåúÿ êè, àòàëàð äåéèáëÿð: “Êîõàíû ýþð – êÿíäè ÷àï” âÿ áóðàäà ßêáÿð éÿãèí åäèð êè, ãîë÷îìàãñûç èø êå÷ìÿéÿúÿê. Ùÿð êÿíääÿí þçöíÿ áèð “àðõà” ýþçàëòû åëÿéÿíäÿí ñîíðà ßêáÿð Ãóðáàíîâóí èøè ëàïúà äöçÿëèð. Êàçûì Ìÿììÿä îüëóíóí êþìÿéè [èëÿ] Àëëàù òÿê áèðúÿ Êÿùðèçëè êÿíäèíäÿí ßêáÿðÿ ñÿñ âåðÿí îëóð êè, øóðà ñÿäðëèéè ßêáÿð Ãóðáàíîâóí öñòöíäÿ ãàëûð. Áó ìöíâàëëà ßêáÿð Ãóðáàíîâ êÿíä øóðàñû ñÿäðè îëóð. 299 *** Øóðà ñÿäðè îëàíäàí ñîíðà ßêáÿð Ãóðáàíîâ éîëäàø áàõûá ýþðöð êè, èíäè äàùà î, àäñûç-ñàíñûç áèð ðÿíúáÿð äåéèë; èíäè î ÷îõ áþéöê áèð àäàìäûð. Ùÿð éàíäà ùþðìÿò, èòàÿò, ãàïûñû àüçûíäà áöòöí ýöíö øèêàéÿò÷è âÿ ýàùäàí áèð ãóçó ìÿëÿéèð, òîéóã-úöúÿ äÿ ãàããûëäàéûð, ïóëäàí-ïàðàäàí äà îëóð. Áÿñ áóíëàðûí ìöãàáèëèíäÿ øöêðàíè-íåìÿò ëàçûì, éàõøûëûüû èòèðìÿìÿê ëàçûì, ÷öíêè áó èøëÿð áèùóäÿ äåéèë. Êàçûì Ìÿììÿä îüëó êèìè äîñòëàðû áóýöíêö ýöíäÿ éàääàí ÷ûõàðìàìàã, áèâÿôà îëìàìàã âÿ àòàëàð äåéÿí êèìè: “Éàõøûëûüà éàõøûëûã ìÿðä àäàìûí èøèäèð”, “Ùÿð íÿ ÿêÿðñÿí, îíó äà áè÷ÿðñÿí”, “Ãîé îâúóìà, ãîéóì îâúóíà”, “Äîñòóí ñÿíè àø èëÿ, ñÿí îíó áîçáàø èëÿ” âÿ ãåéðèëÿðè... Áèð ýöí Ãóðáàíîâ äàäàø ãóëëóã èøèíäÿí ñîíðà ýÿëèð Êÿùðèçëè êÿíäèíÿ âÿ àòûíû ñöðöð äöç Êàçûìýèëÿ. ×àé-÷þðÿê âÿ øèðèí ñþùáÿò àðàñûíäà ìÿëóì îëóð êè, Êàçûìûí òÿçÿëèêëÿ áèð îüëó îëóáäóð. – Àé êèøè, íÿ ñþéëöéöðñÿí? – Áÿëè, Àëëàù ìÿíÿ áèð îüóë êÿðàìÿò åäèá. – Àé ýþçöí àéäûí, áÿñ àäûíû íÿ ãîéìóñàí? – Ñåâäèìàëû. – Àé, Àëëàù îíó ïèð åëÿñèí, Àëëàù îíó ñÿíÿ ÷îõ ýþðìÿñèí. ×àé-÷þðÿê éûüûøàíäàí ñîíðà èñïàëêîì éîëäàø ÷óáóüóíó ñîðà-ñîðà ðÿôèãè Êàçûìà áåëÿ äåéèð: – Êàçûì, ìÿíèì õÿéàëûìà áèð øåé ýÿëèð. – Íÿ ýÿëèð? – Ñåâäèìàëûéà ýÿðÿê ñöííÿò òîéó åëÿéÿê. Êàçûì áèð ãÿäÿð ýöëöìñöíöð âÿ äåéèð: – Íÿ ÿðç åëÿéèì? Àììà óøàã áàëàúà äåéèëìè? – À êèøè, ìÿí òîé äåéèðÿì. Óøàüûí áàëàæà îëìàüûíûí áóðà íÿ äÿõëè âàð?! – Íÿ äåéèðÿì ìÿñëÿùÿò ñÿíèíäè. Èñòÿéèðñÿí òîé åëÿ, èñòÿéèðñÿí éàïûø óøàüûí ÿëèíäÿí àïàð áàøûíû êÿñ, éà àïàð ñàë ãóéóéà. Óøàã ñÿíèíäè, ñÿíèí íþêÿðèíäè. Âÿ ùÿìèí ýöí àõøàì âàõòû êÿíäèí òîé ïîäðàò÷ûñû Ùÿñÿí Íÿñèð îüëóíóí åâèíäÿ ìÿñëÿùÿò ãóðóëóð, òîé òÿäàðöêö ýþðöëöð, ñèéàùû òóòóëóð. Àüäàìà éàü, äöéö ö÷öí àäàì ýåäèð, òîé÷óëàðûí äàëûíúà àòëû ÷àïûð âÿ àéûí èéèðìè äþðäöíäÿ Êàçûìûí ùÿéÿòèíäÿ òîé áàøëàíûð. Ãàçàíëàð ãóðóëóð, ãîéóíëàð êÿñèëèð, áÿé òèêèëèð âÿ ãîíàãëàð äà áèð óúäàí ýÿëìÿêäÿäèð300 ëÿð; áåëÿ êè, èêè-ö÷ ýöíöí ìöääÿòèíäÿ Êÿùðèçëè êÿíäèíäÿ àò êèøíÿìÿñèíäÿí ãóëàãëàð òóòóëóð. Òîéóí ðåæèññîðó (òîé áàáàñû) Ùÿñÿí Íÿñèð îüëó þçö èäè. Îíóí “çàì”û (êþìÿê÷èñè) ßëèáàëà îüëó Øàùìàð èäè. Òîéóí “þçöíäÿí áÿéè” Úàìàë Ìÿììÿä îüëó èäè. Îíóí éàñîâóëó Èìðàí èäè. ×àëìàã, ÷àüûðìàã, îéíàìàã, ýöëöøìÿê, éàëëû ýåòìÿê... “Óðà-óðà” àñèìàíà áöëÿíä îëìóøäó. Éàõøû äà ïóë éûüûëûðäû; ÷öíêè ùàìû áèëèðäè êè, áó òîé èñïàëêîì Ãóðáàí äàäàøûí äÿñýàùûäûð, îíóí ãîðõóñóäóð âÿ áó ñÿáÿáÿ ùå÷ áèð êÿñ àðòûã ïóë âåðìÿéè ìöçàéèãÿ åòìèðäè, ÷öíêè èòÿí éåðÿ ýåòìèðäè. Ïóëóí éûüûëìàüû äà “úÿðèìÿ” öñóëó èëÿ èúðà îëóíóðäó; ìÿñÿëÿí: ßáäöë Êÿðèì ôèëàíêÿñèí éàðàñûíû éàõøû áàüëàìàéûá, îí ìàíàò úÿðèìÿ úÿëä àëûíûð. Ôÿòÿëè êèøè Ñåâäèìàëûéà ãàéìàã ýþíäÿðìÿéèá, áåø ìàíàò úÿðèìÿ úÿëä àëûíûð. ßëèø òîéóí áóüäàñûíû äÿéèðìàíäà öéöäÿíäÿ “øàùàä” àëûá, îí ìàíàò úÿðèìÿ. Ôèëàíäàí îí áåø ìàíàò úÿðèìÿ, êàñûáêóñóáäàí êèìèäÿí áåø ìàíàò, êèìèäÿí ö÷ ìàíàò, ëàï êàñûáëàðäàí áèð ìàíàò, èêè ìàíàò, éàðûì ìàíàò. Ùàëëû-ùàëûíà ýþðÿ. Âÿ ö÷ ýöíöí ìöääÿòèíäÿ áó ìèíâàëëà úÿì îëàí ïóëëàðûí ìèãäàðû áåø éöç àëòìûø áèð ìàíàò îí äþðä ãÿïèê îëäó. Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí!.. Êÿíäëèëÿðèí èãòèñàäè âÿçèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàíäà, – áèð ñóðÿòäÿ äÿ êè, ùå÷ ùþêóìÿò âåðýèñèíè âàõòëû-âàõòûíäà âåðÿ áèëìèðëÿð, – áèð áó ãÿäÿð ïóëóí úÿì îëìàüû éåíÿ áþéöê èøäèð; éÿíè “Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí”äèð. *** Áó ìÿãàëÿ “Íþâáàùàð” ðóçíàìÿñèíäÿ ÷àï îëóíàíäàí ñîíðà, èñïàëêîì éîëäàø âÿ îíóí ðÿôèãè Êàçûì Ìÿììÿä îüëó áàøëàéûð ìÿãàëÿ éàçàíû àõòàðìàüà êè, îíóíëà áàúàðäûãëàðû êèìè ùåñàáëàøñûíëàð. Çÿíëÿðè äÿ áèð-èêè éåðÿ ýåäèð: ÿââÿë êÿíä ìöÿëëèìèíäÿí áÿäýóìàí îëóðëàð âÿ áèð ãÿäÿð îíó èíúèòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áåëÿ êè, îíóí ÿêèíèíÿ ñó âåðìèðëÿð, ìÿêòÿá íàçèðèíÿ îíäàí øèêàéÿò åäèðëÿð: “òåç-òåç Àüäàìà ýåäèð”. Âÿ ùÿëÿ áèð ãÿäÿð äÿ “Ìÿììÿäëè” òàéôàñûíûí ìÿêòÿáÿ ýåäÿí óøàãëàðûíû ìÿêòÿáäÿí ýþòöðöðëÿð (éÿíè: ìÿêòÿáè áàéêîò åäèðëÿð). Àììà “Íþâáàùàð” èäàðÿñèíäÿí ìÿãàëÿ ñàùèáèíèí àäûíû ñîðóøäóãäà îðàäàí úàâàá ýÿëèð êè, ìÿãàëÿíè éàçàí áèð íÿôÿð “Ãÿçè”äèð. Ãÿçè äÿ ùÿìÿí êÿíääÿ ãÿäèì ìöëêÿäàð îüëóäóð êè, èíäè êîìñîìîëäóð. Áó äà áàøëàéûð àíä è÷ìÿéÿ êè, î ìÿãàëÿäÿí ìÿíèì õÿáÿðèì éîõäóð. 301 Ùÿð ùàëäà èø-èøäÿí êå÷èá: ìÿãàëÿ éàçûëûá âÿ ìÿãàëÿ ñàùèáè ìÿëóìäóðìó, Ãÿçèäèðìè, áèçèì ö÷öí ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Àíúàã áèçèì ñþçöìöç î éåðäÿäèð êè, ùÿð áèð ìöõáèð êè, ãÿëÿìè àëûð ÿëèíÿ âÿ êÿíä ìÿèøÿòèíäÿí éàçìàã èñòÿéèð, ùå÷ âàõò èêè øÿðòè óíóòìàñûí: Áèðëíúè áóäóð êè, áþùòàí, áþùòàí éàçìàñûí. Èêèíúè äÿ áóäóð êè, áþéöêëÿðÿ ñàòàøìàñûí. Âÿ Êàçûìûí ñöííÿò òîéóíà ýÿëäèêäÿ áèç ýöìàí åäèðèê êè, áåëÿ áèð ôÿãÿðÿíèí òÿôñèëàòûíû ãÿçåòëÿðÿ éàçûá ÷àï åòìÿéèí ìÿíàñû éîõäóð. Áóíà äà èêè ñÿáÿá âàð: áèðèñè áóäóð êè, èñïàëêîì êèìè âÿ Êàçûì Ìÿììÿä îüëó êèìè ùþðìÿòëè øÿõñëÿðÿ òîõóíóð. Èêèíúèñè äÿ áóäóð êè, ùÿìèí òîé ÿùâàëàòû äîüðó äà îëìóø îëñà, áóðàäà ìÿçÿììÿò îëóíàñû áèð øåé éîõäóð; î ñÿáÿáÿ êè, ùÿð áèð êÿñäÿí áåø ìàíàò, îí ìàíàò éûüìàãëà êè, áèð àäàì äþâëÿò ñàùèáè îëàúàã, – íÿ åéáè âàð, áó äà èãòèñàäè ãàíóíëàðûí áèð íþâöäöð. Íåúÿ êè, àòàëàð äà äåéèáëÿð: “Ùÿð êîñàñàããàëäàí áèð òöê ÷ÿêèá òîïàñàããàëà âåðñÿê, áóíóí ñàããàëû äàùà äà òîï îëàð” âÿ ýåíÿ àòàëàð äåéèáëÿð êè, “Ùÿð ëöòäÿí áèð ñàï ÷ÿêñÿí, êþéíÿêëè àäàìà àðòûã áèð ýþéíÿê äÿ ÷ûõàð”. Ýöëöáÿé “Êÿíäëè” ãÿçåòè, 10 ìàé 1926, ¹26 ÎÜÐÓ ÈÍßÊ Àòû àòûí éàíûíà áàüëàñàëàð, éà ùàëûíû ýþòöðÿð, éà õàñèééÿòèíè. Àòàëàð ñþçö Ãàðàãûë÷ûã êÿíäèíäÿ áèçèì éàõûí ãîùóìëàðûìûç éàøàéûð. Îíóí ö÷öí äÿ ìÿí èë îëìàç êè, îðàéà ãîíàã ýåòìÿéÿì. Øÿùÿð éåðèíäÿ ãàðà-ãóðàéà áàõìàãäàí èíñàíûí ùþâñÿëÿñè äàðàëûð; îíà ýþðÿ äÿ áèð áÿùàíÿ àõòàðûð êè, áþéöê øÿùÿðäÿí áèð íå÷ÿ ýöí óçàã îëñóí. Î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ, êÿíä àëÿìèíäÿ ýàùäàí áèð åëÿ áèð çþâã âÿ ñÿôà öç âåðèð êè, îíó áþéöê âÿ ãàëìàãàëëû øÿùÿðäÿ ùå÷ âàõò òàïà áèëìÿçñÿí. Óçóí àéëàðíàí øÿùÿðäÿ áåéíèíè éàçû-ïîçó èëÿ éîðàíäàí ñîíðà, áèðäÿí ýþðöðñÿí êè, ñÿùðàíûí îðòàñûíäà, òÿìèç âÿ ñàô ùàâàäà, ãóøëàðûí 302 âÿ ùåéâàíëàðûí è÷èíäÿñÿí. ßêèíëÿð, ñóëàð, àüàúëàð âÿ éàðïàãëàð… Ýþð ùàðà ýÿëèá ÷ûõûáñàí? Ùàðàäà ãàëäû áþéöê øÿùÿðèí äàð êö÷ÿëÿðè êè, úàìààòûí ÿëèíäÿí ñÿêèäÿ éîë òàïûá, êå÷ìÿê ìöìêöí äåéèë. Õöëàñÿ. *** Ãàðàãûë÷ûã êÿíäèíäÿ ïàìáûãëàð ùÿëÿ éûüûëìàãäà èäè. Ùàâà ÷îõ õîø êå÷èðäè âÿ ñöáù òåçäÿí äóðóá, òöôÿíýëÿðè ýþòöðöá ýåäèðäèê äîâøàí îâóíà. Äîâøàí îâó äåìÿêäÿ, ìÿãñÿä äîâøàíû âóðóá, îíóí ÿòèíè éåìÿê äåéèë; áèð ñóðÿòäÿ êè, áèçèì ìöñÿëìàí àðàñûíäà äîâøàíû ùå÷ ëàéèãèíúÿ áèøèðèá îðòàëûüà ÷ûõàðìàüû áàúàðàí éîõäóð. Àíúàã îâóí äà ëÿççÿòè áèð úàíëû øåéè úàíäàí ñàëûá îíó ÿëÿ ýÿòèðìÿêäèð êè, åâÿ ãàéûäûá ýÿëÿíäÿ îüóë-óøàã ñÿíÿ ýöëöøöá äåìÿñèíëÿð êè, “áàù, áóíà áàõ; ìàøàëëàù îâ÷óëàðûìûçà!..”. *** Îí ö÷ ýöí ìÿí Ãàðàãûë÷ûã êÿíäèíäÿ ãàëäûì âÿ áó îí ö÷ ýöíöí áèð ùÿôòÿñèíÿ êèìè äîâøàí âóðóá ýÿòèðìÿê âÿ îíëàðû ïàð÷àëàéûá êþïÿêëÿðÿ âåðìÿêëÿ êå÷èðòäèì. Ãàëàí ùÿôòÿíè äÿ áèçèì ãîùóìëàðûí “îüðó èíÿê” àäëû áèð èíÿéè èëÿ ìÿøüóë îëäóì. ßùâàëàò áó ãÿðàð èëÿäèð: Áèð íå÷ÿ ýöí êÿíääÿ âàõò êå÷èðäÿíäÿí ñîíðà ýþðäöì êè, ñÿùÿðëÿð ÷àéûí éàíûíà éåêÿ áàéäà äîëóñó ãàéíàð ñöä ýÿëÿíäÿ “îüðó èíÿéèí ñöäö” äåéèá äàíûøûðëàð. Ìÿí áó ñþùáÿòÿ äèããÿò âåðäèì. “Îüðó” ñþçöíö èíñàíëàð áàðÿñèíäÿ åøèòìèøèê âÿ ùåéâàíëàðûí äà áèð ïàðàñûíûí áàðÿñèíäÿ åøèòìèøèê; íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí, îüðó ïèøèê, îüðó èò. Ãóøëàðäàí äà ñàüñàüàí âÿ ãåéðèëÿðè äÿ îüðó îëà áèëÿð. Àììà áóíó áèëìèðäèì êè, èíÿê íåúÿ îüðó îëà áèëÿð âÿ íÿéè îüóðëàéà áèëÿð. Áèð ýöí ñàáàù ÷àéûíû è÷ÿíäÿí ñîíðà ÿìîüëóìëà ùÿéÿòÿ ÷ûõäûã âÿ ìÿíèì õàùèøèìÿ ýþðÿ î ìÿíè àïàðäû èíÿéè ýþñòÿðñèí âÿ îíóí îüóðëóüó áàðÿñèíäÿ ìÿëóìàò âåðñèí. Ùÿéÿòèí êÿíàðûíäà, áàüûí ãàïûñûíûí éàíûíäà, óçàãäàí áèð áîç èíÿê ýþðñÿíèðäè. ßìîüëóì ìÿíÿ äåäè êè, “îüðó èíÿê” äåäèéèì – ùàìàí î èíÿêäèð. Ýÿçÿ-ýÿçÿ ýåòäèê éàõûíëàøäûã. Èíÿê ãîúà èäè. Áèð áóéíóçó äà äèáèíäÿí ãûðûëìûøäû. Áèð áóéíóçóíóí éàðûñû äà ñûíìûøäû. Áèð ýþçö ëàï 303 éóìóëó èäè; êèìñÿ âóðóá ÷ûõàðòìûøäû. ßìîüëóì èíÿéèí î òÿðÿôèíÿ þòöá ùåéâàíûí äàë ãûë÷àñûíäà áèð ÷àïûëìûø éåð ýþñòÿðäè: êå÷ÿí âàõòëàðäà ùàíñû íàèíñàô äÿùðÿ, éà õÿíúÿðëÿ éàðàëàìûø èìèø. *** Áóíëàðûí ùàìûñû þç ãàéäàñûíúà. Àíúàã ìÿí îíó áèëìÿê èñòÿéèðäèì êè, èíäè ýöíäöç âàõòû èíÿê íÿ ñÿáÿáÿ ÷þëÿ îòëàìàüà ýåòìÿéèá, åâäÿ ãàëûáäûð? Áàüëàðäà äà áèð øåé éîõäóð êè, ùåéâàíûí ãàðíû äîéñóí; áèð ñóðÿòäÿ êè, èíäè ùåéâàíëàð ÷þëÿ ýåäèðëÿð âÿ áè÷èëìèø òàõûë éåðëÿðèíäÿ, ñîâóëìóø ïàìáûã éåðëÿðèíäÿ, ÷þð-÷þïäÿí-çàääàí òàïûá ãàðûíëàðûíû äîéóçäóðóðëàð. ßìîüëóì úàâàá âåðäè êè, èíÿê òîõäó, îíà ýþðÿ äÿ ãåéðè ùåéâàíëàðûìûçëà ÷þëÿ ýåòìÿê èñòÿìèð. Ñîðóøäóì: – Íåúÿ éÿíè òîõäóð âÿ íÿ éåéèð êè, òîõ îëóð? – ßìîüëóì úàâàá âåðäè êè: – Ùÿìèí îüðó èíÿê ýåúÿëÿð õÿëâÿòúÿ õàëãûí ïàìáûã ÿêèíèíÿ ýèðèð, ãàðíûíû äîéóçäóðóð âÿ ñÿùÿð òåçäÿí ùàâà èøûãëàíìàìûø, ãàéûäûá ýÿëèð. Ïàéûçûí áó ýþäÿê ýöíëÿðèíè äÿ áóðàäà ùÿéÿò-áàúàäà ýÿçèá äîëàíûð âÿ éàòûá äèíúèíè àëûð. Ìÿí ñîðóøäóì êè: – Ïÿñ ïàìáûã ñàùèáè ìÿýÿð ýåúÿëÿð ïàìáûüû áàøûíà áóðàõûð? Ìÿýÿð î ïàìáûüûíû ùåéâàíäàí âÿ îüðó-ÿéðèäÿí ýþçëÿìèð? – ßìîüëóì áåëÿ úàâàá âåðäè. Äåäè: – ßââÿëÿí, áó ñþçëÿðè ñÿí éàâàø äàíûø; ÷öíêè î ïàìáûãëàð êè, îíëàðûí áÿðÿêÿòèíäÿí, áàõ, áó êîð èíÿéèìèç ýöíäÿ áèð äîëó ñÿðíèú ñöä âåðèð, – î ïàìáûãëàð ùàìûñû áèçèì ãîíóì-ãîíøóíóí ïàìáûüûäûð. Îíëàð ùÿð÷ÿíä êè, áèçèì áó îüðó èíÿéèí ùöíÿðèíäÿí õÿáÿðäàðäûðëàð, àììà Àëëàùà òÿâÿêêöë åäèá, áèçèì èíÿéèí îüóðëóüóíó óçàã ïàìáûãëàðà èñíàä âåðèðëÿð; éîõñà ùÿãèãÿòäÿ áèçèì ñöäöìöçöí áÿðÿêÿòè ùÿìèí ãàïû-áèð ãîíøóëàðûìûçûí ïàìáûüûíûí áÿðÿêÿòèíÿ áàüëûäûð. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿí ñÿíäÿí õàùèø åäèðÿì êè, èíäè áèç åùòèéàò ö÷öí ýÿðÿê éàâàø äàíûøàã. *** Ýÿëäèê åâÿ. Ùàâà ãàðûíëûãëàäû âÿ ÷ûðàãëàð éàíäû. Àõøàì ÷àé îðòàëûüà ýÿëÿíäÿ, ýåíÿ áèð êàñàäà ãàéíàð ñöä îðòàëûüà ýÿëäè âÿ áóðàäà îüðó èíÿê ýÿëäè äóðäó ýþçöìöí ãàáàüûíäà âÿ ìÿí ÷îõ èñòÿäèì áèëÿì 304 êè, èíäè îüðó èíÿê ùàðàäàäûð âÿ íÿ èøÿ ìÿøüóëäóð. ßìîüëóì äåäè êè, ùÿëÿ ùÿéÿòäÿäèð; ÷öíêè ùÿëÿ âàõòû äåéèë, éÿíè ùÿëÿ îüóðëóüà ýåòìÿéèáäèð. Ñîðóøäóì: – Áÿñ íÿ âàõò úåäÿýÿê? – Äåäè: – Àäàìëàð éàòûøàíäàí ñîíðà. – Äåäèì: – ßìîüëó, áàõ, äîüðóñó, ìÿí áèð éàçû÷û àäàìàì âÿ áó áèð íå÷ÿ ýöí êè, áóðäà ñÿíÿ ãîíàã îëóá ýÿçèá äîëàíûðàì âÿ éàüëû ñöä-ãàòûãëàðäàí éåéèá è÷èðÿì, áó þç ãàéäàñûíúà. Âÿ ÿëáÿòòÿ êè, øÿùÿðÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà áó ýþçÿë ýöíëÿðè ùÿìèøÿ àðçó åäÿúÿéÿì. Àììà áóðàñû âàð êè, áèç áèð éàçû÷û ìèëëÿòèê, áèçÿ éàü âÿ ïåíäèðäÿí, ñöä âÿ ãàéìàãäàí äà ÿôçÿë éàõøûúà òàíûìàã, òÿúðöáÿ ýþðìÿê ëàçûìäûð. Áèçÿ ýþð-ýþòöð ëàçûìäûð. Áèçÿ òåìà âÿ ìþâçó ëàçûìäûð; éÿíè ìöõòÿñÿð, áèçèì éàçû÷ûëûã êàðõàíàñûíäà ùÿìèøÿ õàììàë ëàçûìäûð êè, êàðõàíàìûç èøëÿñèí, áèêàð ãàëìàñûí. Áó ýåúÿ ìÿíäÿí éàòäû éîõäó. Ýÿðÿê áèð áöðöíúÿê ýþòöðÿì âÿ ñÿíëÿ ýåäÿì, îüðó èíÿéè ñÿùÿðÿòÿê ïóñàì âÿ îíóí “ôÿíä-ôåëèíè” þéðÿíèá ñîíðà éàçûéà ýþòöðÿì; òà êè, ùÿð áèð êÿñ áèëìèðñÿ, áèëñèí âÿ åøèòìÿéèáñÿ åøèòñèí êè, èíÿêäÿí äÿ îüðó îëàðìûø. Åëÿ äÿ åëÿäèê. Ãàáàãúà ÿìîüëóì òÿíáÿëëÿøèá ýåòìÿê èñòÿìèðäè. Ìÿí ÷îõ òÿêèä åëÿäèì âÿ èñòÿð-èñòÿìÿç ðàçû îëäó; áèðëèêäÿ ýåòäèê. Ùÿð÷ÿíä àé èøûüû éîõ èäè, àììà ùàâà î ãÿäÿð äÿ ãàðàíëûã äåéèëäè. Ùÿéÿòèí äèáèíÿäÿê ýåòäèê. Àììà èíÿê îðàäà äåéèëäè. Áàüà ýèðäèê. Îðàäà äà èíÿéè ýþðìÿäèê. ßìîüëóì äåäè êè, èíÿê éÿãèí êè, þçöíö âåðèáäèð ïàìáûãëàðûí áèðèíÿ. Àììà ùàíñû ïàìáûüà ýåòìÿéèíè áèëÿ áèëìÿäèê. Áàüäàí ÷ûõäûã. Ïàìáûã ÿêèíëÿðèíÿ òÿðÿô ýåäèðäèê. Ùàâà áèð àç ñîéóã èäè. Ìÿí öøöìÿéÿ áàøëàäûì. Àììà èíÿéèí õàñèééÿòè ìÿíè î äÿðÿúÿäÿ ìàðàãëàíäûðûðäû êè, ñîéóãäàí äîíñàéäûì äà, ýåíÿ èíÿéè òàïìàìûø åâÿ ãàéûòìàéàúàãäûì. Áóðàäà ÿìîüëóì ìÿíÿ äåäè: – Äàéàí. Áàõäûã êè, ãàáàãäà áèð ùåéâàí ãàðàëòûñû ýþðñÿíèð. ßìîüëóì äåäè: – Áó áèçèì èíÿêäèð. Éÿãèí êè, áóðàäà Ùöñåéíãóëóíóí ïàìáûüûíà þçöíö âåðìÿê èñòÿéèð. Àììà äåéÿñÿí ïàìáûãäà äà àäàì âàð âÿ àäàìûí îëìàüûíû èíÿê äÿ äóéóáäóð. Áèç áó ñþçö äàíûøàíäà ïàìáûã çÿìèñèíèí è÷èíäÿí ñïè÷êà èøûüû ýÿëäè. Ìÿëóì îëäó êè, äîüðóäàí äà ïàìáûãäà àäàì âàð èìèø. Äåìÿê, îüðó èíÿê äóðóá ýöäöðìöø êè, Ùöñåéíãóëó ïàìáûãäàí ÷ûõûá åâèíÿ ýåòñèí, 305 ñîíðà áó äà þçöíö ïàìáûüà âåðñèí, òà ñÿùÿðÿ êèìè îðàäà îòëàéûá ãàðíûíû äîéóçäóðñóí. Ñþç éîõ êè, ãîíøóëóãäà áèð áåëÿ ìÿðäöìàçàðëûã ÿìîüëóìà éàðàøàí øåé äåéèëäè; îíóí ö÷öí äÿ ìÿí îíà áèð ñþç äåìÿìèø, þçö ýåòäè èíÿéè ãàéòàðäû, ýÿòèðäè ùÿéÿòÿ âÿ èñòÿäè àïàðñûí ãåéðè ùåéâàíëàðûíû ñàëäûüû ïÿéÿéÿ ñàëñûí. Àììà ÷îõ ÿëëÿøäè, èíÿê îðà ýåòìÿê èñòÿìÿäè; ÷öíêè âÿùøè áèð ùåéâàí êèìè ÷þëäÿ “êàëëàùû” äîëàíìàüà ÷îõäàí àäÿò åäèáäèð. Âÿ áèð äÿ äåäèëÿð êè, ïÿéÿéÿ îíó çîðíàí ãàòñàí äà ãàïûñûíû-äèâàðûíû ó÷óðóá äàüûäàúàã âÿ ãà÷ûá áàø àëûá ýåäÿúÿê ÷þëëÿðÿ îòëàìàüà. Ìÿí þçöì äÿ áèð ãÿäÿð éîðóëìóøäóì. Éàòäûã. Âÿ ñÿùÿð äåäèëÿð êè, ýåúÿ îüðó èíÿê ùàðà èñÿ ÿêèëèá âÿ ãàðíûíû äîéóçäóðóá, ñöáù òåçäÿí ãàéûäûá ýÿëèáäèð. Îüðó èíÿéèí ìàúÿðàñû áóíóíëà ãóðòàðìàäû. Ìÿí êèìè éàçû÷ûéà áó êèôàéÿò äåéèë êè, áèð îüðó èíÿéÿ ðàñò ýÿëäèì, áèð ýåúÿ äÿ îíóí îüóðëóüóíó ýþðäöì âÿ ñîíðà ýÿëäèì éûõûëäûì éàòäûì, ñÿùÿð äÿ äóðäóì, îüðó èíÿéèí îüóðëóãëà éàüëàíàí ñöäöíö ÷àéà ãàðûøäûðûá ëÿççÿòëÿ è÷äèì, àéàüà äóðäóì. ×îõ ìàðàãëû, ÷îõ ãÿðèáÿ âÿ ÷îõ áèëìÿëè áèð ìÿñÿëÿ áóäóð êè, ùÿìèí Àëëàùûí ùåéâàíû ùàðàäà, íÿ âàõò âÿ êèìäÿí áó îüóðëóüó þéðÿíèáäèð. ßìîüëóì ùÿìèí îüðó èíÿéè, éàíûíäà áàëàñû èëÿ èêè èë áóíäàí ãàáàã ãàðàãûë÷ûãëû Ìÿøÿäè Íÿúÿôäÿí ñÿêñÿí áèð ìàíàòà àëìûø èìèø. Ýåòäèì, Ìÿøÿäè Íÿúÿôè òàïäûì. Î, èíÿéè áèð èë îíäàí ãàáàã ãèéàìÿäèíëè ìÿøùóð “îüðó Ìóñàäàí” àëìûø èìèø. Àììà Ìÿøÿäè Íÿúÿô, èíÿéèí ýåúÿëÿð ïÿéÿíè äàüûäûá îüóðëóüà ýåòìÿéèíäÿí âÿ êÿíäëèëÿðèí øèêàéÿòèíäÿí áåçèêèá èíÿéè ÿìèì îüëóíà ñàòìûø èìèø. Èíäè îüðó Ìóñàíû òàïìàã ìÿíÿ ëàçûì îëäó. Ãèéàìÿäèíëè êÿíäè èëÿ Ãàðàãûë÷ûã êÿíäèíèí àðàñû òÿãðèáÿí àëòû-éåääè âåðñ îëàð. Åâÿ ãàéûòäûì âÿ ÿìîüëóìäàí õàùèø åòäèì êè, áèð àò-éÿùÿð þçöíöí âàð, áèð àò-éÿùÿð äÿ ãîíøóäàí áîðú àëñûí. Ùÿð÷ÿíä ÿìîüëóì Ãèéàìÿäèíëèéÿ ýåòìÿéÿ áèð ýöëäö âÿ ìÿíëÿ îðà ýåòìÿéÿ ãàáàãúà ìåéèë ýþñòÿðìÿäè. Ìÿí ÷îõ òÿêèä åòäèì, î äà èñòÿð-èñòÿìÿç ðàçû îëäó. Ãèéàìÿäèíëè áèð áþéöê îáàäûð âÿ ãÿäèìäÿí îüóðëóãäà øþùðÿò òàïûáäûð. Éàäûìà ýÿëÿí áóäóð êè, êå÷ìèø ÿééàìäà ÿäëèééÿ ìÿùêÿìÿëÿðèíèí èøëÿðèíèí ÷îõ ùèññÿñè ãèéàìÿäèíëèëÿðèí îüóðëóã èøëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàðäû. Èíäè äÿ áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã ãèéàìÿäèíëèëÿð ýåíÿ àä ÷ûõàðìàã èñòÿéèðäèëÿð; àíúàã ùþêóìÿò áèð ãÿäÿð áÿðê òÿðïÿøäèéèíäÿí Ãèéàìÿäèíëè îüðóëàðûíû áèð íþâ ñóñäóðäó. 306 ßìîüëóìëà áèð ñîéóã ýöíäÿ àòëàðû ìèíäèê âÿ Ãèéàìÿäèíëèéÿ ýÿëäèê ÷ûõäûã. Ïÿñ ùàðà äöøÿê? ßìîüëóì èñòÿäè àòû êÿíä øóðà ñÿäðè âÿ ÿìîüëóìóí àøíàñû îëàí Ìÿììÿäéàðýèëÿ ñöðñöí. Äåäèì: – Éîõ, îðà ýåòìÿéÿê âÿ èêè ñÿáÿáÿ ýþðÿ îðà äöøìÿéÿê: áèðè áóäóð êè, Ìÿììÿäéàðû áó èøÿ ýÿðÿê ãàòìàéàã; ÷öíêè áóðäà ñóàë-úàâàá îëàúàã, äàíûøûã îëàúàã. Èíÿéè îüðó Ìóñà ùàðàäàí àëûá, êèìÿ ñàòûá, íèéÿ âÿ íå÷ÿéÿ ñàòûá? Âÿ àõûðäà Ìÿììÿäéàð áèçèì éàíûìûçäà õÿúàëÿò îëà áèëÿð êè, îíóí äà êÿíäèíäÿ îüóðëóã äàðöëôöíóíäàí íÿèíêè òÿê áèðúÿ èíñàíëàð îüóðëóã äèïëîìëàðû àëûðëàð, ùÿëÿ áÿëêÿ ùåéâàíëàð äà àäàìëàðäàí ýåðè ãàëìûðëàð. Èêèíúèñè äÿ áóäóð êè: áèç ÿýÿð øóðà ñÿäðèíèí åâèíÿ äöøñÿê, îðàäà ùå÷ áèð èø ýþðÿ áèëìÿðèê; ÷öíêè îüðó Ìóñà åøèäÿíäÿ êè, áèç øóðà ñÿäðèíèí åâèíÿ äöøìöøöê ãîðõóñóíäàí íÿ îðàéà ýÿëÿúÿê êè, áèç îíóíëà ýþðöøöá äàíûøàã, íÿ äÿ áèçÿ áèð à÷ûã ñþç äåéÿúÿê. Î åëÿ ýöìàí åäÿúÿê êè, áèç øèêàéÿòÿ ýÿëìèøèê. Âÿ áèçèì îðàéà ýÿëìÿéèìèçè, øóðà ñÿäðèýèëäÿ äöøöá îüðó èíÿéèí ñþùáÿòèíè à÷äûüûìûçû Ìóñà åøèòñÿ, áÿëêÿ ùÿëÿ ãîðõóñóíäàí êÿíääÿí áàø àëûá ãà÷ûá ýåäÿ. Ìÿí äàùà ÿìîüëóìóí áó áàðÿäÿ ìÿñëÿùÿòèíÿ öìèäâàð îëìàéûá, äåäèì àòëàðû ñöðÿê êÿíä ìÿêòÿáèíÿ. Åëÿ äÿ îëäó. Áèð ñèíèôëè êè÷èê áèð ìêòÿáèí òÿê áèðúÿ ìöÿëëèìè âàð èäè êè, þçö äÿ ìöäèð ùåñàá îëóíóðäó. Àäû Ìèðçÿ Õÿëèë èäè. Àòäàí äöøäöê. Ìèðçÿ Õÿëèë ãàáàüûìûçà ÷ûõäû. Õîø-áåø… Ìÿêòÿá øàýèðäëÿðè ùÿéÿòäÿ ùàé-êöéëÿ îéíàøûðäûëàð. Áóíëàð áèçè ýþðúÿê éàíûìûçà òîïëàíäûëàð. Àòëàðûìûçû ÿëèìèçäÿí àëûá áèëìÿäèê ùàðà ÷ÿêäèëÿð. ßìîüëó àòëàðûí äàëûíúà ýåòäè âÿ Ìèðçÿ Õÿëèë ìÿíè è÷ÿðè àïàðäû. Áèð éåêÿ îòàüûí êöíúöíäÿ äÿìèð ïå÷ éàíûðäû. Îòàã õåéëè èñòè èäè. Áèð ãÿäÿð êå÷äè, ÿìîüëó ýÿëäè, ÷àé è÷äèê âÿ àõûðäà ìÿí ìÿòëÿáè Ìèðçÿ Õÿëèëÿ à÷äûì. Ìÿí áó ñþùáÿòè Ìèðçÿ Õÿëèëÿ ñþéëÿéÿíäÿ, áèçÿ ÷àé ýÿòèðÿí îí äþðä-îí áåø éàøûíäà áèð îüëàí äóðóá ãóëàã àñûðäû. Âÿ ìÿí “îüðó Ìóñà” àäûíû ÷ÿêÿí êèìè áó îüëàí ÷ûõäû ýåòäè. Ìöÿëëèì Ìèðçÿ Õÿëèë äÿ áóíóí äàëûíúà ÷ûõäû, ýåðè ãàéûòäû, ìÿíÿ äåäè êè: – Áó îüëàí êè, áèçÿ ÷àé ýÿòèðèðäè, îüðó Ìóñàíûí ãîíøóñóäóð. Ìÿí áàøà äöøäöì êè, äåéÿñÿí, èøè õàðàá åëÿäèì; ÷öíêè áèç ãÿðèá àäàìûã âÿ àòäàí äöøÿí êèìè áèðäÿí-áèðÿ îüóðëóã ñþùáÿòè ñàëàíäà, úàìààò ÿëáÿòòÿ åëÿ áàøà äöøÿð êè, áèç ùþêóìÿò àäàìûéûã, îüðó Ìóñàíû òóòìàüà ýÿëìèøèê. 307 *** Ìÿí íåúÿ êè, ýöìàí åäèðäèì, åëÿ äÿ îëäó. Îüðó Ìóñàíûí àäû ìÿêòÿá øàýèðäëÿðèíèí àüûçëàðûíà äöøÿí êèìè êÿíääÿ êöé äöøäö: “Îüðó Ìóñàíûí äàëûíúà àäàì ýÿëèá êè, îíó òóòñóí àïàðñûí”. Ìèðçÿ Õÿëèë çÿíýè ÷àëäû âÿ øàýèðäëÿðè ñèíôÿ éûüäû. Îíëàðà áàøà ñàëäûã êè, áèç íÿ ùþêóìÿò àäàìûéûã âÿ íÿ áèð êÿñè òóòìàüà ýÿëìèøèê, àíúàã øàýèðäëÿðèí äÿðñëÿðèíÿ áàõìàüà ýÿëìèøèê; þçöìöç äÿ Ãàðàãûë÷ûã êÿíäèíèí ìöÿëëèìëÿðèéèê. Ìèðçÿ Õÿëèë äÿðñ âåðìÿéÿ áàøëàäû. Áèç äÿ ùÿéÿòÿ ÷ûõäûã âÿ òþâëÿéÿ ýåòäèê êè, àòëàðû éîõëàéàã. Áèð ãîúà êèøè àòëàðûìûçûí ãàáàüûíà ñàìàí òþêöðäö. Áèçè ýþðÿíäÿ ñàëàì âåðäè, äåäè: – Ñèç çÿùìÿò ÷ÿêèá ñîéóüà ÷ûõìàéûí. Éîëäàí ýÿëìèøñèíèç, îòàãäà ÿéëÿøèí, àòëàðäàí éàíà íèýàðàí îëìàéûí; ìÿí áóðäàéàì. Ãîúà êèøè ìÿêòÿáèí ãóëëóã÷óñó èìèø. Áèç ãàéûäûá îòàüà ýÿëäèê âÿ ãîúà êèøè äÿ è÷ÿðè ýèðäè. ×óáóüóíó úèáèíäÿí ÷ûõàðòäû, äîëäóðà-äîëäóðà äåäè: – Ìÿðäöìÿçàðûí åâèíè Àëëàù éûõñûí! Çÿùðèìàð îëñóí î õåéèð êè, ñÿí îíó îüóðëóãíàí ãàçàíàúàãñàí! Èíñàí ýÿðÿê äöçëöêëÿ áèð ïàð÷à ÷þðÿéè ãàçàíà. Îüóðëóãíàí âàëëàù-áèëëàù ùå÷ êÿñ áó äöíéàäà áèð øåé ñàùèáè îëìàéûá, áèð õåéèð-áÿðÿêÿò ñàùèáè îëìàç. – Äåäèì: – Àé ÿìè, ñÿí êèìèí ãàðàñûíúà äàíûøûðñàí? – Î ùàðàìçàäà Ìóñàíû äåéèðÿì. Èíäè îäóð, èíÿéèí ýöíöíäÿ ýÿçèð. – Íåúÿ êè? – Íåúÿ îëàúàã, èëèí èêè àéûíû ÷þëäÿ ýÿçèð, îí àéûíû äóñòàãõàíàäà. – Àé ÿìè, ñÿí éÿãèí êè, îíóí ÿìÿëëÿðèíäÿí åøèòìèø îëàúàãñàí. Î þçö îüðóäóð, áó þç ãàéäàñû èëÿ. Àììà áó íÿ òþâð îëóáäóð êè, äåéèðëÿð îíóí þçö êèìè áèð îüðó èíÿéè äÿ âàð èìèø? Áóðàäà ãîúà êèøè ÷óáóüóíó áèð áÿðê ñîðäó âÿ äåäè: – Ùàé-ùàé!.. Ìóñàíûí íÿèéíè ýþðìöñÿí? Î ùå÷ ìàëäàð äåéèë. Î èíÿéè äÿ óøàã âàõòû ÷îâäàð ìàëûíäàí îüóðëàìûøäû. Ýåúÿëÿð åâäÿ ãàëìàçäû êè, èíÿéÿ äÿ ýþç-ãóëàã îëñóí. Îíóí ö÷öí äÿ ýåúÿëÿð îüóðëóüà èíÿéè äÿ àïàðàðäû. Èíÿê äÿ áåëÿ úèíñ èíÿêäè. Áèçëÿðäÿ ùå÷ åëÿ ùåéâàí éîõäóð äåéÿñÿí. Çÿíýÿçóð ùåéâàíëàðûíäàí èäè. Ãûðûøìàë èíÿéè î ãÿäÿð ïàìáûã îüóðëóüóíà ýåúÿëÿð àïàðäû êè, èíÿê äÿ, íåéëÿñèí, ùåéâàí îëàíäà íÿ îëàð. Àòàëàð äåìèøêÿí: “Àòû àòûí éàíûíäà áàüëàðñàí, éà ùàëûíû ýþòöðÿð, éà õàñèééÿòèíè”. Ùÿ, áèëèðñÿí, àé àüà, î èíÿéèí áàøû íÿëÿð ÷ÿêèáäèð, 308 íÿ ãÿäÿð çèéàíëûãäà òóòóëóá, íÿ ãÿäÿð îíà êþòÿê äÿéèá!? Ýÿðÿê êè, áèð áóéíóçó äà ñûíìûø îëà; áèð ýþçöíö äÿ Çöëôöãàð âóðäó êîð åëÿäè. Çÿíý ÷àëûíäû. Óøàãëàð áàë àðûñû êèìè âûçûëòû áàøëàäûëàð. Àòëàðû ìèíäèê, àõøàì þçöìöçö éåòèðäèê Ãàðàãûë÷ûüà. Ùàâà äà ÷îõ ñîéóã èäè. ÈÊÈ ßÐ Áó ÿùâàëàò êè, àøàüûäà ðÿâàéÿò îëóíóð, øàéÿä êþùíÿëìèø âÿ ÷åéíÿíìèø ìÿñÿëÿëÿð ãÿáèëèíäÿí íÿçÿðÿ ýÿëÿ; çèðà íèêàù âÿ òàëàã ñþùáÿòëÿðè ýàù ùåêàéÿëÿðäÿ, ýàù ìÿãàëÿëÿð âàñèòÿñèëÿ áèçèì òöðê ìÿòáóàòûíäà äÿôÿëÿðëÿ éàçûëûá, îõóíóá âÿ åøèäèëèáäèð. Âÿ ëàêèí î ÿùâàëàò êè, ìÿí îíóí áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò à÷ìàã èñòÿéèðÿì, çÿíí åäèðÿì àç-àç èòòèôàã äöøñöí âÿ áÿùÿð ùàë õåéëè ìàðàãëû âÿ åøèòìÿëèäèð; î äÿðÿúÿéÿ êèìè êè, èíäè, Îêòéàáð èíãèëàáûíûí îí èëëèéèíèí ìöãàáèëèíäÿ áåëÿ áèð ùàäèñÿ õàðèãöëàäÿ âÿ àüëà ñûüûøìàéàí áèð “íàüûë” ùåñàá îëóíà ýÿðÿê. Âÿ ëàêèí ùÿãèãÿòäèð âÿ áó ùÿãèãÿòèí øàùèäè ùÿãèð þçöäöð. Î øÿùÿð êè, áó ÿùâàëàò îðàäà âàãå îëóá, Àðàç ÷àéûíà éàâûã Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíèí áèðèäèð. Âÿ íåúÿ êè, äèíäàð Èðàí òîðïàüûíûí ãîíøóñó, áó øÿùÿðèí ÿùàëèñè äÿ èìàí ÿùëëÿðèíäÿí áèð çÿððÿ ãÿäÿðèíúÿ ýåðè ãàëàí äåéèëëÿð: äåìÿê îëàð êè, ÿùàëèíèí êöëëèñè Àëëàù-òààëà òÿéèí åòäèéè èáàäÿò âÿ ðÿéàçÿòèíäÿ áÿðãÿðàð, íÿìàçè-éîìèééÿ þç âàõòûíäà; ùÿòòà íàôèëÿ íàìàçëàðû âÿ ñàèðÿ ñöííÿòè íàìàçëàðûíû úàáÿúà åäÿí ìöãÿääÿñ áèð úàìààòäûðëàð. Ùàáåëÿ ðàìàçàí àéûíûí øÿðàèòèíè òÿôñèëàòëà éåðèíÿ éåòèðìÿê, ùÿúú âÿ çèéàðÿòè-øöùÿäà âÿ ìàùè-ìÿùÿððÿìöë-ùÿðàìäà Êÿðáÿëà ìöñèáÿòèíè ëàéèãèíúÿ éàä åòìÿêäÿ áèðèíúèëèéè ãàçàíàí ìöñÿëìàíäûðëàð. Ùÿìèí áó äèíäàð ÿùàëèíèí âÿòÿíèíäÿ òÿãðèáÿí Îêòéàáð èíãèëàáûíûí ãàáàãëàðûíäà, éÿíè îí-îí èêè èë áóíäàí ãàáàã, áèð Àëëàù áÿíäÿñè éàøàéûðäû êè, îíóí èñìè Ùàúû Ðàìàçàí èäè. Ùàúû Ðàìàçàí “èäè” äåìÿêäÿ ìÿí îíà èøàðÿ åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, áó áÿíäåéè-õóäà èíäè äàùà ùàëè-ùÿéàòäà äåéèë; áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ìöãÿääÿì åøèòäèì êè, âÿôàò åäèáäèð. Ùàúûíûí ñÿíÿòè ùàìàì÷ûëûã èäè; éÿíè Ùåéäÿð àüàíûí ùàìàìûíû èúàðÿéÿ ýþòöðìöøäö. Åëÿ éàäûìäàäûð êè, èëèí ìöääÿòèíäÿ ùàìàí èúàðÿ åòäèéè ùàìàìäàí àëòû éöç ìàíàò ñàùèáèíÿ âåðäè âÿ áèð î ãÿäÿð äÿ áÿëêÿ þçöíÿ çÿùìÿò ùàããû ãàëäû. ×öí Ùàúû Ðàìàçàí áèçèì ãîíøóìóç èäè, îíóí÷óí äà îíóí íÿèíêè ùàìàì èúàðÿñèíèí òÿôñèëàòû, áÿëêÿ åâ-åøèéèíèí õûðäà-ïàðà èøëÿðè äÿ ýþç 309 ãàáàüûíäà èäè âÿ ìÿí ìþùòÿðÿì îõóúóëàðûìû èíàíäûðûðàì êè, Ùàúû Ðàìàçàí þâðÿòè Øÿðÿáàíûíû ÷îõ èñòÿðäè; î ãÿäÿð èñòÿðäè êè, þâðÿòèí éîëóíäà Ùàúû Ðàìàçàíûí èêè äÿôÿ õÿëâÿòúÿ àüëàäûüûíû ýþðìöøÿì: áèð äÿôÿ þâðÿòèíÿ ùå÷ áèð øåé öñòöíäÿ àúûüû òóòóá òàëàã âåðÿíäÿí ñîíðà âÿ èêèíúè äÿôÿ ùàúûíûí àüëàìàüûíû î âàõò ýþðäöì êè, þâðÿòè èëÿ áàðûøàíäàí ñîíðà. Èêèíúè äÿôÿ àúûüà äöøöá áîøàéàíäàí ñîíðà, áè÷àðÿ êèøè ýÿëäè ìÿíèì àòàìûí éàíûíà âÿ îíà áàøëàäû éàëâàðìàüà: – Ìÿøÿäè ßëÿñýÿð ÿìîüëó, àíä âåðèðÿì ñÿíè î ãÿðèá èìàì Ðçàéà êè, ìÿí ãÿðèá áèð àäàì êèìè åâèìäÿ îòóðóá ãöðÿáà òÿê àùö-íàëÿ åäèðÿì. Ýÿë çÿùìÿò ÷ÿê, ýåò Ùàúû ßñÿäýèëÿ âÿ î êèøèéÿ äå êè, Ùàúû Ðàìàçàí áèð ãÿëÿòäè åëèéèáäèð. Äåìÿê, Ùàúû ßñÿä – Ùàúû Ðàìàçàíûí þâðÿòè Øÿðÿáàíûíûí àòàñûäûð. Âÿ Ùàúû Ðàìàçàí þâðÿòè èêèíúè äÿôÿ áîøàéàíäàí ñîíðà î ãÿäÿð ïåøìàí îëóá, î ãÿäÿð ãÿì-ãöññÿ åäèð êè, òÿêëèéÿ òàá ýÿòèðÿ áèëìÿéèá, ýÿëèá öðÿéèíèí äÿðäèíè ìÿíèì àòàìà à÷ûð, îíäàí âÿñàòÿò âÿ ìöàâèíÿò òÿìÿííà åäèð. Ùàúû Ðàìàçàí ãûðõ áåø-ÿëëè éàøûíäà óúàáîé áèð êèøè èäè. Þâðÿòè Øÿðÿáàíû, îòóç áåø éà áèð àç àðòûã éàøûíäà ýþé÷ÿê áèð àðâàä èäè. Áóíëàðûí þâëàäû éîõ èäè âÿ ÿââÿëèíäÿí ùå÷ äÿ îëìàìûøäû. Çàùèðÿí éàõøû éîëà ýåäÿðäèëÿð âÿ êèøèíèí þâðÿòÿ îëàí ìÿùÿááÿòè – íåúÿ êè, ÿðç îëóíäó – êàôè äÿðÿúÿäÿ èäè: àììà ñÿáÿá íÿ îëäóñà, èêè èëèí ìöääÿòèíäÿ àðàëàðûíäà íÿ âàãå îëäóñà, Ùàúû Ðàìàçàí þâðÿòè Øÿðÿáàíûéà èêè èëèí ìöääÿòèíäÿ èêè äÿôÿ òàëàã âåðäè âÿ èêèíúè òàëàãäàí ñîíðà ýåíÿ íÿùàéÿò ïåøìàí îëìóøäó âÿ îíóí ö÷öí äÿ àòàìûí éàíûíà èëòèìàñà ýÿëìèøäè. ßçáÿñ êè, áèçèì Ùàúû ßñÿäÿ áèð íþâ óçàã ãîùóìëóüóìóç ÷àòûðäû âÿ Ùàúû ßñÿä ùÿð ùàëäà àòàìûí ñþçöíö éåðÿ ñàëìàçäû âÿ îíóí ö÷öí äÿ Ðàìàçàí àòàìà ïÿíàù ýÿòèðìèøäè. Õöëàñÿ, áó äÿôÿ äÿ èø éàõøûëûãëà äöçÿëäè: ÷öíêè áó äÿôÿ äÿ Øÿðÿáàíûéà âåðèëÿí òàëàã – òÿëàãè-ðöúè ùåñàá îëóíóðäó. Øÿðÿáàíûíûí èääÿñè òàìàì îëìàìûøäû, õàëàìýèë ýåòäèëÿð, þâðÿòè ýÿòèðäèëÿð ÿðè Ùàúû Ðàìàçàíà òàïøûðäûëàð âÿ áó äÿôÿ îíäàí õàùèø åòäèëÿð êè, äÿõè áóíäàí ñîíðà ìåùðèáàí äîëàíñûíëàð êè, áèð äÿ þçëÿðèíè âÿ þçýÿëÿðèíè çÿùìÿòÿ ñàëìàñûíëàð. Áó ÿùâàëàòäàí áèð èë êå÷ìèøäè êè, äåäèëÿð Ùàúû Ðàìàçàí þâðÿòè Øÿðÿáàíû èëÿ ñþçÿ ýÿëèáëÿð âÿ ñîíðà åøèòäèê êè, Ùàúû ýåíÿ þâðÿòèíèí òàëàüûíû âåðèáäèð. Áó äÿôÿ äàùà áóíëàðûí ìàáåéíèíÿ ýèðÿí îëìàäû. Ùÿð êÿñ áó õÿáÿðè åøèäèðäè, ýöëìÿêäÿí áàøãà ãåéðè áèð úàâàá òàïà áèëìèðäè âåðñèí âÿ äÿëè310 äèâàíÿäÿí ñàâàéû Ùàúû Ðàìàçàíëà þâðÿòèíÿ áèð ãåéðè àä òàïà áèëìèðäè ãîéñóí. Àììà àõûðäà ÿð âÿ àðâàä ýåíÿ áàðûøäûëàð; ÷öíêè áóíëàðûí áèðáèðèíÿ ùå÷ áèð ÿäàâÿòè éîõ èäè; àíúàã áèð-áèðèëÿ äàëàøûá áîøàíìàüà ìÿùç àäÿòêÿðäÿ îëìóøäóëàð. Àììà áó äÿôÿ áóíëàðûí áàøûíà áèð ãÿçàâö-ãÿäÿð ýÿëäè êè, áèð-áèðèëÿ éîëà ýåòìÿìÿêëÿðèíèí âÿ òåç-òåç àéðûëìàëàðûíûí íÿòèúÿñèíäÿ åë è÷èíäÿ àáûðëàðû ýåòìÿêäÿí ñàâàéû, àøûãëàðûí äèëèíÿ âÿ ùåêàéÿ éàçàíëàðûí ãÿëÿìèíÿ äöøöá ðöñâàéè-úàùàí îëäóëàð. Áåëÿ êè, øÿùÿðèìèçèí ìîëëàëàðûíûí úöìëÿñè áó ðÿéÿ ýÿëäèëÿð êè, ìöâàôèãè-øÿðè-øÿðèÿò Øÿðÿáàíûíû äöáàðÿ ÿðè Ùàúû Ðàìàçàíà ãàéòàðûá ÿãä åòìÿê ìöìêöí äåéèë, òà î âàõòàäÿê Øÿðÿáàíû áèð ãåéðè øÿõñÿ ÿðÿ ýåäÿ, îíà ìöâàôèã ãàéäà èëÿ àðâàäëûã åäÿ âÿ ñîíðà ìöâàôèãè-øÿðèÿò îíäàí áîøàíà âÿ èääÿñè ÷ûõà. Âÿ ìÿùç îíäàí ñîíðà éàä áèð þâðÿò êèìè ýåíÿ èðÿëèäÿêè ÿðè Ùàúû Ðàìàçàíà ãàéûäûá þâðÿò îëà áèëÿð. ßââÿëëÿð ìÿí äÿ áó ñþçÿ èíàíìàäûì âÿ ãîíøóëóüóìóçäà Ùàúû Ìîëëà ßëèäÿí áó ìÿñÿëÿíè ñîðóøäóãäà äîüðóäàí áèëäèì êè, Ãóðàíäà ùÿìèí ôÿãÿðÿ ìöÿééÿí ñóðÿäÿ ãåéä îëóíóáäóð. Ùàúû Ìîëëà ßëè ùÿòòà Ãóðàíû à÷äû âÿ áèëìèðÿì ùàíñû éåðèíäÿí áåëÿ áèð àéÿ äÿ ýÿòèðäè êè, ýóéà ÿýÿð áèð ìöñÿëìàí áÿíäÿ þâðÿòèíÿ èêè äÿôÿ òàëàã âåðÿíäÿí ñîíðà, ýåíÿ ö÷öíúö äÿôÿ îíó áîøàéà, î âàõò äàùà î þâðÿò î êèøèéÿ ùàëàë îëà áèëìÿç; “ôÿëà òÿùÿëëö ëÿùö ìèíáÿäö ùÿòòà òÿíÿêùö çîúÿí üåéðÿí”; éÿíè þçýÿ áèð ÿðÿ ýåòìÿéèíúÿ äÿõè ãàáàãêû ÿðèíÿ ùàëàë îëà áèëìÿç. Ìÿí åëÿ ãàíûðàì êè, î éåðäÿ êè, áèð èøèí, ÷ÿòèí áèð ìÿñÿëÿíèí þçýÿ áèð ùÿëëè, ãåéðè áèð ÷àðÿñè éîõäóðñà, äàùà î éåðäÿ ÷îõ äà àòûëûá äöøìÿê, éà ÷îõ ôèêèðëÿøìÿê ëàçûì äåéèë: çèðà çÿìàíè êè, ñÿíèí ãàáàüûíà Ãóðàí àéÿñè êèìè “ùÿáëöë-ìÿòèí” ãîéóëóá, ñöáóòà éåòèðèðëÿð êè, ôëàí éîë èëÿ éîõ, ôëàí éîë èëÿ ýåòìÿëèñÿí, äàùà áóðàäà áèð þçýÿ ÷àðÿ éîõäóð: ýÿðÿê ùàìàí éîë èëÿ, õîøñà äà, íàõîøñà äà, ýåòìÿëèñÿí. Ùÿð÷ÿíä Ùàúû Ðàìàçàí ö÷öí Ãóðàíè-Øÿðèô îðòàëûüà ãîéäóüó òÿôñèð ùå÷ äÿ ÿëâåðèøëè äåéèë èäè, àììà ÿùëè-èìàí Ùàúû Ðàìàçàí ö÷öí áóíäàí áàøãà áèð òÿôñèð îëà áèëìÿçäè. Äåìÿê, ýÿðÿê Øÿðÿáàíû ìöâÿããÿòè ñóðÿòäÿ ãåéðè áèð ÿðÿ ýåòñèí. Ïÿñ êèìÿ ýåòñèí? Áó ìÿñÿëÿ, çÿíí åäèðÿì, äöíéàäà éàøàéàí úÿìè þâðÿò ñàùèáè ÿðëÿð ö÷öí ìöøêöë áèð ìÿñÿëÿ ýÿðÿê îëà. Íÿ òþâð îëñóí êè, Ùàúû Ðàìàçàíûí ýþçëÿðè áàõà-áàõà èñòÿêëè þâðÿòè áèð þçýÿ êèøèéÿ ÿðÿ ýåòñèí? Àõû, î þâðÿòäÿí Ùàúû Ðàìàçàí ÿë ÷ÿêìÿ311 éèáäèð?.. Ùÿëÿ íÿèíêè ÿë ÷ÿêìÿéèáäèð, ùÿòòà áÿëêÿ ýåúÿëÿð äÿ îíäàí þòðö áèãÿðàð îëóá éóõóëóéà äà áèëìèð. Àùà!.. Ùàúû Ðàìàçàí äàäàøûìûçûí ôèêðèíÿ áèð øåé ýÿëäè âÿ öðÿêäÿí äÿðèí áèð àù ÷ÿêäè. Ùÿìèí àù åëÿ øÿôàáÿõø áèð àù èäè êè, ùàúûíûí öðÿéèíäÿ ùÿð íÿ ãÿäÿð êöäóðÿò âÿ þùäÿñèíäÿ íÿ ãÿäÿð àüûðëûãäà àüûð éöê âàð èäè, ôþâðÿí îíëàðûí ùàìûñûíû éöíýöëëÿøäèðèá, îíà áèð íèúàò éîëó ýþñòÿðäè. Ùàúû Ðàìàçàí õÿéàëûíäà ãîéäó êè, Øÿðÿáàíûíûí ñèüÿñèíè îõóòñóí þç ùàìàìûíûí òóëàìáàð÷ûñû Êÿáëÿ Èìàìÿëèéÿ. Áó êèìè ÷îõ áèð ôÿãèð, àëòìûø éàøûíäà ïÿæìöðäÿ ùàë, áèð ÷èðêëè-ìèðêëè èðàíëûäûð. Ñÿùÿðäÿí-àõøàìàäÿê ïåøÿñè êàðâàíñàðàëàðäàí ùàìàìà òÿçÿ ïåéèí äàøûìàã, îíó ùàìàìûí äàìûíäà ãóðóòìàã âÿ ãóðó ïåéèíè êöðÿêëÿéèá, ùàìàì êöðÿñèíÿ òþêöá éàíäûðìàã èäè. Êÿáëÿ Èìàìÿëè ñóáàé áèð êèøèäèð âÿ åâè-åøèéè îëìàäûüûíäàí ùàìàì äàëàíûíäà éàòûðäû. Õåéëè êàñûá îëäóüó úÿùÿòäÿí Ùàúû Ðàìàçàíà áÿðê èòàÿò åäèá, ýåúÿ-ýöíäöç ïåéíëÿ ÷àëûøûðäû êè, îðàäàí îíà ÷àòàí áèð òèêÿ ÷þðÿêäÿí ÿëè öçöëìÿñèí. Ùÿð÷ÿíä áó èø çàùèðäÿ Ùàúû Ðàìàçàí ö÷öí ÷îõ àñàí âÿúùëÿ äöçÿëÿí èøÿ îõøàéûðäû, àììà àõûðäà åëÿ îëìàäû. Ùàúû ýöìàí åäèðìèø êè, áÿëè, Øÿðÿáàíûíûí ñèüÿñè çàùèðÿí âÿ ðÿñìÿí îõóíóá, øÿðÿí Êÿáëÿ Èìàìÿëèéÿ þâðÿò îëàð. Íÿ åéáè âàð? Êÿáëÿéè êèøè þç òóëóìáàð÷ûëûüûíäà, Øÿðÿáàíû èñÿ þç àòàñû Ùàúû ßñÿäèí åâèíäÿ. Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà ñèüÿ ýåðè îõóíàð, éÿíè ðÿñìÿí êÿáëÿéè, Øÿðÿáàíûíûí òàëàüûí âåðÿð âÿ þç âàõòûíäà äà Øÿðÿáàíûíûí ýåíÿ ñèüÿñè Ùàúû Ðàìàçàíà îõóíàð. Âÿ áåëÿëèêëÿ èø ãóðòàðûá ýåäÿð. Ùåéùàò! Íåúÿ õàì õÿéàë! Øÿùÿðèí úÿìè øÿðèÿòìÿäàð âÿ ùöãóãøöíàñëàðû áó ðÿéäÿ ìöòòÿôèã îëäóëàð êè, Êÿáëÿ Èìàìÿëè, øÿðè Øÿðÿáàíûéà éàâûã äöøìÿéèíúÿ, îíóíëà ìöâàôèãè-øÿðèÿò úöò îëóá þâðÿòè åëÿìÿéèíúÿ, Øÿðÿáàíû áó êèøèéÿ ÿðÿ ýåòìèø ùåñàá îëóíìàéàúàã âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ Ùàúû Ðàìàçàíûí íèééÿòè äöçÿëìÿéÿúÿê. Äàíûøûðëàð êè, Ùàúû äàäàø áóðàäà õåéëè çÿùìÿòÿ äöøäö: î, ìîëëàéà éàíàøäû, áó ôàçèëäÿí ìÿñÿëÿ åòäèðäè, ùèéëåéè-øÿð éîëëàðûíû àõòàðäû âÿ áó éîëäà ÷îõ õÿðú ãîéäó. Ùÿòòà ÷àðÿñèç ãàëûá Êÿáëÿ Èìàìÿëèéÿ äÿ ïÿíàù àïàðäû; îíóíëà äà íÿ èñÿ õÿëâÿòäÿ ÷îõ äàíûøàðäû. Åëÿ áàøà äöøöðÿì êè, ÷àðÿ ÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿäè; ÷öíêè ìÿí äÿ áèð âàõò ýþðäöì âÿ ãîíøóëàðûìûç äà áóíà øàùèä îëäóã êè, Ùàúû Ðàìàçàí Êÿáëÿ Èìàìÿëèéÿ þç ìÿùÿëëÿñèíäÿ ìöâÿããÿòè áèð ìÿíçèë êèðàéÿ åëÿäè, îðàäà êèøèéÿ áèð îòàã äþøÿòäèðäè. Êÿáëÿéè êèøèíèí öñò-áàøûíû òÿçÿëÿäè âÿ áèð 312 íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Øÿðÿáàíûíû ùàìàí Êÿáëÿ Èìàìÿëèíèí ìÿíçèëèíÿ ýÿòèðäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà ìÿùÿëëÿ óøàãëàðû ýàùäàí áèð Êÿáëÿ Èìàìÿëèíè òÿçÿ ìÿíçèëèíÿ ýåäÿí ýþðÿíäÿ îíóí äàëûíúà î ãÿäÿð ýöëöøöá ãûøãûðàðäûëàð êè, êèøè àõûðäà ùèðñëÿíèá, éåðäÿí äàø ýþòöðöá óøàãëàðûí öñòÿ àòàðäû. Àììà ùàìûñûíäàí ýöëöíú áó èäè êè, Ùàúû Ðàìàçàí ÿìè ùÿð÷ÿíä ýåúÿëÿð Øÿðÿáàíûíûí éàíûíäà ãàëìàçäû âÿ ãàëà äà áèëìÿçäè, àììà ýöíäöçëÿð, ãÿäèìäÿí àäÿò åòäèéè êèìè áàçàðäàí ÿò, ÷þðÿê àëûá ÿëèíäÿ ñÿáÿò àïàðàðäû âÿ ãàïûäàí Øÿðÿáàíûíû ÷àüûðûá âåðÿðäè; àðâàä äà éàä àðâàä êèìè áàøûíäà ÷àðãàò, öçö þðòöëö ýÿëèá ÿòè àëûá àïàðàðäû. Ãîíøóëàðûí äåäèéèíÿ ýþðÿ Ùàúû, Øÿðÿáàíûéà áèðúÿ áóíó äåéÿðäè: – Àé ãûç, êåôèí íåúÿäèð? Ãàáàãúà Ùàúû, Êÿáëÿ Èìàìÿëè èëÿ øÿðò ãîéìóøäó êè, Øÿðÿáàíûíûí òàëàüûíû òåç áèð âàõòäà âåðñèí. Àììà áèëìÿäèê ñÿáÿá íÿ îëäó êè, áó èø òÿõèðÿ äöøäö âÿ áèð íå÷ÿ àé ÷ÿêäè. Áèð äåäèëÿð êè, Êÿáëÿ Èìàìÿëè Øÿðÿáàíûíû äàùà áîøàìàã èñòÿìèð; ñîíðà äåäèëÿð êè, Êÿáëÿ Èìàìÿëè Ùàúû Ðàìàçàíäàí áèð íå÷ÿ éöç ìàíàò ïóë èñòÿéèð. Áèð þâãàò ñþéëÿéèðäèëÿð êè, áó èêè ÿðèí àðàñûíäà Øÿðÿáàíûíûí öñòöíäÿ áþéöê íèçà* ÿìÿëÿ ýÿëäè. Àììà íÿòèúÿäÿ èøëÿð ïèñ êå÷ìÿäè. Áèð ýöí äàíûøäûëàð êè, Êÿáëÿ Èìàìÿëè Øÿðÿáàíûíûí òàëàüûíû âåðèáäèð âÿ áèð íå÷ÿ âàõòäàí ñîíðà äåäèëÿð êè, Ùàúû Ðàìàçàí Øÿðÿáàíûíû íèêàù åäèá åâèíÿ ýÿòèðèá. Áó ùåêàéÿíè èíäè ãÿëÿìÿ ýÿòèðìÿêäÿí ìÿíèì ìÿãñÿäèì áóäóð: Ìÿí èñòÿéèðÿì áóíó ãåéä åäÿì êè, áèð áåëÿ èøëÿð, éÿíè êèøèëÿð òÿðÿôèíäÿí þâðÿòÿ ö÷ äÿôÿ òàëàã âåðÿíäÿí ñîíðà î þâðÿòè ãåéðè áèð êèøèéÿ íèêàù åòìÿê ìÿúáóðèééÿòè òÿçÿ áèð ñþùáÿò äåéèë. Ìÿëóìäóð êè, äèíäàð ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà áåëÿ ÿùâàëàòëàð ùÿìèøÿ èòòèôàã äöøöáäöð âÿ áóíà êå÷ìèø âàõòëàðäà áèð êÿñ íÿ òÿÿúúöá âÿ íÿ äÿ åòèðàç åäÿðäèëÿð. Àììà ùàë-ùàçûðäà ÿýÿð áó ñÿòèðëÿðèí èíäèêè îõó÷óëàðû áóðàäà éàçûëàí êåéôèééÿòè âÿ áó ùåêàéÿäÿ àäëàðû ÷ÿêèëÿí ìîëëà âÿ ìÿøÿäèëÿðè ýöëöíú ùåñàá åòñÿëÿð, áó îíäàí þòðöäöð êè, áèç èíäè Îêòéàáð èíãèëàáûíûí îíóíúó èëèíÿ ýÿëèá ÷àòìûøûã. Âÿ áó äà ìÿëóìäóð êè, èíäèêè ÿñðèìèç åëÿ áèð ÿñðäèð êè, ÿðëÿ àðâàä òåç-òåç äàëàøûð âÿ òåç-òåç áàðûøûð äà. Íÿ øÿðèÿòèí íèêàùû, òàëàüû âÿ íÿ Êÿáëÿ Èìàìÿëèíèí âÿñàòÿòè îíëàðà ëàçûì îëìóð; ñÿáÿá áóäóð êè, èíäè äàùà èíñàíëàð àçàä éàøàìàã ö÷öí þçëÿðèíÿ àçàä áèð éîë òàïûðëàð. _______________ * Äàâà-äàëàø 313 ÉÓÕÓ Ùàúû Ìèðçÿëè àüà âÿôàò åòìèøäè. ×öí áèçèì åâ àäàìûíà áèð íþâ ãîùóìëóüó ÷àòûðäû, ìÿðùóìóí äÿôíèíÿ òà ãÿáð öñòÿ êèìè ìÿí ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëäóì âÿ ùÿòòà àõøàì âàõòû ñÿð-ñÿëàìÿòèíÿ äÿ ýåòäèì; ìÿí þçöì äÿ ýåòäèì âÿ åâ àäàìûìûçû äà àïàðäûì. Êèøèëÿð ãàáàã îòàüà éûüûøìûøäûëàð âÿ þâðÿò äÿ ùÿéÿòÿ ýèðÿíäÿí ñîíðà ìÿíäÿí àéðûëäû, ýåòäè è÷ÿðè îòàüà (ãîùóìëóüó úÿùÿòäÿí îðàéà áÿëÿä èäè). Ìÿí ýèðäèì êèøèëÿðèí éàíûíà âÿ ñàëàì âåðèá êå÷äèì éóõàðû âÿ ÿéëÿøäèì. Èëê ÿììàìÿëè ìîëëà éóõàðû áàøäà äèçöñòÿ ÿéëÿøìèøäè. Âÿ ìÿí îòóðàí êèìè áóíëàðûí áèðè óúàäàí ôàòèùÿ äåäè âÿ úàìààò äà áàøëàäû êèìè “áèñìèëëàù” âÿ êèìè “ÿëùÿìäóëëàù” äåéèá, þç-þçöíÿ éàâàøúà âèðä åëÿìÿéÿ. Îòàüûí îðòàñûíäà áèð ÿììàìÿñèç ìîëëàúûã äà äèç öñòÿ ÷þêöá, ãàáàüûíäà áèð äÿñòÿ úèëäëè êèòàá÷à, ÿëèíäÿ áó êèòàá÷àëàðûí áèðèíè ýþçöíöí éàâóãóíà òóòóá îõóéóðäó. ßéëÿøÿí êèøèëÿðèí äÿ áèð íå÷ÿñè, ÿëëÿðèíäÿ áó êèòàá÷àëàðäàí, éàâàøúà ìûðòäàíà-ìûðòäàíà îõóéóðäóëàð. Áó êèòàá÷àëàð Ãóðàíûí úöçëÿðè èäè êè, èáàðÿò îëà Ãóðàíûí îòóç ùèññÿñèíäÿí. Ìÿðùóìóí áþéöê îüëó Êÿáëÿ Òàüû áàøûàøàüû âÿ ãÿìýèí äóðìóøäó àéàãöñòÿ, ãàïûíûí àüçûíäà. Ùÿð áèð è÷ÿðè äàõèë îëàí ñàëàì âåðèá ÿéëÿøÿíäÿí ñîíðà Êÿáëÿ Òàüû äà éàâàøúà äóðäóüó éåðäÿ ÷þêöðäö äèçè öñòÿ âÿ áèðèñè äóðóá ýåäÿíäÿ Êÿáëÿ Òàüû äà äèê ãàëõûðäû àéàã öñòÿ. Âÿ ýåäÿí àäàì öçöíö åâèí òÿçÿ ñàùèáèíÿ òóòóá ùÿðÿ áèð úöð òÿñÿëëè âåðèðäè. Áèðè ìöõòÿñÿðúÿ äåéèðäè: – Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí. Àììà áèðè áèð àç äàéàíûá áèð-èêè ñþç äÿ àðòûã äåéèðäè: – Êÿáëÿéè, ùå÷ öðÿéèíè ñûõìà, áó äöíéàäà ùå÷ êÿñ ãàëìàéàúàã; áó äöíéà íàìÿðä äöíéàäûð. Ùÿð éàðàíìûøûí àõûðû þëìÿêäèð; áó áèð Àëëàù ìÿñëÿùÿòèäèð. Áó èøëÿðèí áèçÿ äÿõëè éîõäóð; ùå÷ öðÿéèíè ñûõìà. Ìÿí ùÿìä ñóðÿíè îõóéóá ãóðòàðàíäàí ñîíðà éàâàøúà äåäèì: – Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí. Ìÿí îòóðàíäàí ñîíðà áèð-èêè äÿãèãÿ ìÿúëèñ ñàêèò êå÷äè, äàíûøàí îëìàäû. Àíúàã áèð àäàì äà ìÿíèì êèìè ýèðäè îòàüà âÿ ÿéëÿøäè; áóíà äà ôàòèùÿ äåéèá âÿ ýåíÿ ìÿúëèñ ÿùëè ùÿìä ñóðÿ îõóäóëàð âÿ ñîíðà ýåíÿ ñàêèòëèê ÿìÿëÿ ýÿëäè. Àíúàã ìÿíèì ñîë òÿðÿôèìäÿ ÿéëÿøÿí Ìÿøÿäè Çöëôöãàð ìîëëàëàðà òÿðÿô öçöíö òóòóá ñîðóøäó: 314 – Àõóíä Ìîëëà ßùìÿä, áó àé ýÿðÿê êÿìéåê îëà*. Ìîëëà äà áàøûíû Ãóðàíûí úöçöíäÿí ãàëõûçûá äåäè: – Áÿëè, ýÿðÿê êÿìéåê îëà. Ìÿí äÿ Ìÿøÿäè Çöëôöãàðà òÿðÿô äþíäöì âÿ äåäèì: – Áÿëè, ýÿðÿê êÿìéåê îëà. *** Ãóðàíûí áèð úöçöíö ìÿí äÿ ÿììàìÿñèç ìîëëàúûãäàí èñòÿäèì âÿ à÷äûì, áàøëàäûì îõóìàüà. Äÿõè áèëìèðÿì äöíéàíûí ùàðàñûíäà èäèì êè, áèð äÿ ýþðäöì åâ ñàùèáè Êÿáëÿ Òàüû ýÿëèá ÷þêöá ãàáàüûìäà âÿ ìÿíè éóõóäàí îéàäûð. Ìÿëóì îëäó êè, ìÿíè áóðàäà øèðèí éóõó òóòóá. Áàõäûì êè, úöçöí ÿëèô-ëàììèì ñóðÿñèíèí àíúàã èêè ñÿùèôÿñèíè îõóìóøàì. Þëöì-çöëöì úöçö ãóðòàðäûì, þç êþíëöìäÿ ôàòèùÿ âåðäèì. Ùÿìä ñóðÿíè îõóäóì âÿ Ãóðàíûí ùèññÿñèíè þïäöì, âåðäèì ìîëëàúûüà âÿ äóðäóì àéàüà. – Êÿáëÿ Òàüû, Àëëàù þç áèðëèéè õàòèðÿñè ö÷öí Ìÿøÿäè ÿìîüëóíó áåùèøòèí ÿí éàõøû éåðèíäÿ ÿéëÿøäèðñèí âÿ ñÿíèí âöúóäóí èëÿ îíóí îúàüûíû ñþíäöðìÿñèí. ×ûõäûã äàëàíà âÿ Êÿáëÿ Òàüû óúàäàí ÷ûüûðäû: – Àé óøàã, Áèëãåéèñ áàúûéà äåéèí, Ìîëëà ÿìè ýåäèð, äóðñóí ýÿëñèí. Áèëãåéèñ þâðÿò áèçèì óøàãëàðûí àíàñûíûí àäûäûð. Ôàíóñóìó** äàëàíäà éàíäûðäûëàð, âåðäèëÿð ÿëèìÿ, éåíäèì ùÿéÿòÿ âÿ ýþðäöì êè, þâðÿò åâèíäÿí áèð ÷àðøîâëó þâðÿò ìÿíèì äàëûìà äöøäö âÿ äàëûìúà ÷ûõäû êö÷ÿéÿ âÿ ìÿí äÿ àðõàéûí ôàíàð ÿëèìäÿ ýåäèðÿì. Ùàâà ÷îõ äà ãàðàíëûã äåéèëäè âÿ áóíóíëà áåëÿ ÿëèìäÿêè ôàíàð áèð àç äà èøûã ñàëûðäû. Ùàúû Ìöðñÿë êö÷ÿñèíè êå÷äèê, ÷àòäûã ßëèìóðàä êþðïöñöíÿ. Áóðàäàí ìÿí êå÷äèì âÿ ýþðäöì êè, Áèëãåéèñ ÷àðøàâà áÿðê-áÿðê áöðöíöá, äóðóá ìÿíÿ òÿðÿô áàõûð. Òÿÿúúöá åëÿäèì âÿ áèð àç äà àúûãëàíäûì âÿ äåäèì: – Äÿõè, íÿ èñòèõàðÿ åëèéèðñÿí? Ýåúÿ êå÷èáäèð. Áåëÿ ýÿë ýåäÿê. Àðâàä äóðäóüó éåðäÿ äóðóá, äÿõè áèð éàíà ùÿðÿêÿò åëÿìèðäè. Ìÿí ýåíÿ òÿêèä åëÿäèì âÿ áó äÿôÿ áèð àç äà óúàäàí áóíó ÷àüûðäûì âÿ áèëìèðÿì àüçûìà ýÿëÿí áèð íå÷ÿ àúûãëû ñþç äÿ äåäèì. _______________ * Éÿíè áèð ýöí àç îëà ** Ôàíàðûìû 315 Àðâàä òÿðïÿíìÿê èñòÿìèðäè. Ùÿìè õåéëè òÿÿúúöá åëÿäèì âÿ ùÿìè äÿ íÿùàéÿòñèç ãåéçëÿíäèì âÿ àðâàäà òÿðÿô áåëÿ ñþéöø ýþíäÿðäèì: – Àé ìÿëóíóí ãûçû, ÿýÿð ìÿíëÿ çàðàôàòûí âàð, áóðà çàðàôàò éåðè äåéèë, ýÿë ýåäÿê. Áà!.. Áó ùåéíäÿ ìÿíè ùåéðÿòÿ ýÿòèðÿí áó îëäó êè, ýþðäöì àðâàä äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ãàéûäûá ýåðè ýåäèð. Èñòÿäèì éåðäÿí áèð äàø ýþòöðÿì âÿ àðâàäûí äàëûéúà ãà÷àì, âóðàì áàø-ýþçö ÿçèëñèí; àììà áóðàäà äàéàíäûì âÿ þç-þçöìÿ äåäèì: Ñöáùàíàëëàù! Áÿëêÿ áó áèð éóõóäóð êè, ìÿí ýþðöðÿì. Àíúàã áóðàäà áèð ñÿñ åøèòäèì âÿ éóõóäàí àéûëäûì. Óçàãäàí áèð êèøè ñÿñè “Áèëãåéèñ” äåéèá ùàðàéëàéûðäû. Ñÿñ éàâûãëàøûðäû âÿ áàõàì êè, Ìÿøÿäè Úÿôÿð ÿìîüëó áèçèì åâ àäàìûìûç Áèëãåéèñè äàëûíà ñàëûá ýÿòèðèð. Áóðàäà èø à÷ûëäû. Äåìÿýèíÿí äàëûìà äöøöá ýÿëÿí Ìÿøÿäè Úÿôÿð ÿìîüëóíóí þâðÿòè Áèëãåéèñ èìèø âÿ Ìÿøÿäè Úÿôÿð ÿìîüëó äà àðâàäëàðûí è÷èíäÿ þç Áèëãåéèñèíè òàïìàéûá, áèçèì Áèëãåéèñè ýÿòèðèá êè, îíó ìÿíÿ òàïøûðñûí âÿ þçöíöíêöíö àïàðñûí. Ùåëÿ äÿ åëÿäè: þâðÿòèíè ãóëàüûì åøèäÿ-åøèäÿ ìÿçÿììÿòëÿ ñàëäû äàëûíà âÿ àïàðäû. Áèçèì Áèëãåéèñ äÿ äöøäö ìÿíèì äàëûìà âÿ ìÿí äÿ áóíó ìÿçÿììÿò åëÿéÿ-åëÿéÿ âÿ áÿëêÿ äÿ ñþéÿ-ñþéÿ àïàðäûì åâèìèçÿ. Óøàãëàð ùÿëÿ éàòìàìûøäû. Áàëàúà Ùÿúÿð áèçè ýþðÿí êèìè ñåâèíúÿê ñîðóøäó: – Äÿäÿ, ùàðà ýåòìèøäèíèç? – Ìÿí àúûãëà úàâàá âåðäèì: – Úÿùÿííÿìÿ ýåòìèøäèê, ýîðà ýåòìèøäèê! Óøàã ñÿñèíè êÿñäè. ÃÈÉÀÌßÒ Éàõóä êÿíäëè ãàäûíëàð Áó èëêè îêòéàáð àéû îëà áèëÿð êè, áèð ÷îõëàðû ö÷öí áèð øàäëûã éàäèýàðû ùåñàá îëóíà, àììà ìÿí áàõòûãàðàäàí þòðö ùÿìèí îêòéàáð ãÿìýèí áèð àé îëäó, î ñÿáÿáÿ êè, áó àéûí ÿðçèíäÿ ñàéñûç âÿ ùåñàáñûç êÿíäëè ãàäûíëàð áèð éåðÿ úÿì îëäóëàð âÿ öçö à÷ûã, íàìÿùðÿì êèøèëÿðèí è÷èíäÿ íèòã ñþéëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Âÿ ùå÷ êÿñ ìÿíè áàøà ñàëà áèëìèð êè, àõûð áó íÿ ãèéàìÿòäèð? Àõûð áèð çàëäà áåø éöç àðâàä îëà áèëÿð, ùàìûñû äà öçö à÷ûã? 316 Âÿ áóíó ýþðöá ùÿð áèð êÿñäÿí ñîðóøäóìñà: áó íÿ ãèéàìÿòäèð? Ìÿíÿ úàâàá âåðÿí îëìàäû. Ìÿí äÿ êþùíÿ ÿñðèí àäàìûéàì, î ÿñðèí àäàìûéàì êè, áèð øÿðèÿò ùàìûñû áèð éåðäÿ áèð þâðÿòè öçö à÷ûã ýþðÿíäÿ, îíà ìèí ëÿíÿò îõóéóðäó. Àõ, ôÿäà îëóì ñÿíÿ, ùàðàäàñàí, èíäè áèð ýÿë òàìàøà åëÿ áó öçö à÷ûãëàðà, ýÿë áèð ýþð íåúÿ éîëäàí àçûáëàð, íåúÿ òöüéàí åäèðëÿð, ýþð íÿ äÿðÿúÿäÿ ãÿôëÿòäÿäèðëÿð êè, ùå÷ õÿéàë åëÿìèðëÿð êè, Àëëàù òààëà þç íàçèë åòäèéè ìÿñùÿôè-øÿðèôèíäÿ áåëÿ àçüûí ãàäûíëàð áàðÿñèíäÿ íÿëÿð, íÿ ôèòâàëàð òÿéèí åäèáäèð: âÿãòöëö òÿãòèëÿí, éÿíè áåëÿ éîëäàí àçìûø ãàäûíëàð áàðÿñèíäÿ ÿìð îëóíóð êè, ùÿð éåðäÿ òàïûëäûëàð, ýÿðÿê ãÿòëÿ éåòèðèëñèíëÿð. Õóäàéà, áó íÿ ãèéàìÿòäèð? Ùÿëÿ öçö à÷ûãëûã áÿñ äåéèë, ùÿëÿ íå÷ÿ éöç çÿùìÿòêåø êÿíäëè ãàäûíëàð îðòàëûüà ÷ûõûá íèòã äÿ ñþéëÿéèðëÿð. Êèøèëÿðòÿê íèòã ñþéëÿéèðëÿð… Íÿ äàíûøûðëàð? Áèðèíèí äåäèêëÿðèíè åéíÿí éàäûìäà ñàõëàìûøàì. “Ìèí èëäÿí àðòûãäûð êè, áèç ïÿðäÿ äàëûíäàéûã, ìèí èëäÿí àðòûãäûð êè, áèç ùÿðÿìõàíÿëÿðäÿ äóñòàüûã, çàëûì êèøèëÿðÿ ãóëëóã, ìöñòÿáèä ôàçèëëÿðèí òÿôñèðëÿðèíèí ãóðáàíûéûã, ùè÷àá ÷îìàüûíûí àëòûíäàéûã, äÿõè áó ãÿäÿð áÿñäèð, äÿõè áó ãÿäÿð êèôàéÿòäèð”. Ãåéðè áèð ãàäûí íÿðÿ òÿïÿ-òÿïÿ äåéèðäè: “Áàõ, áèçèì ãÿíèìèìèç, èíäèéÿäÿê áèçè ÿñàðÿòäÿ ñàõëàéàí ùÿìèí ÷àðøàô îëóáäóð. Áèç áóíó íÿèíêè éàä êèøèëÿð éàíûíäà, ùÿòòà éàâûã ãîùóìëàðûìûçäàí äà ýèçëÿíìÿê ö÷öí þðòìöøöê. Âÿ áåëÿ ýèçëÿíìÿéÿ áèçè ìîëëàëàð ìÿúáóð åäèáäèð, áèçè Ãóðàíûí åùêàìû ìÿúáóð åäèáäèð”*. Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ ùÿìèí ãàäûí áåëÿ áèð úóøÿ ýÿëäè êè; ÿëèíäÿêè ãàðà ÷àðøàôû úûðäû, òèêÿëÿðèíè éåðÿ òóëëàäû. Êö÷ÿ èëÿ áèð ýöí êå÷ÿðêÿí, ìàò âÿ ìöÿÿòòÿë ãàëäûì: áèð áþéöê èìàðÿò êÿíäëè ãàäûíëàðû èëÿ ëÿáàëÿá äîëó èäè. Àéà áó íÿ ãèéàìÿòäèð? Ãàäûíëàð éûüûíúàüûäûð. Íÿ îëóá? Áóðàéà íÿ ö÷öí úÿì îëóáëàð? Âÿ íÿ èñòèéèðëÿð. Þç äÿðäëÿðèíè áèð-áèðèíÿ ñþéëÿìÿéÿ éûüûøûáëàð, þç ùöãóãëàðûíû ÿëÿ ýÿòèðìÿéÿ úÿì îëóáëàð, þç ìèí èëëèê äÿðäëÿðèíè, ùÿñðÿòëÿðèíè èçùàð åòìÿéÿ òîïëàøûáëàð. Íÿ ùöãóã? Íåúÿ ùöãóã? _______________ * ßíçàá ñóðÿñè. 317 Ìÿí áó èøÿ ëàï ìöÿÿòòÿë ãàëäûì, ÷öíêè ìÿí áèð êþùíÿ àäàìàì, áèð ïèðè-êóùÿíñàëÿì âÿ èíäèéÿäÿê àüûëëû øÿõñëÿðäÿí åøèòäèéèì áóäóð êè, ãàäûí ùÿìèøÿ êèøèíèí èòàÿòèíäÿ ýÿðÿê îëñóí, ñÿáÿá áóäóð êè, ãàäûí àüûë âÿ êàìàëäà, ãàáèëèééÿò âÿ çÿêàâÿòäÿ êèøèäÿí àøàüû ùåñàá îëóíóð. Íåúÿ êè, ôöðãàíè-êÿðèìèí áÿãÿðÿ ñóðÿñèíäÿ çèêð îëóíóáäóð êè, ÿðÿá äèëèíäÿ: “Âÿ ëèððèúàëè ÿëåéùèíí äÿðÿúÿòöí” éÿíè áóíóí ìÿçìóíó áóäóð êè, êèøèëÿðèí äÿðÿúÿñè þâðÿòëÿðäÿí àðòûã òóòóëà ýÿðÿê. Ñÿáÿá áóäóð êè, úÿíàá Àëëàù áóíó þç ôöðãàíè-ìÿúèäèíäÿ õÿáÿð âåðèáäèð, îíäàí þòðö õÿáÿð âåðìèéèáäèð êè, äàáàíû ÷àòäàõ êÿíäëè çÿùìÿòêåø ãàäûíëàð ãóðóëòàé ìÿúëèñëÿðèíäÿ ùàçûð îëóá õöäàâÿíäè-àëÿìèí åùêàìûíû òÿíãèä åäÿëÿð, îíäàí þòðö õÿáÿð âåðìÿéèáäèð êè, áèð ïàðà Àëëàùñûç éàçû÷ûëàð Ãóðàíû âÿ êèòàáû ìÿñõÿðÿéÿ ãîéàëàð, îíäàí þòðö õÿáÿð âåðèáäèð êè, áó åùêàì íÿ ãÿäÿð äöíéà äóðóáäóð, î ãÿäÿð äÿ äàèì äóðóá äÿéèøèëìÿñèí, íåúÿ êè, õöäàâÿíäèàëÿì úÿëëÿ-úÿëàëÿùó ýåíÿ þç ìöáàðÿê êèòàáûíûí ÿùçàá ñóðÿñèíäÿ õÿáÿð âåðèáäèð êè, ìÿíèì åùêàìûì äöíéà äóðäóãúà áàãèäèðëÿð, áàãè ÿáÿäèäèðëÿð, íåúÿ êè, ùàìàí àéåéè-ìöáàðÿêÿíèí ìÿíàñû ùÿìèí ìÿçìóíà ìöòàáèã ýÿëèð: “Âÿ ëèìÿí òÿúèäÿ ëèñöííÿòàëëàùè òÿáäèëÿí” éà Ìÿùÿììÿä Àëëàù òÿàëàíûí ùþêìö âÿ èðàäÿñè úÿìè ÿçìèíäÿí þòðöäöð êè, òÿüéèð âÿ òÿáäèë îëóíà áèëìÿç âÿ îëóíìóéà äà ýÿðÿê. Âàâåéëà âà øÿðèÿòà! Ýþð éåð öçöíö çöëìÿò íÿ äÿðÿúÿäÿ áöðöéöáäöð êè, ýþð èíñàíëàð íåúÿ ãàòèëäèðëÿð êè, áó áåø ýöíëöê äöíéàíû ãÿíèìÿò áèëìÿêäÿí, îíóíëà ëàçûìûíúà èñòèôàäÿ åòìÿêäÿí, õöäàâÿíäè-àëÿì áèçÿ òÿéèí ãûëäûüû ñþâì âÿ ñÿëàòû ÿäà åòìÿêäÿí, ýþð áó áÿäáàõòûí ãûçëàðû íÿ ìÿøãÿ äöøöáëÿð! Ïÿñ ñÿí êè, ýþçÿë îüàòûíû ñÿðô åäÿúÿêñÿí áó êÿíääÿí î êÿíäÿ, áó øÿùÿðäÿí î øÿùÿðÿ ãóðóëòàéëàðà ÷àïìàüà ñÿí êè, ýþçÿë ñààòëàðûíû ùÿñð åäÿúÿêñÿí íèòãëÿð ñþéëÿìÿéÿ, ñÿí êè, ãèéìÿòëè ôöðñÿòè ôþòÿ âåðèá óçóí-óçàäû ìöáàðèçÿëÿðäÿ áóëóíàúàãñàí, ïÿñ îíäà îí éåääè ðöêÿò éîìèééÿ íàìàçûíû êèì ãûëàúàã? Ïÿñ ðÿìÿçàíÿë-ìöáàðÿê àéûíûí ìèí ðöêÿò íàôèëÿ íàìàçûíû êèì ãûëàúàã, ïÿñ áèñòéåêêöì, íöçäÿùùóì áèñòñåééóì ýåúÿëÿðèíèí àëòû éöç îòóç àëòû ðöêÿò íàìàçûíû áèð ýåúÿäÿ êèì ãûëûá ãóðòàðàúàã, ïÿñ øàèð ìèí-ìèí ðöêÿò ñöííÿòè íàìàçëàðû êèì ãûëûá ãóðòàðàúàã? ßôñóñ, ýåíÿ ÿôñóñ? Äöíÿí áèð äöíéàýþðìöø àäàìäàí áó èøëÿðè ìÿñÿëÿ åëÿäèì. Äåäèì: – Àíä âåðèðÿì ñÿíè î Àëëàùà êè, ùÿòòà áèð ïàðà ôèðãÿâèëÿð äÿ îíóí âàðëûüûíà åòèãàä åäèðëÿð, áèð ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì, áó íÿ ãèéàìÿòäèð? Âÿ áó êÿíäëè ãàäûíëàðû íÿ ñÿáÿáÿ ìÿñúèäè âÿ ìÿíáÿðè áóðàõûá áó ìÿøãëÿðÿ äöøöáëÿð? 318 Äöíéà ýþðìóø àäàì ñàü ÿëèíè ãîéäó ñîë ÷èéíèìÿ âÿ áèð äÿðèí àù ÷ÿêèá äåäè: – ßçèçèì, ÿýÿð ìÿíèì ñþçöìÿ ãàèëëèýèí îëàúàãñà – äåéèì. Äåäèì: –Äå. Äöíéàýþðìöø àäàì ìÿíÿ áåëÿ äåäè: – ßáÿñäèð. Ñîðóøäóì: – Íÿ ÿáÿñäèð? Äåäè: – Ñÿíèí òÿëàøûí. Äåäèì: – Áèð àçúà à÷ûã ñþéëÿ. Äöíéàýþðìöø àäàì (þçö äÿ èìàí ÿùëèíÿ îõøóéóðäó) ýåíÿ áèð äÿðèí àù ÷ÿêèá äåäè: – Ñÿí êè, õàùèø åäèðñÿí ìÿí áèð àç à÷ûã ñþéëöéöì, ìÿí, áèð àç éîõ, ëàï äà à÷ûã ñþéëèéÿúÿéÿì, àíúàã ìÿíèì à÷ûã ñþçöì òÿê èêè êÿëìÿäÿí èáàðÿòäèð. Î èêè êÿëìÿ – Îêòéàáð èíãèëàáûäûð. ÓÚÓÇËÓà Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿí áèð íÿôÿð éåòèì îüëàí ýÿëäè ìÿíèì éàíûìà âÿ ìÿíäÿí èëòèìàñ åëÿäè êè, Áàêûíûí ôëàí òåõíèêóì ìÿêòÿáèíèí ìöäèðè ôëàí… äàí èëòèìàñ åäèì êè, îíó éåòèì îëìàã úÿùÿòèíäÿí òåõíèêóì ìÿêòÿáèíÿ ýþòöðñöí. Éåòèì ÷îõ õîøóìà ýÿëäè: îí áåø éàøûíäà ùÿìèí îüëàí äèëÿíèá äîëàíìàãëà Íàõ÷ûâàíûí äàðöëìöÿëëèìèíèíè áèòèðìèøäè. Ñàáàùûñû ýåéèíèá ýåòäèì òåõíèêóìà âÿ ìöäèð ôëàíû îðàäà äÿôòÿðõàíàäà òàïäûì. Ýèðäèì è÷ÿðè. Õîø-áåø… Âÿ ìöäèð ôëàí àéàüà äóðäó âÿ áèð ÿëèíè éîõ, èêè ÿëèíè äÿ ìÿíÿ òÿðÿô óçàòäû. Ìÿí áàøëàäûì ÿðç åëÿìÿéÿ êè, Íàõ÷ûâàíäàí ýÿëÿí éåòèìè, ÿëáÿòòÿ ýÿðÿê ìÿêòÿáÿ ãÿáóë åäÿñÿí. Ìöäèð ìÿíÿ áó áàðÿäÿ áèð úàâàá âåðìÿéèá, ñïè÷êàíû àëûøäûðäû âÿ ïàïèðîñóíó òöñòöëÿéèá ñîðóøäó êè, ìÿí áó éàéû ùàíñû éàéëàãäà èäèì. Ìÿí úàâàá âåðäèì êè, Áàðæîì éàéëàüûíäà èäèì. Ìöäèð äÿ þç òÿðÿôèíäÿí ìÿíÿ ñþéëÿäè êè, î äà ìÿäÿí ñóëàðûíûí “Äÿìèðñó” éàéëàüûíäà èäè êè, ðóñúà “Æåëåçíîâîäñê” äåéèðäèëÿð. Ìÿí äåäèì: – ×îõ ÿúÿá. Âÿ ÷öíêè áóðàäàí áèð ãåéðè éåðÿ äÿ ýåäÿúÿêäèì, îíóí÷óí äà éîëäàøäàí éåòèì áàðÿñèíäÿ áèð íÿòèúÿ àëìàã èñòÿäèì. 319 Ìÿíèì áó ñóàëûìûí úàâàáûíäà äà ìöäèð éîëäàø ìÿíäÿí Áàðæîìóí áàùàëûã âÿ óúóçëóüóíó ñîðóøäó. Ìÿí äåäèì êè, Áàðæîì áó èë áàùàëûã èäè. Ìÿí áóíó äåéÿíäÿí ñîíðà ìöäèð éîëäàø ñàü ÿëèíäÿêè ãÿëÿìè âÿ ñîë ÿëèíäÿêè ïàïèðîñó äà ãîéäó ìöðÿêêÿá äÿñòýàùûíûí êàðàíäàøûíûí öñòöíÿ âÿ ìÿíÿ äåäè: – Ñÿíèí úàíûí ö÷öí, áó èë Æåëåçíîâîäñêèäÿ éåìÿê øåéëÿðè ëàï ìöôòÿ èäè: ìÿñÿëÿí, íÿ àüëûí êÿñèð, ãîéóí ÿòèíè íå÷ÿéÿ àëûðäûã? Ýèðâÿíêÿñèíè èéèðìè èêè ãÿïèéÿ. Þçö äÿ íåúÿ ÿò? Ãàðà÷àé ãîéóíóíóí ÿòè àäíàíäûð; îäóí öñòÿ ãîéàí êèìè, ÷ÿê éå. Åëÿ ëÿòèôäèð êè!.. Áóðàäà ìÿíäÿí äÿ ñàâàéû ÷îõëóúà úàâàí áèçè ÿùàòÿ åòìèøäèëÿð. Áóíëàð ìöäèðè ýþçëÿéèðäèëÿð êè, áóíäàí äÿðäëÿðèíÿ áèð äÿðìàí àëà áèëñèíëÿð. Îíëàðûí äà äÿðäè áèçèìêè êèìè ùÿìèí òåõíèêóìà äàõèë îëìàã èäè. Ìÿí èñòÿäèì äóðàì àéàüà. Ìöäèð ìÿíèì ùàçûðëàøìàüûìû ýþðäöñÿ äÿ, ýåíÿ éåòèìèí ãÿáóëó áàðÿñèíäÿ áèð ñþç äàíûøìàäû; àíúàã Äÿìèðñó éàéëàüûíûí ÿðçàüûíûí óúóçëóüóíäàí ðÿâàéÿò åòìÿêäÿ èäè. Î äåäè êè: – Àü-àïïàã ÷þðÿéè íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñÿí àë. Ýèðâÿíêÿñè éåääè ãÿïèéÿ ñàòûðäûëàð. Ñöäöí âåäðÿñè åëÿ ýöí îëóðäó êè, èêè øàùûéà ñàòûëûðäû. Èíÿê éàüû éàðûì ìàíàò èäè. Éóìóðòàíûí áèðè äþðä ãÿïèê èäè. Íàõ÷ûâàíäàí ýÿëÿí éåòèì áèð àç êÿíàðäà, ÿëëÿðè äàëûíäà, äèâàðà äàéàíìûøäû âÿ ãóëàã àñûðäû. Ãåéðè óøàãëàðäàí ìöäèðèí ñþùáÿòèíÿ ãóëàã àñàí äà âàð èäè, àñìàéàí äà âàðäû. Àíúàã ñþç éîõ êè, áóíëàðûí òÿê áèðúÿ ôèêèð-õÿéàëû òåõíèêóìà ãÿáóë îëàúàãëàðû, éà îëìàéàúàãëàðû ìÿñÿëÿñè èäè. *** Ìÿí àéàüà ãàëõäûì âÿ ìöäèð ôëàíäàí áóíó áèëìÿê èñòÿäèì êè, éåòèìèí áàðÿñèíäÿ îíóí ôèêðè íÿäèð âÿ èëòèìàñûìûç ìöäèð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíóð, éà éîõ. Áóðàäà ìöäèð äÿ ìÿíèì êèìè àéàã öñòÿ ãàëõäû âÿ õóäàùàôèç ÿëèíè ìÿíÿ óçàòäû âÿ ýåíÿ éàéëàüûí óúóçëóüóíà ãàéûòäû. – Åëÿ îëóðäó êè, ýåäèðäèê ñÿéàùÿòÿ âÿ îí-îí áåø àäàì õÿðú ãîéóðäóã. Ùàìàí ýöí õÿðúèìèç èêè-ö÷ ìàíàòäàí àðòûã îëìóðäó; àäàì áàøûíà éàðûì ìàíàò àíúàã äöøöðäö. Áèð ýöí ýÿòèðèúèäÿí îí èêè ýèðâÿíýÿ, áèð áàø ïåíäèðÿ àíúàã áèð ìàíàò îòóç ãÿïèê âåðäèì. Åëÿ ýöí îëóðäó êè, ÿòðàô êÿíääÿí ýÿëÿí ñöäö àëàí îëìóðäó. Ñÿíèí úàíûí ö÷öí äÿõè ýåðè àïàðìàã èñòÿìèðäèëÿð, ñöäö éåðÿ úàëàéûðäûëàð. ×þë ãàïûäàí ìÿí ÷ûõàíäà ìöäèð éîëäàø ìÿíè äàëäàí ÷àüûðäû. Éàçûã éåòèì ñåâèíäè êè, áÿëêÿ ìöäèð èíñàôà ýÿëÿ âÿ òåõíèêóìäàí äà áèð ñþç äåéÿ; ìöäèð ýåíÿ áåëÿ äåäè: 320 – Éóìóðòàíû òÿê-òÿê àëàíäà áèðè ö÷ ãÿïèê èäè. Îí-îí àëàíäà, îíó èéèðìè áåø ãÿïèê èäè. Àììà ñÿíèí úàíûí ö÷öí, áèð äÿôÿ éöç éóìóðòàéà ìÿùç èêèúÿ ìàíàò âåðäèì. Êîð-ïåøìàí ÷ûõäûã êö÷ÿéÿ. Ñîíðà áèëìÿäèì êè, äÿõè éåòèìèì ùàðà ýåòäè âÿ áàøûíà íÿ èø ýÿëäè. ÏÐÎËÅÒÀÐ ØÀÈÐÈ Ìÿíÿ äåäèëÿð êè, èêè àäàì ìÿíè ýþðìÿê èñòÿéèð: áèðè ïðîëåòàð øàèðè Òÿùñèí Ôåâçèäèð, î áèðèñè äÿ Íóðóõàíûí îüëó Øàùâåðäèõàíäûð. ×ûõäûì îíëàðûí éàíûíà. Èêè øÿõñ èäè: áèðè îëàðäû îí ñÿêêèç-èéèðìè éàøûíäà, ÷îõ ñÿëèãÿëè ýåéèíìèø, áàøûíûí òåëëÿðè ãûç ñà÷û êèìè äàðàíûá, àëíûíà äöçöëìöø, ãûç êèìè öçö òöêñöç, òÿì-òÿçÿ ôðåíú âÿ êàëèôåëè, áåëè èíúÿ, ïàðûëäàéàí óçóíáîüàç ÷ÿêìÿëè áèð úåíòëìåí èäè. Î áèðèñè ñàäÿ âÿ ùÿãèð ýåéèìëè, îòóç éà áèð ãÿäÿð àðòûã ñèíëè áèð àäàì èäè. Áó èêèíúèñèíè ÿëáÿòòÿ ìÿí ïðîëåòàð øàèðè çÿíí åäèá, ÿââÿë ãàáàã îíóí éàíûíà ýåòäèì, ñàëàì âåðäèì âÿ ýÿëìÿéèíèí ñÿáÿáèíè ñîðóøäóì. Ïðîëåòàð øàèðè çÿíí åòäèéèì áó àäàì ôàüûð-ôàüûð àéàã öñòÿ äóðà-äóðà âÿ óòàíà-óòàíà ìÿíÿ áàøëàäû þç äÿðäëÿðèíè íàüûë åëÿìÿéÿ. Áåëÿ êè, îíó Øóðà ùþêóìÿòè þç êÿíäèíäÿí Øàìàõûéà êþ÷öðöá, îðàäà ùÿìèøÿëèê éàøàìàüà ìÿùêóì åäèáäèð. Áó àäàì áåëÿ äàíûøäûãúà ìÿíèì õÿéàëûìà ýÿëèðäè êè, ùÿìèí áó ïðîëåòàð øàèðè éÿãèí êè, þç íàìöíàñèá éàçûëàðû èëÿ éåðëè ùþêóìÿòè íàðàçû ñàëûá âÿ áó ñÿáÿáäÿí âÿòÿíèíäÿí òÿáèä îëóíìàüûíà* þçö áàèñ îëóáäóð. Îíóí÷óí äà ìÿí îíäàí ñîðóøóá áèëìÿê èñòÿäèì êè, îíóí ùàíñû áèð ÿñÿðè ùþêóìÿòèí îíäàí áó äÿðÿúÿ íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëóáäóð. Áóðàäà ìÿí ïðîëåòàð øàèðè çÿíí åòäèéèì óòàíúàã âÿ ôÿãèð ãîíàüûì ýåíÿ îòóðìàã èñòÿìÿéÿ-èñòÿìÿéÿ âÿ óòàíà-óòàíà úàâàá âåðäè êè, î, íÿ øàèðäèð, íÿ éàçû÷ûäûð; àíúàã éåðëè ùþêóìÿò îíó, – íåúÿ êè, áèð õàíçàäÿíè âÿ ñàáèãäÿ ìöëêÿäàðû, – âÿòÿíèíäÿí óçàãëàøäûðìàüà ãÿðàð ÷ûõàðûáäûð. Áóðàäà ìÿí äàéàíäûì âÿ êÿíàðäà îòóðàí âÿ áèçèì äàíûøûüûìûçà ãóëàã âåðÿí úåíòëìåíÿ äèããÿò åäÿíäÿí ñîíðà áèð àçúà øöáùÿëÿíìÿéÿ áàøëàäûì âÿ ãîíàãëàðûí èêèñèíÿ äÿ áèðëèêäÿ áó ñóàëû âåðäèì. – Áàüûøëàéûíûç, ïðîëåòàð øàèðè ùàíñûíûçñûíûç? _______________ * Óçàãëàøäûðûëìàüûíà, ÷ûõàðûëìàüûíà 321 Úàâàá úåíòëìåíäÿí ýÿëäè: – Áÿíäÿíèçäèð. Ùÿìèí ùåêàéÿ èêè ãèñìÿòäÿí èáàðÿòäèð: áèðè áó èäè êè, ìÿí èíäè íàüûë åëÿäèì. Î áèðè ãèñìÿòè ìÿíèì ùÿìèí èêè íÿôÿð øÿõñëÿðëÿ ãàëàí äàíûøûãëàðûìûçäàí èáàðÿòäèð. Ìÿíèì ùåêàéÿìèí ÿí ìàðàãëû ùèññÿñè åëÿ áó éåðÿ êèìè èäè êè, ÿðç îëóíäó. Ãàëàí ñþùáÿòëÿðèìèçèí î ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. 22 ôåâðàë 1929-úó èë ÈÊÈ ÃÀÐÄÀØ Ýöðúöñòàí éàéëàãëàðûíûí áèðèíäÿí àâãóñò àéûíûí îðòàëàðûíäà Òèôëèñÿ òÿðÿô äÿìèð éîë ãàòàðû éîëà äöøìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû. Ýöíöí áàòàí çàìàíû èäè. Ãàòàð íàçèðè öøêöðÿê àòäû âÿ ìàøûí áÿðê áàüûðàíäàí ñîíðà àñòàúà éîëà äöøäö. Ýåäÿíëÿð, ñÿêèäÿ ãàëàíëàðà, ãàòàðäàí þïöø âÿ ñàëàì ýþíäÿðèðäèëÿð; ãàëàíëàð äà îíëàðà äÿñìàë ãàëõûçûá éåëëÿéèðäèëÿð. Áó ùÿìèøÿ îëàí èøäè; áóíóíëà èøèì éîõäóð. Àììà éàäûìäàí ÷ûõìàéàí ÿùâàëàò îäóð êè, ùÿìèí ìàøûí éàâàø-éàâàø óçàãëàøàíäà, âàãîíëàðûí áèðèíèí ãàïûñûíûí àüçûíäà èêè êèøèíè þïöøÿí ýþðäöì. Áóíëàð áèðáèðèíè ãóúàãëàéûá àðâàä êèìè þïöøöðäöëÿð. Áèð ãÿäÿð þïöøÿíäÿí ñîíðà è÷ÿðè òÿðÿôäÿêè êèøè, ÷þëÿ òÿðÿô äóðàí êèøèíèí òÿê ÿëèíäÿí òóòà-òóòà, áóíó ÷þëÿ òÿðÿô áàñäû êè, äöøñöí. Î äà úÿëä òóëëàíäû ñÿêèéÿ âÿ òóëëàíàíäàí ñîíðà ãàòàð èëÿ áÿðàáÿð ãà÷ìàüà öç ãîéäó. Âÿ ýåíÿ ãàëõäû ùàìàí âàãîíà âÿ ýåíÿ îðàäàêû êèøèíè ãóúàãëàäû âÿ áóíëàð ýåíÿ þïöøìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ãàòàðûí ùÿðÿêÿòè áèð àç ñöðÿòëÿíäè, àììà âàãîíà òóëëàíàí îüëàí îðàäàêû êèøèíè þïìÿêäÿí ÿë ýþòöðìöðäö. ßí óçàã ýåäÿíäÿí ñîíðà, ïèøèê êèìè þçöíö äàëû-äàëû òóëëàéûá ñû÷ðàäû äöøäö éåðÿ âÿ ùÿëÿ äÿ ãàáàüà òÿðÿô âàãîíäàêû éîëäàøûíäàí þòðö ãà÷äû; àíúàã àõûðäà äàéàíäû. Âÿ äàéàíàíäàí ñîíðà ýåíÿ ýþçö óçàãëàøàí ãàòàðäà èäè. Úàìààòûí è÷èíäÿ áèð íå÷ÿ ýöðúö éîëäàøëàðäàí õÿáÿð òóòóá áèëäèì êè, áóíëàð èêè ãàðäàø èìèøëÿð. Áèðè áèð àç óçàã ñÿôÿðÿ ýåäèð, î áèðè ãàðäàøûíû éîëà ñàëûð. Ùÿëÿ ýåäÿí ìàøûíûí ãûøãûðûüû ÷îõ óçàãäàí ýÿëèðäè. Àììà éîëà ñàëàí ãàðäàø åëÿ äóðóá ãàáàüà áàõìàãäà èäè. Áèð ãàðäàø î áèðè ãàðäàøû áåëÿëèêëÿ éîëà ñàëûðäû. Ìàøûí ýåäÿíäÿí ñîíðà âàüçàë áèðäÿí ñåéðÿëäè. Úàìààò áèðäÿí äàüûëäû ùÿðÿ þç åâèíÿ âÿ èøèíÿ. Âàüçàëûí ãàáàüû áèð àç ÿââÿë áóðàäà äóðàí 322 ãàòàðäàí áîøàëàíäàí ñîíðà, Êöð ÷àéûíûí êÿíàðûíäà úÿðýÿ èëÿ áèòÿí óúà ÿðÿð àüàúëàðû ýÿëäè äóðäó ýþçöìöí ãàáàüûíäà. Ùàâàäà áèð àç íÿñèì âàð èäè âÿ îíóí÷óí äà áó àüàúëàðûí áàøëàðû ýàù ñàüà òÿðÿô ÿéèëèðäè, ýàù ñîëà òÿðÿô. Àììà åëÿ äÿ îëóðäó: áèðèíèí áàøû ñàüà òÿðÿô ÿéèëÿíäÿ îðòàëûüà áèð àéðûñû äàõèë îëóá î áèðè àüàúû ñîë òÿðÿôÿ ÿéèðäè. Áåëÿ îëàíäà, èêè àüàúûí áàøëàðû ýàù áèð-áèðèíäÿí óçàãëàøûðäû, ýàù áèð-áèðèíÿ éàâûãëàøûðäû. Î âÿäÿ ìÿí áóðàäà áèð ãÿðèá ãîúà êèøèíè, áåëÿ õÿéàëàò àëûðäû êè, áÿëêÿ áó ÿðÿð àüàúëàðû äà èíñàíëàð êèìè ùèññ ñàùèáèäèðëÿð. Áÿëêÿ áóíëàð äà èíäè áóðàäà áàéàãêû èêè ãàðäàø êèìè þïöøöðëÿð!.. Àüàúëàðûí þïöøìÿéè èëÿ èêè ãàðäàøûí þïöøìÿéè àðàñûíäà áèð áþéöê òÿôàâöò âàð. Òÿôàâöò áóäóð êè, áóðàäàêû ÿðÿðëÿðè áèð-áèðèëÿ éàâûãëàøäûðàí êÿíàðäàí ýÿëÿí éåëëÿðäèð, àììà ãàðäàøëàðû þïöøäöðÿí ãàðäàø ìÿùÿááÿòèäèð. Áóðàäà ìÿí ãÿìýèí îëäóì. Íÿ ñÿáÿáÿ ãÿìýèí îëäóì, áóíó äàùà ñþéëÿìÿê èñòÿìèðÿì. ØßÙßÐ Âß ÊßÍÄ Áèð àé áóíäàí ãàáàã þâðÿòèì âÿ óøàãëàðûìû äà ýþòöðöá Àüäàøäàí Áàêûéà êþ÷ìöøÿì. Áó áèð àéûí ìöääÿòèíäÿ áèçèì åâÿ ãîíøóëóãäà îëàí þâðÿòëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè àéàã à÷ûá, þâðÿòèìëÿ öíñ òóòóáëàð âÿ äîñòëàøûáëàð. Áó õÿáÿðäàðëûüû ìÿí ùàìàí, åâèìèçÿ þâðÿòèìèí éàíûíà ýÿëÿí áèð íå÷ÿ ãîíøó þâðÿòëÿðÿ åäèðÿì. ßùâàëàò áåëÿäèð: þâðÿòèì Äèëáÿð Àüäàøäàí áóðàéà ýÿëÿíäÿí ñîíðà ëàï äÿéèøèëèá. Îðàäà ñàäÿúÿ äîëàíûðäû âÿ åâ-åøèê èøëÿðèíÿ, óøàãëàðà áàøû ãàðûøûá, ãåéðè ôèêðÿ äöøìÿçäè âÿ úàìààòëà âÿ ýÿçèá äîëàíìàãëà ùå÷ èøè îëìàçäû. Äöíÿí áèðäÿí-áèðÿ ìÿíÿ áåëÿ äåäè: – Áó Áàêû íÿ ýþçÿë øÿùÿð èìèø. Äöíÿí Öðáàáÿ áàúû èëÿ ýåäèðäèê Ùàúû Èìàìãóëóýèëÿ. Íÿ ýþçÿë äöêàíëàð ýþðäöê. Âÿ ùàìûñûíäàí àðòûã ìÿíèì õîøóìà ýÿëÿí áÿçÿê äöêàíûäû. Éàìàí øåéëÿð îðàäà ñàòûðëàð. Âÿ áàøëàäû áèð-áèð ñàäàëàìàüà: ãûçûë öçöêëÿð, äàø-ãàøëàð, ãûçûë ñààòëàð, áèëÿðçèêëÿð, ñûðüàëàð, ýÿðäÿí-áÿíäëÿð, ìÿðúàíëàð, çöìðöäëÿð, ìèðâàðèëÿð, ôëàí âÿ ôëàí. 323 Áèçèì Äèëáÿðèí ñàâàäû éîõäóð, îíóí÷óí äà áó õÿáÿðäàðëûüû îõóìàéàúàã. Âÿ îíóí ÷àðøîâëó ðÿôèãÿëÿðèíèí äÿ ñàâàäû éîõäóð âÿ îíëàð äà áó õÿáÿðäàðëûãäàí õÿáÿðäàð îëìàéàúàãëàð. Îäóð êè, ìÿí öçöìö òóòóðàì áèçèì åâÿ òÿðÿääöä åäÿí* þâðÿòëÿðèí ñàâàäëû ÿðëÿðèíÿ âÿ ãàðäàøëàðûíà âÿ îíëàðäàí èëòèìàñ** åäèðÿì êè, ìÿíèì èëòèìàñûìû þçëÿðè îõóéàíäàí ñîíðà îíóí ìÿçìóíóíó áèçÿ ýÿëÿí þâðÿòëÿðÿ äÿ éåòèðñèíëÿð. 1. ßââÿëà: ìÿíèì þâðÿòèìèí ðÿôèãÿëÿðèíÿ éåòèðñèíëÿð êè, î êÿñëÿð êè, áèçèì åâÿ àéàã áàñûðëàð âÿ þâðÿòèì Äèëáÿðëÿ äîñòëóã ãàòûðëàð, îíëàð ùÿìèøÿ áèçèì åâÿ õîø ýÿëèð, ñÿôà ýÿòèðèðëÿð âÿ ìÿíèì ýþçöìöí öñòÿ éåðëÿðè âàð. 2. Èêèíúè: áèçèì åâÿ òÿøðèô ýÿòèðÿí þâðÿòëÿðäÿí èëòèìàñ åäèðÿì ùÿìèøÿ þâðÿòèì Äèëáÿðëÿ øÿùÿðè ýÿçìÿê èñòÿéÿíäÿ, ãûçûë áàçàðà òÿðÿô âÿ úÿâàùèðàò ñàòûëàí äöêàíëàðà òÿðÿô ìÿíèì þâðÿòèìè àïàðìàñûíëàð. Ñÿáÿá äÿ áóäóð êè, ìÿí ñàáóí çàâîäóíäà èøëÿéèðÿì, àéäà éåòìèø èêè ìàíàò ìÿâàúèá àëûðàì. Þçöìöç äÿ àëòû áàø êöëôÿòèê. Ãûçûë âÿ úÿâàùèðàò êîîïåðàòèâ ìàüàçàñûíäàí ñþùáÿò äöøÿíäÿ þâðÿòèì Äèëáÿðè èíàíäûðñûíëàð êè, áó ìàüàçà ôÿùëÿ-ôöùëÿ àðâàäëàðû ö÷öí éîõ, èíúèíàð âÿ áþéöê ãóëëóãäà îëàí ÿøõàñûí àðâàäëàðûíäàí þòðö à÷ûëûáäûð. Äöíÿí þâðÿòèìè òðàìâàéà ìèíäèðèá, áèð äîñòóìóí åâèíÿ ãîíàã àïàðûðäûì. Òðàìâàéäà äþðä íÿôÿð áÿçÿêëè ãàäûí ýþðäöê. Áèðèíèí äþøöíäÿ ãûçûë çÿíúèðëè ñààò âàð èäè, áèðèíèí äþøöíäÿ ñàïà äöçöëìöø êÿùðÿáà äÿíÿëÿðè âÿ áèðèíèí ãóëàüûíäàí ìèíàëû ãûçûë ñûðüàëàð àñûëûðäû; áèðèíèí áàðìàãëàðûíûí öñòöíäÿ öçöêëÿð ïàðûëäàéûðäû. Ìÿí ÷þíäöì Äèëáÿðÿ òÿðÿô. Ìÿíèì Äèëáÿðèì áó äþðä íÿôÿð õàíûìëàðûí äþðäöíäÿí äÿ ýþçÿë èäè. Þâðÿòèì ìÿíÿ òÿðÿô äÿðäëè-äÿðäëè áàõûá áèðúÿ áóíó äåäè: – Éÿãèí áóíëàð ùàìûñû èíúèíàð àðâàäëàðûäû. – Äåäèì: – ßëáÿò. Áó ýöí þâðÿòäÿí áèõÿáÿð ÿðèçÿ âåðäèì ìÿíèì Àüäàø ãóëëóüóìó þçöìÿ ãàéòàðñûíëàð. Ñÿáÿá? Îðàäà, äîüðóäóð, ãûçäûðìà âàð, àììà ãûçûë äöêàíëàðû éîõäóð. Ãûçäûðìàäàí áÿäÿíèì íàðàùàò îëóð, àììà ãûçûë äöêàíëàðûíäàí ðóùóì ðàùàòñûç îëóð. Ãîé áÿäÿíèì íàðàùàò îëñóí, àììà ãÿëáèì èíúèìÿñèí. _______________ * Ýÿëèá-ýåäÿí ** Õàùèø 324 ÈÊÈ ÀËÌÀ Àõøàì âàõòëàðû ýÿçìÿéÿ ÷ûõàíäà, ùÿðäÿí áèð áàëàúà îüëóìó äà éàíûìúà àïàðûðàì. Áó äÿôÿ äÿ àïàðäûì. Âÿ ùàìàí áàëàúà îüëóì èëÿ ýÿçìÿéÿ ýåäÿíäÿ, ùÿðäÿíáèð èòòèôàã äöøöð êè, îíà éåìÿëè øåé äÿ àëûðàì êè, ìÿíäÿí ðàçû ãàëñûí. Áó äÿôÿ äÿ áàëàúà îüëóì äöêàíëàðäà äöçöëìöø íàçö-íåìÿòè ýþðÿíäÿ ìÿíäÿí éåìÿëè áèð øåé èñòÿäè. Ìÿí î ÿãèäÿäÿ äåéèëÿì êè, ùÿð äÿôÿ óøàãëà áàçàðà ýåäÿíäÿ îíà áèð øåé àëìàã ëàçûìäûð âÿ ëàêèí áóíó äà äåìèðÿì êè, ùå÷ áèð âàõò àëìàã ëàçûì äåéèë. Àíúàã áó äÿôÿ ùå÷ áèð çàä àëìàã èñòÿìèðäèì; î ñÿáÿáÿ êè, úèáèìäÿ ÷îõ ïóëóì éîõ èäè. Âÿ áèð äÿ èñòÿìÿäèì êè, óøàüûì ùÿð äÿôÿ áàçàðà ÷ûõàíäà äàäàìàë þéðÿíñèí. *** Áèð ãÿäÿð äîëàíäûã, ñîíðà éîëóìóç äÿðéà êÿíàðûíà äöøäö. Àììà îüëóìó äà áèäàìàü ýþðöðäöì. ×öí òÿðáèéÿ þç ãàéäàñûíúà, óøàüûí þç òÿáèÿòè – áó äà þç ãàéäàñûíúà. Âÿ îíóí÷óí äà ÷îõ äà èíàä åòìÿìÿê áàáÿòèíäÿí äÿðéà êÿíàðûíäà òàáàüà äöçöëìöø ìåéâÿëÿðäÿí èêè øàùûéà èêè äÿíÿ éàõøû ãûðìûçû àëìà àëäûì âÿ èêèñèíè äÿ âåðäèì îüëóìà. Ùÿð÷ÿíä îüëóì àëìàëàðû ìÿíäÿí àëäû, àììà ýþðäöì êè, êþíöëñöç àëäû. Ìÿí îíäàí áèäàìàüëûüûíûí ñÿáÿáèíè ñîðóøìàäûì; ÷öíêè ñÿáÿáè àøêàð èäè. Áàçàðäà áèð àç áóíäàí ãàáàã î ìÿíäÿí èêè øåé èñòÿäè, ùå÷ áèðèíè àëìàäûì; áèð Úàðúî ãîâóíó èñòÿäè – àëìàäûì, ñîíðà äà íåìñÿ ãÿííàäû äöêàíûíûí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ øöøÿíèí äàëûíà äöçöëìöø ðÿíýàðÿíý êîíôåò âÿ øèðíèééàòäàí èñòÿäè – àëìàäûì. Îüëóì î äÿðÿúÿäÿ ìÿíäÿí íàðàçû èìèø êè, ìÿí àëìàëàðû îíà âåðÿíäÿí ñîíðà äà ýåíÿ áèð ñþç äàíûøìàã èñòÿìÿäè âÿ ìÿí îíà âåðäèéèì ñóàëëàðà äà ÷îõ ìåéèëñèç úàâàá âåðäè. Äÿõè îíó áåëÿ ãàøãàáàãëû ýþðÿíäÿ ìÿí þçöì äÿ áèäàìàü îëäóì âÿ Àçÿðíåôò èäàðÿñèíèí ãàáàüûíäà äóðàí òðàìâàé âàãîíëàðûíûí áèðèíÿ îüëóìó ãàëõûçäûì âÿ þçöì äÿ ìèíäèì êè, ýÿëÿê åâèìèçÿ. Âàãîíäà ùÿëÿ áèçèì èêèìèçäÿí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõ èäè. Îüëóì áîéäà áèð éåòèì ðóñ óøàüû úûð-úûíäûð è÷èíäÿ, öç-ýþçö ãàï ãàðà, ÷èðêëè âÿ èéðÿíú, ýÿëäè äóðäó ãàáàüûìûçäà âÿ ìÿíäÿí áèð ãÿïèê ïóë èñòÿäè. Úèáèìäÿ àíúàã áèð àááàñû ýöìöø ïóë âàð èäè. Ìÿí óøàüà áèð ñþç äåìÿäèì êè, êå÷èá ýåòñèí. Áèð íå÷ÿ ìèíèê àðâàä âÿ êèøè âàãîíà ýèðäèëÿð 325 âÿ ñàüûìûçäà-ñîëóìóçäà éåð òóòäóëàð. Áóðàäà ìÿíèì ôèêðèì ýåòäè éåòèìÿ ïóë âåðìÿìÿéèìÿ âÿ äèëÿí÷èéÿ ïóë âåðìÿê ëàçûìäû, éà ëàçûì äåéèëìè ìÿñÿëÿñè ìÿíè áàøëàäû ìÿøüóë åòìÿéÿ; ùÿð êÿñ íÿ äåéèð äåñèí, àíúàã äèëÿí÷è óøàüà ùå÷ áèð øåé âåðìÿìÿê ìÿíèì õîøóìà ýÿëìÿäè. Áóðàäàí îíà èøàðÿ åòìèðÿì êè, ìÿí ùå÷ áèð äèëÿí÷èéÿ éîõ äåìÿðÿì; ÷öíêè îëà áèëÿð êè, áèð ïàðà ôèëîñîôëàðûí äèëÿí÷èéÿ ïóë âåðìÿê, îíó áÿäáÿõò åòìÿê ñèôÿòè áÿëêÿ ìÿíÿ äÿ ñèðàéÿò åäèáäèð. Àíúàã ñþçöí ùÿãèãÿòè áóäóð êè, áó? ýöíêö äèëÿí÷è óøàüà áèð ãÿïèê âåðìÿìÿéèì ìÿíè áóðàäà õàðàá åòäè; î ñÿáÿáÿ õàðàá åòäè êè, ùàìàí äèëÿí÷è óøàã éàøäà ìÿíèì àòàëû âÿ àíàëû îüëóì, ÿéíè-áàøû òÿçÿ, ãàðíû òîõ, áó ñààò áóðàäà ìÿíèì ñàü òÿðÿôèìäÿ ìÿíäÿí èíúèìèø îòóðìóøäó êè, íèéÿ ìÿí îíà êîíôåò àëìàäûì, àíúàã èêè àëìà àëäûì. Âàãîíóìóç ùÿðÿêÿò åäèá ýåäÿíäÿ àêîøêàíûí øöøÿñèíèí äàëûíäàí ýþðäöì êè, ùàìàí äèëÿí÷è óøàã éåðäÿ äóðóá, áèð ãûðìûçû àëìàíû àüçûíà áàñûá ýÿìèðòëÿéèð. Ãàáàãúà áèð øåé äóéìàäûì; àììà ùàìàí äÿãèãÿ éàíûìäàêû îüëóìóí àëìàëàðû éàäûìà äöøäö âÿ ÷þíäöì óøàüà òÿðÿô. Îüëóì ýöëÿ-ýöëÿ ìÿíÿ éàâàøúà áóíó äåäè: – Äÿäÿ, àëìàíûí áèðèíè âåðäèì äèëÿí÷è óøàüà. Áèð äÿíÿ ãûðìûçû àëìà þç-þçëöéöíäÿ áèð øåé äåéèë; îíóí ãèéìÿòè èêè ãÿïèêäèð âÿ éåéèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà ùå÷ áèð øåéäèð. Àììà ìÿíÿâè èøëÿðäÿ áèð àëìàíûí äÿéÿðè îëà áèëÿð ÷îõ áþéöê îëñóí. Î ãÿäÿð éöíýöëëöê âÿ êþíöë õîøëóüó êè, áóðàäà èêè ãÿïèêëèê àëìàäàí ìÿíÿ ýÿëèá ÷àòäû, íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ èäè. Ôèëîñîôèéà àëÿìèíÿ ýÿëäèêäÿ, ãåéðèëÿðè äèëÿí÷èéÿ êö÷ÿäÿ èàíÿ âåðìÿéè íÿ úöð áàøà äöøöðëÿð äöøñöíëÿð âÿ èíñàíèééÿò ìöòÿõÿññèñëÿðè áó ìÿñÿëÿíè íÿ òþâð ùÿëë åäèðëÿð åòñèíëÿð, àíúàã ìÿíèì áèð áàëàúà îüëóì èêè àëìàñûíûí áèðèñèíè áèð éåòèì óøàüà âåðäè. Âÿ îëà áèëÿð êè, îüëóì äà éåêÿëÿíäÿí ñîíðà, áèð ïàðà àëèìëÿðèí “êö÷ÿäÿ äèëÿí÷èéÿ èàíÿ âåðìÿéèíèç” íÿñèùÿòèíè åøèäÿíäÿí ñîíðà, îíëàðû êö÷ÿäÿ ýþðÿíäÿ ìÿíèì êèìè öç ÷þíäÿðÿúÿêäèð. Àíúàã ùÿëÿ êè, èíäè îüëóì áó èøëÿðè áàøà äöøìöð âÿ îíóí÷óí äà èêè àëìàíûí áèðèíè éåòèì óøàüà âåðèð. 326 ÑÀÐÛ Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã Øóøà øÿùÿðèíäÿ îëóðäóì. Áèð ýöí áèð áÿëÿä÷è ýþòöðöá ýåòäèì ùàìàìà. Øÿùÿðèí Åðìÿíèñòàí ìÿùÿëëÿñèíäÿ ñÿëèãÿëè íþìðÿëè ùàìàì èäè. Ùàìàìû áèíà åäÿí äÿ âÿ èúàðÿéÿ ýþòöðÿí äÿ åðìÿíè èäè, àììà úàìàäàðëàðû âÿ êèñÿ÷èëÿðè ìöñÿëìàí èäè. *** Íþìðÿ áèëåòè àëäûì âÿ ýèðäèì íþìðÿéÿ âÿ õàùèø åëÿäèì êè, îí áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà ìÿíèì éàíûìà áèð íÿôÿð êèñÿ÷è ýþíäÿðñèíëÿð. Ãàáàãêû ãàðàíëûã åâäÿ ñîéóíäóì, ýèðäèì è÷ÿðè. Èêè êðàíäàí ñó øûðûëòû èëÿ òþêöëöðäö ùîâóçà; áèðèíäÿí èñòè ñó, î áèðèíäÿí ñîéóã ñó ýÿëèðäè. Êöíúäÿ áèð òàõò ãîéóëìóøäó. Òàõòûí öñòöíäÿ èêè äÿíÿ ñó âåäðÿñè âàð èäè. Ùàìàì õåéëè èñòè èäè. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ èñòè ñóäà ãàëäûì âÿ âàõòûíäà äà êèñÿ÷è þçöíö éåòèðäè. ßëáÿòòÿ êè, êèñÿíè âÿ ñàáóí òîðáàñûíû àòäû òàõòûí öñòÿ, ñó âåäðÿëÿðèíèí ùÿðÿñèíè àëäû áèð ÿëèíÿ, ùîâóçäàí äîëäóðäó, òþêäö òàõòûí öñòÿ âÿ öçöíö ÷þíäÿðäè ìÿíÿ òÿðÿô. Ìÿí áàøà äöøäöì êè, ýÿðÿê ýåäÿì îðàäà óçàíàì. Âÿ åëÿ äÿ åëÿlûì. Áó êèøè îòóç-îòóç áåø éàøûíäà ãàðàøûí àë÷àãúà áèð àäàì èäè. Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, áó àäàì ùàìàìà ýèðÿíäÿ ìÿíèì íÿ ìèëëÿò îëäóüóìó áèëìÿäè; îíóí÷óí äà ñàëàì âåðìÿäè. Àììà þçö ìöñÿëìàíà îõøàéûðäû âÿ ùÿãèãÿòäÿ äÿ ìöñÿëìàí èìèø. Áó áàøëàäû ìÿíèì úàíûìû îâìàüà, ñîíðà äà êèñÿëÿìÿéÿ. Èíñàíûí úàíû ðàùàòëàíìàüà áàøëàéàíäà, ùÿìèøÿ àäàì áèð êÿñ èëÿ ñþùáÿò åëÿìÿéÿ ìàéèë îëóð; àììà áèðäÿí-áèðÿ áèëìÿäèì áó êèøè èëÿ íÿ äàíûøûì; áó äà áèð ñþç äåìÿéèá þç èøèíÿ ìÿøüóë èäè. Áèçèì ùÿð èêèìèçèí ÿâÿçèíäÿí äàíûøàí êðàíëàðäàí òþêöëÿí ñó èäè êè, ùàìàìûí àü ýÿúëÿ ìàëàëàíìûø äèâàðëàðûíà âÿ ñÿãôèíÿ åëÿ áèð ñÿñ ñàëìûøäû êè, þçýÿ áèð äàíûøûüà ìàúàë âåðìÿê èñòÿìèðäè. Áÿäÿíèìè êèñÿëÿéèá öñòöìÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ èñòè ñó òþêÿíäÿí ñîíðà áó êèøè áàøëàäû áàøûìû ñàáóíëàìàüà âÿ ñàáóí òîðáàñûíû ïöôëÿéÿ-ïöôëÿéÿ ìÿíèì öñòöìÿ î ãÿäÿð ñàáóí êþïöéö ÷àëàäû êè, áó äÿãèãÿ ùàìàìäà ìÿíè àõòàðàí îëñàéäû, éÿãèí êè, òàïà áèëìÿçäè. Êèøè éóìóøàã ÿëëÿðè èëÿ ñàáóíëó úàíûìû ñûüàëëàìàãäà èäè êè, ìÿí áóíäàí ñîðóøäóì: – Àäûí íÿäè? – Êèøè ìÿíÿ úàâàá âåðäè: 327 – Ñàðû. Ìÿí äèíìÿäèì, àììà áó àäû íÿäÿíñÿ ýþçëÿìÿçäèì. Äîüðóäóð, äåìÿê îëìàç êè, ìöñÿëìàíäà Ñàðû àä îëà áèëìÿç; àììà ñþç áóðàäàäûð êè, Ñàðû åðìÿíè àäû äà îëà áèëÿðäè. Àììà ÷öíêè ùàìàì úàìàäàðëàðûíû âÿ ãóëëóã÷óëàðûíû ìöñÿëìàí ýþðìöøäöì, þçëÿðè äÿ ùàìûñû èðàíëûäûðëàð, îíóí ö÷öí äÿ ýþçëÿéÿ áèëÿðäèì êè, ìÿíÿ èíäè ãóëëóã åäÿí ùÿëÿ áÿëêÿ êÿáëàéû âÿ ìÿøÿäè äÿ îëà. Áåëÿ ôèêèðëÿðè åëÿéÿíäÿí ñîíðà áèð äÿ ñîðóøäóì: – Ïÿñ ÿñèë àäûí íÿäè? – Êèøè éåíÿ ãûñàúà úàâàá âåðäè: “Ñàðû” âÿ ñó âåäðÿñèíè éåíÿ àïàðäû äîëäóðäó, ýÿòèðäè òþêäö öñòöìÿ âÿ þç èøèíÿ ìÿøüóë îëäó. Ìÿí éåíÿ öçöìö êèøèéÿ òóòóá äåäèì: – Ãàðäàø, áÿëêÿ ñÿí çàðàôàò åëÿéèðñÿí, ìÿí àõû Ñàðû àä åøèòìÿìèøÿì. Êèøè áó äÿôÿ éåíÿ ãÿòè úàâàá âåðäè êè, “Ñàðû”äû. Ìÿí éåíÿ äèíìÿäèì. Êèøè áàøëàäû ÿëëÿðèìè éóìàüà: ñàü ÿëèìè éóäó, ñîë ÿëèìè éóäó âÿ ýåòäè éåíÿ ñó ýÿòèðäè. Ìÿí ýþçöéóìóëó ÷àíàãäàêû ñóäàí îâúóìëà ýþòöðöá, ýþçëÿðèìèí ñàáóíóíó òÿìèçúÿ éóäóì âÿ ýþçëÿðèìè à÷äûì, áàøëàäûì äèããÿòëÿ êèøèéÿ áàõìàüà. Õåéð, ìöñÿëìàí îëìàüûíà, éÿãèí êè, ìöñÿëìàíäû; àììà èðàíëû éà ãåéðè èðàíëû îëäóüóíà øöáùÿëè ãàëäûì. Êèøè ñàáóíëó úàíûìà éóìøàã ñàáóí òîðáàñûíû êèñÿ ÿâÿçèíÿ áèð ãÿäÿð äÿ ñöðòöá âÿ öñòöìÿ áèð íå÷ÿ ãàá èñòè ñó úàëàéûá, þç âÿçèôÿñèíè ãóðòàðäû, ýåòäè êðàíëàðûí èêèñèíè äÿ áóðäó, ñóéó êÿñäè, ÷öíêè ùîâóçäàí äàøûðäû. Âÿ ÿë èëÿ èøàðÿ åëÿäè êè, äóðóì ýèðèì ùîâóçà. ×öíêè êðàíëàðäàí ýÿëÿí ñóéóí ñÿñè êÿñèëäè, ùàìàìäà åëÿ áèð ñöêóíÿò âàãå îëäó êè, ãóëàãëàðûì áàøëàäû úèíýèëäÿìÿéÿ. Ìÿí ãàëõäûì, îòóðäóì òàõòûí öñòÿ âÿ öçöìö òóòäóì êèñÿ÷èéÿ: – Ãàðäàø, ìÿí ùîâóçà ýèðìÿéÿúÿéÿì. Ñÿíäÿí ìÿí éåðäÿí-ýþéÿ êèìè ðàçû îëäóì. Àììà àíä âåðèðÿì ñÿíè Ùÿçðÿò Àááàñà, áèð ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì ñÿíèí àäûí íÿäè? Êèøè ìÿíÿ áåëÿ úàâàá âåðäè: – Íþêÿðèí Ìÿøÿäè ßùìÿä. – Äåäèì: – Íåúÿ Ìÿøÿäè ßùìÿä? Ïÿñ ñÿí äåéèðäèí Ñàðû? – Õåéð, àüà, àäûì Ìÿøÿäè ßùìÿääè, þçöì äÿ ñàðàéëûéàì. Ìÿí åëÿ áèëäèì ñÿí ñàáóí ñîðóøóðñàí. Ìÿí åëÿ áèëäèì, ñÿíèí õÿéàëûíà ýÿëèð êè, áó òîðáàíûí è÷èíäÿêè óúóç ïàëòàð ñàáóíóäó. Õåéð, àüà, ÿñë ñàðû ñàáóíäó, 328 áèð àááàñûëûã ñàáóíäó. Éîõñà ñèç òÿê àüàëàðûí úàíûíà ìÿí óúóç ñàáóí âóðìàðàì. Àðõàéûí îë, Àëëàù ñÿíè ñàëàìàò åëÿñèí. Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Ìÿøÿäè ßùìÿä âåäðÿëÿðèí èêèñèíè äÿ äîëäóðäó, ýÿòèðäè úàëàäû öñòöìÿ, ÷ûõäû ãàáàãêû åâäÿí àü ãÿòèôÿ ýÿòèðäè, òóòäó ãàáàüûìà. ×ûõäûì. Ãóðóëàíäûì. Ýåéèíäèì. Ìÿøÿäè ßùìÿäÿ çÿùìÿò ùàããû âåðäèì âÿ ùàìàìäàí ÷ûõäûì. Îíäàí ñîíðà äÿõè î ùàìàìà éîëóì äöøìÿäè. ÇßËÇßËß Çÿëçÿëÿäÿí èíäè äöç îí éåääè èë êå÷èð âÿ ùÿð÷ÿíä î âàõòûí ÿùâàëàòû éàäûìäàí ÷ûõûáäûð, àíúàã ùÿìèøÿ çÿëçÿëÿ ñþùáÿòè äöøÿíäÿ, áèð éåòèì óøàüûí ôàúèÿñè ùÿð áèð òÿôñèëàòû èëÿ àéûí-øàéûí ýÿëèá äóðóð ýþçöìöí ãàáàüûíäà âÿ éàçû éàçäûüûì éåðäÿ ãÿëÿìè, éàèíêè ÷þðÿê éåäèéèì éåðäÿ òèêÿìè ýÿðÿê ãîéàì éåðÿ âÿ ùóø-ýóøóìó âåðÿì êå÷ìèø ýöíëÿðÿ âÿ ÷îõ áèð äÿãèãÿëÿðè ãàðà õöëéàëàðà ãÿðã îëàì. Çÿëçÿëÿäÿí äàüûëàí Áàäàìëû ãÿñÿáÿñè èäè. Äîüðóäóð, Áàäàìëû èëÿ áèçèì ôàñèëÿìèç óçàã èäè, àììà îðàäà öç âåðÿí ìöñèáÿò î äÿðÿúÿ àüûð èäè êè, ìÿí âÿ áèð íÿôÿð äÿ éîëäàøûì àðàáà ãîøäóðäóã âÿ Ñàðâàíëàð ìåøÿñèíäÿí êå÷äèê, êÿñÿ éîë èëÿ àõøàì âàõòû éåòèøäèê Áàäàìëûéà. Îðàäà ìöÿëëèì Ìèðçÿ ßëèãóëóäàí ñàâàéû áèð êÿñè òàíûìûðäûã âÿ àðàáàíû ãÿñÿáÿíèí è÷èíÿ ñöðöá Ìèðçÿ ßëèãóëóíó ñîðàãëàøäûã. Ìÿëóì îëäó êè, ìÿêòÿá áèíàñûíûí áèð òÿðÿôè çÿëçÿëÿäÿí ó÷óá âÿ Ìèðçÿ ßëèãóëó îðàäàí þçýÿ éåðÿ êþ÷öáäöð. Àõøàì éàâûãëàøûðäû. Áÿçè ó÷ìóø åâëÿðäÿí àüëàøìà ñÿñè ýÿëèðäè, áèð íå÷ÿ éåðäÿ ÿëè áåëëè âÿ êöðÿêëè êèøèëÿð ó÷óã äàìëàðûí äàøûíû âÿ òîðïàüûíû ñþêìÿêäÿ èäèëÿð. Áóíëàðûí áÿçèñè àüëàéà-àüëàéà äàøëàðûí àëòûíäà îüóëóøàãëàðûíû àõòàðûðäûëàð. Áèç òàìàìÿí äîíäóã âÿ áèëìÿäèê íÿ åëÿéÿê. Ùàâà ãàðàíëûãëàéûðäû. Äåäèëÿð êè, ìöÿëëèì Ìèðçÿ ßëèãóëó þâðÿòèíè âÿ èêè óøàüûíû ýþòöðöá, Áàùàäûð éöçáàøûíûí åâèíÿ êþ÷öáäöð. Àðàáàíû ñöðäöê î òÿðÿôÿ. Éöçáàøûíûí åâèíäÿ íÿ Ìèðçÿ ßëèãóëóíó òàïäûã, íÿ Áàùàäûð éöçáàøûíûí þçöíö. Áèð-èêè áàëàúà óøàã êö÷ÿ ãàïûñûíûí àüçûíäà äóðóá àüëàøûðäûëàð. Àðàáà÷û êö÷ÿíèí îðòàñûíäà àòëàðû à÷äû, áàüëàäû àðàáàíûí äàëûíà âÿ ãàáàãëàðûíà ñàìàí òþêäö. Áèç áèëìÿäèê íÿ åëÿéÿê. Âÿ ìöÿëëèìèí ùàðàäà îëäóüóíó áèð êÿñ áèçÿ äåéÿ áèëìÿäè. Áèð329 èêè êÿíäëè ýÿëäè éàíûìûçà âÿ áèçèì êèì îëäóüóìóçó âÿ ùàðàäàí ýÿëäèéèìèçè ñîðóøäó; áèç äÿ þçöìöçö íèøàí âåðäèê. Áàùàäûð éöçáàøûíûí ìÿùÿëëÿñèíäÿ èêè åâ ó÷ìóøäó. Áèðèíèí äèâàðûíûí êÿðïèúëÿðè àüíûéûá òþêöëìöøäö áèç äóðäóüóìóç éåðÿ òÿðÿô. Ùàìàí ùÿéÿòÿ òÿðÿô ýåòäèê âÿ ýþðäöê êè, ìöÿëëèì Ìèðçÿ ßëèãóëó äà áóðàäàäûð. Ùÿéÿòèí áèð òÿðÿôèíäÿ áèð äÿñòÿ þâðÿò éûüûíúàüû âàð èäè; ìÿëóì îëäó êè, áóðàäà èêè àäàì øèêÿñò îëóáäóð. Ìöÿëëèì Ìèðçÿ ßëèãóëó áèçÿ äåäè êè, çÿëçÿëÿíèí çÿðÿðè íÿùàéÿòäèð: õàù úàí òÿëÿôàòû, õàù ìàë çÿðÿðè. Áàùàäûð éöçáàøû áèð-èêè àüñàããàë èëÿ áèðëèêäÿ âÿ éöçáàøûíûí éàñàâóëëàðû êö÷ÿëÿðè äîëàøûðäûëàð âÿ çÿðÿðäèäÿëÿðè éîõëàìàãäà èäèëÿð. Úàìààòûí ÿùâàëû õåéëè ïÿðèøàí èäè. Êö÷ÿ óçóíó àäàìëàð ùåé î éàíà ãà÷ûðäû, ùåé áó éàíà ãà÷ûðäû; ÷îõëàðûíû äà àüëàéàí ýþðöðäöê. *** Ìèðçÿ ßëèãóëó áèçè àïàðäû Áàùàäûð éöçáàøûíûí åâèíÿ. Ìÿí, éîëäàøûì Òåéìóð Ìèðçÿ âÿ ìöÿëëèì Ìèðçÿ ßëèãóëó áèð ãàðàíëûã ÷îâóñòàíà äàõèë îëäóã. Çÿëçÿëÿíèí ãîðõóñóíäàí éöçáàøûíûí îòàãëàðûíà ýèðèá ÷ûõàí éîõ èäè. Âÿ áèçè äÿ åùòèéàò áàáÿòèíäÿí îòàüà àïàðìàäûëàð. Áèçèì äàëûìûçúà Áàùàäûð éöçáàøûíûí áàëàúà îüëó ýÿòèðäè îðòàëûüà áèð áàëàúà ëàìïà ãîéäó. Áèç îòóðäóã éåðÿ, òÿçÿ äþøÿíìèø òÿçÿ ýÿáÿëÿðèí öñòöíäÿ. Ëàìïà ýÿòèðÿí óøàã ýåòäè âÿ ãàéûäûá ÿëèíäÿ áèð ñöôðÿ ýÿòèðäè à÷äû éåðÿ âÿ îíóí äàëûíúà áèð êÿíäëè îüëàí ÿëèíäÿ ãàòûã-÷þðÿê ýÿòèðèá ãîéäó îðòàëûüà. Óøàãäà âÿ îüëàíäà ÷ÿêèëèá ÿäÿáëÿ äóðäóëàð êÿíàðäà. Ìÿí íÿ àúëûüûìû áèëìèðäèì, íÿ ñóñóçëóüóìó. Éîëäàøëàðûìäàí ÷þðÿéÿ ÿë óçàäàí îëìàäû. Áèð äÿôÿ ìöÿëëèì Ìèðçÿ ßëèãóëó áèçÿ òÿêëèô åëÿäè êè, éîëäàí ýÿëìèøèê, áèð òèêÿ ÷þðÿê ýþòöðÿê. Ìÿí âÿ Òåéìóð Ìèðçÿ äèíìÿäèê. Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà ãàòûã ýÿòèðÿí îüëàí áèð éåêÿ ãàéíàð ñàìàâàð ýÿòèðäè ãîéäó ãàïûíûí éàíûíäà, ãóðó éåðÿ. Ñàìàâàð åëÿ øèääÿòëÿ ãàéíàéûðäû êè, ýóéà áóü ìàøûíû êèìè áó ñààò ùÿðÿêÿò åäÿúÿê. Ñòÿêàí-íÿëáÿêè ýÿëÿíäÿí ñîíðà Áàùàäûð éöçáàøûíûí áàëàúà îüëó þç ÿëè èëÿ áàøëàäû áèçÿ ÷àé òþêìÿéÿ. Ùÿðÿìèç áèð ñòÿêàí ÷àé è÷ÿíäÿí ñîíðà áèð ãÿäÿð ùàëà ýÿëäèê; ùÿòòà éîëäàøûì Òåéìóð Ìèðçÿ éàçäûüû ÿøàðûíäàí áèð íå÷ÿñèíè áèçÿ îõóäó. Ìèðçÿ ßëèãóëó ìöÿëëèì î øåèðëÿðè ÷îõ áÿéÿíäè âÿ ùÿòòà áèð íå÷ÿñèíè àëäû êè, ìÿêòÿáèíäÿ øàýèðäëÿðÿ þéðÿòñèí. Òåéìóð Ìèðçÿíèí õàùèøèíÿ ýþðÿ Ìèðçÿ ßëèãóëó äà þç ìÿíçóì ÿñÿðëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿñèíè îõóäó âÿ íþâáÿò ìÿíÿ äÿ ýÿëäè âÿ ìÿíèì ùåêàéÿëÿðèìèí äÿ áèð íå÷ÿ330 ñèíèí àäûíû ÷ÿêäèëÿð. Àõûðäà ìÿí îíëàðûí øàèðëèê òÿáèíè òÿñäèã åòäèì, îíëàð äà ìÿíè ùåêàéÿ éàçìàãäà ìàùèð ãÿëÿìÿ âåðäèëÿð. Äåìÿê, áåëÿëèêëÿ ùÿð ö÷öìöç ÿâÿçÿ áÿäÿë îëäóã. Áèð-èêè ñòÿêàí ÷àéäàí ñîíðà, ÷þðÿéÿ äÿ ÿë óçàòäûã âÿ áóðàäà Áàùàäûð éöçáàøû þçö äÿ ýÿëäè âÿ áèçÿ “õîø ýÿëìèñèíèç” ñþéëÿäè. Áèç éöçáàøûíûí èëòèôàòëàðûíà òÿøÿêêöð åòäèê, çÿëçÿëÿ áàðÿñèíäÿ òÿÿññöô áöðóçÿ âåðäèê âÿ çÿëçÿëÿíèí íÿòèúÿñèíäÿí ÿùâàëïöðñàí îëäóã âÿ áóíó ÿëàâÿ åòäèê êè, áó áÿäáÿõòëèéèí ìöãàáèëèíäÿ ÿëèìèçäÿí ýÿëÿí êþìÿêëèéè ìöçàéèãÿ åòìÿéÿúÿéèê. Áàùàäûð éöçáàøû äåäè êè, áóðàäà èíäè áèçèì ö÷öí áèð êþìÿê åòìÿê éåðè ãàëìûð; ÷öíêè èíäè úàìààò äàì-äàøûí àëòûíäà ãàëàí àäàìëàðû âÿ ùåéâàíëàðû ñþêöá ÷ûõàðòìàüà ìÿøüóëäóð. Áó äà êè, ÿëè áåëëè âÿ êöðÿêëè ôÿùëÿ-ôöùëÿ èøèäèð. Ìÿí Áàùàäûð éöçáàøûíûí áó ñþçöíÿ úàâàá òàïà áèëìÿäèì; éîëäàøëàðûì äà äèíìÿäèëÿð. Áó ùåéíäÿ îòóðäóüóì éåðäÿ àç ãàëäû êè, áàøûì ýèúÿëëÿíñèí; áèëìÿäèì ùàíñû òÿðÿôäÿí åëÿ áèð õûðûëòû ñÿñè ýÿëäè êè, ìÿí àç ãàëäûì áèùóø îëàì. Éàíûìûçäàêû Áàùàäûð éöçáàøû ãà÷äû ÷þëÿ. Ìÿëóì îëäó êè, éåíÿ çÿëçÿëÿ îëäó âÿ ýåíÿ äàì-äàø ó÷ìàüà áàøëàäû. Ùÿéÿòäÿ ãûøãûðûã ãîïäó; àììà ãàðàíëûãäà áèð øåé ýþðñÿíìèðäè. Äåäèëÿð êè, Áàùàäûð éöçáàøûíûí àíáàðûíûí äèâàðû ó÷óá âÿ àëòûíäà àäàì ãàëûá. Áèð-èêè ÿëè ÷ûðàãëûíûí äàëûéúà áèç äÿ î òÿðÿôÿ ýåòäèê âÿ ýþðäöì êè, ö÷ íÿôÿð êÿíäëè ó÷ìóø äèâàðûí äàøëàðûíû âÿ òîðïàãëàðûíû ñþêöðëÿð. Áó àäàìëàðûí àíúàã áèðèíè òàíûäûì. Áó ùàìàí áèçÿ ñàìàâàð ýÿòèðÿí îüëàí èäè êè, Áàùàäûð éöçáàøûíûí ðÿíúáÿðèäèð. Àäàìëàð ÷îõ òÿëÿñèê èøëÿìÿêäÿ èäèëÿð; ÷öíêè Áàùàäûð éöçáàøûíûí ÷þðÿê áèøèðÿíè Ïÿðè àðâàä êþðïÿ óøàüû èëÿ ùÿìèí ó÷óüóí àëòûíäà ãàëìûøäûëàð. Áèç ö÷öìöç äÿ îðòàëûüà éåðèäèê âÿ èñòÿäèê äàøëàðäàí-êÿñÿêëÿðäÿí áÿãÿäðè-èìêàí* ýþòöðöá òóëëàéàã êÿíàðà: ÷öíêè äàùà äàéàíìàã ìöìêöí äåéèëäè. Äàøëàðûí àëòûíûí ãàðàíëûã äåøèêëÿðèíäÿí àðâàä ñÿñè ýÿëèðäè: – Àé àìàí! Þëäöì!.. *** Áîéíóìà àëûðàì êè, áóðàäà ìÿí þçöìö ëàï ýöúñöç âÿ çÿèô ýþðäöì âÿ ùÿð ùàëäà äàì-äàø àëòûíäà ãàëàí èíñàíëàðû ñþêöá ÷ûõàðòìàã èøèíäÿ þçöìö ìàò âÿ ìÿÿòòÿë ùèññ åòäèì; áåëÿ êè, äàøëàðûí áèðèíè êÿíàðà àòàíäàí ñîíðà, èêèíúèñèíÿ äÿõè ýöúöì ÷àòìàäû âÿ õàù ðóùóìó, õàù __________ * Ìöìêöí ãÿäÿð 331 áÿäÿíèìè åëÿ áèð éîðüóí ýþðäöì êè, àõøàìûí ñÿðèíëèéèíÿ áàõìàéàðàã, òÿðëÿìÿéÿ áàøëàäûì. Éîëäàøûì Òåéìóð Ìèðçÿ äÿ äåéÿñÿí ìÿíèì ýöíöìäÿ èäè. Àììà ìöÿëëèì Ìèðçÿ ßëèãóëó íèñáÿòÿí áèð ãÿäÿð “âåú” âåðäè, ÷öíêè áèç èêèìèç ìàò-ìàò áàõàíäà î ùÿëÿ èøëÿìÿêäÿ èäè. Àíúàã Áàùàäûð éöçáàøû ö÷öìöçö äÿ áó çÿùìÿòäÿí ãóðòàðäû âÿ “öñòöíöçö òîç-òîðïàüà áàòûðìàéûí” äåéÿ-äåéÿ éöçáàøû áèçè ýþíäÿðäè ÷îâóñòàíà âÿ ìÿí áîéíóìà àëûðàì êè, íÿ ãÿëáÿí âÿ íÿ çàùèðäÿ îíà áó áàðÿäÿ åòèðàç åòìÿäèì; éîëäàøëàðûì äà ùàáåëÿ. Áèçäÿí ñîíðà êÿíäëèëÿð Ïÿðè àðâàäû âÿ óøàüûíû õàðàáàäàí ÷ûõàðòìûøäûëàð. Àíúàã áè÷àðÿ àðâàäûí ñàü ãûë÷àñû äèçäÿí éóõàðû õûíú-õûíú îëìóøäó. Ùàìàí ñààò ãÿñÿáÿíèí éåðëè ùÿêèìè äÿëëÿê ßáäöððÿùèìè ÷àüûðäûëàð. Àðâàäûí ãûë÷àñûíû íÿ òþâð áàúàðûðäû, – àðâàäëàðûí ÿëè èëÿ áàüëàäû. *** ×îâóñòàíäà áèçÿ éåð ñàëäûëàð. Ãîðõà-ãîðõà ýèðäèì éåðÿ âÿ “ïÿíàù Àëëàùà” äåéèá ýþçëÿðèìè éóìäóì. Ïÿðè àðâàäûí óøàüû áöòöí ýåúÿíè àüëàäû âÿ áöòöí ýåúÿ ìÿí îíóí àüëàìàüûíà ãóëàã âåðäèì. ßùâàëûì åëÿ ïîçüóí èäè êè, éóõó-çàä ìÿíäÿí ÷îõ óçàã èäè. Áèð àç ùóøëàíäûì âÿ ýþðäöì êè, ìÿí áèð áàëàúà óøàüàì âÿ øÿùÿðèìèçèí ãÿáèðèñòàíûíäà þëö äÿôí åëÿéèðëÿð. Àõóíäóìóç Ùàúû Ìîëëà Èñìàéûë ìåéèò íàìàçû ãûëûð. Áèð ãÿäÿð àõóíäóí àâàçûíà ãóëàã âåðÿíäÿí ñîíðà éàâàø-éàâàø éóõóäàí àéûëìàüà áàøëàäûì âÿ óøàüûí àüëàìàüû èëÿ àçàí ñÿñè åøèòäèì. Àüëàéàí óøàã ùàìàí øèêÿñò àðâàäûí óøàüû èäè. Áàäàìëû ãÿñÿáÿñèíèí ìöÿççèíè äÿ ÷îõ ùÿçèí ñÿñëÿ îõóéóðäó: ùÿééÿ ÿëÿëôÿëàù, ùÿééÿ ÿëàõåéðöë ÿìÿë… Àíúàã áóðàäà áèðúÿ øåéÿ òÿÿúúöá åëÿäèì: î øèääÿòëÿ êè, óøàã àüëàéûðäû, áèð éàíäàí, áèð êÿñäÿí áóíà ñàêèòåäèúè áèð úàâàá éîõ èäè; ýóéà óøàüûí íÿ àíàñû âàð, íÿ ãåéðè áèð êÿñ. Ùàâà áàøëàéûðäû èøûãëàíìàüà. Äóðäóì àéàüà âÿ òÿê áèðúÿ ïèëëÿíè éåíäèì ùÿéÿòÿ. Óçàãäà äèâàðûí äèáèíäÿ áèð áîç èò éàòìûøäû. Öøàã ùåé àüëàìàãäà èäè. Î òÿðÿôÿ öç ãîéäóì éàâàø-éàâàø ýåòìÿéÿ. Êö÷ÿäÿ áèð-èêè êèøè ñÿñè ýÿëèðäè. Éàâûãëàøäûì âÿ áèëäèì êè, àüëàéàí óøàã ùÿéÿòèí ñàü òÿðÿôèíäÿ áèð äàõìàäàäûð. Áèð àç äà éàâûã ýÿëäèì âÿ åëÿ áèë ùàë ýþçöìÿ ñàòàøäû êè, áóðàäà äèê àòûëäûì. Áèð þâðÿò õåéëàüû áàøûà÷ûã, 332 ùþâëíàê îðàäàí ãà÷äû ùÿéÿòÿ. Áó þâðÿòèí àüçûíäàí ìÿí àíúàã áóíó åøèòäèì: – Âàé, éàçûã óøàã! Þçöìö ñàõëàøäûðìàäûì âÿ áàøûìû óçàòäûì äàìõàíàíûí è÷èíÿ âÿ áóðàäà áèð áåëÿ äÿùøÿòëè âÿ íèôðÿòëè øåé ýþðäöì: áèð áàëàúà óøàã áèð þâðÿòèí äþøëÿðèíè àüëàéà-àüëàéà ñþêöøäöðöð, þâðÿò äÿ ýþçëÿðèíè ýþéÿ òÿðÿô äèêèá áàõìàãäàäûð. Ùàìàí äÿãèãÿ äóéäóì êè, þâðÿò úàíñûçäûð. Îðàäàúà ãàéûòäûì ÷îâóñòàíà; àíúàã åëÿ ñöðÿòëÿ ãàéûòäûì êè, áèëñÿ èäèì áàõàí éîõäóð, óøàã êèìè ãà÷àðäûì. Î âàõòäàí îí éåääè èë êå÷èð âÿ ùÿìèøÿ ýåúÿ âàõòû áèð óøàã àüëàìàüûíû åøèäÿíäÿ Áàäàìëû çÿëçÿëÿñè éàäûìà äöøöð. Âÿ ùÿìèøÿ áèð éàíäà çÿëçÿëÿ ñþùáÿòè ãóëàüûìà ÷àòàíäà þç-þçöìÿ äåéèðÿì: “Àõ, éàçûã óøàãëàð!”. ÃÎØÀ ÁÀËÛÍÚ Àâãóñò àéûíûí èéèðìè ö÷öíäÿ ìÿíÿ ìÿëóì îëäó êè, Çàãàòàëà öíàñ äàðöëìöÿëëèìàòûíäà* èìòàùàíëàð òåçëèêëÿ áàøëàíàúàãäûð. Áóíó åøèòúÿê ãûçûìû ýþòöðäöì âÿ àâãóñòóí èéèðìè äþðäöíäÿ ñöáù òåçäÿí þçöìö éåòèðäèì Éåâëàõ ñòàñèîíóíà. Áóðàäà ãûçûìëà áÿðàáÿð âÿ áèð íå÷ÿ ãåéðè ìèíèêëÿðëÿ ìèíäèê àâòîìîáèëÿ âÿ ñààò îí áèðäÿ éåòèøäèê Íóõàéà. Áóðàäà êàðâàíñàðàäà áèð ñààòà ãÿäÿð òÿõèð åëÿäèê âÿ ýöíîðòà çàìàíëàðû ùàìàí àâòîìîáèëëÿ éîëà äöøäöê âÿ ñààò 3-äÿ éåòèøäèê Çàãàòàëàéà. Õÿéàëûì ìåùìàíõàíàäà ãàëìàã èäè, ñÿáÿá áóäóð êè, áóðàäà áèð íÿôÿð äÿ òàíûø õÿéàëûìà ýÿëìèðäè. Îëñà èäè äÿ, ýåíÿ ìåùìàíõàíàíû ãîéóá áèð êÿñÿ çÿùìÿò âåðìÿéÿúÿêäèì. Îíóí÷óí äà àâòîìîáèëäÿí øåéëÿðèìè ìÿíäÿí èçèíñèç äàëûíà àëàí ùàìáàëà ùå÷ áèð ñþç äåìÿäèì âÿ ãûçëà áÿðàáÿð ùàìáàëûí äàëûíà äöøöá áàøëàäûã ýåòìÿéÿ. Áèð àç ýåäÿíäÿí ñîíðà ýåíÿ åùòèéàò ö÷öí ñîðóøäóì: – Áèçè ùàðà àïàðûðñàí? Ùàìáàë äåäè êè, áèçè ìåùìàíõàíàéà àïàðûð. Äèíìÿäèì. Êþëýÿëè ýåí êö÷ÿ èëÿ áèð ãÿäÿð ýåäÿíäÿí ñîíðà ùàìáàë ýèðäè áèðèíúè ìåùìàíõàíàíûí äàëàíûíà. Áóðàäà áîø ìÿíçèë îëìàäû. Ùàìáàë öç òóòäó ýåíÿ ãàáàüà ýåòìÿéÿ âÿ ùàìàí êö÷ÿäÿ áèð ãåéðè ìåùìàíõàíàäàí ìÿíçèë ñîðóøäó âÿ úàâàá àëäû êè, áóðàäà äà òÿìèðàò ýåäèð. _______________ * Ãàäûíëàð ö÷öí îðòà ïåäàãîæè ìÿêòÿá 333 Áóíó äà ýþðÿíäÿí ñîíðà ùàìáàë áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿäè. Àëíûíûí òÿðèíè äÿñìàëû èëÿ ñèëÿíäÿí ñîíðà øåéëÿðèìèçè àëäû ÿëèíÿ âÿ ÷þíäö ñîë òÿðÿôäÿ áèð êö÷ÿéÿ âÿ éàâûã åâëÿðèí áèðèíèí ùÿéÿòèíÿ ýèðäè âÿ ÷þíäö áèçÿ âÿ äåäè: – Ýÿëèí. Áèç äÿ ýèðäèê ùÿéÿòÿ. Ùàìáàë äàëàíà äàõèë îëäó, ýèðäè áèð îòàüà âÿ ãàïûäàí áàøûíû äàëà ÷þíäÿðèá áèçÿ äåäè: – Áóéóðóí, áóéóðóí. Áèç äÿ ýèðäèê. Àììà áóðà äÿõè ìåùìàíõàíàéà îõøàìûðäû. Áóðà àðâàäëû-óøàãëû õöñóñè åâÿ îõøàéûðäû. Åðìÿíè óøàüûíà îõøàéàí îí èêè – îí äþðä éàøûíäà áèð îüëàí ùàìàí åâäÿí ÷ûõäû âÿ áèçÿ äåäè: – Áóéóðóí. Áó óøàã åðìÿíè óøàüû èìèø âÿ åâ äÿ åðìÿíè åâè èìèø; àèëÿ äÿ åðìÿíè àèëÿñè èäè. Áèçè ãàáàã îòàãäàí êå÷èðäèëÿð âÿ èêèíúè îòàüà àïàðäûëàð. Áóðàäà ö÷ äÿíÿ êðîâàò ãîéóëìóøäó âÿ ùÿðÿñèíèí öñòöíäÿ ñÿëèãÿëè éàòàúàã ñàëûíìûøäû. Ùÿðÿñèíèí öñòöíäÿ òÿìèç íàçáàëûø, òÿìèç éàé éîðüàíû. Îðòàëûãäà éåêÿ ñòîë ãîéóëìóøäó. Ñòîë ìÿõìÿð þðòöêëÿ þðòöëìöøäö, öñòöíäÿ ñÿëèãÿëè éàçû øåéëÿðè âàð èäè. Èêè øöøÿëè ìöðÿêêÿá ãàáû, ãÿëÿìëÿð, øàìäàíëàð, ñÿëèãÿëè ýöë ãàáëàðû, øöøÿ áàðäàã… Ñòîëóí êÿíàðûíäà êðîâàòëàðûí éàíûíäà êèôàéÿò ãÿäÿð èíúÿ ñàíäàëéàëàð äöçöëìöøäö. Êöíúäÿ, äèâàðäàí öç éóéàí àñûëû èäè, éàíûíäà ñàáóíó âÿ öç äÿñìàëû. Ùàìáàë øåéëÿðè éåðÿ ãîéäó âÿ öçöíö ìÿíÿ òóòóá äåäè: – ×îõ éàõøû. Áóðäàí éàõøû éåð éîõäóð. Áó îíà èøàðÿ èäè êè, ìÿí îíóí çÿùìÿò ùàããûíû ÷ûõàðäûì âåðèì. ßëáÿòòÿ áåëÿäèð. Âÿ ëàêèí ìÿí áèëìÿäèì íÿ åëèéèì? Áóðà ìåùìàíõàíàéà îõøàìûðäû âÿ äîüðóäàí äà ìåùìàíõàíà äåéèëäè; îíóí÷óí äà ùàìáàëû éîëà ñàëìàãäàí ãàáàã ìÿí áó ìÿñÿëÿíè þçöì ö÷öí ýÿðÿê ùÿëë åäÿ èäèì êè, àðõàéûí îëà èäèì. Ñþéëÿäèéèì îüëàí óøàüûíäàí ñàâàéû áóðàäà èêè þâðÿò õåéëàüû äà âàð èäè. Áóíëàðûí áèðè õåéëè ãîúà èäè; áåëè èêè áöêöëìöøäö, þçö äÿ êÿíàðäà þç-þçöíÿ ãóðòäàíûðäû. Àììà áèðè îíà íèñáÿòÿí úàâàí èäè; áóíóí ãûðõ áåø, áÿëêÿ äÿ áèð àç àðòûã éàøû îëàðäû. Ìÿí ÿëèìè óçàòäûì úèáèìÿ, ïóë ãàáûíû ÷ûõàðòäûì êè, ùàìáàë ìÿíè ùàãã-ùåñàáà àüûð ùåñàá åòìÿñèí; àììà áóíó äà áÿðàéè-åùòèéàò ëàçûì áèëäèì îíäàí ñîðóøàì êè, áóðà ùàðàäûð, ìÿýÿð áóðà ìåùìàíõàíàäûð? 334 Ìÿíèì áó ñóàëûìà èêè, áÿëêÿ ö÷ òÿðÿôäÿí ùàìàí ñààò “áÿëè, áÿëè” åøèòäèì. “Áÿëè-áÿëè” äåéÿíëÿðèí áèðè ùàìáàë èäè, áèðè îüëàí èäè, áèðè äÿ ãûðõ áåø-ÿëëè éàøû îëàí åðìÿíè àðâàäû èäè. Ìÿëóì îëäó êè, áó åâ Ïåòðîñéàí ôàìèëëè áèð åðìÿíèíèí åâèäèð. Åâèí êèøèñè áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã þëìöøìöø. Àèëÿñè äÿ êàñûá äöøöá, èêè îòàüûí ãàáàãêûñûíäà þçëÿðè ñûüûøûð, èêèíúèñèíè ñÿëèãÿéÿ ñàëûá êèðàéÿ âåðèðëÿð. Àé èëÿ, èë èëÿ ãàëàíëàðà àéû èéèðìè ìàíàòà âåðèðëÿð, àììà èêè-ö÷ ýöí ãàëûá ýåäÿíÿ ùÿð ýåúÿ-ýöíäöçöíö áèð ìàíàòà âåðèðëÿð; èñòÿð èêè àäàì îëñóí, èñòÿï ö÷ àäàì îëñóí, èñòÿð áèð àäàì îëñóí. Ùÿð ñàìàâàðà äà èéèðìè áåø ãÿïèê àëûðëàð; ÷öíêè Çàãàòàëàäà êþìöð áèð àç áàùàäûð. Åâè ñöïöðöá éûüûøäûðìàã äà åâ ñàùèáèíèí áîðúóäóð. Ìÿí áàòèíÿí ÷îõ ìÿìíóí ãàëäûì âÿ ùÿòòà ùàìáàëà ùàããûíäàí ñàâàéû áèð àááàñû äà àðòûã âåðäèì. Áó äà äóà åäÿ-åäÿ ýåòäè. Ðàçû îëìàüûìà ñÿáÿá áó èäè êè, ÿëáÿòòÿ ìÿíçèëèí âÿ ñàùèá-ìÿíçèëèí çàùèðè ñÿëèãÿñè áàòèíÿ äÿ ìöâàôèã ýÿëñÿ, ÷îõ ýþçÿë. Áèð ñóðÿòäÿ êè, ìÿí ãûçûìû äàðöëìöÿëëèìàòà äàõèë åäÿí êèìè Çàãàòàëàäà áèð ýöí äÿ àðòûã ãàëàí äåéèëÿì âÿ ìÿíçèëèí ãèéìÿòè äÿ êè, èáàðÿò îëà ýåúÿñè áèð ìàíàòäàí, – áó î ãÿäÿð àç ïóëäóð êè, áóðàäà áèð àðòûã äàíûøûã îëà áèëìÿç. *** Ìÿí øåéëÿðè à÷äûì, ñàáóí âÿ äÿñìàëëàðûìûçû ÷ûõàðòäûì. Ìÿí äÿ âÿ ãûçûì äà ÿë-öçöìöçö éóäóã, òîç-òîðïàüûìûçû òÿìèçëÿäèê. Âÿ áó ùåéíäÿ ñòîëóí öñòöíÿ áèð ïàäíîñäà èêè ñòÿêàí ñÿëèãÿëè ÷àé ãîéóëäó. ×àéû ýÿòèðÿí ùàìàí îüëàí èäè. Àäûíû ìÿí ñîðóøäóì, äåäè àäûì Îùàíäûð. Îòóðäóã ÷àé è÷ìÿéÿ âÿ åâèí ñàùèáè þâðÿò áèð ÿëèíäÿ ìöðÿááÿ, áèð ÿëèíäÿ ëóìó ïàð÷àëàðû, ýÿòèðäè ãîéäó ãàáàüûìûçà. Áó þâðÿò ùàìàí Îùàí îüëàíûí àíàñû, éÿíè åâèí ñàùèáÿñè èìèø. Áó ãÿäÿð âàð êè, åâ ñàùèáèíèí áèçÿ áó ãÿäÿð ìåùðèáàí÷ûëûüû ìÿíè áèð ãÿäÿð ðàùàòñûç åëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ñÿáÿá áóäóð êè, ìÿí õÿéàëûìà ýÿòèðÿ áèëìèðäèì êè, îíóí áó èëòèôàòûíûí ÿâÿçèíè ìÿí íÿ èëÿ âÿ íÿ ñóðÿòäÿ ÷ûõà áèëÿúÿéÿì. Âÿ åéíè çàìàíäà õÿéàëûìà ýÿòèðÿ áèëìèðäèì êè, áèçÿ áó ãÿäÿð õèäìÿò åòìÿêäÿ þâðÿò ìÿùç ìåùìàí äîñòëóã øÿðàèòèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèð, éà áó àðòûã çÿùìÿò ìÿñàðèôèí ÿâÿçèíè ìÿíäÿí áèð íå÷ÿ ãàò àðòûã ýþçëÿéèð. Þâðÿòèí áèçÿ ðÿüáÿòè î éåðÿ ÷àòäû êè, ýÿëäè ãûçûìûí éàíûíà, îíóí öçöíäÿí þïäö, îòóðäó éàíûíäà âÿ áàøëàäû îíóí ñòÿêàíûíà ãÿíä âÿ ëóìó ñàëìàüà âÿ ãàáàüûíà ìöðÿááÿ ãîéìàüà. 335 Èêè ñòÿêàí ÷àé è÷äèì, äóðäóì àéàüà. Õÿéàëûì äàðöëìöÿëëèìàòûí éàíûíäà èäè. Îðàäàí áÿõàáÿð îëìàã èñòÿéèðäèì êè, èìòàùàíëàðäàí áèð ÿùâàë áèëÿì. ×öí ìÿí Çàãàòàëà øÿùÿðèíè áèðèíúè äÿôÿ ýþðäöéöì èäè, îíóí÷óí äà êþíëöìäÿí êå÷èðäè êè, Îùàí îüëàí ìÿíÿ áÿëÿä÷è îëà. Áó ôèêðèìè ìÿí à÷àí êèìè ãî÷àã óøàã äà âÿ àíàñû äà ÷îõ õîøùàë îëäóëàð êè, îüëàí äà ìÿíëÿ ÷ûõñûí øÿùÿðÿ âÿ ìÿíÿ áÿëÿä÷è îëñóí. *** ×ûõäûã, ýåòäèê ùÿìÿí äàðöëìöÿëëèìàòû òàïäûã âÿ ìÿëóì îëäó êè, ìÿí ãûçû áèð àç òåç ýÿòèðìèøÿì; ÷öíêè èìòàùàíëàðà ùÿëÿ áèð íå÷ÿ ýöí âàð. Àììà çÿìàíè êè, ìÿí Áàêûäà âàúèá èøëÿðèìè éàðûì÷ûã ãîéóá ýåòìèøäèì âÿ Çàãàòàëàäà ÷îõ ãàëà áèëìÿçäèì, äàðöëìöÿëëèìàò ìöäèðÿñè ðàçû îëäó êè, ìÿí ãûçûìû ãîéóì ìöâÿããÿòè ñóðÿòäÿ äàðöëìöÿëëèìàòäà, îðàäà éàøàéàí ãûçëàðëà áèð éåðäÿ ãàëñûí, òà èìòàùàí âåðÿíÿäÿê. Âÿ ÿýÿð èøäè ÿùéàíà, ãûçûì èìòàùàí âåðÿ áèëìÿñÿ, éÿíè äàðöëìöÿëëèìàòà äàõèë îëìàüà ýöúö ÷àòìàñà, î âÿäÿ ìþùòÿðÿìÿ ìöäèðÿ ÿùä åëÿäè êè, åëÿ îëñà, ãûçû áèð èë áèðèíúè äÿðÿúÿëè ìÿêòÿáèí àõûðûíúû ñèíôèíäÿ ñàõëàð âÿ îðàäà îíó ýÿëÿí èë äàðöëìöÿëëèìàòà äàõèë îëìàüà ùàçûð åäÿð. Äåìÿê, ùÿð ùàëäà ìÿí àðõàéûíëàäûì âÿ ãÿðàð ãîéäóã êè, áó ýåúÿíè ãûçûì ãàëñûí ìÿíèì éàíûìäà, ñàáàùû ýöíö î äàõèë îëñóí äàðöëìöÿëëèìàòà âÿ ìÿí ÷ûõûì ýåäèì Áàêûéà. *** Îðàäàí ÷ûõäûã âÿ Îùàíëà áèð-èêè êö÷ÿíè äÿ äîëàíäûã. Àõøàì îëäó âÿ Çàãàòàëàíûí îðòà, áþéöê âÿ øåíëèêëè êö÷ÿñè èëÿ ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëäèê ìÿíçèëÿ. Àõøàìäàí áèð-èêè ñààò êå÷èðäè. È÷ÿðè ýèðèá ýþðäöì êè, ãûçûì êðîâàòëàðûí áèðèíèí öñòöíäÿ óçàíûáäûð âÿ ìÿëóì îëäó êè, éóõóëàéûáäûð. Î øåé êè, ìÿíÿ ãÿðèáÿ ýþðñÿíäè, î äà áó èäè êè, î áèðè êðîâàòûí öñòöíäÿ ñÿëèãÿ èëÿ éîðüàí-äþøÿê ñàëûíìûøäû, àììà áèð áàëûíú ÿâÿçèíÿ ãîøà èêè áàëûíú ãîéóëìóøäó. Ýóéà áóðàäà áèð íÿôÿð àäàì éîõ, èêè àäàì áèð éåðäÿ éàòàúàã. Ìÿí áóíó éåðñèç ýþðäöì âÿ ýåòäèì èêè áàëûíúûí áèðèíè ýþòöðäöì ãîéäóì êÿíàðà âÿ ãûçûìû îéàòäûì. Ãûç ÷ÿòèíëèêëÿ ýþçëÿðèíè à÷äû âÿ ùÿâÿññèç äóðäó îòóðäó éàòäûüû êðîâàòûí öñòöíäÿ. Ìÿí ùàìàí èêèíúè áàëûíúû ãîéäóì ãûç éàòàí êðîâàòûí öñòöíÿ âÿ ýåòäèì îòóðäóì âÿ áàøëàäûì ãÿçåò îõóìàüà. 336 Îùàíûí àíàñû àüçûíäà éàøìàã ýöëöìñöíÿ-ýöëöìñöíÿ ìÿíÿ áèð ñòÿêàí ÷àé ýÿòèðäè âÿ ñîíðà ýåòäè áèð þçýÿ áàëûíú ýÿòèðäè, ãîéäó ãûçûì óçàíäûüû êðîâàòûí öñòÿ âÿ ùàìàí ìÿí ãûçûìà âåðäèéèì áàëûíúû ýþòöðäö âÿ ýåíÿ ýÿòèðäè ãîéäó ñàëäûüû ñÿëèãÿëè ãîøà éàòàúàüûí öñòöíÿ âÿ åëÿ ãîéäó âÿ áàëûíúëàðû åëÿ ñÿé âÿ ñÿëèãÿ èëÿ ÷ûðïûá òóìàðëàäû âÿ åëÿ ñÿëèãÿ èëÿ éåðëÿøäèðäè êè, ìÿíÿ àøêàð îëäó êè, áó àðâàä áó éåðè èêè íÿôÿð àäàì ö÷öí ñàçëàéûð. Ãûçûì áèð ãÿäÿð áàõàíäàí ñîíðà ýåíÿ éàí öñòÿ äöøäö âÿ åðìÿíè àðâàäû ýåòäè ãûçà äà áèð ñòÿêàí ÷àé ýÿòèðäè âÿ îòóðäó îíóí éàíûíäà âÿ áàøëàäû ãóëàüûíà íÿñÿ ïû÷ûëäàìàüà. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà ãûçûìû ýåíÿ øèðèí éóõóäà ýþðäöì. ×àé äà îðàäàúà ãàëûá ñîéóìàãäà èäè. Áèð äÿôÿ äÿ éàâûãëàøäûì êè, ãûçû îéàäûì, äóðñóí ÷àéäàí-÷þðÿêäÿí éåñèí, ñîíðà éåðèíè à÷ûá éàòñûí, ãûç ýåíÿ ýþçëÿðèíè îâóøäóðà-îâóøäóðà äóðäó îòóðäó, ýåíÿ ýþçëÿðèíè éóìäó âÿ åëÿúÿ ïàëòàðëû éûõûëäû êðîâàòûí öñòöíÿ. Îùàíûí àíàñû äà ýÿëäè èñòÿäè ãûçû îéàäà âÿ øèðèí-øèðèí áàøëàäû ãûçà éàëâàðìàüà êè, äóðñóí ÷àé è÷ñèí, ÷þðÿê éåñèí. Àììà ãûç î ãÿäÿð éîðóëìóø èìèø êè, øèðèí éóõóíó éåéèá-è÷ìÿêäÿí âàúèá áèëäè. Àõøàì ñààò äîããóç òàìàì îëäó âÿ èêè ñòÿêàí ÷àéëà áèð ãÿäÿð ïåíäèð-÷þðÿê éåäèì âÿ áàøëàäûì ñîéóíóá éàòìàã ôèêðèíÿ äöøìÿéÿ; àììà êðîâàòûí öñòöíÿ ãîéóëìóø èêè áàëûíú íÿäÿíñÿ ìÿíè ùÿðäÿíáèð ìÿøüóë åäèðäè. Àéà Îùàíûí àíàñû ìÿíèì ö÷öí ùàçûðëàäûüû êðîâàòûí öñòÿ íÿ ñÿáÿáÿ áèð áàëûíú ÿâÿçèíÿ èêèñèíè ãîøà ãîéóáäóð? Âÿ áóíäàí ñàâàéû äà ùÿìèí éåðè åíëè êðîâàòûí öñòÿ ñàëûáäûð; éÿíè èêè àäàìëûã êðîâàòûí öñòÿ ñàëûáäûð. Ìÿíè òÿÿúúöáÿ ýÿòèðÿí áèð äÿ áó èäè êè, àðâàä ùÿðäÿíáèð ýÿëèðäè, ùàìàí éåðè ñûüàëëàéûðäû, áàëûíúëàðû òóìàðëàéûðäû âÿ ýåíÿ áóíëàðû ãîøà, áèðáèðèíèí éàíûíà ãîéóá, áèð àç ìÿíÿ òÿðÿô ýöëöìñöíöðäö, ãûçà òÿðÿô ýåäèá, îíó ýåíÿ îéàòìàã èñòÿéèðäè. Ìÿí àõûðäà àðâàäà äåäèì êè, äÿõè áèçèì éîëóìóçäà îíóí çÿùìÿòèíÿ åùòèéàú éîõäóð âÿ äÿõè áèçèì ãåéäèìèçÿ ãàëìàñûí âÿ ãûçû äà îéàòìàñûí âÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá îòàüûìûçà áèð ñòÿêàí ñó ãîéóá ýåòñèí, þçö äÿ ðàùàò îëñóí. Áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà ìÿí ýåòäèì ùàìàí ìÿíèì éåðèìèí öñòöíäÿ îëàí èêè áàëûíúûí áèðèíè ýþòöðäöì ãîéäóì êÿíàðà âÿ èñòÿäèì ñîéóíìàüà ùàçûðëàøàì. 337 ×îõ ãÿðèáÿ: åëÿúÿ áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà, – êè ìÿíèì áàøûì íÿéÿñÿ ãàðûøäû, – áèð äÿ ýþðäöì ùàìàí èêè ãîøà áàëûíúëàð ýåíÿ ìÿíèì éåðèìèí öñòöíäÿäèð âÿ åðìÿíè àðâàäû ãàïûíûí àðàñûíäà äóðóá ýöëöìñöíÿýöëöìñöíÿ, áÿëêÿ áèð ãÿäÿð ÷ÿì-õÿìëÿ äÿ äàø êèìè éóõóéà ýåòìèø ãûçûìà òÿðÿô áàõìàãäàäûð. Ïàùî! Õóäàéà, áó àðâàä íèéÿ ýåäèá éàòìûð? Áèð ñóðÿòäÿ êè, ìÿí áèð ãÿäÿð âàõò áóíäàí ãàáàã ùÿéÿòÿ ÷ûõàíäà Îùàíû äà, îíóí ãîúà íÿíÿñèíè äÿ éåðÿ ýèðèá éóõóëàìûø ýþðäöì?.. Áÿñ áó àðâàä íèéÿ éàòìûð? Ùÿëÿ éàòìàüûíû, éà éàòìàìàüûíû þçö áèëÿð, áÿñ ìÿíèì éàòàúàüûìû íèéÿ áÿðê-áÿðê èêè áàëûíúëû ãÿðàð âåðèð? Ìÿí ìÿýÿð áèð àäàì äåéèëÿì? Ïÿñ ìÿíèì éàíûìäà êèì éàòàúàã âÿ î èêèíúè áàëûíúû àðâàä êèìäÿí þòðö ùàçûðëàéûð âÿ ìÿíäÿí ñàâàéû áóðàäà äÿõè êèì âàð? Áèð ãûçûìäûð êè, ÿââÿëÿí åðìÿíèëÿðèí äÿ âÿ áèç ìöñÿëìàíëàðûí äà ãàéäàñûíúà ãûç àòà èëÿ éàòàúàãäà éàòìàç; ãûçûìäàí äà ñàâàéû áóðàäà îëàí áèð äÿ åðìÿíè àðâàäûí þçöäöð! Þçö äÿ êè, ìÿíëÿ éàòìàéàúàã?! *** Àðâàä ýÿëäè þç îòàüûíà, àììà àðà ãàïûíû þðòìÿäè. Äîüðóñó, ìÿí áèëìÿäèì êè, àðâàäûí ôèêðè íÿäèð. Ìÿíèì õÿéàëûìà þçýÿ áèð øåé ýÿëÿ áèëìÿçäè. Åâÿ-åøèéÿ áàõàíäà, áó åâ-åøèê âÿ áó àèëÿ þçöíö ñàòàí àðâàä åâèíÿ îõøàìûðäû âÿ çàùèðäÿ àðâàä äà ôàùèøÿéÿ îõøàìûðäû; äöíéàäà áèðèíúè äÿôÿ ðàñò ýÿëäèéè ÿëëè ñÿêêèç éàøûíäà ìÿíèì êèìè áèð êèøèéÿ àøèã îëàí àðâàäà îõøàìûðäû. Ïÿñ ìÿíëÿ áó èêè áàëûíúëû éîðüàí-äþøÿêäÿ êèì éàòàúàã? Åëÿ êè, àðâàä áèð äÿôÿ àüçû éàøìàãëà ãàïûíûí àðàñûíäà ÷ÿì-õÿìëÿ äóðóá áàøëàäû ùÿñðÿòëÿ ãûçûìà òÿðÿô áàõìàüà, îíäà äîüðóñó, ìÿíèì ãÿëáèì ãàðàëäû. Äîüðóäóð, åðìÿíèëÿð è÷èíäÿ éöíýöë àðâàä ìÿí ÷îõ àç ýþðìöøÿì; àíúàã íÿ äåéèì, äöíéàäà ùÿð íÿ äåñÿí ãàáàüûíà ÷ûõà áèëÿð. Àíúàã, ñþçöí äîüðóñó, áó íþâ åøãáàçëûüà, éÿíè ùå÷ áèð íþâ åøãáàçëûüà ìÿíèì ùÿð ùàëäà ùàçûðëûüûì éîõ èäè âÿ Îùàíûí àíàñû ÿýÿð ÿùéàíà ìÿíèì éàíûìà ýÿëìÿê äÿ èñòÿñÿ èäè, áèð íå÷ÿ ñÿáÿáÿ ýþðÿ ìÿí ùàçûðëàøûðäûì öçð èñòÿìÿéÿ: ÿââÿëÿí, ìÿíèì þâðÿòèì âàð; èêèíúè, äöíéàäà áèðèíúè äÿôÿ ðàñò ýÿëäèéèì þâðÿòèí çàùèðè áàáàò èäèñÿ äÿ, áàòèíèíäÿí ùå÷ õÿáÿðäàðëûüûì éîõ èäè; âÿ ö÷öíúö äÿ êè, ìÿí òÿê ÿëëè ñÿêêèç éàøëû áèð êèøè ö÷öí áó èøëÿðèí äÿõè ùå÷ áèð ëÿççÿòè éîõäóð. 338 *** Ìÿíè áÿðê éóõó áàñûðäû; ÷öíêè éîëäà áÿðê éîðóëìóøäóì. Áèëìèðÿì, î úöðÿò ìÿíÿ ùàðàäàí öç âåðäè êè, äóðäóì ýåòäèì, àðà ãàïûíû þðòäöì âÿ ýþðäöì êè, ùÿëÿ ìþùêÿì ãàðìàüû äà âàð, ãàðìàüû äà êå÷èðäèì ùàëãàéà, ñîéóíäóì âÿ éûõûëäûì éàòäûì. Ñàáàùû ýöíö ñààò 9-äà ãûçû àïàðäûì ãîéäóì äàðöëìöÿëëèìàòà âÿ ñààò 11-äÿ Îùàíû ýþíäÿðäèì àâòîìîáèë êîíòîðóíäàí áèð äÿíÿ áèëåò ýÿòèðäè. Õÿéàëûì Íóõàéà ýåòìÿê âÿ îðàäà áèð íå÷ÿ ýöí ãàëìàã èäè. Åâ ñàùèáëÿðè èëÿ ýþðöøäöì, ñàëàìàòëàøäûì, ìÿíçèë ùàããûíû àðòûãëûüûéúà âåðäèì âÿ ÷ûõäûì êö÷ÿéÿ. Îùàí äà ÷àìàäàíû ýþòöðöá éàíûìúà ýÿëèðäè. Îüëàíûí öçöíÿ äèããÿòëÿ áàõäûì âÿ àíàñû ýåíÿ äóðäó ýþçöìöí ãàáàüûíäà âÿ ýåíÿ ãîøà áàëûíú ìÿñÿëÿñè áàøëàäû ìÿíè ìÿøüóë åòìÿéÿ. Áèð îí-èéèðìè äÿãèãÿäÿí ñîíðà Îùàíëà äà àéðûëàúàüàì; íåúÿ êè, íÿíÿñè âÿ àíàñû èëÿ àéðûëäûì. Âÿ êèì áèëñèí, áèð äÿ ýþðöøÿúÿéèê, éà éîõ. Ïÿñ éàðûì ñààòûí ìöääÿòèíäÿ ìÿí áó ìÿñÿëÿíè à÷à áèëäèì – à÷ìûøàì, ÿýÿð à÷à áèëìÿñÿì, äÿõè ìÿíèì ö÷öí ùÿìèøÿ òàïìàúà êèìè áèð øåé îëàúàã. Áóðàäà áèð ìþúöç îëäó. Ùèêìÿòÿ åòèãàä åäÿíëÿð ìÿíèì éåðèìÿ îëñà èäèëÿð, äåéÿúÿêäèëÿð êè, ãÿëáäÿí ãÿëáÿ ùÿìèøÿ éîë âàð; äåéÿúÿêäèëÿð ìÿíèì ãÿëáèìäÿí åðìÿíè óøàüû õÿáÿðäàð èìèø. Áåëÿ êè, àç ãàëìûøäû êàíòîðäàí óçàãëàøàã, Îùàí óòàíà-óòàíà ìÿíäÿí áèð øåé ñîðóøäó, äåäè: – Õîçåéí î ãûç êè, øêîëà áó ýöí àïàðäûíûç, ñèçÿ “ùàðñ”äû, éà ñèçèí ãûçäû? Îíó îõóúóëàðûìûçà ÿðç åäèì êè, ìÿí åðìÿíè äèëèíè éàõøû áèëèðÿì. Åðìÿíè äèëèíäÿ “ùàðñ” – ýÿëèí äåìÿêäèð, éÿíè çþâúÿ* äåìÿêäèð. – Äåäèì: – Íåúÿ êè? – Îùàí úàâàá âåðäè êè: – Àíàìëà áó ýöí ñÿùÿðäÿí ìöáàùèñÿäÿéèê; àíàì äåéèð: î ãûç ñèçÿ ùàðñäûð, àììà ìÿí äåéèðÿì: î ñèçèí àõ÷ûãûíäûð**. Îùàíûí áó ñþçëÿðèíè åøèòúÿê ìÿí áàðìàüûìû äèøëÿäèì âÿ Îùàíà äåäèì: – Ìÿýÿð ìÿí ãîúàëûãäà êèøèíèí åëÿ áàëàúà ùàðñû îëà áèëÿð? Ãÿðèáÿ áóðàñûäûð êè, ìÿíèì áó ñóàëûìà Îùàí ýóéà òÿÿúúöá åëÿäè âÿ ãûñàúà úàâàá âåðäè: _______________ * Àðâàä ** Ãûçûìäûð 339 – Îëà áèëÿð. Ìÿí ýöëäöì. Âÿ åðìÿíè óøàüû áåëÿ äåäè: – Çàãàòàëà ìöñÿëìàíëàðû è÷èíäÿ, ìÿññÿá ùàããû, ãîúà êèøèëÿðèí ñèçèí ãûçäàí äà áàëàúà ùàðñëàðû âàð. *** Àâòîìîáèëè ìèíÿí çàìàí áèëìèðÿì íèéÿ ãÿëáèì ðàùàòñûç îëäó. Àõøàìêû úöò áàëûíú ìÿñÿëÿñèíè éàäûìà ñàëäûì âÿ åðìÿíè àðâàäû ýÿëäè äóðäó ýþçöìöí ãàáàüûíäà. Ìÿíèì éàòàúàüûìû ãîøà áàëûíúëû ñàçëàéàíäà Îùàíûí àíàñû åëÿ áèëèðäè âÿ áÿëêÿ èíäè äÿ åëÿ áèëèð êè, îí ö÷ éàøûíäàêû ãûç ìÿíèì þâðÿòèìäèð. Âÿ ùàìàí éàòàúàüû áèçäÿí þòðö ñÿëèãÿéÿ ñàëûðäû êè, îðàäà áèç ãîøà éàòàã âÿ ãóúàãëàøàã. Áèëìÿäèì íÿ åëÿéèì: áèð èñòÿäèì Îùàíû êÿíàðà ÷àüûðàì âÿ àíàñûíà ñèôàðèø ýþíäÿðÿì; ñîíðà áó ôèêèðäÿí äöøäöì. Àâòîìîáèëèí ôûøãûðûüû õÿéàëàòûìû äàüûòäû âÿ Îùàíà ÿë âåðäèì, ãàëõäûì îòóðäóì éåðèìäÿ. Ýåíÿ áèð èñòÿäèì Îùàíû ÷àüûðàì, îíà éàâàøúàäàí äåéÿì êè, ãîúà êèøèíèí ãûçû þâðÿò åëÿìÿéè åéèáäèð, – áó äà ìöìêöí îëìàäû; î ñÿáÿáÿ êè, ìÿí áó õÿéàëû åëÿéÿíäÿ àâòîìîáèë ìÿíè Îùàíäàí èéèðìè-îòóç ãÿäÿì óçàãëàøäûðìûøäû. Éîëó áèð õåéëè çàìàí áèäàìàü ýåòäèì. *** Äåìÿê, åðìÿíè àðâàäû ìÿíëÿ ãûçûìû ÿð-àðâàä çÿíí åäèðìèø; ÷öíêè Çàãàòàëà ìöñÿëìàíëàðû è÷èíäÿ ÷îõ áåëÿ-áåëÿ ÿð-àðâàäëàð âàð! Åéèáäèð! ÀÒËÀÐ ÄÀÉÀÍÄÛ Øÿùÿð äàüûí òÿïÿñèíäÿ ãóðóëóáäóð. Åâäÿ îòóðàíäà ùÿð éàíà ýþç ýÿçäèðèá ýþðöðñÿí êè, äàü, äàø äÿðÿëÿð âÿ ÷àéëàð – ùàìûñû ñÿíäÿí àøàüûäàäûð. Äàüëàðûí ùÿðÿñè áèð ðÿíýÿ ÷àëûð; ÷öíêè áóíëàðûí åëÿñè âàð êè, ìåøÿëÿðëÿ þðòöëöáäöð. Àììà äàüëàðûí ÿêñÿðè ëöòäöðëÿð âÿ áó ëöòëöéöí ùöñíö ìåøÿëè äàüëàðäàí äà àðòûãäûð; áóíóí ñÿáÿáè áóäóð êè, äàüëàðûí ùÿðÿñè, – õàù óçàãäàí áàõàíäà, õàù éàâûãäàí áàõàíäà, – íþâ-íþâ ðÿíý ÷àëûð. ßëÿëõöñóñ ýöí äàüëàðà äöøÿíäÿ, ýöíöí øÿôÿãè äàüëàðûí ýàù áó òÿðÿôèíè øþëÿëÿíäèðèá î òÿðÿôèíÿ ãàðà êþëýÿ ñàëûð, ýàù äà ÿêñèíÿ. 340 Àõøàì âàõòëàðû Õàíñàðàé øÿùÿðèíèí ìÿüðèá òÿðÿôè áåùèøòèí áèð ýóøÿñèíè éàäà ñàëûð. Éåâðîïàíûí Øâåéòñàðèéàñûíû ýþðÿíëÿð, áóðàíû Øâåéòñàðèéàéà îõøàäûðëàð. Òöðêèéÿíèí Ãÿìÿð ýþé éàéëàüûíû ýþðÿíëÿð, áóðàíû îðàéà îõøàäûðëàð. Öôà øÿùÿðèíèí Úèí éàéëàãëàðûíû ýþðÿíëÿð Õàíñàðàéûí çþùð* âàõòû ìÿüðèá òÿðÿô ìÿíçÿðÿñèíè îðàéà îõøàäûðëàð. Ìÿí äÿ Ãàôãàç éîëóíóí ëàíäøàôò ýþðöíöøëÿðèíè ýþðÿí áèð Àëëàù áÿíäÿñè áóíó úöðÿòëÿ äåéèðÿì êè, Õàíñàðàé øÿùÿðèíèí øàì âàõòû ìÿüðèá òÿðÿô ñåéðÿíýàùû î ãÿäÿð êè, èíñàíà öðÿê øàäëûüû âåðèð, – àç áèð ãåéðè éåðëÿðäÿ áó ñÿàäÿò ÿëÿ äöøÿ áèëÿð. Éàé çàìàíû, ýöíîðòàäàí èêè-ö÷ ñààò êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýöí áàòàí ñÿìòèíäÿ à÷ûëìûø “×àíàããàëà” ÷àéõàíàñûíûí ñàü âÿ ñîë òÿðÿôè ñåéð åäÿí úàâàíëàðëà äîëìàüà áàøëàéûð. Áèð àç áóíäàí àøàüû øîñå éîëóíóí ÿòðàôû úàìààòëà äîëó îëóð. Áóíëàð éîë èëÿ þòöá ýåäÿí àðàáàëàðà, àòëûëàðà, ôàéòîí âÿ àâòîìîáèëëÿðÿ òàìàøà åäèðëÿð. Øîñå éîëóíóí äîëàéëàðû ÿí óçàãäàí ýþðñÿíèð. Áóäóð, äàüûí äàëûíäàí áèð ôàéòîí ýÿëèð. Àíúàã îí äÿãèãÿäÿí ñîíðà ùàìàí ôàéòîí éàâûãëàøûá áèçèì ãàáàüûìûçäàí êå÷ÿúÿê. Áóäóð, óçàãäàí áèð àâòîìîáèë ýþðñÿíèð; ýàù äîëàéûí äþíýÿëÿðèíäÿ ýèçëÿíèá éîõ îëóð, ýàù äþíýÿäÿí ÷ûõûá éàâûãëàøûð. Îäóð, àòëûëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ, éà òÿê-òÿê óçàãäàí ýþðñÿíèðëÿð. Áèð ãåéðèëÿðè äÿ øÿùÿðäÿí ÷ûõûá àøàüû òÿðÿôÿ ÷àïûðëàð; áóíëàð ùàìûñû úþâëàí åäèðëÿð. Àììà àõøàì âàõòëàðû Õàíñàðàé øÿùÿðèíèí ýèðÿúÿéèíäÿ, “×àíàããàëà” ÷àéõàíàñûíûí ãàáàüûíäà, ýþðêÿìëè âÿ òàìàøà åòìÿëè áèð øåé âàðñà, î äà àøàüûäàí – éóõàðû øÿùÿðÿ âàðèä îëàí àâòîìîáèëëÿðèí, ôàéòîíëàðûí âÿ éàõóä àòëûëàðûí òàìàøàñûäûð. Áàõ, áèð àâòîìîáèë ýÿëèð. Ýþðÿê áó ãàáàüûìûçäàí íåúÿ áàø éóõàðû ãàëõàúàã. Áóü âÿ ìàøûí èúàä åäÿíèí àíàñû þëñöí! Áèð äÿãèãÿäÿ ôûðûëäàäû âÿ ïóôëàäû, ãàëõäû ýåòäè… Áóäóð, àøàüûäàí áèð íå÷ÿ àòëû ÷àïà-÷àïà ýÿëèð. Ýþðÿê áóíëàðûí àòëàðû íåúÿ ÷àïàúàã âÿ ýþðÿê éîðóëóá äóðàíû îëàúàã, éà õåéð, ÷àïûá êå÷ÿúÿêëÿð. Àõøàì âàõòëàðû øÿùÿðèí “×àíàããàëà” àäëàíàí ñÿìòèíäÿ éîëóí ÿòðàôû, ñàü âÿ ñîë òÿðÿôè ÿùàëè äîëó îëóð. Êèøèëÿð, þâðÿòëÿð, óøàãëàð. Âÿ ÿëÿëõöñóñ þâðÿòëÿð: ÷àðøàôëû þâðÿòëÿð, ÷àðäàãëû þâðÿòëÿð, öçö þðòöëö _______________ * Ýöíîðòà 341 þâðÿòëÿð, öçöà÷ûã þâðÿòëÿð… Úàùûëëàð, îðòàáàá, áàëàúà ãûçëàð, ìÿêòÿá ãûçëàðû âÿ ìÿêòÿá îüëàíëàðû ãàðûøãà êèìè ãàéíàøûðëàð. Áóðàéà úÿì îëìàãäàí ìÿãñÿä – àøàüûäàí áàøéóõàðû ýÿëÿí àòëûëàð, ôàéòîí âÿ àâòîìîáèëëÿðÿ òàìàøà åòìÿêäèð. Áóäóð, àøàüûäàí ö÷öíúö äîëàéûäàí áàøéóõàðû èêè àòëû ÷àïûøûð. Ýþðÿê áóíëàðûí ùàíñû ãàáàãëàéàúàã? Àùà! Éà Àëëàù, éà Àëëàù!.. Ùû, àé ãî÷àã êÿùÿð àò, ùû!.. Ìàøàëëàù, ìàøàëëàù!.. ßäÿ, ãîéìà!.. Àùà! Éîõ, áàëàì, ãàðà àò êÿùÿð àòû ãàáàãëàäû. Óððà! Óððà! Ùàé-êöé, ãûøãûðûã, öøêöðöê, ãûððð… Áóäóð, èêè ôàéòîí ýÿëèð; èêèñè äÿ çûíãûðîâëó. Áóíëàð àõûðûíúû äîëàéûíû ãàëõàíäàí ñîíðà àòëàðûíû ãóíóòëàäûëàð âÿ î ãÿäÿð éàçûã ùåéâàíëàðûí ñàüðûñûíà ÷ûðïäûëàð êè, àòëàð äþðäàéàã ÷àïûá àðàäàí ÷ûõäûëàð âÿ úàíëàðûíû ãóðòàðäûëàð; éîõñà ÿùéàíà, ÿýÿð áóíëàðûí áèðè äàéàíûá äóðñàéäû, äàùà îüóë-óøàüûí âÿ íÿèíêè òÿê áèðúÿ îüóë-óøàüûí, áÿëêÿ éåêÿ êèøèëÿðèí âÿ ùÿòòà àðâàä-óøàüûí, øóøàëûëàðûí ãàáàüûíäà, îíëàðûí ôûøãûðûã âÿ öøêöðÿêëÿðèíèí âÿ “üûð-üûð”ëàðûíûí ãàáàüûíäà íå÷ÿ áàòìàí òÿð àõûäàúàã èäèëÿð. Äîêòîð Ãÿáçèáÿéëÿ áèðëèêäÿ, Õàíñàðàé éàéëàãëàðûíäà ìÿí äÿ ÷îõ âàõòëàð êå÷èðìèøÿì. Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã ùÿòòà îíóíëà Èëìàòàí äàüëàðûíà äà ýåòäèê âÿ îðàëàðäà äîêòîðëà ãÿðèáÿ éåðëÿð ýÿçäèê, ãÿðèáÿ ñóëàðà, íþâ-íþâ ìÿäÿí ñóëàðûíà ðàñò ýÿëäèê. Àììà ÷îõ âàõòëàð Õàíñàðàé øÿùÿðèíèí þçöíäÿ ãàëìûøûã âÿ ãàëäûãäà äà ùÿìèøÿ ãÿñäÿí ãîíøó îëìóøóã âÿ áó ãîíøóëóãäàí ìÿí êè, ùÿìèøÿ ìÿìíóí îëìóøàì; äîêòîð äà, çÿíí åäèðÿì, íàðàçû ãàëìàìûø îëñóí ýÿðÿê. ßââÿëÿí, äîêòîð þçö ÷îõ ýþçÿë ìöñàùèáäèð. ×àëàí, ÷àüûðàí, îéíàéûá-ýöëÿí, ãîíàã ñåâÿí âÿ äîñòëóãäà õåéëè ñÿäàãÿòëè. Èêèíúè äÿ áóäóð êè, äîêòîðëóãäà þçö ìàùèð áèð ùÿêèìäèð âÿ åâèìèçèí è÷èíäÿ íÿ ãÿäÿð êè, àçàðëû èòòèôàã äöøöáäöð. Ãÿáçèáÿéèí äþâëÿòèíäÿí, ùÿêèìÿ âÿ äÿðìàíà õÿðúèìèç ÷ûõìàéûáäûð âÿ àçàð äà äÿô îëóá ýåäèáäèð. Âÿ ëàêèí àõûð âàõòëàðäà, äåìÿê îëàð êè, Ãÿáçèáÿéèí ìÿèøÿòèíäÿ áèð áþéöê äÿéèøèêëèê öç âåðäè. Îíó èñòÿéèðÿì äåéÿì êè, áèð íå÷ÿ èëäèð êè, ùÿêèì äàùà éàé çàìàíû Õàíñàðàéà ýÿëìèð. Áèð íå÷ÿ èëäèð êè, àøàüûäà, àðàíäà, éàé çàìàíû ÷îõ èñòè îëàí “Ãàðàãûðò” ãÿñÿáÿñèíäÿ ãàëûá îðàíûí èñòè ùàâàñûíà âÿ ìûüìûü ìèë÷ÿéèíÿ òàá ýÿòèðÿ-ýÿòèðÿ Õàíñàðàé êèìè ýþçÿë áèð éàéëàüà ýåòìÿê èñòÿìèð. Áèð íå÷ÿ äÿôÿäèð Õàíñàðàéà êþ÷öá ýåäÿíäÿí ñîíðà ìÿí Ãÿáçèáÿéÿ õöñóñè òÿêëèôëÿð ýþíäÿðìèøÿì, áèð íå÷ÿ äÿôÿ ýþðöøöá ÿùâàëïöðñàí 342 îëìóøàì, òÿêèä åëÿìèøÿì, éàëâàðûá éàõàðìûøàì âÿ ùÿð äÿôÿ îíäàí ãÿòè íàðàçûëûã úàâàáûíû àëìûøàì. Òÿÿúúöá áóðàñûíäàäûð êè, ùÿëÿ Õàíñàðàéäà äîêòîð Ãÿáçèáÿéèí þç ìÿõñóñè åâè äÿ âàð. Áóðàäà îíóí ãîùóì ÿãðÿáàñû âàð. Ùÿð éàé ôÿñëè, – êè äîêòîð áóðàäà îëóð, – îíóí éàíûíà ýÿëÿí àçàðëûëàðäàí îíóí éàéëàã õÿðúè àðòûãëûüûíúà ùàñèë îëóð. Äåìÿê, áóðàäà áèð ãÿíàÿò ñþùáÿòè äÿ îëà áèëìÿç. Ùÿëÿ äåìÿê îëàð êè, éàé çàìàíû àðàíäà, Ãàðàãûðò ãÿñÿáÿñèíäÿ ùÿêèìèí áàçàðû î ãÿäÿð äÿ èøëÿìèð; ñÿáÿá áóäóð êè, áöòöí úàìààò, – êè ÷îõëàðû ìàëäàðäûð, – áàø àëûá éàéëàãëàðà êþ÷öá ýåäèðëÿð. Äåìÿê, àøàüûäà ãàëìàãëà ùÿêèì Ãÿáçèáÿé þçöíö áöòöí èøñèçëèéÿ äÿ äö÷àð ãûëûðäû. *** Áèð íå÷ÿ èë áó ìèíâàëëà êå÷äè. Äîêòîð Ãÿáçèáÿé éàé çàìàíû Õàíñàðàé éàéëàüûíà ýÿëìÿìÿêäÿ åëÿ áèð èíàä ýþñòÿðäè êè, ùÿòòà îíóí þç éàâûã ãîùóì-ÿãðÿáàñû äà áó èøÿ ìÿÿòòÿë ãàëìûøäûëàð. Êå÷ÿí éàé ôÿñëèíèí ãàáàüû ìÿíèì éîëóì Õàíñàðàéà äöøÿí çàìàí, áèð ýåúÿ Ãàðàãûðò ãÿñÿáÿñèíäÿ ùÿêèì Ãÿáçèáÿéýèëäÿ ãàëäûì âÿ ùÿêèì Ãÿáçèáÿéÿ ãîíàã îëäóì. Áó ýåúÿ áóðàäà ìÿíèì ö÷öí õîø êå÷äè âÿ áóíà äà èêè øåé ñÿáÿá îëäó. Áèðè áó èäè êè, ùÿêèì áó ýåúÿ ìÿíÿ åùòèðàì ãîéìàã áàáÿòèíäÿí, – íåúÿ êè, äÿáäèð, – áåø îí íÿôÿð þç äîñò âÿ àøíàëàðûíäàí ãîíàã ÷àüûðäû. Áóíëàðûí è÷èíäÿ þç éåçíÿñè Àñëàí áÿé, ìÿøùóð òàðçÿí äÿ âàð èäè. Ùÿêèì þçö éàõøûúà àâàçëà îõóéóðäó. Ãàðäàøû Ðçà áÿé êàìàí÷à ÷àëûðäû. Áåëÿëèêëÿ, øàì éåéèá ãóðòàðûíúà áèð äÿ ñààòà áàõäûã êè, àç ãàëûð ñöáù èøûãëàíà. Àììà, ãåéðèëÿðèíè äåìèðÿì, ùÿð áèð øåéäÿí ÿôçÿë áóðàäà ìÿíÿ ðóùàíè áèð ëÿççÿò âåðÿí ùÿêèì Ãÿáçèáÿéèí áó ìÿúëèñèí øèðèí éåðèíäÿ áèçèì õàùèøèìèçÿ ýþðÿ Õàíñàðàéà ýåòìÿìÿéèíèí ñÿáÿáèíè íàüûë åëÿìÿéè îëäó. Âàãåÿí ùÿð áèð øåé þç ãàéäàñû èëÿ: éàõøûúà éåéèá è÷ìÿê, ÷îëïàïëîâ, éàíûíäà ùÿð áèð õóðóøó, éàõøûúà Ãàðàêÿíä øÿðàáû, Ãàðàêÿíäèí áèðèíúèëèéè ãàçàíìûø àü êîíéàêû, ìåéâÿúàò, áóíëàðäàí ñîíðà ìóñèãè âÿ õàíÿíäÿíèí ðóùà øàäëûã ýÿòèðÿí âÿ èíñàíû ýþéëÿðÿ ãàëõûçàí íÿüìÿëÿðè. Âÿ ëàêèí áóíëàð ùàìûñû þç éåðèíäÿ: ùÿð÷ÿíä áó íåìÿòè äÿ ùÿð äÿôÿ âÿ ùÿð ýåúÿ âÿ ùÿð éåðäÿ òàïìàã îëìàç, àììà ýåíÿ òàïìàã îëàð, 343 ùÿðäÿí áèð äÿ îëìóø-îëñà òàïìàã îëàð. Àììà, äîüðóñó, ùÿêèì Ãÿáçèáÿéèí Õàíñàðàéà ýåòìÿéè òþâáÿ åëÿìÿéèí ðÿâàéÿòèíè áèð äÿ òàïìàã îëìàç; õöñóñÿí êè, áó ðÿâàéÿò ùÿêèìèí þç äèëèíäÿí åøèäèëìèø îëà. ßââÿë ìÿí, ñîíðà ãîíàãëàð ìÿúëèñèí øèðèí éåðèíäÿ áÿíä îëäóã: – Ùÿêèì, ìÿí þëöì, äîüðóñóíó äå ýþðöì ñÿáÿá íÿ îëäó êè, áó áèð íå÷ÿ èëèí ìöääÿòèëÿ áèð äÿôÿ äÿ Õàíñàðàé éàéëàüûíà ýåòìÿéèá áó ãîõóìóø âÿ ìèð÷ÿêëè àðàíäà ãàëûðñàí? ßââÿë ùÿêèì ñþéëÿìÿê èñòÿìèðäè; àììà îëìàäû. Î ãÿäÿð êè, ìÿí éàëâàðäûì âÿ ãîíàãëàð éàëâàðäûëàð, éàâàø-éàâàø éóìøàëäû âÿ ãàâàëû éåðÿ ãîéóá, þçöíÿ éàðûì ñòÿêàí êîíéàê âÿ ãîíàãëàðà äîëó ñòÿêàí øÿðàáäàí òþêöá áàøëàäû. Ùÿêèì Ãÿáçèáÿéèí ðÿâàéÿòè: – Ñèç ùàìûíûç áèëèðñèíèç âÿ ýþðöðñöíöç êè, ìÿí àòû ÷îõ õîøëàéàíàì; àììà ìèíèê àòûíäàí äà àðòûã ãîøãó àòûíû ìÿí õåéëè äîñò òóòóðàì. Äåìÿê, àòû éÿùÿðèí àëòûíäà éîõ, ãîøãóäà ýþðìÿéè äÿõè äÿ àðòûã õîøëàéûðàì. Èíäè, áàõ, áó ñààò ìÿíèì, äîüðóäóð, áèð äÿíÿ éàõøû ìèíèê àòûì âàð êè, îíó ÷îõëàðû àðçó åäÿðäè ùÿð ýöí ìèíèá ñåéðÿ ÷ûõñûí, àììà ìÿí îíó ùÿôòÿëÿð âÿ áÿëêÿ àéëàðëà óíóäóðàì. ×öíêè ìåéëèìè ùÿìèøÿ ãîøãóéà âåðèðÿì: òÿêÿðëè àðàáàéà, ôàéòîíà, øàðàáàíà ìèíìÿê èñòÿéèðÿì, ùÿòòà àâòîìîáèëè äÿ éîõ, áèð àòëû, éà èêè àòëû ôàéòîíó äîñò òóòóðàì âÿ áó éîëäà ùÿìèøÿ àðòûã õÿðúëÿð ãîéóðàì. Àðòûã ãàçàíúûìû éàõøû ãîøãó àòà âåðèðÿì âÿ ùÿìèøÿ äÿ ãèéìÿòëè õàì àòû àëûðàì êè, îíó ãîøãóéà þéðÿäèì. Âÿ áó éîëäà óñòàëàøìûøàì äà. Àòëàðûí õàñèééÿòèíè ýþçöì åëÿ àëûáäûð êè, ùå÷ áèð áÿäõàñèééÿò àò ôèêðèìÿ ýÿòèðÿ áèëìÿðÿì êè, îíó èêèö÷ ýöíöí è÷èíäÿ þéðÿäèá ôàéòîíà ãîøà áèëìÿéèì. Ìÿíèì ôàéòîí àòëàðûì ùÿìèøÿ òÿðèôëè îëóáëàð; ñÿáÿá áóäóð êè, ìÿí îíëàðà ùÿìèøÿ ùÿãã-ñÿé ãîéóðàì. Àòáàçëûüà ùÿâÿñèì î äÿðÿúÿäÿäèð êè, ìÿí ùÿêèìëèéÿ, áèð áÿðê àçàðëûíûí öñòöíÿ ÷àüûðûëàíäà äà àòûí òóìàðûíû ýÿðÿê éàðûì÷ûã ãîéìàéàì. Âÿ ñèç ùàìûíûç åøèòìèñèíèç êè, ìÿíèì àòëàðûìûí õàìóò-øèëåéè ùÿìèøÿ Íèæíè øÿùÿðèíäÿí õöñóñè ñèôàðèøëÿ ýÿëÿð. Âÿ äöíéàäà ìÿíèì çþâãö ñÿôàì îðàäàäûð êè, ãîøà ãÿìÿð àòëàðûìû ãîøàì øàðàáàíûìà, ÷ûõàì òÿêúÿ îòóðàì âÿ ãíóòó àëàì ÿëèìÿ, àòëàðûìûí îéíàãëàøìàüûíà, ýàù ìÿíèì èøàðÿìëÿ éåéèíëÿòìÿêëÿðèíÿ, ýàù ìÿíèì èøàðÿìëÿ éàâàø ýåòìÿêëÿðèíÿ, ëàçûì îëàíäà ÷àïìàãëàðûíà âÿ þç âàõòûíäà äóðìàãëàðûíà ùÿçç àïàðàì. Áó ìÿøüÿëÿíèí ìÿíèì ö÷öí áþéöê ëÿççÿòè âàð. 344 Áÿëè, àüàìà ÿðç îëñóí êè, ùàìàí èë êè, î âÿäÿäÿí ìÿí Õàíñàðàé øÿùÿðèíÿ ýåòìÿéè òÿðýèòìèøÿì, ùàìàí èëèí éàç ôÿñëèíèí ÿâàõèðèíäÿ åëÿ éàäûìäàäûð êè, ìàé àéûíûí àõûðû èäè. Ùÿìèøÿêè êèìè ýåíÿ áàøëàäûã åâåøèéè éåðáÿéåð åòìÿéÿ âÿ Õàíñàðàéà êþ÷ìÿéÿ ùàçûðëàøìàüà. Áÿðàäÿðèì* Úÿìèëëÿ ìÿñëÿùÿòè áó éåðÿ ãîéäóã êè, ãàáàãúà î ýåòñèí, Õàíñàðàéûíäàêû åâèìèçè éûüûøäûðñûí, ùàçûð åëÿñèí âÿ ñîíðà ìÿí äÿ óøàãëàðû ãîéóì þç ôàéòîíóìóçà, àïàðûì; ùÿìè çèéàðÿò, ùÿìè òèúàðÿò, ùÿìè Ãàðàãûðò âÿòÿíèìèçèí éàé çàìàíû ùÿìèøÿêè èñòè âÿ ìîçàëàíûíäàí äà ö÷ àéëûüà þçöìö âÿ óøàãëàðû õèëàñ åäèì, ùÿì äÿ ìÿíèì ö÷öí áèð áÿùàíÿ îëñóí êè, ãîøà ãÿìÿð àòëàðûìûí “âîæëàðûíû” àëûì ÿëèìÿ âÿ áóðàäàí ùåéâàíëàðûìëà ìöñàùèá îëóì. Ýàù âîæëàðû àçúàíà òÿðïÿäèì, îíëàð ãóëàãëàðûíû øèøëÿéèá ãà÷ìàã èñòÿñèíëÿð, ýàù “øøøøø” äåéèì, îíëàð äóðñóíëàð. Ýàù âîæëàðû áèð àç ÷ÿêèì, ùåéâàíëàð äàéàíñûíëàð âÿ äàéàíàíäà äà ýþçëÿðèíèí éàíû èëÿ ìÿíÿ áàõñûíëàð âÿ ìöíòÿçèð îëñóíëàð êè, íÿ âàõò ýåíÿ îíëàðû ñöðÿúÿéÿì. Ýàù éàâàøúà “ìó÷” åëÿéèì, ýåíÿ ýþòöðöëñöíëÿð âÿ ñîë âîæó ÷ÿêÿíäÿ ñîëà ÷þíñöíëÿð êè, ñàüäàí ýÿëÿí àðàáàéà éîë âåðèì âÿ ýàù äà ñàü âîæó ÷ÿêèì, ñàü òÿðÿôÿ ÷ÿêèëñèíëÿð êè, óçàãäàí ýÿëÿí àâòîìîáèëè ñîë òÿðÿôÿ þòöðöì. Õöëàñÿ, áèð ýöí îëäó êè, áàúûì Òóòóíó, îíóí ñÿêêèç éàøûíäàêû îüëóíó äà ãîéäóì ôàéòîíà, êó÷åðèìèç** ßñÿäè ìèíäèðäèì êîçëóéà âÿ þçöì äÿ ìèíäèì. Ãàðàãûðòäàí ýöíîðòàäàí èêè ñààò ñîíðà ÷ûõäûã âÿ øåíëèêäÿí áèð ãÿäÿð óçàãëàøàíäàí ñîíðà ìÿí þçöì äÿ ãàëõäûì ìèíäèì ßñÿäèí éàíûíà âÿ ãíóòó îíóí ÿëèíäÿí àëûá, áàøëàäûì éîë óçóíó àòëàðëà ìàçàõëàøìàüà. Âÿ î ãÿäÿð ìÿíèì ö÷öí ùÿìèí ìöñàôèðÿò õîø ýÿëäè êè, þç êþíëöìäÿ ÿðÿáëÿðÿ éàçûüûì ýÿëäè êè, áèíÿâàëàðûí éîë ýåòìÿê øÿðàèòè ýþð íÿ äÿðÿúÿäÿ àüûð èìèø âÿ áÿëêÿ èíäè äÿ àüûðäû êè, áèð âàõò îíëàð äåéèðìèøëÿð: “ßññÿôÿðè ùèññÿòöí ìèíÿññÿãÿð”***. Ýöí äàùà ìÿüðèá òÿðÿôÿ õåéëè àë÷àãëàíìûøäû êè, áàøëàäûã Õàíñàðàéûíûí äîëàéëàðûíà áàøéóõàðû ãàëõìàüà âÿ êþùíÿ ãÿáðèñòàíà ÷àòûá, àõûðûíúû äþíýÿíè äþíÿí êèìè Õàíñàðàé øÿùÿðèíèí ýþçÿë ýþðöíöøö ãàáàüûìûçà à÷ûëäû âÿ äîëàéû éîëëàðûí ñàü âÿ ñîë òÿðÿôëÿðè ãàðûøãà êèìè úàìààòëà äîëó ýþðñÿíèðäè. Ýþðäöì êè, úàìààò àõøàì âàõòû ñåéðÿíýàùà ÷ûõûá, éîë èëÿ áàøû éóõàðû ãàëõàíëàðà òàìàøà åäèðëÿð. _______________ * Ãàðäàøûì ** Ôàéòîí÷óìóç *** Ñÿôÿð úÿùÿííÿìèí áèð ùèññÿñèäèð 345 Áèëìèðÿì íèéÿ öðÿéèì ãûðòûëäàäû. Ìÿí ãÿçàâö-ãÿäÿðÿ î ãÿäÿð äÿ èíàíàí äåéèëÿì âÿ ýÿëÿúÿêäÿí äÿ õÿáÿð âåðÿíëÿðè éàëàí÷û àäàì ùåñàá åäèðÿì. Áÿõòÿ, òàëåÿ, “ñÿáðÿ”, õîø ñààòà âÿ áóíóí êèìè õàðóãöëàäÿ ñþùáÿòëÿðÿ ùÿìèøÿ øÿêê åëÿìèøÿì. Àììà áèëìèðÿì êè, íèéÿ ìÿí áóðàäà Õàíñàðàéû øÿùÿðèíè âÿ îðàéà úÿì îëàí ÿùàëèíè óçàãäàí ýþðÿíäÿ öðÿéèì ãûðòûëäàäû? Áóíó ëàçûìäûð äåìÿê êè, ìÿí, – íåúÿ êè, ÿðç åëÿäèì, – áèð òÿðÿôäÿí õàíñàðàéëûéàì âÿ ùÿð÷ÿíä äÿ îðàäà àíàäàí îëìóøàì (àòàì äà âÿ àíàì äà þëìÿéèáäèð), àíúàã þìðöìöí ÷îõó îðàäà êå÷èáäèð. Âÿ ÷öí Õàíñàðàé úàìààòûíà ìÿí èíäè ùÿêèìëèéèìäÿ ùÿìèøÿ èõëàñëà ãóëëóã äà åëÿìèøÿì, îíóí÷óí äà îíëàð äà ìÿíÿ ùÿìèøÿ åùòèðàì ýþñòÿðèáëÿð âÿ àììà áóíóíëà áÿðàáÿð, áèëìèðÿì, íèéÿ äîëàéûäàí äþíÿíäÿ öðÿéèì ãûðòûëäàäû. Áÿëè, àüàìà ÿðç îëñóí êè, àøàüû äîëàéûëàðû ãàëõäûã âÿ øÿùÿð áèð àç éàâûãëàøäû âÿ áèð àâòîìîáèë äàëäàí áèçÿ ÷àòûá âÿ áèçè àääàäû âÿ ýóðóëòó èëÿ êå÷äè âÿ áèð äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ ãàëõäû ýèðäè øÿùÿðÿ âÿ ýþçäÿí èòäè. Àììà ìÿí áóðàäà ýþðäöì êè, îüóë-óøàã äöøäö àâòîìîáèëèí äàëûíà âÿ áàøëàäû îíóí äàëûéúà ãà÷ìàüà. ×àíàããàëà ÷àéõàíàñûíûí ãàáàüûíäà Ãó÷óð ßñÿä âîæëàðû ÿëèìäÿí àëäû âÿ ìÿí éåíäèì ôàéòîíóí è÷èíÿ. Àììà ìÿí ýåíÿ äÿ ßñÿäÿ äåäèì êè, äåéÿñÿí àòëàð áèð àç éîðóëóáëàð: ÷öíêè ñîë òÿðÿôäÿ ãîøäóüóìóç àò áèð àç õàì èäè âÿ éîðüóí íÿçÿðÿ ýÿëèðäè. ßñÿä áóðàäà èñòÿäè ôàéòîíó éåéèíëÿòñèí âÿ ñîë àòà áèð ãíóò äà âóðäó. Ãíóò àòà äÿéÿí êèìè áèðäÿí ùåéâàíëàð áàøëàäûëàð äþðäàéàã ÷àïìàüà. Áó ÿùâàë ìÿíèì õîøóìà ýÿëìÿäè: î ñÿáÿáÿ êè, éîëóí ñàü âÿ ñîë òÿðÿôèíÿ äöçöëÿí Õàíñàðàé úàìààòû ìÿíè òàíûéûðëàð âÿ åëÿ ýöìàí åäÿ áèëÿðäèëÿð êè, ùÿêèì Ãÿáçèáÿé òÿøÿõõöñ ñàòûð âÿ þçöíö âÿ ôàéòîí âÿ àòëàðûíû õàëãà ýþñòÿðìÿê èñòÿéèð. Áó ùåéíäÿ äÿ êö÷ÿ óøàãëàðû “Óðà” ÷ÿêèá, áèçèì ôàéòîíóìóçóí äàëûíà äöøäöëÿð. Âÿ ìÿí áèëäèì êè, áóíëàð èñòÿéèðëÿð ôàéòîíóí äàëûíà ìèíÿëÿð. Ùÿòòà áèð íå÷ÿñè äÿ ñàüäàí âÿ ñîëäàí éàíàøûá èñòÿäèëÿð àéàã éåðèíÿ ãàëõàëàð, ùÿëÿ áèð-èêèñè ãàëõäû äà. Àììà ùÿð áèð áÿäáÿõòëèê êè, éåð öçöíäÿ áàø âåðÿ áèëÿð, îíëàðûí ÿí áþéöéö ìÿíèì ö÷öí î îëäó êè, áÿäáÿõò ãÿìÿð àòëàðûì áåëÿúÿ øèðèí-øèðèí ÷àïäûüû éåðäÿ õûðï äàéàíäûëàð. Áó, ÿëáÿòòÿ åëÿ áèð ÿùÿìèééÿòëè èø äåéèë êè, áóíäàí éà áþéöê áÿäáÿõòëèê, éà áþéöê õîøáÿõòëèê öç âåðÿ áèëÿ: àòäûð, äàéàíàð äà, ñîíðà ýåíÿ ýåäÿð äÿ. Àììà àòëàðûìûí ùÿìèí äàéàíìàüû îíà ñÿáÿá îëäó êè, áó äþðä èëèí ìöääÿòèíäÿ ìÿí äàùà âÿòÿíèì ùåñàá îëóíàí Õàíñàðàé éàéëàüûíà 346 êþ÷ìÿéÿ ùÿñðÿò ãàëäûì âÿ èíäè áó ñààò ýåíÿ î ÿãèäÿäÿéÿì êè, äàùà éåð öçöíäÿ ìÿíèì ö÷öí Õàíñàðàé øÿùÿðè éîõäóð. Àüàìà ÿðç îëñóí êè, àòëàð äàéàíàí êèìè ñàüäàí âÿ ñîëäàí úàìààò áèð ùàé-êöé áàøëàäû êè, ìÿí ëàïúà ìÿÿòòÿë ãàëäûì. Áèðè öøêöðÿê àòûð, áèðè ãàù-ãàù ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àòëàðà ëàü åëÿéèð. Ùÿð áèð øåéäÿí éàìàíû áó èäè êè, áóðàäàêû àäàìëàðûí ùàìûñû àõû ìÿíè òàíûéûð! Ùÿëÿ óçàãäàí áóíó äà åøèäèðäèì êè, ñàããàëëû êèøèëÿðèí áèð ïàðà èíñàôëûëàðû óøàãëàðû áàøëàäûëàð ùàéëàéûá ìÿçÿììÿò åëÿìÿéÿ êè, áó áèçèì ùÿêèìèìèç Ãÿáçèáÿéäèð, åéèáäèð áó úÿíàáà áó íþâ òÿðê-ÿäÿáëèê åëÿìÿê. Ìÿí ëàï ïèñ ýöíÿ ãàëäûì. Áèëìÿäèì êèìÿ àúûüûì òóòñóí âÿ êèìèí öñòöíÿ ùèðñëÿíèì. ßýÿð ùåéâàíëàðû ýöíàùêàð òóòóì – áóíëàð íÿ åëÿñèíëÿð? Áóíëàðûí àäû åëÿ î ñÿáÿáÿ ùåéâàíäûð êè, ìÿí êèìè îíëàðà ìÿùÿááÿò ýþñòÿðÿí áèð õîçåéèíè áó ùàëà ñàëûðëàð. ßýÿð óøàãëàðà ùèðñëÿíèì, óøàüûí äà âÿçèôÿñè åëÿ áóäóð êè, éîëà ÷ûõûá, þòöá êå÷ÿíÿ òàìàøà åëÿñèíëÿð âÿ ôàéòîíëàðûí äàëûíúà ãà÷ûá äàéàíàí àòëàðà ëàü åëÿñèíëÿð. Î êè, ñàããàëëû êèøèëÿðäèð, äàùà áóðàäà ìÿí íÿ äåéèì âÿ íÿ äàíûøûì? Î ùàëà êè, ìÿí äöøìöøÿì, ÿýÿð áóðàäà áèð ôîòîãðàô îëóá áó ùàëûí ÿêñèíè ýþòöðÿéäè, ìÿíèì áóðàäà õÿúèë âÿ ìÿçëóì ùàëÿòäÿ áàøàøàüû õÿúàëÿòäÿí ãàí-òÿð è÷èíäÿ îëäóüóìó ÷ÿêÿéäè, ßñÿäèí ãíóòëà éîðóëäóãúà àòëàðûí áàø-ýþçöíÿ ÷ûðïìàüûíû ÷ÿêÿéäè, óøàãëàðûí áèçèì öñòöìöçÿ ùàé-êöéöíö ÷ÿêÿéäè âÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèçèì öñòöìöçÿ ñàããàëëû êèøèëÿðèí âÿ ùÿòòà ÷àðøàôëû àðâàäëàðûí ýöëöøìÿñèíè êàüûçà ýþòöðÿéäè, î âÿäÿ áèçèì âÿùøè âÿòÿíèìèçèí áåëÿ áèð ôîòîãðàôû ðÿâàéÿòèíÿ þëêÿøöíàñëàð àðòûã ãèéìÿò âåðÿðäèëÿð. Èíäè ìÿíè îðàäà òàíûéàíëàðûí óøàãëàðà “ÿäÿ, ùàðàìçàäàëàð, áó áèçèì ùÿêèìäèð” äåìÿêëÿðèíè éàäûìà ñàëàíäà áó ñààò áó ìÿúëèñäÿ äÿ àç ãàëûðàì óòàíûá éåðÿ ýèðÿì. Áèð îí áåø äÿãèãÿ îðàäà àâàðà âÿ ñÿðýÿðäàí äàéàíàíäàí ñîíðà ßñÿä éàïûøûá àòëàðûí úèëîâóíäàí ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ åùìàëúà àïàðûá. Ñîíðà ìÿí âÿ óøàãëàð ïèéàäàúà ôàéòîíóí äàëûéúà ýåòìèøèê ùàìàí úàìààòûí è÷èíÿ! Áóðàñû éàìàíäûð åé!.. ÒÎÉ Ìÿíèì àäÿòèìäèð: áèð éåðäÿ äóñòàãõàíà àäû ýÿëÿíäÿ ýÿðÿê èêè àüàúëûüûíäàí ãà÷àì, éîõ îëàì. Ìÿí äóñòàãõàíàäàí ÷îõ ãîðõóðàì. Âÿ ÿýÿð êå÷ÿí âàõòëàðäà ìÿíèì áàøûìà ýÿëÿí ãÿçàâö ãÿäÿðè íàüûë åëÿñÿì âÿ ñèç äÿ ùþâñÿëÿ èëÿ 347 îõóéóá áàøà ÷ûõñàíûç, î âÿäÿ ýþðÿðñèíèç êè, äóñòàãõàíàäàí ãîðõìàüà ìÿí ÷îõ ùàãëûéàì. Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿãäÿì õàëàì ãûçû Ìÿùáóáÿíèí òîéó èäè. Ãûçû âåðìèøäèëÿð ßêáÿð Àüà àäëû áèð ãàëàëûéà. Âÿ ÷öí îüëàí ãÿðèá èäè, áèçèì øÿùÿðäÿ îíóí áèð êÿñè éîõ èäè, òîéó äà õàëàìýèëèí þç åâèíäÿ åëÿéèðäèëÿð âÿ ùÿòòà òîéäàí äà ñîíðà îüëàí ùÿìèøÿëèê õàëàìýèëäÿ ãàëàúàã èäè. Áÿëè, íèøàí ãîéóëäó, êÿáèí êÿñèëäè, òîé òÿäàðöêö ýþðöëäö, ãîíàãëàð ÷àüûðûëäû, ïëîâ ãàçàíëàðû àñûëäû âÿ úàùûë-úóùóë õàëàìäàí áèõÿáÿð ýåäèá ÷àëüû÷û äà ýÿòèðäèëÿð. Ýåúÿíè éàòûá ñÿùÿð äóðäóì ýþðäöì êè, õàëàì åâèíäÿ ãèéàìÿòäèð: ÷àëàí, ÷àüûðàí, îéíàéàí, äåéÿí âÿ ýöëÿí. Õàëàìûí áþéöê ãûçû òîéóí àðâàä ùèññÿñèíè èäàðÿ åäèðäè. Êèøè ùèññÿñèíÿ äÿ ìÿíè òÿéèí åòäèëÿð âÿ ìÿí áó èøÿ ùÿð ùàëäà àðòûã ùÿâÿñëÿ éàïûøäûì; ñÿáÿá áóäóð êè, õàëàì ãûçû Ìÿùáóáÿíèí õÿòðèíè ìÿí ÷îõ èñòÿðäèì. Ýöíîðòà ùÿëÿ îëìàìûøäû. Ùÿéÿò-áàúà äîëäó àäàìíàí âÿ ìÿí ãîíàãëàðûí ãàáàüûíà ÷ûõûá, ñèäãè-öðÿêäÿí îíëàðû ïèøâàç åäèðäèì âÿ îíëàðà “õîø ýÿëäèí” äåéèðäèì. Áó àðàäà ìÿíÿ äåäèëÿð õàëàì ìÿíè ÷àüûðûð âÿ ùÿð èøèìè áóðàõûá, ãà÷äûì ýþðäöì êè, àðâàä ÷îõ ïèñ ùàëäàäûð. Ìÿëóì îëäó êè, õàëàì, îüëó ßáäöëêÿðèìäÿí éàíà áÿðê ãöññÿ åëÿéèð. Õàëàì îüëó ßáäöëêÿðèìÿ áåø-àëòû àé áóíäàí ãàáàã î òàéäàí êîíäðàáàò øåâéîò ýÿòèðèá äÿðçè Úàâàäëà áèð éåðäÿ õÿëâÿòúÿ ñàòìàã öñòÿ áèð èë èø êÿñìèøäèëÿð. Áè÷àðÿ àðâàä ýþçëÿðèíèí éàøûíû åëÿ òþêöðäö êè, ìÿíèì õàëàìà íÿùàéÿò éàçûüûì ýÿëäè. Ùå÷ èíñàô äåéèë ãûç ÿðÿ âåðÿñÿí, åâèíäÿ òîé åëÿéÿñÿí, áöòöí øÿùÿð ñÿíèí õåéèð èøèíäÿ èøòèðàê åäÿ âÿ ñÿíèí äîüìà áàëàí äóñòàãõàíàäàí ñÿíèí áåëÿ øàäëûã ýöíöíö ýþðÿ, åøèäÿ âÿ úöðÿòè îëìàéà êè, îðàäàí ÷ûõûá ýÿëÿ âÿ áàúûñûíûí òîéóíäà îéíàéà. Äåäèì: – Õàëà, ñÿíè àíä âåðèðÿì ßáäöëêÿðèìèí úàíûíà, àüëàìà; ìÿí þëöì àüëàìà. Àíä îëñóí ßáäöëêÿðèìèí ÿçèç úàíûíà êè, ìÿí áó ñààò ýåäÿúÿéÿì âÿ ßáäöëêÿðèìè äóñòàãõàíàäàí ÷ûõàðäûá ýÿòèðÿúÿéÿì. Õàëàì áó ñþçëÿðè åøèòúÿê: – Áóé, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì! – äåéÿ-äåéÿ ýÿëäè ìÿíè ãóúàãëàäû. Áþéöê õàëàãûçûì äà, äàéûúàíûì äà òþêöëäöëÿð ìÿíèì öñòöìÿ âÿ îíëàð äà áàøëàäûëàð ìÿíÿ éàëâàðìàüà êè, ÿýÿð áèð éîë áèëèðÿìñÿ, ýåäèì ùå÷ îëìàñà áèð ýöíëöéÿ äÿ îëñà ßáäöëêÿðèìè àçàä åëÿòäèðèì ýÿòèðèì. Éàçûã õàëàì ýþð íåúÿ éàëâàðûðäû: 348 – Ãàäàí ìÿíÿ ýÿëñèí, Úàùàíýèð, ùå÷ îëìàñà áèð ýöíÿ, ùå÷ îëìàñà éàðûì ýöíÿ. Íÿ äåéèðÿì, áèð ñààòà ßáäöëêÿðèìè áóðàõäûð, ãîé ýÿëñèí áàúûñûíûí òîéóíó åëÿñèí, ýåíÿ ÷ûõñûí ýåòñèí, íÿ äåéèðÿì. Àðâàä-óøàã äà õàëàìûí äàëûéúà áàøëàäûëàð äåìÿéÿ: – Íÿ äåéèðèê, ùå÷ îëìàñà, áèð ýöíëöéÿ áóðàõñûíëàð, ýÿëñèí áàúûñûíûí òîéóíó åëÿñèí, ýåíÿ ýåòñèí. “Ïÿíàù Àëëàùà” äåéèá ÷ûõäûì êö÷ÿéÿ. Áèëìèðÿì áó òÿäáèð ùàðàäàí ìÿíèì ôèêðèìÿ ýÿëäè. Äóñòàãõàíàíûí íÿ éîëóíó òàíûéûðäûì, íÿ îðàäà õèäìÿò åäÿí ãóëëóã÷óëàðû òàíûéûðäûì. Àíúàã óçàãäàí ýþðÿðäèì, áàõ, ùàìàí î áþéöê, èêè ìÿðòÿáÿëè òèêèëè äóñòàãõàíàäûð. Äöç îðàéà éîë òóòóá ýåòäèì. Óçàãäàí ýþðöðäöì êè, ùàñàðûí êöíúëÿðèíäÿ áóðúëàðûí äèáèíäÿ ÿëè òöôÿíýëè ðóñ ñàëäàòëàðû âàð-ýÿë åäèð. Äàðâàçàíûí ãàïûñûíäà äà áèð-èêè íÿôÿð âÿòÿíäàø äóðóá, áèð ãóëëóã÷ó èëÿ íÿñÿ äàíûøûðëàð. Áèð èñòÿäèì ãàéûäàì, ÷ûõàì ýåäÿì; ùå÷ öìèäèì éîõ èäè êè, áó áàø òóòà. Àõû ÿýÿð îðàäà áèð äóñòàã ãàëûðñà, ÿëáÿòòÿ êè, î îðàäà ãàëìàëûäûð, ãàëìàëû îëìàñà, ìÿíñèç äÿ îíó àçàä åëÿðëÿð; éîõñà, ìÿí íÿ÷èéÿì âÿ íÿ èõòèéàðûí âÿ íÿ áþéöê ùþðìÿòèí ñàùèáèéÿì êè, ìÿíèì ñþçöìíÿí êîíäðàáàò÷û äóñòàüû âàõòû éåòèøìÿìèø àçàä åëÿéÿëÿð. Ìÿí áó ôèêèðäÿ èäèì, áèð äÿ ýþðäöì êè, äàðâàçàäàí ìÿíÿ òÿðÿô áèð ãóëëóã÷ó âÿðàâöðä åëÿéÿ-åëÿéÿ ýÿëèð ìÿíèì éàíûìà. Áó àäàì áèð àç äà äèããÿòíÿí ìÿíèì öçöìÿ áàõàíäàí ñîíðà ãàáàãúà áóíó ìÿíäÿí ñîðóøäó: – ßäÿ, ñÿí Ùÿñÿíÿëè äåéèëñÿí? Ìÿí òÿÿúúöáëö âÿ áèð àç åùòèéàòëû úàâàá âåðäèì: – Íåúÿ Ùÿñÿíÿëè? Ìÿíèì áó ñóàëûìûí ãàáàüûíäà áó àäàì êå÷äè ìÿíèì äàë òÿðÿôèìÿ âÿ òÿêèäëÿ áèð àç àúûãëû ùþêì åëÿäè: – Éåðè äóñòàãõàíàéà. Ìÿí òÿÿúúöáëö áèð ùàëäà ÷þíäöì áóíà òÿðÿô âÿ äåäèì: – Ãàðäàø, äåéÿñÿí ñÿíèí ñÿùâèí âàð. Ìÿí Ùÿñÿíÿëè äåéèëÿì, ìÿí Úàùàíýèðÿì; ìÿí Êÿáëÿ Âÿëè îüëó Úàùàíýèðÿì. Áó íàèíñàôà ìÿíèì áó áÿéàíàòûì áèð çÿððÿúÿ òÿñèð åëÿìÿäè. Ìÿíè çîðíàí àïàðäû ãàòäû äóñòàãõàíàíûí ùÿéÿòèíÿ. Äàðâàçàäà ìÿí èñòÿäèì äàéàíàì, àììà çàëûì áåëèíäÿí òàïàí÷àñûíû ÷ûõàðäûá åëÿ áèð ùàëäà ìÿíèì öñòöìÿ òóòäó êè, ìÿí òÿÿúúöá åëÿäèì íèéÿ òàïàí÷à àòûëìàäû. Áó øÿõñ äàðâàçàäàí ìÿíè è÷ÿðè þòöðÿíäÿ áèð àéðû þçö êèìè ãóëëóã÷óéà ìÿíè åëÿ ãÿëÿìÿ âåðäè êè, ýóéà ìÿí ãàðàêÿìÿðëè Ùÿñÿíÿëèáÿéÿì 349 âÿ äóñòàãõàíà ùÿéÿòèíäÿ áó ýöí àðõ ãàçäûüûì éåðäÿ èøäÿí ãà÷ìûøàì âÿ ýåäèá øÿùÿðäÿ ýÿçèá èíäè ýÿëèðÿì. Ìÿí ÷îõ àíä-àìàí åëÿäèì êè, ìÿí ãàðàêÿìÿðëè Ùÿñÿíÿëè äåéèëÿì, ìÿí øèðâàíëû Úàùàíýèðÿì, àòàìûí àäû Êÿáëÿ Âÿëèäèð, ñÿíÿòèì ôëàíäûð, ôëàí âÿ ôëàí. Ùå÷ áàøà ýÿëìÿäè. Ùÿéÿòäÿ áèð-èêè äóñòàãõàíà ãóëëóã÷óñó ìÿíè ÿùàòÿ åäèá àïàðäûëàð, óúà ïèëëÿêàíëàðû ÷ûõàðòäûëàð âÿ ãàòäûëàð äóñòàãëàðûí è÷èíÿ. Áèð àç êå÷äè, ãàðàíëûãëàäû, ÷ûðàãëàðû éàíäûðäûëàð âÿ äóñòàãëàðûí ùÿðÿñèíÿ áèð éåêÿ ãàðà ÷þðÿêëÿ áèð ñòÿêàí äèøëÿìÿ ÷àéû ýÿòèðäèëÿð; ìÿíÿ äÿ ùàáåëÿ. ×àéäàí ñîíðà éàòûøäûã. Ìÿí äÿ ãåéðè äóñòàãëàð òÿê è÷è êöëÿøëè äþøÿê öñòÿ óçàíäûì, öñòöìÿ éîðüàí êèìè áèð øåé ñàëûäûì âÿ éàòäûì. Ñÿùÿð ÷àéûíäàí ñîíðà ìÿíè ÷àüûðäûëàð äóñòàãõàíàíûí êàíòîðóíà. ßìîüëó Ìÿøÿäè Ôÿðçÿëè, ÿëèíäÿ áèð êàüûç, äóðìóøäó äóñòàãõàíà íàçèðèíèí* éàíûíäà âÿ äàíûøûðäûëàð. Íàçèðèí ãàáàüûíäà ýåíÿ êàüûç-êóüóç âàð èäè. Âÿ ìÿíè ýþðÿíäÿ íàçèð ìÿíäÿí ðóñúà àäûìû âÿ àòàìûí àäûíû ñîðóøäó. Ìÿí úàâàá âåðäèì. Ìÿøÿäè Ôÿðçÿëè äÿ þç òÿðÿôèíäÿí ÿëëÿðèíè þë÷ÿ-þë÷ÿ äåäè: – Àé êèøè, âàëëàù, áó ìÿíèì ÿìîüëóì Úàùàíýèðäèð, Ùÿñÿíÿëè-çàä äåéèë. Áó àðàäà äóñòàãõàíàíûí ãóëëóã÷óëàðûíäàí áèð-èêè íÿôÿðè âÿ ùàáåëÿ äöíÿí ìÿíè êö÷ÿäÿ òóòóá ùÿéÿòÿ ãàòàí ãóëëóã÷ó ýÿëäèëÿð íàçèðèí éàíûíà âÿ áàøëàäûëàð áèð-áèðèëÿ ïû÷ûëäàøìàüà. Îíäàí ñîíðà íàçèð öçöíö ìÿíÿ òÿðÿô òóòäó âÿ äåäè: – Ýåäÿê. Èêèìèç äÿ ñåâèíúÿê ÷ûõäûã ÷þëÿ. Äàðâàçàäàí êö÷ÿéÿ ÷ûõàíäà âÿ áè÷àðÿ õàëàìû ýþðÿíäÿ àíúàã èíäè õàëàì îüëó ßáäöëêÿðèì éàäûìà äöøäö âÿ ÿùâàëûì åëÿ äÿéèøèëäè êè, õàëàì ìÿíèì áóðàäà ýåúÿ éàòìàüûíûí ñÿáÿáèíè ñîðóøàíäà ìÿí áè÷àðÿ àðâàäà ùå÷ áèëìÿäèì íÿ úàâàá âåðÿì; ÷öíêè ìÿí îíó äóñòàãõàíàäà íÿ ýþðäöì, íÿ äÿ î îðàäà ìÿíèì éàäûìà äöøäö. Ñîíðà ìÿëóì îëäó êè, äöíÿí òîé úàìààòû áèð-èêè ñààò ýþçëÿéèáëÿð êè, áÿëêÿ ìÿí ßáäöëêÿðèìè äÿ äóñòàãõàíàäàí ÷ûõàðäûì ýÿòèðÿì âÿ õàëàìûí õÿòðè õîø îëà. Àììà àõøàìäàí èêè ñààò êå÷ÿíÿ êèìè ýþçëÿéèá, àõûðäà ýÿëèíè ýÿòèðèáëÿð âÿ ùÿð áèð øåé þç ãàéäàñû èëÿ þòöøöáäöð. 350 Äåìÿê, ßáäöëêÿðèìè àçàä åëÿìÿê ÿâÿçèíäÿ ìÿí þçöì äÿ î ýåúÿñè äóñòàã îëäóì. Ãÿðèáÿ áóðàñûäûð êè, äóñòàã îëìàüûìûí ñÿáÿáèíè ùå÷ èíäèéÿäÿê áèëìÿäèì. Îíóí÷óí äàõû áèð éàíäà äóñòàãõàíà ýþðÿíäÿ ö÷ àüàúëûüûíäàí ãà÷ûðàì. ÅÉÄÈ-ÐßÌßÇÀÍ Øöêöð âÿ ñöïàñ ùàìàí ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿìÿ êè, äöíéàíû àëòû ýöíöí ÿðçèíäÿ õÿëã åòäè: èêè ýöíöí ÿðçèíäÿ éåðè, èêè ýöíäÿ ýþéö âÿ èêè ýöíöí ìöääÿòèíäÿ äÿ éåð öçöíäÿ éàøûéàí âÿ ýþéäÿ ó÷àí ùåéâàíëàðû. Ìÿíèì áó øöêöð âÿ ñÿíàìà ÿëáÿò áèð èëëÿò âàð êè, áó áàðÿäÿ ìþùòÿðÿì îõóúóëàð èëÿ áèð ãÿäÿð ñþùáÿò åòìÿê ìÿíèì èíäèêè ìÿãàëÿìèí ìþâçó âÿ ìÿãñÿäèäèð. Ïÿíàù àïàðûðàì î õàëèãè ëÿìéÿçÿëÿ êè, áó åéäè-ðÿìÿçàíÿëìöáàðÿêèí ÿçèç ýöíöíäÿ áÿíäåéè-ùÿãèðè ìÿéóñ åòìÿäè, çèðà î ãÿäÿð äÿðä âÿ êÿäÿð, î ãÿäÿð íàöìèäè âÿ äèëòÿíêëèê êè, ùÿìèí ìàùè-ìöáàðÿêèí èéèðìè äîããóç ýöíöíäÿ àúèç áÿíäÿéÿ öç âåðäè – áóíëàðûí úöìëÿñèíèí àüûðëûüû âÿ àúûñû áó ýöíêö åéäè-øÿðèôè – ðÿìÿçàíûí ñÿàäÿòëè ýöíöíöí ñÿàäÿòëè ñÿàòèíäÿ ìÿíäÿí ùÿìèøÿëèê ðÿô îëäó âÿ ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿìäÿí òÿìÿííàì áóäóð êè, þç áèðëèéè õàòûðûíà äèýÿð ìÿíèì êèìè ÿìè ìþìèí áÿíäÿëÿðèíÿ äÿ þç ëöòô âÿ ìÿðùÿìÿòèíè ìöçàéèãÿ áóéóðìàñûí. Àìèí éà ðÿááèëàëÿìèí! Âàãèÿí, áó ìàùè ìöáàðÿêèí èéèðìè äîããóç ýöíöíöí ÿðçèíäÿ áÿíäÿíèí äàä âÿ ôÿðéàäû éåðÿ âÿ ýþéÿ ñûüûøìûðäû; ÷öí áàõûðäûí øÿùÿðèí ìöñÿëìàíëàðûíà: õàù ìöñëèìëÿðèíÿ, õàù ìöñëèìÿëÿðèíÿ, éÿíè – íåúÿ ìöñëèìëÿð? Úöìëÿñè áèíàìàç âÿ îðóú éåéÿí? Éÿíè íåúÿ ìöñëèìÿëÿð? Úöìëÿñè Øÿðã ãàäûíû àäû èëÿ áàøëàéûáëàð ýóéà íÿ áèëèì áó íÿäèð? Ìÿêòÿá, áó íÿäèð? Ãëóá ßëè Áàéðàìîâ, áó íÿäèð? Ìàìàëûã äÿðñèíè òÿùñèë åòìÿê âÿ ùàëîí êè, ìàìàëûã ö÷öí áèð òÿùñèë ëàçûì äåéèë, ÷îõ äà äÿðèí îõóñàëàð, àõûðäà ãîðõóðàì óøàüûí àíàäàí îëàí ýöíö âÿ áèð ùÿôòÿ äÿ îíäàí ñîðà ùàìàí îòàüà äàõèë îëàí àäàìûí áàøûíûí öñòöíÿ Ãóðàí òóòìàüû áèëìÿððÿ íÿçÿðäÿí ñàëàëàð âÿ áåëÿëèêëÿ ïàê èñëàì öììÿòèíèí áàëàëàðûíû ãûðüûíà âåðÿëÿð. _______________ * Ýöíäÿëèê 351 Õöëàñÿ. Ìÿí áè÷àðÿ âÿ ìÿí áÿõòûãàðà ùÿìèí ìàùè-ìöáàðÿêè-ðÿìÿçàíûí î ýþçÿë ýöíëÿðèíäÿ êö÷ÿéÿ ÷ûõûá ýåäèðäèì ìÿñúèäÿ âÿ ðÿìÿçàíûí éîìèééÿ* íÿìàçûíû îðàäà ÿòà åäèðäèì âÿ ðÿìÿçàíûí ùÿð ýöíöíÿ ìÿõñóñ äóàñûíû îðàäà éåðèíÿ éåòèðèðäèì: Éà ßëèééö, éà ÿçèì, Éà ãÿôóðö, éà ðÿùèì ßíòÿððÿááöë ÿçèì… Àììà êèìè ýþðöðäöì ìÿí áÿõòûãàðà î ìÿñúèääÿ? Áàããàë Ìÿøÿäè Àüàíû âÿ îíóíòÿê áèð íå÷ÿ áàããûëû, áÿççàç Ùàúû Àáäóëãàôàðû âÿ îíóí êèìè ùàúûëàðû, áèð ÷îõëó ïèíÿ÷è âÿ áèð íå÷ÿ ÿìÿëÿéè-ìîòàíû. Ìÿñúèäèí î áèðè òÿðÿôèíäÿ äÿ ýþðäöéöì ÷ÿùàðøîëó þâðÿòëÿðè, âÿññÿëàì. Ïÿñ áåëÿ îëàð? Ïÿñ ùàíû áèçèì îõóìóøëàðûìûç, ùàíû áèçèì ìààðèôïÿðâÿðëÿðèìèç? Ùàðäàäûð áèçèì çèéàëû ìöñëèìÿëÿðèìèç êè, àäëàðûíû “Øÿðã ãàäûíû” ãîéóá íàìÿùðÿì êèøèëÿðèí è÷èíäÿ ýóéà ìààðèôäèð, íÿäèð – áåëÿ-áåëÿ þâðÿò õÿëàéûüûíà éàðàøìûéàí ïåøÿëÿðÿ þçëÿðèíè âåðèáëÿð? Ùàíû áèçèì ìöÿëëèì âÿ ìöÿëëèìÿëÿðèìèç? Âÿ èäàðÿäÿ õèäìÿòäÿ áóëóíàí úàâàíëàðûìûç. ßýÿð îíëàðûí ýöíäöçëÿð âàõòëàðû èãòèçà åòìèð, ïÿñ àõøàìëàð íèéÿ ìÿñúèäÿ òÿøðèô ýÿòèðìèðëÿð? Âÿ ÿëáÿòòÿ êè, ìÿñúèäÿ ýÿëìèéÿíëÿð îðóú äà òóòìóðëàð, çèðà îðóúàüûç áèð øÿõñèí ãèðàÿòõàíàäà íÿ èøè îëà áèëÿð? Îðóú òóòàí ìöñÿëìàíûí ÿäÿáèééàò úÿìèééÿòèíäÿ íÿ èøè îëà áèëÿð? Îðóú íàìàç ÿùëèíèí ëåêñèéà ìÿúëèñèíäÿ íÿ êàðû îëà áèëÿð. Âÿ ìèí-ìèí áÿäáÿõò ìöñëèìÿ êè, àäûíû “Øÿðã ãàäûíû” ãîéóá ùÿëÿ ãàçåò-ìàçåò äÿ ÷ûõàðäûðëàð, áóíëàð ÿýÿð îðóú òóòàíäûðëàð íÿéÿ ïÿñ ìÿñúèäè áóðàõûá ßëè Áàéðàìîâ ãëóáóíà úÿì îëóðëàð? Ìÿýÿð îðàäàí èíñàíà áèð íèúàò ùàñèë îëà áèëÿð, ñÿâàéû íàìÿùðÿì êèøèëÿð è÷èíäÿ øÿðè-øÿðèô ìÿí åòäèéè ñþùáÿòëÿðäÿí? Àõ! Âàé!.. Ìþùòÿðÿì ãàðèëÿðè àðòûí äÿðäè-ñÿðäÿí õèëàñ åòìÿê èñòÿéèðÿì âÿ ñþçöìö ìöõòÿñÿðúÿ î éåðÿ ýÿòèðèðÿì êè, ùÿìèí ìöáàðÿê ðÿìÿçàíûí èéèðìè äîããóçóíúó ýöíöíö ìÿí ôÿëÿêçÿäÿ âÿ ìÿí ñèéàùáÿõò êö÷ÿ âÿ áàçàðû îðóúàüûç ñÿðýÿðäàí ýÿçèá òàìàì èñëàì àëÿìèíè èêè ïàð÷àéà áþëöíìöø ýþðÿðäèì: áèð ìÿùÿëëÿñè äèíäàðëàð âÿ îðóúàüûçëàð ìÿùÿëëÿñè, éÿíè øÿðã ìÿùÿëëÿñèíè, áèð ìÿùÿëëÿñè äÿ ãÿðá ìÿùÿëëÿñè, éÿíè èäàðÿëÿðäÿ, ìÿäðÿñÿëÿðäÿ âÿ ìÿòáÿÿëÿðäÿ ÷àëûøàí îðóú éåéÿíëÿð ìÿùÿëëÿñè. (Ëÿíÿòóëëàùè ÿëà ãîâìÿççàëèìèí!) âÿ èñëàì àëÿìèíè áåëÿ ïàð÷àëàíìûø ýþðäöêäÿ ìÿí ãÿäèìäÿ áèð ìÿøùóð âÿ ñàáèò ãÿäÿì “Èòòèùàäè èñëàì÷û”, 352 éÿíè òàìàì èñëàì àëÿìèíèí òÿê áèðúÿ “ìÿíáÿð” áàéäàüû àëòûíäà òîïëàíìàüû òÿðÿôäàðû, ìÿí áÿõòèãàðà, ùÿìèí ãÿðá ìÿùÿëëÿñèíäÿ “öðÿôà”ëàð òÿðÿôèíäÿí îðóúóí áåëÿ ùÿéàñûçëûã èëÿ, éÿíè áÿèñòèëàùè-ðóñ áåëÿ “íàõàëíè” îðóúóí éåéèëìÿéèíè ýþðÿíäÿ âÿ äèýÿð òÿðÿôäÿí ìþìèíëÿð òÿðÿôèíäÿí ùàìàí îðóúóí áÿðê-áÿðê òóòóëìàüûíû (5 éàøäàí 95 êèìè) ýþðÿíäÿ öðÿéèìèí äÿðèí áèð ýóøÿñèíäÿí àù ÷ÿêèá àðçó åäÿðäèì êè, åé îâñàôè-áÿøÿðèééÿòäÿí-áÿðè âÿ ìöíÿççÿù îëàí ùÿããè-ñöáùàíÿ âÿ òààëà, ìÿíÿ ÿúÿëäÿí àìàí âåðÿúÿêñÿíìè êè, åëÿ áèð ýöí îëàéäû – ùàìàí ãÿðá ìÿùÿëëÿñèíèí ñèðàòè-ìöñòÿãèìäÿí àçàí áÿäáàõò ìöñÿëìàíëàðû ñÿíèí äÿðýàùûíäà èñòèãôàð åäèá äèíè-ìöáèíè èñëàìà ãàéûäàëàð. Àõ øöêöð áèùÿä åäèðÿì úÿíàáè – Àëëàùà þëìÿäèì âÿ ùàìàí àðçóìà íàèë îëäóì. Áåëÿ êè: Áó ýöí éÿíè øÿââàë àéûíûí ãöððÿñè åéäè – ìöáàðÿêè-ðÿìÿçàí, éàõóä åéäè-ôèòðäèð. Ñöáù íàìàçûìû ãûëûá ýåòäèì áàçàðà. Úÿìè ìöñÿëìàí âÿ ÿñíàôëàð úöìëÿñè áàçàð âÿ äöêàíäà âÿ úöìëÿñè þç ñÿíÿòèíäÿ âÿ þç êÿñáêàðûíäà. Úöìëÿñè áó ýöí áàéðàì ñàõëàéûð; ÷öíêè úöìëÿñè áó ýöí äÿõè ñÿùÿðäÿí àõøàìà êèìè àüçû áàüëû äåéèë. Âÿ ìÿùç áó ñÿáÿáÿ ðÿìÿçàí áàéðàìû èñëàì öììÿòè ö÷öí ÿçèç áèð áàéðàìäûð, î ñÿáÿáÿ êè, áóíäàí äà àðòûã õîøáÿõòëûã îëà áèëÿðìè îòóç ýöí ñÿùÿðäÿí àõøàìàäÿê àú ãàëàíäàí ñîðà áèðäÿí õÿáÿð âåðÿëÿð êè, “äÿõè áÿñäèð, èíäè äÿõè àú ãàëìà”. Õöëàñÿ: Èñëàì ìÿùÿëëÿëÿðèíè ýÿçäèì äîëàíäûì âÿ ùÿìèí áó ýöí ìþìèí âÿ äèíäàð ìöñÿëìàíëàðû áàçàð âÿ äöêàíäà þç ìÿøüÿëÿëÿðèíäÿ, þç êÿñáêàðëàðûíäà ýþðäöì. Âÿ áóðàäàí ýÿçÿ-ýÿçÿ ýåòäèì ÷ûõäûì ìöñÿëìàíëàðûí ãÿðá ìÿùÿëëÿñèíÿ, éÿíè ìààðèô èäàðÿëÿðè âÿ ìÿäðÿñÿëÿð îëàí ìÿùÿëëÿéÿ, éÿíè ãëóá âÿ ãèðàÿòõàíà âÿ íÿøðèééàò âÿ ôÿííè ìöùàçèðÿëÿð òÿðòèá âåðèëÿí öðÿôà ìÿùÿëëÿñèíÿ. Àììà ùÿð éåð ãàïàëû. Íèéÿ? Áó ýöí åéäè-ðÿìÿçàíÿë-ìöáàðÿêäèð. Äåìÿê áó ýöí åéäè-ðÿìÿçàíÿëìöáàðÿê íàìûíà úÿìè èñëàì ìÿäðÿñÿëÿðèìèç, úÿìè äàðöëìöÿëëèìàòûìûç (“äàðöëìöÿëëèìàò” äåéèðÿì ùà!), úÿìè íÿøðèééàò ìöÿññèñÿëÿðèìèç âÿ øóðà èäàðÿëÿðèíèí úÿìè ìöñÿëìàí øþáÿëÿðè áàüëûäûð, éÿíè åéäè-ôèòð ìöíàñèáÿòèëÿ òÿòèë åäèðëÿð. Àëëàù øàùèääèð êè, áóíó ýþðÿíäÿí ñîðà ìÿíèì öðÿéèì î äÿðÿúÿäÿ ôÿðÿùíàê îëäó êè, áóýöíêö áàéðàì ìÿíèì ö÷öí èêèãàò áàéðàì ùåñàá 353 îëóíäó. Áèð áàéðàì – ùàìàí åéäè-ìöáàðÿêè-ðÿìÿçàí áàéðàìû. Áèð áàéðàì äà îäóð êè, úÿìè ìààðèô, ìÿäðÿñÿ âÿ íÿøðèééàò âÿ ãåéðè äàèðÿëÿðè åéäè-ôèòð ìöíàñèáÿòèëÿ áàüëû ýþðäöì, éÿíè åéäè-øÿðèôè-ðÿìÿçàí òÿñäèã åëÿéÿí ýþðäöì. Éÿíè ëàï à÷ûüû áó èñëàìûí ùÿìèí áó ìÿàðèô ìÿùÿëëÿñèíè íÿèíêè ìþìèíëÿðÿ òÿðÿô éàâóã ÷ÿêìèø ýþðäöì, ùÿòòà îíëàðà áèð íå÷ÿ òÿïèê âóðäóãëàðûíû ýþðäöì, -éÿíè ìþìèíëÿðè äÿ ãàáàãëàäûãëàðûíû ýþðäöì. Çèðà êè, ÿñíàôëàð âÿ ìÿøùÿäèëÿð åéäè-ôèòð ýöíö äöêàí áàçàðû à÷äûãëàðû áèð ýöíäÿ çèéàëûëàðûìûçûí èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿðèíè ðÿñìè ñóðÿòäÿ áàüëàíìûø ýþðäöì. Ìèí-ìèí òÿøÿêêöð âÿ ñöïàñ îëñóí ùàìàí ïÿðâÿðäèýàðè –àëÿìÿ êè, äöíéàíû àëòû ýöíöí ÿðçèíäÿ õÿëã åäÿíäÿí ñîðà î ãÿäÿð äÿ éîðóëäó êè, úöìÿ ýöíöíö èñòèðàùÿòÿ ìþùòàú îëäó. Ìÿí äÿ éîðóëäóì. 354 ×ÀÉ ÄßÑÝÀÙÛ 1. Ñàìàâàð 2. Ïàäíîñ 3. ×àéíèê 4. Èñòÿêàí 5. Íÿëáÿêè 6. Ãàøûã 7. Ìàøà 8. Òðóáà 9. Íþêÿð ßëè ßùâàëàò âàãå îëóð Çÿíýÿçóð ìàùàëûíäà áÿðýöøàäëû Ùàúû Ðÿùèìáÿéèí åâèíäÿ. Ìÿúëèñèí îðòàëûüûíäà ãîéóëóá êðåñëî, öñòÿ îòóðóá Ñàìàâàð. Ñàü òÿðÿôäÿ ñòóëëàð öñòÿ îòóðóá Ïàäíîñ, Èñòÿêàí, Ãàøûã âÿ Ìàøà. Ñîë òÿðÿôäÿ éåíÿ ñòóëëàð öñòÿ îòóðóáëàð ×àéíèê, Íÿëáÿêè âÿ Òðóáà. Ïàäíîñóí ãàáàüûíäà ñòîë öñòÿ âàð êàüûç âÿ ãÿëÿì. Ïÿðäÿ ãàëõàí êèìè Ñàìàâàð öçöíö ìÿúëèñÿ òóòóá áàøëàéûð. Ñàìàâàð Äÿâÿò åòäèì ñèçè áóðà ìÿí þçöì, ×öíêè âàð ñèçëÿðÿ áèð þçýÿ ñþçöì. Äèããÿò èëÿ ãóëàã âåðèí ìÿíÿ ñèç, Òà êè, áó äÿðäÿ áèð ÿëàú åäÿñèç. Ñþç áóäóð êè, äöíÿíêè ýöí áó çàìàí ×àé è÷èá ãóðòàðûá õàíûìëà õàí, Ýþðìÿéèáëÿð î ÷àéäà áèð ëÿççÿò, Åëÿéèáëÿð ãóëàìû áèùþðìÿò. Ñþéëÿéèáëÿð îíà êè, åé íàäàí, ßãëäÿí äóð, åøøÿýè-Ùÿìÿäàí! Íÿ ÷àéûí ðÿíýè âàð, íÿ òÿìè ýÿëèð Íÿ õîø ÿòðè, íÿ ëÿççÿòè áèëèíèð. Àüàíûí áåéëÿ ïÿñ òóòóá ãåéçè – Êè, áóéóðäó áó ýöí ãûðñûíëàð áèçè. Èíäè, ãàðäàøëàðûì, äÿõè íÿ åäÿê? Áèç áó èøäÿ ýÿðÿê ôÿíàéà ýåäÿê. ×àéíèê (àüëàéûð) Äöøäö äàø áàøûìà, éûõûëäû åâèì! Ùå÷ ðÿâàäûð êè, ìÿí áó éàøäà þëöì? Øÿêê éîõäóð, áèçè êè ñöáù îëúàã, Úöìëÿìèçè àüà òàìàì ãûðàúàã. 357 Ïàäíîñ Ùå÷ ãÿì åòìÿ áóíà, áàáà Ñàìàâàð, Áÿíäÿ Ïàäíîñ áó äÿì ÿëàú òàïàð. ßëàú îäóð ýÿðÿê áó ñààò áèç – ßëäÿ èíñàôû áèç òóòàã ùàìûìûç. Èòòèôàã åéëÿéÿê, îëàã àãèë, Òà ýþðÿê ùÿã, íÿäèð, íÿäèð áàòèë. Ñÿáÿáèí êÿøô åäÿê ýþðÿê íÿ ö÷öí, Íÿ ÷àéûí ÿòðè âàð, íÿ ðÿíýè áó ýöí?! Åëÿ êè, áèç áó òþâð èëÿ áèëÿðèê, Ñÿáÿáèí áó èøèí éÿãèí åäÿðèê. Îë çàìàí ýÿð îëàð êþìÿê òàðè, Âåðÿðèê àüàéà ýöíàùêàðè. Ñàìàâàð Àôÿðèí, àôÿðèí, ýþçöì Ïàäíîñ, Êþìÿê îëñóí õóäà ñÿíÿ èìðóç. Ñÿí äàüûòäûí ìÿíèì ãÿìèìè òàìàì, Êþìÿê îëñóí ñÿíÿ ùÿìèøÿ èìàì. ×àéíèê Àõ, äþíöì áàøûíà ñÿíèí, Ïàäíîñ, Êþìÿê îëñóí õóäà ñÿíÿ èìðóç. Öðÿéèì ñàêèò îëäó, äèíúÿëäè, Íÿ ãÿøÿíý ôèêèð àüëûíà ýÿëäè. Ñàìàâàð Åëÿäè, èíäè áàøëàéàã èøè áèç, Áÿëêÿ ñàáàùà ãóðòàðà èøèìèç. Ýÿðÿê ùå÷ îëìóéàã áèç àâàðÿ, Áÿëêÿ áèð òþâð èëÿ òàïàã ÷àðÿ. Áèëèðÿì äèããÿò èëÿ áèç èíäè, Áàøëàéàã ýÿð èøè éÿãèíèìäè. Ùÿì ýöíàùêàðû, øÿêê éîõ, òàïàðûã, Ùÿìè äÿ õàáè-íóø èëÿ éàòàðûã. 358 Ñþçöìöç áèð åäèá, îëàã ñàäèã, Áàøëàéàã ìÿíäÿí ÿââÿëà òÿùãèã. ßùëè-ìÿúëèñ, åäèí ìÿíÿ äèããÿò, Ãîéìàéûí, èíñàôû éåðÿ ùå÷ âÿãò. Úÿùä èëÿ àõòàðûí ãöñóðëÿðèì, Ùÿì÷èíèí õîø ñèôÿòëÿðèì, ùöíÿðèì – Êè, áó äöíéàäà ùÿð íå÷ÿ åâ âàð, Éóõàðû áàøäà ÿéëÿøèð Ñàìàâàð. Ýöíö êå÷ìÿç, ìÿí îëìàñàì, õàíûí, Íÿ ýÿäàíûí, øÿùèí âÿ äåùãàíûí. Ùÿð áèð åâäÿ íÿ âÿãò øàäëûã îëàð, Îíà áàèñäè òÿê áàáà Ñàìàâàð. Êèì îäó ñó è÷èíäÿ îä ñàõëàð? Îíó ñàõëàð ýåíÿ áàáà Ñàìàâàð. Ìÿí ãûçàíäà ýÿð èñòèéÿ áèðèñè, Óçàäà áàðìàüûí ìÿíÿ î êÿñè “Óô”, “óô” èëÿ ÷ûõàðäûáàí äèëèíè Ñîõàúàã àüçûíà áöòöí ÿëèíè. Éîõäó äÿðäèì, áó äöíéàäà íÿ ãÿìèì, Òóëà øÿùðè îëóá ìÿíèì âÿòÿíèì. Ëåùèìèì òàçÿäèð âÿ ñàôäû ìèñèì, Íÿ äÿ òöñòöì îëàð ìÿíèì, íÿ ùèñèì. Ëöëÿýèì ýåíäè, êèïäè ùÿì ãàïàüûì, Áó ìÿíèì ãóëïëàðûì, áó äà ïàïàüûì. Èíäè, ãàðäàøëàðûì, ýþðöðñöç ñèç, Îëà áèëëÿììè ìÿí áóíà áàèñ – Êè, ÷àéûí ÿòðè ýÿëìÿñèí âÿ äàäû? Ýþòöðöì öñòöìÿ áó òþâð àäû? Àüàðûá ñàããàëûì, þçöì àùèë, Àüàìûí ìÿí åâèíäÿéÿì îí ö÷ èë. Äåéèë èíñàô îíóí åâèíäÿ áó äÿì, Áàøëàéûì ìÿí îíà õÿéàíÿò åäÿì. Ïàäíîñ (ãàëõûð) Ïàäíîñàì, ùÿì þçöì úÿâàíÿì ìÿí, Ãàá-ãàøûãëàð è÷èíäÿ õàíÿì ìÿí. 359 Éîõäó ÷èðêèì, íÿ áèð ëÿêÿ, íÿ òîçóì, Øÿôÿãèì íóð òÿê, ýþçÿëäè öçöì. Áèðèñè äèããÿò èëÿ áàõñà ìÿíÿ, Ïÿù-ïÿù èëÿ ìÿíè àëûá ÿëèíÿ, Ãàëàúàã ñóðÿòèì, ìàò-ùåéðàí, Åäÿúÿê òÿðèôèì ãîúà âÿ úàâàí. Ìÿíñèç îëìàç íÿ òîé, íÿ äÿ áàéðàì, Ñÿäðè-ìÿúëèñäÿ ìÿí ýÿðÿê îòóðàì. Ãàëû öñòö âÿ ìèç éåðèìäè ìÿíèì, Ãàáàüûìäà äóðóð ýÿäÿ-íþêÿðèì. Èñòÿêàíëàð âÿ íÿëáÿêèëÿðÿ ìÿí – Àíàëûã ùàããûíû ÿòà åäÿðÿì, Áÿñëÿðÿì áóíëàðû ãóúàüûìäà, Áèðè ñîëäà, áèðè äÿ ñàüûìäà. Àüà, õàíûì åäÿð ìÿíÿ ùþðìÿò, Èïÿê þðòöê âåðÿð ìÿíÿ çèíÿò. Ðÿíýáÿðÿíý øèð è÷èíäÿäèð áÿäÿíèì, Âàðäûìû òÿãñèðèì áó èøäÿ ìÿíèì – Êè, ÷àéûí ðÿíýè éîõ, íÿ òÿìè ýÿëèð, Íÿ õîø ÿòðè, íÿ ëÿççÿòè áèëèíèð? Áåëÿ èø öç âåðÿ ÿýÿð ìÿíäÿí, ×öðöðÿì òåçëèê èëÿ ìÿí ãÿìäÿí. Àüàìûí ìÿí öçöíÿ òà ãÿòÿí – Áàõà áèëìÿì äÿõè õÿúàëÿòäÿí. Áþéöäöáäöð ìÿíè îíóí ÿìÿéè, Êîð åäÿð ýþçëÿðèì äóçó, ÷þðÿéè. Ñàìàâàð (Ïàäíîñà) Áèçÿ ÷îõäàí éÿãèí îëóá ùàñèë: ßãëèí àðòûã, þçöí äÿ ùÿì ãàáèë. Ãàëàðûã îëìàñàí áèç àâàðÿ, Ñÿí òàïàðñàí ÷ÿòèí èøÿ ÷àðÿ. Ðàçû îëäóã, çèéàäÿ ñÿíäÿí áèç, ×öí ýåäèðäèê ôÿíàéÿ áèç ñÿíñèç. 360 ×àéíèê (ãàëõûð) ×àéíèêèí ãÿäðèíè áèëÿð ÷àé è÷ÿí, ×àé áöñàòûíäà ðóçèýàðû êå÷ÿí. Îëìàñàì ìÿí, íÿ òþâð ÷àé äÿì àëàð, ×àé áöñàòû ìÿýÿð êè, ìÿíñèç îëàð? Èêè äÿôÿ ÷ûõàì ýÿðÿê ùÿð ýöí, ßðøÿ ìÿí, éÿíè áàøûíà áàáàìûí. Êèìäè ìÿíäÿí óúà ýþðöì îë âÿãò? Òÿê õóäàäûð, î ñàùèáè-ãöäðÿò. ×îõ ñåâÿðëÿð ìÿíè àüà, õàíûì, ×èíèäÿíäèð òóòàã ìÿíèì úàíûì. Àììà íåéëÿð ìÿíÿ éà îä, éà àëîâ? Äÿì àëàð ÷öí è÷èìäÿ ÷àéè-Ïàïîâ. Áèð íå÷ÿ øÿõñäÿí ìÿíèì ÿëáÿò, Øÿíèì àðòûã îëà ýÿðÿê ãàéÿò. Êþéíÿýèìäèð ìÿíèì éà øàë, éà èïÿê, Òÿìèç îëëàì ëÿòèô ìÿðìÿð òÿê. (àüëàéà-àüëàéà) Õîø ýåäÿðìè ýþðöì õóäàéà, áàáàì, Àüàìûí ãåéçèíÿ ñÿáÿá ìÿí îëàì? Òÿãñèðèì îëìàñûí, ýåäèì çàéÿ, Ãûðûëûì ìÿí, êþ÷öì î äöíéàéÿ? Ñàìàâàð (×àéíèêÿ) Àüëàìà, àüëàìà, îüóë, ×àéíèê, Ùàìûìûç áèç, áóíó éÿãèí áèëèðèê Êè, ñÿíèí éîõäó áóðäà òÿãñèðèí, Îëìà ñÿí ùå÷ ÿáÿñ éåðÿ ãÿìýèí. Ñÿí þçöíñÿí ùÿìèøÿ òàúè-ñÿðèì, Ñÿí èëÿäèð ìÿíèì òàìàì ùöíÿðèì. Îëìàñàí ñÿí ìÿíèì íÿ ùöñíöì îëàð, Ìÿíè ñÿíñèç ìÿýÿð êè, éàäà ñàëàð Éà õàíûì, éà àüà, éà þçýÿëÿðè? Âàðäûìû ãåéðèíèí áåëÿ ùöíÿðè? 361 Èñòÿêàí (äóðóð) Î ùöíÿð ìÿíäÿäè, áàáà Ñàìàâàð! Èñòÿêàíñûç íÿ òþâð ÷àé ãîéóëàð? Îëìàñàì ìÿí, äöøÿðìè ÷àé éàäà? Âàðäûìû áåéëÿ åâ áó äöíéàäà – Êè, î åâäÿ ìÿí îëìàéàì ëàçûì? Áÿçè éåðëÿðäÿ ýþðìöøÿì ùÿì þçöì – Êè, òþêöðëÿð ñóéó áþéöê ãàçàíà, Éûüûøûðëàð àòà, áàëà âÿ àíà. Ãàéíàéûð ñó, ãàçàíà ÷àé ñàëûíûð, Éîõäó ×àéíèê, ãàçàíäà ÷àé äÿì àëûð. Éîõäó ×àéíèê âÿ éîõäó ùÿì Ñàìàâàð, Íÿ Ãàøûã, Íÿëáÿêè, íÿ Ïàäíîñ âàð. Àììà âàð Èñòÿêàí âÿ ÷àé äÿìäÿ, Ýÿð áåëÿ åâäÿ îëìàñàì ìÿí äÿ Éà ýÿðÿê ÷àéû íèì÷ÿéÿ òþêÿëÿð, Éà äà ñó ïàð÷ûíà òþêöá è÷ÿëÿð. Èñìè-ðÿñìèì ìÿíèì îëóá ìÿøùóð, Áÿäÿíèì äÿ éà øèøÿäèð, éà áöëóð. Ýÿð ìÿíè ùþðìÿò èëÿ ñàõëàéàëàð, Ìÿíèì þìðöì îòóç âÿ ãûðõ èë îëàð. Åëÿ êè, âåðäèëÿð àøûã éåðèíÿ Ìÿíè îéíàòìàüà óøàã ÿëèíÿ, Éà äà ñîéóã ñóäà ìÿíè éóéóáàí Äàü ñóéó öñòöìÿ òþêÿð íàäàí, Éîõäó ñþç, ìÿí î âÿäÿ àç éàøàðàì. Îëà ìöìêöí, ÿýÿð êè ìÿí áàúàðàì. Éîëëàðàì äöç Ñèáèðÿ ãàòèëèìè, Ìÿí èòèððÿì áó òþâð çàëèìèìè. Êèìäè áóðäà îòóç áåø èë éàøàéàí? Î ìÿíÿì àü, ùÿìèøÿ ñàô âÿ úàâàí Ïàñûì îëìàç, íÿ òöñòö, òîç, íÿ ùèñèì, Øàä åäÿð êöëôÿòè ëÿòèô ñÿñèì. Ýÿðÿê ùÿð ýöí àüà âÿ õàíûìëàð Äîäàüà ãàëõûçûá ìÿíè þïÿëÿð. ßãë êÿñìÿç êè, ìÿí îëóì íàãèñ, 362 Àüàìûí ãåéçèíÿ îëóì áàèñ. Öñòöìÿ áåéëÿ ïèñ àäû ýþòöðöì Âÿ îëàí èñìö ðÿñìèìè èòèðèì. Ñàìàâàð (Èñòÿêàíà) Ñÿíèí ÿñëèí-íÿúàáÿòèí, îüëóì, Âÿ ñèôàòûí áèçÿ îëóá ìÿëóì. Ñÿíÿ ãèéìÿò âåðÿð áàùàëû áöëóð, Éàðàøàðìû ñÿíÿ áèð þçýÿ ãöñóð? Íÿ ýöíàùêàð áèçèê, íÿ äÿ ñÿíñÿí, Îëìàðûã ùå÷ õÿúèë íÿ áèç, íÿ äÿ ñÿí. Àüàìûí ãåéçèíÿ ñÿáÿá, ÿëáÿò, Éà Ãàøûãäûð, éà Íÿëáÿêè áÿäáÿõò. (Èøàðÿ åäèð Íÿëáÿêè âÿ Ãàøûüà âÿ ñîíðà îíëàðà äåéèð) Äåýèëÿí, Íÿëáÿêè, áèçÿ èíäè Àüàìûí ãåéçèíÿ ñÿáÿá êèìäè? Éà þçöí áåéëÿ ôèòíÿ ñàùèáèñÿí, Éà Ãàøûãäûð áó òþâð úöðÿò åäÿí. Íÿëáÿêè (áàðìàüûíûí óúóíó ýþñòÿðèð) Ìÿíäÿ ýÿð áèðúÿ áåéëÿ òÿãñèð âàð, Áàøûìû êÿñ ìÿíèì, áàáà Ñàìàâàð. Ýÿð ìÿíÿì áåéëÿ áèð ýöíàùà ñÿáÿá, Àëëàù åòñèí ìÿíÿ ùÿìèøÿ ãÿçÿá. Øàùèä îëñóí õóäà, áó ìÿí, áó äà ñèç, Äèããÿò èëÿ ìÿíÿ áóðàäà áàõûç. Ìÿíäÿ òàïñàç éà ïèñ ãîõó, éà ëÿêÿ, Ìÿíäÿ ýÿð íàëàéèã ñöôÿò ýþðöêöð. Ñàìàâàð (îíóí ñþçöíö êÿñèá äåéèð) Áèëèðèê áèç ñÿíè êè, éîõäó ñÿíèí – Íÿ ãöñóðóí áó èøäÿ, íÿ ýöíàùûí. Ãàð êèìè àü, öçöí áåëÿ ýþé÷ÿê, Íÿ éîë èëÿ ñÿíè ìöãÿññèð åäÿê? 363 Ãàøûã (àüëàéà-àüëàéà) Íÿ ö÷öí ìÿí îëóì, áàáà, áÿäáÿõò? Íÿäè áèëìÿì áó òþâð ÿìðÿ úÿùÿò? Ñàìàâàð (Ãàøûüà) Åòìèñÿí ñÿí äöíÿí áåëÿ ýþðöêöð, Áèÿäÿáëèê, ùÿìè ýöíàùè-êÿáèð. Àüà, õàíûì ñÿíè òÿìèç áèëèáÿí Èñòÿêàíà ñÿíè ñàëóáëà äöíÿí. Èíäè áèëäèê ýöíàù åäÿí êèì èìèø, Àüà, õàíûì íÿ÷öí äåéèðëÿðèìèø Êè, ÷àéûí ðÿíýè éîõ, íÿ òÿìè ýÿëèð, Íÿ õîø ÿòðè, íÿ ëÿççÿòè áèëèíèð. Ãàøûã Èçí âåð, ìÿí ñÿíÿ, áàáà Ñàìàâàð, Áèð íå÷ÿ ñþç åäèì áó äÿì èçùàð. Ìÿí áó èøäÿ ìöãÿññèð îëñàì ÿýÿð, Þëäöðöí ñèç ìÿíè, åäèí áèñÿð. Ìÿí úÿâàíÿì, àäûì ýöìöø Ãàøûã, Úÿìè ìÿõëóã îëóá ìÿíÿ àøèã. ×öíêè þìðö ìÿíÿì åäÿí àñàí, Âàð-éîõóí õÿðú åäÿð ìÿíÿ èíñàí. Ìÿíñèç ùå÷ êÿñ ÷àéûí äàäûí áèëìÿç, Îëìàñàì èñòÿêàíäà, ãÿíä ÿðèìÿç. Ùå÷ îëàð èñòè ÷àéà ÿë âóðìàã? Êèìäÿ âàð áåéëÿ áèð óçóí áàðìàã – Êè, éåòèøñèí Ãàøûã êèìè ãÿíäÿ. Áó ùöíÿð âàðäû áèðúÿ òÿê ìÿíäÿ. Âàé î øÿõñèí, î éàçûüûí ùàëûíà – Êè, óçóí ÷þï êÿñèá àëàð ÿëèíÿ. Èñòÿêàíû ãàðûøäûðûð ÷þïíÿí Âÿ ÷àéûí òÿìèíè êÿñèð ãÿòÿí. Ìÿí ïðîáëó, þçöì òÿìèç ýöìöøÿì, Äÿõè ìÿí áèëìèðÿì íÿ åéëÿìèøÿì – 364 Êè, ÷àéûí ðÿíýè éîõ, íÿ òÿìè ýÿëèð, Íÿ õîø ÿòðè, íÿ ëÿççÿòè áèëèíèð? Âàçåùè áåéëÿäèð, áÿéàí åäèðÿì – Àììà èíäè áåëÿ ýöìàí åäèðÿì – Êè, ñÿáÿáêàð áåéëÿ ÿìðÿ, áàáà, Éà Ìàøàäûð, éà äà ãàðà Òðóáà. (ýþñòÿðèð Ìàøàíû âÿ Òðóáàíû. Òðóáà öçöíö òóòóá éàíà, îõóéóð áó áåéòè) Òðóáà “Õàáè íóøèíè áàìèäàäè ðÿùèë, Áàç äàðÿä ïèéàäÿðà çèñÿáèë”.* Ñàìàâàð (Òðóáàíûí ñþçöíö êÿñèá àúûãëû ñÿñëÿ ÷ûüûðûð îíóí öñòöíÿ) Êÿñ ñÿñèí, áèÿäÿá âÿ íàëàéèã! Íÿ ö÷öí öç âåðèá ñÿíÿ øàäëûã? Áèç áÿëàäÿ âÿ ôèêðäÿ, ãÿìäÿ, Àììà ñèç ùÿì ôÿðÿùäÿ, ùÿì äÿìäÿ. ×àéû ñèçñèç ùÿìèøÿ çàéå åäÿí, Îëóðóã áèç õÿúèë íàùÿãäÿí. Ýÿðÿê èíäè ìÿíÿ áÿéàí åäÿñèç, Ùàíñûíûç îëìóñóç áóíà áàèñ? Ìàøà (Ñàìàâàðà) Éîõäó, âàëëàù, áàáà, ìÿíèì õÿáÿðèì, Äÿéìÿéèá ìÿíèì ùå÷ êÿñÿ çÿðÿðèì. Òðóáà (Ñàìàâàðà) Øàùèä îëñóí áó ÿìðÿ îë ãàäèð, Îëìàéûá ìÿíäÿí ùå÷ ýöíàù ñàäèð. ___________ * Ñÿäè Øèðàçèíèí ñþçëÿðèäèð. Òÿðúöìÿñè: Ñÿôÿð ñÿùÿðèíèí øèðèí éóõóñó ïèéàäàíû éîëäàí ãîéàð. 365 Ýÿëìèøÿì ìÿí áó ñèííÿ, ýþðìÿìèøÿì Íàëàéûã èø, ýöíàù åòìÿìèøÿì. Áÿíçÿðÿì ñÿðâÿ, ãÿää-ãàìÿòëè, Îëìóøàì ìÿí çèéàäÿ ãèéìÿòëè. Îíäàí þòðö êè, òÿê ìÿíÿì ìàùèð – Êè, êþìöð áèð äÿãèãÿäÿ ãûçàðûð. Ïàäíîñ Íèñôè-øÿáäèð, áåëÿ ýöìàí åäèðÿì, (Ìàøà âÿ Òðóáàéà èøàðÿ åäèð) Áóíëàðûí áàðÿñèíäÿ ñþç âåðèðÿì – Êè, ìöãÿññèð äåéèëëÿð ùå÷ áèðèñè, Îíäàí þòðö êè, áóíëàð ùÿð èêèñè Ùå÷ äåéèë ÷àé áóñàòûíà äàõèë, Îëäó èíäè ìÿíÿ éÿãèí ùàñèë – Êè, ìöãÿññèð áó èøäÿ áèç äåéèëèê, Íåúÿ êè, úÿìèìèç áóíó ýþðöðöê. (áèð àç äóðóõóð) Áàáà, èíäè ýþð àüëûìà íÿ ýÿëèð: Ùàìûéà ýöí êèìè ìöøÿõõÿñäèð – Êè, ÷àéûí ýÿð ñóéó áèð àç ëèë îëà, Îëìàç ùå÷ ðÿíýè äÿ îíóí ÿñëà. Ýÿð÷è ñó ëàçûìûíúà ãàéíàìàäû, ×àéûí îëìàç íÿ ëÿççÿòè, íÿ äàäû. Èíäè ìÿí áåéëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì, ×àüûðàã Íþêÿðè áóðàéà áó äÿì. Ñîðóøàã áèç ùÿãèãÿòèí îíäàí, Îäó áÿëêÿ áèçè áÿëàéÿ ñàëàí. Ñàìàâàð (Ïàäíîñà) Ìÿðùÿáà, ìÿðùÿáà ñÿíÿ îëñóí! (öçöíö òóòóð óøàãëàðà) ×àüûðûí Íþêÿðè êè, òåç ýÿëñèí! (Ïàäíîñà èøàðÿ åäèð) 366 ßñá òàçè ÿýÿð çÿèô áÿâÿä (î áèðè óøàãëàðà èøàðÿ åäèð) Ùÿì÷èíèí ÿç òÿâèëåéè õÿð áåù. ßðÿá àò ýÿð þëÿ çÿèôëèêäÿí, Éàõøûäûð áèð òÿâèëÿ åøøÿêäÿí. Ýÿëèð íþêÿð ßëè, êþùíÿ âÿ úûíäûð ïàëòàðäà, ÿëëÿðè êþìöð÷ö ÿëè êèìè ãàðà âÿ ÷èðêëè, Ñàìàâàðà áàø ÿéèð. Ñàìàâàð (íþêÿðÿ) Íèéÿ ñÿí ÷èðêëèñÿí, à áÿäùåéáÿò? Áó ÿòÿêëÿð íÿ÷öí îëóá íåéáÿò? ßëè Ñèëèðÿì áóíëàð èëÿ ãàá-ãàøûüû, Íÿëáÿêè, èñòÿêàíëàðû, ãàøûüû. (ÿëè èëÿ ýþñòÿðèð) Ñàìàâàð (èðÿëè ÷àüûðûá ÿòÿêëÿðèíè ãîõëàéûð, ñîíðà öçöíö òóðøóäóá äåéèð) Íåôòÿ ñÿí áàòìûñàí, áåëÿ áèëèðÿì. ßëè (ÿòÿêëÿðèíè ýþñòÿðèð) Ëàìïàíû áóíëàð èëÿ ìÿí ñèëèðÿì. Ñàìàâàð (Ïàäíîñà) Éàç, áÿðàäÿð, áó ñþçëÿðè êàüûçà – Êè, äöøÿ èñòÿéÿíäÿ éàäûìûçà. (Ïàäíîñ ýþòöðöð êàüûçû, ãÿëÿìè âÿ éàçûð) Ñàìàâàð (ßëèéÿ) Äîüðóñóí èíäè ñÿí ýÿðÿê äåéÿñÿí, Íÿ ñó èëÿ ÷àéû ãîéóðñàí ñÿí? 367 ßëè Äåìÿéèáäèð ùÿëÿ ìÿíÿ áèðèñè – Êè, ñóéóí âàðäû éàõøûñû âÿ ïèñè. Ïàäíîñ (ßëèéÿ) Ãàéíàäûáñàíìû, ñÿí ìÿíÿ äåýèëÿí, ×àé ãîéàíäà ñóéó áàáàìäà äöíÿí? ßëè Áèëìÿäèì ãàéíàäû, éà ãàéíàìàäû, ×öíêè ùÿð âàõò ãàèäÿì áåëÿäè: À÷ûðàì ìÿí ñóäàí áèð àç ÿëèìÿ, Ñó ÿýÿð òÿñèð åéëÿäè äÿðèìÿ, Ìÿí ùàìàí âàõò ÷àéû äÿìëÿéèðÿì. Ïàäíîñ (îíóí ñþçöíö êÿñèð) Áèëèðÿì áåëÿäèð, éÿãèí åäèðÿì. ßëè èëÿ èøàðÿ åäèð êè, äÿõè äàíûøìàñûí. Ïàäíîñ éàçäûüû êàüûçû ýþòöðöá, îòóðàíëàðà áàøû èëÿ àéàüà ãàëõìàüû áèëäèðèð, úÿìèÿí äóðóðëàð. Ïàäíîñ (îõóéóð) Íþêÿðèí ñþçëÿðèíäÿí èíäè áèçÿ, Áåëÿ ìÿëóì îëäó úöìëÿìèçÿ, ßââÿëà, áèçëÿðè ñèëèð íÿéíÿí? Íåôòÿ áàòìûø úûðûã ÿòÿêëÿðèíÿí. Ñàíèéÿí, Íþêÿð ùå÷ þçö áèëìèð, Íÿ ñó èëÿ ùÿìèøÿ ÷àéû ãîéóð. Ñàëèñÿí, çÿùìÿòè ãÿáóë åòìÿç Âÿ ñóéó ëàçûìûíúà ãàéíàòìàç. Áèçÿ ÷öí áåéëÿ àøèêàð îëäó – Êè, ñÿáÿá ãèëö-ãàëÿ ìÿùç áóäó. Åëÿéÿê èíäè áèç àüàéà õÿáÿð – Êè, ìöãÿññèð ýÿðÿê îëà Íþêÿð. 368 ßëè Áèð äÿãèãÿ ÿýÿð ìÿúàë âåðÿñèç Âÿ ìÿíèì ñþçëÿðèìÿ ëöòô åäÿñèç. Èíàíàñûç êè, éîõäó áóðäà ìÿíèì – Ùÿì ýöíàùûì, ùÿìè äÿ òÿãñèðèì. Íþêÿðÿì ìÿí, àäûì ßëè íþêÿð. Ùàíñû íþêÿð áó òþâð ãóëëóã åäÿð? (ÿòÿêëÿðèíè ýþñòÿðèð) Åäèðÿì àëòû àéäû ìÿí õèäìÿò, Àììà ýþðìÿì ìÿâàúèáè ùå÷ âÿãò. Êþùíÿ ïàëòàð ìÿíèì âÿçèôÿìäèð. Áåëÿ ïàëòàð ýþðÿê íÿ àëÿìäèð? Áèðúÿ äÿñìàë âåðèá ìÿíÿ õàíûì, Îíèëÿ åâäÿ ãàá-ãàúàüû ñèëèì. Î äà èòìèøäè ÷àé ãîéàíäà äöíÿí, Íÿéèíÿí áóíëàðû ñèëåéäèì ìÿí? (óøàãëàðû ýþñòÿðèð) Ñàìàâàð (Ñàìàâàð áàøûíû ÿéèá àøàüà, áèð àç ôèêèð åäèð) Áÿëÿäÿì çàòûíà ñÿíèí, Íþêÿð, Äÿéìÿç ùå÷ áèð ïóëà áó úöð ñþçëÿð. Èø ãóðòàðäû âÿ ãàëäû áèðúÿ ñþçöì, Áóíäàí ÿãäÿì äåäèì ñèçÿ ìÿí þçöì – Êè, òóòàã èíñàô èëÿ ùÿð èøè áèç, Áóíó äà èíäè ñèç íÿçÿðäÿ òóòóç. Íÿ ö÷öí åøøÿéè êÿíàðà ãîéàã Âÿ ýöíàùñûç ïàëàíû òàïäàëàéàã? Ùàíñû åâäÿ îëàð áåëÿ íåéáÿò, (ßëèíè ýþñòÿðèð) Áó ãîéàí ÷àéÿ êèì åäÿð ðÿüáÿò? ×öíêè ðÿüáÿò åäÿð áóíà àüàìûç Ãèëö-ãàëÿ ñÿáÿá îäóð øÿêñèç. Áó ãîéàí ÷àé îíà ýöâàðÿ ýÿëèð, 369 Ùàíñû êè, àüçûíûí äàäûí áèëìèð. Ùàíñû êè, ÷àé è÷èð íÿäÿí þòÿðè – Êè, è÷èðëÿð ÷àéû ùÿì þçýÿëÿðè. Àììà êå÷ìèø çàìàíäà ìÿí áÿäáÿõò Åéëÿð èäèì áèð åâäÿ ìÿí õèäìÿò, Àõ úàâàíëûã, øöêóôÿñè þìðöí! Äîüðóäóð ÷àòìàç ùå÷ êå÷ÿí ýöíÿ ýöí, Ìÿí î åâäÿ íÿ òþâð þìð åëÿäèì! Îëìàç èäè î åâäÿ äÿðäö ãÿìèì. ×àé è÷ÿí âÿãòäÿ ìÿíè íþêÿð Ìèçèí öñòÿ ãîéàðäû øàìö ñÿùÿð, ×àé òþêÿðäè ùÿìèøÿ õàíûì þçö. Ùå÷ îëàðìû áåëÿ ýöíöí ÿâÿçè! Ýþðìöðÿì áåéëÿ ùþðìÿòè èíäè, Íþêÿðèí ìÿíçèëè ìÿêàíûìäû. Ùÿð òÿðÿôäÿ êþìöð, ñàáûí, ïèé, øàì, Ãàëàðàì îðäà ìÿí ñÿùÿð, àõøàì. Ìÿíÿ ðÿùì åòìÿéèá ùÿìèí íàäàí (Íþêÿðè ýþñòÿðèð) ×èðêëÿíÿíäÿ ñèëèð ìÿíè ãóìíàí. Àììà áèëìèð îíó êè, ãûðìûçû éàü Ìÿíè åéëÿð ùÿìè òÿìèç, ùÿìè àü. Ùåéô î ãÿíäÿ, î ÷àéÿ, àé àüàëàð – Êè, îíó õàð åäÿð áåëÿ íþêÿð! Åòìèøÿì áåéëÿ òÿúðöáÿ ùàñèë: ×àé ãîéóá è÷ìÿéè áèëÿí àãèë ×öí òóòàð ÷îõ çèéàäÿ ãÿäðèìèçè, Ñèëÿð î áèçëÿðè ùÿìèøÿ þçö. Íþêÿðÿ âåðìÿç î ÷àéû-ãÿíäè, ×àéè ïèñ äÿìëÿéèá òþêÿí êèìäè? Õàíûìûí áîðúóäóð ÷àéû òþêìÿê, Íåúÿ õîøäóð áåëÿ ÷àéû è÷ìÿê! Ïÿðäÿ ñàëûíûð Äåêàáðûí 2-ñèíäÿ 1889, Áàø Íîðàøåí 370 ÊÈØÌÈØ ÎÉÓÍÓ ßùâàëàò âàãå îëóð 1891-úè èëäÿ Ýÿíúÿ ãóáåðíèéàñûíäà, Áÿðýöøàä êÿíäèíäÿ. Êÿíäèí àüñàããàëû âÿ ìþòÿáÿð ñàêèíè Âÿëèñîëòàíûí òþéëÿ îòàüûíäà. Ãûø ýöíö èäè. Áèð ñÿìòäÿí îòóðóá Âÿëèñîëòàí, ïàïèðîñ ÷ÿêèð. Î áèðè òÿðÿôäÿí îòóðóáëàð àëòû êÿíäëè: Í ó ð ÿ ë è , Ø è ð ÿ ë è , Ú ÿ ô ÿ ð , Ù ÿ ñ ÿ í ÿ ë è , Ù ö ñ å é í ã ó ë ó âÿ Ì ó ñ ò à ô à . Áóíëàðäàí ñèííäÿ áþéöê Íóðÿëèäèð êè, îòóç éàøû àíúàã îëàð. Îòàüûí áèð ñÿìòè áàõûð òþéëÿéÿ.  ÿ ë è ñ î ë ò à í (ïàïèðîñ ÷ÿêèð). Ýþðÿñÿí èíäè ïàìáûã íå÷ÿéÿ ýåäèð øÿùÿðäÿ? Í ó ð ÿ ë è. Äöíÿí êÿíääÿ äåéèðäèëÿð êè, Íîâðóçÿëè éåääè ö÷ àááàñûéà ñàòûáäûð. Àììà Íîâðóçÿëèíèí ïàìáûüû ãîëàé ïàìáûã èäè. Ì ó ñ ò à ô à. Ýþðñÿíÿí áóäóð êè, ïàìáûã ðÿâàúäûð. Ùàâà áèð àç éóìøàíñàéäû, áèð-èêè ïóò ïàìáûüûì âàð, àïàðûá ñàòàðäûì. Ø è ð ÿ ë è. Áó èë ïàìáûã éîõäóð êè!.. Åâè éûõûëìûø ÷îð ãîéäó êè, âèëàéÿòäÿ ïàìáûã òàïûëñûí, òàìàì ïó÷à ÷ûõàðòäû.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Àëëàù êÿðèìäèð. Íàöìèä îëìàéûí (ÿñíÿéèð). Íóðÿëè, ñÿí Àëëàù áèð íàüûë áàøëà. Ýåúÿëÿð ÷îõ óçóíäóð, éàòìàãëà ãóðòàðìàã îëìóð. Í ó ð ÿ ë è (ÿñíÿéèð). Ñîëòàí àüà, ùþâñÿëÿì éîõäóð. Áó ýöí ùå÷ áèð øåé äåéÿ áèëìÿðÿì. Ú ÿ ô ÿ ð (Íóðÿëèéÿ). Àäÿ, ñÿí íèéÿ þçöíö íàçà ãîéóðñàí. Ñÿí Àëëàù, ÿçèëìÿ, áèð ùåêàéÿò áàøëà. Ñîëòàí àüàíûí ñþçöíö éåðÿ ñàëìà, áèçèì ö÷öí äÿ áèð ìÿøüóëèééÿò îëñóí. Ù ö ñ å é í ã ó ë ó. Äå, äå, Íóðÿëè. Íàç åëÿìÿ, áàøëà. Í ó ð ÿ ë è (ýöëöð). Âàëëàù, ùå÷ êþíëöì éîõäóð. ßýÿð çîðíàí äåéèðñèíèç, áàø öñòÿ (þñêöðöá áàøëàéûð ÷óáóüó äîëäóðìàüà âÿ áèð àç äèêÿëèá äåéèð): Ñöõÿíÿñò ÷àøíèçÿí ëÿáè-õÿíäàí äàðÿì. Úàíè-ìÿí ýóø êîíÿì ÷öíêè ñöõÿí úàí äàðÿì. Àììà ðàâèéàíè-ÿõáàð âÿ íàãèëàíè-àñàð áåëÿ ðÿâàéÿò åäèáëÿð êè, áèð ýöí Èñôàùàíäà Øàù Àááàñ þç áàðèýàùûíäà ÿéëÿøèá âÿçèðèíÿ äåäè: Åé âÿçèð, ìÿíÿ áèð éàõøû ùåêàéÿò íàüûë åëÿ. Âÿçèð èñòÿéèðäè ùåêàéÿòè áàøëàñûí… 371 Òþéëÿ ãàïûñû à÷ûëûð, Âÿëèñîëòàíûí íþêÿðè Ê ÿ ð è ì äàõèë îëóð. Ê ÿ ð è ì. Àüà, èêè åðìÿíè ýÿëèá, úÿíàáûíûçû ñîðóøóëëàð. Íÿ úàâàá âåðèì?  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Éÿãèí êè, éåíÿ òÿçÿêÿíäëèäèëÿð; éÿãèí êè, îëàðäû. Îëàí*, áåëÿ äÿ éàìàí åðìÿíèëÿð îëàð? Õÿòà åëÿäèê îëàðäàí áèð þêöç ýÿòèðèá ãîøäóã úöòÿ. Àéäà ö÷ äÿôÿ ýÿëèá, çÿëè êèìè éàïûøûëëàð, ýÿðÿê ïóëóíó âåðÿñÿí. Ùå÷ áèëìèðÿì íåúÿ åëÿéèì. Þêöçö âåðñÿì, éàç àüçûäû, ñàáàù úöò ÷þëÿ ÷ûõàíäà ìÿÿòòÿë ãàëàúàüàì. Ïóë äà ùÿëÿ ÿëèìäÿ éîõäóð. Àëëàùö ÿêáÿð, áó íÿ èø èäè äöøäöê. Áó åðìÿíèëÿð ìÿíè òÿíýÿ ýÿòèðäèëÿð. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, áóëàð ùàìàí åðìÿíèëÿðäèð êè, êå÷ÿí ùÿôòÿ äÿ ýÿëìèøäèëÿð?  ÿ ë è ñ î ë ò à í. À êèøè, íåúÿ êå÷ÿí ùÿôòÿ? Ñÿí äåýèíÿí ùÿôòÿäÿ íå÷ÿ éîë ýÿëÿðëÿð áèð àðûã þêöçäÿí þòðö? Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, âàëëàù, ùþâñÿëÿëè àäàììûøñàí. Ìÿí îëñàì, âàëëàù, îëàðûí áàøûíà áèð îéóí ýÿòèððÿì êè, ýÿëäèéè éîëó äà èòèðÿëëÿð.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Ñþç éîõ, åëÿäèð. Ìÿí èíäèéÿ êèìèí èñòÿìèðäèì îëàðû èíúèäèì, éîõñà îëàðûí ìÿíÿ çîðó éîõäóð êè. Íÿ èëÿ èñáàò åëÿéÿúÿêëÿð êè, ìÿíèì îëàðà áîðúóì âàð? Í ó ð ÿ ë è. Âàëëàù, Ñîëòàí àüà, ùå÷ çàä âåðìÿ, èò êèìè ãîâ ýåòñèíëÿð! Ú ÿ ô ÿ ð. Âàëëàù, Ñîëòàí àüà, ùå÷ çàä âåðìÿ, ãîé úÿùÿííÿì îëóá ýåòñèíëÿð.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Éàõøû, îíäàí íÿ ÷ûõàúàã êè. Áó ýöí âåðìÿðÿì, ñàáàù ýÿëÿðëÿð. Í ó ð ÿ ë è. Ïè, ñàáàù äà âåðìÿ. Îëàðûí ñÿíÿ áèð çîðó éîõäóð êè?  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Áóëàðäàí ùå÷ çàä ÷ûõìàç. Ñàáàù âåðìÿðÿì, áèðè ýöí ýÿëÿðëÿð. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, áó ñþçëÿð áèð ïóëà äÿéìÿç. Áó èøÿ áèç áèð òÿäáèð òþêìÿñÿê, åðìÿíèëÿð ñÿíèí éàõàíäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê. Ìÿí îëàðû éàõøû òàíûéûðàì. Ú ÿ ô ÿ ð. Õåéð, ÿë ÷ÿêìÿçëÿð. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, ÿýÿð ìÿí áó åðìÿíèëÿðè ñÿíèí áàøûíäàí ùÿìèøÿëèê ðÿää åëÿñÿì, ìÿíÿ íÿ âåðÿðñÿí? Ìÿí îëàðûí áàøûíà áèð òîé òóòóì êè, òà íÿ ãÿäÿð ñÿíèí úàíûí ñàüäû, îëàð Áÿðýöøàä êÿíäèíÿ àéàã áàñìàñûíëàð. __________ * Îüëàí äåìÿê èñòÿéèð 372  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí âåððÿì; àììà áó èøäÿí àüëûì áèð çàä êÿñìèð. Í ó ð ÿ ë è. Íÿ ñÿáÿáÿ áèð çàä êÿñìèð?  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Î åðìÿíèëÿðè êè ìÿí òàíûéûðàì, îëàð þç áàøëàðûíäàí ÿë ÷ÿêÿðëÿð êè, áó þêöçöí ïóëóíäàí ÿë ÷ÿêìÿçëÿð. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, àíä îëñóí áèçè éàðàäàí Àëëàùà, ìÿí îëàðà áèð åëÿ òþâáÿëÿòìÿ ýþðñÿäèì êè, þêöç îëàðûí áèëìÿððÿ éàäëàðûíäàí ÷ûõñûí.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Éàõøû, Íóðÿëè, ñÿí îëàðà íåéëÿéÿúÿêñÿí êè? Í ó ð ÿ ë è. Ñÿíèí íÿ èøèí âàð; ñÿí òàìàøà åëÿ, ýþð êè, íÿ åëÿéÿúÿéÿì.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. ßäÿ, Íóðÿëè, áèðäÿí åøøÿêëèéèíÿ ñàëûá áèð õàòà çàä òþðÿäÿðñÿí, àõûðäà ïåøìàí÷ûëûã ÷ÿêÿðèê. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüàíûí áàøûíà àíä îëñóí êè, ùå÷ áèð õàòà ìÿíäÿí áàø âåðìÿç. Àðõàéûí îë.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Àììà, Íóðÿëè, âàëëàù, áó åðìÿíèëÿð ìÿíè î ãÿäÿð òÿíýÿ ýÿòèðèáëÿð êè, ÿýÿð áóëàðû ìÿíèì áàøûìäàí ðÿää åëÿñÿí, ïàìáûã ñàòûëàíäà ñÿíÿ áèð ìàùóä ÷óõà âåððÿì. Í ó ð ÿ ë è (ñåâèíúÿê äóðóð àéàüà). Áàø öñòÿ, Ñîëòàí àüà. Àììà ìÿíèì äÿ ñèç èëÿ áèð øÿðòèì âàð. Êÿðèì ýåòñèí åðìÿíèëÿðèí èêèñèíè äÿ ÷àüûðñûí, ýÿëñèíëÿð áóðà. Àììà ìÿí ýÿðÿê ýèçëÿíèì êè, îëàð ìÿíè áóðàäà ýþðìÿñèí. Îíäàí ñîíðà ìÿí ýÿëÿúÿéÿì áóðà âÿ ùÿð íÿ äàíûøñàì, ùÿð íÿ åëÿñÿì, ñèç ýÿðÿê çàðàôàò áèëÿñèç âÿ ìÿíèì ôÿíäèìè áàøà äöøÿñèç êè, åðìÿíèëÿð áèð çàä äóéìàñûíëàð. ß ýÿäÿ, Êÿðèì, ýåò åðìÿíèëÿðè ÷àüûð ýÿëñèíëÿð. Ê ÿ ð è ì ýåäèð. Ú ÿ ô ÿ ð. ßäÿ, Íóðÿëè, ýåíÿ íÿ áèúëèéèí âàð? Í ó ð ÿ ë è. Ìÿí þëöì äèíìÿ, òàìàøà åëÿ; ýþð íÿ èøëÿðäÿí ÷ûõàúàüàì.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Äèíìÿéèí, åðìÿíèëÿð ýÿëäè. Í ó ð ÿ ë è ãà÷ûð ýèçëÿíèð, åðìÿíèëÿð äàõèë îëóð. Å ð ì ÿ í è ë ÿ ð (áèðäÿí). Àëëàù ñàõëàñûí.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Àé Àëëàù ñàõëàñûí. Õîø ýÿëäèíèç, áóéóðóí ÿéëÿøèí. Ê à ð à ï å ò. Åù, íÿ ÿéëÿøÿê, Ñîëòàí àüà. Áÿðýöøàäà éîë äþéìÿêäÿí ÷àðûãëàðûìûç éûðòûëäû. 373  ÿ ë è ñ î ë ò à í. ß êèøè, ùÿëÿ áèð ÿéëÿøèí, äèíúÿëèí, ñîíðà ýèëåéèíèçè áàøëàéûí. Ñ ÿ ð ê è ç. Íÿ ÿéëÿøèíáàçëûãäû? Ãóðó-ãóðó ÿéëÿøìÿêäÿí áèçÿ áèð ãÿïèê íÿô âàð?  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Ùÿëÿ áèð îòóðóí, ýþðÿê íÿ âàð, íÿ éîõ? Áèëèðÿì, ñèç þêöçöí ïóëóíäàí þòðö ýÿëìèñèíèç. Î áàðÿäÿ õàòèðúÿì îëóí. Þêöçöí ïóëóí òàìàì-êàìàë âåðìÿìèø ìÿí ñèçè, èíøàëëàù, áîø éîëà ñàëìàðàì Å ð ì ÿ í è ë ÿ ð îòóðóëëàð. Ê à ð à ï å ò. Àüà, Àëëàù àãèáÿòèí õåéèð åëÿñèí, åëÿ, âàëëàù, áèç äÿ êàñûá àäàìóõ; ÿýÿð ëàçûì îëìàñà, áó ãÿäÿð ýÿëèá ýåòìÿðóõ. Ñ ÿ ð ê è ç. Àüà, åëÿ õàúàëàò äà ÷ÿêèðóã; éÿãèí áèë êè, ëàçûì îëìàñà, áóõàíòàðà ýÿëèá ýåòìÿðóã. Åëÿ áèë, þç úèáèíäÿí âåðèðñÿí.  ÿ ë è ñ î ë ò à í (íþêÿðÿ). ß ýÿäÿ, Êÿðèì, ýåò ÷àé ùàçûð åëÿ, ýÿòèð. Êÿðèì ýåäèð, Í ó ð ÿ ë è äàõèë îëóð îòàüà âÿ ôèêèðëè åðìÿíèëÿðèí öçöíÿ áàõà-áàõà ýåäèá ãûñûëûð Ø è ð ÿ ë è í è í éàíûíà âÿ áàøëàéûð îíóíëà ïû÷ûëäàøìàüà. Ãàëàí êÿíäëèëÿð âÿ åðìÿíèëÿð Í ó ð ÿ ë è é ÿ òÿðÿô áàõûëëàð. Ì ó ñ ò à ô à ùÿì÷èíèí áàøûí óçàäûá áàøëàéûð Ø è ð ÿ ë è èëÿ âÿ Í ó ð ÿ ë è èëÿ ïû÷ûëäàøìàüà.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Íóðÿëè, íÿ âàð, íÿ ïû÷ûëäàøûðñûç? Í ó ð ÿ ë è. Õåéð, Ñîëòàí àüà, ùå÷ áèð øåé éîõäóð (Íóðÿëè ñîíðà Ùöñåéíãóëóíóí éàíûíà ãûñûëûá, áàøëàéûð îíóíëà ïû÷ûëäàøìàüà).  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Ýÿäÿ, Íóðÿëè, íÿ âàð àõû? Íÿ áèð åëÿ ýèçëèí ñþçöíöç âàð êè, ïû÷ûëäàøûðñûç? Ùöñåéíãóëó, íÿ âàð, Øèðÿëè, íÿ îëóáäó? Ø è ð ÿ ë è. Õåéð, àüà, áèð øåé éîõäó. Å ð ì ÿ í è ë ÿ ð äèããÿòëÿ áàõûëëàð êÿíäëèëÿðèí öçöíÿ, Úÿôÿð äÿ ùÿì÷èíèí áàøëàéûð óøàãëàð èëÿ ïû÷ûëäàøìàüà.  ÿ ë è ñ î ë ò à í (ãàéûì ñÿñëÿ). Îëàí, íÿ âàð àõû? Íÿ õÿëâÿò èøèíèç âàð êè, áèçäÿí ýèçëèí äàíûøûðñûç? Ùÿð íÿ ñþçöíöç âàð äåéèí, áèç äÿ åøèäÿê äÿ. Áóðàäà êè, éàä àäàì éîõäóð. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, áèð òÿäáèðèìèç âàð, àììà úöðÿò åëÿìèðèê êè, úÿíàáûíûçà ÿðç åäÿê. ×öíêè áèëèðèê êè, èçí âåðìÿéÿúÿêñèíèç. Ùàìàí ìÿòëÿáè þç àðàìûçäà ùÿëÿëèêäÿ ýèçëèí ýþòöð-ãîé åëÿéèðèê. 374  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Íÿ òÿäáèðèíèç âàð? Í ó ð ÿ ë è. Õåéð, áèð òÿäáèðèìèç éîõäóð, äàõû íÿ áàø àüðûñû âåðÿê. Ñèç êè, èçèí âåðìÿéÿúÿêñèíèç.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Îëàí, àõû áèð äå ýþðÿê íåúÿ òÿäáèðäèð? Áÿëêÿ åëÿ éàõøû èøäè; äàõû íèéÿ èçèí âåðìèðÿì? Í ó ð ÿ ë è. Õåéð, ÿëáÿòòÿ, éàõøû òÿäáèðäè, ÷îõ ýþçÿë òÿäáèðäè. Àììà õåéð, äàõû íÿ ëàçûì áàø àüðûñû îëñóí? Ñèç êè èçèí âåðìÿéÿúÿêñèíèç, äàõû íÿ ëàçûì êè, ñþéëÿìÿê?  ÿ ë è ñ î ë ò à í (ýóéà êè, àúûãëû). Âàëëàùè êè, ãÿðèáÿ àäàìñûç. Îëàí, ñèç áèð ìÿòëÿáè ìÿíÿ äåéèí, ìÿí äÿ áàõûì ýþðöì èçèí âåðìÿëèäè, éà âåðìÿëè äåéèë. Å ð ì ÿ í è ë ÿ ð ùåéðÿòëÿ áàõûðëàð. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, äîüðóñó áóäóð êè, áó ñààò, åëÿ áó äÿãèãÿ ïàäøàùëûã éîëó èëÿ Ãàëàéà Àðàç òÿðÿôèíäÿí áèð êàðâàí êèøìèø àïàðûëëàð. Àïàðàíëàð ÿââÿë-àõûð èêè éàâà äÿâÿ÷èëÿðäèð. Èêèñè äÿ ïèéàäà. Éîëäàí èíäè áó ñààò áèçèì êÿíäÿ ýÿëÿí âàð. Äÿâÿ÷èëÿðèí þçö èëÿ äàíûøûáäûð. Äåéèð äÿâÿ÷èëÿð þçëÿðè êèøìèøè áåëÿ òÿðèôëÿéèðëÿð êè, ýóéà î òàéäà èíäèéÿ êèìè áåëÿ êèøìèø ÿìÿëÿ ýÿëìÿéèáäèð. Èíäè áèç óøàãëàðíàí åëÿ ùàìàí ìÿòëÿáè ïû÷ûëäàøûðäûã. Ñîëòàí àüà, ÿýÿð ñèçèí èçíèíèç îëñà, áèç áó ñààò ýåäèá, êàðâàíäàí áèð òàé êèøìèø ýÿòèððèê. Âàëëàù, Ñîëòàí àüà, ùå÷ áåëÿ ôöðñÿò ÿëÿ äöøìÿç; ùå÷ áåëÿ êèøìèø îëìàç. ßýÿð áèð òàé ýÿòèðñÿê, áöòöí ãûø áèçÿ áÿñäèð.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Ïÿù, ïÿù! Àôÿðèí, àôÿðèí! Íóðÿëè, ìÿýÿð êèøìèøè ÷þëäÿ òþêöáëÿð? Òàéû ñèçÿ êèì âåðÿð ýåäèá ýÿòèðÿñèç? Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, âàëëàù, êàðâàíäà èêè äÿâÿ÷èäÿí àðòûã ùå÷ êÿñ éîõäóð. Îëàðûí ùÿðÿñèíèí úèáèíäÿ áèðúÿ äàíà ÷óâàëäóç âàð. Âÿññÿëàì. Àììà áèç àëòû-éåääè íÿôÿðèê, þçöìöç äÿ, ñþç éîõ, òöôÿíý, òàïàí÷à ýþòöðÿúÿéèê. ßëèáîø êè, ýåòìÿéÿúÿéèê? Ñ ÿ ð ê è ç (òÿÿúúöáëÿ, ãîðõà-ãîðõà). Éÿíè èñòÿéèðñèç ýåäèá çîð èëÿ ýÿòèðÿñèíèç? Í ó ð ÿ ë è. Õåéð, àøíà, íÿ ëàçûì îëóá çîð èëÿ ýÿòèðÿê. Áèç áèð òàé ÷àòàðûã àò öñòÿ; äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ýÿòèððèê. Èêè äÿâÿ÷è áèçèì ãàáàüûìûçäà íÿ äàíûøàúàã êè, çîð äà ëàçûì îëà.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Âàëëàù, Íóðÿëè, ìÿí ãîðõóðàì èçèí âåðìÿéÿ; ÷öíêè ãîðõóðàì ýåäÿñèç, ÿëèíèçäÿí áèð õàòà áàø âåðÿ, îíäàí ñîíðà äè ýÿë äèâàíà äöø, úàâàá âåð. 375 Å ð ì ÿ í è ë ÿ ð ù ÿ ð è ê è ñ è. Äîüðóäàí õàòàëû èøäèð. Í ó ð ÿ ë è. Àíä îëñóí î áèçè éàðàäàíà, áó èøäÿí ùå÷ áèð õàòà áèçÿ âÿ ñèçÿ òîõóíìàç. Áåëÿ òóòàã êè, åëÿ äÿâÿ÷èëÿð áèçèì ãàáàüûìûçà äóðäóëàð. Áèç îíëàðûí áàøûíû áàòûðäûã, êèì íÿ áèëÿúÿê êè, áèçèê? Ìÿýÿð áèç èøè î ãÿäÿð åùòèéàòñûç òóòàúàéûã êè, àëòûìûçà ñó ÷ûõà?  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Âàëëàù, äÿõè íÿ äåéèì? ßýÿð þçöíöçÿ áåëÿ àðõàéûíñûç, þçöíöç áèëèí, ýåäèí. Àììà àìàí ýöíöäöð, óøàãëàð, åùòèéàòû ÿëäÿí ãîéìàéûí! Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, ñÿí ëàï àðõàéûí îë (Éîëäàøëàðûíà). Éîëäàøëàð, äóðóí, ýåäèí. Ùàìûíûç éàðàã-ÿñáàáëàðûíûçû ùàçûð åëÿéèí, ýÿëèí áóðà; áóðàäàí áèð éåðäÿ éîëà äöøÿê ýåäÿê. Ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð. Áàø öñòÿ. ×ûõûðëàð. Ê à ð à ï å ò. Ñîëòàí àüà, ýÿðÿê óøàãëàðà èçèí âåðìÿéÿéäèí. Áó èø ÷îõ ãîðõóëó èøÿ áÿíçÿéèð. Ñîëòàí àüà, ýÿðÿê èçèí âåðìÿéÿéäèí. Ìÿññÿá ùàããû, áó èøäÿí ãàí ãîõóñó ýÿëèð.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Âàëëàù, åëÿ ìÿí þçöì äÿ ïåøìàíàì êè, èçèí âåðäèì. À êèøè, àõû íÿ ÷àðÿ ãûëûì áàøûìà? Äåéÿðÿì õåéð, îëìàç, ãîéìàðàì, èçèí âåðìÿðÿì, áàøëàéûëëàð àíä-àìàíû êè, áó èøäÿ áèð õàòà éîõäó. Äîüðóñó, þùäÿëÿðèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðÿì. Áèð àé éîõäó êè, ùàìàí úàùûëëàð êè, ýåòäèëÿð êèøìèø îüóðëóüóíà, ö÷ åðìÿíèíè ïàäøàùëûã éîëóíäà ñîéóá, áèðèíè äÿ éàðàëàéûá, áåø-îí ìàíàò ïóëëàðûíû, áèð ýöìöø êÿìÿðëÿðèíè ýÿòèðìèøäèëÿð. Åëÿ èíäè áó ñààò ùàìûñû ñèëèñò àëòûíäàäûëàð. Åù, äîüðóäàí, àøíàëàð, ìöñÿëìàí ÷îõ íàäèíú ìèëëÿòäè. Ñ ÿ ð ê è ç. Ñîëòàí àüà, áèçè éîëà ñàë ýåäÿê. Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Éîëóìóç óçàãäûð. Ê à ð à ï å ò. Ñîëòàí àüà, áèçè éîëà ñàë ýåäÿê. Àëëàù þìðöíö óçóí åëÿñèí.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Éîõ, éîõ, ùå÷ îëìàç. Áó ñààò íþêÿð ÷àé âÿ ÷þðÿê ýÿòèðÿúÿê ñèçÿ. Âÿ áèð äÿ êè, ýåúÿ âàõòû íÿ îëóáäó êè, ýåäÿñèç? Èíøàëëàù, ýåúÿ ãàëàðñûç áóðäà, òåçäÿí þêöçöí äÿ ïóëóí àëûá, éîëà äöøÿðñèç. Èíäè Íóðÿëèýèë êèøìèø ýÿòèðÿúÿê, áèð àç äà ãîéàðñûç äÿñìàëûíûçà, àïàðàðñûç óøàãëàðûíûçà. Ê à ð à ï å ò. Éîõ, éîõ, Ñîëòàí àüà, áàøûíà äþíöì, áèçÿ êèøìèø ëàçûì äåéèë. Áèçè éîëà ñàë. 376 Í ó ð ÿ ë è éàðàãëû âÿ ãûâðàã ýèðèð è÷ÿðè. Í ó ð ÿ ë è. Ùÿëÿ óøàãëàð ýÿëìÿéèáëÿð, àüà?  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Éîõ, ùÿëÿ ýÿëìÿéèáëÿð. Íóðÿëè, ýÿëÿñèç, áó äàøû ÿòÿéèíèçäÿí òþêÿñèç. Äîüðóñó, ìÿí ãîðõóðàì. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, íÿäÿí ãîðõóðñàí? Èíøàëëàù, ùå÷ çàä îëìàç. Ê à ð à ï å ò (Íóðÿëèéÿ). Àé Àëëàù áÿíäÿñè, áåëÿ èøëÿðäÿí íÿ òþêöëÿúÿê? Õàòàäû, âàëëàù, îòóðóí àøàüà. Áèð òàé êèøìèø íÿäè êè, îíäàí þòÿðö þçöíöçö áÿëàéà ñàëûðñûç? Í ó ð ÿ ë è. Äîüðóñó, Êàðàïåò, õîíàõà*, áåëÿ ôöðñÿò ÿëÿ äöøìÿç. Áó êèøìèø áåëÿ î ñÿí äåéÿí êèøìèøëÿðäÿí äåéèë. Ùåéèôäèð áó úöð êèøìèøè ÿëäÿí ÷ûõàðòìàã. Éîõñà ÿëáÿòòÿ êèøìèø íÿ áèð åëÿ áàùàëû øåéäèð êè? Ê à ð à ï å ò (Ñÿðêèçÿ). Çàðìàíåëè áàíà**. Äàõèë îëóðëàð ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð , ãûâðàã âÿ éàðàãëû. Ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð (Íóðÿëèéÿ). Íóðÿëè, áèç äÿ ùàçûðûã, ýåäèðñÿí, ýåäÿê. Í ó ð ÿ ë è. Éàõøû, ýåäÿê. Ùàìû ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð óçàãëàøûðëàð.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Õîø ýÿëäèç. Àìàí ýöíöäöð, óøàãëàð, åùòèéàòëû òÿðïÿøèí. Ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð (óçàãäàí). Àðõàéûí îë, Ñîëòàí àüà, ùå÷ õîô åëÿìÿ!  ÿ ë è ñ î ë ò à í (åðìÿíèëÿðÿ). Áèð äÿ, äîñòóì, ñèç íàùàã éåðÿ åùòèéàò åëÿéèðñèç. Èíñàíûí àëíûíà ùÿð íÿ êè, éàçûëûá, î îëàúàãäûð. Ùÿð êÿñÿ ùÿð íÿ ãèñìÿòäè – éåòèøÿúÿêäèð. ßýÿð î êèøìèøëÿð áèçèì óøàãëàðà ãèñìÿòäè, ýþéäÿ äÿ îëñà, ýÿòèðÿúÿêëÿð. Éîõñà íÿ îëàúàãäû áèð ìÿíÿ äå ýþðöì. Êàðàïåò êèðâÿ, ÿýÿð ìÿí ñÿíäÿí àëäûüûì þêöçöí ïóëó ñÿíÿ ãèñìÿòäè, ùÿð âàõò îëñà, éåòèøÿúÿê; éîõñà ãèñìÿò äåéèë, àë ýþðöì, ïóëóíó ìÿíäÿí íåúÿ àëàúàãñàí! Ê à ð à ï å ò. Ñîëòàí àüà, ùÿðýàù þêöç èíäè áó ñààò ñÿíÿ ëàçûì äåéèë, åëÿ éàõøûñû áóäóð êè, âåð àïàðàã. Èíäè ìÿíèì þçöìÿ þêöç ÷îõ ëàçûìäû.  ÿë è ñ î ë ò à í. Éîõ, äîñòóì, âåðÿ áèëìÿðÿì. Þêöç ìÿíèì þçöìÿ äÿ ëàçûìäûð. Àíúàã ïóëóíà ñþçöì éîõäóð. Èíøàëëàù, ýåäÿíäÿ ïóëëàðûíû ñàíûéûá, ãîéàðàì îâúóíóçà, àïàðàðñûç. ___________ * ßí éàõûí àäàì, ãîíàã ** Ãÿðèáÿ øåéäèð 377 Óçàãäàí áèð íå÷ÿ ýöëëÿ ñÿñè ýÿëèð.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Áó íÿ òöôÿíý ñÿñèäèð? Éÿãèí êè, áèçèì óøàãëàð îëàúàã. Ê à ð à ï å ò âÿ Ñ ÿ ð ê è ç ãîðõà-ãîðõà äóðóðëàð àéàüà. Ñ ÿ ð ê è ç. Êàðàïåò, éàõøûñû áóäóð, áèç ýåäÿê, ñîíðà ýÿëëóã, ïóëó àëëóã. Ê à ð à ï å ò. Ñîëòàí àüà, ùå÷ çÿðÿðè éîõäóð, ãîé ïóë ãàëñûí. Äîüðó èíäè áèçèì éîëóìóçó êÿíääÿ ýþçÿòëÿéèðëÿð. ßýÿð ýåòìÿñÿì, ÷îõ íèýàðàí÷ûëûã îëàð. Àëëàù ãîéñà, áèð þçýÿ âàõò ýÿëëóã ãóëëóüóíóçà.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Éîõ, éîõ, âàëëàù, ìÿí ñèçè ýåúÿíèí áó âàõòû àú âÿ ñóñóç ùå÷ âÿäÿ éîëà ñàëàíìàðàì. Ê à ð à ï å ò. Éîõ, âàëëàù, Ñîëòàí àüà, ùå÷ çÿùìÿò ÷ÿêìÿ. Áèç ÷þðÿê-çàä éåìÿéÿúÿéèê. Åëÿ áèç ýåòñÿê, ÷îõ éàõøûäûð. Ñ ÿ ð ê è ç (éàïûøûð Êàðàïåòèí ãîëóíäàí). Åëÿ, Êàðàïåò, ýåäÿê. Ýåòìÿéèìèç éàõøûäûð. Ïóëó ñîíðà ýÿëèá àëàðñàí.  ÿ ë è ñ î ë ò à í (ãàáàãëàðûí êÿñèá). À êèøè, ñèç íÿ òÿùÿð àäàììûøñûíûç? Àõû áó ñîéóãäà ýÿëìèñèç, áèð èñòÿêàí ÷àé è÷ìÿéÿ íÿ âàð? Îíäàí ñîíðà ýåíÿ ýåäÿðñèç äà. Éîõñà áåëÿ äÿ çàä îëàð êè, ìÿíèì åâèìÿ ýÿëèá áèð èñòÿêàí äà ÷àé è÷ìÿéÿñèç? Áó ùàðàäà ýþðöíöáäöð? Ýÿäÿ, Êÿðèì, ÷àé íåúÿ îëäó? Ê à ð à ï å ò. Àüà, åëÿ ÷àéäàí âàúèá î Êÿðèìè éîëëà ýþðÿê êèììèø òöôÿíý àòàí? Áó ùåéíäÿ êÿíàðäàí òàïïûëòû âÿ ãèéëöãàë ñÿñè ýÿëèð, åðìÿíèëÿð èñòÿéèðëÿð ãàïûíû à÷ûá ÷ûõñûíëàð. Í ó ð ÿ ë è âÿ Ø è ð ÿ ë è âÿ Ú ÿ ô ÿ ð âÿ Ù ö ñ å é í ã ó ë ó áèð òàé ñöðöéöðëÿð îòàüûí è÷èíÿ. Å ð ì ÿ í è ë ÿ ð ãîðõóá ÷ÿêèëèá ãûñûëûðëàð áóúàüà âÿ ìàò-ìàò áàõûðëàð âÿ ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð òþâøöéöðëÿð.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. ßäÿ, Íóðÿëè, íÿ òåç ýÿëäèíèç? Äåéÿñÿí, ãî÷àãëàðûì, ÿëèäîëó ýÿëìèñèíèç? Í ó ð ÿ ë è . Ñîëòàí àüà, îãàòûìûç òÿëõäè, èøèìèç ïèñ ýåòäè. Àëëàù àõûðûí õåéèð åëÿñèí.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Íÿ âàð, Íóðÿëè, îëìàéà ÿëèíèçäÿí áèð õàòà ÷ûõìûø îëà? Î òöôÿíý ñÿñè íÿ èäè áàéàã ýÿëèðäè? 378 Í ó ð ÿ ë è. Åù Ñîëòàí àüà, ãÿçàäû äà. Àäàì íÿ áèëèð êè, áàøûíà íÿ ýÿëÿúÿê? Áèð èøäè îëóáäóð.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Ýÿäÿ, Íóðÿëè, íÿ äàíûøûðñàí? Éîõñà ÿëèíèçäÿí áèð õàòà ÷ûõûáäûð? Ãàëàí ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð äÿâÿ÷èíèí þëöñöíö ñöðöéöá ñàëûðëàð îòàüà.  ÿ ë è ñ î ë ò à í ìàò ãàëûá, å ð ì ÿ í è ë ÿ ð è í ðÿíýè ãà÷ûá âÿ ýþçëÿðè áþéöéöá. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, ýþðäöí áàøûìûçà íÿ èø ýÿëäè, íåúÿ õàòàéà äöøäöê? Àìàí ýöíöäöð, Ñîëòàí àüà, áèçÿ áèð òÿäáèð åëÿ! Ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð äÿâÿ÷èíèí þëöñöíö ñàëûá îðòàéà êîð-ïåøèìàí ÷ÿêèëèá, êÿíàðäà áàøûàøàüû ìöòÿôÿêêèð áàõûðëàð.  ÿ ë è ñ î ë ò à í (êÿíäëèëÿðÿ). Îëàí, ñÿôåù óøàüû ñÿôåù, áó íÿ èø èäè åëÿäèç? Ýÿäÿ, êþïÿê óøàüû, äÿëè îëìóñóç? Àäàì äà áèð òàé êèøìèøäÿí þòÿðè àäàì þëäöðÿð? Ëà-èëàùÿ èëëÿëëàù! Íÿëÿò ñÿíÿ øåéòàí! Ùàðàìçàäàëàð! Èíäè ìÿí íÿ òÿäáèð òþêöì? Ñèç äÿëè îëìóøäóç, êåôëÿíìèøäèç êè, ýåòäèç íàùàã ãàíà áàèñ îëäóç, àé èò óøàüû! Ñèç ùÿëÿ ñèëèñäÿí ãóðòàðìàìûñûíûç. Ñèç ëàï åëÿ ãóëäóðìóøñóç, éîë êÿñÿí èìèøñèç. Ñèç âèëàéÿòèí àäûí áàòûðäûç. Áÿðýöøàä ùàðà, áåëÿ èøëÿð ùàðà? Èíäè ýÿë äèâàíà úàâàá âåð. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, èø-èøäÿí êå÷èáäèð, äóðìàã âàõòû äåéèë. Ñÿí áèçÿ áèð òÿäáèð òþê. Ñÿí ýåíÿ äöíéà ýþðìöø àäàìñàí.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Íÿëÿòÿ ýÿëÿñèç ñèçè ýþðöì! (Áèð àç ôèêèð åéëÿéèð). Ýÿäÿ, äóðìàéûí äàõû ýþòöðöí þëöíö äÿ, êèøìèøè äÿ, àïàðûí òþéëÿäÿ ïåéèí è÷èíäÿ áàñäûðûí. Ñàáàù îëñóí ýþðÿê áàøûìûçà íÿ ýÿëèð. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, õåéð, îíäàí ôàéäà éîõäóð; èø ÷îõ ïèñ ýÿòèðÿúÿê. Áèç ãÿôëÿò åëÿìèøèê.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Íåúÿ ãÿôëÿò åëÿìèñèç? Éîõñà ýÿëÿíäÿ àäàìà-çàäà ðàñò ýÿëìèñèç? Í ó ð ÿ ë è. Õåéð, áèç ùå÷ êÿñÿ ðàñò ýÿëìÿìèøèê. Äåéèðÿì ÷îõ õàì èø òóòäóã.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Íåúÿ ìÿýÿð! Í ó ð ÿ ë è . (åðìÿíèëÿðÿ òÿðÿô áàøû èëÿ èøàðÿ åäèá Âÿëèñîëòàíà). Ùå÷, äåéèðÿì êè… (éåíÿ áàõûð åðìÿíèëÿðÿ âÿ áàøûíû áóëóéóð). Ú ÿ ô ÿ ð (þç-þçöíÿ). Ìÿí áèëìèðÿì áó åðìÿíèëÿð ùàðäàí ýÿëèá ÷ûõäûëàð áóðà! Çÿùðèìàð îëñóí áóëàðûí þêöçö äÿ, ùàãã-ùåñàáû äà! 379 Ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð áàøëàéûðëàð ïû÷ûëäàøìàüà. Í ó ð ÿ ë è . Äîüðóäàí, Ñîëòàí àüà, ÷îõ õàì èø òóòìóøóã. Ýÿðÿê áèç èøèí ÿââÿëèíäÿí òÿäáèðè åëÿ ýþòöðÿéäèê êè, êÿíàð àäàì áèçèì èøèìèçäÿí õÿáÿðäàð îëìàéàéäû.  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Íåúÿ êÿíàð àäàì? Áèëìèðÿì ñèç êÿíàð àäàì êèìè ùåñàá åëÿéèðñèç? Ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð è í áèð íå÷ÿñè ÿéèëèá áàõûð åðìÿíèëÿðèí öçöíÿ, ïû÷ûëäàøûðëàð. Í ó ð ÿ ë è. Äîüðóñó, Ñîëòàí àüà, áèç áó èøè ùå÷ âÿäÿ áàñäûðà áèëìÿéÿúÿéèê. Áó åðìÿíèëÿð áèçè ýèðÿ âåðÿúÿêëÿð. Áóíëàðà íÿ åòèáàð âàð? Åðìÿíè ùå÷ âÿäÿ ìöñÿëìàíûí ñèððèíè ñàõëàìàç. Ê à ð à ï å ò. À úàíûì, áèç ñèçÿ íÿ âàõò éàìàíëûã åëÿìèøèê? Íÿ âàõò ñèçè ýèðÿ âåðìèøèê? Åðìÿíèäÿí ùå÷ áåëÿ èøëÿð ýþðöíìÿéèá. Éåð ùàããû, ýþé ùàããû, áèç áó èøè ùå÷ áèð éåðäÿ à÷ûá-àüàðòìàðûã, àðõàéûí îëóí. Ñ ÿ ð ê è ç. Âà, îëàí, íèéÿ äåéèðóã? Áèç ãîíøó äåéèëöê? Ãîíøó ãîíøóíóí ñèððèí à÷àð?  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Õåéð, Íóðÿëè, ñèç áóëàðäàí àðõàéûí îëóí. Éîõ, éîõ, áóëàð åëÿ àäàì äåéèëëÿð. Í ó ð ÿ ë è. Õåéð, Ñîëòàí àüà, ùå÷ îëìàç. Éîõ, ùå÷ àüëûì êÿñìèð, áèçè áóëàð ýóðóëòóéà âåðÿúÿêëÿð. Åðìÿíèéÿ åòèáàð éîõäóð. Ø è ð ÿ ë è. Àëëàùà àíä îëñóí, åëÿ áóðäàí ÷ûõàí êèìè ýåäèá ïðèñòîâà õÿáÿð âåðÿúÿêëÿð. Ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð. ßëáÿòòÿ, áåëÿäèð. Éÿãèí êè, õÿáÿð âåðÿúÿêëÿð. Ê à ð à ï å ò (éàëâàðà-éàëâàðà). Áàøûíà äþíöì, Ñîëòàí àüà, áèçè ÿëäÿí ãîé, ÷ûõàã ýåäÿê Àëëàù ðèçàñûíà. Í ó ð ÿ ë è (ãåéç èëÿ). Éîõ, äîñòóì, ýåäÿ áèëìÿðñèç; ùå÷ éàíà òÿðïÿøÿ áèëìÿññèç. Ñ ÿ ð ê è ç. Úàíûì, áèç ýåäèðèê. Êàðàïåò, ýÿë äöø ãàáàüà, ýåäÿê. Ú ÿ ô ÿ ð. Íóðÿëè, àìàí ýöíöäöð, ãîéìà ýåòñèíëÿð! Éîõñà áóëàð áèçèì åâèìèçè éûõàð! Í ó ð ÿ ë è. ßäÿ, êèìèí íÿ úöðÿòè âàð àéàüûí áàéûðà áàññûí? Ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð áàøëàéûð ïû÷ûëäàøìàüà. Ê à ð à ï å ò (éàâàøúà). Ñîëòàí àüà, àìàí ýöíöäöð, áèçÿ áèð ÷àðÿ åëÿ, î óøàãëàðûí ôèêðè þçýÿäèð. Áèçè ÷þâöð áàëàëàðûíûí áàøûíà. 380  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Äîñòóì, ãà÷ìàãäàí ñàâàé áèð ÿëàúû éîõäóð. Ýþðöí áèð òÿùÿð ãà÷à áèëÿðñèç. Å ð ì ÿ í è ë ÿ ð ãà÷ûðëàð, ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð “ßäÿ, ãîéìà!” äåéèá å ð ì ÿ í è ë ÿ ð è í äàëûñûíúà, å ð ì ÿ í è ë ÿ ð è áèð àç ãîâóá ãàéûäûðëàð îòàüà. Þëö ãàëõûð. Í ó ð ÿ ë è. Ñîëòàí àüà, ìÿí þëöì, áó åðìÿíèëÿð áèð äÿ áó êÿíäÿ àéàã áàñàëëàð?  ÿ ë è ñ î ë ò à í. Áÿëè, î ùþðìÿòè êè, áèç áóëàðà ãîéäóã, òåç ýÿëÿëëÿð. Àôÿðèí! Ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð ù à ì û á è ð ä ÿ í. Ñàü îë, Íóðÿëè! Òàìàì îëóð, ïÿðäÿ ñàëûíûð 381 ÞËÖËßÐ Äþðä ìÿúëèñ âÿ áåø ïÿðäÿëè êîìåäèéà ÌßÚËÈÑËßÐÈÍ ßÙÀËÈÑÈ Øåéõ Íÿñðóëëàù – 45 éàøûíäà. Øåéõ ßùìÿä – îíóí øàýèðäè, 40 éàøûíäà. Ùàúû Ùÿñÿí – øÿùÿðäÿ ìþòÿáÿð áèð ùàúû, 50 éàøûíäà. Êÿðáÿëàéû Ôàòìà õàíûì – îíóí þâðÿòè, 40 éàøûíäà. Èñêÿíäÿð – îíóí îüëó, 22 éàøûíäà. Úÿëàë – îíóí êè÷èê îüëó, 10 éàøûíäà. Íàçëû – îíóí ãûçû, 12 éàøûíäà. Çåéíÿá – Ùàúû Ùÿñÿíèí ãàðàâàøû, 20 éàøûíäà. ßëè – Ùàúû Ùÿñÿíèí íþêÿðè, 18 éàøûíäà. Ùàúû Áÿõøÿëè – 45 éàøûíäà. Ùàúû Êÿðèì – 50 éàøûíäà. Ùàúû Êàçûì – 50 éàøûíäà. Ìÿøÿäè Îðóú – 35 éàøûíäà. Ìÿøÿäè Îðóúóí àíàñû – 50 éàøûíäà. Ìèð Áàüûð àüà – 35 éàøûíäà. Ùåéäÿð àüà – òåëåãðàô÷û, 45 éàøûíäà. ßëèãóëóáÿé – äèëìàíú, 30 éàøûíäà. Ìèðçÿ Ùöñåéí – ìöÿëëèì, 40 éàøûíäà. Êÿðáÿëàéû Âÿëè – 35 éàøûíäà. Äþðä íÿôÿð ãûç – Øåéõ Íÿñðóëëàùûí þâðÿòëÿðè: ùÿð áèðè 13-14 éàøûíäà. Àçàðëûëàð, àðâàäëàð, ìöñàôèðëÿð, úàìààò. ßùâàëàò âàãå îëóð Èðÿâàí øÿùÿðëÿðèíèí áèðèíäÿ, èéèðìè èë áóíäàí èðÿëè. 382 ÁÈÐÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í è í åâè. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð è í îòàüû, êöíúäÿ äÿìèð êðàâàò, ãàáàüûíäà êþùíÿ ìèç, öñòöíäÿ áèð-èêè êèòàá; ìèçèí éàíûíäà èêè êþùíÿ ñòóë. Ú ÿ ë à ë âÿ Ì ö ÿ ë ë è ì äèç öñòÿ ãàáàã-ãàáàüà îòóðóá äÿðñ îõóéóðëàð. Ú ÿ ë à ë (ãàáàüûíäà êèòàá, äóðóõà-äóðóõà îõóéóð). Ìàðà ÷å òþùôÿ àäÿðäè. Ì ö ÿ ë ë è ì (óúàäàí). Àâÿðäè! Ú ÿ ë à ë. Àâÿðäè. Êöôò. Áÿõàòèð. Áÿõàòèð äàøòÿì êè, ÷öí áÿäÿð õÿò… Ì ö ÿ ë ë è ì (óúàäàí). Áÿäèðÿõò! Ú ÿ ë à ë. Áÿäèðÿõò ýöë ðÿñìè äàìÿíè, äàìÿíè ïÿð êöíÿì… Ì ö ÿ ë ë è ì (óúàäàí). Ïöð êöíÿì. Ú ÿ ë à ë. Ïöð êöíÿì ùÿäèéåéè ÿñùàáðà, ÿñùàáðà ÷öí ðÿñèäÿì áóé ýöëÿì ÷ÿíäàí ìÿñò êÿðä êè, äàìÿíÿì, äàìÿíÿì þç äÿñò áÿðôÿò. Ì ö ÿ ë ë è ì (óúàäàí). Áåðÿôò! Ú ÿ ë à ë. ßç äÿñò áåðÿôò, åé ìöðüè ñÿùÿð, åøãè çèïÿðâàíÿ, çèïÿðâàíÿ… Á è ð ê è ø è (ìÿøÿäè ïàëòàðûíäà òÿëÿñèê ýèðèð è÷ÿðè âÿ òþâøöéÿ-òþâøöéÿ óúàäàí). Ùàúû Ùÿñÿí ÿìè åâäÿ?.. Ú ÿ ë à ë (êèøèéÿ). Àüàì ýåäèá áàçàðà. Ê è ø è ÷ûõûá ýåäèð. Ì ö ÿ ë ë è ì òÿÿúúöá èëÿ áàõûð îíóí äàëûíúà. Ú ÿ ë à ë (éåíÿ îõóéóð). Çèïÿðâàíÿ áåéàìóç, áåéàìóç… êàíÿ…ñóõòÿðà… Ì ö ÿ ë ë è ì (óúàäàí). Äöç îõó, êîí ñóõòÿðà… øåèðè ãÿëÿò îõóìàçëàð. Ú ÿ ë à ë. Êîí ñóõòÿðà úàí øöä, úàí ñöä àâàç íÿéàìÿä… È ñ ê ÿ í ä ÿ ð è í ñÿñè ýÿëèð: “Ìàðñ, Ìàðñ! Ìàðñ!” äåéèá èòè ÷àüûðà, ÷àüûðà ýèðèð è÷ÿðè. Ú ÿ ë à ë (îõóéóð). Êîí ñóõòÿðà, êîí ñóõòÿðà… (Èñêÿíäÿðÿ) Äàäàø, ÷ûõ ýåò, ãîé äÿðñèìè îõóéóì. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð èòèí ãóëàãëàðûíäàí éàïûøûá, èñòÿéèð ÷ÿêÿ è÷ÿðè. Èò äàðòûíûá ýÿëìèð. Ú ÿ ë à ë (Èñêÿíäÿðÿ). Ñÿí Àëëàù, äàäàø, èòè ÷àüûðìà è÷ÿðè; ãîé äÿðñèìè îõóéóì. 383 È ñ ê ÿ í ä ÿ ð èòäÿí ÿë ÷ÿêèá, ÷îõ ùÿâÿñëè âÿ êåôëè, øëéàïàñûíû êðàâàòûí öñòöíÿ ÷ûðïûá, áàøëàéûð ïàïèðîñ åøìÿéÿ. Ì ö ÿ ë ë è ì (Èñêÿíäÿðÿ). Õóäàùàôèç, Èñêÿíäÿð áÿé. Éàõøû îëäó òÿøðèô ýÿòèðäèíèç. Òÿâÿããå åëÿéèðÿì Ìèðçÿ Úÿëàëà íÿñèùÿò åëÿéÿñèíèç êè, äÿðñëÿðèíÿ úàí éàíäûðñûí. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (îòóðóð êðàâàòûí öñòöíäÿ). Áàø öñòÿ, áàø öñòÿ, íÿñèùÿò åëÿðÿì. Àììà áóíó äå êè, ìÿíèì ñþçöìÿ ãóëàã àñàí êèìäè? Îäó, Àëëàùûí èòè äÿ ìÿíèì ñþçöìÿ áàõìûð; íÿ ãÿäÿð åëÿäèì, è÷ÿðè ýèðìÿäè. Õà…õà…õà… (ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëöð). Ì ö ÿ ë ë è ì. Éîõ, åëÿ áóéóðìà. Ìèðçÿ Úÿëàë àüûëëû îüëàíäû; Ìèðçÿ Úÿëàë ñÿíèí ñþçöíÿ áàõàð, îíäàí þòðö êè, áó ãÿäÿð çÿùìÿòè êè, ìÿí îíóí éîëóíäà ÷ÿêèðÿì, àòàñû ÷ÿêèð, ýÿðÿê áó äà åëÿ ðÿôòàð åëÿéÿ êè, áó çÿùìÿòëÿð ñÿìÿðÿñèç ãàëìàéàëàð. Ìÿýÿð Ìèðçÿ Úÿëàë ýþðìöð êè, åëìñèç èíñàí áèð ãÿïèéÿ äÿéìÿç? Èíñàíûí êè, åëìè îëìàäû, îíóí íÿ ãÿäð-ãèéìÿòè îëà áèëÿð âÿ íÿ ùþðìÿòè îëà áèëÿð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (óúàäàí ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëöð). Ìÿýÿð Ìèðçÿ Úÿëàë ýþðìöð êè, åëìëè èíñàí áèð ãÿïèéÿ äÿéìÿç? Õà… õà… õà… Ùÿð êÿñèí êè, åëìè âàð, îíóí ùþðìÿòè éîõäó; ùÿð êÿñèí êè, ùþðìÿòè âàð, îíóí äà åëìè éîõäó. Õà… õà… õà… Èíñàí îíà äåéÿðëÿð êè, íÿ åëìè îëà, íÿ ùþðìÿòè îëà. Õà… õà… õà… Ì ö ÿ ë ë è ì (Úÿëàëà). Éîõ-éîõ, Èñêÿíäÿð áÿé çÿðàôÿò åëÿéèð; ÿëáÿòòÿ, çÿðàôÿò åëÿéèð. Ú ÿ ë à ë (ìöÿëëèìÿ). Ìèðçÿ, âàëëàù äàäàøûì ýåíÿ êåôëèäè. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (òåç äóðóá ýÿëèð Úÿëàëûí éàíûíà). Ìÿí? Ìÿí? Ìÿí êåôëèéÿì? Ùàíû? Ìÿí êåôëèéÿì? Àüçûíû Ú ÿ ë à ë û í àüçûíà òóòóá, “ùó, ùó, ùó” åëÿéèð. Ú ÿ ë à ë (áàøûíû êÿíàðà ÷ÿêèá, öçöíö òóðøóäóð). Âàëëàù, äàäàø, ýåíÿ ÷àõûð è÷ìèñÿí. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ýöëÿ-ýöëÿ óúàäàí). Éàëàí äåéèðñÿí, âàëëàù éàëàí äåéèðñÿí! ×àõûð è÷ìÿìèøÿì, àðàã è÷ìèøÿì! Ýþðäöí éàëàí äåéèðñÿí! Õà… õà… õà!.. Ì ö ÿ ë ë è ì (àéàüà äóðóá, Úÿëàëà). ×öíêè áó ýöí äÿðñèíè éàõøû áèëìèðñÿí, äÿõè ìÿí äÿ ñÿíÿ òÿçÿ äÿðñ âåðìèðÿì. Ùàìàí äÿðñè ñàáàù ñîðóøàúàüàì. 384 Á è ð ê è ø è (ìÿøÿäè ïàëòàðûíäà ãàïûäàí òÿëÿñèê ýèðèá, òþâøöéÿòþâøöéÿ óúàäàí). Ùàúû ÿìè åâäÿ? Úÿ ë à ë (êèøèéÿ). Åâäÿ äåéèë. Êèøè ýåäèð. Ùÿéÿòäÿ èò ùöðöð êèøèíèí öñòöíÿ. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ãàïûéà òÿðÿô ýåäèá). Êöø, êöø, êöø! Õà… õà… õà! Êöø, êöø, êöø! Õà… õà… õà! Ìàðñ, Ìàðñ, Ìàðñ! Ôóò, ôóò, ôóò! (Èòè ìóøãóðóð). Ú ÿ ë à ë (Èñêÿíäÿðÿ). Âàëëàù, äàäàø, àüàì ýÿëÿíäÿ äåéÿúÿéÿì êè, äàäàøûì èòè êöøêöðöðäö àäàìëàðûí öñòöíÿ. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (áèð ãÿäÿð Úÿëàëà áàõàíäàí ñîíðà). Ìÿí äÿ äåéÿúÿéÿì êè, Úÿëàë äÿðñèíè áèëìèðäè. Õà… õà… õà! (Ýöëöá ãóðòàðàíäàí ñîíðà áèð àç áàõûá, ýÿëèð Úÿëàëûí éàíûíà). Éîõ, éîõ, äåìÿíÿì, äåìÿíÿì. Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí ñÿíè ÷îõ èñòÿéèðÿì (öçöíö ÿëëÿéèð). Àììà äàäàøûíûí ñþçöíÿ áàõìàìàãäà áèð àç éàõøû åëÿìèðñÿí. Èíäè, ìÿñÿëÿí, áó êèòàáû ãîéóáñàí ãàáàüûíà, îõóéóðñàí (Êèòàáû ýþòöðöð ÿëèíÿ). Èíäè éÿãèí êè, àüàí áó êèòàáà ö÷ àááàñû, áÿëêÿ ùÿëÿ äþðä àááàñû, éà áèð ìàíàò âåðèá, àëûá, ñÿí àõìàã ãàáàüûíà ãîéóá îõóéóðñàí. Àììà î ïóëëàðû àïàðûá Êàðàïåòÿ âåðñÿéäèí, ñÿíÿ èêè øöøÿ Ñìèðíîâ àðàüû âåðÿðäè. Ñÿí äÿ ýÿòèðèá âåðÿðäèí Èñêÿíäÿð äàäàøûíà. Ìÿí ãîéàðäûì úèáèìÿ. Áèðèíè ñÿùÿðäÿí è÷ÿðäèì àõøàìà êèìè ñÿíèí ñàüëûüûíà: áèðèíè äÿ àõøàìäàí è÷ÿðäèì ñÿùÿðÿ êèìè ìèðçÿíèí ñàüëûüûíà. Ñèç ñàü îëàðäûíûç, ìÿí äÿ êåô åëÿðäèì (ìöÿëëèìÿ òÿðÿô). Ìÿí þëöì, ìèðçÿ, äîüðó äåìèðÿììè? Õà… õà… õà!.. Ì ö ÿ ë ë è ì. Áàüûøëàéûí, Èñêÿíäÿð áÿé, ùÿð÷ÿíä áÿíäÿíèí òÿðÿôèíäÿí êöñòàõëûãäûð, ñèçÿ íÿñèùÿò åëÿìÿê, àììà óøàã òàéôàñûíà î úöð ñþçëÿðè äåìÿéèíèç áèð àç áèúàäûð. Ñèç ãàðäàøûíûçà äåìÿêäÿí êè, ñÿé åëÿ, åëì äàëûíúà ýåò, áàøëàéûðñûç îíà ëàçûì îëìàéàí íÿñèùÿòëÿðè åëÿìÿéÿ. Ú ÿ ë à ë èñòÿéèð êèòàáû îíóí ÿëèíäÿí àëà, î äà âåðìèð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Õà… õà… õà! (Úÿëàëà) Åëì äàëûíúà ýåò. Õà… õà… õà! Åëì äàëûíúà ýåò. Éàâàø, éàâàø, ãóëàã àñ, ýþð íÿ äåéèðÿì. Á è ð ì ÿ ø ÿ ä è (òþâøöéÿ-òþâøöéÿ è÷ÿðè ýèðèá, óúàäàí). Ùàúû Ùÿñÿí ÿìè åâäÿ? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Åâäÿäè, åâäÿäè. 385 Ú ÿ ë à ë (ìÿøÿäèéÿ). Äàäàøûì éàëàí äåéèð, àüàì ýåäèá áàçàðà. Ì ö ÿ ë ë è ì (ìÿøÿäèéÿ). Íÿ âàð, íÿ õÿáÿðäè? (Ìÿøÿäè äèíìÿéèá ýåäèð). È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ÿëèíäÿ êèòàá ãà÷ûð ìÿøÿäèíèí äàëûíúà). À êèøè, ýåòìÿ, ùàúû åâäÿäè, ýåòìÿ. Ìàðñ, Ìàðñ, Ìàðñ! Êöø, êöø, êöø! Ãîéìà ýåòäè. Ôóò, ôóò, ôóò! Àùà, àùà, ôóò! Êöø, êöø, êöø! (Àéàãëàðûíû éåðÿ äþéöð). Ì ö ÿ ë ë è ì (èñòÿéèð ÷ûõûá ýåäÿ). Ùÿëÿ êè, õóäàùàôèç. (×ûõûá ýåäèð). È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ýöëÿ-ýöëÿ ìöÿëëèìèí äàëûíúà). Ìèðçÿ ýåòìÿ! Ìÿí þëöì, ýåòìÿ, ýÿë Úÿëàëà åëì þéðÿò. Îõóñóí àëèì îëñóí. Ú ÿ ë à ë (Èñêÿíäÿðÿ éàâûã ýÿëèá). Äàäàø, âåð êèòàáûìû. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (÷îõ óúàäàí âÿ ùèðñëè). Úÿùÿííÿì îë! (Úÿëàë ãîðõóá ãà÷ûð åøèéÿ. Èñêÿíäÿð áèð àç îíóí äàëûíúà áàõàíäàí ñîíðà ýåäèá îòóðóð êðàâàòûí öñòöíäÿ âÿ áèð úèáèíäÿí àðàã øöøÿñèíè âÿ î áèðè úèáèíäÿí áèð áàëàúà ñòÿêàí ÷ûõàðûá, áàøëàéûð òþêöá è÷ìÿéÿ, ñîíðà êèòàáû à÷ûá áàõûð). È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (êèòàáà). Òàíûéûðàì ñÿíè. Ìÿí äÿ ñÿíè áèð àç îõóìóøàì. Îí áåø èë áóíäàí èðÿëè ùÿìèí îòàãäà ìÿí äÿ ñÿíè îõóìóøàì (îõóéóð). “Ìÿëèêðà îí íÿñèùÿò ñóäìÿíä àìÿä âÿ ÿç ñÿðè-õóíèó äÿð ýöçÿøò”.* Ìÿíèì äÿ ìöÿëëèìèì ìÿíÿ íÿñèùÿò åëÿðäè êè, áàëà, ñÿé åëÿ, äÿðñëÿðèíè éàõøû þéðÿí. Àììà áó äûëüûðëàðûí ùå÷ áèðèíäÿí åøèòìÿäèì êè, äåñèí: áàëà, àäàì îë. Ùÿð êÿñÿ ðàñò ýÿëèðñÿí, åëÿ áóíó åøèäèðñÿí êè, åëì îõó, àëèì îë. Àììà ìÿíè áèð áàøà ñàëàí éîõäóð êè, àõûð, áó åëì, åëì íÿ äåìÿêäèð? Åëì îíà äåéÿðëÿð êè, èíäè áèðèñè áó øöøÿíè ÷ÿêÿ áàøûíà, ùàìûñûíû è÷ÿ (è÷èð). Ïàù! Ïöô! (öçöíö òóðøóäóð). Áàõ, åëì – áóíà äåéÿðëÿð. Ú ÿ ë à ë (áàøûíû ãàïûäàí óçàäûð è÷ÿðè). Äàäàø, âàëëàù, àüàì ýÿëÿíäÿ äåéÿúÿéÿì. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ñòÿêàíû âÿ øöøÿíè ãîéóð úèáèíÿ). Úÿëàë, Úÿëàë, áóðà ýÿë, ýþð ñÿíÿ íÿ äåéèðÿì. Ú ÿ ë à ë. Ýÿëìèðÿì, ñÿí êåôëèñÿí. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Úÿëàë, áèëèðñÿí Ñîêðàò íÿ äåéèðìèø? Ú ÿ ë à ë. Ñîêðàò êèìäè? ___________ * Ñÿäè Øèðàçèíèí “Ýöëöñòàí” ÿñÿðèíäÿíäèð. Ìÿíàñû: Ïàäøàùà îíóí íÿñèùÿòè õîø ýÿëäè âÿ îíóí ãàíûíäàí êå÷äè 386 È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Ñîêðàò áèð àäàì èäè; ÷îõäàíûí àäàìû èäè. ×îõ, ÷îõ ÷îõäàíûí àäàìû èäè. Ñîêðàò äåéÿðìèø êè, “ìÿí äÿðñ îõóìàìûø åëÿ õÿéàë åëÿðäèì êè, äöíéàäà áèð çàä áèëèðÿì; àììà åëì îõóéàíäàí ñîíðà éÿãèí åëÿäèì êè, ùå÷ çàä áèëìèðÿì”. Õà…õà…õà! Éÿíè àðàã è÷ìÿéè äÿ áèëìèðÿì! Úÿëàë, àé Úÿëàë! Èíäè ñÿí ìÿíäÿí ãà÷ûðñàí, äåéèðñÿí êè, ìÿí êåôëèéÿì; àììà àíä îëñóí Ãàðà àüàú ïèðèíÿ êè, ñÿí äÿ ìÿíèì êèìè äÿðñ îõóéóá ãóðòàðàíäàí ñîíðà, áàøëàéàúàãñàí Èñêÿíäÿð äàäàøûí êèìè êöïëÿðèí äèáèíäÿ éàòìàüà. Õà…õà…õà!.. Í à ç ë û (ãàïûäà ýþðñÿíèð). Äàäàø, ñÿí Àëëàù àç è÷ áó çÿùðèìàðû! È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Áàø öñòÿ, áàõ, ìÿíèì áó ýþçëÿðèì öñòÿ (ÿëèíè ãîéóð ýþçöíÿ). Í à ç ë û. Âàëëàù, éàëàí äåéèðñÿí. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Âàëëàù, éàëàí äåìèðÿì. Íÿ ãÿäÿð êè, ñÿí áóðàäà äóðóáñàí, áèð òèêÿ äÿ è÷ìÿðÿì; àììà äîüðóäàí äîüðóñó åëÿ [êè] áóðàäàí ýåäèáñÿí, è÷ÿúÿéÿì. Í à ç ë û (ýÿëèá éàïûøûð Èñêÿíäÿðèí ÿëèíäÿí). Ìÿí äÿ ñÿíèí éàíûíäàí ýåòìÿíÿì. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (Íàçëûíûí ãóúàãëàéûð). Åé ìÿíèì ýþçÿë áàúûì Íàçëû. Ñÿùÿðäÿí àõøàìà êèìè îòóðóáñàí åâäÿ, àíàíäàí áîçáàø áèøèðìÿê äÿðñè àëûðñàí; àììà ìÿíèì éàíûìà ýÿëìèðñÿí êè, ýÿçäèéèì øÿùÿðëÿðäÿí ñÿíÿ íàüûë åëÿéèì, ýþðÿñÿí äöíéàäà íÿ âàð, íÿ éîõ! Áàõ, ùÿéÿòäÿ ýöí ÷ûõûá; ñÿí êè, î ýöíö ýþðìÿéÿúÿêñÿí, íÿéÿ ëàçûìäûð îíóí èøûüû? ×þëäÿ îòëàð ýþéÿðèá, àüàúëàð ÷è÷ÿê à÷ûá; àììà íÿéÿ ëàçûìäûð ñÿíñèç î ÷è÷ÿêëÿð, î ÷ÿìÿíëÿð? Ñÿíèí áóðíó ôûðòûãëû áàëàúà ãàðäàøëàðûí (Úÿëàë âÿ Íàçëû ýöëöð) ýåäèðëÿð àðõëàðûí êÿíàðûíäà éîíúà éûüûá éåéèðëÿð, àììà ñÿí åâäÿ îòóðóá, ñàããûç ÷åéíÿéèðñÿí. Åâäÿ áèòëè áàúûëàðûííàí ÿë-ÿëÿ âåðèá, àòûëûáäöøöðñÿí âÿ äåéèðñÿí: ùàãóøêà ùà ùàãóøêà! Áèð éàðûì âàð ùàãóøêà, óçóí ÿòÿê ùàãóøêà! Õà… õà… õà!... (Úÿëàë âÿ Íàçëû ýöëöðëÿð). Ìÿíèì èñòÿêëè Íàçëû áàúûì! Ýÿë éàïûøûì ÿëèíäÿí, áàø àëûá áó âèëàéÿòäÿí ÷ûõûá, ãîéóá ýåäÿê. Äÿì ãÿíèìÿòÿñò. Äÿõè íèéÿ äóðóáñàí? Äÿõè íÿ éàøûíìàã, íÿ áöðöíìÿê, íÿ óòàíìàã? Áÿñäèð áó äàéàíìàã! Àëëàùà øöêöð, ëàëÿ éàíàüûíäà åéèá éîõ, Ãàøûíäà, äÿùàíûíäà, äîäàüûíäà åéèá éîõ, Áèð çÿððÿúÿ çöëôöíäÿ, áóõàüûíäà åéèá éîõ, Äÿõè íÿ éàøûíìàã, íÿ áöðöíìÿê, íÿ óòàíìàã? Áÿñäèð áó äàéàíìàã! 387 Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í ÷îõ ùàâàëû âÿ ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ ýèðèð è÷ÿðè. Í à ç ë û âÿ Ú ÿ ë à ë ýåäèðëÿð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Àòà, íÿ õÿáÿð?. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (áèð àç ôèêèð åëÿéÿíäÿí ñîíðà áàøûíû ãàëõûçûá). Äåéèðëÿð Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù äèðèëèá. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (òÿÿúúöáëÿ áàøûíû àòàñûíà òÿðÿô ÿéèá). Íåúÿ? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Äåéèðëÿð Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù äèðèëèá. È c ê ÿ í ä ÿ ð (òÿÿúúöáëÿ). Íåúÿ Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Ùàúû Ðöñòÿì ÿìèâèí îüëó Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Î êè, Õîðàñàíäà þëìöøäö? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Ùÿ, ùÿ… ùàìàí Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Éÿíè ëàï äèðèëèá, ãÿáèðäÿí ÷ûõûá åøèéÿ? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ùþâñÿëÿñèç). Ùÿ, ùÿ, äèðèëèá. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð äöçÿëèá, öçöíö ÷þíäÿðèð êÿíàðà âÿ èñòÿéèð ýöëìÿéèíè ñàõëàñûí, àììà òàá ýÿòèðÿ áèëìÿéèá, áèðäÿí ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëöð âÿ ãà÷ûð åøèéÿ. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (òÿÿúúöáëÿ îíóí äàëûíúà áàõà-áàõà). Àëëàù ñÿíÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Áóäó, áó äà áèçèì îõóìóøëàðûìûç! Éÿãèí êè, ýåíÿ êåôëèäèð. Éÿíè ùå÷ êåôëè äÿ îëìàñà, áåëÿ øåéëÿðÿ èíàíìàç. Ùå÷ áèð øåéÿ èíàíàí äåéèë; íÿ Àëëàùû òàíûéûð, íÿ ïåéüÿìáÿðè òàíûéûð. Þç àüûðëûüû ãÿäÿðèíúÿ îõóìàüûíà ïóë ãîéìóøàì, îí èë ýåäèá, íÿ áèëèì, ùàíñû úÿùÿííÿìèí äÿðÿñèíäÿ äÿðñ îõóéóá; èíäè ýþð àõûðû íÿ ýöíÿ ãàëûá? Ùÿëÿ áèð ïàðà íàìÿðäëÿð ìöñÿëìàíëàðû ìÿçÿììÿò åëÿéèðëÿð êè, óøàãëàðûíû äÿðñÿ ãîéìóðëàð. Áó äà ñÿíÿ äÿðñ! Èíäè ãîé ýÿëèá, äÿðñ îõóéàíëàðû ýþðñöíëÿð. Àëëàù ìÿíÿ ìèí äÿôÿ ëÿíÿò åëÿñèí, ÿýÿð áèð äÿ ìÿí óøàã ýþíäÿðÿì ýåäÿ óçàã éåðäÿ êàôèðëÿð è÷èíäÿ äÿðñ îõóìàüà! Éÿíè [ìÿí] áàøû êöëëö áèëèðäèì êè, àõûðû áåëÿ îëàúàã. Àììà ãîéìóðëàð; âàëëàù, áèëëàù áó àäàìëàð ãîéìóðëàð êè, õàëã áàøûíû ñàëñûí àøàüà, þç áèëäèéèíè åëÿñèí. Éàïûøûðëàð éàõàìäàí êè, ùàúû, óøàüûíà éàçûüûí ýÿëñèí, Àëëàùà øöêöð, ìÿãäóðóí* âàð, ãîé ýåòñèí äÿðñ îõóñóí, ýÿëèá áèð ãóëëóã ñàùèáè îëñóí; èíúèíàð îëñóí, ùÿêèì îëñóí, ñèëèò÷è** îëñóí, íÿ áèëèì íÿ çÿùèðìàð îëñóí. Áÿëè, ýþíäÿðäèê. Ìàøàëëàù, îõóäó ýÿëäè; èíäè ýþð íÿ îëóá; ñÿùÿð êåôëè, àõøàì êåôëè. Äèâàíõàíàëàðäà ùå÷ ìèðçÿëèéÿ äÿ ýþòöðìöðëÿð. Àëëàù áàèñèí åâèíè éûõñûí. _________ * Ãöââÿí – áóðàäà ïóëóí, èìêàíûí ** Ðóñúà ñëåäîâàòåëü (ìöñòÿíòèã) ñþçöíöí î çàìàí åë àðàñûíäà èøëÿíÿí øÿêëèäèð. 388 Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è (òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ýèðèð è÷ÿðè). Ùàúû, Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù äèðèëèá? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (äóðóð àéàüà). Áÿëè, áÿëè, äèðèëèá; ùÿòòà þç ÿëèéíÿí êàüûç äà éàçûá. Ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è. Àëëàùûí ãöäðÿòèíäÿí ùå÷ áèð øåé óçàã äåéèë âÿ áèð äÿ, àé Ùàúû, þëö þç áàøûíà äèðèëìÿç êè? ßëáÿòòÿ, îíó áèð äèðèëäÿí âàð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Éÿíè, àé Ùàúû, áó áèð ãÿðèáÿ èø äåéèë êè! Îäó, êå÷ÿí èë Êàáëà Õÿëèëèí àðâàäû, õÿáÿð ÷ûõäû êè, þëöá. Àììà ñÿùÿð äåäèëÿð êè, äèðèëèá. Èíäè îäóðà ýÿçèð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ãàïûäàí áàøûíû è÷ÿðè óçàäûá). ßëáÿòòÿ, àõøàì åëÿ áèëèáëÿð êè, àðâàä þëöá, àììà äåìÿ ñÿí äèðè èìèø! Õà…õà…õà!.. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (÷îõ óúàäàí âÿ ùèðñëè Èñêÿíäÿðÿ òÿðÿô). Úÿùÿííÿì îë. Ù à ú û Ê ÿ ð è ì (òþéøöéÿ-òáéøöéÿ ýèðèð è÷ÿðè). Ùàúû, äåéèðëÿð Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù äèðèëèá?. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Áÿëè, áåëÿäèð, äîüðóäóð. Ùàúû, ÿéëÿø. Ùàúû, ÿéëÿø Îòóðóðëàð. Ù à ú û Ê à ç û ì (òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ýèðèð è÷ÿðè). Ùàúû, Ùÿñÿí àüà, äåéèðëÿð Ùàúû Ðöñòÿì äàäàøûí îüëó äèðèëèá? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (äóðóð àéàüà). Áÿëè, Ùàúû àüà, áåëÿäèð, äîüðóäó. Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú âÿ îíóí äàëûíúà áèð äÿñòÿ àäàì òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ýèðèðëÿð è÷ÿðè. Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú (áèð ÿëèíäÿ êàüûç, ùÿð èêè ÿëèíè ýþéÿ ãàëõûçûá, Àëëàùû ÷àüûðûð). Áàðè ïÿðâÿðäèýàðà, ñÿíèí ãöäðÿòèíè òÿðèô åëÿìÿéÿ äèëèì ëàëäûð. Ìèí øöêöðëÿð îëñóí êÿðÿìèíÿ, èëàùè! À ä à ì ë à ð û í áèð ïàðàñû ãàáàüà éåðèéèá, êàüûçà áàõûðëàð âÿ äåéèðëÿð. Áóäóðìó Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàùûí êàüûçû? Îõó ýþðÿê íÿ éàçûá? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (Ìÿøÿäè Îðóúà). Ìÿøÿäè Îðóú, éàõøûñû áóäóð êè, êàüûçû îõóéàñàí, úàìààòûí ùàìûñû åøèäÿ; ÷öíêè ÷îõ ãÿðèáÿ èøäèð; èíñàí ìÿÿòòÿë ãàëûð. Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú (éåíÿ ùÿð èêè ÿëèíè éóõàðû ãàëõûçûá, áàøëàéûð àüëàìàüà âÿ ýþçöíöí éàøûíû àðõàëûüûíûí ÿòÿéè èëÿ ñèëÿíäÿí ñîíðà áàøëàéûð êàüûçû îõóìàüà). 389 “Åé ìÿíèì ÿçèç âÿ ìåùðèáàí ãàðäàøûì Ìÿøÿäè Îðóú! Áó êàüûç ñÿíÿ ÷àòàí êèìè, ÿââÿë ãàáàãúà Ùàúû Ùÿñÿí ÿìèìÿ ìöæäÿ âåð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í àüëàéûð. Îíäàí ñîíðà, ùÿéÿ àíàì ñàüäûð, ýåò àíàìû áàñ áàüðûíà âÿ äåýèíÿí: “Àé àíà, éàçûã àíà, äÿõè ãöññÿ åëÿìÿ, îüëóí Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù äèðèëèá”. Ñîíðà ìÿíèì îüëóì Ìÿùÿììÿäùÿñÿíè àë ãóúàüûíà âÿ äåýèíÿí: “Åé éàçûã áàëà, öðÿéèíè ñûõìà, ñÿí äÿõè éåòèì äåéèëñÿí, àòàí äèðèëèá âÿ áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà ñÿíÿ Õîðàñàíäàí ãûðìûçû áàøìàã ýÿòèðÿúÿê”. Âÿ àéûá îëìàñûí Ìÿùÿììÿäùÿñÿíèí àíàñû, – ÿëáÿòòÿ èíäè ýåäèá ÿðÿ âÿ èøäè, ÿýÿð ýåòìÿìèø îëñà, – ýÿëèí áàúûìû ýþíäÿð, îíà õÿáÿð âåðñèí (àüëàéûð). Åé ìÿíèì ÿçèç âÿ ìåùðèáàí ãàðäàøûì Ìÿøÿäè Îðóú! Îëà áèëÿð êè, ìÿíèì äèðèëìÿê õÿáÿðèì ñÿíÿ âÿ áèð ïàðà ãÿëáèãàðà àäàìëàðà òÿÿúúöáëö ýþðñÿíÿ. Ìèí ëÿíÿò îëñóí î êÿñëÿðÿ êè, õóäàâÿíäè-àëÿìèí ùèêìÿòèíÿ øÿêê ýÿòèðÿëÿð! À ä à ì ë à ð ù à ì û á è ð ä ÿ í : Ëÿíÿò! Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú (îõóéóð). Ãàðäàøûì Ìÿøÿäè Îðóú! Ìÿí âÿ ìÿíäÿí ñàâàéû éöç îí äþðä íÿôÿð ãÿáèðäÿí ðèúÿò åäèá, äöáàðÿ áó äöíéàéà ýÿëÿíëÿð, ýÿðÿê áèð ùÿôòÿ òàìàì çèéàðÿòÿ ìÿøüóë îëàã âÿ èíøàëàù áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿëÿðÿì âÿòÿíÿ. Àíúàã èíäè ìöõòÿñÿð ñóðÿòäÿ áóíó äåéÿ áèëèðÿì êè, Ìÿøùÿäè-ìöãÿääÿñäÿ áèð àáèä ïåéäà îëóá, áóíóí èñìè-øÿðèôè Øåéõ Íÿñðóëëàùäûð. ßééÿäóëëàù òÿàëà áèëëöòô!* Øåéõ úÿíàáëàðû íå÷ÿ èëëÿð èëÿ Èñôàùàíäà öëóìè-õÿôèééàòû òÿùñèë åäÿíäÿí ñîíðà, òÿøðèô ýÿòèðèáëÿð Õîðàñàíà âÿ áóðàäà íå÷ÿ àé ðèéàçÿòè-òàì âÿ ìöúàùèäåéè-ëàêÿëàìäàí ñîíðà, ùÿìèí åëìèí õÿôàéàñûíûí èñòèíáàòûíà âÿ èñòèõðàúûíà ìöòòÿëå îëóá, àõûðäà áó íèééÿòÿ äöøöá êè, ñöáùàíÿ âÿ òÿàëàíûí ìÿðùÿìÿòèëÿ òÿñõèðè-ÿðâàùÿ èãäàì åëÿñèí. Åé ìÿíèì ìåùðèáàí ãàðäàøûì Ìÿøÿäè Îðóú! Ìàúÿðàíûí òÿôñèëèíè, èíøàëëàù, ýÿëÿíäÿ þçöì äèë-úàâàáû íàüûë åëÿðÿì âÿ ñÿí åøèäèá ìàò âÿ ùåéðàí ãàëàðñàí. Àíúàã áóíó áèë âÿ åøèò êè, úÿìàäèéÿë-àõèðèí îí ñÿêêèçèíúè ýöíö, ãÿìÿð ñöôëà àëÿìèíÿ éàâóãëàøàí ñààòäà, øåéõ úÿíàáëàðû Ìÿøùÿäè-ìöãÿääÿñäÿ ãöðÿáà ãÿáðèñòàíûíà ÿùëè-ãöáóð çèéàðÿòèíÿ ýÿëèá, òÿñõèðöë-ÿìâàò øÿðàèòèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿíäÿí ñîíðà, ÿââÿë áàøëàéûá áèð äóà îõóìàüà âÿ ñîíðà óúà ñÿñëÿ äåéèá: ßççÿìòö ÿëåéêöì éà ÿùëÿë-ãöáóð! Äóðóí àéàüà, åé Àë___________ * Àëëàù-òààëà þç ëöòôö èëÿ êþìÿê åëÿñèí. 390 ëàùûí ìþìèí áÿíäÿëÿðè! Áó ñÿñè åøèòúÿê úÿìè þëöëÿð Àëëàùûí ãöäðÿòèëÿ áèð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäèëÿð. À ä à ì ë à ð áàøëàéûð àüëàìàüà. Äÿõè íÿ äåéèì, àé ãàðäàø? Ýþðäöì áàøûìûí öñòöíäÿ áèð øÿõñ äóðóá, óúà ãàìÿòëè, ãûðõ éàøûíäà, àáèäè-ñàëåù âÿ ðÿùìäèë, ñèéÿù-÷åøì âÿ ðÿíýè-ðóéè-ìóáàðÿêÿø áÿñÿáçÿ ìàèë âÿ èñìè-ìöáàðÿêÿø Øåéõ Íÿñðóëëàù Èñôÿùàíè.** Ù à ú û ë à ð û í á è ð è ä å é è ð: Õóäàéà, øöêöð ñÿíèí úÿëàëûíà! Á è ð è ä å é è ð: Áàðè ïÿðâÿðäèýàðà, ðÿùìèí ýÿëñèí éàçûã áÿíäÿëÿðèíÿ! Ùàìû éåíÿ àüëàéûð. Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú (îõóéóð). Åé ìÿíèì ìþìèí ãàðäàøûì Ìÿøÿäè Îðóú! Áó êàüûçû ñÿíÿ éàçìàãäà ìÿãñÿäèì ñÿíè õÿáÿðäàð åëÿìÿêäèð êè, ôàçèëè-áèìèñë âÿ àáèäè-ìöãÿääÿñ Øåéõ Íÿñðóëëàù ðÿúÿá àéûíûí ãöððÿñèíäÿ Ìÿøùÿäè-ìöãÿääÿñäÿí ÷ûõàúàã, Úóëôà éîëó èëÿ Òÿáðèçäÿí êå÷èá, Íÿúÿôöë-ÿøðÿô øÿùÿðèíÿ àçèì îëàúàã. Øåéõ úÿíàáëàðûíûí ãÿñäè áèçèì øÿùÿðèìèçäÿ áèð ýöí ãàëûá âÿ ÿùëè-ãöáóð çèéàðÿòèíÿ ìöøÿððÿô îëóá, ñîíðà éîëà äöøöá ýåòìÿêäèð. À ä à ì ë à ð àüëàéûð. Áó êàüûç ñÿíÿ éåòèøÿí êèìè áó õÿáÿðè âÿòÿí ãàðäàøëàðûìà âÿ õöñóñÿí ìþùòÿðÿì Ùàúû ÿìèìÿ éåòèðÿñÿí êè, àéûí éåääèñèíäÿ éà ñÿêêèçèíäÿ øåéõ úÿíàáëàðûíûí ïèøâàçûíà ÷ûõûá, î ïàê âöúóäà ëàéèãèíúÿ åùòèðàì ýþñòÿðñèíëÿð êè, áÿëêÿ àüàíûí ôÿçèëÿòèíèí êÿðàìÿò âÿ ìÿðùÿìÿòèíäÿí ìÿíèì ùÿìøÿùÿðëèëÿðèì áèáÿùðÿ ãàëìàñûíëàð. Âÿññÿëàì. Êàüûçà ãîë ãîéóá ÿùëè-âèëàéÿòè-ôèëàí Ìÿøÿäè Ôÿòóëëàù Ùàúû Ðöñòÿì îüëó, ôè-òàðèõ 19 úÿìàäèéÿë-àõèð, øÿùðè-Ìÿøùÿäè-ìöãÿääÿñ. (Ùÿð èêè ÿëèíè ýþéÿ ãàëõûçûá àüëàéûð. Àäàìëàð äà ùàáåëÿ àüëàéûðëàð). Õóäàéà, øöêöð! Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è (òÿÿúúöáëö). Åëÿäÿ øåéõ úÿíàáëàðû áèçèì øÿùÿðÿ äÿ òÿøðèô ýÿòèðÿúÿê? ___________ * Ãàðàýþçëö, ìöáàðÿê öçöíöí ðÿíýè éàøûëà ÷àëûð âÿ ìöáàðÿê àä Øåéõ Íÿñðóëëàù Èñôàùàíè. 391 Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Áÿëè, áÿëè. Êàüûçäàí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, áåëÿ éàçûëûá. Àäàìëàðäàí áèð íå÷ÿñè ýÿëÿúÿê; áèçèì øÿùÿðÿ ýÿëÿúÿê. Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú. Áÿëè, áÿëè, áèçèì øÿùÿðÿ ýÿëÿúÿê; éÿíè ýÿëèá áóðàäàí Òÿáðèçÿ ýåäÿúÿê. Ù à ú û Ê à ç û ì. Íÿ âàõò òÿøðèô ýÿòèðÿúÿê? À êèøè, íÿ äåéèðñÿí? Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú. Áÿëè, áÿëè, áåëÿ éàçûëûá; ðÿúÿá àéûíûí éåääèñèíäÿ éà ñÿêêèçèíäÿ òÿøðèô ýÿòèðÿúÿê. Ù à ú û Ê ÿð è ì. À êèøè, íÿ äàíûøûðñàí? Éÿíè íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà áèçèì øÿùÿðÿ òÿøðèô ýÿòèðÿúÿê? Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú. Éÿíè èêè-ö÷ ýöíäÿí ñîíðà. À ä à ì ë à ð û í á è ð í å ÷ ÿ ñ è. Éÿíè èêè-ö÷ ýöíäÿí ñîíðà øåéõ úÿíàáëàðû áèçèì øÿùÿðÿ òÿøðèô ýÿòèðÿúÿê? Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú. Áÿëè, áÿëè, áåëÿäèð. À ä à ì ë à ð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèð, áèð-áèðèíÿ äåéèð: “Äÿõè íèéÿ äóðìóøóã?” Áèð àç ùàìû áàõûð áèð-áèðèíèí öçöíÿ. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (öçöíö ùàúûëàðà òóòóá). Âàëëàù, äöíéàíûí èøëÿðèíÿ ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì (áèð àç ôèêèðäÿí ñîíðà). Éÿíè ùÿãèãÿòäÿ áó áèð ìþúöçÿäèð êè, èíñàí þëÿíäÿí ñîíðà äèðèëÿ âÿ áèçèì êèìè àüûëëû-áàøëû àäàì îëà. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è. Ùàúû Ùÿñÿí àüà, ñÿí åëÿ ñþçëÿðè ýÿðÿê áóéóðìóéàñàí. Àëëàùûí ùèêìÿòèíÿ ÿë àïàðìàã îëìàç âÿ áèð äÿ áó èøëÿð ýèçëèí áèð èø êè, äåéèë: îäóð êè, êèøè þç ÿëè èëÿ êàüûç éàçûá. Õåéð, Ùàúû àüà, ñÿí î ñþçëÿðè áóéóðìà. Á è ð í å ÷ ÿ à ä à ì. ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ, áóíëàðûí ùàìûñû ùèêìÿòäèð. Áó ñèðëÿð ùàìûñû Àëëàù-òààëàíûí éàíûíäàäûð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Åëÿäÿ äÿõè íèéÿ äóðìóøóã? Åëÿäÿ èíäè øåéõ úÿíàáëàðû éîëäàäûð. Äÿõè äóðìàã âàõòû äåéèë. Ùàúû Êàçûì, Ùàúû Êÿðèì, Ùàúû Áÿõøÿëè, Ìÿøÿäè Îðóú, äÿõè êèì âàð, ùàìûíûçà äåéèðÿì: äóðìàéûí, òÿäàðöê ýþðöí (óúàäàí). À ýÿäÿ, Ùåéäÿðÿëè, ùàðàäàäûð áèçèì ýÿäÿëÿð? Íþêÿð ß ë è ãàïûäà àäàìëàðûí äàëûíäà ýþðñÿíèð. À ýÿäÿ, àòà àðïà âåðèí, éÿùÿð-ÿñáàáû ñàçëàéûí. Ñèç äÿ, ùàúûëàð, ìÿøÿäèëÿð, ùàçûðëàøûí; äóðìàã âàõòû äåéèë. Ýÿðÿê éîë òÿäàðöêö ýþðÿê. Ýÿðÿê ãàáàüà ýåäÿê. 392 Ù à ú û ë à ð , àäàìëàð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèðëÿð. À ä à ì ë à ð û í áèð íå÷ÿñè ÷ûõûð âÿ áèð-áèðèíÿ äåéèð: “Ýåäÿê àòëàðû ùàçûðëàéàã”. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. À ýÿäÿ, Ùåéäÿð! Äóðìà, òåç åâÿ õÿáÿð åëÿ êè, îòàãëàðà ôÿðø ñàëñûíëàð, ãîíàã ýÿëÿúÿê. À ä à ì ë à ð û í è÷èíäÿí íþêÿð Ù å é ä ÿ ð ÷ûõûá ýåäèð. Ù à ú û Ê à ç û ì (Ùàúû Ùÿñÿíÿ). Ùàúû, ãîé ñèçÿ çÿùìÿò îëìàñûí, øåéõ úÿíàáëàðûíûí çÿùìÿòèíè ìÿí ÷ÿêèì, ãîé áèçèì ãîíàüûìûç îëñóí; ãîðõóðàì ñèçÿ çÿùìÿò îëà. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Éîõ-éîõ, Ùàúû Êàçûì, ñÿí Àëëàù åëÿ äåìÿ. Åëÿ âöúóäóí éîëóíäà áåëÿ çÿùìÿòëÿð õîøäóð. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è. Õåéð, Ùàúû Ùÿñÿí àüà, ãîé øåéõ áèçÿ ãîíàã îëñóí. Ù à ú û Ê ÿ ð è ì. Âàëëàùû, ðàçû îëìàíàì, ýÿðÿê øåéõ úÿíàáëàðûíûí áÿíäÿ÷èëèéèíè þçöì ãÿáóë åäÿì. Âàëëàù, îëìàç. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (Ùàúû Êÿðèìÿ). Ñÿíèí áàøûí ö÷öí ðàçû îëìàíàì; ÷öíêè øåéõ úÿíàáëàðûíûí áîéíóìóçäà ùàããû ÷îõäóð. Ù à ú û Ê à ç û ì. Åëÿäÿ, Ùàúû Ùÿñÿí àüà, äÿõè äàéàíìàã âàõòû äåéèë. Ýåäÿê ùàçûð îëàã. Ùàúûëàð, áóéóðóí ýåäÿê, éîë òÿäàðöêö ýþðÿê. Ùàìû “áóéóð-áóéóð” – äåéèá ÷ûõûðëàð. Îòàãäà áèð Ùàúû Ùÿñÿí ãàëûð. Áó òÿðÿôäÿêè ãàïûäàí Êÿðáÿëàéû Ôàòìà õàíûì, áàøûíäà ÷àäðà, ãîðõà-ãîðõà áàøûíû è÷ÿðè óçàäûá, ñîíðà ýèðèð è÷ÿðè. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì (Ùàúû Ùÿñÿíÿ). Àé Ùàúû, áó íÿ õÿáÿðäèð? Äåéèðëÿð Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù äèðèëèá ýÿëèð? Ùàúû Ùÿñÿí. Êàáëà Ôàòìà, äÿõè äóðìàã âàõòû äåéèë, åâ-åøèéè ñàçëà. Äöíéà âÿ àëÿì áèð-áèðèíÿ äÿéèá; Õîðàñàíäà ùÿð íÿ ãÿäÿð àäàì þëìöøäö, ùàìûñû äèðèëèá. Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù äà äèðèëèá; îäóð, áó ýöíñàáàù ýÿëèð. Îíó äèðèëäÿí øåéõ äÿ ýÿëèð; þçö äÿ äöøÿúÿê áèçäÿ. Äè ñÿíÿ äåéèðÿì äóðìà ýåò, åâ-åøèéè ñÿëèãÿéÿ ñàë (óúàäàí âÿ ùèðñëè). Äè ñÿíÿ äåéèðÿì äóðìà! (Èñòÿéèð ÷ûõûá ýåòñèí). Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Àé Ùàúû, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, áèð äå ýþðöì, áèçèì øÿùÿðèí þëöëÿðèíè äÿ äèðèëäÿúÿê? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ãàïûäà). Àé àðâàä, ñÿí Àëëàù, òåç îë, äóðìà! Áèëìèðÿì äèðèëäÿúÿê éà äèðèëòìÿéÿúÿê. Î áàüëûäûð Àëëàùûí èëòèôàòûíà. 393 Ìÿíèì þçöìöí äÿ àüëûì ÷àøûá; ùå÷ áèëìèðÿì íÿ úöð äèðèëÿúÿê? Àëëàùûí èëòèôàòû îëñà, áó íÿ áèð ÷ÿòèí èøäèð? (Úûüûðûð). Àðâàä, ñÿíÿ äåéèðÿì äóðìà ýåò, òÿäàðöê ýþð! Ìÿí ýåäèðÿì (÷ûõûð). Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì (Ùÿð èêè ÿëèíè éóõàðû ãàëõûçûá àüëàéûð). Åé éåðè-ýþéö éîõ éåðäÿí éàðàäàí Àëëàù! Ìÿíè èë éàðûìäûð àüëàð ãîéóáñàí, ýöëöçëö ãûçûìû ÿëèìäÿí àëûáñàí, ìÿíèì úèéÿðèìÿ äàü áàñûáñàí! Àé ðÿùèì Àëëàù, ìÿí ñÿíäÿí èñòÿéèðÿì Ñàðàìû! Àé Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàùû äèðèëäÿí Àëëàù, ìÿíÿ äÿ ðÿùìèí ýÿëñèí: ìÿíèì ýöëöçëö ãûçûìû äèðèëò! Àëëàù! Àëëàù!.. (àüëàéûá öçöãîéëó äþøÿíèð éåðÿ). È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (è÷ÿðè ýèðèð, éàâàø-éàâàø ýÿëèá äóðóð àíàñûíûí éàíûíäà âÿ áàøûíû àøàüû ñàëûá ãÿìýèí äåéèð). Éàçûã àíà! Ïÿ ð ä ÿ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Ùàúû Ùÿñÿíèí ãîíàã îòàüû. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì âÿ ãóëëóã÷óñó Ç å é í ÿ á åâè ñÿëèãÿéÿ ñàëûðëàð. Íàçëû ñåâèíúÿê ýÿçèð, îéíàéûð, îõóéóð. Í à ç ë û (ñåâèíúÿê àíàñûíà). Àíà, áàøûíà äþíöì, àíà, î ãàäàíû àëûì, àíà, äåéèðëÿð áó ýÿëÿí ãîíàüûìûç þëöëÿðè äèðèëäèð. Ãàäàíû àëûì, àíà, áèð äå ýþðöì äîüðóäóð, éà éîõ? (Àíàñûíû ãóúàãëàéûð). Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Àé ãûç, ìÿí íÿ áèëèì? Ìÿí äÿ ñÿíèí êèìè. Äåéèðëÿð Õîðàñàíäà îí éöç àäàì äèðèëäèá. Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù ÿìîüëóâó äà äèðèëäèá. Ùÿëÿ ìÿíè þòöð, èíäè ãîíàãëàðûí ýÿëìÿê âàõòûäûð, ãîé èøèìè ýþðöì. Àé ãûç, Çåéíÿá, òåç îë éàñäûãëàðû ýÿòèð, áó òÿðÿôäÿí ãîé. Áó õàë÷àíû áèð àç áó òÿðÿôÿ ÷ÿê. Òåç îë! Áèð àç ÷ÿïèê òÿðïÿø! Í à ç ë û . Àíà, âàëëàù, áèëìèðÿì àüëàéûì, éà ýöëöì. Âàëëàù, ýþð ôèêðèìÿ íÿ ýÿëèð. Àíà, öðÿéèìäÿ áèð ñþç âàð, ãîé äåéèì (àíàñû äèíìèð). Àíà, âàëëàù, ãîíàüûìûçà éàëâàðàúàüàì, îíóí àéàüûíà äöøÿúÿéÿì (àüëàéà-àüëàéà) ìÿíèì Ñàðà áàúûìû äà äèðèëòñèí. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Àé ãûç, íÿ áèëèì (Éåðÿ ÷þêöá, öçöíö ÷àðüàòûíûí óúó èëÿ þðòöð âÿ áàøëàéûð àüëàìàüà). Ç å é í ÿ á. Àé õàíûì, ñÿí Àëëàù, öðÿéèíè ñûõìà, Àëëàù êÿðèìäèð (Êÿðáÿëàéû Ôàòìà õàíûì ýþçëÿðèíè ñèëèá, öçöíö à÷ûð). Àé õàíûì, ñÿí 394 Àëëàù, î êèøè íåúÿ àäàìäûð êè, þëöëÿðè äèðèëäèð? Éàõøû, áÿëêÿ èìàìäû, ñåéèääè? Áàé, Àëëàù, êÿðÿìèíÿ øöêöð! (Áèð àç äèíìÿéèá). Ñÿí àëëëàù, õàíûì áèðúÿ áóíó ñÿíäÿí ñîðóøàúàãäûì êè, ýþðÿñÿí î êèøè êàñûáëàðûí äà þëöñöíö äèðèëäèð, éà áèðúÿ äþâëÿòëè àäàìëàðûíêûíû? Âàëëàù, õàíûì, áó ýöí î ãÿäÿð ôèêèð åëÿìèøÿì ùå÷ áèëìèðÿì íÿ ãàéûðûðàì. Äîüðóñó (àüëàéà-àüëàéà) áèçèì áàëàúà îüëàí áó ýöí éàäûìäàí ÷ûõìûð. Åëÿ äåéÿñÿí òèôèë áó ñààò ãàáàüûìäà úàí âåðèð. Éàçûã óøàã þëÿíäÿ ýþçëÿðèíè åëÿ äèðÿìèøäè öçöìÿ êè, äåéÿñÿí ìÿíäÿí áèð çàä èñòÿéèð (Àüëàéà-àüëàéà ÷àðãàòû èëÿ ýþçöíöí éàøûíû ñèëèð). Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Àù, âàëëàù, ùå÷ þçöì äÿ áèëìèðÿì. Àëëàù ðÿùèì Àëëàùäû, ÿëáÿòòÿ áèçÿ äÿ éàçûüû ýÿëÿð. Äè äóðìà, Çåéíÿá, ýåò ßëèéÿ äå êè, ñó ýÿòèðñèíëÿð. Ñÿí äÿ îúàüûí àëòûíà áàõ. (Çåéíÿá ÷ûõûð). Í à ç ë û. Àíà, àíà, âàëëàù, öðÿéèì áèð òèêÿ îëóá. (Ýöëÿ-ýöëÿ). Áèðúÿ äÿôÿ Ñàðà áàúûìû ýþðñÿéäèì, þëìÿçäèì. Àíà, àõû ñÿí áèëèðñÿí ìÿí Ñàðà áàúûìû íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðäèì. Áèðúÿ þëìÿéÿéäèì, î ýöíö ýþðÿéäèì Ñàðà áó ãàïûäàí ýèðèð è÷ÿðè. Áåëÿ àòûëûá îíóí áîéíóíó ãóúàãëàéàéäûì, äåéÿéäèì, àé òîðïàãëàðûí è÷èíäÿ ÷öðöéÿí áàúû! Âàëëàù, àíà, èñòÿéèðÿì äÿëè îëàì. Áèëìèðÿì ýöëöì, éà àüëàéûì. Ìÿí àíä è÷èðÿì Àëëàùà, ïåéüÿìáÿðÿ; íÿçèð åëÿéèðÿì êè, ùÿð íÿéèì âàð, ïàéëàéûì ôÿãèð-ôöãÿðàéà, áàõ, ïàëòàðëàðûìû, ãûçûëëàðûìû, áàõ, ýåäèá ùÿð íÿ âàð ýÿòèðÿúÿéÿì. (Èñòÿéèð ãà÷ûá ýåäÿ). Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Àé ãûç, ùÿëÿ òÿëÿñìÿ. Ãîé ùÿëÿ ýþðÿê. Ýåäèá øåé-øöéö ýÿòèðèá áóðà òþêìÿ. Ãîíàãëàðûí ýÿëìÿê âàõòûäû. Ýåò Çåéíÿáÿ äÿ òåç îëñóí ýÿëñèí. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (îõóéà-îõóéà ýèðèð è÷ÿðè). Ùÿ… àíà, êåôèí íå÷ÿäè? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Åù, çÿùðèìàð îëñóí êåôèì! Ñÿíèí äÿðäèí àç ãàëûá ìÿíè ÷öðöòñöí. Õàëãûí äà óøàãëàðû äÿðñ îõóéóáëàð. Îäó, ùàìûñû àüûëëû-áàøëû àäàì îëóáëàð; ùàìûñû àéûõ-øàéûõ, àüûëëàðû áàøëàðûíäà. Ùÿðÿñè þçöíÿ ýþðÿ áèð ãóëëóã ñàùèáè îëóá. Àììà ñÿí ýåúÿ êåôëè, ýöíäöç êåôëè… Âàëëàù, åë è÷èíäÿ ëàï áèàáûð îëìóøóã. È÷èðñÿí î çÿùðèìàðû, ùÿð íÿ àüëûíà ýÿëèð, äàíûøûðñàí. Íÿ Àëëàù òàíûéûðñàí, íÿ áþéöê-êè÷èê òàíûéûðñàí. Ùÿëÿ î íÿ ñþçäö äöíÿí Íàçëûéà äåìèñÿí? “Ýÿë éàïûøûì ÿëèíäÿí ýåäÿê, ýÿçÿê”. Éîõñà èíäè äÿ áó ãàëûá êè, ãûç óøàãëàðû äà îüëàíëàð êèìè ÷ûõûá ÷þëö-áàúàíû ýÿçÿëÿð? Âàëëàù, äöíÿí áóíó Úÿëàë ìÿíÿ äåéÿíäÿí àç ãàëûðàì åëÿ þç ÿëèìëÿ áèð ãÿáèð ãàçàì, ýèðÿì è÷èíÿ, éàõàì ãóðòàðñûí. 395 È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ãàù-ãàù ÷ÿêèá, éàïûøûð àíàñûíûí ÷èéíèíäÿí). Äàùà áóíäàí ñîíðà þëñÿí äÿ, éàõàíû ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Îäó, Øåéõ Íÿñðóëëàùäû-íÿäè, áó ýöí ýÿëèð. Ñÿí þëÿðñÿí, øåéõ ýåíÿ ñÿíè äèðèëäÿð. Õà… õà… õà!.. Äàùà áóíäàí ñîíðà þëìÿêíÿí äÿ éàõàí ãóòàðìàç. Õà… õà… õà!.. Ç å é í ÿ á âÿ Í à ç ë û ýèðèðëÿð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð ýåäèá îòóðóð éàñäûãëàðûí öñòöíäÿ, Ç å é í ÿ á èñòÿéèð ãîéìàñûí. Ç å é í ÿ á. Îòóðóá éàñòûãëàðû ÿçìÿ! Ñÿíäÿí þòÿðè áóíëàðû áóðà ãîéìàìûøûã! Ýþðìöðñÿí êè, ãîíàã ýÿëèð? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (Çåéíÿáÿ). Ùåé, Çåéíÿá, âàëëàù, ôÿíäèíè äóéìóøàì! (Äóðóð) Ãîíàüûí éîëóíäà, áó ãÿäÿð ÷àëûøûðñàí êè, ÿðèí Êÿðáÿëàéû Íîâðóçó äèðèëòñèí? Âàëëàù, ôÿíäèíè äóéìóøàì. Õà… õà… õà!.. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì (Èñêÿíäÿðÿ). Àé éàçûã, àé áàøû äàøëû! Ñÿí íÿéÿ èíàíûðñàí êè, áóíà äà èíàíàñàí? Éàçûüûì ýöíöíÿ! Éàõøûñû áóäó ÷ûõ ýåò, ãîé èøèìèçè ýþðÿê. Àé ãûç, Çåéíÿá, ýÿë áó õàë÷àíûí óúóíó äöçÿëò. Í à ç ë û. (Èñêÿíäÿðÿ). Äàäàø, Ñÿí Àëëàù, áàðû áó ýöí þçöíö éàõøû ñàõëà. Âàëëàù, àäàì óòàíûð, ãîíàã-çàä ýÿëÿúÿê. Ì è ð Á à ü û ð à ü à (ýèðèá, áàøìàãëàðûíû ÷ûõàðäûð). Ñàëàì ÿëåéêöì. Í à ç ë û öçöíö þðòöá, ãà÷ûá ýåäèð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. ßëåéêÿññÿëàì. Àüà, áóéóð ÿéëÿø. Ì è ð Á à ü û ð à ü à îòóðóð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð ãà÷ûð Í à ç ë û í û í äàëûíúà. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Àé ãûç, Íàçëû, ìóøòóëóüóìó âåð! Íèøàíëûí ýÿëäè. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì (Èñêÿíäÿðÿ àúûãëû). Êÿñ ñÿñèíè! Àõìàã-àõìàã äàíûøìà! Ì è ð Á à ü û ð à ü à áàøûíû ñàëûð àøàüû. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ýÿëèá äóðóð Ìèð Áàüûðûí ãàáàüûíäà). Ìÿí þëöì, ÿë âåð! Ëîòóñàí ùÿéÿ, ÿë âåð! Âàëëàù, ðóùóí âàð; äöç äîããóç éàøûíäà; ýÿðÿê áèðúÿ òèêÿ àðòûã îëìàñûí. Ãóçó ÿòè, øàõ, òàçÿ-òÿð, ëÿòèô, áàëàúà. 396 Àüçûíäàí ñöä ãîõóñó ýÿëèð. Ëÿççÿò, ëÿççÿò! Âàëëàù, ðóùóí âàð! Ëîòóñàí ùÿéÿ, ÿë âåð! Ì è ð Á à ü û ð àüà (Èñêÿíäÿðÿ). Àéûáäû, àéûáäû! Ùå÷ îëìàñà, àíàíäàí ùÿéà åëÿ, î ñþçëÿðè äàíûøìà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Îíóí ùÿéàñû îëñà, íèéÿ î ñþçëÿðè äàíûøûð? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (áèð àç äóðóá, òÿÿúúöáëö áàõûð þçöíÿ). Äîüðóäàí, áÿëêÿ ìÿíäÿ ùå÷ ùÿéà éîõäó (Èêè ÿëèíè úèáëÿðèíÿ ñàëûá, áèð øåé àõòàðàí êèìè). Áàõûì ýþðöì, áÿëêÿ ùÿéà úèáëÿðèìäÿäè: éîõ, éîõäóð (Ìèðáàüûð àüàéà) Àüà, ìÿí þëöì, ñÿí äÿ áèð úèáëÿðèíÿ áàõ, áÿëêÿ ñÿíèí úèáëÿðèíäÿ îëà. Ì è ð Á à ü û ð à ü à èñòÿéèð äóðñóí àéàüà. Õà… õà… õà!.. Ìÿí þëöì èíúèìÿ! Ëîòóñàí ùÿéÿ, èíúèìÿ! ßéëÿø, ÿéëÿø. Áó ñààò ýåäèá íèøàíëûíû ýÿòèðÿúÿéÿì éàíûíà. (×àüûðûð) Íàçëû, Íàçëû! (Ôàòìà õàíûì äà äóðóð àéàüà). Ì è ð Á à ü û ð à ü à (ãåéçëè ÷îõ óúàäàí). Êÿñ ñÿñèíè, ïèéàí! (èñòÿéèð ýåòñèí). Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Áóé, àé óøàã, áàøûìà õåéèð! Áó ýÿäÿ ëàï äÿëè îëóá. (Óúàäàí) Àäÿ, ßëè, ýÿë áó ñÿôåùè ÷ûõàð ñàë åøèéÿ! Ì è ð Á à ü û ð à ü à ÷ûõûá ýåäèð. Í à ç ë û (ýèðèð è÷ÿðè). Äàäàø, âàëëàù, ëàï áèàáûð îëäóã. Î íÿ ñþçëÿðäè äàíûøûðäûí? Àéûá äåéèë? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (÷ûðòìûã ÷àëà-÷àëà îõóéóð âÿ îéíàéûð). Áèð ãûç ñåâìèøÿì äîããóç éàøûíäà… Ñöðìÿ ýþçöíäÿ, ðàñèõ ãàøûíäà. Àé úàí! Àé úàí! Àé úàí!.. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì èêèÿëëè Èñêÿíäÿðÿ áîüìà ÷ûõàðäûá ýåäèð. Í à ç ë û (óúàäàí). Äàäàø, êÿñ ñÿñèíè! È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (áèð àç ôèêèð åëÿéÿíäÿí ñîíðà ýåäèá éàïûøûð Íàçëûíûí ÿëèíäÿí âÿ ýÿòèðèð ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíà). Áàõ, áàõ, î êèìäè? 397 Í à ç ë û. Íÿ áèëèì? Þçöí áèëèðñÿí êèìäè. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Éàõøû áàõ! Áàõ, ýþð êèìäè? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì (ýÿëèá äóðóð ãàïûäà). Àé áàëàì, àõû áèð áÿñäè! Óòàí, éîðóë! Àõû áèð þçöíÿ éàçûüûí ýÿëñèí. Àõû áèð ùÿéà åëÿ. Î ñþçëÿðè êè, î êèøèéÿ äåäèí, íåúÿ óòàíìàäûí? Éàçûã êèøè õÿúàëÿòèíäÿí äàéàíà áèëìÿäè, äóðóá ýåòäè. Íåúÿ îëñà ñåéèääè, ãîùóìäó. Ìÿýÿð àäàìûí àüçûíà íÿ ýÿëñÿ äàíûøàð? Àõû î äà éàçûãäûð, ãÿðèáäèð; áèçäÿí ñàâàéû îíóí áó øÿùÿðäÿ êèìè âàð? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (÷ûðòìûã ÷àëûá Íàçëûíû ýþñòÿðèð). Áåëÿ áó øÿùÿðäÿ îíóí Íàçëû êèìè íèøàíëûñû âàð. Í à ç ë û. Äàäàø, àíä îëñóí Àëëàùà, ìÿí Ìèð Áàüûð àüàéà ýåòìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí ùå÷ êÿñÿ ýåòìÿéÿúÿéÿì. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Õà… õà… õà!.. (ýåäèá éàïûøûð Íàçëûíûí ÿëèíäÿí). Áàúûì, ùÿëÿ ñÿí óøàãñàí. Ýåò äîëàíýèíÿí, õàìñÿí ùÿíóç! Áèð ýöí îëàð êè, ýÿëèá ýþðÿðÿì ñÿíèí ãàáàüûíà áèð àéíà òóòóá, ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðûðëàð. Îíäà òóòàã êè, ñÿí ÷ÿì-õÿì åëÿäèí. (Þçö äÿ ÷ÿì-õÿì åëÿéÿí êèìè áóðóëóð). Òóòàã êè, ñÿí èñòÿìÿäèí ýåäÿñÿí. Î âàõò áèð äÿ ýþðÿúÿêñÿí êè, ñÿíè äàëäàí èòÿëÿéèá äåéèðëÿð êè, “Äàéàíìà, òåç-òåç ýåò!” ×þíöá áàõûá ýþðÿðñÿí êè, èòÿëÿéÿí ñÿíèí àòàí Ùàúû Ùÿñÿíäèð. Áÿëè, ñîíðà áÿëêÿ ýåäÿ-ýåäÿ áèð äÿ èñòÿäèí êè, äàéàíûá ýåòìÿéÿñÿí; áèð äÿ ýþðÿúÿêñÿí êè, äàëäàí ýåíÿ áèð àäàì ñÿíè äöðòìÿëÿéèð êè: “Äàéàíìà, éåéèí éåðè!” ×þíöá áàõûá ýþðÿúÿêñÿí êè, áó äà ñÿíèí àíàí Êÿðáÿëàéû Ôàòìà õàíûìäû. ßýÿð, èøäè, ÷îõ ùàé-ùóé åëÿñÿí, éàíûíäàêû, ÿòðàôûíäàêû áèáèëÿðèí, õàëàëàðûí, ÿìèëÿðèí, ñåéèäëÿð, ìîëëàëàð, ãîíøóëàð, úèúèëÿð, áàúûëàð – ùÿðÿ áèð éàíäàí ñÿíè ìèçëÿéÿúÿêëÿð êè: “Äèíìÿ, êÿñ ñÿñèíè! Õîðòäàí ýÿëÿð ñÿíè àïàðàð!” Áÿëè, ùàëëà-ùàëëàéíàí ñÿíè àïàðûá, ãàòàúàãëàð áèð êèøèíèí éàíûíà. Îíäà äàùà ñÿí ìÿíè ùàðàäàí òàïàúàãñàí? (×ûðòìûã ÷àëûá îõóéóð). Áèð ýöí îëàð ñÿí äÿ ìÿíè àòàðñàí, Ãóðòëàðûíàí àøíàëûüû ãàòàðñàí, Áàëàì, ãàòàðñàí, Áàúûì, ãàòàðñàí!.. (Áèð àç äàéàíûá ôèêèð åëÿéÿíäÿí ñîíðà, áàõûð Íàçëûíûí âÿ àíàñûíûí öçöíÿ). Àíà, áÿëêÿ ìÿí êåô ùàâàñûíà áó ñþçëÿðè äàíûøûðàì? (Êÿðáÿëàéû Ôàòìà õàíûì äèíìèð. Íàçëû ýÿëèá Èñêÿíäÿðè ãóúàãëàéûð). 398 Í à ç ë û. Äàäàø, êåôëè äÿ îëñàí, ìÿí ñÿíèí ñþçöíäÿí ÷ûõìàíàì. Í þ ê ÿ ð ë ÿ ð (òþâøöéÿ-òþâøöéÿ ýèðèá, õÿáÿð âåðèðëÿð). Õàíûì, ÷ûõûí åøèéÿ, ãîíàãëàð ýÿëèð. (Õàíûì âÿ Íàçëû ãà÷ûðëàð îòàãäàí). Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (öñòö-áàøû òîçëó, ýèðèá òþéøöéÿ-òþéøöéÿ îòàüûí î òÿðÿôèíÿ, áó òÿðÿôèíÿ áàõûð, óçàãäàí ñàëàâàò ñÿñè ýÿëäèêúÿ óúàëûð). Àëëàù-òààëàíûí ùÿð áèð áÿëàñû ýÿðÿê áèçèì âèëàéÿòÿ íàçèë îëà. Øåéõ úÿíàáëàðû éîëäà áèð àç íàõîø îëóá. Áàðè Àëëàù øÿôà âåðñèí êè, õÿúàëÿò îëìàéàã. (Èñêÿíäÿðÿ) Èñêÿíäÿð, áó ýöí ãîíàãëàðûí éàíûíäà þçöíö éàõøû ñàõëà. Àéûáäûð, äîñò-äöøìÿí âàð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Äàäàø, áó ùàìàí þëö äèðèëäÿí øåéõäèð êè, ýÿëèð? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Øåéõ Íÿñðóëëàù úÿíàáëàðûäûð. Äÿõè âàõòûì éîõäóð ñÿííÿí àðòûã äàíûøìàüà. (Èñòÿéèð ÷ûõñûí). Ýþðöì åâäÿ ùÿð áèð øåéè ùàçûð åëÿéèáëÿðìè? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Äàäàø, åëÿäÿ ãîíàãäàí òÿâÿããå åëÿ êè, ÿââÿë ãàáàãúà ìÿíè äèðèëòñèí; ÷öíêè åëÿ ìÿí äÿ þëö êèìè áèð øåéÿì. Ùàúû Ùÿñÿí òåç âÿ äèíìÿç ýÿëèá éàïûøûð Èñêÿíäÿðèí ãîëóíäàí âÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðûð åøèéÿ. Ñàëàâàò ñÿñè, àäàìëàðûí ùàé-êöéö éàõûíëàøûð. Òàðàï-òóðóï, àò êèøíÿìÿñè âÿ ãèëöãàë ýÿëäèêúÿ óúàëûð. Ùàúû Ùÿñÿí áèð òÿðÿôäÿí âÿ Øåéõ ßùìÿä áèð òÿðÿôäÿí, Øåéõ Íÿñðóëëàùû ãîëòóãëàéûá, ýÿòèðèðëÿð è÷ÿðè âÿ îòóðäóðëàð äþøÿéèí öñòöíäÿ âÿ þçëÿðè ÷ÿêèëèá, ÿäÿáëÿ äóðóðëàð êÿíàðäà. Ùàúû Áÿõøÿëè, Ùàúû Êÿðèì, Ùàúû Êàçûì, Ìÿøÿäè Îðóú, Ìèð Áàüûð àüà âÿ ùàúûëàð, îòàã òóòäóãúà, úàìààò öñò-áàøëàðû òîçëó, òþâøöéÿ-òþâøöéÿ îòàüà ýèðèá, ÿäÿáëÿ äóðóðëàð êÿíàðäà. Øåéõ Íÿñðóëëàù íàõîø êèìè ùå÷ êÿñÿ áàõìàéûá, äàéàíûð éàñòûãëàðà. Èñêÿíäÿð àäàìëàðûí è÷èíäÿí áàøûíû ÷ûõàðäûá áàõûð. Ùàúû Ùÿñÿí èøàðÿ åëÿéèð êè, ÷ûõûá ýåòñèí. Èñêÿíäÿð éîõ îëóð. Øåéõ ßùìÿä éàâàøúà ýÿëèð, ÷þêöð Øåéõ Íÿñðóëëàùûí ãàáàüûíäà âÿ äèçè öñòÿ éàâàøúà ñîðóøóð. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (Øåéõ Íÿñðóëëàùà). Øåéõÿíà, ÿùâàëûíûç èíäè íåúÿäèð? Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù áèð ñþç äåìÿéèá, áàøûíû òÿðïÿäèð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ãîðõà-ãîðõà Øåéõ ßùìÿäÿ éàâûã ýÿëèá). Øåéõ úÿíàáëàðû èçèí âåðñèí ÷àé ýÿòèðñèíëÿð. 399 Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù áàøû èëÿ éîõ èøàðÿñè åëÿéèð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ãîðõà-ãîðõà). Áÿëêÿ ãÿíäàá ãÿòèðñèíëÿð? Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù éåíÿ áàøû èëÿ èøàðÿ åëÿéèð ðàçû äåéèë. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Áÿëêÿ øåéõ úÿíàáëàðû òÿàì áóéóðàëàð? Éàõøû úöúÿ-ïëîâ áèøèðèáëÿð. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (ùå÷ êÿñèí öçöíÿ áàõìàéûá éàâàøúà ). Àäÿìè äÿð âÿãòè-ìÿðÿç èøòÿùàéè-òÿàì íÿìèáàøÿä. Äèë íèç äÿð âÿãòè-èáòèëà áÿèëëÿòè-ùÿâà âÿ èñòèëàéè-ìÿðÿçè-ùöááè-äöíéà, ðÿüáÿò áÿçèêðè-ïÿðâÿðäèýàð íÿìèäàðÿä. Òÿàì ùÿð÷ÿíä ëÿçèç áàøÿä âÿ ëàêèí äÿð íÿçÿðè-áèìàð ëÿççÿò íàìèäÿùÿä. Äèë íèç ÷öí áÿìÿðÿç çàòöë-ñÿôÿð âÿñâÿñåéè– äöíéà ìöáòÿëà áàøÿä, ÿç íåìÿòè-áÿíäÿýèéè-õóäà âÿ òÿùñèëè-ôàèäåéè-öãáà ìöòÿëÿççèç íÿìèýÿðäÿä. Áÿãÿäðè-ìàòÿùçöíö ëèä-äöíéà éöõðöúöùöìöë-àõèðÿòö ìèí ãÿëáèêÿ âÿ áèãÿäðè ìàòÿùçöíö àõèðÿòèí éöõðöúö ùöììöä äöíéà ìèí ãÿëáèêÿ*. (Áèð àç ôèêèð åëÿéèá, áàõûð Ùàúû Ùÿñÿí öçöíÿ âÿ áèðäÿí äèêÿëèá ÷ûüûðûð). Íåúÿ òÿàì? Íåúÿ úöúÿ-ïëîâ? (Øåéõ ßùìÿäÿ). Øåéõ ßùìÿä, ìÿíè ùàðà ýÿòèðìèñÿí? Áóíëàð íåúÿ ìöñÿëìàíäûðëàð? Íåúÿ ìþìèíäèëÿð? Áó íÿäèð? (Îòàüûí ôÿðøëÿðèíè ýþñòÿðèð). Áó õàëèëÿð íÿäèð? Íåúÿ òàÿì, íåúÿ úöúÿ-ïëîâ? Øåéõ ßõìÿä, ìÿýÿð ñÿí áóíëàðà äåìÿìèñÿí êè, ìÿíèì õþðÿéèì ýöíäÿ áèð õóðìàäûð?! Ø å é õ ß ù ì ÿ ä âÿ àäàìëàð ãîðõóá òèòðÿéèðëÿð. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä. Áÿëè, øåéõÿíà, äåìèøÿì. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (öçöíö àäàìëàðà òóòóá ÷ûüûðûð). Áó íÿäèð, âÿëÿäöççèíà? Íÿ óéìóñóíóç áó äöíéàéà? Èííÿ äöíéàêöì èíäè ëàùþâëÿ ìèí âÿðÿãÿòèí ôèõöììè úÿðàäÿòèí. Áó íÿäèð? Íÿ èñòÿéèðñèíèç? Íÿ àõòàðûðñûíûç? Þëÿúÿêñèíèç, ÿýÿð÷è øàù îëàñûç. Äöíéàéè-øöìà äÿð íÿçäè-ìÿí ùÿð àéèíÿ áèãÿäðòÿð ÿñò ÿç áÿðýè êè, äÿð äÿùÿíè-ìÿëÿõ áàøÿä*. Ñèçèí ___________ * Õÿñòÿëèê çàìàíû èíñàíûí õþðÿê éåìÿéÿ ìåéëè îëìàç. Öðÿê äöíéàíûí ùÿâàâö ùÿâÿñ ìÿðÿçèíÿ ìöáòÿëà îëàí âàõò Àëëàùû éàäà ñàëìàüà ðÿüáÿò åòìÿç; éåìÿê íÿ ãÿäÿð ëÿççÿòëè îëóð-îëñóí õÿñòÿíèí íÿçÿðèíäÿ ëÿççÿòëè ýþðöíìÿç âÿ àõèðÿò ôàéäàñûíû ÿëÿ êå÷èðìÿê äÿ îíà ëÿççÿò âåðìÿç. Ñÿíäÿ àõèðÿò åøãè îëñà, äöíéà ö÷öí ýþçÿë ùåñàá åòäèéèí øåéëÿðèí ùàìûñûíû àõèðÿò ñÿíèí öðÿéèíäÿí ÷ûõàðäàð âÿ àõèðÿòäÿ ýþðìÿê èñòÿäèéèí øåéëÿð äöíéàíû ñÿíèí öðÿéèíäÿí ÷ûõàðäàð. 400 äöíéàíûç èáàðÿòäèð àëòû úöð ëÿççÿòäÿí: ìÿòóì, ìÿøðóá, ìÿëáóñ, ìÿíêóù, ìÿðêóá âÿ ìÿøìóì. Âÿññÿëàì! Ëàêèí òÿàìëàðûí ÿí ëÿççÿòëèñè áàëäûð êè, àðûíûí òöïöðúÿéèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèð. È÷äèéèíèç ñóéóí è÷èíäÿ ìèíëÿðúÿ ùåéâàíàò úÿìäÿéè öçöð. ßòèðëÿðèíèçèí ÿëàñû ìöøêäöð êè, àùóíóí ýþáÿéèíèí ãàíûíäàí èáàðÿòäèð. Ìÿðêóáàòûí ÿøðÿôè àòäûð êè, îíó ìèíÿí ùÿìèøÿ õÿòàäàäûð. Ëèáàñëàðûí íÿôèñòÿðè èïÿêäèð êè, ãóðäóí öôóíÿòëè àüçûíäàí ÷ûõûð. Î êè, ãàëäû ìÿíêóùàòûí ìöÿççÿì ôàéäàëàðû, áóðàäà ìÿòëÿá áèð àç òóëäóð (áèð àç ñàêèò îëóá, éàâàøúà äåéèð). Ñóäìÿíäòÿð äàðóéè êè, úÿðÿá õàðõàðè øàùèäàí ýöëöçàððà ôöðó ìèíèøàíÿä, ÿìðè-òÿçâèú íèêàùè-ìèòÿÿñò. Òÿäáèðèñò ìÿòèí äÿð ìöùàôèçÿòèøÿùðèñòàíè-èìàí ÿç òàðàúè-òöðêàí, ãÿìçÿùàéè úàíèñòàí ùèñíèñòè-ùÿñèíè äÿð òÿãëèäè-õóíè-ôàñèä**. (×îõ óúàäàí) Ìÿí òÿçÿââÿúÿ ÿùðÿçÿ íèñôè äèíèùè. Éÿíè ùÿð êÿñ êè, òÿçâèú êîíÿä íèñôè-äèíè-õóäðà ÿç øÿððèâÿñâàñè-øåéòàíè âÿ ôÿñàäè âÿ ùÿâÿñùàè-íÿôñàíè åéìÿí áàøÿä***. (Áèð àç äàéàíûá éàâàøúà) Øåéõ ßùìÿä, áó úàìààòûí è÷èíäÿ áàúûëàðäàí ùå÷ ýþçöìÿ äÿéìèð? Äåéíÿí êè, î áè÷àðÿëÿðÿ õÿáÿð âåðñèíëÿð êè, îíëàð äà áóðàéà ýÿëèá âÿ ïÿðäÿ äàëûíà úÿì îëóá, Àëëàù-òààëàíûí ùþêìëÿðèíè åøèòìÿêäÿí áèáÿùðÿ ãàëìàñûíëàð. Àäàìëàð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèð. ×àäðàéà áöðöíìöø þâðÿòëÿð òÿê-òÿê îòàüà ýèðèá, êèøèëÿðèí äàë òÿðÿôèíÿ äöçöëöðëÿð. Ø å é õ Íÿñ ð ó ë ë à ù (óúàäàí). ßêñÿðö ÿùëèííàðèë-ÿççÿá; áèøòÿðèí ÿùëè-úÿùÿííÿì ÿçàáàíÿíä (éàâàøúà Øåéõ ßùìÿäÿ). Øåéõ ßùìÿä, ìÿíèì òàãÿòèì éîõäóð, ñÿí áóíëàðû áàøà ñàë. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (úàìààòà). Øåéõ úÿíàáëàðûíûí ôÿðìàéèøèíäÿí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, úÿùÿííÿì ÿùëèíèí ÷îõóñó ñèüåéè-ìöòÿäÿí ìÿùðóì îëàí êèøè âÿ þâðÿòëÿðäèð. Ø å é õ Íÿ ñ ð ó ë ë à ù (Øåéõ ßùìÿäÿ). Óúàäàí äå, óúàäàí äå. (×ûüûðà-÷ûüûðà). Äö ðèêÿò íÿìàçè êè, ìöòÿçÿââèú ýöçàðÿä, áåùòÿð ÿñò ÿç ùÿôòàä ðöêÿò íÿìàçè êè, ÿçÿá ìèýöçàðÿä.**** (Áèðäÿí àéàüà ãàëõûá âÿ ___________ * Ñèçèí äöíéàíûç ìÿíèì éàíûìäà ÷ÿéèðòêÿ àüçûíäà îëàí éàðïàãäàí äà àë÷àãäûð. ** Ýþçëÿðèí õÿéàëû èëÿ òÿðïÿíÿí ÷îõ ãàøûíòûëû ãîòóðëóüóí ÿí ôàéäàëû äÿðìàíû – åâëÿíìÿê ìÿñÿëÿñè, éÿíè ñèüÿ åëÿìÿêäèð. Èìàí ìÿìëÿêÿòèíè úàíàëûúû íàç-ãÿìçÿ ýþçÿëëÿðèíèí ãàðÿòèíäÿí ìöùàôèçÿ åòìÿê ö÷öí ñèüÿ ìþùêÿì áèð òÿäáèðäèð. *** Ùÿð êÿñ åâëÿíñÿ, åâëÿíìÿê îíóí äèíèíè ñàõëàð. Âÿëÿäöççèíà, éÿíè ùÿð êÿñ åâëÿíñÿ, þç äèíèíèí éàðûñûíû øåéòàíûí øÿðèíäÿí âÿ íÿôñàíè ùÿâàâö ùÿâÿñäÿí ãîðóìóø îëàð. **** Åâëèíèí ãûëäûüû èêè ðöêÿò íàìàç ñóáàéûí ãûëäûüû éåòìèø ðöêÿò íàìàçäàí éàõøûäûð. 401 ñàü ÿëèíè úàìààòà òóòóá, ÷îõ óúàäàí). Òÿçâèú êîí âÿ ýÿð íÿ ÿç úöìëåéè ðÿùáàíàíè-íÿñàðàéû âÿ ýÿð íÿ ÿç áÿðàäÿðàíè-øåéòàíè*. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ãàáàüà éåðèéèá, äöøöð Øåéõ Íÿñðóëëàùûí ãàáàüûíäà ñÿúäÿéÿ). Øåéõÿíà, áèçÿ ðÿùìèí ýÿëñèí; áèç éàçûüûã. Áèç ùÿð ùàëäà ñèçèí ÿìðèíèçÿ èòàÿò åòìÿéÿ ùàçûðûã. Áèçÿ éàçûüûí ýÿëñèí. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (áèð ãÿäÿð Ùàúû Ùÿñÿíèí öçöíÿ áàõàíäàí ñîíðà áàøëàéûð àüëàìàüà). Ùÿçðÿò Äàâóäðà áÿ ãÿáðèñòàíè ýöçàð èôòàäÿ, ìÿëÿêè ÿçàáðà äèä êè, ìöðäÿðà ÿçàá ìèêöíÿä. Ùÿçðÿò ôÿðìóä.** (Äàéàíûá îòóðóð éåðÿ âÿ úàìààò áàøëàéûð àüëàìàüà) Øåéõ ßùìÿä, äàíûøìàüà òàãÿòèì éîõäóð.Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Àëëàù øÿôà âåðñèí! À ä à ì ë à ð. Àëëàù øÿôà âåðñèí! Àäàìëàðûí è÷èíäÿí “÷ÿêèë îéçà éîë âåð” ñÿñè ýÿëèð. Ù å é ä ÿ ð à ü à , ß ë è á ÿ é âÿ ìöÿëëèì Ì è ð ç ÿ Ù ö ñ å é í ýèðèðëÿð è÷ÿðè. Øåéõ Íÿñðóëëàù áóíëàðà ýþñòÿðèëÿí ùþðìÿòè ýþðöá, äóðóð àéàüà. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Øåéõ ßùìÿä, áó àüàëàð êèìäèðëÿð? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Øåéõÿíà! Áó Ùåéäÿð àüàäûð, òåëãðàôõàíàäà ñàùèáìÿíñÿá âÿ ÿùëè-åëì áèð âöúóääóð. Áó àüà – ßëèãóëó áÿéäèð. Ìÿøùóð Úàùàíýèð áÿé ìÿðùóìóí îüëó; þçö äÿ ùàêèì éàíûíäà äèëìàíúäûð. Áó úÿíàá – Ìîëëà Ùöñåéí ìöÿëëèìäèð. Ø å é õ Íÿ ñ ð ó ë ë à ù (ÿëè èëÿ ýÿëÿíëÿðÿ éåð ýþñòÿðèð, îíëàð äà îòóðóðëàð). Ìÿçàúû-øÿðèôèíèç èíøàëëàù ñÿëàìÿòäèð? Ù å é ä ÿ ð à ü à. Àëëàù-òààëà ñèç òÿê óëÿìàíûí ñàéÿñèíè áèçèì öñòöìöçäÿí ÿñêèê åëÿìÿñèí. ß ë è ã ó ë ó á ÿ é. Àëëàù ñèçÿ þìöð âåðñèí. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. ×öí àäÿìèðà áÿ úÿíàçÿ ýöçàðÿíä âÿ ðàãèìàíè-êèòàáõàíåéè-ãåéáè èáðÿòõàíåéè-êàëáóäè-èíñàíðà áàõàìåéèÿúÿë áÿð ëþâùè-òÿõòåéè-òàáóò íèýàðÿíä ùÿãã-òÿàëà…*** (Øåéõ Íÿñðóëëàù áèðäÿí áèð “óé-óé” åëÿéèá, öçöíö ãûðûøäûðûð âÿ ñîë ÿëèíè ãîéóð áþéðöíÿ). ___________ * Åâëÿí, ÿêñ òÿãäèðäÿ íÿñàðà ðÿùáàíëàðûíäàí âÿ øåéòàí ãàðäàøëàðûíäàí îëàðñàí. ** Äàâóäóí áèð ãÿáðèñòàíà éîëó äöøäö, ýþðäö êè, ÿçàá ìÿëÿêè áèð þëöéÿ ÿçàá âåðèð. Ùÿçðÿò áóéóðäó. *** Åëÿ êè, èíñàíû ãÿáðÿ ãîéäóëàð, ãåéá êèòàáõàíàñûíûí êàòèáëÿðè èíñàí áÿäÿíèíèí èáðÿòõàíàñûíû ÿúÿë ãÿëÿìèëÿ òàáóò òàõòàñûíûí öñòöíÿ éàçàðëàð... Àëëàù-òààëà... 402 À ä à ì ë à ð òÿÿúúöáÿ ýÿëèá äèíìèðëÿð. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä ýåíÿ áèð ñþç äåìÿéèá, äóðóð àéàüà âÿ Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í ÿ èøàðÿ åëÿéèá ÷ûõûð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í Ø å é õ ß ù ì ÿ ä è í äàëûíúà ÷ûõàíäàí ñîíðà Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù éåíÿ áàøëàéûð ìîèçÿñèíè. ×åùë ñóàë ÿç ó íöìàéÿä. ßç úöìëåéè îí ñóàë: éåêè àíÿñò êè, ôÿðçÿíäè-àëèì, çàùèðè õóäðà áàëèáàñùàéè-êàôèðàí çèíÿò äàäè âÿ áàòèíè õóäðà êè, ìÿùÿëëè-íÿçÿðè-ìÿí áöâÿäâàýöçàøòè. Íÿäàíÿì êè, äÿð úÿâàáè-èí ñóàë ÷å ýöéÿíä?* Ù å é ä ÿ ð à ü à. Áÿëè, úÿíàá øåéõ, áèç ùÿð ùàëäà Àëëàù-òààëàíûí ýöíàùêàð áÿíäÿëÿðèíäÿíèê. (Öçöíö àäàìëàðà ÷þíäÿðèá áèð àç éàâàø). Ìàøàëëàù, úÿíàá åëì äÿðéàñûäûð; ìÿí áåëÿ àëèì ýþðìÿìèøÿì. À ä à ì ë à ð û í á è ð í å ÷ ÿ ñ è. Ìàøàëëàù, ãÿðèáÿ äàíûøûð, ëàï Àëëàù âåðýèñèäèð. ß ë è ã ó ë ó á ÿ é (àäàìëàðà). Ìàøàëëàù îëñóí øåéõèí åëìèíÿ! “Ìàëàäåñ!”. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (Ùåéäÿð àüàéà). Àüàéû-ìÿí, áó øÿùÿðäÿ ñèçäÿí ñàâàéû äà ÿúíÿáè äÿðñèíè îõóéàí âàð, éàèíêè ñèç èêè íÿôÿðñèíèç? Ù å é ä ÿ ð à ü à. Õåéð, øåéõÿíà, éîõäóð. Àíúàã áèð íå÷ÿ íÿôÿðèê. Äîüðóäóð, Ùàúû Ùÿñÿí àüàíûí îüëó äà Ôèðÿíýèñòàíäà îõóéóá; àììà ÷èôàéäà êè, àõûðû ïåøìàíëûã îëóá. Ùÿãèãÿò, úÿíàá øåéõ, ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿðèí äèëèíè èíñàí áèð àç þéðÿíñÿ, ùå÷ åéèá äåéèë. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä âÿ Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í ýèðèðëÿð è÷ÿðè. Àììà áèð ñóðÿòäÿ êè, ìöñÿëìàí óøàüû èëëÿðëÿ ýåäèá êàôèðëÿð è÷èíäÿ ãàëäû, ÿëáÿòòÿ, åòèãàäû äÿéèøèëÿúÿêäè. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Øåéõÿíà, äîüðóñó, ìÿí þâëàääàí éàíà áÿäáÿõò îëìóøàì. Áèð ãÿëÿòäèð åëÿìèøÿì. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Ùàúûíûí îüëó äà áóðàäà úàìààò è÷èíäÿäèð? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Õåéð, úÿíàá øåéõ, õÿúàëÿòèíäÿí ñèçè ýþðúÿê ãà÷ûá ýèçëÿíèá. Àëëàù îíóí öçöíö ãàðà åëÿñèí. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. ßìð áÿìÿðóô ùÿð ìöñÿëìàíà âàúèáäèð. Ùàúû Ùÿñÿí àüà, ÷àüûðûí îüëóíóçó ýÿëñèí; ìÿí îíó ýþðìÿê èñòÿéèðÿì. ___________ * Îíà 40 ñóàë âåðÿð. Î ñóàëëàðäàí áèðè îäóð êè, åé àëèì îüëóì, ñÿí þç çàùèðèíè êàôèðëÿðèí ïàëòàðëàðû èëÿ áÿçÿäèí, àììà ìÿíèì íÿçÿðèìè úÿëá åäÿí áàòèíèíè éàääàí ÷ûõàðòäûí. Áèëìèðÿì áó ñóàëà íåúÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. 403 À ä à ì ë à ð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèð, Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í ãàïûéà òÿðÿô ýåäèð, áèð þâðÿò áàøëàéûð óúàäàí àüëàìàüà. Íÿ èñòÿéèð þâðÿò? Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú (áèð àç ãàáàüà éåðèéèá). Øåéõÿíà, áó ìÿíèì àíàìäû; îüëóíäàí þòðö àüëàéûð. Îüëö ùàìàí Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàùäûð êè, ñèçèí ìÿðùÿìÿòèíèçíÿí Õîðàñàíäà äèðèëèá. À ü ë à é à í þ â ð ÿ ò (÷àäðà áàøûíäà, áèð àç àüëàéà-àüëàéà ãàáàüà ýÿëèð). Áåëÿ ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, àé øåéõ! Ìÿí îüëóìó ñÿíäÿí èñòÿéèðÿì. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (÷îõ óúàäàí). Ùÿð ñöõÿí úàéè, ùÿð íöêòÿ ìÿãàìè äàðÿä.* Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (þâðÿòÿ). Àé áàúû, ÷ÿêèë ýåò, øåéõÿ áàøàüðûñû âåðìÿ; ùÿëÿ î ñþùáÿòèí âàõòû äåéèë. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í éàïûøûá È ñ ê ÿ í ä ÿ ð è í ÿëèíäÿí ýÿòèðèð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð ýÿëèá äóðóð Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù û í ãàáàüûíäà âÿ ÿëëÿðèíè úèáëÿðèíÿ ãîéóá, áàõûð îíóí öçöíÿ. Ø å é õ Íÿñ ð ó ë ë à ù. Áÿéèí èñìè-øÿðèôè íÿäèð? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Íþêÿðèíèçèí àäû Èñêÿíäÿðäèð. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Ïÿù, ïÿù! Èñêÿíäÿð! Èñêÿíäÿð! ÈñêÿíäÿðèÐóìè! Èñêÿíäÿðè-Çöëãÿðíåéí! Íÿ ýþçÿë èñìäèð! Èñêÿíäÿð, Èñêÿíäÿð! Ùè÷ éåê ÿç àùàäè-õÿëãðà òÿêìèëè-íÿôñè (Ùàúû Ùÿñÿí Ùàúû Áÿõøÿëèíè èøàðÿ èëÿ ÷àüûðûð âÿ ùÿð èêèñè ÷ûõûð åøèéÿ) âÿ òÿùçèáèõöëã çÿðóðèòÿð ÿç ìöëêè-ñÿëàòèí íèñò êè, ìÿìëÿêÿò ñÿääè ìþùêÿì áÿñòÿ êèøâÿðè-õàòèð ñöêíÿðà çè øÿðè-éÿúóúè òÿøâèøè äöøìÿíàíè-øóì åéìÿí êÿðäàíÿä**. ßç ÿñÿðè ñþùáÿòÿñò, Ùÿð ÷è äÿð èí àëÿìÿñò. Âÿðçè êöúà éàôòè Áèä áÿùàéè-íÿáàò.*** È ñ ê ÿ í ä ÿ ð . Áÿëè, úÿíàá øåéõ, áàøà äöøäöì. ___________ * Ùÿð ñþçöí áèð éåðè, ùÿð íþãòÿíèí áèð ìÿãàìû âàð. ** Õàëãûí ùå÷ áèð íÿôÿðèíÿ þç íÿôñèíè âÿ ÿõëàãûíû òÿìèçëÿìÿê ïàäøàùëàðà âÿ ñóëòàíëàðà çÿðóðè îëàí ãÿäÿð çÿðóðè äåéèëäèð êè, ìÿìëÿêÿòÿ ìþùêÿì áèð Èñêÿíäÿð ñÿääè ÷ÿêèá, ãÿëá þëêÿñèíè, Éÿúóúóí øÿððè êèìè ïèñ îëàí äöøìÿí òÿøâèøèíäÿí ÿìèí åëÿñèí. *** Áó äöíéàäà ùÿð íÿ âàðñà, ùàìûñû éîëäàøëûã ÿñÿðèäèð, éîõñà ñþéöä àüàúû íÿáàòàò áàùàðûíû ùàðàäàí òàïàúàãäû? 404 Ù å é ä ÿ ð à ü à. (ßëèãóëó áÿéÿ). Ýþðöðñÿí øóòèò åëÿéèð. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (Èñêÿíäÿðÿ). Úÿíàáûíûç äà áèð ìÿíñÿá ñàùèáèñèíèç éà éîõ? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Õåéð, ìÿí ùå÷ áèð øåé ñàùèáè äåéèëÿì. Ìÿíñÿá ñàùèáè áó àüàëàðäûð. (Ùåéäÿð àüàíû âÿ ßëèãóëó áÿéè ýþñòÿðèð). Ìÿí àíúàã áó ìåéâÿëÿðèí è÷èíäÿ èòáóðíó ýöëöéÿì. ß ë è ã ó ë ó á ÿ é (Ùåéäÿð àüàéà). Éÿãèí ýåíÿ êåôëèäè. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (Èñêÿíäÿðÿ). Áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, ñèçèí äÿðñèíèç áó àüàëàðûí äÿðñèíäÿí àçäûð êè, áèð ìÿíñÿáÿ ÷àòà áèëìÿìèñèíèç. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Áÿëè, áÿëè, áóíëàð åëì äÿðéàñûäûðëàð. Èíäè äÿ êè, èíøàëàù, ñèç úÿíàáäàí þëö äèðèëòìÿê åëìèíè þéðÿíÿðëÿð, îíäà äàùà ëàï àëèì îëàðëàð, èíøàëàù! Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (ùàúûëàðà). Ùàúû Ùÿñÿí àüà, òÿâÿããå åäèðÿì áó áèÿäÿáè áóðàäàí êÿíàð åäÿñèíèç! Áó ìöðòÿä Àëëàù-òààëàíûí ùèêìÿòèíÿ èñòåùçà åëÿéèð. (Ùàúû Ùÿñÿí âÿ ãåéðèëÿðè Èñêÿíäÿðè ùÿäÿëÿéèá, ñàëûðëàð åøèéÿ). Ù å é ä ÿ ð à ü à. Øåéõÿíà, îíóí àüëû áàøûíäà äåéèë, ÷öíêè ýåúÿýöíäöç êåôëèäèð. Ì è ð Á à ü û ð à ü à. Ùÿëÿ êåôëèëèéè ãàëñûí êÿíàðäà, ùÿëÿ ùèúàáû äà äàíûð. Äåéèð êè, ýÿðÿê þâðÿòëÿð öçöà÷ûã ýÿçÿëÿð. Ø å é õ Íÿñ ð ó ë ë à ù (÷îõ óúàäàí). Íåúÿ? Ù à ú û Ê ÿ ð è ì. Õåéð, Ìèð Áàüûð àüà, î ãÿëÿòè åëÿéÿ áèëìÿç. Ì è ð Á à ü û ð à ü à. Íåúÿ åëÿéÿ áèëìÿç? Ùàçûð äöíÿí ìÿýÿð äîããóç éàøûíäà áàúûñûíà äåìÿéèá êè, äóð ÷ûõàã êö÷ÿéÿ ýåäÿê, ýÿçÿê. Íÿ áèëèì, ýöí ÷ûõûá, ÷è÷ÿêëÿð à÷ûá. Ìÿí þç ãóëàüûìíàí åøèòìèøÿì. Ø å é õ Íÿ ñ ð ó ë ë à ù (äóðóð àéàüà). Âàâåéëà, âàâåéëà! (Àäàìëàð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèð âÿ ùàìû ãàëõûð àéàüà, Øåéõ Íÿñðóëëàù ãàïûéà òÿðÿô ùöúóì åëÿéèð). Ìÿí áó âèëàéÿòäÿ ãàëà áèëìÿíÿì! À ä à ì ë à ð ãàðûøûð áèð-áèðèíÿ. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í òÿøâèøëÿ ýèðèð è÷ÿðè âÿ àüëàéààüëàéà ýåäèá äöøöð øåéõèí àéàãëàðûíà. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Øåéõÿíà, ìÿí éàçûüàì, ìÿíÿ ðÿùìèí ýÿëñèí. Íÿ òÿíáåù ëàçûìäûð, ìÿí åëÿéèì; êàø ñûç ìÿíèì åâèìäÿí íàðàçû ýåòìÿéèí âÿ ìÿíè áÿäáÿõò åëÿìÿéèí. Ù à ú û ë à ð. Øåéõÿíà, ñèç ñàêèò îëóí. Áèç áó ñààò îíó áóðàäàí ãîâàðûã, èòèëèá ýåäÿð úÿùÿííÿìÿ! 405 À ä à ì ë à ð û í áèð íåúÿñè åâäÿí ÷ûõûá, È ñ ê ÿ í ä ÿ ð è í äàëûíúà äåéèíÿ-äåéèíÿ ãà÷ûðëàð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (àäàìëàðûí äàëûíúà). Éàâàø! Éàâàø! Ñÿáð åëÿéèí. Ìÿí þçöì îíóí òÿíáåùèíè åëÿðÿì. Ùàúû Áÿõøÿëè, Ùàúû Êÿðèì, Ùàúû Êàçûì! Úàùûë-úóùóëó ñàêèò åëÿéèí, ìÿí þçöì î ìÿëóíóí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿðÿì (÷ûõûð, îòàãäà ãàëûð Øåéõ Íÿñðóëëàù âÿ Øåéõ ßùìÿä). Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Øåéõ ßùìÿä, ìÿíèì áó Èñêÿíäÿðäè-íÿäè, áóíäàí ýþçöì ñó è÷ìèð. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (áèð àç ôèêèðäÿí ñîíðà). Øåéõÿíà, ùå÷ íàðàùàò îëìà, îíó áóðàëàðäà ùå÷ àäàì éåðèíÿ ãîéàí éîõäó. Ñÿí äàìàüûíû ïîçìà, èøèíäÿ îë. Ø å é õ Íÿ ñ ð ó ë ë à ù (áèð àç ôèêèð åëÿéèá). Øåéõ ßùìÿä, ÿââÿëÿí, ÷ûõ åâ ñàùèáèíÿ õÿëâÿòúÿ äå êè, ìÿíÿ áèð òèêÿ ÷þðÿê ýÿòèðñèíëÿð. Ñàíèéÿí,* òÿâÿããå åëÿ êè, ýÿëèá ìÿíÿ éåð ýþñòÿðñèíëÿð, ðàùàò îëìàã èñòÿéèðÿì. Âÿ ñàëèñÿí** (áèð àç äàéàíûá) äÿõè þçöí áèëèðñÿí êè, ñþç éîõ êè, òÿäàðöê ýþðöáñÿí. Ìÿí áó ýåúÿ òÿê áóðàäà ãàëà áèëìÿíÿì, áÿäÿíèì éåêúÿ àüðûéûð. Ýÿðÿê îâäóðàì… Àëëàùà øöêöð, þçöí ùàìûñûíû áèëèðñÿí. Äÿõè äàéàíìà, òåç îë! Ø å é õ ß ù ì ÿ ä ÷ûõûð, ùàâà áàøëàéûð ãàðàíëûãëàøìàüà. (Øåéõ Íÿñðóëëàù ýÿëèá îòóðóð äþøÿéèí öñòöíäÿ âÿ áèð ãÿäÿð ôèêèðäÿí ñîíðà þç-þçöíÿ). Ìÿí ùÿìèøÿ õàëãà äåéÿíäÿ êè, íàõîøàì, åëÿ áèëèðëÿð êè, õàëãû àëäàäûðàì; àììà Àëëàù øàùèääèð êè… (áèð àç äàéàíûá) ìÿí ùå÷ êÿñè àëäàòìûðàì; ÷öíêè ùÿãèãÿòäÿ ìÿí íàõîøàì. Úàìààòûí ãàáàüûíäà ìÿí þçöìö íàõîøëóüà âóðàíäà, Øåéõ ßùìÿä ùÿìèøÿ åëÿ áèëèð êè, ìÿí àäàìëàðû ÿëÿ ñàëûðàì; àììà áó áè÷àðÿíèí ùå÷ õÿéàëûíà ýÿëÿ áèëìÿç êè, ìÿíèì ìÿðÿçèì ÷îõ øèääÿòëè ìÿðÿçäèð (Ôèêèð åëÿéèð). Ùÿìèí áó ìÿðÿçèí áÿðÿêÿòèíäÿíäèð êè, ìÿí áó áàìáûëû ßùìÿäèí éàíûíäà îëìóøàì áèð áàëàúà óøàã âÿ àüëàéûá àòàìäàí êèøìèø èñòÿéÿí êèìè ýöíäÿ áèð äÿôÿ óòàíà-óòàíà äåéèðÿì: “Øåéõ ßùìÿä, ìÿíÿ êèøìèø” (èêè ÿëèëÿ öçöíö þðòöá, ñàêèò îòóðóð). ___________ * Èêèíúèñè ** Ö÷öíúöñö 406 Ùàúû Ùÿñÿíèí íþêÿðè ßëè – áèð ìÿúìÿéè è÷èíäÿ ïëîâ âÿ ãåéðè õþðÿêëÿð ýÿòèðèá ãîéóð îðòàëûüà âÿ ÷ûõûð. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä äàõèë îëóð âÿ ýÿëèá äóðóð áèð òÿðÿôäÿ. Áèð ãÿäÿð êå÷èð ãàïûäà èêè þ â ð ÿ ò ýþðñÿíèð. Ïû÷àïû÷ èëÿ þâðÿòëÿð áèð á à ë à ú à þ â ð ÿ ò è í ÿëèíäÿí òóòóá, ýÿòèðèðëÿð è÷ÿðè âÿ äóðóðëàð ãàïûíûí éàíûíäà. Íþêÿð ýèðèá ÷ûðàã éàíäûðûð. Ùàúû Ùÿñÿí þâðÿòëÿðèí äàëûíúà ýèðèð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (þâðÿòëÿðÿ). Ãûçûì, óòàíìà, Àëëàù ÿìðèäèð. Íèéÿ óòàíûðñàí? Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Øåéõ ßùìÿä, ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí âÿêèë îë âÿ ñèüÿíè úàðè åëÿ. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä. Áàø öñòÿ. Ùàìû ÷ûõûð âÿ áàëàúà þâðÿò ãàëûð îòàãäà. Áó äà èñòÿéèð àäàìëàðûí äàëûíúà ÷ûõñûí; àììà ÷ûõàíëàð ãàïûíû þðòöá, áóíó ãîéóðëàð è÷ÿðèäÿ. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù äóðóð àéàüà âÿ áèð ãÿäÿð ôèêèðäÿí ñîíðà òÿðïÿøìÿéèá, þâðÿòÿ ñàðû áÿëàüÿòëÿ äåéèð. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Î ñÿíèí þç èõòèéàðûíäàäûð: èñòÿéèðñÿí ýåò, èñòÿéèðñÿí ãàë. Î ñÿíèí þç èõòèéàðûíäàäûð êè, þëÿíäÿ äöøÿñÿí áÿðçÿõ* àëÿìèíÿ. Àéàã òÿðÿôèíäÿí áàúà à÷ûëà úÿùÿííÿìÿ âÿ ãàòûð éåêÿëèêäÿ ÿãðÿáëÿð ýÿëèá éàïûøàëàð áÿäÿíèíÿ. Áó äà ñÿíèí þç èõòèéàðûíäàäûð êè, ñÿíè ãÿáðÿ ãîéàíäà áàø òÿðÿôèíäÿí áèð äÿðè÷ÿ à÷ûëà âÿ î äÿðè÷ÿäÿí áèð íÿôÿð ãûëìàí ýÿëèá ñÿííÿí ìàçàãëàøà âÿ áó ÿñíàäà ãûëìàíûí áîéíóíäà ñàïà äöçöëìöø çÿáÿðúÿä äàíÿëÿðè ãûðûëûá äàüûëàëàð âÿ áàøëàéàñûíûç ùÿðÿ áèð òÿðÿôäÿí çÿáÿðúÿäè ýåíÿ ñàïà äöçìÿéÿ âÿ áèð äÿ ýþðÿñèíèç êè, éåòìèø ìèí äöíéà ñààòëàðû ýÿëèá äîëàíûá âÿ èíäè ãèéàì-ãèéàìÿò îëóð. (Þâðÿòÿ éàâóãëàøûð). Î âÿäÿ ãûëìàí éàïûøàð ñÿíèí ÿëèíäÿí (éàïûøûð þâðÿòèí ÿëèíäÿí) âÿ ýöëÿ-ýöëÿ ñÿíÿ äåéÿð: “Ýþðÿñÿí äöíéàäà íÿ ãÿäÿð ñàâàá èøëÿð ýþðöáñÿí?” Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Ö÷öíúö ìÿúëèñ âàãå îëóð øÿùÿðèí êÿíàðûíäà, ãÿáèðèñòàíûí éàíûíäà. ×îõ úÿìèééÿò àéàãéàëûí, øàëâàð âÿ òóìàíëàðûíû äèçÿäÿê ÷ûðìàéûá, ÿëëÿðèíè ÿëëÿðèíèí öñòöíÿ ãîéóá, àéàã öñòÿ äóðóáëàð. Îðòàëûãäà Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù óúà äàøûí öñòöíÿ ÷ûõûá, îòóðóá ___________ * Úÿùÿííÿì 407 äàíûøûð. Ñàü òÿðÿôèíäÿ Ø å é õ ß ù ì ÿ ä , ñîë òÿðÿôèíäÿ Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í âÿ ÿòðàôûíäà áèç ýþðäöéöìöç àäàìëàðûí ùàìûñû, Èñêÿíäÿðäÿí âÿ þâðÿòëÿðäÿí ñàâàéû. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (ÿëèíäÿ áèðúèëäëè éåêÿ êèòàá, ÷îõ ôÿñàùÿòëÿ äàíûøûð). Äÿð õÿçàèíè-ãöäðÿò úþâùÿðè-øÿðèôòÿð ÿç åëì âÿ íÿôèñòÿð ÿç äàíèø íèñò (Øàèðàíÿ) Åëì áÿâÿä çèíäÿýèéè-úàíö äèë, Åëì áÿùÿä òàçÿýèéè-àáö ýèë. Åëì íÿñèìè-÷ÿìÿíè-úàí áÿâÿä, Ðàéèùåéè-ðþâçåéè-ðèçâàí áÿâÿä. Ùÿð êè, áÿñÿð÷åøìåéè – äàíèø ðÿñèä, Àáè-ùÿéàòè-ÿáÿäèðà ÷ÿøèä*. (Áèð àç äàéàíûá, êèòàáû èêè ÿëè èëÿ éóõàðû ãàëõûçûá, ÷îõ óúàäàí). Áóäóð êèòàá! Áóäóð åëì! (Áèð àç äàéàíûá éàâàøúà). ßíâàè-öëóì âÿ ÿñíàôè-îí äö ãèñìÿñò: úÿëèééÿ âÿ õÿôèééÿ. Úÿëèééÿ îí êè, ñÿìòè-èøòèùàð éàôòÿ, ÿêñÿðè-öëÿìà áèð ãÿâàèä âÿ ãÿâàíèíè îí ìöòòÿëå ìèøÿâÿíä âÿ ÿùàòåéè-äÿãàéèãö ðÿãàáèãè-êöëëèééàò âÿ úöçèééàòè-îí ìèíöìàéÿíä. Âÿ õÿôèééÿ îí êè, äÿð çÿâàéàéè-èõòèôà ìàíäÿ ùÿð êÿñðà âöãóô áÿð ùÿãàéèãè ÿñðàð âÿ áÿäàéåè-àñàðè-îí ìöéÿññÿð íÿøÿâÿä. (Áèð àçúà óúàäàí). ßç úöìëåéè-õÿôèééàò: ÿââÿë, åëìè-òèëèñìàòÿñò. Âÿ ëàêèí áóííàí èøèìèç éîõäóð. Äþââöì, åëìè-òÿñõèðàò. Áóííàí äà èøèìèç éîõäóð. Ñåââöì, åëìè-õÿéàëàò. Áóííàí äà èøèìèç éîõäóð. Úÿùàðöì, åëìè-øÿáÿäÿ. Áóííàí äà èøèìèç éîõäóð. Ïÿíúöì (àéàüà äóðóá, öçöíö ãÿáèðèñòàíà ÷þíäÿðèá, áèð ãÿäÿð áàõûá, ÷îõ óúàäàí), ðèúÿòè-ÿìâàò (áèð àç äàéàíûá, éàâàøúà), éÿíè þëöëÿðèí ðèúÿòè (áèð àç ñàêèò îëóá îòóðóð, éàâàøúà). Áèíà áÿð öìóìè-ôÿâàèä âÿ øöìóëè-ÿâàèäè-èí êèòàá (êèòàáû éóõàðû ãàëõûçûð) êè, ëöááö ëöáàá âÿ ìÿãáóëè-öëöë-ÿëáàáÿñò. Ìèñàëè áèìèñàë, ëàçèìöë-èìòèñàë, àëèúÿíàá, íèãàáÿòè-èíòèñàá, äèðàéÿòè-íèñàá, âÿëàéÿòè-èêòèñàá, úÿëàëöë-ùÿøÿìÿò âÿääþâëÿ, ãÿâèìöä-äèí âÿë-ìèëëÿò, ñÿðèðàðàéèýàù-Õþñðþâè ÿìèðè-áàùàäèð ëàçàëÿ, ìöÿééÿäÿí ìèí èíäèëëàù áèííÿôñèë-ãöäñèééÿ, ñèìÿòè-ñöäóð éàôò êè, èí ùÿãèðè-ôÿãèð Íÿñðóëëàù èáíè-Úÿôÿðöë-âàèçöë-Èñôÿùàíè áÿòÿëèôè èí êèòàá èøòèüàë êöíÿä âÿ èí ðèñàëÿðà êè, áÿ “Êÿø_________ * Ãöäðÿò õÿçèíÿëÿðèíäÿ åëìäÿí äàùà ÿçèç âÿ äàùà ãèéìÿòëè áèð úÿâàùèð éîõäóð. Ãÿëáèí âÿ ðóùóí éàøàéûøû åëìÿ áàüëûäûð. Åëìÿ ñóéà âÿ ïàë÷ûüà òÿçÿëèê âåðÿð. Åëì úàí ÷ÿìÿíèíèí íÿñèìèäèð. Åëì áåùèøò áàüûíûí ÿòðèäèð. Åëì ñÿð÷åøìÿñèíÿ ÷àòàí àäàì ùÿìèøÿëèê àáè-ùÿéàò äàääû. 408 ôöë-êÿøøàôè-ùèêìÿòè-ðèúÿò” ýÿøòÿ áèð ïÿíú ìÿãñÿä ìÿáíè ñàõò. ßââÿë, åëìè-ñèìèéà; äþââöì, åëìè-ðèìèéà; ñåââöì, åëìè-êèìèéà; ÷ÿùàðöì, åëìè-ëèìèéà; ïÿíúöì, åëìè ùèìèéà. Âÿ ëàêèí áóíëàðûíàí äà èøèìèç éîõäóð. (Áèð àç äàéàíûá). Ðèúÿò áÿôÿòùðà, áÿìÿíèéè-áÿðýÿøò áÿäöíéàñò áÿä ÿç ìöðäÿí. (Áèð àç áàõûá, ÷îõ óúàäàí) Îòóðóí! Àäàìëàðûí ùàìû áèðäÿí ÷þêöá, äèç öñòÿ îòóðóðëàð. Øåéõ áèð àç àë÷àãäàí. Áÿçè ìöíêèðëÿð äåéèðëÿð êè, ðèúÿò áÿä ÿç ìÿðý ìöíàôèéè-òÿêëèôÿñò. Çèðà êÿñè êè, ìöðäÿ, òÿêëèô ÿç ó ìöðòÿôå øöä. Äöáàðÿ àìÿäÿíè ó áå èí àëÿì ÷å ñÿìÿð äàðÿä? (Óúàäàí). Áÿëêÿ ñèçèí äÿ è÷èíèçäÿ áåëÿ ìöíêèðëÿð âàð? ßýÿð âàð, ýÿëñèí ìÿíèì áÿðàáÿðèìÿ. Ìÿí áó êèòàá èëÿ îíóí úàâàáûíû âåðèì. Êèìäèð äåéÿí êè, þëöëÿð äÿõè áó äöíéàéà ãàéûòìàéàúàãëàð? Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (éàâàøúà Øåéõ Íÿñðóëëàùà). ßðÿáúÿ äå, ÿðÿáúÿ äå. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (÷îõ óúàäàí). Ôÿèçà ÿðÿôòÿ ùàçà âÿ þâçÿùòö ëÿêÿ ôèë-ãþâëè áèð ðèúÿòèë-ëÿòè èúòÿìÿÿòèø-øèÿòö ÿëåéùèìà ôè úÿìèèë-ÿãâàì. Áóíó èíêàð åäÿí ýÿðÿê åëÿäÿ áóíó äà èíêàð åäÿ êè, äÿñòè ìöáàðÿêÿøðà áÿð ïöøòè ýóñôÿíäè (áàøëàéûð àüëàìàüà), ôöðóä àâóðäÿ äöàéèáÿðÿêÿò ýöôò âÿ áÿãöäðÿòè áàðè-òÿàëà ÿç îí åê ýóñôÿíä ùÿôòàä ýóñôÿíäè äèýÿð ìöòÿâÿëëèä øöäÿíä. Áèð ãîéóíó áèð ñàíèéÿäÿ éåòìèø ãîéóí åëÿéÿí þç áÿíäÿëÿðèíè þëäöðÿ áèëÿð, äèðèëäÿ äÿ áèëÿð. (×îõ óúàäàí). Êèìäèð áóíó äàíàí? Ãîé ýÿëñèíëÿð áÿðàáÿðèìÿ, áó êèòàá èëÿ îíëàðûí úàâàáûíû âåðèì. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ÿëè ÿëèíèí öñòöíäÿ, ãîðõà-ãîðõà áàøûíû àøàüû ÿéèá). Ôÿäà îëàã ñÿíÿ, Àëëàùûí ùþêìöíö äàíàí êàôèðäèð. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (ùèðñëÿ úàìààòà, óúàäàí). Äóðóí àéàüà! Ùàìû áèðäÿí ãàëõûð àéàüà. Ìÿýÿð åøèòìÿéèáñèíèç êè, éåòìèø ìèí íÿôÿð áèð ãþâì òàóíäàí ùÿëàê îëìóøäóëàð. ßðç êÿðä, èëàùè, ÿýÿð ìèõàñòè èíùàðà çèíäÿ ýÿðäàíè òà áèëàäèòöðà àáàä íöìàéÿíä. Îíäàí þòðö êè, ñÿí ýþíäÿðäèéèí áÿëàäàí ãà÷ìàéûá, øÿùàäÿòÿ éåòèøèáëÿð. Ãîé èíäè äèðèëñèíëÿð. Ãîé çèíäÿ îëóá, ñÿíÿ èáàäÿò åëÿñèíëÿð. Ãîé áó äöíéàéà ðèúÿò åäèá, ñÿíèí øÿùÿðëÿðèíè àáàä åëÿñèíëÿð. Õóäàâÿíäè-àëÿìäÿí úàâàá ýÿëäè êè, (àüëàéà-àüëàéà) àéà, äóñò ìèäàðè êè, èøàíðà çèíäÿ íöìàéÿì, áÿúÿùÿòè õàòèðè òö? 409 Úàìààò áàøëàéûð àüëàìàüà ßðç êÿðä: áÿëè! Ïÿñ ùÿãã-òÿàëà èøàíðà çèíäÿ ýÿðäàíèä. Àëëàù-òààëà îíëàðûí ùàìûñûíû äèðèëòäè. ×èíàí êè, çèêð øöä, ìöðäÿÿíä âÿ çèíäÿ øöäÿíä âÿ ðöúó íöìóäÿíä áÿèí äöíéà. Ú à ì à à ò è ÷ è í ä ÿ í á è ð ã î ú à ê è ø è (àüëàéà-àüëàéà). Àé øåéõ, áåëÿ ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ ìÿíèì úàíûì. Ìÿí ïÿùëèâàí îüëóìó ñÿíäÿí èñòÿéèðÿì êè, èíäè áèð àé îëàð þëöá; ìÿíèì úèéÿðèìè éàíäûðûá. Ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, àé øåéõ, ìÿí éàçûüàì. Áèð íå÷ÿ àäàì èñòÿéèð áåëÿ òÿâÿããå åëÿñèí Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (óúàäàí). Ñÿáð åéëÿéèí, ùÿëÿ î ñþùáÿòëÿðèí âàõòû äåéèë. Úàìààò áàøëàéûð éåíÿ àüëàìàüà âÿ éàëâàðìàüà, áèðè äåéèð: “àòàìû äèðèëò”, áèðè äåéèð “àíàìû äèðèëò”, áèðè: “áàúûìû”, áèðè “ãàðäàøûìû” Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (÷îõ óúàäàí). Ñöêóò! Ùàìû ýþçëÿðèíèí éàøûíû ñèëÿ-ñèëÿ ñÿñèíè êÿñèð. Øåéõ ßùìÿä, ýþòöð êàüûç-ãÿëÿìè, ùÿð êÿñ þç ãîùóì-ÿãðÿáàñûíäàí þëÿíëÿðèíèí ùàíñûíûí äèðèëìÿéèíè õàùèø åäèð, éàç, âåð ìÿíÿ. Àäàìëàð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèð, èñòÿéèðëÿð éàâóãëàøñûíëàð Øåéõ ßùìÿäèí éàíûíà, áèðáèðèíè áàñûð. Áÿçèñè àüëàéûð. Ùÿð êÿñ èñòÿéèð ãàáàüà êå÷ÿ âÿ àõûðäà áàñàáàñ äöøöð âÿ ãèéëö-ãàë áàøëàíûð. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (÷îõ óúàäàí ÷ûüûðûð). ßäÿá! Ùàìû éàâàø-éàâàø ÷ÿêèëèá äóðóð þç éåðèíäÿ Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (êàüûçû âÿ ãÿëÿìè àëûð ÿëèíÿ). Áèñìèëëàùèððÿùìàíèð-ðÿùèì. Ùÿð êÿñ þëÿíëÿðèíèí ðèúÿòèíè, éÿíè äèðèëèá áó äöíéàéà ýÿëìÿéèíè õàùèø åäèð, áèð-áèð íþâáÿ èëÿ âÿ ãàéäà èëÿ âÿ ÿäÿá èëÿ äåñèí, ìÿí éàçûì áó êàüûçà âÿ éåòèðèì øåéõ ùÿçðÿòëÿðèíèí õèäìÿòèíÿ. Éåíÿ àäàìëàð ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèá, èñòÿéèðëÿð áàñùàáàñ ñàëñûíëàð. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (÷îõ óúàäàí). ßññÿáð! Éà ìÿøÿðÿë-èñëàì!* Úàìààò ãîðõóá, ñàêèò îëóð _______________ * Åé ìöñÿëìàíëàð! Ñÿáð åäèí 410 Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (Ùàúû Ùÿñÿíÿ). Ùàúû Ùÿñÿí àüà, þëÿíëÿðèíèí àäëàðûíû áèð-áèð ñþéëÿ, Øåéõ ßùìÿä éàçñûí. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ÿäÿáëÿ ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ãîéóá, ãàáàüà ýÿëèð âÿ áàø ÿéèð). Àòàì Ùàúû Ìåùäè. Àëëàù ñèçèí äÿ þëÿíëÿðèíèçÿ ðÿùìÿò åëÿñèí. Ú à ì à à ò (áèð ñÿñëÿ). Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí! Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (éàçûð). Àòàí Ùàúû Ìåùäè. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Àíàì Ñÿêèíÿ. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (éàçûð). Àíàí Ñöêåéíÿ. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Áèð îüëóì Úÿôÿð (àüëàéûð). Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (éàçûð). Áèð îüëóí Úÿôÿð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Áèð îüëóì Ùåéäÿð. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (éàçûð). Áèð îüëóí Ùåéäÿð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Ãûçûì Ñàðà. Ì è ð Á à ü û ð à ü à (áèðäÿí àäàìëàðûí è÷èíäÿí ÷ûüûðûð). Îíó éàçìà! Îíó éàçìà! Ùàúû Ùÿñÿí âÿ àäàìëàð òÿÿúúöáëÿ áàõûðëàð Ìèð Áàüûð àüàéà òÿðÿô. Øåéõ Íÿñðóëëàù (óúàäàí). Î êèìäèð äåéÿí éàçìà? Îíà íÿ äÿõëè âàð? Ì è ð Á à ü û ð à ü à (éåðèéèá ãàáàüà). Øåéõÿíà, î ãûç, àéûá îëìàñûí, ìÿíèì þâðÿòèìäèð! Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Õóá, ìÿýÿð ÿéàëûíûí äèðèëìÿéèíÿ ðàçû äåéèëñÿí? Ì è ð Á à ü û ð à ü à (áèð àç äóðóõóá). Úÿíàá øåéõ, ñþçöì îðàäà äåéèë. Ìÿíÿ áó àúûã ýÿëèð êè, ùÿéÿ Ùàúû Ùÿñÿí äöç àäàìäûð, íèéÿ áÿñ ãàðäàøû Ùàúû Ðçàíû éàçäûðìûð? Úàìààò äèããÿòëÿ áàõûð Ùàúû Ùÿñÿíèí öçöíÿ. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (Ìèð Áàüûðà ùèðñëè). Î ñÿíÿ áîðú äåéèë! Þç ãàðäàøûìäûð; èñòÿðÿì éàçäûðàðàì, èñòÿìÿíÿì éàçäûðìàíàì. Ñÿíÿ íÿ äÿõëè âàð? Ì è ð Á à ü û ð à ü à (Ùàúû Ùÿñÿíÿ ùèðñëè). ×îõ ÿúÿá, èíäè êè, [î] éåêÿëèêäÿ êèøèíè éàçäûðìûðñàí, áèð áàëàúà ãûçû áÿñ íèéÿ éàçäûðûðñàí? Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (óúàäàí). ×îõ ìöáàùèñÿ ëàçûì äåéèë! (Ùàúû Ùÿñÿíÿ) Ùàúû Ùÿñÿí àüà, íÿ ñÿáÿáÿ þëÿí ãàðäàøûí Ùàúû Ðçàíû éàçäûðìûðñàí? 411 Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (áàøûíû àøàüû ñàëûá, ôèêèð åëÿéèð). Øåéõÿíà! Ãàðäàøûì Ùàúû Ðçà áåø èëäÿí àðòûãäûð þëöá; èíäè ÷öðöéöá ýåäèá; äÿõè î íåúÿ äèðèëèá ýÿëèá àäàì îëàúàã? Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (÷îõ óúàäàí). Íåúÿ ÷öðöéöá? Êèìäèð îíó ÷öðöäÿí? ßíçÿð-öëëàù-öë-èçàì êåéôÿ íÿíøÿðàùà. Éÿíè íèýàù êîí áÿñóéè èñòèõàíÿùà êè, ÷å ýóíÿ õóäàâÿíäè-àëÿì îíùàðà ÿç çÿìèí áöëÿíä ìèêöíÿä âÿ áÿúàéè-õóä ðÿää ìèêöíÿä êè, úÿñÿäè-èøàí áàøÿä âÿ ìöðÿêêÿá ìèêöíÿä áÿçèðà áÿáÿçè áÿä ÿç îí ýóøò ìèðóéàíÿä âÿ ìèïóøàíÿä*. Íåúÿ ÷öðöéöá? Êèìäèð îíó ÷öðöäÿí? Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (Ùàúû Ùÿñÿíÿ). Ùàúû Ùÿñÿí àüà, ñþçö ìöõòÿñÿð åëÿìÿê ëàçûìäûð. Øåéõ ùÿçðÿòëÿðèíèí þâãàòû ÷îõ áàùàäûð. Ãàðäàøûí Ùàúû Ðçàíû äà éàçûììû êàüûçà éà éîõ? Èõòèéàð ñèçèíäèð. ßýÿð äèðèëìÿéèíÿ ðàçû äåéèëñèç, î þçýÿ ìÿòëÿáäèð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (Øåéõ Íÿñðóëëàùà). Øåéõÿíà, ìöìêöíäöðìè êè, ìÿíÿ èçèí âåðÿñèíèç, ýåäèì áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøèì? Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Õóá, ýåò ôèêèðëÿø. Ùàúû Ùÿñÿí áàøûíû àøàüû ñàëûá ÷ûõûð. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (Ùàúû Áÿõøÿëèéÿ). Ùàúû àüà, íþâáÿò ñèçèíäèð. Þëÿíëÿðèíèçèí àäëàðûíû áèð-áèð äå, Øåéõ ßùìÿä éàçñûí. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è (ÿëèíè ÿëèíèí öñòöíÿ ãîéóá, éåðèéèð ãàáàüà âÿ áàøëàéûð àüëàìàüà). Àòàì-àíàì ñÿíÿ ôÿäà îëñóí. ßââÿë-àõûð, àéûá îëìàñûí, áèð ãûçûì ãàëûá, îüóë öçöíÿ ùÿñðÿò ãàëìûøàì. Áöòöí þìðöìäÿ Àëëàù-òààëà ìÿíÿ èêè îüóë ìÿðùÿìÿò åëÿéèá: àììà èêèñèíè äÿ ìÿí áè÷àðÿíèí ÿëèíäÿí àëûá. Áèðèíèí àäû Úÿëèë, áèðèíèí àäû Õÿëèë èäè. Úÿëèë îí éàøûíäà èäè, Õÿëèë ñÿêêèç éàøûíäà. Èêèñè äÿ íèøàíëû èäè. Åëÿ Úÿëèëèí òîéóíóí òÿäàðöêöíäÿ èäèì êè, àéûí-øàéûí ýÿçäèéè éåðäÿ, áàõ, áîéíóíóí áóðàñûíäàí (ÿëè èëÿ þç áîéíóíóí äàëûíû ýþñòÿðèð) áèð éàðà ÷ûõäû. Íÿ ãÿäÿð Óñòà Úÿôÿðÿ äàâà-äÿðìàí åëÿòäèðäèì, áàøà ýÿëìÿäè (àüëàéûð). Àõ, áèíÿâà Úÿëèë! Íÿ ãÿäÿð íÿçð åëÿäèì, íå÷ÿ äÿôÿ Ãàðàäàø îúàüûíà àïàðäûì, ÷èôàéäà. Äåìÿéèíÿí éàçûüûí ÿúÿëè òàìàì èìèø. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Ùàúû Áÿõøÿëè, ìÿíèì áóðàäà ÷îõ îòóðìàüà âàõòûì éîõäóð. ______________ * Áàõ ýþð ñöìöêëÿðè íåúÿ äèðèëäèðèê. Éÿíè ñöìöêëÿðÿ ñàðû áàõ ýþð õóäàâÿíäè-àëÿì îíëàðû éåðäÿí íåúÿ ãàëäûðûð âÿ þç éåðëÿðèíÿ ãàéòàðûð êè, îíëàðûí áÿçèñèíè î áèðèëÿ áèðëÿøäèðèð, îíäàí ñîíðà äà ÿò ÿìÿëÿ ýÿòèðèá, îíëàðûí öçÿðèíè þðòöð. 412 Ø å é õ ß ù ì ÿ ä. Ùàúû Áÿõøÿëè, ñþçö ìöõòÿñÿð åëÿ, êèìè èñòÿéèðñÿí, äå éàçûì. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è (Øåéõ Íÿñðóëëàùà). Úÿíàá Øåéõ, äÿõè ìÿíèì ñþçöì éîõäóð. Ìÿí Úÿëèëèìè âÿ Õÿëèëèìè ñÿíäÿí èñòÿéèðÿì. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (éàçûð). Äåìÿê êè, áèð îüëóí Úÿëèë âÿ áèð îüëóí Õÿëèë. Áóíëàðû éàçäûì. Äÿõè áóíëàðäàí ñàâàéû? Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è. Øåéõ ßùìÿä àüà, äÿõè áóíëàð êèôàéÿòäèð. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (òÿÿúúöáëö). Õóá, ìÿýÿð àòàíäàí, àíàíäàí âÿ ãåéðè ÿãðÿáàíûçäàí âÿôàò åäÿí éîõäóð? Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è. Áÿëè, àòàì äà, àíàì äà âÿôàò åäèá; àììà áè÷àðÿëÿð ÷îõ ãîúàëìûøäûëàð. Î ãÿäÿð ãîúàëìûøäûëàð êè, þçëÿðè äÿ òÿíýÿ ýÿëìèøäèëÿð. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä. Äåìÿê, Úÿëèëäÿí âÿ Õÿëèëäÿí ñàâàéû þçýÿ áèð êÿñèíèç éîõäóð êè, éàçûì? Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è (öçöíö ãÿáèðèñòàíà òÿðÿô òóòóá). Àõ, éàçûã áàëàëàðûì. Áè÷àðÿ òèôèëëÿðèí ãÿáðè åëÿ áóðàäàí ýþðñÿíèð. Èêèñèíè äÿ áèðáèðèíèí éàíûíäà äÿôí åëÿìèøÿì. ×öíêè î éàçûã Õÿëèë, äîüðóñó, ÷îõ íàäèíú èäè, àììà áèð-áèðèíè ÷îõ èñòÿðäèëÿð. Îäóð êè… Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (Ùàúû Áÿõøÿëèíèí ñþçöíö êÿñèá ùèðñëÿ). Ùàúû Áÿõøÿëè, ÿýÿð äÿõè þëÿíèíèç éîõäóð, ÷ÿêèë êÿíàðà! Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è. Õåéð, øåéõÿíà, äÿõè éîõäóð. Ú à ì à à ò è ÷ è í ä ÿ í á è ð è ñ è (óúàäàí). Íåúÿ éîõäóð? Ïÿñ þâðÿòèí Ùöðíèñÿíè íèéÿ éàçäûðìûðñàí? Úàìààò òÿÿúúöáëÿ áàõûð ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Êèìäè î äàíûøàí? Ýÿëñèí ãàáàüà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û  ÿ ë è (ãàáàüà éåðèéèá). Øåéõ, ìÿíÿì äàíûøàí. Áó ùàúûäàí (Ùàúû Áÿõøÿëèíè ýþñòÿðèð) áèð ñîðóø ýþðÿê, ö÷ èë áóíäàí ãàáàã þëÿí àðâàäûíû íèéÿ éàçäûðìûð? Àäû äà Ùöðíèñÿäè; þçö äÿ ìÿíèì äîüìà áàúûìäû. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è (Êÿðáÿëàéû Âÿëèéÿ). Èòèë úÿùÿííÿìÿ, àõìàüûí áèðè! Þç ÿéàëûìäû; êåôèì èñòÿð éàçäûðàðàì, èñòÿìÿç éàçäûðìàðàì; ñÿíÿ íÿ áîðúäó? Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (óúàäàí). Ñöêóò! Ìöáàùèñÿ ëàçûì äåéèë! Ùàúû Áÿõøÿëè, ãÿòè úàâàá ëàçûìäûð. Ìÿíèì âàõòûì àçäûð; èñòÿéèðñèíèç êè, þâðÿòèíèç äèðèëñèí, éàçäûðûí; èñòÿìèðñèíèç ÷ÿêèëèí êÿíàðà. 413 Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è (áèð àç ôèêèð åëÿéèá). Øåéõÿíà, òÿâÿããå åäèðÿì áèð àç èçèí âåðÿñèç, ýåäÿì ôèêèðëÿøÿì. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. ×îõ ÿúÿá, ýåò ôèêèðëÿø. Øåéõ ßùìÿä, ýþð äÿõè êèìäèð õàùèø åäÿí, éàç ãóòàð. Ùàúû Áÿõøÿëè ÷ûõûð, àäàìëàð áàøëàéûð éàâàø-éàâàø àçàëìàüà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û  ÿ ë è (ãàáàüà ýÿëèá). Úÿíàá øåéõ, áåëÿ î ãÿäÿìëÿðèíÿ ãóðáàí îëóì. Ìÿíèì áàúûì Ùöðíèñÿíè ñèéàùûéà éàçäûð, ãîé éàçûã àðâàä äèðèëñèí âÿ þç äèëè èëÿ úÿíàáûíûçà ÿðç åëÿñèí, ýþðöí áó Ùàúû Áÿõøÿëè îíóí áàøûíà íÿ òîé òóòóá. Îíäà úÿíàáûíûç ýþðÿðñèíèç êè, íÿ ñÿáÿáÿ Ùàúû Áÿõøÿëè þâðÿòèíèí äèðèëìÿéèíÿ ðàçû äåéèë. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿë è (àäàìëàðûí è÷èíäÿí äöáàðÿ ãàáàüà ýÿëèá, ùèðñëè âÿ óúàäàí). ßäÿ, ùÿëÿ óòàíìûðñàí äà äàíûøûðñàí? ×îõ ÿúÿá, Ùöðíèñÿíè éàçäûð. Àììà áó øÿðòëÿ êè, ñÿí äÿ þëÿíëÿðèíèí ùàìûñûíû éàçäûð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û  ÿ ë è (ùèðñëè). ×îõ ÿúÿá, éàçäûððàì. Ø å é õ ß ù ì ÿä. Óçóí äàíûøûã ëàçûì äåéèë. Êÿðáÿëàéû Âÿëè, ÿýÿð äåéÿúÿêñÿí, þëÿíëÿðöâöí àäûíû äå, ÷ÿêèë êÿíàðà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û  ÿ ë è. Àòàì Ìÿøÿäè Ìóñòàôà. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (éàçûð). Àòàí Ìÿøÿäè Ìóñòàôà. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è. ×îõ ÿúÿá. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û  ÿ ë è. Áèð îüëóì Çåéíàë (èñòÿéèð àüëàñûí). Ø å é õ ß ù ì ÿ ä (éàçûð). Áèð îüëóí Çåéíàë. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è. ×îõ ÿúÿá. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û  ÿ ë è. Ãûçûì Ïöñòÿ. Ø å é õ ß ù ì ÿ ä. Ãûçûí Ïöñòÿ. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è. ×îõ ÿúÿá. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û  ÿ ë è (áèð àç ôèêèðëÿøèá). Âÿññÿëàì. Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è (ùèðñëè ãàáàüà éåðèéèá, Êÿðáÿëàéû Âÿëèéÿ). Íåúÿ âÿññÿëàì? Áÿñ àíàíû íèéÿ éàçäûðìûðñàí? Áÿñ àíàí þëìöéöá? Êå÷ÿí èë àüáèð÷ÿê àðâàäû äþéÿ-äþéÿ þëäöðäöí! Ùÿ, íèéÿ äèíìèðñÿí? Éîõñà ãîðõóðñàí äèðèëÿ, ýåäÿ ùþêóìÿòÿ øèêàéÿò åäÿ, ñÿíè òóòóá ãàòàëàð äóñòàãõàíàéà? Ùÿ… íèéÿ éàçäûðìûðñàí? Íèéÿ ýþçëÿðèíè áÿëÿðäèðñÿí? Ø å é õ Íÿ ñ ð ó ë ë à ù (óúàäàí). Ãèëö-ãàë ëàçûì äåéèë. Êÿðáÿëàéû Âÿëè, èñòÿéèðñÿí, àíàíû äà Øåéõ ßùìÿä éàçñûí; èñòÿìèðñÿí, ÷ÿêèë êÿíàðà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û  ÿ ë è (áàøûíû ñàëûá àøàüû). Úÿíàá øåéõ, ãîé ýåäèì ôèêèðëÿøèì. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù. Õóá, ñÿí äÿ ýåò, ôèêèðëÿø. 414 Êÿðáÿëàéû Âÿëè âÿ Ùàúû Áÿõøÿëè áèð-áèðèíÿ àúûãëû áàõà-áàõà ÷ûõûðëàð. Úàìààò áàøëàéûð àçàëìàüà. Óçàãäàí êåôëè Èñêÿíäÿðèí ñÿñè ýÿëèð: “Õóá, ñÿí äÿ ýåò, ôèêèðëÿø! Õóá, ñÿí äÿ ýåò, ôèêèðëÿø!” Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ âÿ úèáèíäÿí ÷þðÿê ïàð÷àëàðûíû ÷ûõàðûá éåéÿ-éåéÿ Èñêÿíäÿð ãàëàí òÿê-òöê àäàìëàðûí ãîëóíäàí éàïûøûá, ýöëÿ-ýöëÿ áàõûð öçëÿðèíÿ. Îíëàð äà áèð ñþç äåìÿéèá, áàøëàðû àøàüû, ÷ûõûá ýåäèðëÿð. Øåéõ Íÿñðóëëàù äàøûí öñòöíäÿí éåíèð àøàüû âÿ Øåéõ ßùìÿä ãÿëÿìäàí-êàüûçû éûüûøäûðûð. Ñîíðà Èñêÿíäÿð éåíÿ þç-þçöíÿ áèð-èêè äÿôÿ: “Õóá, ñÿí äÿ ýåò, ôèêèðëÿø!”– äåéèá, øåéõè ýþðÿí êèìè äóðóð âÿ ãàù-ãàù ÷ÿêèá, óüóíóá åëÿ ýöëöð êè, àç ãàëûð éûõûëñûí. Ñîíðà ñàêèò îëóá, áèð ãÿäÿð øåéõèí öçöíÿ áàõàíäàí ñîíðà äåéèð: È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Ùàìû ýåòäè ôèêèðëÿøñèí. Áó ìåéäàíäà ãàëäû áèðúÿ íÿôÿð êåôëè Èñêÿíäÿð. Áó ìåéäàí ïÿùëèâàí ìåéäàíûäûð. Ùöíÿð èñòÿð êè, Èñêÿíäÿð êèìè áèð èýèä ýÿëèá øÿñòèíÿí äóðñóí áó ìåéäàíäà âÿ äåñèí: (óúàäàí) Úÿíàá øåéõ, ùÿð íÿ ãÿäÿð êè, áó ãÿáðèñòàíëûãäà (ÿëè èëÿ ýþñòÿðèð) þëö áàñäûðûëûá, ùàìûñûíû äèðèëò. Õà… õà… õà!.. (×þíöá áàõûð úàìààò äàüûëàí òÿðÿôÿ). Õà… õà… õà!.. Ùàìû ýåòäè ôèêèðëÿøñèí. (Øåéõ Íÿñðóëëàùà òÿðÿô ÷þíöá, ýÿëèð îíóí ãàáàüûíà âÿ èñòÿéèð ÿë âåðñèí). Úÿíàá øåéõ, ìÿí þëöì ÿë âåð! Ëîòóñàí ùÿéÿ, ÿë âåð! Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (óúàäàí). Êÿíàð îë! Ìÿí ñÿíÿ ÿë âåðìÿíÿì. Ñÿí øÿðàá èñòåìàë åëÿéèðñÿí. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Úÿíàá øåéõ, ñèç ýÿðÿê øöêð åëÿéÿñèíèç êè, ìÿí øÿðàá è÷èðÿì. ßýÿð ìÿí øÿðàá è÷ìÿñÿì, àüëûì áàøûìäà îëàð; àüëûì áàøûìäà îëàíäà áèðäÿí ýþçöìö à÷ûá, ýþðÿðÿì êè, àùà, áèçèì øÿùÿðèìèçÿ áèð ìöúòÿùèä ýÿëèá, àäûíû ãîéóá þëö äèðèëäÿí âÿ ìþìèí ùàúûëàðûìûçûí áàøûíû ðèúÿò ìÿñÿëÿñèëÿ ïèéëÿéÿ-ïèéëÿéÿ ùÿð ýåúÿ áèð áàëàúà ãûç àëûð. Õà… õà… õà!.. Ìÿí þëöì ÿë âåð! Ëîòóñàí ÿë âåð! Õà… õà… õà!.. Ø å é õ Í ÿ ñ ð ó ë ë à ù (÷îõ ùèðñëè). Úÿùÿííÿì îë! Âàëëàùû åëÿ áÿä äóà åëÿðÿì êè, éåð èëÿ éåêñàí îëàðñàí! Ìÿí Àëëàùûí ÿìðè èëÿ ùÿð ýåúÿ èíòÿùàñûç ñÿâàáà íàèë îëóðàì; äÿõè ñÿíèí òÿê ìåéõàíàëàðäà þâãàòûìû çàéå åëÿìèðÿì (Øåéõ ßùìÿäÿ). Øåéõ ßùìÿä, ýÿë ýåäÿê; ùÿëÿ áó áàáè ÷îõ ñþç äàíûøàúàã. Øåéõëÿð óçàãëàøûð. Èñêÿíäÿð äèíìÿéèá, áàõûð îíëàðûí äàëûíúà âÿ øåéõëÿð ýþçäÿí èòÿíäÿí ñîíðà èêè éóìðóüóíó éóõàðû ãàëõûçûá, óúàäàí äåéèð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Áó ãîëëàðäà Ðöñòÿì ïÿùëèâàí êèìè ãöââÿòèì îëàéäû, éàïûøàéäûì ñèçèí àéàãëàðûíûçäàí âÿ àòàéäûì ýþéöí öçöíÿ, áàøàøàüû ýÿëèá, êàë ãàðïûç êèìè ïàãã åëÿéèá äàüûëàéäûíûç… (âÿ þçö äÿ ïàãã åëÿéèá àòûëûð ýþéÿ). Òôó, øàðëàòàíëàð!.. (êåôëè êèìè óôóëäàéûð. Ñîíðà äèããÿòëÿ þç-þçöíÿ áàõûá, ýöëÿ-ýöëÿ) Áóé! ßäÿ, âàëëàù, äèíìÿ, äåéÿñÿí 415 åëÿ ëàï ïÿùëèâàíàì! Õà… õà… õà!.. (ïàïèðîñó éàíäûðûá, éàâàø-éàâàø ýÿëèá äóðóð Øåéõ Íÿñðóëëàù îòóðäóüó äàøûí öñòöíäÿ, àéàã öñòÿ äóðóá, áàõûð ãÿáðèñòàíëûüà. Áèð ãÿäÿð ôèêèðëè áàõàíäàí ñîíðà ùåéôñèëÿíèá, ÿëëÿðèíè äèçëÿðèíÿ âóðóá äåéèð). Àõ, Àëëàùûí àëòûíäà, Øåéõ Íÿñðóëëàù êèìè ìÿíèì äÿ áèð åëÿ åëìèì îëàéäû êè, áóðàäà éàòàí þëöëÿðíÿí äàíûøà áèëÿéäèì! Àõ! ßýÿð îëñà èäè, öçöìö òóòàðäûì áó ãÿáðèñòàíëûüà âÿ ÷àüûðàðäûì: (÷îõ óúàäàí) Þëöëÿð! (áèð àç àë÷àãäàí). Î âÿäÿ ùàìû éàòìûøëàð áàøëàðûíû ãÿáèðäÿí ÷ûõàðäûá, ñîðóøàúàã èäèëÿð êè, “íÿ äåéèðñÿí, à Èñêÿíäÿð áÿé?”. Îíäà ìÿí áó ðÿùìÿòëèêëÿðÿ áåëÿ áèð âÿñèééÿò åëÿðäèì; ìÿí áóíëàðà äåéÿðäèì: (öçöíö ãÿáèðèñòàíëûüà òóòóá ÷ûüûðûð). Þëöëÿð! (éåíÿ áèð àç àë÷àãäàí). Áèð ýöí Øåéõ Íÿñðóëëàù ýÿëèá äóðàúàã ñèçèí áàøûíûçûí öñòöíäÿ âÿ áèð äóà îõóéóá óúà ñÿñëÿ ÷àüûðàúàã: (óúàäàí) “Äóðóí àéàüà, åé Àëëàùûí ìþìèí áÿíäÿëÿðè!” (Áèð àç äàéàíûá, áèð àç àë÷àãäàí) Þëöëÿð! Ìÿí ñèçÿ âÿñèééÿò åëÿéèðÿì êè, øåéõèí ñþçöíÿ ÿìÿë åëÿìÿéÿñèç. Ýÿëèí áó êåôëè Èñêÿíäÿðèí ñþçöíö áèð éàõøûúà äöøöíöí âÿ íÿñèùÿòèíè ãÿáóë åäèí. Âÿ ÿýÿð ìÿíäÿí ñîðóøñàíûç êè, íèéÿ? – Ìÿí ñèçÿ úàâàá âåðìÿéÿ ùàçûðàì. (Áèð àç äàéàíûá, úèáèíäÿí áèð òèêÿ ÷þðÿê ÷ûõàðäûá éåéèð). Àé ðÿùìÿòëèêëÿð! Èíäè ñèç áóðàäà ðàùàòúà éàòûáñûíûç; ùå÷ äöíéàäàí õÿáÿðèíèç éîõäóð. Àììà âàëëàù, áèëëàù, àíä îëñóí ñèçèí ÿçèç úàíûíûçà åëÿ êè, áàøûíûçû ãÿáèðäÿí ÷ûõàðäûá äóðäóíóç àéàüà, ëàï ïåøèìàí îëàúàãñûíûç. ßýÿð ìÿíäÿí ñîðóøñàíûç êè, íèéÿ? – Ìÿí ñèçÿ áó ñààò ÿðç åëÿðÿì. Áåëÿ òóòàã êè, ñèç, ìÿñÿëÿí, äèðèëäèíèç. ×îõ ÿúÿá. Àõû äèðèëÿíäÿí ñîíðà áó ãÿáèðèñòàíäà êè, ãàëìàéàúàãñûíûç; èñòÿéÿúÿêñèíèç êè, ñþç éîõ, äàüûëàñûíûç åâëÿðèíèçÿ. ×îõ ÿúÿá, äàüûëäûíûç. Èíäè áèð äåéèí ýþðöì, ñèçè ùÿëÿ åâÿ ãîéàúàãëàðìû? Âàëëàù, áèëëàù, Øåéõ Íÿñðóëëàùûí áàøûíà àíä îëñóí, ýåäèá ýþðÿúÿêñèíèç êè, åâëÿðèíèçèí ãàïûëàðû áàüëûäûð. Áÿëè, íÿ åéáè âàð, éåðäÿí áèð äàø ýþòöðöá, ãàïûíû äþéÿúÿêñèíèç êè, ýÿëèá à÷ñûíëàð. Îíäà ãàïûíûí äàëûíà áèð àäàì ýÿëèá ñîðóøàúàã: (íàçèê ñÿñëÿ) Åé, ãàïûíû äþéÿí, ñÿí êèìñÿí? Áÿëè, ñèç úàâàá âåðÿúÿêñèíèç êè, òåç îë, à÷ ãàïûíû, ìÿíÿì. (Íàçèê ñÿñëÿ) Àõû ñÿí êèìñÿí? Àäûí íÿäè? – À÷ ãàïûíû! Ìÿí áó åâèí ñàùèáèéÿì! (Íàçèê ñÿñëÿ) – Úÿùÿííÿì îë, ãîé ýåò! Áèç ñÿíè òàíûìûðûã! – À êèøè íåúÿ òàíûìûðñûíûç? Ìÿí Êÿðáÿëàéû Ùöñåéíãóëóéàì, áó åâ ìÿíèìäè. Ìÿíèì áóðàäà àðâàäûì âàð, óøàüûì âàð. (Íàçèê ñÿñëÿ). ×îõ äàíûøìà! Èòèë úÿùÿííÿìÿ! Ñÿíèí áóðàäà ùå÷ çàäûí éîõäóð! Ãàðäàøûí Ùàúû Ôÿðÿú àðâàäûíû äà àëûá, åâèíÿ äÿ ñàùèáëÿíèá, óøàãëàðûíû äà ýþíäÿðèá íàõûðà. – À êèøè, Àëëàù õàòèðÿñè ö÷öí, à÷ ãàïûíû, ìÿíèì áóðàäà ÿðèì âàð (éîüóí 416 ñÿñëÿ). ×îõ äàíûøìà! ×ûõ ãîé ýåò! Áèçÿ àðâàä-çàä ëàçûì äåéèë! Äöíéà äîëóäó 9 éàøûíäà ãûçíàí. Ñÿíèí êèìè êàôòàðûí éåðè ãÿáèðäè. Èòèë úÿùÿííÿìÿ! Ùàðàäàí ýÿëìèñÿí, ÷ûõ ãîé ýåò îðà! Áèçÿ ëàçûì äåéèëñÿí. Õà… õà… õà!.. Õà… õà… õà!.. (Áèðäÿí ñàêèò îëóá áàõûð ãÿáèðèñòàíëûüà âÿ óúàäàí ÷àüûðûð). Þëöëÿð! (áèð àç éàâàø) Ýÿëèí áó êåôëè Èñêÿíäÿðèí ñþçöíö åøèäèí âÿ íåúÿ êè, éàòûáñûíûç, éàòûí! Àëëàù ñèçÿ ðÿùìÿò åëÿñèí… Ïÿðäÿ ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ ßÂÂßËÈÍÚÈ ÏßÐÄß Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í è í åâè, Èñêÿíäÿðèí îòàüû, Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í âÿ þâðÿòè. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì ôèêèðëè îòóðóáëàð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Àé ãûç, Ôàòìà, Íàçëûíûí ÿë-àéàüûíû ùàçûðëà, áó ýöí ýÿðÿê êþ÷öðÿê øåéõèí îòàüûíà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Àé Ùàúû, åëÿ áó òåçëèêäÿ? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Áÿëè, åëÿ áó òåçëèêäÿ… Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì (áèð àç ôèêèð åëÿéÿíäÿí ñîíðà). Àé Ùàúû, âàëëàù, áèëìèðÿì íÿ åëÿéèì? Ëàï ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì: áèëìèðÿì øåéõ áó ãÿäÿð àðâàäû íÿ åëÿéèð? Åëÿ ýöíäÿ áèðèíè àëûð. Èíäè äÿ áèçèì ãûçû èñòÿéèð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Éÿíè ýöíäÿ áèðèíè àëàíäà áèð õèëàôè-øÿð èø ýþðìöð êè? Àëëàùûí ÿìðèäè, àëûð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Ùàúû, éàõøû äåéèðñÿí, àììà ãîðõóðàì Íàçëû àòûëûá äöøÿ. Áèð äÿ, âàëëàù, ùàúû, äîüðóäàí, Íàçëû ùÿëÿ ëàï óøàãäû. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ùèðñëè). Àõìàã-àõìàã äàíûøìà! Óøàã îëìàüûíû, éà îëìàìàüûíû ìÿí ñÿíäÿí éàõøû áèëèðÿì. Çèëùÿúúÿ àéûíûí 18-äÿ äîããóç éàøû òàìàì îëóá, îí éàøûíà àéàã ãîéóá. Äÿõè áèëìèðÿì óøàã íÿéÿ äåéèðñÿí? Ñþçö îéçà-áóéçà àòìàã ëàçûì äåéèë. Áèð éîëëóã àøêàð äå êè, Íàçëûíû äà âåðÿúÿéÿì Ìèð Áàüûð àüàéà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Éîõ, âàëëàù, Ìèð Áàüûð àüàéà âåðìÿêäÿí þòðö äåìèðÿì! Þçöí áèë, þç ãûçûíäûð. Ùÿð êÿñÿ èñòÿéèðñÿí âåð. Àíúàã áèëèðÿì êè, Íàçëû àòûëûá äöøÿúÿê. 417 Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Úÿùÿííÿìÿ-ýîðà àòûëûá-äöøÿúÿê! Ãûç òàéôàñû àõìàã áèð øåéäè; õåéðèíè-øÿðèíè íÿ àíëàéûð?! Êåôëè Èñêÿíäÿðèí áàúûñû îíäàí àðòûã îëìàéàúàã êè! Ùÿëÿ î ýÿðÿê Àëëàùûíà øöêöð åëÿñèí êè, Øåéõ Íÿñðóëëàù êèìè áèð âöúóäà ÿðÿ ýåäèð. Áèð áåëÿ ìöãÿääÿñ øÿõñëÿ ãîùóì îëìàã åëÿ áèð ãÿíèìÿò äè êè, äöíéàäà àç-àç àäàìà ãèñìÿò îëà áèëÿð. Áó áèð ìÿðùÿìÿòäè êè, õóäàéè-òààëà áèçÿ ýþíäÿðèð âÿ áóíëàðûí ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà, ñÿí þçöí ýÿðÿê áèëÿñÿí êè... (éàâàøúà) øåéõè èíúèòìÿê îëìàç. Àõû ýÿðÿê áàøà äöøÿñÿí íÿ äåéèðÿì. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì (éàâàøúà). Áàøà äöøöðÿì. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Äîüðóñó, Ôàòìà, ìÿí áó èêè ýöíäöð, äåéÿñÿí, åëÿ áèð òÿùÿð îëìóøàì: ýþçëÿðèì ãàðàëûð, ùÿðäÿíáèð áàøûì äÿ ýèúÿëèð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Àé ùàúû, Àëëàù êÿðèìäè, ùå÷ çàä îëìàç. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ôèêèðëè). Íÿ áèëèì? (Áèð àç äàéàíûá). Äè äóðìà, Ôàòìà, ýåò. Íàçëûéà íÿ ëàçûìäû äå (þâðÿò ÷ûõûð, Ùàúû áàøûíû àøàüû ñàëûá ôèêðÿ ýåäèð. Áèð àç êå÷èá, ãàïûéà òÿðÿô áàõûð, ýóéà áèð øåé ýþðöð âÿ ùþâëíàê àéàüà äóðóá ñîðóøóð). Íÿ èñòÿéèðñÿí? (×àâàá ýÿëìèð. Òåç-òåç þç-þçöíÿ äåéèð). ßñòÿüôöðóëëàù ðÿááè âÿ òóáå èëåéù, áèñìèëëàùöððÿùìàíöð-ðÿùèì, (ñîíðà óúàäàí ÷àüûðûð). Ôàòìà, Ôàòìà! Èñêÿíäÿð ýèðèð è÷ÿðè âÿ òÿÿúúöáëÿ ñîðóøóð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Àòà, íÿ èñòÿéèðñÿí? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (Èñêÿíäÿðÿ). Áóðà ýÿë, áóðà ýÿë. Ýÿë éàïûøûì ÿëèíäÿí, äèçëÿðèì òèòðÿéèð (îòóðóð, Èñêÿíäÿð éàïûøûð àòàñûíûí ÿëèíäÿí). Áèñìèëëàùöð-ðÿùìàíóð-ðÿùèì. Äåýèíÿí ìÿíÿ áèð ñòÿêàí ñó ýÿòèðñèíëÿð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Àòà, ãîðõìà, ùå÷-çàä éîõäóð, àíúàã áèð àç àüëûí ãà÷ûá. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (éàïûøûá Èñêÿíäÿðèí ÿëèíäÿí). Éîõ, Èñêÿíäÿð, àüëûì áàøûìäàäûð. Ãîðõìà, ùå÷ áèð çàäûì éîõäó, àíúàã ýþçëÿðèì ãàðàëûð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Ãîðõìà, ùå÷ áèð øåé äåéèë, àíúàã àäàì äÿëè îëàíäà åëÿ áèð àçúà ýþçëÿðè ãàðàëûð. Äÿõè áóíäàí áàøãà áèð øåé éîõäó. Ãîðõìà, áèðúÿ áó âàð êè, ñÿíèí áàøûíà ùàâà ýÿëèá. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Éîõ, éîõ, èíøàëàù, ùå÷ çàä îëìàç. Äåýèíÿí áèð ñòÿêàí ñó ýÿòèðñèíëÿð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Ñó ýÿòèðñèíëÿð; àììà äÿëè îëàíà ñó õåéèð åëÿìÿç. (Óúàäàí). ßëè, ßëè! Áèð ñòÿêàí ñó ýÿòèð. (ßëè ÷ûõûð). ßëè ýèðèð è÷ÿðè Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í . Èñêÿíäÿð, ñÿí ìÿíè ëàï ãîðõóäóðñàí. Àõû ìÿí þçöì áèëèðÿì êè, àüëûì áàøûìäàäû. Àíúàã äåéÿñÿí êè, ýþçöìÿ áèð øåé 418 ýþðñÿíäè. Åëÿ êÿôÿíëè àäàì êèìè áèð øåé èäè. Ýÿëèá äóðìóøäó ãàïûäà. Áÿëêÿ ñÿíèí äÿ ýþçöíÿ áèð åëÿ øåé ñàòàøûá? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Éîõ, àòà, ìÿíèì ýþçöìÿ áèð øåé ñàòàøìàéûá. Äÿëè àäàìûí ýþçöíÿ åëÿ øåéëÿð ýþðñÿíÿð. ßëè ñó ýÿòèðèð, Ùàúû Ùÿñÿí àëûá è÷èð âÿ äåéèð: Àëëàù Éåçèäÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (Èñêÿíäÿðÿ). Èñêÿíäÿð, âàëëàù, äåéÿñÿí, ìÿííÿí çàðàôàò åëÿéèðñÿí. Ìÿí áóðàäà ùÿð áèð çàäû àéûí-øàéûí ýþðöðÿì. Íÿäÿí äåéèðñÿí êè, ìÿíèì áàøûìà ùàâà ýÿëèá? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Îíäàí þòðö êè, Øåéõ Íÿñðóëëàù ñèçÿ òÿëÿ ãóðìàãäàí þòðö áåéíèíèçè äîëäóðóá êè, þëöëÿðè äèðèëäÿ áèëÿð, ñÿí äÿ èíàíûá âàð-éîõóíó èñòÿéèðñÿí âåðÿñÿí Èñôàùàí ëîòóñóíà! Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèá). Éàõøû, áèð ñààòëûüà, òóòàã êè, ìÿí äÿëè îëìóøàì; áÿñ Ìèð Áàüûð àüà êè, àëèì àäàìäûð, î íèéÿ áÿñ þëöëÿðèí äèðèëìÿéèíÿ èíàíûð? Åëÿäÿ î äà äÿëèäè? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Éîõ, Ìèð Áàüûð àüà äÿëè äåéèë, àíúàã åøøÿêäè. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (äèêÿëèá ùèðñëè, óúàäàí). Êÿñ ñÿñèíè, íàìÿðáóò! (Áèð àç áàõûá). Áÿñ òåëåãðàô÷û Ùåéäÿð àüà íèéÿ èíàíûð, åëÿäÿ î äà äÿëè îëóá? È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Éîõ, äÿëè îëìàéûá. Î äà î ñÿáÿáÿ èíàíûð êè, ãóëàãëàðû ÷îõ óçóíäóð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Ùÿ, åëÿäÿ, äöíéàäà ñÿíäÿí ñàâàéû ùàìû äÿëèäè, ùàìû åøøÿêäè, áèðúÿ ñÿí àüûëëûñàí. Åëÿäÿ Ùàúû Áÿõøÿëè äÿ äÿëèäè, Ùàúû Êàçûì äà àõìàãäû, Ùàúû Êÿðèì äÿ ñÿôåùäè. Ùàìû äÿëèäè, áèðúÿ Èñêÿíäÿð àüûëëûäû. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Äöíéàäà óçóíãóëàã ìÿýÿð àçäû? Íóùóí ýÿìèñèíäÿ ùÿð ùåéâàíäàí ùÿðÿñèíäÿí áèðúÿ äÿíÿ âàð èäè, àììà èíäè ýþð áèðúÿ Ùÿìÿäàíäà íÿ ãÿäÿð åøøÿê âàð? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ùèðñëè). Àõìàã, àõìàã äàíûøìà! Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì (ýèðèð è÷ÿðè âÿ äóðóð áèð òÿðÿôäÿ). Ùàúû, ìÿí ñÿíèí ãûçûíûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðÿì; ñÿí þçöí áÿëêÿ îíó äèëÿ òóòàñàí. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (áèð àç ôèêèðäÿí ñîíðà). Àðâàä, Ôàòìà, ñÿí ìÿíè, Àëëàùà øöêöð, òàíûéûðñàí; áèëèðñÿí êè, ùèðñèì òóòàíäà ýþçöìÿ ùå÷ çàä ýþðñÿíìèð. Ýåò äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ãûçûâûí ÿë-àéàüûíû ãàéûð. Àõøàì ýÿðÿê êþ÷öðÿê. (Ôàòìà õàíûì ÷ûõûð, Ùàúû Ùÿñÿí îíóí äàëûíúà). Äàéàí, 419 äàéàí! (Àðâàä äàéàíûð). Ãûçûíà äå êè, ðàçû îëìàñûí ýÿëèì îíóí ãàáûðüàëàðûíû ñûíäûðûì! (Ôàòìà õàíûì ÷ûõûð; Èñêÿíäÿð áèð àç àòàñûíà áàõàíäàí ñîíðà “òôó” åéëÿéèá ÷ûõûð). Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ùèðñëè îíóí äàëûíúà óúàäàí). À ñÿíè ÿêèá-äîüàí òöíáÿòöí äöøñöí! Àõûðäà èøè áó éåðÿ éåòèðäèí? (Èñêÿíäÿðèí äàëûíúà ùèðñëè ÷ûõûá, éåíÿ ãàéûäûá ýÿëèð éåðèíÿ). ß â â ÿ ë è í ú è à ç à ð ë û (“àé, âàé” åëÿéÿ-åëÿéÿ âÿ þñêöðÿ-þñêöðÿ, ðÿíýè ãà÷ìûø áèð êèøè ÿëèíäÿêè àüàúà ñþéêÿíÿ-ñþéêÿíÿ ýèðèð è÷ÿðè). Ñàëàì ÿëåéêöì. Àõ! Âàé! Âàé! Ùå÷ àéàã öñòÿ äóðìàüà òàãÿòèì éîõäó. Ùàúû àüà, Àëëàù îüëàíëàðûíû ñàõëàñûí, ìÿíÿ áèð ÿëàú. Èíäè àç ãàëûð áèð èë òàìàì îëñóí êè, áó çÿùðèìàð íàõîøëóã éàïûøûá éàõàìäàí, ÿë ÷ÿêìÿê áèëìèð. Àé, àé, âàé! Àé, âàé! (þñêöðöð). Áàõ, ùÿðäÿíáèð äþøöìöí áóðàñûíäàí êè, áèð àüðû òóòìóð, äÿõè ãîéìóð íÿôÿñèìè àëûì. Ýåúÿ ñÿùÿðÿ êèìè þñêöðìÿ ãîéìóð éàòûì. Äóà éàçäûðìàãäàí éîðóëäóì. Äÿëëÿê óñòà Úÿôÿðÿ éîë äþéìÿêäÿí äÿõè éîðóëìóøàì. Àìàí ýöíöäöð, àé ùàúû (þñêöðöð). Ìÿíÿ ÿëàú. Àëëàù ñèçÿ þìöð âåðñèí. Äÿõè ñèçèí ãàïûíûçà ïÿíàù ýÿòèðìèøÿì: éà ýÿðÿê øåéõ úÿíàáëàðû áó ñààò ìÿíèì úàíûìû àëà êè, áèð éîëëóã (“óé, óé” åéëÿéèá ÿëèíè ãîéóð äþøöíÿ, þñêöðöð) äèíúÿëÿì, éà ýÿðÿê ìÿíÿ áèð ÿëàú åëÿéÿ. Øåéõèí ãÿäÿìëÿðèíÿ ôÿäà îëóì. Ùå÷ çàä èñòÿìèðÿì, åëÿ áèðúÿ ìÿíÿ ìÿðùÿìÿò íÿçÿðèëÿ áàõñà, éàõøû îëàðàì; éîõñà, ùå÷ áèð øåéèì éîõäóð. Åëÿ Àëëàù-òààëàíûí ìÿíÿ ìÿðùÿìÿòè áÿñäè. Àõ… àé… âàé! Íÿôÿñèì êÿñèëäè. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. ×îõ ÿúÿá, áàø öñòÿ, ìÿøÿäè. Àíúàã èíäè øåéõ úÿíàáëàðû èáàäÿòÿ ìÿøüóëäóð. Áàø öñòÿ, ôàðèü îëàí êèìè ìÿí ÿðç åëÿðÿì êè, éàçûãñàí, ñÿíÿ áèð ÿëàú åëÿñèí. Áàø öñòÿ. ß â â ÿ ë è í ú è à ç à ð ë û. Àõ! (Þñêöðöð). Àõ!.. Âàëëàù, áèëìèðÿì êè, áó íÿ äÿðääè ýÿëèá éàïûøûá éàõàìäàí. Áèð-èêè àé áóíäàí èðÿëè, éÿíè äåéÿñÿí áèð àç éàõøû èäè. Þñêöðìÿì àçàëäû, èøòÿùàì äà… È ê è í ú è à ç à ð ë û (áàøû äÿñìàë èëÿ áàüëû, ãàøãàáàãëû ýèðèá, ÿââÿëèíúè àçàðëûíûí ñþçöíö êÿñèð). Ñàëàì ÿëåéêöì. (ßââÿëèíúè àçàðëûéà). Ìÿøÿäè Ùöñåéíãóëó, ñÿí äÿ áóðàäàñàí? Éàõøû åëÿéèá ýÿëèáñÿí; áèç éàçûãëàðà íèúàò éîëó åëÿ áó ãàïûäà îëàúàã. Àëëàù Ùàúû ÿìèíèí êþëýÿñèíè áèçèì áàøûìûçûí öñòöíäÿí ÿñêèê åëÿìÿñèí þç áèðëèéè õàòèðèíÿ! (Ùàúû Ùÿñÿíÿ). Ùàúû ÿìè, áó áàøàüðûñû ìÿíè ùÿëàê åëÿéèáäèð; íÿ ãîéóð ýåúÿ ðàùàò îëàì, íÿ ãîéóð ýöíäöç ðàùàò îëàì. Ýåäèðÿì Óñòà Úÿôÿðèí éàíûíà, äåéèð: ãàíûí ÷îõàëûá, ýÿðÿê ñÿíäÿí ãàí àëàì. Ýåäèðÿì Ìèð Áàüûð àüàíûí éàíûíà, äåéèð: ãàíûí àçàëûá, ýÿðÿê áàë ùàëâàñûíäàí ñàâàéû þçýÿ øåé éåìÿéÿñÿí. 420 Ùàúû ÿìè, ìÿíè ÷þâöð áàëàëàðûâûí áàøûíà, øåéõ úÿíàáëàðûíäàí èëòèìàñ åëÿ, ìÿíÿ áèð áàðìàã éåêÿëèêäÿ (ÿëèíèí øÿùàäÿò áàðìàüûíû ýþñòÿðèð) äóà éàçñûí êè, áó áàøàüðûñû ìÿíäÿí ðÿô îëñóí. Ùàúû ÿìè, íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäûð… Ãóúàüûíäà óøàã áèð êèøè, óøàã àüëàéûð âÿ èêèíúè àçàðëûíûí ñþçöíö êÿñèð. Ñîíðà éåíÿ àçàðëûëàð áàøëàéûðëàð áèð-áèð è÷ÿðè ýèðìÿéÿ. Êèìè áàøûíû, êèìè áîéíóíó, êèìè ãîëóíó áàüëàéûá, “àõ, âàé” èëÿ ýèðèá äöçöëöðëÿð. Âÿ áÿðê àçàðëûëàð ýèðÿí êèìè ÷þêöá îòóðóðëàð éåðÿ. Áóíëàðûí áèð íå÷ÿñè áàøëàéûðëàð Ùàúû Ùÿñÿíäÿí áó òþâð òÿâÿããå åëÿìÿéÿ. À ç à ð ë û ë à ð. Ùàúû ÿìè! Ãàïûíà äÿõèë äöøìöøöê, øåéõ úÿíàáëàðûíäàí áèçÿ áèð ÷àðÿ. Àìàí ýöíöäö, áèçÿ éàçûüûíûç ýÿëñèí. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ýÿëèá äóðóð àçàðëûëàðûí ãàáàüûíäà). Áàø öñòÿ, ìÿí ÿëèìäÿí ýÿëÿíè ñèçäÿí ÿñèðýÿìÿíÿì; àíúàã èíäè ýþðöðñöíöç, øåéõÿíà ùÿëÿ ùå÷ êÿñÿ è÷ÿðè ýèðìÿéÿ èçèí âåðìèð. Ñèç çÿùìÿò [÷ÿêèí] ùÿéÿòäÿ îòóðóí àüàúûí êþëýÿñèíäÿ, ýþçëöéöí. Áàø öñòÿ, åëÿ êè, øåéõ úÿíàáëàðû èçèí âåðäè, ìÿí ñèçÿ õÿáÿð âåðÿðÿì, ùàìûíûç äÿðä-äèëèíèçè ÿðç åäÿðñèíèç âÿ èíøàëàù, ýöìàíûì áóíàäûð, áó ãàïûäàí íàöìèä ãàéûòìàéàñûíûç. À ç à ð ë û ë à ð (Ùàúû Ùÿñÿíÿ äóà åäÿ-åäÿ, éàâàø-éàâàø ÷ûõûðëàð). Àëëàù ùàúû ÿìèéÿ þìöð âåðñèí! Àëëàù ùàúû àüàíûí àòàñûíà ðÿùìÿò åëÿñèí! Àëëàù îíó áèçÿ ÷îõ ýþðìÿñèí þç áèðëèéè õàòèðèíÿ! Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ãàïûäà íþêÿðè ßëèíè ýþðöá äåéèð). ßëè, øåéõ úÿíàáëàðûíà ÷àé-÷þðÿê àïàðûáñàí? ß ë è. Õåéð, ùàúû àüà, ùÿëÿ øåéõ éóõóäàí äóðìóéóá; ãàïûñû èíäèéÿ êèìè áàüëûäûð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì (ýèðèð è÷ÿðè, ßëè ÷ûõûð). Ùàúû, Íàçëûíû áèð ôÿíäëÿ äèëÿ òóòäóì, ðàçû åëÿäèì. Àììà, âàëëàù, áèð ñþçöì âàð, äåìÿéÿ äÿ ãîðõóðàì. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Äå, ñþçöí íÿäè, äå. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Ùàúû, ñÿí áèëèðñÿí éàçûã Ñàðàíû ÿðÿ âåðÿíäÿ ìÿí íÿ ãÿäÿð íèñêèë åëÿäèì êè, éàçûã ãûçà òîé ÷àëäûðìàäûã. Ñÿí äåäèí ýöíàùäû – ìÿí äÿ áèð ñþç äåìÿäèì. Àëëàùà ãóðáàí îëóì, áèç åëÿ ùÿìèøÿ ýöíàùäàí ãîðõìóøóã, àíúàã… Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (àðâàäûíûí ñþçöíö êÿñèá). Ùÿ, ñþçöíö äå ýþðöì. Èíäè åëÿ î ãàëûá êè, øåéõèí ùöçóðóíäà åâèìèçÿ áèð òîé÷ó äà ýÿòèðÿê. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Âàëëàù, ìÿíèì èøèì éîõäó, ìÿí ùå÷ çàä äåìèðÿì. Îäó, þç ãàðäàøûí ãûçëàðû, Ôèççÿ õàíûì, Ñÿêèíÿ õàíûì, Ýöë÷þùðÿ õàíûì, Öììèýöëñöì õàíûì – ùàìûñû òþêöëöá ýÿëèá, éàïûøûáëàð éàõàìäàí êè, ýÿðÿê îõóéóá-÷àëàí ýÿëÿ. 421 Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Ñÿíÿ äåéèðÿì àõìàã-àõìàã äàíûøìà. Ùÿëÿ øåéõ ãàëñûí êÿíàðäà, êèì ýþðöáäöð êè, ùàúû åâèíäÿ òîé ÷àëûíà? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Ñÿí åëÿ áàðû èíñàôíàí äàíûø: ìÿýÿð Ùàúû ßëÿêáÿðèí ãûçûíû ÿðÿ âåðÿíäÿ òîé ÷àëäûðìàäûëàð? Áÿ Ùàúû Ìèðòàüûéà íÿ äåéèðñÿí? Ùàçûð òîéà ÷àüûðìûøäûëàð. Òîé ñÿñèíäÿí ìÿùÿëëÿ êþ÷öðäö. Åëÿ áèðúÿ ñÿíèí ýþçöí áèçè ýþðöá? Îäóð, áèð àé áóíäàí ãàáàã Ùàúû Áÿõøÿëè îüëóíó åâëÿíäèðäè; èíäè áèð ñîðóø ýþð îõóéóá ÷àëàí ýÿòèðìèøäèëÿð éà éîõ? Åëÿ äöíéàäà áÿäáÿõò áèðúÿ áèçèê? Íÿ çÿùìÿòíÿí óøàã áþéöäöðöê, àììà åâäÿí êþ÷öðäÿíäÿ åëÿ êþ÷öðäöðöê êè, äåéÿñÿí îüóðëóã ìàëäû; íÿ ãîíóì áèëèð, íÿ ãîíøó áèëèð. Ìÿí äåìèðÿì àäàì ÷àüûð, äåìèðÿì ãîíàãëûã åëÿ, äåìèðÿì áàòìàí ãàçàíëàðûíû àñ; àíúàã äåéèðÿì êè, éàñà éàñ äåéèáëÿð, òîéà äà òîé. Î éàçûã ãîùóì-ãàðäàøëàðûìûç äà òþêöëöá ýÿëèáëÿð. Íÿ îëó êè, ùå÷ îëìàñà, áèðúÿ ñààò ÷ÿïèê ÷àëàëàð, éàçûã Íàçëûíûí äà öðÿéè à÷ûëà. Âàëëàù, ñÿùÿðäÿí èíäèéÿäÿê àüëàéûð. Éàä êè, äåéèë, ñÿíèí þç ãûçûíäû; ýÿðÿê ñÿíèí äÿ ãûçûíà éàçûüûí ýÿëñèí. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (áèð àç ôèêèðäÿí ñîíðà éàâàø ñÿñëÿ). Éîõ, ãûçûìà äåýèëÿí êè, àüëàìàñûí. Ìÿí ðàçû îëìàíàì êè, î àüëàñûí. Äóð ýåäÿê, ìÿí äÿ îíó äèëÿ òóòóì. (Äóðóð àéàüà). Éîõ, éîõ, Íàçëû ãûçûì àüëàìàñûí, äóð ýåäÿê (÷ûõûðëàð). Íþêÿð ß ë è ýèðèð è÷ÿðè âÿ îíóí äàëûíúà èêè ãîúà þ â ð ÿ ò . Ñîíðà éåíÿ èêèñè-ö÷ö âÿ áó úöð îí áåø-èéèðìèéÿäÿê ÷àðøîâëó þâðÿò, ÷îõó ãîúà, ïû÷ûëäàøà-ïû÷ûëäàøà ýÿëèá ÷þêöðëÿð áèð òÿðÿôäÿ. ßëè ÷ûõûð. Ú ÿ ë à ë àüçûíäà êîíôåò, ýÿëèá äóðóð ãàïûäà, þâðÿòëÿðÿ áàõûð. Þâðÿòëÿðèí ùå÷ áèðè äèíìèð âÿ ùå÷ áèðè öçöíö à÷ìûð. Úÿëàë áèð àç áàõàíäàí ñîíðà ñîðóøóð. Ú ÿ ë à ë . Ñèç äÿ òîéà ýÿëìèñèíèç? Àðâàäëàð äèíìÿéèá, áàõûðëàð Úÿëàëà. (Úÿëàë áèð àç áàõûá äåéèð). Ùÿéÿ òîéà ýÿëèáñèíèçñÿ, òîé îòàüû áóðà äåéèë. Àðâàäëàð äèíìèðëÿð, àíúàã áàøëàðûíû áóëàéûðëàð. Ñîíðà áèð þâðÿò àë÷àã ñÿñëÿ Úÿëàëà äåéèð: “Ýÿëìèøèê øåéõÿ ñèüÿ îëàã”. Ú ÿ ë à ë (ñîðóøóð). Ñèüÿ îëàã íÿäèð? Þâðÿòëÿð éàâàøúà ýöëöøöðëÿð. Áèð þâðÿò úàâàá âåðèð: “Ýÿëìèøèê øåéõÿ ÿðÿ ýåäÿê”. Úÿëàë áàøëàéûð ýöëìÿéÿ âÿ äåéèð. Ú ÿ ë à ë. Áóé, áó ãÿäÿð äÿ àðâàä áèð êèøèéÿ ÿðÿ ýåäÿð? (Ýöëöá ãà÷ûð åøèéÿ). 422 Þâðÿòëÿðèí áèð íå÷ÿñè äÿ ýöëöð. Ìèð Áàüûð àüà ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðèá, þâðÿòëÿðè ýþðöá, äèêñèíÿí êèìè ãàéûäûð. Ñîíðà Ô à ò ì à õ à í û ì áàøûíäà ÷àðøîâ, äàëûíúà Ìèð Áàüûð àüà ýèðèðëÿð è÷ÿðè). Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Àüà, áóéóð ýÿë, ýåò ÿéëÿø î òÿðÿôäÿ. Ìèð Áàüûð àüà äàëûíû þâðÿòëÿðÿ ÷þíäÿðèá, ýÿëèá ÿéëÿøèð ãàáàãäà, äàëû þâðÿòëÿðÿ òÿðÿô. Êÿðáÿëàéû Ôàòìà õàíûì ýåäèá þâðÿòëÿðÿ ÿéèëèá ïû÷ûëäàøàíäàí ñîíðà Ìèð Áàüûð àüàéà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì . Àüà, áó áàúûëàð ñÿíäÿí òÿâÿããå åëÿéèðëÿð, çÿùìÿò ÷ÿêèá øåéõÿ äåéÿñÿí êè, Àëëàù ðèçàñû ö÷öí àäûíû ãîéñóí áó áè÷àðÿëÿðèí öñòöíÿ êè, éàçûãëàð Àëëàùûí ñàâàáûíäàí áèíÿñèá îëìàñûíëàð. Ì è ð Á à ü û ð à ü à (áàøûàøàüû). Áàø öñòÿ, áàø öñòÿ. Äåéÿðÿì, ÿëáÿòòÿ, äåéÿðÿì. ×îõ ýþçÿë èøäèð. Àëëàù-òààëà ùÿìèøÿ áåëÿ áÿíäÿëÿðèíè äîñò òóòàð. Àëëàù ÿúðè-õåéèð âåðñèí. Ìàøàëëàù, ìàøàëëàù, áàúûëàð! ×ûòìûã ñÿñè ýÿëèð âÿ ñàçÿíäÿ ÷àëûá îõóìàüû åøèäèëèð Ì è ð Á à ü û ð à ü à (òÿÿúúöáëö áàøûíû ãàëõûçûá, Ôàòìà õàíûìà). ßìèäîñòó, áó íÿ õÿáÿðäè? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì (àðâàäëàðà). Áèð äÿ, âàëëàù, áèëëàù ùÿð êÿñ ùÿð íÿ äåñÿ, éàëàíäû. Ùÿð êÿñèí àëíûíà íÿ éàçûëûáñà, åëÿ äÿ îëàúàã. Éîõñà êèìèí àüëûíà ýÿëÿðäè áèçèì Íàçëû øåéõ êèìè àäàìà ãèñìÿò îëàúàã. Ì è ð Á à ü û ð à ü à (÷îõ òÿÿúúöáëö). Íåúÿ Íàçëû, ñèçèí Íàçëû? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Íÿ áèëèì, àé àüà, áó ýöí ùàúû Íàçëûíû âåðèð ãîíàüûìûçà. Ì è ð Á à ü û ð à ü à (òÿÿúúöáëö). Øåéõ Íÿñðóëëàùà? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Áÿëè, úÿíàá øåéõÿ. Ì è ð Á à ü û ð à ü à (áèð àç ôèêèð åëÿéèá). Åëÿ áó ýöí? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô à ò ì à õ à í û ì. Éÿíè, âàëëàù, àüà, ìÿí ùàúûíûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðÿì; äåéèðÿì àõû áó òÿëÿñèêäÿ èø îëìàç. Íÿ áèëèì, âàëëàù, þçöì äÿ ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì. Ìèð Áàüûð àüà áàøûíû ñàëûá àøàüû, úèáèíäÿí ãûðìûçû ýöëëö äÿñìàëûíû ÷ûõàðûá, áàñûð öçöíÿ âÿ áàøûíû àøàüû ÿéèá, áàøëàéûð àüëàìàüà. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (ãàïûäà ýþðñÿíèð). Ôàòìà, áàúûëàðû àïàð î áèðè îòàüà; áóðà àäàì ýÿëÿúÿê. 423 Êÿðáÿëàéû Ôàòìà õàíûì âÿ þâðÿòëÿð äóðóá ýåäèðëÿð. Ùàúû Ùÿñÿí âÿ Èñêÿíäÿð ýèðèðëÿð è÷ÿðè. Ùàúû Ùÿñÿí îòóðóð âÿ Èñêÿíäÿð äóðóð àéàã öñòÿ. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (îüëóíà). Èñêÿíäÿð, ãóëàã àñ, ýþð íÿ äåéèðÿì. Ìèð Áàüûð àüà äà þçýÿñè äåéèë. Ñÿí áèëèðñÿí êè, áàúûí Íàçëû ñÿíè íÿ ãÿäÿð èñòÿéèð. Áóýöíêö ýöíäÿðàçû îëìà êè, ìÿíèì åâèìäÿ ýþç éàøû òþêöëñöí. Øåéõ úÿíàáëàðûíà ýåòìÿéÿ ìÿí îíó ðàçû åëÿìèøÿì; àììà áàéàãäàí àüëàìàãäàí ñàêèò îëìóð, äåéèð êè, íÿ áèëèì, ýÿðÿê Èñêÿíäÿð ðàçû îëñóí. Áóíó äà ñÿíÿ õÿáÿð âåðèðÿì êè, ðàçû îëäóí, îëìàäûí, ìÿíÿ ùå÷ òÿôàâöòö éîõäóð. Ìÿíè ñÿí î ãÿäÿð èíúèòìèñÿí êè, ìÿí ñÿíè äàùà àäàì éåðèíÿ ãîéìóðàì. Èíäè þçöí áèë: ÿýÿð èñòÿéèðñÿí êè, óøàüûí ãÿëáè ñûõûëìàñûí, îíó ÷àüûð áóðà âÿ õîø äèëíÿí îíó äàíûøäûð. Ãÿðÿç, þçöí áèë. Ìèð Áàüûð àüà àüëàéà-àüëàéà Ùàúû Ùÿñÿíëÿ ÷ûõûá ýåäèðëÿð. Ñàçÿíäÿíèí ÷àëûáîõóìàã ñÿñè ýÿëèð. Èñêÿíäÿð ôèêèð åéëÿéèð. Í à ç ë û ãàïûäà ýþðñÿíèá, äóðóá âÿ äèíìèð. Íà ç ë û. Äàäàø, ãîé ýÿëèì öçöíäÿí þïöì. (Èñòÿéèð ýÿëñèí èðÿëè. Èñêÿíäÿð òåç ÷ÿêèëèá, äóðóð êÿíàðäà âÿ äèíìÿéèá, áàõûð Íàçëûíûí öçöíÿ). Äàäàø, ñÿí Àëëàù, ìÿíäÿí èíúèìÿ! È ñ ê ÿ í ä ÿ ð. Ùÿéÿ èñòÿéèðñÿí ìÿí ñÿíäÿí èíúèìÿéèì, äóð îðàäà âÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿ. (Áèð ãÿäÿð Íàçëûéà áàõàíäàí ñîíðà ÿëèíè ñàëûá, úèáèíäÿí àðàã øöøÿñèíè ÷ûõàðäûá, èñòÿéèð áàøûíà ÷ÿêèá è÷ÿ. Íàçëû îíóí éàíûíà éåðèéèá, èñòÿéèð ãîéìàéà. Èñêÿíäÿð ÷îõ óúàäàí âÿ ùèðñëè “÷ÿêèë!” – äåéèá Íàçëûíû åëÿ áÿðê èòÿëÿéèð êè, ãûç äàëû öñòÿ éûõûëûð éåðÿ. Èñêÿíäÿð áàøëàéûð àðàüû è÷ìÿéÿ âÿ Íàçëû àüëàéà-àüëàéà äóðóð àéàüà âÿ ãàïûéà òÿðÿô ýåäèð. Èñêÿíäÿð. “ïóô” åëÿéèá öçöíö òóðøóäóð âÿ Íàçëûéà äåéèð). Äàéàí, äàéàí! Ýåòìÿ! Ñÿíÿ ñþç äåéÿúÿéÿì. (Èêèíúè äÿôÿ øöøÿíè áàøûíà ÷ÿêèá è÷èð âÿ øöøÿíè ãîéóð úèáèíÿ. Ñàçÿíäÿíèí ÷àëûá-îõóìàã ñÿñè ýÿëèð. Èñêÿíäÿð ùàìàí ñÿñè åøèäèá, áàøëàéûð éàâàø-éàâàø àë÷àãäàí îõóìàüà. Ñàçÿíäÿ îéíàìàã ùàâàñû ÷àëûð âÿ Èñêÿíäÿð äöøöð îéíàìàüà; ñîíðà äàéàíûá Íàçëûéà): Íàçëû, ìÿí þëöì, áóðà ýÿë; ýÿë áóðà, ýÿë áàðûøàã. Èíäè ùÿð íÿ ñþçöí âàð äå. Èíäè ìÿí ñÿíÿ íþêÿðÿì, ìÿí ñÿíÿ ãóëàì. Ýÿë, ýÿë áàðûøàã. (Ýåäèá Íàçëûíû ãóúàãëàéûð). Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú (ÿëèíäÿ òåëåãðàô êàüûçû, êÿùèëäÿéÿ-êÿùèëäÿéÿ ýèðèð è÷ÿðè âÿ óúàäàí ñîðóøóð). Ùàíû Ùàúû ÿìè? Îíóí äàëûíúà àíàñû éåíÿ àüëàéà-àüëàéà ýèðèð è÷ÿðè. Íàçëû éîõ îëóð. Ñîíðà êÿùèëäÿéÿ-êÿùèëäÿéÿ è÷ÿðè ýèðèðëÿð Ùàúû Áÿõøÿëè, Ùàúû Êÿðèì, Ùàúû Êàçûì, Ìèð Áàüûð àüà, Ùåéäÿð àüà âÿ áèç ýþðäöéöìöç àäàìëàðûí ÷îõó. ×îõ àäàì äà îòàüà ñûüûøìàéûá äóðóð ãàïûäà. Àäàìëàð êÿùèëäÿéÿ-êÿùèëäÿéÿ áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõûá, áèëìèðëÿð íÿ ãàéûðñûíëàð. Ùàúû Ùÿñÿí è÷ÿðè ýèðèá, ÷îõ òÿÿúúöá åëÿéèá, ìàò ãàëûð âÿ àäàìëàðà öçöíö òóòóá ñîðóøóð. 424 Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Úàìààò, õåéèð îëà? Íÿ õÿáÿðäè, íÿ âàð? Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú (àüëàéà-àüëàéà). Ùàúû, Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù äèðèëìÿéèá. Èñêÿíäÿð õà… õà… õà!.. ÷ÿêèá ýöëöð âÿ àäàìëàðûí è÷èíÿ ýèðèá éîõ îëóð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (Ìÿøÿäè Îðóúà). Íÿ äàíûøûðñàí, íåúÿ äèðèëìÿéèá? Àä à ì ë à ð û í ÷ î õ ó á è ð ä ÿ í. Áÿëè, áÿëè, äèðèëìÿéèá. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. À êèøè, Àëëàù ðèçàñûíà, åëÿ ñþç äàíûøìàéûí. Åëÿ øåé îëìàç âÿ îëà äà áèëìÿç. Ì ÿ ø ÿ ä è Î ð ó ú. Ùàúû ÿìè, âàëëàù, áåëÿäè. Áó äà òåëãðàô, àë, îõóò, ýþð íÿ éàçûëûá. (ßòÿéè èëÿ ýþçöíöí éàøûíû ñèëèð âÿ êàüûçû óçàäûð Ùàúû Ùÿñÿíÿ). Ùàúû ÿìè, àõû Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàùäàí êàüûç ýÿëìèøäè êè, ýóéà áó øåéõ îíó äèðèëäèá âÿ þçö äÿ ÷ûõûá ýÿëèð. Ìÿí äÿ þçöí áèëèðñÿí êè, Õîðàñàíà òåëãðàô åëÿìèøäèì êè, ýþðöì Êÿðáÿëàéû Ôÿòóëëàù íèéÿ éóáàíäû. Òåëãðàôû äà Ùàúû Ìÿììÿäÿëèíèí öñòöíÿ ýþíäÿðìèøäèì. ×öíêè äàäàøûì äèðèëñÿéäè, Ùàúû Ìÿììÿäÿëèýèëäÿí ñàâàéû þçýÿ éàíà ýåòìÿçäè. Èíäè Ùàúû Ìÿììÿäÿëè éàçûð êè, ñèç äÿëè-äèâàíÿ îëìóñóíóç. Àäàì äà ìÿýÿð þëÿíäÿí ñîíðà äèðèëÿð? Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (òåëè àëà-àëà). Íåúÿ? Èñêÿíäÿð àäàìëàðûí è÷èíäÿí õà… õà!.. ÷ÿêèá ýöëöð. Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (Ùåéäÿð àüàéà). Àé Ùåéäÿð àüà, Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, áèð áèçè áàøà ñàë ýþðÿê, áó íåúÿ òåëãðàôäû? Àõû àüûë êÿñìèð êè, ýþçöìöç èëÿ ýþðäöéöìöç èøëÿðèí ùàìûñû éàëàí ÷ûõñûí. Áèç êè Àëëàùà øöêöð, óøàã äåéèëèê, äÿëè äåéèëèê. Àëëàùà øöêöð, øåéõ úÿíàáëàðûíûí ìþúöçÿëÿðèíè áóðàäà îëàí àäàì ùàìûñû ýþðäö. Áÿëêÿ òåëãðàôäà ñÿùâ-çàä âàð? Ùàìû áèð-áèðèíÿ äåéèð: “Âàëëàù, áåëÿ çàä îëìàç”, “Õåéð, áåëÿ äåéèë”, “Âàëëàù, áàøà äöøÿ áèëìèðÿì”. Ù å é ä ÿ ð à ü à. Ùàúû Ùÿñÿí àüà, ìÿí òåëãðàôû äèããÿòëÿ îõóìóøàì. Òåëãðàôäà ñÿùâ éîõäóð. Ìÿí áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì, ýåíÿ øåéõèí þçöíÿ áó ÿùâàëàòû áèëäèðÿñèíèç êè, ýþðÿê ñþçö íÿäè âÿ áó òåëè êèì âóðà áèëÿð âÿ áåëÿ éàëàíû êèì äöçÿëäÿ áèëÿð? Ù à ì û á è ð ä ÿ í. Áÿëè, áÿëè, éàõøû áóéóðóð; øåéõèí þçöíÿ äåìÿê ëàçûìäûð. (Ùàìû ñàêèò îëóð). Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í. Âàëëàù, äîüðóñó, àäàì óòàíûð äà øåéõÿ áåëÿ ñþçëÿðè äåìÿéÿ. Äîüðóñó, ìÿí áèð àç õÿúàëÿò ÷ÿêèðÿì. À êèøè, âàëëàù, îëà áèëìÿç. Áóðàäà áèð þçýÿ ÿìÿë âàð. Ãÿðÿç êè, âàëëàù, ìÿí óòàíûðàì. Áåëÿ õÿáÿðè ìÿí øåéõÿ âåðÿ áèëìÿíÿì. 425 Ù à ú û Á ÿ õ ø ÿ ë è (Ùàúû Êÿðèìÿ). Ùàúû Êÿðèì àüà, ñÿí éàõøûñàí, ñÿí þçöí øåéõíÿí äàíûø. Ù à ú û Ê ÿ ð è ì. Õåéð, õåéð, ìÿí î ãÿëÿòè åëÿéÿ áèëìÿíÿì! (Ùàúû Êàçûìà) Ùàúû Êàçûì àüà, ñÿí þçöí éàõøûñàí. Ù à ú û Ê à ç û ì. Äîüðóñó, ìÿí øåéõ úÿíàáëàðûíäàí ãîðõóðàì. Ãàðäàø, ýþðìöðñöíöç êè, íåúÿ ùèðñëèäèð? Åëÿ ÷ûüûðûð êè, äàì-äàø òèòðÿéèð. Ì è ð Á à ü û ð à ü à (ãàáàüà éåðèéèá). À êèøè, áóðàäà, ìÿí áèëìèðÿì, íÿ ÷ÿòèí èø âàð? Øåéõ Íÿñðóëëàù àäàìéåéÿí äåéèë êè! Èñòÿéèðñèíèç ìÿí áó ñààò ýåäèì, ùÿð íÿ ñþçöíöç âàð äåéèì (Éàâóãëàøûð øåéõèí ãàïûñûíà). Ù à ì û. ×îõ ÿúÿá! ×îõ ÿúÿá! Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí! Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (éåðèéèá Ìèð Áàüûð àüàíûí ãàáàüûíà). Àé àüà, ñÿí Àëëàù, áàðû áèð àç åùòèéàòëû îë. Ýåíÿ ùÿð íÿ äåéÿúÿêñÿí, áèð àç ÿäÿáëè äå êè, éàçûã øåéõè þçöìöçäÿí èíúèòìÿéÿê. Ì è ð Á à ü û ð à ü à (ÿëè èëÿ øåéõèí ãàïûñûíû òûããûëäàäûð, ùàìû ãîðõóá ÷ÿêèëèð êÿíàðà. ×îõëàðû îòàãäàí ÷ûõûð. Ìèð Áàüûð àüà éåíÿ ãàïûíû äþéÿäþéÿ ÷àüûðûð). Úÿíàá øåéõ! Ù à ú û Ù ÿ ñ ÿ í (êÿíàðäàí ãîðõà-ãîðõà). Ìèð Áàüûð àüà, ýÿë áèð èñòèõàðÿ åëÿéÿê; áÿëêÿ ùå÷ øåéõè íàðàùàò åëÿìÿéèìèç ìÿñëÿùÿò äåéèë? Ìèð Áàüûð àüà ãóëàã àñìàéûá, ãàïûíû äÿõè äÿ áÿðê äþéöð. Ùàìû ñàêèò îëóá, ìàò ãàëûð. Èñêÿíäÿð àäàìëàðûí è÷èíäÿí ÷ûõûá, áèðäÿí ýÿëèð âÿ ãàïûíû òÿïèéèëÿ áÿðê âóðóð. Ãàïû à÷ûëûð, àäàìëàð ãîðõóëàðûíäàí ãà÷ûðëàð åøèéÿ âÿ øåéõèí îòàüûíûí òàìàøà÷ûëàðà òÿðÿô ïÿðäÿñè ãàëõûð. ÈÊÈÍÚÈ ÏßÐÄß Øåéõèí îòàüûíäà áèð êÿñ ýþðñÿíìèð. Èñêÿíäÿð îòàüà ýèðèá, òÿÿúúöáëö î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áàõûá, éàâóãëàøûð êöíúäÿ àñûëàí ïÿðäÿíèí éàíûíà âÿ ïÿðäÿíèí êÿíàðûíû ãàëõûçûá áàõàí êèìè, ïÿðäÿ äàëûíäà îëàí äþðä íÿôÿð ãûç áàøëàéûð áèðäÿí àüëàìàüà. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (ãûçëàðäàí ñîðóøóð). Ùàíû øåéõ? Ãûçëàð úàâàá âåðìÿéèá àüëàéûðëàð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (Øåéõè àõòàðìàã ãÿñäèëÿ éåíÿ î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áàõûá âÿ ñîíðà ïÿðäÿíèí äàëûíäàêû ãûçëàðà áàõûá, éåíÿ ñîðóøóð). Áÿñ ãîíàãëàð ùàðà ýåäèáëÿð? à û ç ë à ð ä à í á è ð è ñ è (ïÿðäÿíèí äàëûíäàí). Ýåúÿéíÿí øåéëÿðèíè éûüûøäûðûá äåäèëÿð: “ýåäèðèê ùàìàìà”. 426 Èñêÿíäÿð áèð ñþç äåìÿéèá, ãûçëàðûí ïÿðäÿñèíè ñàëûá, áàøûíû àøàüû ñàëûá, áèð ãÿäÿð ôèêèðëè äóðóð. Áó ùåéíäÿ åøèêäÿ ãèëö-ãàë âÿ ãà÷ùàãà÷ ãîïóð. Áèð àç äà êå÷èð, ö ÷ í ÿ ô ÿ ð à ä à ì , ìöñàôèð ïàëòàðûíäà, ñèëàùëû âÿ òîç-òîðïàãëû, ÷îõ ùèðñëè ýèðèðëÿð ãàáàã îòàüà âÿ óúàäàí ñîðóøóðëàð: “Ùàíû î þëö äèðèëäÿíëÿð?” Ñîíðà ìöñàôèðëÿð âÿ îíëàðûí äàëûíúà ú à ì à à ò ýèðèð øåéõèí îòàüûíà. Ìöñàôèð âÿ úàìààòäàí áèð íå÷ÿñè Èñêÿíäÿðäÿí ñîðóøóðëàð: “Ùàíû Øåéõ Íÿñðóëëàù?” Èñêÿíäÿð úàâàá âåðèð êè, “ãà÷ûáëàð”. Ìöñàôèðëÿð âÿ úàìààò óúàäàí ñîðóøóð: “Íåúÿ ãà÷ûáëàð, ùàðà ãà÷ûáëàð?” Îòàüà áþéöê ìÿðÿêÿ äöøöð. Ïÿðäÿ äàëûíäàí ãûçëàð áàøëàéûð àüëàìàüà. Àäàìëàðûí áèðè ñîðóøóð: “Ùàðà ãà÷ûáëàð?”, áèðè: “Íåúÿ ãà÷ûáëàð?”. Áèðè äåéèð: “Íÿ âàõò ãà÷ûáëàð?” Áèð-èêè êèøè ýÿëèá ïÿðäÿíèí äàëûíäàí ãûçëàðäàí ñîðóøóð: “Áàëà, íèéÿ àüëàéûðñàí? Áàëà ãîðõìà!” Àäàìëàð ãàðûøûá áèð-áèðèíÿ. Ìöñàôèðëÿðèí áèðè öçöíö úàìààòà òóòóá äåéèð. Ì ö ñ à ô è ð. Åé ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð! Áèð ñàêèò îëóí; èêè êÿëìÿ ñþçöìöçö åøèäèí; ñîíðà ñèç äÿ òÿêëèôèíèçè áèëèí; áèçÿ äÿ êþìÿê åëÿéèí. Áèç Èðÿâàí âèëàéÿòèíäÿíèê âÿ èíäè åëÿ áàøà äöøöðöê Èñôàùàí ëîòóëàðû áèçèì áàøûìûçà ýÿòèðÿíè, ñèçèí äÿ áàøûíûçà ýÿòèðèá. Áåëÿ êè, áó ùàðàìçàäàëàð éàëàíäàí àäëàðûíû ìöúòÿùèä ãîéóá, ýÿëèá áèçèì øÿùÿðäÿ äþðä ýöí ãàëûáëàð âÿ ìèí ùèéëÿ èëÿ ýåúÿäÿ áèð ãûç àëûá, êÿáèí àëòûíäà ãîéóá, ÷ûõûá ãà÷ûáëàð. Àìàí ýöíöäöð, îíëàð ãà÷àí éîëó áèçÿ íèøàí âåðèí, òóòàã âÿ îíëàðûí äèâàíûíû åëÿéÿê. Ïÿðäÿ äàëûíäà ãûçëàð éåíÿ àüëàøûðëàð. Àäàìëàðûí áèð íå÷ÿñè ìöñàôèðëÿðèí ãàáàüûíà äöøöá âÿ ÷îõóñó îíëàðûí äàëûíúà òåç ãà÷ûðëàð âÿ ãà÷à-ãà÷à ÷ûüûðûðëàð: Äóðìàéûí, äóðìàéûí! Ãà÷àã Úóëôà éîëóíà! Êÿðáÿëàéû Ùÿñÿí! Ìÿøÿäè Úÿôÿð! ßëè! Ùÿñÿíãóëó! Àòëàðû ìèíèí, äóðìàéûí ýåäÿê î ëîòóëàðû òàïàã! Àäàìëàðûí ÷îõó âÿ ìöñàôèðëÿð ãà÷ûá, ÷ûõûá ýåäèðëÿð. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (Øåéõèí îòàüûíûí îðòàñûíäà äóðóá, ìöñàôèðëÿðèí ñþçëÿðèíè òÿêðàð åëÿéèá, þç-þçöíÿ äåéèð). Ýåúÿäÿ áèð ãûç àëûá, àõûðäà ãîéóá ãà÷ûáëàð! Õà… õà… õà!.. (Ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëöð; ñîíðà ñàêèò îëóá ôèêèðëè, ãûçëàðà òÿðÿô öçöíö ÷þíäÿðèá âÿ éåíÿ áèð àç ôèêèðäÿí ñîíðà ãàëàí àäàìëàðû åøèê îòàãäàí áèð-áèð ÷àüûðûð è÷ÿðè). (Àäàìëàðà). Ýÿëèí è÷ÿðè, ýÿëèí áóðà! Ýÿë, ýÿë! Éàâóã ýÿë!? Ýÿë, êå÷ è÷ÿðè. Ñÿí äÿ ýÿë. Ùàúû Êàçûì, ñÿí äÿ áóéóð è÷ÿðè. Ùàìûíûç ýÿëèí è÷ÿðè! Ìÿí þëöì ùàìûíûç ýÿëèí! Áàõ, áåëÿ! Êå÷! Êå÷! Ñÿí äÿ êå÷ è÷ÿðè! Ñÿí äÿ ýÿë. Ýÿëèí, ýÿëèí. (Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Èñêÿíäÿð àäàìëàðû éûüûð øåéõèí îòàüûíà). Äè èíäè íþâáÿò ìÿíèìäèð, ãóëàã àñûí; ìÿí äÿ áèð-èêè êÿëìÿ ñþç äàíûøûì. (Ùàìû äöçöëöá âÿ ñàêèò äóðóðëàð âÿ Èñêÿíäÿð “ñóñ” åëÿéèá, ýåäèð ãûçëàðûí ïÿðäÿñèíè ÷ÿêèá ãîïàðäûð, àòûð êÿíàðà. Úàìààò óòàíäûüûíäàí áàøûíû 427 ñàëûð àøàüû. Ãûçëàð äà óòàíûá, öçëÿðèíè ÿëëÿðè èëÿ òóòóðëàð âÿ áàøëàéûðëàð àüëàìàüà. Èñêÿíäÿð öçöíö òóòóð úàìààòà). Èñêÿíäÿðèí íèòãè Áàõûí! Áàõûí! Éàõøû áàõûí! Äèããÿòíÿí áàõûí! Ñèçèí òàðèõëÿðèíèçèí êèòàáûíäà áó, ãàí èëÿ éàçûëìûø áèð ñÿùèôÿäèð. Ñèçäÿí ñîíðà ýÿëÿíëÿð áó êèòàáû âÿðÿãëÿéèá, áó ñÿùèôÿíè ýþðÿíäÿ ñèçè éàäà ñàëûá äåéÿúÿê: (óúàäàí) òóô ñèçèí öçöíöçÿ! (Òöïöðöð úàìààòà òÿðÿô. Ùàìû áàøûíû àøàüû ñàëûá äèíìèð). Áàüûøëàéûí, êåôëè Èñêÿíäÿð áèð àç áèÿäÿáëèê åëÿéèð. Àììà èíäè äÿ íþâáÿò ìÿíèìäèð. Ìÿí äåìèðÿì êè, ñèç íèéÿ áó áàëàúà óøàãëàðû (ãûçëàðû ýþñòÿðèð) çîðíàí ýÿòèðèá ãàòäûç áó ôàùèøÿõàíàéà. Ñþç éîõ, ñèç áóíëàðà äåéÿíäÿ êè, ñÿíè âåðèðÿì áó øåéõÿ, áó áè÷àðÿëÿð ÷ûüûðûá áàüûðûðäûëàð âÿ ñèçèí ÷èðêëè àéàãëàðûíûçû þïÿ-þïÿ éàëâàðûðäûëàð: “Àòà, àìàí ýöíöäöð, ìÿíè àíàìäàí àéûðìà!” (Öçöíö ãûçëàðà òóòóá). Åëÿäèðìè? Äîüðóìó äåéèðÿì? Ãûçëàð àüëàéà-àüëàéà áàø éåíäèðèðëÿð. Éîõ, ìÿí îíäàí þòðö èíúèìèðÿì. ×öíêè ñèç ãûçëàðûíûçû áóðà ÷ÿêÿ÷ÿêÿ åëÿ õÿéàë åäèðäèíèç êè, áóíëàðû áåùèøòÿ ÷ÿêèðñèíèç âÿ Èñôàùàí øåéõëÿðè ñèçè èíàíäûðìûøäûëàð êè, ùÿð êÿñ áó ìöáàðÿê îòàüà ãÿäÿì ãîéñà, þëÿíäÿí ñîíðà ãèéàìÿòÿäÿê ãÿáðèí äÿðè÷ÿñèíäÿí ìÿëàêÿëÿðëÿ ñþùáÿò åäÿúÿê. Àììà çÿìàíè êè, ðèúÿò ìÿñÿëÿñè îðòàëûüà ãîéóëäó âÿ Øåéõ Íÿñðóëëàù þëöëÿðèí äèðèëìÿê èõòèéàðûíû ãîéäó ñèçèí ãàáàüûíûçà, ñèç, äÿðè÷ÿäÿí ìÿëàêÿ àõòàðàíëàð, þëÿí ãàðäàøëàðûíûçûí, áàúûëàðûíûçûí âÿ þâðÿòóøàãëàðûíûçûí äèðèëìÿéèíÿ ðàçû îëìàäûíûç. Íèéÿ ðàçû îëìàäûíûç? Îíäàí þòðö êè, àðâàäëàðûíûçûí ùàìûñûíû éóìðóã àëòûíäà þëäöðìöøñöíöç; þëÿí ãàðäàøëàðûíûçûí àðâàäûíû àëìûñûíûç, þëÿí äîñòëàðûíûçûí éåòèìëÿðèíèí ìàëûíû éåìèñèíèç. Ðàçû îëìàäûíûç êè, äèðèëèá ýÿëñèíëÿð âÿ ñèçèí ÿìÿëëÿðèíèçè ýþðöá äåñèíëÿð: “Òóô ñèçèí öçöíöçÿ!” (Áÿðê òöïöðöð). Úàìààò ùàìûñû áàøûíû ñàëûð àøàüû. Áó ñþçëÿðè ñèçÿ äåìÿêäÿ åëÿ õÿéàë åëÿìÿéèí êè, ìÿí ñèçè ïèñëÿéèá, þçöìö òÿðèô åòìÿê èñòÿéèðÿì. Éîõ, éîõ! Áóíó áèëèðÿì êè, ìÿí ùå÷ áèð øåéÿì. Ìÿí ÷þëëÿðèí îòóéàì, êö÷ÿëÿðèí òîðïàüûéàì, äàüëàðûí äàøûéàì, êîëëàðûí êîñóéàì, àüàúëàðûí ãóðäóéàì. Ìÿí äöíéàäà ùå÷ áèð øåéÿì. ßýÿð ìÿí áèð øåé îëñàéäûì, úèáèìäÿí áèð áîìáà ÷ûõàðûá (ÿëèíè óçàäûá úèáèíäÿí àðàã øöøÿñèíè ÷ûõàðäûð) áó åâè áèð ñàíèéÿíèí è÷èíäÿ ùàâàéà äà428 üûäûá, Èñôàùàí ëîòóñóíó êÿðïèúëÿðèí àëòûíäà äèðè-äèðè äÿôí åäÿðäèì. Àììà ãîðõìàéûí, ìÿíèì ÿëèìäÿí åëÿ øåéëÿð ýÿëìÿç. Áó, àðàã øöøÿñèäèð âÿ Øåéõ Íÿñðóëëàù áóðàäà ýåúÿëÿð áó áàëàúà óøàãëàðû áîüàíäà, ìÿí áó øöøÿäÿí àðàã è÷ÿðäèì. Ãûçëàð áàøëàéûðëàð àüëàìàüà. Éîõ, éîõ, î, ìÿíèì èøèì äåéèë. Î, èýèä èøèäèð. Ñèç òÿê úàìààòûí äà èýèäè ìÿíèì òÿê îëàð. Ùÿëÿ ìÿí ùå÷. Èíäè ýþðÿê ñèç êèìñèíèç? Ìÿíèì àäûì êåôëè Èñêÿíäÿðäèð; áÿ ñèçèí àäûíûçû íÿ ãîéàã? Ìÿí äàüëàðû, äàøëàðû, ãóøëàðû, ôÿëÿêëÿðè, àéëàðû, óëäóçëàðû âÿ äöíéà-àëÿìëÿðè áóðà øàùèä ÷ÿêÿðÿì âÿ áó ãûçëàðû îíëàðà íèøàí âåðÿðÿì, ñîðóøàðàì êè, áó úàìààòà íÿ àä ãîéìàã îëàð? Î âÿäÿ ùàìûñû áèð ñÿñëÿ úàâàá âåðÿð: “Þëöëÿð”. Ìÿí úÿìè ìèëëÿòëÿðè áóðà éûüûá òÿâÿããå åäÿðÿì êè, Øåéõ Íÿñðóëëàùûí ùÿðÿìõàíàñûíà òàìàøà åëÿñèíëÿð; î âÿäÿ áöòöí éåð öçöíöí òàéôàëàðû ñèçè áèð ñÿñëÿ àäëàíäûðàðëàð: “Þëöëÿð!” Âÿ áèçäÿí ñîíðà ýÿëÿíëÿð èëëÿð óçóíó ñèçè éàäà ñàëûá áèð ñÿñëÿ äåéÿúÿêëÿð. “Þëöëÿð”… Ìóñèãè. Äÿõè áÿñäè. Äè ýÿëèí ãûçëàðûíûçû àïàðûí àíàëàðûíûí éàíûíà. (Éàïûøûð ãûçûí áèðèíèí ÿëèíäÿí). Áó êèìèí ãûçûäû? Úàìààò è÷èíäÿí áèð êèøè éåðèéèð ãàáàüà. Ñÿíèí ãûçûíäû? Äè ýÿë àïàð. Êèøè ýÿëèá éàïûøûð ãûçûíûí ÿëèíäÿí. È ñ ê ÿ í ä ÿ ð (î áèðè ãûçûí ÿëèíäÿí éàïûøûá éåíÿ ñîðóøóð). Áó êèìèí ãûçûäûð? Éåíÿ áèð êèøè ýÿëèá éàïûøûð ãûçûí ÿëèíäÿí âÿ àïàðûð. Áó ìèíâàëëà ö÷öíúö âÿ äþðäöíúö ãûçû Èñêÿíäÿð éîëà ñàëûð. Ãûçëàð áàøëàðûíû àøàüû ñàëûá àë÷àãäàí àüëàéà-àüëàéà ìóñèãèíèí ñÿñèëÿ ÷ûõûá ýåäèðëÿð. Úàìààò äà áàøûíû àøàüû ñàëûá, ìÿéóñ äóðóð. Àõûðûíúû ãûç éîëà äöøÿíäÿ Èñêÿíäÿð àðàã øöøÿñèíè ÷ÿêèð áàøûíà âÿ áîø øöøÿíè âóðóð éåðÿ. Éàâàøéàâàø ïÿðäÿ éåíèð âÿ ìóñèãè ÷àëûð. Àõûðû 12 èéóí 1909, Òèôëèñ 429 ÊÀÌÀÍ×À Ôàcèÿ, 1 ïÿðäÿäÿ ÌßÚËÈÑÄß ÎËÀÍËÀÐ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. à à ð à ø. Ù ÿ ñ ÿ í ÿ ë è. ß ç è ç. à à ñ û ì ÿ ë è. Í î â ð ó ç. Ç å é í ÿ á. È ì ð à í. Ê à ì à í ÷ à ÷ û Á à õ ø û (å ð ì ÿ í è). Ãàðàáàüäà, äàüûí ÿòÿéèíäÿ, êÿíäèí êÿíàðûíäà, àüàúëàðûí äèáèíäÿ, ÷ÿìÿíäÿ, àõøàìà áèð àç ãàëìûø, àòëû äÿñòÿñè ñÿðêÿðäÿñè Ãÿùðÿìàí éöçáàøû áèð äàøà ñþéêÿíèá, ãû÷ëàðûíû óçàäûá, ôèêèðëè îòóðóáäóð. Áèð òÿðÿôäÿ áóíóí éàñîâóëó à à ð à ø, ãàáàüûíäà éÿùÿð âÿ ÿëèíäÿ èéíÿ-áèç éÿùÿð òèêèð. Áèð òÿðÿôäÿ éîëäàøëàðäàí Ù ÿ ñ ÿ í ÿ ë è ÷þðÿê-ïåíäèð ùàçûðëàéûð âÿ äöçöð Ãÿùðÿìàí éöçáàøûíûí ãàáàüûíà. Ãåéðè éîëäàøëàðäàí ß ç è ç âÿ à à ñ û ì ÿ ë è îä éàíäûðûðëàð. Áèð íå÷ÿñè êÿíàðäà îòóðóá ÷þðÿê äöðìÿéè éåéèð. Éåíÿ áèð íå÷ÿ íÿôÿð, êèìè òöôÿíýÿ ïàòðîí ãîéóá áîøàëäûð, ùàìûñû ãÿìÿëè âÿ ïàòðîíäàøëû; áèðúÿ à ÿ ùð ÿ ì à í é ö ç á à ø û ïàòðîíäàøûíû ÷ûõàðûá ãîéóá ãàáàüûíà. Êÿíàðäà àüàúà áèð íå÷ÿ òöôÿíý ñþéêÿíèá. Áóíëàðäàí ñàâàéû éîëäàøëàðûíäàí áèðè àðïà õÿëáèðëÿéèð, áèðè òöôÿíýèíè ýÿòèðèá ñþéêÿéèð àüàúà, î áèðè òöôÿíýèíè ýþòöðöá àïàðûð. Éàâóãäàí àò êèøíÿìÿñè äÿ åøèäèëèð. Óçàãäàí òÿê áèð ýöëëÿ ñÿñè ýÿëèð. à à ð à ø. Ùÿñÿíÿëè, òåç îë, Ãÿùðÿìàí éöçáàøû ñÿùÿðäÿí àúäû. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Áàëàì, Ãàðàø, âàëëàù ùå÷ èøòàùûì éîõäó. Ù ÿ ñ ÿ í ÿ ë è. Ãÿùðÿìàí éöçáàøû, áèð ìÿíÿ áàõ ýþð íÿ äåéèðÿì: ñÿí àüûð-àðõàéûí ÷þðÿéèíè éå, öñòöíäÿí äÿ ÷àé äÿìëÿéèì, êåôèíúÿ è÷, àðõàéûí áó ýþçÿë ÷ÿìÿíäÿ éàò; ìÿí äÿ êèøè êèìè ñÿíÿ ñþç âåðèðÿì êè, ñöáù èøûãëàíàí êèìè åðìÿíèëÿðè Ãàçàí÷ûäàí ÷ûõàðäûì. à à ð à ø (Ùÿñÿíÿëèéÿ). Ìÿí þëöì Ùÿñÿíÿëè, éåêÿ-éåêÿ äàíûøìà! Ùÿéÿ ñÿí êèøè èäèí, áèíÿâà Ñöëåéìàíáÿéÿ âàõòûíäà ïàòðîí éåòèðÿ èäèí, äàðäà ãàëìàéàéäû; ö÷-äþðä åðìÿíèéÿ ÿñèð äöøìÿéÿéäè. Ìÿí, íÿéÿ äåéèðñÿí, àíä è÷èì (áèçè âÿ èéíÿíè ÷ûðïûð éåðÿ) êè, Ñöëåéìàíáÿéèí äÿ éîë430 äàøëàðûíûí äà ýöäàçà ýåòìÿéè ñÿí êèìè áèøöóð éîëäàøëàðûí áÿðÿêÿòèíäÿíäèð… Ù ÿ ñ ÿ í ÿ ë è (Ãàðàøà àúûãëû). ßäÿ, Ãàðàø, âàëëàù ñÿí ãóäóðóáñàí! Ñÿí ùå÷ þçöí äÿ áèëìèðñÿí êè, íÿ äàíûøûðñàí! Ìÿí Ñöëåéìàíáÿéÿ… à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (äàíûøûüû êÿñèð âÿ ùþâñÿëÿñèç). Àëëàù õàòèðèíÿ áó áèùóäÿ äàíûøûãëàðû áîøëàéûí. Èíäè äàùà èø èøäÿí êå÷èá; éÿíè ùå÷ Ùÿñÿíÿëèíèí äÿ áóðàäà ýöíàùû éîõäó. Íÿ ãÿäÿð áàøûäàøëû Ñöëåéìàíáÿéÿ ÷ûüûðäûì êè, äÿéèðìàíà ýèðìÿéèí. Ìÿí áèëèðäèì êè, îðàäà åðìÿíè âàð. Éÿíè îëìàñàéäû äà, Ñöëåéìàíáÿéýèë îðäàí ñàëàìàò ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêäèëÿð. Ìÿýÿð éàäûíûçäàí ÷ûõûá êè, ùàìàí äÿéèðìàíäà áèëäèð åðìÿíèëÿð îí èêè àäàìûìûçû éàíäûðäûëàð? Ìÿí áèëèðäèì êè, îðà õàòàëû éåðäè. ß ç è ç (Ãàðàøà). À áàëàì, Ãàðàø, äîüðó äåéèáëÿð êè, óçàãäàí äþéöø àñàí ýÿëÿð. Ùÿëÿ áèð äå ýþðöì, Ùÿñÿíÿëè áàøûíà íÿ äàø ñàëà èäè? Äåéèðñÿí Ñöëåéìàíáÿéÿ ïàòðîí éåòèðÿ áèëìÿäè; àììà ñÿí áèëèðñÿíìè Ùÿñÿíÿëè þçö íÿ ýöíäÿ èäè? Ùÿñÿíÿëè áó ýöí Õóìàðûäàí Ãàçàí÷ûéà êèìè åðìÿíèëÿðèí èêè ñÿíýÿðèíè àëûá, íå÷ÿ åðìÿíè þëäöðöá, àòàëàðûíû éàíäûðûá. Íèéÿ, äàâàíûí ùàìûñûíû Ùÿñÿíÿëèéÿ òóòäóðìóéûáëàð êè?.. à à ñ û ì ÿ ë è (ßçèçÿ). Ùÿëÿ ñÿí îíó äåéèðñÿí, áó ýöí ìÿí… Ã ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (áèð ãÿäÿð äèêÿëèá, ùþâñÿëÿñèç). À êèøè, ñèç Àëëàù, ñèç ïåéüÿìáÿð, áó ýöôòýóíó* áîøëàéûí. Èíäè ùÿð íÿ îëóá, êå÷èá; ãîéóí áèð ñààò ãóëàüûìûç äèíúÿëñèí ýþðÿê. Ù ÿ ñ ÿ í ÿ ë è (ýóéà þç-þçöíÿ éàâàøúà). Éÿíè, Àëëàùà øöêöð, áèð øåé êè, îëìóéóá. Ýåíÿ íåúÿ îëìóø îëñà, åðìÿíèëÿðèí àòàëàðûíà îä âóðìóøóã. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (áèðäÿí äèêÿëèá, óúàäàí ùèðñ èëÿ Ùÿñÿíÿëèéÿ). Íåcÿ îä âóðìóøóã? Íèéÿ áîø-áîø äàíûøûðñàí? Áèç îíëàðûí ùÿéÿ áåø-îí äûüà-ìûüàñûíû þëäöðìöøöê, áÿñ Íÿcÿôãóëó êèìè èýèäè áèð äÿ ùàðàäàí òàïàcàüûã? Øèðçàäû ùàðàäàí òàïàcàüûã? Ìèñèðõàíû íå÷ÿ åðìÿíèéÿ äÿéèøìÿê îëàð? Áó íÿ áîø-áîø òÿñêèíëèêäè þçöíöçÿ âåðèðñèíèç? Ùÿìèí ñþùáÿòäÿ éîëäàøëàðäàí Í î â ð ó ç àäëû, ÿëèíäÿ õÿëáèð, àðïà õÿëáèðëÿìÿêäÿ èäè; êÿíàðäà áèð ãàðàëòû ýþðöá, ÿëèíè ãîéóð àëíûíà, äèããÿòëÿ óçàüà áàõûð âÿ áèð ãÿäÿð áàõàíäàí ñîíðà äåéèð: Í î â ð ó ç. ßçèç, ßçèç, áèð ýÿë ñÿí äÿ äèããÿòëÿ áàõ ýþð î ãàðàëòûëàðû ñå÷ÿðñÿí, éà éîõ; ìÿí îíëàðû àäàìà îõøàäûðàì. ______________ * Ñþùáÿòè 431 ß ç è ç (ýåäèá Íîâðóçóí éàíûíäà äóðóá, äèããÿòëÿ ùàìàí òÿðÿôÿ áàõûð). Áàõ, áèðèñè þçöíö âåðäè ãàéàíûí äàëûíà. Í î â ð ó ç. Ñÿí þëÿñÿí, ßçèç, åðìÿíèäèëÿð. Îíëàð éÿãèí áèçè ýþðäöëÿð. Áàõ, î áèðèñè äÿ êå÷äè äàøûí äàëûíà. Ùÿñÿíÿëè âÿ Ãàðàø äà äóðóá äèããÿò èëÿ ùàìàí òÿðÿôÿ áàõûðëàð. Í î â ð ó ç. Ñÿí þëÿñÿí, ßçèç, áóíëàð åðìÿíèäèëÿð. Áó ñþçëÿðè äåúÿê Íîâðóç úÿëä òöôÿíýèíè ñàëûð ÷èéíèíÿ, úèëîâó àüàúûí áóäàüûíäàí ÷ÿêèá, ãà÷ûð àòëàíñûí. ß ç è ç äÿ áóíà áàõûá ùàìàí úöð åëÿéèð. Áóíëàðäàí ñàâàéû éîëäàøëàðäàí éåíÿ è ê è í ÿ ô ÿ ð úèëîâëàðû ýþòöðöá ãà÷ûðëàð. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û äà âÿ ãåéðèëÿðè àéàüà äóðóá, ùàìàí òÿðÿôÿ äèããÿò èëÿ áàõûðëàð. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (ÿëèíè ãîéóá àëèíûíà). ßäÿ, úÿëä òÿðïÿøèí! (×ûüûðûð) ßçèç! Àòû äþé, ñÿíèí àòûí ãûâðàãäû... à à ð à ø (ócàäàí). ×àïàðàã, ÷àïàðàã! (Àë÷àãäàí). Ãîðõóðàì ÷àòà áèëìÿéÿëÿð. (Áèð àç ñàêèò îëóá) Àùà, ãî÷àã Íîâðóç äåéÿñÿí òóòà÷àã. Àùà, ßçèç äÿ ùàãëàäû. Çàëûì îüëóíóí àòûíûí ãàáàüûíäàí áèð êÿñ ãóðòàðà áèëìÿç... à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Ùåé, ùåé... Éîõ, áèðè äåéÿñÿí ãà÷ûá ÿëäÿí ÷ûõäû. Àììà Ãàçàí÷ûäàí áèð-èêè åðìÿíè ýþðñÿíäè... ßäÿ, ãîðõóðàì óøàãëàðû âóðàëàð. ×îõ óçàãäàí òöôÿíý àòûëûð. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Éîõ, áèðè ãà÷äû. Îäó, þçöíö ñîõäó Ãàçàí÷ûíûí áàüëàðûíà... à à ð à ø. Àùà, äåéÿñÿí áèðèíè òóòäóëàð. à à ñ û ì ÿ ë è. Òóòóáëàð. Éÿãèí êè, éàðàëàíûáäû; éîõñà áó äà ãà÷à áèëÿðäè. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Àììà ãîðõóðàì þëäöðÿëÿð. Éàõøû îëàðäû äèðè ýÿòèðÿéäèëÿð; äàíûøäûðàíäàí ñîíðà þëäöðÿéäèê. ßäÿ, Èìðàí, òåç àòûë àòûí öñòÿ, ÷àïàðàãëà. Äåýèíÿí ÿýÿð åðìÿíèäèðñÿ, äèðè ýÿòèðñèíëÿð. Èìðàí òöôÿíýè ýþòöðöá éîõ îëóð, áèð ãÿäÿð áàõûðëàð. à à ñ û ì ÿ ë è. Äåéÿñÿí ýÿëèðëÿð. à à ð à ø. Ýÿëèðëÿð. Ùÿð êÿñäèñÿ, òóòóá ýÿòèðèðëÿð. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Ýÿëèðëÿð (ýÿëèá îòóðóð ãàáàãêû éåðèíäÿ). à à ñ û ì ÿ ë è. Ýÿòèðñèíëÿð ýþðÿê êèìäè... à à ð à ø. Ùàìûñû ïèéàäà ýÿëèð... 432 à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Ãàðàø, áóíëàð ùÿð êÿñäèñÿ, íàáÿëÿä àäàìà îõøóéóðëàð. Áóíëàð éà ýÿðÿê Ñàéáàëûäàí ýÿëÿëÿð, éà äà ×åøìÿáàñàðäàí. Î éåðëÿðÿ äÿ êè, åðìÿíè èíäè þç àéàüû èëÿ ýåäèá ÷ûõìàç. (Áèð ãÿäÿð ñàêèòëÿøèðëÿð). à à ð à ø (úÿëä áàõà-áàõà). Áóäó, ßçèç ÷àïàðàã ýÿëèð; ýþðÿê íÿ õÿáÿð ýÿòèðèð... ß ç è ç (ñåâèíúÿê úÿëä àòäàí òóëëàíûá, óçöíö éöçáàøûéà òóòóð). Èêèñè äÿ Ãàçàí÷û åðìÿíèëÿðè èìèø. Àììà áèðèíèí ÿúÿëè òàìàì äåéèëìèø. Çàëûì îüëó äîâøàí êèìè ãà÷äû, þçöíö ñîõäó Ãàçàí÷ûíûí áàüëàðûíà; àììà éîëäàøûíû òóòäóã... Áóäó, óøàãëàð ýÿòèðèðëÿð. Éöçáàøû, âàëëàù, áóíó äà òóòà áèëìÿéÿúÿêäèê, ÷öíêè ìÿíçèë ÷îõ óçàãäû. Áó ÷öíêè àõñàãäû, ãà÷à áèëìÿäè. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Áèç åëÿ õÿéàë åëÿäèê êè, ýöëëÿ äÿéèá. ß ç è ç. Éîõ, ýöëëÿ äÿéìÿéèá, àíàäàí äîüìà àõñàãäû. (Àòûíû ÷ÿêèá áàüëàéûð áóäàãëàðûí áèðèíÿ). Áóäó, ýÿëäèëÿð... Í î â ð ó ç âÿ È ì ð à í áèð àõñàã åðìÿíèíè ãàáàãëàðûíà ñàëûá, ýÿòèðèðëÿð éöçáàøûíûí ãàáàüûíà. Ãàëàí éîëäàøëàð àòëàðû éåðáÿéåð åëÿéèðëÿð. Åðìÿíè, éÿíè ê à ì à í ÷ à ÷ û Á à õ ø û , ñàü ÿëèíäÿ þðòöê, è÷èíäÿ êàìàí÷à, éöçáàøûéà èêèãàò áàø ÿéèá, ãîðõà-ãîðõà ñàüûíà-ñîëóíà áàõûð. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (éîëäàøëàðà). Àììà áàëàì, äåéÿñÿí îâóíóç áèð îâ äåéèëìèø. (Áàõøûéà) Àäÿ, åðìÿíè, ñÿí ùàíñû êÿòäèñÿí? Á à õ ø û (òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ). Àðà, ìÿí ãàçàí÷ûëû Áàõøûéàì. (î òÿðÿôÿáó òÿðÿôÿ áàõûð). à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Éîëäàøûí êèì èäè? Ùàðàäàí ýÿëèðäèíèç? Á à õ ø û. Àé àüà, éîëäàøûì ãàçàí÷ûëû òàð ÷àëàí Ãðèãîð èäè. ×åøìÿáàñàðäàí ýÿëèðäèê; Çóëôöãàðáÿéèí îüëóíóí òîéóíäà ÷àëûðäûã. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. ×îõ ÿúÿá, ÷îõ ÿúÿá. Ñèç ýåäèí ìöñÿëìàíëàðûí òîéóíäà ïëîâ éåéèí, àõìàã ìöñÿëìàíëàðûí ïóëëàðûíû äîëäóðóí úèáèíèçÿ, Ãàçàí÷û åðìÿíèëÿðè äÿ ýåúÿ õÿëâÿòúÿ òþêöëñöíëÿð ìöñÿëìàí êÿíä1ÿðèíè éàíäûðñûíëàð. À áàëàì, áÿñäè, ùÿéà åëÿéèí! Áàëàì, áó èêè úöò áèð òÿê ãîðõàã åðìÿíèëÿð, áèëìèðÿì, âàëëàù, áèçäÿí íÿ èñòÿéèðëÿð? Äöíÿí Ãàçàí÷û åðìÿíèëÿðè áèçèì Ñàðâàíëàðäàí äþðä íÿôÿð åëÿ áèð èýèä îüëàíëàð þëäöðöáëÿð êè, äþðä éöç ñÿíèí êèìè ÷îëàã åðìÿíè þëäöðñÿê, ýåíÿ ÿâÿçè ÷ûõìàç... Á à õ ø û (òèòðÿéèð). Àüà, äèí ùàããû õÿáÿðèì éîõäó. Àëëàù (ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëõûçûð) áàèñ ìÿðäèìàçàðûí åâèíè éûõñûí! (àüëàéûð). 433 à à ð à ø. Ùÿ, àüëàðñàí, àüëàðñàí! Áÿñ íèéÿ àüëàìûðñàí?! Èíäè àüëàðñàí. Áèëèðñÿí êè, áó ñààò áàøûíû ãîéóí áàøû êèìè êÿñÿúÿéèê. Èíäè, áàõ, ãîðõóíäàí éîëóã úöúÿéÿ îõøóéóðñàí. Àììà, âàëëàù, ôöðñÿò òàïñàí, ñÿí äÿ ùàìàí ìöñÿëìàí ãàíûíà éåðèêëÿéÿí åðìÿíèëÿðèí áèðèñÿí. Á à õ ø û (òèòðÿéèð). Íÿ äåéèì, à ãàðäàø. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Àäÿ, åðìÿíè, Âàðòàí èíäè ùàðäàäû? Áèëèðñÿí ùàíñû Âàðòàíû äåéèðÿì? Î êè, áèçèì Øèðçàäû àïàðäû, þëäöðäö, î íàìÿðäè äåéèðÿì; áèëèðñÿí ùàðäàäû? Éÿíè áèëñÿí äÿ, äîüðóñóíó êè, äåìÿéÿ÷ÿêñÿí. Á à õ ø û (òèòðÿéèð). Âàëëàù, áèëìèðÿì. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Åéáè éîõäó. Èíäè î øèøëÿðè ãûçàðäûá ñÿíè äàüëàéàíäà äåéÿðñÿí äîüðóñóíó... Çåéíÿá àðâàä ìÿðÿêÿ èëÿ àüëàéà-àüëàéà þçöíö ñàëûð îðòàëûüà âÿ Áàõøûíûí öñòÿ ùö÷óì ÷ÿêèá, îíóí öç-ýþçöíö áàøëàéûð úûðìàãëàìàüà. Ç å é í ÿ á. Áóäó Ãàçàí÷û åðìÿíèñè? Ñÿíñÿí? Ñÿíñÿí? Áó ñààò ñÿíè ìÿí òèêÿ-ïàð÷à åëÿéÿúÿéÿì! Þç ÿëèìíÿí ñÿíè äîüðàéàúàüàì, ãèéìÿãèéìÿ åëÿéÿúÿéÿì! Ùàíû ìÿíèì îüëóì?! Ùàíû ìÿíèì ïÿùëèâàí Øèðàëû îüëóì?! Íèéÿ îíó þëäöðäöíöç? Áàõ, áàõ! (Úûðìàãëàéûð âÿ ñîíðà ãà÷ûá Ãàðàøûí áåëèíäÿí ãÿìÿíè ÷ÿêèá, ãàëõûçûð Áàõøûíûí öñòÿ). Âóðóì? Âóðóì? Âóðóì? (Áó ùàëÿòäÿ äàéàíûá äóðóð). Áàõøû éàíûíû éåðÿ âóðóá, ñàü ÿëèíäÿêè êàìàí÷àíû ýèçëÿäèá, ñîë ÿëèíè òóòóá ãÿìÿíèí ãàáàüûíà. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (Çåéíÿáÿ). À ðÿùìÿòëèéèí ãûçû, ñÿí äÿ áóðàäà áèçè ìÿÿòòÿë åëÿìÿ! Àðâàäñàí, ýåò àðâàäëûüûíà! (Úÿëä ýÿëèá èñòÿéèð ãÿìÿíè Çåéíÿáäÿí àëñûí, áó äà âåðìèð âÿ äàðòûíûá ÷ÿêèëèð êÿíàðà. Éöçáàøû þç ãÿìÿñèíè ÷ÿêèá, ãàëõûçûð Áàõøûíûí öñòÿ âÿ óçöíö òóòóð Çåéíÿáÿ). Ãÿìÿíè åëÿ èøëÿòìÿçëÿð, áàõ áåëÿ èøëÿäÿðëÿð! Ç å é í ÿ á úÿëä ýÿëèð äóðóð é ö ç á à ø û èëÿ Á à õ ø û í û í àðàñûíäà. à à ð à ø éàâóã ýÿëèá, Çåéíÿáè èòÿëÿéèð. ßçèç ýÿëèá òÿïèéè èëÿ àðâàäûí, äàëûíäàí âóðóá éûõûð éåðÿ âÿ ãåéðè éîëäàøëàð àðâàäû ÷ÿêèá ñàëûðëàð êÿíàðà. Î äà àüëàéà-àüëàéà óçàãëàøûð. Áó àðàäà Áàõøû êàìàí÷àíû óçàäûð Í î â ð ó ç à òÿðÿô. Á à õ ø û. Íîâðóç üàðäàø, ñÿíè àíä âåðèðÿì áèçè éàðàäàí Àëëàùà. Ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà áó êàìàí÷àíû áèð êÿñÿ âåðìÿ. Àðà ñàêèò îëàíäàí ñîíðà, çÿùìÿò ÷ÿêèá áèçèì Ìóüóø áàëàíû òàïàñàí, áó êàìàí÷àíû âåðÿñÿí Ìóüóø áàëàìà. Ãóðáàí ñÿíÿ, Íîâðóç, Ãàçàí÷ûäà êàìàí÷à÷û Áàõøû îüëó Ìóüóøà âåðÿñÿí. 434 Ãàðàø àúûãëû ýåäèá, úÿëä êàìàí÷àíû äàðòûð âÿ éóõàðû ãàëõûçûá, èñòÿéèð ÷ûðïñûí éåðÿ. Áàõøû èêè ÿëëÿðèíè éóõàðû ãàëõûçûá éàëâàðûð. Á à õ ø û. Üóðáàí ñÿíÿ, üàðäàø, áèð àçúà äàéàí, ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà êàìàí÷àíû ñûíäûð êè, ýþçöì ýþðìÿñèí. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Áóíà áàõ, ñÿí Àëëàù, áó åðìÿíèíèí äàìàüûíà áàõ; áèð òèêÿ àüàú ãûðûüûíû èñòÿìÿéèíÿ áàõ! ß ç è ç. Àììà, Ãÿùðÿìàí éöçáàøû, èíäè êè, ñþç äöøäó, ãîé äåéèì. Ñÿí åðìÿíèíè ãûíàìà. Áó çàëûì îüëó, áèëèðñÿí, êàìàí÷àíû íåúÿ ÷àëûð? Êå÷ÿí èë ßáäöëÿëèýèëèí òîéóíäà... (Áàõøûéà). ßäÿ, îðäà ÷àëàí ñÿí äåéèëäèí? Á à õ ø û. Ùÿ, üàðäàø, ìÿí èäèì... ß ç è ç . Àíä îëñóí Àëëàùà, äàä-áèäàä åëÿéèðäè. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (ßçèçÿ). Äîüðóäàí? ß ç è ç. Àíä îëñóí ñÿíèí áàøûíà, íåúÿ êè, äåéèðÿì, åëÿäè. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (Êàìàí÷àíû ýþòöðöð ÿëèíÿ, áàøëàéûð þðòöéöíö à÷ìàüà). Äîüðóäàí, ýþðÿê áó íåúÿ øåéäè. (Þðòöéö ÷ûõàðäûð, àòûð éåðÿ, áàøëàéûð êàìàí÷àíûí î òÿðÿôèíÿ – áó òÿðÿôèíÿ áàõìàüà. Éîëäàøëàðäàí äà áèð ïàðàñû ýÿëèá áàõûðëàð) Ùåé, åðìÿíè, áó íÿ áèð øåéäè êè, áó ãÿäÿð èñòÿéèðñÿí?.. Áàõøû ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëõûçûá, éàëâàðàí ùàëÿòäÿ ãàëûð. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (êàìàí÷àíû óçàäûð Áàõøûéà). À áàëàì, éàçûãñàí, áàðû áèð äÿôÿ äÿ ÷àë. Áàõøû úÿëä äóðóð àéàüà, êàìàí÷àíû àëûð, ÷ÿêèëèá îòóðóð äèçè öñòÿ, úèáèíäÿí òèêèðòêÿ ÷ûõàðûá êÿìàíÿíè ÷ÿêèð òèêèðòêÿéÿ, ãûðûëìûø ñèìëÿðèí áèðèíè òåç äöéöíëÿéèð, ñèìëÿðè éîõëàéûð, êþêëÿéèð, öçöíö Ãàçàí÷û êÿíäèíÿ òÿðÿô òóòóá, àù ÷ÿêèð âÿ åðìÿíèúÿ äåéèð: “Àõ ñèðåëè Ìóüóø áàëà”. Ñîíðà áèð-áèð àäàìëàðûí öçöíÿ áàõûá, áàøëàéûð ÷îõ ùÿâÿñëÿ Ðàñò ùàâàñûíû ÷àëìàüà. Ðàñòäàí Øèêÿñòåéè-ôàðñà êå÷ÿíäÿ à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û ýþçó åðìÿíèäÿ âÿ ãóëàüû êàìàí÷àäà, äóðäóüó éåðäÿ éàâàøúà îòóðóð âÿ Áàõøû ÷àëäûãúà ãÿìÿíè éàâàø-éàâàø, ýóéà þçöíäÿí áèõÿáÿð, ñîõóð áåëèíäÿêè ãûíûíà âÿ ãóëàã àñìàãäà îëóð. Àäàìëàð ùàìûñû ñöêóòäàäûð. Áàõøû ÷àëìàüûíû òàìàì åëÿéèá, ãîðõàí âÿ ìöíòÿçèð ùàëÿòäÿ áàõûð Éöçáàøûíûí óçöíÿ. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. À áàëàì, åðìÿíè, áèð äå ýþðöì áèçäÿí íÿ èñòÿéèðñèíèç? (Áàõøû òÿÿúúöáëö áàõûð âÿ áèð ñþç äåìèð. Ãÿùðÿìàí éöçáàøû àúûãëû âÿ áèð àç óúàäàí. Ñÿííÿí ñþç ñîðóøóðàì åé, íèéÿ äèíìèðñÿí? Êàð äåéèëñÿí êè! Áèð äå ýþðóì, áèçäÿí íèéÿ ÿë ýþòöðìöðñöíöç? Á à õ ø û (ãîðõà-ãîðõà). Àé àüà, Àëëàù ùàããû, ìÿí ùå÷ íÿ åëÿìÿìèøÿì. 435 à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (àúûãëû âÿ óúàäàí). Ùÿ, åëÿìÿìèñÿí! Âàëëàù äöíéàäà íÿ ãÿäÿð úàíûì ñàüäû, ùàíñû áèðèíèç ÿëèìÿ êå÷ñÿíèç, òèêÿ-òèêÿ äîüðàéàúàüàì! Ñèçèí ýÿðÿê òîõóìóíóçó éåð öçöíäÿí êÿñÿì! Á à õ ø û. Àé àüà, àõû ìÿí íÿ åëÿìèøÿì? à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (àúûãëû öçöíö éîëäàøëàðûíà òóòóá, áèð àç àë÷àãäàí). Àëëàùö ÿêáÿð! Äÿëè øåéòàí äåéèð... (ãÿìÿñèíè ãûíûíäàí ÷ÿêèð, ãàëõûð àéàüà âÿ öçöíö éîëäàøëàðûíà òóòóá äåéèð). Éÿíè ñèç åëÿ ýöìàí åëÿéèðñèíèç êè, ìÿí áó ÷îëàã åðìÿíèíè þëäöðìÿêíÿí ùèðñèì ñîéóéàúàã? Ñîéóìàéàúàã! (Áèð ãÿäÿð åðìÿíèéÿ òÿðÿô áàõûð, äèíìèð). Ùÿëÿ áóíà áàõ, ñÿí Àëëàù! Äöíéàäà áèð ùàðàìçàäàëûã ãàëìàäû êè, þéðÿíìÿìèø îëñóíëàð. Øåéòàíà ïàïàã òèêèðëÿð. Áó ÷îëàã äà êÿìÿí÷ÿíè áàüðûíà áàñûá, ýþð íÿ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ûõûð. Ùàðàìçàäà åëÿ ÷àëûð êè, êå÷ÿí ýöíëÿðè ýÿòèðèð ãîéóð àäàìûí ãàáàüûíà. Àëëàùö ÿêáÿð! (Ãàðàøà). Ãàðàø, áèð ïàïèðîñ éàíäûð. Ãàðàø ïàïèðîñ ÷ûõàðäûá éàíäûðûð, âåðèð éöçáàøûéà. Áó ùåéíäÿ Á à õ ø û êàìàí÷àíû êþêëÿéèð âÿ áàøëàéûð Ñåýàù-çàáèë ùàâàñûíû ÷àëìàüà. Áèð ãÿäÿð ãóëàã àñàíäàí ñîíðà, à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û äóðäóüó éåðäÿ éåíÿ éàâàøúà îòóðóð âÿ Áàõøû ÷àëäûãúà éöçáàøû éàâàø-éàâàø, ýóéà þçóíäÿí áèõÿáÿð, ãÿìÿíè ñîõóð áåëèíäÿêè ãûíûíà âÿ ùóøýóø èëÿ ãóëàã àñìàãäàäûð. Àäàìëàð ùàìûñû ñöêóòäàäûð. à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (Ãàðàøà). Ãàðàø, ñÿí þëÿñÿí áè÷àðÿ Ùåéäÿð ýÿëèá äóðóá ýþçöìöí ãàáàüûíäà. Àõ, âàé!.. (Éöçáàøû áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿ Áàõøû ÷îõ àë÷àãäàí ÷àëûð. Àäàìëàðûí ÷îõó äà àù ÷ÿêèð. Éåíÿ Áàõøû øþâã èëÿ ÷àëìàãäàäûð. Éöçáàøû ýþçö Áàõøûäà ýàùäàí áèð äèëëÿíèð). Áàõ, áåëÿ!... åëÿúÿ!.. ÿúÿá!.. àôÿðèí!.. åëÿúÿ!.. åëÿúÿ!.. (âÿ àõûðäà éöçáàøû áèðäÿí äóðóð àéàüà, ãÿìÿñèíè ãûíûíäàí ÷ûõàðäûð âÿ àúûãëû, óúàäàí Áàõøûéà äåéèð). Àäÿ, åðìÿíè, òåç êÿìÿí÷ÿíè éûüûøäûð, èòèë ýåò áóðäàí! Éîõñà àòàíûí ýîðó ùàããû, áó éîëäàøëàðûìûí áàøûíà àíä îëñóí, áó ãÿìÿéíÿí áó ñààò ñÿíè äÿ þëäöðÿðÿì, þçöìö äÿ þëäöðÿðÿì! (×ûüûðûð). ×ûõ ýåò! Á à õ ø û (ãîðõà-ãîðõà). Àé àüà, ùàðà ýåäèì? à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û (÷ûüûðûð). Úÿùÿííÿìÿ ýåò! Åâèíÿ! Áàõøû ãîðõà-ãîðõà áàõûð àäàìëàðûí öçöíÿ, êàìàí÷àíû âÿ þðòöéöíó ýþòöðöð, òåç ÷ûõûð ýåäèð. Ùàìû ñàêèò, þç ôèêèðëè ùàëÿòèíäÿ ãàëûð. Ãÿùðÿìàí éöçáàøû ùàìàí äóðäóüó éåðèíäÿ äóðóá, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç áàõûð Áàõøû ýåäÿí òÿðÿôÿ. Áèð ãÿäÿð äÿ áàõàíäàí ñîíðà ãÿìÿñèíè òóëëàéûð éåðÿ âÿ ýóéà þç-þçóíÿ äåéèð: à ÿ ù ð ÿ ì à í é ö ç á à ø û. Åù, íàìÿðä äöíéà!.. Éàíâàð 1920 Øóøà ãàëàñûíäà 436 ÀÍÀÌÛÍ ÊÈÒÀÁÛ Äðàìà, äþðä ìÿúëèñäÿ Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é – ðóñ èíòåëëèýåíòè ëèáàñûíäà: éÿíè ïèäæàê, æèëåò, íèøàñòàëû éàõàëû êþéíÿê, áîüàçûíäà ãàëñòóê, íèøàñòàëàíìûø àü ãîëëàðû. Ðóñ äàðöëôöíóíóíäà åëì òÿùñèë åëÿìèø âÿ ðóñ òÿðáèéÿñè òÿðÿôäàðû. Ùÿðÿêÿòè àüûð âÿ òÿìêèíëè. Áàøû à÷ûã, ùÿìèøÿ ýþçëÿðè åéíÿêëè (÷åøìÿê). 40 éàøûíäà. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è – Èðàí öðÿôàñû ëèáàñûíäà, éÿíè óúà Èðàí áþðêö, óçóí Èðàí àðõàëûüû, öñòöíäÿí ãóðøàã, àðõàëûüûí öñòöíäÿí óçóí Èðàíè ÷óõà (ýåéìÿ), ýåí øàëâàð, àü úîðàá. Áàøìàãëàðûíû ãàïûíûí àüçûíäà ÷ûõàðäûá éåðäÿ äèç öñòÿ îòóðóð. Ùÿìèøÿ ÿëèíäÿ òÿñáåù âÿ ýþçöíäÿ åéíÿê. Àúûãëû âÿ ýöëìÿéÿí. Èðàí òÿðáèéÿñè òÿðÿôäàðû. 35 éàøûíäà. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä – Èñòàíáóëäà ÿäÿáèééàò äÿðñè àëìûø. Áàøûíäà ãûðìûçû ôÿñ, ÿéíèíäÿ ïèäæàê, æèëåò, àü éàõàëû êþéíÿê âÿ ãàëñòóê, ýþçëÿðèíäÿ åéíÿê. Òÿìêèíëè âÿ ñàêèò. Îñìàíëû òÿðáèéÿñè òÿðÿôäàðû. 30 éàøûíäà. Ý ö ë á à ù à ð – ñóðÿòäÿ ýþçÿë. Öìóìè ìöñÿëìàí ãûçëàðû ëèáàñûíäà, áàøûíäà ÷àðãàò. Ìöñÿëìàíúà ñàâàäëû. Àíàñûíû íÿùàéÿò èñòÿéÿí. 20 éàøûíäà. Ç è â ÿ ð õ à í û ì – ðóñ òÿðáèéÿñè òàïìûø. Ðóñ õàíûìëàðû ëèáàñûíäà. Áîüàçû âÿ ãîëëàðû à÷ûã, ìöñÿëìàíúà ñàâàäñûç. à ÿ í á ÿ ð – ñèôÿòäÿ ýþé÷ÿê. ßéíèíäÿ ÷ÿðêÿçè ÷óõà, áåëèíäÿ ãÿìÿ âÿ òàïàí÷à. ßëèíäÿ ãàì÷û. À ñ ë à í á ÿ é – ùÿð úÿùÿòäÿí Ðöñòÿì áÿéÿ îõøàéûð. Ì è ð ç ÿ Á ÿ õ ø ÿ ë è – ùÿð úÿùÿòäÿí Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ îõøàéûð. Ù ö ñ å é í Ø à ù è ä – ùÿð úÿùÿòäÿí Ñÿìÿä Âàùèäÿ îõøàéûð. Ñ å í ç î ð Ì è ð ç ÿ Ú ÿ ô ÿ ð á ÿ é – ðóñ ÷èíîâíèêè ëèáàñûíäà. Ýþçëÿðèíäÿ åéíÿê. ÌßÚËÈÑËßÐÈÍ ßÙÀËÈÑÈ 1. Çÿùðà áÿéèì – 60 éàøûíäà. 2. Ðöñòÿì áÿé – îíóí áþéöê îüëó, èíòåëëèýåíò, 40 éàøûíäà. 3. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè – îíóí èêèíúè îüëó, åëìè-èëàùè ìöÿëëèìè âÿ âàèç. 35 éàøûíäà. 4. Ñÿìÿä Âàùèä – îíóí ó÷öíúö îüëó, òöðê äèëè ìöÿëëèìè (ôÿñ ãîéóð). 30 éàøûíäà. 5. Ýöëáàùàð – ãûçû, ìöñÿëìàíúà îõóìóø. 20 éàøûíäà. 6. Çèâÿð õàíûì – Ðöñòÿì áÿéèí þâðÿòè, ðóñúà òÿðáèéÿ òàïìûø. 25 éàøûíäà. 7. Ìèðçÿ Ùÿñÿí – Ðöñòÿì áÿéèí äèëìàíúû. 30 éàøûíäà. 8. Òåéìóð áÿé– Úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí äÿôòÿðäàðû. 25 éàøûíäà. 9. Ìèðçÿ Çåéíàë – ìèëëÿòïÿðÿñò. 30 éàøûíäà. 10. Ñÿëèìÿ õàíûì – ìöÿëëèìÿ (äàíûøìûð) 25 éàøûíäà. 11. Àñëàí áÿé – ìàë ùÿêèìè (ðóñ èíòåëëèýåíòè ëèáàñûíäà). 30 éàøûíäà. 12. Èñìàéûë àüà – Úÿìèééÿòè-õåéðèééÿ öçâö (äàíûøìûð). 45 éàøûíäà. 13. Ìöíÿââÿð õàíûì – îíóí ãûçû (äàíûøìûð). 20 éàøûíäà. 437 14. Ùöñåéí Øàùèä – òöðê äèëè ìöÿëëèìè (ôÿñëè). 30 éàøûíäà. 15. Ìèðçÿ Áÿõøÿëè – åëìè-èëàùè ìöÿëëèìè. 35 éàøûíäà. 16. Ãÿíáÿð – Ðöñòÿì áÿéèí ñÿðêàðû. 45 éàøûíäà. 17. Ãóðáàí – ÷îáàí. 25 éàøûíäà. 18. Çàìàí – ÷îáàí. 25 éàøûíäà. 19. Ñåíçîð Ìèðçÿ Úÿôÿð áÿé – 45 éàøûíäà. 20. Ïîëèñ ìÿìóðó (äàíûøìûð) – 35 éàøûíäà. 21. Èêè íÿôÿð ôÿððàø (äàíûøìûðëàð) – 30-35 éàøûíäà. 22. Ìÿøÿäè Úÿôÿð – ÿðèçÿ ñàùèáè, 40 éàøûíäà. 23. Éåíÿ ö÷ íÿôÿð ôÿãèð – 40-45 éàøûíäà. 24. Áèðèíúè ùàìáàë -30 éàøûíäà. 25. Èêèíúè ùàìáàë – 30 éàøûíäà. ßùâàëàò âàãå îëóð òàðèõè-ùèúðèíèí ìèí ö÷ éöç îòóçóíúó èëèíèí éàâûãëàðûíäà, Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíèí áèðèíäÿ, Ðóñèéà ùþêóìÿòè ÿñðèíäÿ. ÁÈÐÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Ðöñòÿì áÿéèí, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèíèí âÿ Ñÿìÿä Âàùèäèí öìóìè êàáèíÿñè: áèð òÿðÿôäÿ áþéöê éàçû ñòîëó, öñòöíäÿ ãûðìûçû ìàùóòäàí þðòöê, éàíûíäà íå÷ÿ äÿíÿ ñàíäàëéà, êèòàá øêàôû, ñòîëóí öñòöíäÿ âÿ øêàôûí è÷èíäÿ êèòàáëàð. Ñòîëóí öñòöíäÿ òåëåôîí, ìöðÿêêÿá ãàáû, ãÿëÿìëÿð, êàüûçëàð âÿ ãåéðè éàçû ÿøéàñû. Áó – Ðöñòÿì áÿéèí éàçû ñòîëó. Áèð òÿðÿôäÿ ãîéóëóá êèòàá ãÿôÿñÿñè (åòàæåðêà), öñòÿ êèòàáëàð, éàíûíäà áèð äÿíÿ ñàíäàëéà. Áóðà Ñÿìÿä Âàùèäèí éåðè. Áèð òÿðÿôäÿ ãîéóëóá ñàíäûã, è÷èíäÿ âÿ óñòöíäÿ éåêÿ âÿ ãàðà úèëäëè êþùíÿ ìöñÿëìàí êèòàáëàðû. Ñàíäûüûí éàíûíäà äþøÿê. Áó äà Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèíèí éåðè. Äèâàðëàðäà ÷àùàðúóáÿëÿð, è÷èíäÿ øÿêèëëÿð. Ïÿðäÿ ãàëõàí âàõò îòàãäà îòóðóá òÿê Ðöñòÿì áÿé þç éåðèíäÿ; ýþçëÿðèíäÿ ÷åøìÿê, îõóéóá éàçìàüà ìÿøüóëäóð. Áèð ãÿäÿð ñöêóòäàí ñîíðà è÷ÿðè ãàïû à÷ûëûð âÿ Çÿùðà áÿéèìèí áàøû ýþðñÿíèð âÿ éåíÿ éîõ îëóð. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà éåíÿ Çÿùðà áÿéèì ãîðõà-ãîðõà áàøûíû óçàäûá éàâàøúà ñîðóøóð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Áàëà, ýþðÿñÿí íèéÿ óøàãëàð éóáàíäûëàð? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (áàøûíû ñòîëóí óñòöíäÿí ãîâçàìàéûá). Àíà, ìÿíè äàíûøäûðìà, ëöüÿò éàçûðàì. (Çÿùðà áÿéèì äèíìÿéèá éîõ îëóð. Éåíÿ áèð äÿãèãÿ ñàêèòëèê èëÿ êå÷èð. È÷ÿðè îòàãäà óøàã àüëàéûð. Ðöñòÿì áÿé ãÿëÿì ÿëèíäÿ òåç äóðóð àéàüà âÿ ùàìàí ãàïûéà éàâûãëàøûá äåéèð:) Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Àé óøàã ñÿñ åëÿìÿéèí, ìÿí ëöüÿò éàçûðàì. (Ðöñòÿì áÿé ãàéûäûá îòóðóð âÿ éåíÿ éàçûá îõóìàüà úóìóð; éåíÿ áèð äÿãèãÿ êå÷èð, ÷þë ãàïûíû òàããûëäàäûðëàð). Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Êèìñÿí? Ýèð è÷ÿðè. Ìèðçÿ Ùÿñÿí ýèðèð è÷ÿðè. 438 Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Ñÿëàì ÿëåéêöì. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. ßëåéêÿññÿëàì. Ìèðçÿ, íÿ ÿúÿá áó ýöí éóáàíäûí? Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Áàüûøëàéàñûíûç, Ðöñòÿì áÿé, ÷îõ ñÿé åëÿäèì, òåç ýÿëÿ áèëìÿäèì. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. ßéëÿø. Ìèðçÿ Ùÿñÿí ñàíäàëéàíû éàçû ñòîëóíóí éàíûíà ÷ÿêèá îòóðóð, ãÿëÿìè ýþòöðöð, êàüûçëàðû àðàëàéûð âÿ éåðèíè ðàùàòëàéàíäàí ñîíðà öçöíö Ðöñòÿì áÿéÿ òóòóá éàçìàüà ùàçûð îëóð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Äöíÿí ùàðäà ãàëäûã? Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í (êàüûçà áàõûð âÿ îõóéóð). Íåúÿ êè, Éåâðîïà, ùàáåëÿ Àñèéà ìèëëÿòëÿðèíèí ùöðóôàòûíûí ÿââÿëèíúèñè “À” ñþâòöíöí ÿëàìÿòèäèð êè, áèç îíà “ÿëèô” äåéèðèê. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ìèðçÿ, äàéàí, ýÿðÿê áèð éåðèíè äÿéèøÿê. Íåúÿ éàçûáñàí? Éåâðîïà âÿ Àñèéà ìèëëÿòëÿðèíèí? Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Íåúÿ êè, Éåâðîïà, ùàáåëÿ Àñèéà ìèëëÿòëÿðèíèí ùöðóôàòûíûí... Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Äàéàí áèð, éàõøû îëàð àðòûðàñàí: úöìëÿñèíèí. Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Õóá, úöìëÿñèíèí (éàçûñûíû äöçÿëäèð), úóìëÿñèíèí ùöðóôàòûíûí ÿââÿëèíúèñè “À” ñþâòöíöí ÿëàìÿòèäèð êè, áèç îíà “ÿëèô” äåéèðèê... Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (êèòàáà áàõûð). Éàç (éàâàø-éàâàø äåéèð) áóíäàí ÿëàâÿ õàù Øÿðã òàéôàëàðûíûí áÿçèëÿðèíèí, ùàáåëÿ ñëàâëàðûí, ãðåêëÿðèí... Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Éóíàíëàðûí... Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Éóíàíëàðûí âÿ ãÿäèì éÿùóäèëÿðèí äèëèíäÿ ùöðóôàòûí ÿââÿëèíúèñèíèí ìÿíàñû ùÿìè áèðäèð, ùÿìè ìèíäèð; íåúÿ êè, ìÿñÿëÿí, ÿðÿá äèëèíäÿ “ÿëèô” ëÿôçè. (Éåíÿ ãàáàãêû êèìè è÷ÿðè îòàãäàí óøàã ñÿñè ýÿëèð. Ðóñòÿì áÿé). Ñÿñ åëÿìÿéèí, ìÿí ëöüÿò éàçûðàì (ÿëèíäÿ êèòàá âàð-ýÿë åäèð). Ìèðçÿ, éàç; âÿ ëàêèí ùÿìèí “À” ñþâòö ìèëëÿòëÿðèí áÿçèñèíèí äèëèíäÿ ÷îõ èøëÿíèð, áÿçèñèíèí äèëèíäÿ àç èøëÿíèð... Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í (éàçà-éàçà). Áÿçèñèíèí äèëèíäÿ... Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Áÿçèñèíèí äèëèíäÿ ÷îõ èøëÿíèð, áÿçèñèíèí äèëèíäÿ, áÿçèñèíèí äèëèíäÿ àç èøëÿíèð. È÷ÿðè îòàãäàí Çèâÿð õàíûì ÿòèðëè âÿ êèðøàíëû, ñèíÿñè âÿ ãîëëàðû à÷ûã, ãûâðàã ýÿëèð, Ðöñòÿì áÿéèí éàçû ñòîëóíóí öñòöíäÿêè òåëåôîíóí äÿñòÿéèíè ãàëõûçûá, ãîéóð ãóëàüûíà âÿ áåëÿ äàíûøûð. Ç è â ÿ ð õ à í û ì. Êòî ó òåëåôîíà? Êèìäè òåëåôîíäà? Êèìäè? Ñÿëèìÿ õàíûì? Ñàëàì ÿëåéêöì. Ñàü îë, ñàü îë. Íåúÿ? Êèì? Ùÿ, éàõøû! Ýÿëèí áèð éåðäÿ ýåäÿê. Éàõøû, åâäÿäè. Éàõøû, ñÿëàìÿò ãàë... (Äÿñòÿéè 439 ãîéóð éåðèíÿ). Ðöñòÿì, Ñÿëèìÿ õàíûìýèë èíäè ýÿëÿúÿêëÿð; ýÿðÿê áó ýöí áèëåòëÿðè ïàéëàéàã, ñàáàù äà êè, áèëèðñÿí, áèçäÿ úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí éûüûíúàüûäû. Áèëìèðÿì ñÿíèí ùÿëÿ èøèí ÷îõäóð? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ìÿí ñîíðà äà éàçà áèëëÿì. Äåéèðñÿí íÿ âàõò ýÿëÿúÿêëÿð? Ç è â ÿ ð õ à í û ì. Éàðûì ñààòà áóðàäà îëàëëàð. (Ðöñòÿì áÿé áèð ñþç äåìÿéèá, éåíÿ êèòàáà ìÿøüóë îëóð. Çèâÿð õàíûì ãûâðàã ÷ûõûá ýåäèð. Ðöñòÿì áÿé éåíÿ êèòàáà áàõà-áàõà äåéèð). Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Éàç, Ìèðçÿ, ùàðàäà ãàëäûã? Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Áÿëè. Âÿ ëàêèí ùÿìèí “À” ñþâòö ìèëëÿòëÿðèí áÿçèñèíèí äèëèíäÿ ÷îõ èøëÿíèð, áÿçèñèíèí äèëèíäÿ àç èøëÿíèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèð). Éàõøû, èíäè éàç: áóíó äà ëàçûìäûð íÿçÿðÿ àëìàã êè, ùÿìèí “À” ùÿðôè áÿçè äèëëÿðäÿ ãëàñíû ùÿðôèäèð... Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Èìëà ùÿðôèäèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Èìëà ùÿðôèäèð âÿ þçö äÿ þçëöéöíäÿ ñëîãäóð. Ìè ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Éÿíè “ùåúà” äåìÿê èñòÿéèðñèíèç? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Áÿëè, “ùåúà” ýÿðÿê îëà âÿ ëàêèí áÿçè òàéôàëàðûí äèëèíäÿ ùÿìèí “À” ùÿðôè ñîãëàñíû ùÿðôëÿðè úÿðýÿñèíäÿäèð. Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Áóíó “ñîãëàñíû” ÿâÿçèíÿ “ùöðóôè-ñàìèòÿ” éàçàã. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ìÿñÿëÿí, íåúÿ êè, Á, Ä, Ë âÿ ãåéðèëÿðè. ×þë ãàïûäàí Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è ýèðèð è÷ÿðè, ñàëàì âåðèá, áàøìàãëàðûíû ÷ûõàðäûð âÿ êå÷èá îòóðóð þç éåðèíäÿ. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Äàäàø, ñÿíÿ ìàíå îëìóðàì êè? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. ßëåéêÿññÿëàì, ìàíå îëìóðñàí, êå÷ îòóð. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè îòóðóð þç éåðèíäÿ äèçè öñòÿ âÿ êèòàáëàðûíû à÷ûá áàõûð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Èíäè êå÷ÿê “àëìàñ” ëÿôçèíÿ. Éàç, “àëìàñ” ëàòûíúà “àòàìàñ”, ïöð ãèéìÿò äàøëàð úÿðýÿñèíäÿ ÿí ýþçÿë øÿôÿãëè âÿ êèìéà àëÿìèíäÿ áóíäàí áÿðê âÿ ñÿõò äàø ùÿëÿ áó âàõòàäÿê äöíéàäà òàïûëìàéûá; áÿðêëèêäÿ úÿâàùèðàòûí ùå÷ áèðè áóíà áÿðàáÿð äåéèë. Íÿ çöìðöä, íÿ òóïàç, íÿ äåíäðèò, êâàðñ, éàøìà, òîðìàëèí âÿ íÿ ãåéðèëÿðè. Ìèðçÿ Ùÿñÿí éàçûð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (áàøûíû ãàëõûçûá, Ðöñòÿì áÿéÿ òÿðÿô äåéèð). Äàäàø, î ëöüÿòè êè, ñÿí éàçûðñàí, áó áèð éàäèýàðäû êè, ùÿð áèð êÿñ îõóéóá ìÿíôÿÿòáÿðäàð îëàúàã. Àììà ìÿíèì ãàíàúàüûìà ýþðÿ ñèçèí êèòàáûíûçäà îëàí ìÿëóìàò ìÿùç Éåâðîïà âÿ Ðóñèéà ìÿíáÿèíäÿí ÿõç 440 îëóíìóøäóð. Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ñèç þç ÿëèíèçëÿ ëöüÿòèíèçèí äàèðÿñèíè äàðàëäûðñûíûç. Ìÿíÿ ãàëàðñà ùàìàí èòòèëààòû êè, ñèç î çÿùìÿòíÿí úÿì åäèðñèíèç, îíëàðû Øÿðã âÿ èñëàì åëìëÿðè èëÿ òÿòáèã åëÿìÿéèíèçèí áèð åéáè éîõäóð. Ìÿñÿëÿí, ýþòöðÿê ùàìàí àëìàñ áàðÿñèíäÿ áÿðêëèê ñþùáÿòèíè. Ìÿíèì ãàíà÷àüûìà ýþðÿ, “àëìàñäàí áÿðê øåé äöíéàäà éîõäóð” äåìÿê þçö áèð ñÿùâ âÿ ãÿëÿòäèð. Àëìàñäàí áÿðê øåé äöíéàäà ÷îõäóð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ìÿùÿììÿäÿëè, ìÿí ùå÷ âàõò î ôèêèðäÿ îëìàìûøàì êè, ëöüÿòèìè Øÿðã àëÿìèíäÿí óçàã òóòóì; íÿèíêè î ôèêèðäÿ îëìàìûøàì, ùÿëÿ áÿëêÿ þçöì ñÿíÿ äåìèøÿì êè, ìÿíèì éàäûìäà âÿ ñèéàùûìäà îëìàéàí ëÿôçëÿðè ìÿíèì éàäûìà ñàë êè, êèòàáûìûç íÿ ãÿäÿð ìöìêöíäöð, å... å... å... å... Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Òÿêìèë îëñóí. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Òÿêìèë îëñóí. Èíäè ùÿð íÿ ñþçöí âàð, äå. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Ñþùáÿò ùàìàí ñÿõòëèê öñòÿäèð êè, ñèç îðàäà éàçäûíûç. Àììà ìÿíèì ÿãèäÿìúÿ áó áàðÿäÿ áèçÿ áèð ÿìð áóéóðóëóáäóð, î ÿìðäÿí êÿíàðà ÷ûõìàã ùÿð àéèíÿ ñÿçàâàð äåéèë. Íåúÿ êè, ìÿëóìäóð âÿ êÿððàò èëÿ åøèòìèøèê âÿ êèòàáëàðäàí òÿùñèë åëÿìèøèê êè, ùÿãã-òÿàëà áèçÿ îí øåé òÿéèí åäèá êè, áèð-áèðèíäÿí áÿðêäèð. Éÿíè ÿí ÿââÿëè ñîíðàêûíäàí áîø âÿ ñîíðàêû ãàáàãêûíäàí áÿðê; òà ýåäèð ÷ûõûð îíóíúóéà êè, äÿõè îíäàí áÿðê, îíäàí ñÿõò áèð øåé äöíéàäà éîõäóð âÿ îëà áèëìÿç. È÷ÿðè ãàïûäàí Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì ýþðñÿíèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é âÿ Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (èêèñè äÿ ÿëëÿðèíè ãàëõûçûá áèðäÿí). Àíà, äàéàí, ùÿëÿ ýÿëìÿ, ñþç äàíûøûðûã. Çÿùðà áÿéèì éîõ îëóð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Ùàìàí áÿðê øåéëÿðèí ÿââÿëèíúèñè äàøäûð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Éÿíè íåúÿ äàø? Àõûð äöíéàäà äàø ÷îõäóð, ýþðÿê ùàíñûíû äåéèðñÿí? Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Ùå÷ òÿôàâöòö éîõäóð. Ùàíñû äàø îëóð-îëñóí. Ðöñòÿì áÿé âÿ Ìèðçÿ Ùÿñÿí ýöëöðëÿð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Äÿõè áóðàäà ýöëìÿê, éÿíè ÷å? Ñèç õàùèø åòäèíèç, ìÿí äÿ äåéèðÿì. Ëàçûì äåéèë, ìÿíè ÿôâ áóéóðóíóç; äÿõè ýöëìÿê éÿíè íÿ îëñóí. Ùå÷ äÿõëè âàð? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (ýöëöìñöíÿ-ýöëöìñöíÿ). Éàõøû, ñþçöíö äå, ýöëìÿíèê. Ñîíðà? Äàøäàí ñîíðà? 441 Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Èêèíúè ìÿðòÿáÿäÿ äàøäàí ñîíðà áÿðê îëàí øåé äÿìèðäèð, çèðà áó èêè úèñèìëÿðè áèð-áèðèíÿ âóðàíäà (ÿëëÿðèíè ãîøà òóòóá éàâàøúà áèð-áèðèíÿ âóðóð), àøêàðäûð êè, äÿìèð äàøû ñûíäûðàúàã. Ðóñòÿì áÿé âÿ Ìèðçÿ Ùÿñÿí éåíÿ ýöëöðëÿð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Ùÿ... ýöëÿðñèíèç, ýöëÿðñèíèç. Âàé ñèçèí ùàëûíûçà!.. Àôÿðèí ëöüÿò éàçàíëàð! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (ýöëÿ-ýöëÿ). Ñîíðà? Äÿìèðäÿí ñîíðà áÿðê îëàí øåé ùàíñûäûð? Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè äóðóð àéàüà, èñòÿéèð ýåòñèí. Ðöñòÿì áÿé äóðóð, îíóí ãàáàüûíû êÿñèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ìÿùÿììÿäÿëè, óøàüà óøàã äåéÿðëÿð, áþéöéÿ äÿ áþéöê äåéÿðëÿð. Ñÿí ñþçöíö äå, ÿýÿð ñÿíèí ñþçöí ùàãäûð, ýÿðÿê îíó äåìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéÿñÿí. Àëëàùà øöêöð, ñÿí âàèçñÿí, ìöÿëëèìñÿí; ñÿí áàõìà áèçèì ýöëìÿéèìèçÿ, ñÿí ñþçöíö äå. ßýÿð áèçÿ ëàçûì îëàð, ëöüÿòÿ äÿ áèð øåé éàçàðûã, ëàçûì îëìàç, – îëìàç. Ì è ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿ í. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè, ìÿí ñÿíäÿí õàùèø åäèðÿì, ùþâñÿëÿ åëÿéÿñèíèç âÿ áÿéàíàòûíûçû áàøà éåòèðÿñèíèç. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèá, îòóðóð éåðèíäÿ âÿ ñîíðà áàøëàéûð). Äÿìèðäÿí áÿðê îëàí øåé îäóð êè, äÿìèðè ÿðèäèð âÿ þçö äÿ ñÿõòëèê ÿíàñèðèíäÿ ö÷öíúö äÿðÿúÿäÿäèð. Îääàí áÿðê îëàí øåé ñóäóð êè, îäó ñþíäöðöð âÿ ñÿõòëèê ÿíàñèðèíèí äþðäöíúö äÿðÿúÿñèíäÿäèð. Ðöñòÿìáÿé âÿ Ìèðçÿ Ùÿñÿí ÿëëÿðèíè àüûçëàðûíà áàñûá ýöëöðëÿð. Ñóäàí áÿðê îëàí øåé áóëóääóð êè, ñó ùàìàí áóëóääàí ÿìÿëÿ ýÿëèð. (Éåíÿ è÷ÿðè îòàãäàí ñÿñ ýÿëèð, éåíÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè ùèðñëè äåéèð).Ñÿñ ýÿëìÿñèí! Ýþðöðñöíöç êè, áèç áóðäà ñþç äàíûøûðûã! Áÿëè, àüàìà ÿðç îëñóí êè, áóëóääàí áÿðêðàã îëàí øåé éåëäèð êè, áóëóäëàðà ùÿìèøÿ éåëäÿí ôÿðìàí ÷ûõûð. (Áèð ãÿäÿð äèêÿëèá ùÿâÿñÿ ýÿëèð). Éåëäÿí áÿðê îëàí øåé ìÿëÿêäèð êè, éåëëÿðè èäàðÿ åäèð; éÿíè ùàðàéà ýþíäÿðìÿëèäèð, ýþíäÿðèð; ýþíäÿðìÿëè äåéèë, ýþíäÿðìèð. (Áèð àç äà óúàäàí âÿ ùÿâÿñëè). Ìÿëÿêäÿí áÿðê øåé ìÿëÿêöë-ìþâòäöð êè, ìÿëÿêè ãÿáçè-ðóù åäèð. Ùû... Ýöëÿðñèíèç! Ýöëöí, åéáè éîõäóð, ýöëöí! Âàé ùàëûíûçà! Ìÿëÿêöë-ìþâòäÿí äÿ áÿðê îëàí øåé áèëèðñèíèç íÿäèð? Þëöìäöð, þëöì! Ùû... Ýöëÿðñèíèç! (Äÿõè äÿ ùèðñëè). Áÿñ áèëèðñèíèçìè êè, þëöìäÿí áÿðê øåé íÿäèð? Áèëèðñèíèçìè, åé ëöüÿò éàçàíëàð?.. Þëöìäÿí áÿðê øåé õóäàâÿíäè-àëÿìèí ÿìðèäèð êè, ëàçûì îëàí éåðäÿ þëöì âàðèä îëóð, ëàçûì îëìàéàíäà îëìóð. Ëàçûì îëàí éåðäÿ âàãå îëóð áÿëàéè-íàýÿùàíëàð, ìèñëè-âÿëâÿëåéè-ñÿãô442 àñèìàíëàð, çÿëçÿëåéè-ñÿòùè-õàêèäàíëàð, õöñóô-êöñóô, éåíÿ õöñóô, éåíÿ êöñóô, ìà-òÿàãÿáÿë-ìÿëÿâàí! (ßëëÿðèíè éóõàðû ãàëõûçûð âÿ úóøÿ ýÿëèð). Ñèç ýÿðÿê õÿúàëÿò ÷ÿêÿñèíèç, àäûíûçû ìöñÿëìàí ãîéóá èñëàì åëìëÿðèíÿ èñòåùçà åäèðñèíèç (÷ûüûðà-÷ûüûðà äóðóð àéàüà). Íèéÿ ýöëöðñöíöç? Áóðàäà èëàí îéíàòìûðëàð êè? Ìÿýÿð èíñàí þç ãÿáàùÿòèíè ýÿðÿê àííàìàéà? Åéá äåéèë? (ùèðñëè ýåäèð ãàïûéà òÿðÿô). Ðöñòÿì áÿé âÿ Ìèðçÿ Ùÿñÿí äóðóðëàð àéàüà âÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèíèí ãàáàüûíû êÿñèá äåéèðëÿð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é âÿ Ìè ð ç ÿ Ù ÿ ñ ÿí. Äàéàí áèð, äàéàí áèð! ×þë ãàïûäàí Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä ýèðèð è÷ÿðè âÿ ãèëö-ãàëû ýþðöá äåéèð. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Èøòÿ èðêàêëàð! Ùàéäà àðêàäàøëàð! Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ùèðñëè âÿ óúàäàí Ñÿìÿä Âàùèäÿ). À êèøè, ùÿëÿ áèëìèðÿì áó íÿ äåéèð åé!.. Ñÿìÿä Âàùèä ýåäèá îòóðóð éåðèíäÿ âÿ êàüûç-ãÿëÿìèíè ÷ûõàðäûð. Ðöñòÿì áÿé âÿ Ìèðçÿ Ùÿñÿí éåíÿ ýöëìÿêäÿäèðëÿð. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè èñòÿéèð áàøìàãëàðûíû ýåéÿ, ýåäÿ. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì ãàïûäà ýþðñÿíèá, Ìèðçÿ Ùÿñÿíäÿí óòàíûð âÿ ÷ÿêèíèð. Ìèðçÿ Ùÿñÿí áóíó àíëàéûá, Ðöñòÿì áÿéäÿí èçèí àëûá ÷ûõûð, ýåäèð. Çÿùðà áÿéèì éàâàøúà è÷ÿðè ýèðèð âÿ ãîðõà-ãîðõà ýÿëèð ÷þêöð áèð òÿðÿôäÿ. Ðöñòÿì áÿé þç éåðèíÿ îòóðóá êèòàáà áàõûð. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíûá, áèð èñòÿéèð ÷ûõà, áèð èñòÿéèð ãàëà. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ). Àé áàëàì, áèð äàéàí ýþðöì, ùàðà ýåäèðñÿí? Àõû íÿ öñòÿ áó ãÿäÿð ñàâàøûðñûíûç? Àé áåëÿ ñèçÿ ìÿí ãóðáàí îëóì, àõûð ìèí äÿðä-ñÿðèìèç, äîñò-äöøìÿí âàð! Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Àíà, ñÿí Àëëàù ñÿí äÿ ÿë ýþòöð áèçäÿí! Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Áàëà, ñèçèí áåëÿ ìÿí ãàäàíûçû àëûì, ìÿíèì àõûð ñèçíÿí âàúèá èøèì âàð. Ìÿùÿììÿäÿëè, áàëà, áèð ýÿë îòóð, àðõàéûí äàíûøàã. Ñÿí þçóí, Àëëàùà øöêöð, éàõøû-éàìàíû áèëÿíñÿí. Àõûð, î ãûçû ùÿð éàíäàí èñòÿéèðëÿð; ãûç óøàüûíûí åâäÿ ãàëìàüûíûí äà áèð âàõòû âàð. Íÿ äåéèðñÿí, àé Ðöñòÿì áàëà? Ñÿí íÿ äåéèðñÿí, Ñÿìÿä áàëà? Íèéÿ äèíìèðñÿí, Ìÿùÿììÿäÿëè áàëà! Áèð äåéèí ýþðöì, íÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðñöíöç? Ñèçÿ ýÿëÿí ãàäà-áàëà ìÿíÿ ýÿëñèí. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (àúûãëû). Ìÿíÿ äÿõëè éîõäóð! Ùÿð êÿñÿ èñòÿéèðñèíèç âåðèí. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (êèòàáû ãîéóð, äóðóð àéàã öñòÿ). Àíà, ìÿí ãàáàãúà äà ñÿíÿ äåìèøÿì, èíäè äÿ éåíÿ äåéèðÿì, ãîé îüëàíëàðûí äà åøèòñèíëÿð: ãûç ýÿðÿê þç õîøó èëÿ ùÿð êÿñÿ êè, êåôè èñòÿäè, îíó ýþðÿ âÿ áÿéÿíÿ 443 âÿ ÿðÿ ýåäÿ. Äÿõè î ÿñðëÿð êå÷èáäè êè, ãûçû çîðíàí èñòÿìÿäèéè àäàìà ÿðÿ âåðèðäèëÿð. Àíúàã éåíÿ ìÿí ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì êè, Ýöëáàùàðû Àñëàí áÿéÿ âåðÿê. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ùèðñëè). ßñòÿüôöðóëëàù! ßñòÿüôöðóëëàù! ßýÿð Ýöëáàùàð ìÿíèì áàúûìäûð, ìÿí áó ÿìðÿ ùÿðýèç ðàçû îëà áèëìÿíÿì! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Íÿ ñÿáÿáÿ ðàçû îëà áèëìèðñÿí? Õóá, íÿ åéáè âàð, ðàçû îëìóðñàí, ñÿí äå ýþðÿê êèìÿ âåðÿê? Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Ìÿí íÿ áèëèì? Êèìÿ ãèñìÿò îëàð, îíà âåðÿðèê. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Àõûð íåúÿ êèìÿ ãèñìÿò îëàð? Ùàçûð ãûçû èñòÿéèðëÿð, äÿõè éöç èë ýþçëÿòìÿéÿúÿéèê êè? Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (áèð ãÿäÿð äèíìÿéèá). Ìÿíÿ ãàëûðñà, Ýöëáàùàðû Ìèðçÿ Áÿõøÿëèéÿ âåðÿðèê. Ðöñòÿì áÿé ýöëöð. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Íåúÿ Ìèðçÿ Áÿõøÿëèéÿ? Ìöÿëëèì Ìèðçÿ Áÿõøÿëèéÿ? Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Áÿëè, ùàìàí Ìèðçÿ Áÿõøÿëèéÿ. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Áÿí áóíà ùÿðýèç ðàçû îëìàì. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (òÿÿúúöáëö). Íåúÿ éÿíè ðàçû îëìàçñàí? Ùÿëÿ ñÿí íÿ÷èñÿí? Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Áÿíÿ ãàëûéîðñà, Ýöëáàùàðû Ùöñåéí Øàùèäÿ âåðìÿëè. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ñàü ÿëèíè ôûðëàäûð). Ïÿù-ïÿù-ïÿù, áóíà áàõ ñÿí Àëëàù! Áó äà áèçÿ ìöøòÿðè òàïäû. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Àé áàëàëàðûì, ñèçÿ áåëÿ ìÿíèì úàíûì ãóðáàí, áèð ìÿíÿ äåéèí ýþðöì, î äåäèéèíèç àäàìëàð êèìäèëÿð? Éàõøûìû àäàìäûëàð, íÿ÷èäèðëÿð? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Àíà, ìÿí äåäèéèì Àñëàí áÿé ÷îõ éàõøû àäàìäû; þçö äÿ êå÷ÿí èë éóðèñò äÿðñè îõóéóðäó, ñîíðà ïåøìàí îëäó, âàñòî÷íè ôàêóëòåòÿ ýèðäè. Èíäè èñòÿéèð ìàë ùÿêèìè îëñóí. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ñÿìÿä Âàùèäÿ). Áàëà, ñÿí äåäèéèí àäàì êèìäè, íÿ÷èäè? Áèð ãóëëóüó âàðìû? Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Àíà, Ùöñåéí Øàùèä áèçèì ýÿíú ÿäèáëÿðèìèçäÿíäèð, þçö äÿ õåéðèééÿ ìÿêòÿáèíäÿ ÿäÿáèééàò äÿðñè ìöÿëëèìèäèð. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè áàøûíû áóëàéûð. 444 Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Ïÿù-ïÿù-ïÿù! Åëÿ áèçèì ýÿíú ÿäèáèìèç ÿñêèê èäè. Àëëàù áÿä íÿçÿðäÿí ñàõëàñûí. (Ùèðñëè). À êèøè, ìÿí áèëìèðÿì ÿäèá íÿäè, àõûð åé? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ãàðäàøëàðûì, ìÿí ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì êè, ùÿð íÿ åëÿìÿê èñòÿéèðñèíèç, ìÿñëÿùÿòíÿí âÿ àüûë ó÷óéíàí åëÿéèí. Îíó ñèç ýÿðÿê áèëìèø îëàñûíûç êè, î øåé êè, ìåùðèáàí÷ûëûãíàí âÿ ìÿñëÿùÿòíÿí àøàð, äàâà-ãàëìàãàëíàí àøìàç. Ýåíÿ äÿ äåéèðÿì êè, Ýöëáàùàð áèçèì áàúûìûçäû, ýÿðÿê áèç ö÷öìöç äÿ ñÿé, òÿëàø åäÿê êè, áàúûìûç áÿäáÿõò îëìàñûí. Î àõû ùåéâàí äåéèë êè, éàïûøàã ÿëèíäÿí, êèìÿ êè èñòÿéèðèê – âåðÿê. Ñÿí áèð ñþç äåéèðñÿí, ìÿí áèð ñþç äåéèðÿì, î áèð ñþç äåéèð. Ãàðäàøëàðûì, áåëÿëèêíÿí áèð ìÿòëÿá ùàñèë îëìàç. Ãûç ùàçûð, áàõ, î ãàïûíûí äàëûíäàäû (ÿëèíè è÷ÿðè ãàïûéà óçàäûð), ÷àüûðàã áó ñààò þçöíäÿí ñóàë åëÿéÿê êè, ýþðÿê ìåéëè êèìÿäè? Àñëàí áÿéÿ èñòÿð, Àñëàí áÿéÿ ýåäÿð, Ìèðçÿ Áÿõøÿëèéÿ èñòÿð, Ìèðçÿ Áÿõøÿëèéÿ ýåäÿð, Ùöñåéí Øàùèääè – íÿäè, îíó èñòÿð, îíà ýåäÿð. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Áåëÿ ìÿñëÿùÿòÿ ãàðøû áÿí áèð ñþç ñþéëÿìÿì. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ). Íèéÿ äèíìèðñÿí, Ìÿùÿììÿäÿëè? Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Þçöíöç áèëèí, ìÿíèì èøèì éîõäóð. Ðöñòÿì áÿé äóðóð, ãàïûäàí Ýöëáàùàðû ÷àüûðûð. Ý ö ë á à ù à ð ýèðèð è÷ÿðè. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ýöëáàùàðà). Áàëà, Ýöëáàùàð, ýÿë îòó éàíûìäà, äóðìà àéàã öñòÿ. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ýöëáàùàð, êå÷ îòó âÿ ãóëàã àñ, ýþð íÿ äåéèðÿì. Áèç áó ñààò ñÿíèí áàðÿíäÿ äàíûøûðäûã. Ñþçöí à÷ûüû áóäóð êè, ñÿíè ö÷ àäàì èñòÿéèð: áèðè Àñëàí áÿéäè, áèðè Ìèðçÿ Áÿõøÿëèäè, áèðè äÿ Ùöñåéí Øàùèääè... Èíäè ñÿí äÿ ôèêèðëÿø, Àëëàùà øöêöð, éåêÿ ãûçñàí, äÿõè ñÿíè þéðÿòìÿê ëàçûì äåéèë. Ãÿëáèí êèìÿ éàïûøûð, îíà äà ýåò; áèçèì ùå÷ ñþçöìöç éîõäó. Àñëàí áÿé ìÿíèì äîñòëàðûìäàíäû, þçö äÿ èíòåëëèýåíòäè; áÿëêÿ ýþðìöø, éà åøèòìèø îëàñàí. Ìèðçÿ Áÿõøÿëè âÿ Ùöñåéí Øàùèä äÿ ìöÿëëèìäèðëÿð, àììà ìÿí îíëàðà éàõøû áÿëÿä äåéèëÿì. Þçöí áèë, ôèêèðëÿø âÿ úàâàá âåð. Ýöëáàùàð äèíìèð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ýöëáàùàðà). Áàëà, íèéÿ äèíìèðñÿí? Ý ö ë á à ù à ð (Ðöñòÿì áÿéÿ). Äàäàø, ÿââÿë áó êè, ñÿí äåäèéèí àäàìëàðûí ùå÷ áèðèíÿ ìÿí áÿëÿä äåéèëÿì âÿ ãàëäû êè, ñèçèí ìÿíèì áàðÿìäÿ ÷àëûøìàüûíûç ÿáÿñäèð; ÷öíêè ìÿí áèëèðÿì êè, ìÿí áèð êÿñè õîø445 ëàñàì äà, ñÿí ðàçû îëñàí, Ìÿùÿììÿäÿëè äàäàøûì ðàçû îëìàéàúàã; Ìÿùÿììÿäÿëè äàäàøûì ðàçû îëñà, ñÿí èçèí âåðìÿéÿúÿêñÿí; ùÿð èêèíèç äÿ õîøëàñàíûç, Ñÿìÿä äàäàøûì áÿéÿíìÿéÿúÿê. Áèð éàäûíûçà ñàëûí, ýþðöí èíäèéÿ êèìè ìÿíèì öñòöìäÿ ñèç ö÷ ãàðäàøûí íå÷ÿ äÿôÿ äàâà-ìÿðÿêÿñèíÿ ãîíøóëàð éûüûøûá òàìàøàéà. Éîõ-éîõ, ìÿí ùå÷ êÿñÿ ýåòìÿê èñòÿìèðÿì. Êàø ñèç áèð-áèðèíèçíÿí éîëà ýåäèí. (Äóðóá ÷ûõûð ýåäèð). Ìèðçÿ Ìÿùçììÿäÿëè ýÿëèá îòóðóð éåðèíäÿ. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Èø áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ ìÿí ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì êè, áèð ñóðÿòäÿ êè, Ýöëáàùàð áèç äåäèéèìèç àäàìëàðûí ùå÷ áèðèíÿ áÿëÿä äåéèë, ñàáàù àõøàì ýÿðÿê êè, úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí çàñåäàíèéàñûäûð, þçö äÿ íþâáÿòÿ ýþðÿ ýÿðÿê áèçèì åâÿ éûüûøàëàð. Àñëàí áÿé – íåúÿ êè öçâ – çàñåäàíèéàéà ýÿëÿúÿê. Ýÿðÿê ùåñàáíàí ìöÿëëèìëÿðäÿí äÿ îëàëàð; ÷öíêè ïðîãðàìëàð áàðÿñèíäÿ ìöÿëëèìëÿðäÿí úàâàá èñòÿéèáëÿð. Ýÿðÿê îíëàðäàí øèêàéÿò äÿ âàð. Õöëàñÿ, îíëàð ýÿðÿê ýÿëÿëÿð çàñåäàíèéàéà. Ýöëáàùàð äà èñòÿéÿð, ÷ûõàð îíëàðíàí òàíûø îëàð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ñàü ÿëèíè îéíàäûð). Áÿëè, èñòÿð, ÷ûõàð, îíëàðíàí òàíûø îëàð... Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Íÿ åéáè âàð, ÷ûõìàç, ãàïûíûí àðàñûíäàí áàõàð, ùàìûñûíû ýþðÿð. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Èçäèâàúè-íèééÿò åäèá, òîüðóäàí-òîüðóéà ìöëàãàòäà áóëóíìàã, çÿððÿ ãÿäÿð åéá òþðÿòìÿç, çÿííèíäÿéÿì. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ùèðñëè, Ñÿìÿä Âàùèäÿ). Àëëàù õàòèðèíÿ, þç äèëèíäÿ äàíûø, ïåéüÿìáÿð õàòèðèíÿ, þç äèëèíäÿ äàíûø! ×þë ãàïû òàããûëäàéûð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Êèìñÿí? Ýÿë! Äàõèë îëóð Ò å é ì ó ð á ÿ é , ãîëòóüóíäà ïàïêà; Çÿùðà áÿéèì öçöíö òóòóð î òÿðÿôÿ êè, Ò å é ì ó ð á ÿ é ýþðìÿñèí. Ò å é ì ó ð á ÿ é. Ñÿëàì ÿëåéêöì. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Àé ÿëåéêÿññÿëàì, Òåéìóð áÿé. Ýÿë ÿéëÿø. Ò å é ì ó ð á ÿ é. Éàõøûäû, ýåäÿæÿéÿì. È÷ÿðè îòàãäàí Çèâÿð õàíûì ÷ûõûð, Òåéìóð áÿéÿ ÿë âåðèð. Ç è â ÿ ð õ à í û ì (ýöëÿ-ýöëÿ). À, çäðàâñòâóéòå, Òåéìóð áåê! Ò å é ì ó ð á ÿ é (Çèâÿð õàíûìûí ÿëèíè þïöð). Çäðàâñòâóéòå, Çèâàð õàíóì! 446 Òåéìóð áÿé äÿ, Çèâÿð õàíûì äà îòóðóðëàð Ðöñòÿì áÿéèí éàíûíäà. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè àúûãëû áàõûð áóíëàðà. Òåéìóð áÿé ïàïêàíû à÷ûð, êàüûçëàðû àðàëàéûð, ñîíðà ö÷ êàüûç ãîéóð Ðöñòÿì áÿéèí ãàáàüûíà; áó äà êàüûçëàðà ãîë ÷ÿêèð, âåðèð Çèâÿð õàíûìà, î äà ãîë ÷ÿêèá, âåðèð Òåéìóð áÿéÿ. Òåéìóð áÿé äÿ éûüûøäûðûð, ãîéóð ïàïêàéà. Ò å é ì ó ð á ÿ é. Ñàáàùêû çàñåäàíèéàíûí ïîâåñòêàñûíäà ñìåòà ìÿñÿëÿñè áàðÿñèíäÿ áèð øåé éàçûëìàéûá; áèð àç áèãàèäÿ îëäó. Îëà áèëÿð êè, éåíÿ ßôðóç õàíûì ÷ûüûð-áàüûð ñàëà. Ç è â ÿ ð õ à í û ì. Ïàæàëñòà, ñÿí ãîðõóðñàí ãîðõ, àììà ìÿí ùå÷ äÿ ãîðõìóðàì. Îíëàð þçëÿðè òóòäóãëàðû èø ýóéà ÷îõ ãàéäàëûäû êè, áèçèìêèíè äÿ áÿéÿíìÿéÿëÿð? Ùÿëÿ, ñÿí Àëëàù, î äöíÿíêè íÿ ùÿðÿêÿò èäè, î íÿ ÷ÿìõÿì èäè? Âàëëàù ìÿí ßôðóç õàíûìûí éåðèíÿ õÿúàëÿò ÷ÿêèðäèì. Ò å é ì ó ð á ÿ é (ñààòûíà áàõûá äåéèð). Äåéÿñÿí éóáàíûðûã ùà!.. Ç è â ÿ ð õ à í û ì (äóðóð àéàüà). Ðöñòÿì, áó ýöí úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí î ãÿäÿð èøè âàð êè, áèëìèðÿì àõøàìà êèìè ãóðòàðà áèëÿúÿéÿì, éà éîõ. Éàõøû îëàðäû ñÿí äÿ ýåäÿ èäèí, áèçÿ êþìÿê åëÿéÿéäèí. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Åéáè éîõäó, ñèç ýåäèí, ìÿí ìàúàë åëÿñÿì, ýÿëÿðÿì. Ùàðäà îëàúàãñûíûç? Ò å é ì ó ð á ÿ é. Ãàáàãúà ýÿðÿê òåàòðà ýåäÿê, àò÷îòóí êîïéàñûíû àëàã, ñîíðà Ìàðêîâóí êàüûç ìàüàçàñûíà ýåäÿê, êàüûç ñå÷ÿê. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Îëà áèëÿð êè, ìÿí äÿ ýÿëÿì. Çèâÿð õàíûì âÿ Òåéìóð áÿé äóðóðëàð àéàüà. Çèâÿð õàíûì àéíà ãàáàüûíà ýåäèá, øëéàïàñûíû äöçÿëäèð âÿ Òåéìóð áÿé èëÿ ÷ûõûá ýåäèð. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè éåíÿ àúûãëûàúûãëû áàõûð áóíëàðûí äàëûíúà. à ÿ í á ÿ ð , óçóí ÷óõàëû âÿ áåëèíäÿ õÿíúÿð, éàíûíäà ÷îáàí à ó ð á à í , ýèðèðëÿð è÷ÿðè. Ãóðáàíûí áèð ÿëèíäÿ óçóí ÷îìàã, áèð ÿëèíäÿ äÿñìàëà äöéöëö áèð ãàá. Èêèñè äÿ áàø éåíäèðèðëÿð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ãÿíáÿð, íÿ âàð, ãîéóíëàð íåúÿäè? à ÿ í á ÿ ð. Ñàüëûüûí, áèð øåé éîõäó. Àììà ãîéóíëàðà áÿðê ãûçäûðìà äöøöá, éàìàí ãûðûð; ùå÷ áèð ÿëàúû äà éîõäó. (Ãóðáàíûí ÿëèíäÿí äöéöí÷ÿíè àëûá ãîéóð éåðÿ). Áóéóðàéäûíûç, áó éàâàíëûüû áîøàëäàéäûëàð; áèð àç êÿðÿäè, áèð àç äà òÿçÿ øîðäó (Ãÿíáÿð äöéöí÷ÿíè àïàðûð è÷ÿðè, ãàïûíûí éàíûíà ãîéóð). Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Ãÿíáÿð, íèéÿ ÷îõäàíäû ýþðöêìöðñÿí? à ÿ í á ÿ ð. Õàíûì áÿéèì, âàëëàù ìàúàëûìûç îëìóð. Ãîéóíóí àçàðû áàøûìûçû áÿðê ãàòûá. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ãÿíáÿð, áèëèðñÿí íÿ åëÿ? Ñàáàù àõøàì ìàë ùÿêèìè áèçäÿ îëàúàã, úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí éûüûíúàüûäû; ñÿí äÿ ýÿë, éàäûìà ñàë, äåéÿê, áÿëêÿ ãîéóíëàðûí ãûçäûðìàñûíà áèð äàâà äåéÿ. 447 à ÿ í á ÿ ð. Áàø öñòÿ, ýÿëÿðÿì. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ùÿ, éàäûìà äöøäö, äÿâÿ éóíó òàïøûðìûøäûì, ùå÷ éåðèíè åëÿéÿ áèëäèí? à ÿ í á ÿ ð. Àüà, àõòàðûðàì. Äÿõè áèçÿ ýþðÿ ãóëëóã? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ýåäÿ áèëÿðñèíèç. Ãÿíáÿð âÿ ÷îáàíëàð ÷ûõûðëàð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (ýÿëèð àíàñûíûí òÿðÿôèíÿ âÿ ýöëÿ-ýöëÿ äåéèð). Àíà, êåôèí íåúÿäè? Éàõøûäûð? Àíà, áèëèðñÿí íÿ âàð? Ìÿí ëöüÿò éàçûðàì. Áèëèðñÿí ëöüÿò íÿäè? Éÿíè èíñàíûí äèëèíäÿ ùÿð íÿ ãÿðèáÿ ñþç âàð, ýÿðÿê î êèòàáà éàçûëà; ùàìûñû ýÿðÿê éàçûëà êè, áèð ñþç äÿ ãàëìàéà. Áÿëêÿ ñÿí äÿ åëÿ áèð ãÿðèáÿ ñþç áèëèðñÿí êè, áèçèì éàäûìûçà äöøìÿìèø îëà. Ùÿ, íÿ äåéèðñÿí, àíà? Áèð ãÿðèáÿ ñþç äå éàçûì. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Áàëà, ãàäàí ìÿíÿ ýÿëñèí, ìÿí íÿ áèëèðÿì êè, íÿ äåéèì? Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (äóðóð àéàüà). Äàäàø, ÿýÿð ãÿðèáÿ ñþç àõòàðûðñàí, ìÿíäÿí ñîðóø, äåéèì; äÿõè àüáèð÷ÿê àðâàä íÿ áèëèð, íÿ äåñèí? Ãÿðèáÿ ñþç áóäó êè, èíäè ìàøàëëàù êðàõìàëëû àëèìëÿð äÿõè ùèúàáû-çàäû áèëìÿððÿ àòûá, áàøëàéûáëàð ðóññàéàüû öçöà÷ûã çèíäÿýàíëûã åëÿìÿéÿ. Åëÿ ìÿííÿí îëñà, ëöüÿòÿ áó ìÿòëÿáè äÿ éàçñàí, ïèñ îëìàç. (Áàøìàãëàðûíû ýåéèð ýåòñèí). Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (àúûãëû âÿ óúàäàí). Ìÿùÿììÿäÿëè, ñÿíè àíä âåðèðÿì àòàâûí ýîðóíà, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè áàøìàãëàðûíû ýåéèð ýåòñèí. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ). Áàëà, Ìÿùÿììÿäÿëè, áèð äàéàí. Áàëà, áèð äàéàí, áèð ýåòìÿ. Çÿùðà áÿéèì ãàëõûð àéàüà, ãîëòóüóíäàí áèð áàéàç ÷ûõàðäûð, ýåäèð Ìÿùÿììÿäÿëèíèí äàëûéúà; î äà ãóëàã âåðìÿéèá ýåäèð. Çÿùðà áÿéèì éåíÿ ýÿëèá îòóðóð éåðèíäÿ âÿ áàéàçû ãîéóð ãîëòóüóíà. Ñÿìÿä Âàùèä éàçûéà ìÿøüóë îëäóãäà, è÷ÿðèäÿí óøàã àüëàìàüû åøèäèëèð. Ñÿìÿä Âàùèä, ÿëèíäÿ ãÿëÿì, äóðóð ýåäèð ãàïûéà òÿðÿô âÿ ùèðñëè. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. ×îúóã àüëàìàñûí, áÿí øåèð éàçûéîðóì (ýÿëèá îòóðóð éåðèíäÿ âÿ Ðöñòÿì áÿéÿ). Äàäàø, ÿäÿáèééàòäàí ëàçûìñà, íöìóíÿ îëàðàã áèð øåèð äåéèì, éàç ëöüÿòÿ. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Íÿ åéáè âàð. Àììà áó øÿðò èëÿ à÷ûã îëñóí. Éîõñà, äîüðóñó, ìÿí ñÿíèí äèëèíè ãàíìûðàì. 448 Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä (êàüûçëàðûíû ÿëëÿøäèðèð âÿ áèð éåðäÿí øàèðàíÿ îõóéóð): ßíçàðè-øÿáàáûìäà ïÿäèäàð îëàí, åé çèëë! Åé çèëëè-òöëóàò, îëóéîðñóí éåíÿ ïåéäà! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (“åù” åëÿéèá, ÷þíöá ýåäèð þç ñòîëóíà òÿðÿô). Î äèëè ìÿí þçöì ãàíûðàì êè, ëöüÿòÿ äÿ éàçàì? Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä (äóðóð àéàüà âÿ êàüûçëàðûíû éûüûøäûðûð êè, ýåòñèí). Äàäàø, ìÿí ñþéëÿäèéèì “Ôàóñò”äàí òöðê äèëèíÿ òÿðúöìÿäèð. Áèçèì ìöÿëëèìëÿð áóíó èíäè áó ñààò ìÿêòÿáëÿðèìèçäÿ áàëàúà ÷îúóãëàðà þéðÿäèéîðëàð. Ñÿí êè, áóíó ãàíìûéîðñàí, ñÿíàéåè-íÿôèñÿäÿí áèáÿùðÿ îëìàüûíû ìöøàùèäÿ åäèéîðñûí, çÿííèíäÿéèì, ÿôÿíäèì. (Ñÿìÿä Âàùèä àúûãëû, êàüûçû ãÿôÿñÿíèí è÷èíÿ àòûá, äóðóð ýåäèð). Ðöñòÿì áÿé òÿÿúúöáëö áàõûð îíóí äàëûéúà. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (äóðóð àéàüà, áàéàçûíû ãîëòóüóíäàí ÷ûõàðäûð âÿ Ñÿìÿä Âàùèäèí äàëûéúà). Áàëà, áèð äàéàí! Áàëà, áèð äàéàí. Ñÿìÿä áàëà, áèð äàéàí! Ðöñòÿì áÿé äÿ êàüûçëàðûíû éûüûøäûðûð âÿ àúûãëû, ùàçûðëàøûð ÷ûõûá ýåòìÿéÿ. Èíäè äÿ Çÿùðà áÿéèì áàéàçûíû áóíà òÿðÿô òóòóá éàëâàðûð. Ðöñòÿì, Ðöñòÿì, àéàãëàðûíûí àëòûíäà þëöì! Áèð äàéàí! Áàëà, áèð äàéàí, áèð áó êèòàáà áàõ. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (àúûãëû). Åù, àíà, ñÿí Àëëàù ÿë ÷ÿê! (Ðöñòÿì áÿé äÿ ÷ûõûá ýåäèð). Çÿùðà áÿéèì ãàëûð îðòàëûãäà òÿê, ÿëèíäÿ êèòàá. Áèð ãÿäÿð ôèêèðäÿí ñîíðà ãàéûäûá îòóðóð éåðèíäÿ, êèòàáûí áèð ñÿùèôÿñèíè à÷ûð âÿ äèããÿò èëÿ áàõûð. Áèð ãÿäÿð áàõàíäàí ñîíðà áàøëàéûð ùàìàí ñÿùèôÿíè þïìÿéÿ. Ïÿðäÿ ñàëûíûð ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Ðöñòÿì áÿéèí çàë îòàüû. Îðòàëûãäà óçóí ñòîë, ÿòðàôûíäà ñàíäàëéàëàð öñòÿ ÿéëÿøèáëÿð úÿìèééÿòè-õåéðèééÿ öçâëÿðè: áàøäàí Ðöñòÿì áÿé êè, úÿìèééÿòè-õåéðèééÿíèí ñÿäðèäèð; îíóí ñàü òÿðÿôèíäÿ Çèâÿð õàíûì, ñîë òÿðÿôèíäÿ Òåéìóð áÿé. Îíäàí ñàâàéû ÿéëÿøèáëÿð; Ìèðçÿ Çåéíàë – ìèëëÿòïÿðÿñò, Ñÿëèìÿ õàíûì – ìöÿëëèìÿ, Àñëàí áÿé, Èñìàéûë àüà, Ìöíÿââÿð õàíûì, Ñÿìÿä Âàùèä, Ùöñåéí Øàùèä, éàíûíäà ìÿêòÿá øàýèðäè, ôÿñëè. Êÿíàðäà, éåðäÿ äèç öñòÿ ÿéëÿøèáëÿð: Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè, Ìèðçÿ Áÿõøÿëè, éàíûíäà áèð ìÿêòÿá øàýèðäè, áþðêëö. Ãàïûíûí éàíûíäà ö÷-äþðä íÿôÿð ôÿãèð âÿ ãåéðè àäàìëàð êè, àéàã öñòÿ 449 äóðóá èúëàñà òàìàøà åäèðëÿð. Îòàüûí êöíúöíäÿ, úàìààòà ýþðöêìÿéÿí éåðäÿ, ïÿðäÿ äàëûíäà Çÿùðà áÿéèì âÿ Ýöëáàùàð îòóðóá, ìÿúëèñÿ íÿçÿð åëÿéèðëÿð. Öçâëÿðèí ùÿðÿñèíèí ãàáàüûíäà áèð âÿðÿã àü êàüûç âÿ ãÿëÿìòÿðàø; ñÿäðèí ãàáàüûíäà çÿíý. Àäàìëàðûí ÷îõó ïàïèðîñ ÷ÿêèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ãîñïîäà, çàñåäàíèå îáéàâëéàéó îòêðûòûì*. Ì è ð ç ÿ Ç å é í à ë (äóðóð àéàüà âÿ éóìðóüóíó ñèëêÿëÿéÿ-ñèëêÿëÿéÿ, àúûãëû). Àüàëàð, àíà äèëèíäÿí áàøãà áóðàäà þçýÿ äèë äàíûøìàã îëìàç. Àíà äèëè, àíà äèëè. Òöðê äèëè, ìèëëè äèë. Úàìààò ÷ÿïèê ÷àëûð. Ç è â ÿ ð õ à í û ì (äóðóð àéàüà). Íå ïîíèìàéó, ãîñïîäà, ÷òî çà äèêàðñòâî? Ïóñò êòî êàêèì éàçûêîì ëó÷øå âëàäååò, íà òîì è îáéàñíéàåòñéà, ÷òî æå òàêîå?!** Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (àúûãëû). Ùàãã áóéóðóð Ìèðçÿ Çåéíàë, èñëàì ìÿúëèñè ùàðà, ðóñ äèëè ùàðà?! Ãàëàí öçâëÿðäÿí äÿ áÿçè äåéèð: “åéáè éîõäóð”; áÿçè äåéèð: “îëìàç”. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (çÿíýè ÷àëûð). Àüàëàð, ìÿí òÿêëèô åäèðÿì êè, ùÿð êÿñ êè, ìöìêöíäóð, ìöñÿëìàíúà äàíûøñûí; ÷öíêè áóðàäà ðóñ äèëè áèëìÿéÿíëÿð äÿ âàð. Î êè, áèðèñè ìöñÿëìàíúà ùå÷ äàíûøìàã áèëìèð, îíäà äÿõè ÷àðÿ íÿäè... Ì è ð ç ÿ Ç å é í à ë. Õåéð, Ðöñòÿì áÿé, áèðèñè êè, ìöñÿëìàíúà áèëìèð... Ì è ð ç ÿ Á ÿ õ ø ÿ ë è (Ðöñòÿì áÿéÿ). Áàüûøëàéûíûç, Ðöñòÿì áÿé, áèðèñè êè, ìöñÿëìàíúà áèëìèð, äÿõè áó ìÿúëèñäÿ îíóí öçâ îëìàüà íÿ ùàããû?! Ç è â ÿ ð õ à í û ì. Ãîñïîäà, òàê íåëçéà ðàññóæäàò, éåé áîãó***. Ì è ð ç ÿ Ç å é í à ë (äóðóð àéàüà âÿ óúàäàí). Áèç äöáàðÿ òÿâÿããÿ åäèðèê ñÿäð úÿíàáëàðûíäàí êè, ðóñúà äàíûøìàüû áèëìÿððÿ ãÿäÿüÿí åëÿñèí. Éåíÿ ñÿñ-êöé ãàëõûð, éåíÿ Ðöñòÿì áÿé çÿíýè ÷àëûð, úàìààò ñàêèò îëóð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (Òåéìóð áÿéÿ). Õóá, Òåéìóð áÿé, ïîâåñòêàäà éàçûëàí âîïðîñëàðû îõó, úàìààò åøèòñèí. ______________ * Àüàëàð, èúëàñû à÷ûã åëàí åäèðÿì. ** Àüàëàð, áàøà äöøìöðÿì áó íÿ âÿùøèëèêäèð? Ãîé êèì ùàíñû äèëè äàùà éàõøû áèëèðñÿ, î äèëäÿ äàíûøñûí. Áóíà íÿ âàð êè? *** Àüàëàð âàëëàù áåëÿ ìöùàêèìÿ îëìàç. 450 Ò å é ì ó ð á ÿ é (ïàïêàäàí áèð êàüûç ÷ûõàðäûá îõóéóð). ßââÿëèíúè ìÿñÿëÿ: èë ùåñàáû òÿñäèãè ìÿñÿëÿñè; èêèíúè ìÿñÿëÿ: ìÿêòÿá ïðîãðàìû áàðÿñèíäÿ; ö÷öíúö ìÿñÿëÿ: àúëàðûí ÿðçè-ùàëû áàðÿñèíäÿ; äþðäöíúö ìÿñÿëÿ: åëìè-èëàùè äÿðñëÿðè áàðÿñèíäÿ, – áóíëàðäûð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (äóðóð àéàüà). Ùÿçÿðàò, èë ùåñàáû áàðÿñèíäÿ êå÷ÿí çàñåäàíèéàäà áèð ãÿäÿð ðàçíîðå÷èéà îëäó. Áó äà î áàðÿäÿ èäè êè, ñìåòàíûí áèð ïàðà ïóíêòëàðûíäà áèð ãÿäÿð òÿôàâöò ýþðñÿíäè âÿ þçýÿ úöð äÿ îëà áèëìÿçäè; ñÿáÿá áó êè, ìÿäàõèë îëäó, ìÿõàðèú îëäó, îíóí áÿçè éåðëÿðèíè áèç ìÿùç ïðèáëèçèòåëíî òÿéèí åäèðèê. Ìÿñÿëÿí, áèç êè, äåéèðèê áàë ãîíàãëûüûíäàí ýÿëÿúÿêäÿ áó ãÿäÿð ìÿäàõèë îëàúàã, ÿëáÿòòÿ, áó ìÿäàõèë áèç éàçäûüûìûçäàí éà áèð ãÿäÿð ÿñêèê îëàúàã, éà àðòûã îëàúàã âÿ ìÿùç áó ñÿáÿáäÿí ñìåòàäà ðÿää-áÿäÿë ÿìÿëÿ ýÿëèð êè, îíó òî÷íî äöç ýþòöðìÿê ìöìêöí äåéèë. Êèìèí áó áàðÿäÿ ñþçö âàð, áóéóðñóí. Àñëàí áÿé äàíûøàúàã. À ñ ë à í á ÿ é (äóðóð àéàüà). Ýöëáàùàð äèããÿò èëÿ áàõûð. Ùå÷ áåëÿ äåéèë; áàüûøëàéàñûíûç. Çàêîí áó ñëó÷àéëàðû òàìàìÿí ïðåäóñìàòðåò åëÿéèáäèð. ßýÿð ðàçíîðå÷èéå åëÿ áèð ñëó÷àéäà îëäó êè, îíó ìÿäàõèë úÿðýÿñèíäÿ îëàí ïóíêòëàð äöç ýÿòöðìÿäè, î âÿäÿ ñìåòíè ñòàòéàëàðû î ãÿäÿð ñîêðàòèò åäèðëÿð êè, èë àõûðûíäà ùåñàá äöç ýÿëèð. Àììà áèçèì ñìåòàíûí ïîãðåøíîñòëàðû î áàðÿäÿäèð êè, áèç, íàïðèìåð, òÿéèí åëÿìèøèê àúëàðà èëäÿ éöç ìàíàò ïàéëàéàã; àììà áèç éöç ìàíàò ÿâÿçèíÿ ïàéëàìûøûã éóç äîããóç ìàíàò îí äþðä øàùû èêè ãÿïèê. Úàìààòäàí áèð íå÷ÿñè ýöëöð, áèð íå÷ÿñè äÿ ÷ÿïèê ÷àëûð. Ýöëáàùàð íå÷ÿ äÿôÿ ÿñíÿéèð, áÿðê éóõóñó ýÿëèð; Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè âÿ Ìèðçÿ Áÿõøÿëè áàøëàðûíû áóëàéûð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (çÿíýè ÷àëûð). Äÿõè áó áàðÿäÿ ýåíÿ ñþç äàíûøàí âàðñà, äåñèí. Áèð ñÿñ ýÿëìèð. Õóá (êàüûçëàðû àðàëàéûð). Èêèíúè ìÿñÿëÿ ìÿêòÿá ïðîãðàìû áàðÿñèíäÿäèð. Ìÿëóìäóð êè, êå÷ÿí ùÿôòÿ ðåâèçèéîííàéà êîìèññèéà... Ì è ð ç ÿ Ç å é í à ë. Òÿôòèø êîìèññèéàñû. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Êå÷ÿí ùÿôòÿ òÿôòèø êîìèññèéàñû ìÿêòÿá ïðîãðàìû áàðÿñèíäÿ èðàä òóòóá êè, ýóéà ïðîãðàìëàðà, íåúÿ êè, ëàçûìäûð, äèããÿò îëóíìóð âÿ äÿðñëÿð áèð íþâ ñöñò êå÷èð âÿ èêèíúè êëàñäà... Ì è ð ç ÿ Á ÿ õ ø ÿ ë è. Èêèíúè ñèíèôäÿ. 451 Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Èêèíúè ñèíèôäÿ ÿäÿáèééàò äÿðñëÿðè íÿùàéÿò ÷ÿòèíëÿøèá âÿ áèçèì þç ìèëëè Àçÿðáàéúàí äèëèìèç áèëìÿððÿ íÿçÿðäÿí ñàëûíûá. Êå÷ÿí çàñåäàíèéàäà ìöÿëëèì úÿíàáëàðûíäàí õàùèø îëóíóá êè, áó áàðÿäÿ úàìààòûí àðçóñóíà ùþðìÿò ãîéóáàí, ìÿñÿëÿíè ìöìêöí äÿðÿúÿäÿ íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëñûíëàð. Ùöñåéí Øàùèä úÿíàáëàðû äàíûøìàã èñòÿéèð. Ù ö ñ å é í Ø à ù è ä (äóðóð àéàüà). Ýöëáàùàð ãóëàã âåðèð. Ìþùòÿðÿì ÿçàéè-ÿíúöìÿí ùÿçðÿòëÿðèíÿ þç èõëàñûìû òÿãäèì åäèá, ìÿòëÿáèí ÿí èáòèäàñûíäàí áèð øÿììÿ èçàùàò âåðìÿéè ôÿðç âÿ ãÿðç áèëèá, èëòèìàñ åäèéîðóì, ÿôÿíäèì. Àðêàäàøëàð, øèìäè ùÿïèìèç Òàíðûìûçûí áóéðóüó èëÿ èøòÿ êþéöìöçäÿ òîðïàüà áîðúóíó þäÿìÿêäÿí ãà÷àúàã òÿê áèð êèøè îëìàç; îíó ùàé úèôò ñöðÿðêÿí òÿð îëàðàã ÿëèìèçäÿí äþêìöøöç, éåòÿð! Àç ÿââÿë àë÷àãúà áóðàõûá ñàâóøäóüóìóç òîðïàãëàð éåòÿð. Ùàé âÿ éà äöøìÿíÿ ñàâàøàðêÿí ãàí îëàðàã äàìàðëàðûìûçäàí àõûòìûøûç, éåòÿð! Àêûë èðìÿç òàíðû ùèêìÿòëÿðè èëÿ ÿâÿò, éàðûí ãÿääàð âÿ ìóðäàð ÿëëÿðè ãàôàëàðûìûçû ÿíñÿìèçäÿí êÿñÿðÿê áèçè âÿùøÿò øåéòàíëàðûíà ãóðáàí åäÿúÿê, çÿíí åäèéîðóì, ÿôÿíäèì. Éåòÿð, àç ÿââÿë àë÷àãúà áóðàõûá ñîâóøäóüóìóç òîðïàãëàð, éåòÿð! Ýöëáàùàð âÿ àäàìëàðûí ÷îõó ÿñíÿéèð. ßâÿò, ÷îúóãëàð, ãàäûíëàð, èðêàêëàð, éåíèëÿð áó òîðïàãäàí ÷ûõûá, éàâóãëóñóíà ãîâóøìóøäó. Ãàðòëàøìûø ãîëëàðûíû ö÷, áåø ìûçðàã áîéó þòÿäÿêè áèíàëàðûí öñòöíÿ ãàäàð ñàëàí áîë êþëýÿëè ñîêàêëàðûí äèáèíäÿ ýöìëÿéÿí äàâóëëàðûí ñÿñè ÷îúóãëàðûí äöéöíöíö áèëäèðèéîðäó. Ñàüëàì êþêñëÿðäÿ óéãóäàêû éàâóçëóã äóéüóëàðûíû ãàáàðòàí áó ýóìáóëòó êÿíäè ãûëûíúëàðûìûçûí ÿðìàüûíûíû õàòûðëàòûéîðäó, ÿôÿíäèì. Ùàëáóêè, ÿâÿò, áèð òàêûì ÿäÿáèééàò êè, èêèíúè ñèíèôäÿ òÿùñèë îëóíìàãäàäûð... Èøòÿ êÿëÿáÿêëÿð êèìè ãàðëàð äöøöéîð, Ñàíêè áèð íóð åíèéîð ùÿð ôèäàíà, Ëàêèí ÿéëÿíúÿ îëóðêÿí àäàíà, Éàâðó ÷îúóãëàð öøöéîð! Àüàëàð, áó äåéèëìè ìèëëè ÿäÿáèééàò! Áó äåéèëìè ìèëëè òöðê ëèñàíû! Ñÿìÿä Âàùèä ÷ÿïèê ÷àëûð. Ãàëàí úàìààòäàí ýöëÿí äÿ âàð âÿ òÿê-òÿê ÷ÿïèê ÷àëàí äà âàð. Ýöëáàùàð ìöðýöëÿéèð. Ì ÿ ê ò ÿ á ø à ý è ð ä è á à ø û í ä à ô ÿ ñ: Èøòÿ êÿëÿáÿêëÿð êèìè ãàðëàð äöøöéîð, Ñàíêè áèð íóð åíèéîð ùÿð ôèäàíà, 452 Ëàêèí ÿéëÿíúÿ îëóðêÿí àäàíà, Éàâðó ÷îúóãëàð öøöéîð. Ñÿìÿä Âàùèä âÿ Ùöñåéí Øàùèä ÿëëÿðèíè ãîéóðëàð ùÿìèí øàýèðäèí ÷èéíèíÿ. Ãàëàí úàìààòäàí ýöëÿí äÿ âàð, ÷ÿïèê ÷àëàí äà âàð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ýöëáàùàðà). Ãûçûì, áó àäàìëàð íÿ äàíûøûðëàð? Ýöëáàùàð úàâàá âåðìèð, ÷öíêè ìöðýöëÿéèð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ùèðñëè, úàìààòà). À áàëàì, ùÿëÿ áèçè áàøà ñàëûí ýþðÿê, íèéÿ ÷ÿïèê ÷àëûðñûíûç? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (êàüûçëàðû àðàëàéûð). Àüàëàð, ãàëäû èêè ìÿñÿëÿ: áèðè åëìè-èëàùè äÿðñëÿðè áàðÿñèíäÿ, áèðè äÿ àúëàðûí ÿðèçÿñè. Åëìè-èëàùè áàðÿñèíäÿ óøàãëàðûí áèð ïàðàñûíûí àòàëàðû òÿðÿôèíäÿí ÿðèçÿ ýÿëèá êè, ìÿêòÿáèí ö÷öíúö ñèíôèíäÿ ìöÿëëèì úÿíàáëàðû – êè, èáàðÿò îëñóí Ìèðçÿ Áÿõøÿëè âÿ ìÿíèì êè÷èê áÿðàäÿðèì Ìÿùÿììÿäÿëèäÿí, – îêòéàáð àéûíäà õöñóô âÿ êöñóô áàðÿñèíäÿ, éÿíè àéûí âÿ ýöíöí òóòóëìàüû áàðÿñèíäÿ áèð ìîèçÿ áàøëàéûáëàð êè, èíäè äþðä àé îëóð êè, ùàìàí êöñóô âÿ õöñóô äÿðñëÿðè íÿèíêè àçàëìûð, ùÿëÿ áÿëêÿ àëòû àé äà áóíäàí ñîíðà ãóðòàðìàéàúàã... Ì è ð ç ÿ Á ÿ õ ø ÿ ë è. Õåéð, àüà, åëÿ äåéèë, ÿôâ áóéóðàñûíûç. Èíäèêè äÿðñëÿð ìÿùç õöñóô áàðÿñèíäÿäèð êè, äþðä àéäûð îõóíóð. Î êè, ãàëäû êöñóô äÿðñëÿðè, áÿëè, ùÿãäèð, áèð àëòû àé äà êöñóô äÿðñëÿðè òÿùñèë îëóíìàëûäûð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (Ìèðçÿ Áÿõøÿëèéÿ, çÿíý ÷àëà-÷àëà). Úÿíàá Ìèðçÿ, ìÿíè áàüûøëàéàñûíûç, õàùèø åäèðÿì ñþçöìö ãóðòàðìàìûø ñþçöìö êÿñìÿéÿñèíèç. Áÿëè, ùå÷ åéáè éîõäóð, äàíûøìàã èñòÿéèðñèíèç, èçàùàò âåðèíèç. Àììà õàùèø îëóíóð áÿéàíàòûíûçû ìöõòÿñÿð ñþéëÿéÿñèíèç. Ì è ð ç ÿ Á ÿ õ ø ÿ ë è (äóðóð àéàüà âÿ ÿëèíäÿ áèð éåêÿ, äÿðèäÿí úèëäè, êþùíÿ ìóñÿëìàí êèòàáû). Ýöëáàùàð äèããÿò èëÿ ãóëàã àñûð. ßçàéè-ýèðàìäàí öçð èñòÿéèðÿì êè, çåéëäÿ ìÿðóçåéè-ìöùÿããÿðèì àüàéàíè-áöçöðýöâàðûí äÿðäè-ñÿðèíÿ øàéÿä ñÿáÿá îëà. Àüàìà ÿðç îëñóí êè, åëìè-èëàùè äÿðñëÿðè, åëìè-íöúóì äÿðñëÿðè, ùåéÿò äÿðñëÿðè âÿ õöëàñÿòöë-ùåñàá äÿðñëÿðè ìÿêòÿá ïðîãðàìëàðûíäà, – íåúÿ êè, øàéèñòÿ âÿ ÿëçÿìäèð, – àðàéèøò îëóíìóéóá êè, àéà õöñóô âÿ êöñóô ìÿñÿëÿëÿðè áó ñàéäûüûìûç ôöíóíóí ùàíñû áèðèñèíèí äàèðÿñèíäÿ òÿùñèë îëóíàñûäûð âÿ ôþâãÿççèêð ôöíóí ùàíñû ìöÿëëèìèí þùäÿñèíäÿ âÿ òÿùòè-úÿâàáäåùëèéèíäÿäèð. Áÿíäÿéÿ ìöùÿââÿë îëóíàí åëìè-ÿãäÿñè-èëàùè äÿðñëÿðè äþâðè-èáòèäàñûíäàí – íåúÿ êè, ìÿëóìäóð, – áèñòè ùÿøòöìè-ðÿáèöññàíè, éþâìè-úÿùàðøÿíáÿ, 453 ãöòðöí ÿñÿáëÿðèíèí èêè äàíýû âÿ øÿìñèí ãöðñöíöí òàìàì ñÿùèôÿñèíèí äàíý éàðûìû ðÿñ öãäÿñèíèí ùÿâàëèñèíäÿ ìöòÿêÿññèô îëóá, éÿíè áÿèñòèëàùèòöðê, ýöí òóòóëóá âÿ ùÿìèí êöñóô ýöí ÷ûõàíäàí áåø ñààò îí ö÷ äÿãèãÿäÿ âàãå îëóá. ßçàéè-ÿíúöìÿí ùÿçðÿòëÿðèíèí ùöçóðè-ìöáàðÿêëÿðèíÿ ÿðç îëñóí êè, êöñóôóí êåéôèééÿòè âÿ îíóí þâçàû êöðåéè-ÿðçèí úÿìè áèëàäëàðûíäà ìöõòÿëèô ñóðÿòäÿ çöùð åäèáäèð âÿ ìÿùç êöñóô íÿãøÿñèíèí íàçèðè-ìþùòÿðÿìëÿðèíèí èòòèëàûíäàí þòÿðè, áÿíäåéè-ùÿãèð î ôèêèðäÿ îëäóì êè, áèð òÿðÿôäÿí ÿñÿðè-ïöðñÿìÿðè-úÿíàá ôÿõàìÿòíèñàá, Ìèðçÿ Ùÿñÿí õàí Íÿúìöëìöëê, ÿõÿâèçàäåéè-úÿíàá Ùàúû Íÿúìöääþâëÿíè äÿñòóðèë-ÿìÿë ìÿíçèëÿñèíäÿ òóòóá, äèýÿð òÿðÿôäÿí ùåéÿò åëìèíäÿí ÿõç âÿ Øÿðã öëÿìàñû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíìóø êÿâàêèáè-ñÿééàðÿíèí ùÿðÿêàòûíûí áÿéàíàòûíäàí ìöñòÿôèä îëóá, ìèëëÿò áàëàëàðûíà ùÿìèí öëóìóí ôÿâàèäèíè èõòèñàð åäèáÿí íþâúàâàíëàðûí íÿçÿðè-äèããÿòëÿðèíÿ òÿáëèü åäèì. Úàìààòäàí âÿ öçâëÿðäÿí ÷îõó ìöðýöëÿéèð; Çÿùðà áÿéèì âÿ Ýöëáàùàð äà ìöðýöëÿéèð. Ì è ð ç ÿ Á ÿ õ ø ÿ ë è (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ). Áóéóð, àüà, íþâáÿò ñèçèíäèð. Ìè ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (äóðóð àéàüà). Ôÿñëè-íîçäÿùùöì äÿð áÿéàíè-êöñóô âÿ õöñóô; éÿíè àéûí âÿ ýöíöí òóòóëìàüû... Ç è â ÿ ð õ à í û ì (éàâàøúà Ðöñòÿì áÿéÿ). Íåëçéà ëè ñîêðàòèò ðå÷è îðàòîðîâ?* Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. ßùâàë êè, êþâêÿáëÿðÿ àðèç îëà, ùàìàí þâçàäà êè, áèð-áèðèíÿ íèñáÿòëÿðè âàð, ÿç îí úöìëÿ ùàìàí ÿùâàëäûð êè, ãÿìÿð øÿìñÿ àðèç îëà âÿ áèð ñóðÿòäÿ êè, ãÿìÿð áèð êÿñèô úèíñäèð âÿ àôèòàáäàí êÿñáè-íóð åëÿéèð âÿ ÷öí... Ò å é ì ó ð á ÿ é. Ìÿíèì ãàíàúàüûìà ýþðÿ, áó ãÿäÿð òÿôñèë âåðìÿéèí ëöçóìó éîõäóð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ùèðñëè âÿ óúàäàí). Íåúÿ éÿíè ëöçóìó éîõäó? Úàìààòûí, è÷èíÿ äàíûøûã äöøöð; áèð íå÷ÿëÿðè äåéèð: “ëöçóìó éîõäóð”, áèð ïàðàñû äåéèð: “ãîé ñþçöíö äåñèí”. Ì ÿ ê ò ÿ á ø à ý è ð ä è á à ø û í ä à ï à ï à ã. Êöñóô, éÿíè àôèòàá ýèðèôòÿýè îí ùàëÿò ÿñò êè, ãÿìÿð ìèéàíè-àôèòàá ùàèë áàøÿä âÿ êöñóô âàãå îëàíäà ùÿìèí äóàíû îõóéóðëàð: áèñìèëëàùèð-ðÿùìàíèð-ðÿùèì, ðÿááÿíà àòèíà ôèääöíéà... ______________ * Íàòèãëÿðèí íèòãèíè èõòèñàð åòìÿê îëìàçìû? 454 Ìèðçÿ Áÿõøÿëè, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè ÿëëÿðèíè ãîéóðëàð ùÿìèí øàýèðäèí ÷èéíèíÿ. Ð ö ñ ò ÿì á ÿ é (çÿíýè ÷àëûð). Àüàëàð, ÿçàéè-ìÿúëèñ õàùèø åäèð êè, áÿéàíàòû òàìàì åäÿê âÿ äÿõè äàíûøìàüà èõòèéàð âåðìÿéÿê. Êèì áóíà ðàçûäûð, äóðñóí àéàüà. Öçâëÿð òÿìàìÿí äóðóð àéàüà, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè áàøûíû áóëàéà-áóëàéà ýåäèð îòóðóð éåðèíäÿ âÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ äåéèð: “íåúÿ ëöçóìó éîõäóð?”. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (çÿíýè ÷àëûð âÿ áèð êàüûç àëûð ÿëèíÿ). Úàìààò, õàùèø îëóíóð àúëàðûí ÿðèçÿëÿðèíÿ ãóëàã âåðÿñèíèç. ßðèçÿ ìöñÿëìàí úÿìèééÿòè-õåéðèééÿñèíÿ Ìÿøÿäè Úÿôÿð óñòà Ìåùäè îüëó òÿðÿôèíäÿí. ßðèçÿäÿ éàçûëûá êè, “ìÿí ãîúà âÿ øèêÿñò àäàìàì âÿ îí èêè íÿôÿð êöëôÿòèì âàð, éîìèééÿ ÷þðÿéèíÿ ìþùòàúûã; úÿìèééÿòè-õåéðèééÿäÿí áåø-îí ìàíàò ÷þðÿê ïóëó èñòÿéèðèê êè; íÿ ãÿäÿð úàíûìûç ñàüäûð, ñèçÿ äóà÷û îëàã”. Ùàìàí ÿðèçÿ ñàùèáè Ì ÿ ø ÿ ä è Ú ÿ ô ÿ ð éåðèéèð ÷àìààòûí è÷èíÿ âÿ àüëàéà-àüëàéà ïóë èñòÿéèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Àüàëàð, áó áàðÿäÿ ñþçö îëàí äàíèøñûí. Ò å é ì ó ð á ÿ é. Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, úÿìèééÿòè-õåéðèééÿ áó ìÿñÿëÿéÿ èíäè ÿë âóðà áèëìÿç. Ñÿáÿá áóäóð êè, êå÷ÿí èúëàñäà äà àúëàðûí ÿðèçÿëÿðèíÿ êèôàéÿò âåðèëìÿäè âÿ âåðèëìÿìÿéèíèí äÿ ñÿáÿáè áóäóð êè, úÿìèééÿòèí ñàíäûüûíäà îëàí ïóëëàðû çàïàñíîé ôîíäà ãîéìàã ñþùáÿòè îðòàëûüà ãîéóëóáäóð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ àúëàðûí ÿðèçÿëÿðèíè áóýöíêö ìÿ÷ëèñäÿ ìöçàêèðÿéÿ ãîéìàã îëìàéàúàã. Öçâëÿðèí áèð íå÷ÿñè äåéèð: “õåéð, îëìàéà÷àã”; áèð íå÷ÿñè äåéèð: “ýÿðÿê ìöçàêèðÿéÿ ãîéóëñóí”. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (çÿíýè ÷àëûð). Àüàëàð, àúëàðûí ÿðèçÿëÿðèíÿ áó ýöí êèôàéÿò âåðìÿê èñòÿéÿíëÿð äóðñóíëàð àéàüà. Äóðóð àéàüà Çèâÿð õàíûì âÿ Ìóíÿââÿð õàíûì. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (Òåéìóð áÿé èëÿ ïû÷ûëäàøàíäàí ñîíðà). Úàìààò, úÿìèééÿòè-õåéðèééÿ áåëÿ ãÿðàð ãîéäó êè, àúëàðûí ÿðèçÿñè ìþâúèáèíúÿ àúëàðûí ùàëûíû éîõëàìàã âÿ îíëàðûí ùÿãèãÿòäÿ ìþùòàú îëìàãëàðûíû òÿùãèã åëÿ-ìÿêäÿí þòðö ÿëàùèääÿ êîìèññèéà òÿéèí îëóíñóí âÿ áó ñÿáÿáäÿí ùÿìèí ìÿñÿëÿíèí ìöçàêèðÿñè áóíäàí ñîíðàêû èúëàñà ãàëìàüû ãÿðàð âåðèëäè. Àúëàð àüëàøûð. Çèâÿð õàíûì äóðóð ýåäèð. Ìÿøÿäè Úÿôÿðÿ áèð ýöìöø ïóë âåðèð. 455 Ç è â ÿ ð õ à í û ì. Äîüðóñó, ìÿíèì áó êèøèéÿ éàçûüûì ýÿëèð. Êàêîé îí úàëêèé! È íàâåðíîå ãîëîäíûé*. Ãàïûäà ýþðñÿíèð à ÿ í á ÿ ð , à ó ð á à í âÿ Ç à ì à í . Ãóðáàíûí âÿ Çàìàíûí ùÿðÿñèíèí áèð ÿëèíäÿ óçóí ÷îìàã, áèð ÿëèíäÿ äÿñìàë áàüëàìàñû. Ç à ì à í (êîáóä ÷îáàí ñÿñè èëÿ). Áóðäàäûìû î ìàë ùÿêèìè? Úàìààò öçöíö ÷þíäÿðèð ÷îáàíëàðà òÿðÿô. à ÿ í á ÿ ð (Çàìàíà). ßäÿ, ùåéâàí, ÿäÿáëè äàíûø. Àüàëàðäàí àéûáäû! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (Ãÿíáÿðÿ). Ãÿíáÿð, áèð àç äàéàíûí, ìÿúëèñ ãóðòàðñûí, ñîíðà äàíûøàðûã. (Öçöíö Àñëàí áÿéÿ òóòóð, éàâàøúà). Àñëàí áÿé, áó áèçèì ñÿðêàðûìûçäû, î èêèñè äÿ ãîíøó ÷îáàíëàðûíäàíäû. Äöíÿí ýÿëìèøäèëÿð, äåéèðäèëÿð êè, ãîéóíëàðà áèð àçàð äöøöá. Úÿìèééÿò äàüûëàíäàí ñîíðà áèð ãÿäÿð àéàã ñàõëà, áÿëêÿ áóíëàðà áèð äàâà äåéÿñÿí. À ñ ë à í á ÿ é. Éàõøû, ãàëàðàì. à ó ð á à í (àúëàðûí, àüëàìàüûíà äèããÿò ñàëûð âÿ äåéèð). À áàëàì, íèéÿ àüëàéûðñûíûç? Ì ÿ ø ÿ ä è Ú ÿ ô ÿ ð. Àé ãàðäàø, âàëëàù, àúûã. Ö÷ ýöíäö äèëèìèçÿ ÷þðÿê äÿéìÿéèá. Áóíó åøèäÿíäÿí ñîíðà Ãÿíáÿð, Ãóðáàí âÿ Çàìàí áàüëàìàíûí áèðèíè à÷ûðëàð âÿ ö÷ íÿôÿð àúëàðûí ùÿðÿñèíÿ áèð ÷þðÿê âÿ ÷þðÿê öñòÿ éàü ãîéóá âåðèðëÿð. À ú ë à ð (÷îáàíëàðà). Àé ãàðäàøëàð, Àëëàù ñèçÿ êþìÿê îëñóí, Àëëàù àòàíûçà ðÿùìÿò åëÿñèí. Ç à ì à í. Íóø-úàí îëñóí, ãàðäàøëàð. Äîéóíúà éåéèí. Äîéìàñàíûç, ýåíÿ âåðÿðèê. Úÿìèééÿò äóðóð àéàüà âÿ àúëàðûí éåìÿéèíÿ òàìàøà åäèð. Ýöëáàùàð äà äèããÿò èëÿ áàõûð ÷îáàíëàðà. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ãîñïîäà, çàñåäàíèå îáéàâëéàéó çàêðûòîì**. Úÿìèééÿò ÿë-ÿëÿ âåðèá èñòÿéèð ÷ûõà ýåäÿ âÿ ñîíðà éåíÿ ãàéûäûá, àúëàðà òàìàøà åäèð. Õàíûìëàð äà ãàáàãúà áèð-áèðèëÿ þïöøöð âÿ ñîíðà ùàçûðëàøûð ÷ûõìàüà. Ùàìûíûí íÿçÿðè ÷îáàíëàðûí àúëàðà ÷þðÿê âåðìÿéèíäÿäèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ãÿíáÿð, Ãÿíáÿð, éàâóüà ýÿë, ñþçöíö äå. _______________ * Î íÿ ãÿäÿð çàâàëëûäûð! Éÿãèí êè, àúäûð. ** Àüàëàð, éûüûíúàüû áàüëû åëàí åäèðÿì. 456 Ãÿíáÿð, Ãóðáàí âÿ Çàìàí ýÿëèð ãàáàüà, Àñëàí áÿéèí, éàíûíà. À ñ ë à í á ÿ é. Éÿãèí êè, ãîéóíëàðäà éàðà ýþðñÿíèð. à ÿ í á ÿ ð. Áÿëè, éàðàëàíàíû äà îëóð, àììà éàðàíûí äèëèíè áèç áèëèðèê; ãàðà íþéöò ñöðòÿí êèìè éàõøû îëóð. Àììà ãûçäûðìàíûí ÷àðÿñèíè áèëìèðèê. Öçâëÿð ÷îáàíëàðûí äàíûøûüûíà ãóëàã âåðèð. À ñ ë à í á ÿ é (áèð ãÿäÿð ôèêèðäÿí ñîíðà). Éàõøû, áèð ìÿíÿ äåéèí ýþðöì, ãîéóíóí éàðàñûíû ñèç äåçèíôåêñèéà åëÿéèðñèíèçìè? à ÿ í á ÿ ð. Ãàíìàäûã, ùÿêèì àüà. à ó ð á à í. Áàøà äöøìÿäèê, ãóðáàíûí îëóì. Ç à ì à í. Î íÿ ñþçäö, áàøûíà äîëàíûì. Úàìààò ýöëöøöð. À ñ ë à í á ÿ é. Áèð äÿ ìÿíÿ äåéèí ýþðóì, ãîéóí éàðàëàíàíäà îíóí òåìïåðàòóðàñûíû þë÷öðñöíöçìö? à ÿ í á ÿ ð. Ãàíìàäûã, ùÿêèì àüà. à ó ð á à í. Áàøà äöøìÿäèê, ãóðáàíûí îëóì. Ç à ì à í. Î íÿ ñþçäö, áàøûíà äîëàíûì? Úàìààò ýöëöøöð. à ó ð á à í. Ùÿêèì àüà, éàðàéíàí ñÿíèí èøèí éîõäóð, éàðàíûí äèëèíè áèç þçöìöç áèëèðèê. Êå÷ÿí ùÿôòÿ ãóìðàë êÿðÿ ãîéóíó úàíàâàð éàðàëàìûøäû; áàõ, éàðàñû áåëÿ êàëàôà êèìè èäè. Ãàðà íþéöò ñöðòäöê, èêè ýöíäÿ éàõøû îëäó. Úàìààò âÿ Ýöëáàùàð äèããÿò èëÿ ãóëàã àñûð. Áÿíþéöø ãàðàöçö úàíàâàð èêè ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã éàðàëàìûøäû; îíó äà ãàðà íþéöòíÿí éàõøû åëÿäèê. Êå÷ÿí ýöí Ùàúû ßìðàùýèëèí ñöðöñöíäÿí ñàðû ÿáðÿø ãîéóíó ýåíÿ úàíàâàð äàüûòìûøäû; îíà äà ãàðà íþéöò ñöðòäöëÿð. Ñÿíèí éàðàéíàí èøèí éîõäó. Áèëèðèê, ñÿí éàõøû ùÿêèìñÿí; ñÿí áó øîãÿðèá ãûçäûðìàéà áèð äàâà âåð, éà áèçÿ áèð ìÿñëÿùÿòëè ñþç äå. Áèð äÿ ñÿíè àíä âåðèðÿì Àëëàùà, áèçíÿí åëÿ äàíûø êè, áàøà äöøÿê; éîõñà áèç ÷þëäÿ áþéöìöø ÷îáàíûã. Ñÿí áèð äàâà âåð, ãîéóí ãûçäûðìàäàí þëìÿñèí. Îäó, áèð àéûí è÷èíäÿ áèçèì ñöðöäÿí èéèðìè ãîéóí ãûçäûðìàäàí ãûðûëäû; ñàðû êÿðÿ äöíÿí áèçèì ñöðöäÿí ãûçäûðûá þëäö. Çàìàíýèëèí ñöðöñöíäÿí äöíÿí éîõ, èðÿëèêè ýöí áèð ãàðà áÿíþéöø, áèð äÿ ñàðû ãàðàöç àçàðëàäû âÿ ìóðäàð îëäó. (Çàìàíà). ßäÿ, Çàìàí, íèéÿ äèíìèðñÿí? (Àñëàí áÿéÿ). Ñÿí áó ãûçäûðìàéà áèçÿ áèð äàâà âåð, éîõñà áåëÿ ýåòñÿ, åâèìèç éûõûëàð. 457 Ñÿí áèçÿ ðÿùì åëÿ, áèç äÿ ñÿíèí éîëóíó áîø ãîéìàíûã, ùÿðäÿíáèð éàüäàí, øîðäàí ýÿòèððèê, óøàãëàð éåéÿð; àü éàâàííûã ïèñ äåéèë. Áèëèðÿì, øÿùÿð éåðèäè, ãîíàã-ãàðàíûç îëóð. À ñ ë à í á ÿ é (Ðöñòÿì áÿéÿ ÿë âåðèá ýåäèð âÿ ÷îáàíëàðà äåéèð). Éàõøû, ýÿëÿðñèíèç ðåñåïò éàçàðàì. ×îáàíëàð ìÿÿòòÿë ãàëûá, áèëìèðëÿð íÿ åëÿñèíëÿð. ×àìààò ùàìû áàøëàéûð ýöëÿ-ýöëÿ äàüûëìàüà. (Îòàãäà ãàëûð Ðöñòÿì áÿé, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè âÿ Ñÿìÿä Âàùèä. Áóíëàð ö÷ö äÿ éàâûãëàøûðëàð Ýöëáàùàðûí éàíûíà). Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ùû, áàúûì, ýþðäöí Àñëàí áÿé íÿ éàõøû äàíûøûð? Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè íàðàçû áàøûíû áóëàéûð. Ý ö ë á à ù à ð. Õåéð, äàäàø! Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ýöëáàùàðà). Àé ãûç, Àñëàí áÿé äàíûøàíäà ñÿí éóõóëàìûøäûí. Ìàøàëëàù, éàõøû äàíûøäû. Ðöñòÿì áÿé ÷ÿêèëèð êÿíàðà. Ñÿìÿä Âàùèä ýÿëèð ãàáàüà. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Ýöëáàùàð, ýþðäöí Ùöñåéí Øàùèä íÿ ýþçÿë ÿøàð ñþéëÿäè? Ýöëáàùàð áÿðê ýöëöð, áóíà áàõûá Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè äÿ ýöëöð. Ñÿìÿä Âàùèä äÿ ÷ÿêèëèð êÿíàðà âÿ Ýöëáàùàð ýöëìÿêäÿí ñàêèò îëóá äåéèð. Ý ö ë á à ù à ð. Ãàðäàøëàðûì, âàëëàù, ñþçöí äîüðóñó áóäóð êè, ÷îáàíëàðûí äàíûøûüûíäàí ñàâàéû ìÿí áèð ñþç áàøà äöøìÿäèì. (×ûõûð ýåäèð è÷ÿðè îòàüà). Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (ýÿëèá äóðóð Çÿùðà áÿéèìèí ãàáàüûíäà âÿ àúûãíàí äåéèð). Àíà, äÿõè áóíäàí ñîíðà ãûçûíû êèìÿ èñòÿéèðñÿí âåð. Ìÿíèì äÿõè èøèì éîõäóð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (Ðóñòÿì áÿéÿ). Ñþç éîõ êè, Àñëàí áÿé êèìè ÿùìÿãëÿðÿ ýåòìÿêäÿíñÿ, Ýöëáàùàðûí åâäÿ ãàëìàüû ìÿñëÿùÿòäèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (÷îõ óúàäàí Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ). Àõìàãàõìàã äàíûøìà! Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (áó äà óúàäàí). Äàíûøàúàüàì! Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä (áó äà óúàäàí). ßäÿáñèçëÿð! ßâÿò, ÿäÿáñèçëÿð! Ö÷ó äÿ áèð-áèðèíÿ ÷îõ ùèðñëè áàõà-áàõà ÷ûõûá ýåäèðëÿð. Çÿùðà áÿéèì òåç äóðóð àéàüà âÿ îüëàíëàðûíûí äàëûíúà éàëâàðà-éàëâàðà. 458 Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Ñèçÿ ýÿëÿí ãàäà-áàëà ìÿíÿ ýÿëñèí, àé áàëàëàðûì, ñàâàøìàéûí! (Ãîëòóüóíäàí áàéàçûíû ÷ûõàðäûá, ãàëõûçûð éóõàðû. Îüëàíëàðû óçàãëàøûá éîõ îëàíäàí ñîíðà ãàéûäûá îòóðóð éåðèíäÿ. Áàéàçûíû éåíÿ ãîéóð ãîëòóã úèáèíÿ âÿ äÿðèí ôèêðÿ ýåäèð). Ïÿðäÿ ñàëûíûð Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Ðöñòÿì áÿéèí êàáèíåòè. Çÿùðà áÿéèì âÿ Ýöëáàùàð îòóðóáëàð þç éåðëÿðèíäÿ. Ãàïûäà äóðóáëàð Ãÿíáÿð, Ãóðáàí âÿ Çàìàí. à ÿ í á ÿ ð. Õàíûìëàð, áèç ìÿÿòòÿë ãàëäûã, áèëìÿäèê áó ìàë ùÿêèìèíäÿí ãîéóíëàðà äàâà îëàúàã, éà éîõ?! Ý ö ë á à ù à ð. Íèéÿ ýåäèá ñîðóøìóðñàí? à ÿ í á ÿ ð. Õàíûìúàí, áèëìèðÿì ùàðäà îëóð. Ý ö ë á à ù à ð. Ðöñòÿì äàäàøûì áèëÿð. Íèéÿ òÿëÿñèðñèíèç, ýþçëÿéèí ýÿëñèí, ñîðóøóí. à ó ð á à í. Õàíûìúàí, ãîéóíëàðäàí íèýàðàíûã. Ý ö ë á à ù à ð. Ãÿíáÿð, äöíÿí ñÿí ìàë ùÿêèìèííÿí äàíûøàíäà ìÿí ãóëàã àñûðäûì; ãîéóíëàðûí àäû ÷îõ ìÿçÿëè èäè. Íåúÿ, íåúÿ? Ãóìðàë ãàðàýþç? (Ýöëöð). ×îáàíëàð óòàíûðëàð âÿ áàøëàðûíû àøàüû ñàëûðëàð. à ÿ í á ÿ ð. Õàíûìúàí, áèçèì ñöðöäÿ éöç ÿëëè ãîéóí âàð, ùàìûñûíûí ÿëàùèääÿ àäû âàð; íåúÿ êè, áèð ìÿúëèñäÿ éöç ÿëëè àäàì îëà, ùÿðÿñèíèí äÿ àéðû-àéð àäû îëà. (Ýöëáàùàð ýöëöð, Çÿùðà áÿéèì ãóëàã àñûð). Áó àäëàðû ãîéóíëàðà áèç îíäàí þòðö ãîéóðóã êè, ãîéóíëàð ùÿìèøÿ íÿçÿðèìèçäÿ îëñóí âÿ îíëàðûí áèðèñè ñöðöäÿí ÷ûõìûø îëñà, î äÿãèãÿ áèëÿê âÿ äàëûéúà îëàã. Èíäè, ìÿñÿëÿí, ìÿíèì ãîéóíëàðûìû ýÿòèðÿëÿð ìÿíèì ýþçöìöí ãàáàüûíà âÿ èìòàùàí ö÷öí ñöðöäÿí áèð ãîéóí ÷ûõàðäàëàð; ìÿí ñöðöéÿ áèð áåëÿúÿ áàõàí êèìè (ýþçöíö äîëàíäûðûð î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ) áèëÿúÿéÿì êè, ìÿñÿëÿí, ÷àë ÿáðÿø ãîéóí ñöðöäÿí ÷ûõûá; éà îüóðëàéûáëàð, éà úàíàâàð äàüûäûá. Ý ö ë á à ù à ð (Ãÿíáÿðÿ éàâûãëàøûð). Äàéàí, äàéàí. Ãÿíáÿð, ñÿí Àëëàù áèð ìÿíè áàøà ñàë. ×îõ ÿúÿá, èíäè, ìÿñÿëÿí, òóòàã êè, áèð ñààòëûüà ñöðöíö ýÿòèðèáëÿð áóðà, ñÿí äÿ áàõûðñàí. Àõûð áó ö÷ ãîéóí äåéèë, áåø ãîéóí äåéèë. Þçöí äåéèðñÿí éöç ÿëëè ãîéóíäó; þçö äÿ úàíëû ùåéâàíäû, 459 áèð éåðäÿ äóðàí äåéèë; ãàðûøãà êèìè ãàéíàøûð áèð-áèðèíÿ. Ñÿí íÿ òþâð áèëÿúÿêñÿí êè, áóíóí è÷èíäÿí ùàíñû ãîéóí éîõäó. Ùàìûñû äà áèð-áèðèíÿ îõøàéûð. Ñÿí Àëëàù, Ãÿíáÿð, íàüûë åëÿ. ×îáàíëàð ýöëöøöð. à ÿ í á ÿ ð. Õàíûìúàí, áàõ, ìÿñÿëÿí, Ãóðáàí ýåäèð äóðóð ãîéóíëàðûí áèð òÿðÿôèíäÿ, Çàìàí äà ýåäèð äóðóð, áèð òÿðÿôèíäÿ – êè, ãîéóíëàð äàüûëìàñûí. – Àëûðàì àüàúû ÿëèìÿ (Ãóðáàíûí ÿëèíäÿí ÷îìàüû àëûð) âÿ áàøëàéûðàì ãîéóíëàðû éîõëàìàüà: ãàðà êÿðÿ, òàéûí ýþðìÿê ýÿðÿê; ãóìðàë êÿðÿ, òàéûí ýþðìÿê ýÿðÿê; ñàðû êöðÿ, òàéûí ýþðìÿê ýÿðÿê, ãóìðàë êöðÿ, òàéûí ýþðìÿê ýÿðÿê; áÿíþéöø êÿðÿ, òàéûí ýþðìÿê ýÿðÿê; ãóìðàë ÿáðÿø, òàéûí ýþðìÿê ýÿðÿê; àü ãàðàöç, òàéûí ýþðìÿê ýÿðÿê; áÿíþéöø ÿáðÿø êöðÿ, òàéûí ýþðìÿê ýÿðÿê; ñàðû êÿðÿ, ãàðà êÿðÿ, ÷àë êÿðÿ, àü êÿðÿ, áîç ãóìðàë êÿðÿ, ùàíû áîç ãóìðàë êÿðÿ? ßäÿ, Ãóðáàí, ùàíû áîç ãóìðàë êÿðÿ? ßäÿ, Çàìàí, éîõäó áîç ãóìðàë êÿðÿ; Çàìàí, Ãóðáàí, Ñàëìàí, áîç ãóìðàë êÿðÿ éîõäó. (Áàéàòû ùàâàñû èëÿ îõóéóð). ×àë êÿðÿ, ìàðàë êÿðÿ, ùàðàäàñàí áîç ãóìðàë êÿðÿ, áîç ãóìðàë êÿðÿ, áîç ãóìðàë êÿðÿ... åé âàé... åé... ×îáàíëàð ýöëöð, Ýöëáàùàð äà ùåéðàí-ùåéðàí áàõûð âÿ äÿñìàëû èëÿ ýþçöíöí éàøûíû ñèëèð. Ý ö ë á à ù à ð. Ãÿíáÿð, èíäè ñÿí áèëäèí áîç ãóìðàë êÿðÿ éîõäó? à ÿ í á ÿ ð. Áÿñ íåúÿ áèëìÿäèì? Áèëäèì êè, áîç ãóìðàë êÿðÿ éîõäó. Ý ö ë á à ù à ð. Èíäè íÿ åëÿéÿúÿêñÿí? Ãîéóí ñöðöäÿí éîõ îëàíäà íÿ åëÿéèðñèíèç? à ÿ í á ÿ ð. Õàíûìúàí, áèçèì ãîéóí÷óëóã áèð òÿðÿôäÿí ýþçÿë ïåøÿäè. Ùÿìèøÿ ýÿçäèéèìèç âÿ éàøàäûüûìûç éåðëÿð ÷ÿìÿíëÿð, ëàëÿëè âÿ ÷è÷ÿêëè äàüëàð, äàøëàð; è÷äèéèìèç íÿäèð? Áóëàã ñóëàðû âÿ ïàê ãîéóí ñöäö. Àììà áó ùåéâàíûí éîõ îëìàüû, öçäÿíèðàã, åëÿ áèð äÿðääèð êè, åëÿ áèë, áèð êöëôÿòäÿí áèð þâëàä éîõ îëóá. Ý ö ë á à ù à ð. Éÿíè ÷îõìó äÿðä åëÿéèðñèíèç? à ÿ í á ÿ ð. Õàíûì÷àí, åëÿ îëóð êè, àüëàéûðûã äà; ÷öíêè ñþç áèð ãîéóûóí ãèéìÿòèíäÿ äåéèë êè, ó÷, éà áåø ìàíàòäû. Àììà äåéÿíäÿ êè, áîç ãóìðàë êÿðÿ éîõäó, åëÿ áèëèðèê áó áîç ãóìðàë êÿðÿ áèçèì ãàðäàøûìûç èäè, éàèíêè áèð ÿçèç éîëäàøûìûç èäè. Õàíûìúàí, àíä îëñóí Àëëàùà, êå÷ÿí àé ñàðû ÿáðÿø êÿðÿíè úàíàâàð äàüûäàíäà Çàìàí áèð ýöí àõøàìà êèìè òöòÿê ÷àëäû, ìÿí àõøàìà êèìè áàéàòû äåéèá àüëàäûì. (Ãîëó èëÿ ýþçöíöí éàøûíû ñàëèð). 460 Ýöëáàùàð äÿñìàëûíû áàñûð ýþçöíÿ, ýèðèð è÷ÿðè îòàüà. Ðöñòÿì áÿé ÷þëäÿí ýèðèð è÷ÿðè. Çÿùðà áÿéèì äÿ ýåäèð è÷ÿðè îòàüà. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (Ãÿíáÿðÿ). Ãÿíáÿð, ùÿëÿ áóðàäàñûíûç? à ÿ í á ÿ ð. À áÿé, åëÿ äàâàäàí þòðö ãàëäûã, áèëìÿäèê ìàë ùÿêèìèííÿí ãîéóíëàðà äàâà îëàúàã, éà îëìàéàúàã? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Íèéÿ ýåäèá ñîðóøìóðñàí? Ìàë ùÿêèìèíèí åâè áàçàð áàøûíäà, êàðâàíñàðàíûí éàíûíäà, Ùàúû Ãàñûì áÿéèí åâèíäÿäèð. Ýåò ùàìáàëäàí-çàääàí ñîðóø, òàï. Ìÿÿòòÿë îëìóéóí, ýåäèí. Ãÿíáÿð âÿ ÷îáàíëàð ÷ûõûðëàð. Ðöñòÿì áÿé éàçûéà ìÿøüóë îëóð. ×þë ãàïûäàí ýèðèð è÷ÿðè Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è , äàëûí÷à áèð ùàìáàë. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè ýåäèð êèòàáëàðûíû éûüûøäûðûð ñàíäûüà êè, âåðñèí ùàìáàëà. Çÿùðà áÿéèì ãîðõà-ãîðõà áàøûíû ãàïûäàí óçàäûð è÷ÿðè âÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèíèí éûüûøìàüûíû ýþðÿíäÿ, ýÿëèá äóðóð îíóí éàíûíäà. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Áàëà, áóíó ùàðà éûüûøäûðûðñàí? (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè úàâàá âåðìèð âÿ êèòàáëàðûíû éûüûøäûðûð). Îëìàç, îëìàç! Äåéÿñÿí áóðàäàí êþ÷ìÿê èñòÿéèðñÿí? Ãîéìàíàì, ãîéìàíàì, þçöìö þëäöððÿì! (Ãîëòóüóíó åøÿëÿéèð, áàéàçûíû ÷ûõàðäûð). Îëìàç, êþ÷ìÿê îëìàç! Ñèç áóðäà ùàìûíûç áèð éåðäÿ éàçûëìûñûíûç, àéðûëà áèëìÿçñèíèç; éîõñà âàëëàù áàüðûì ÷àòëàð! (Öçöíö ÷þíäÿðèð Ðöñòÿì áÿéÿ). Ðöñòÿì, áàëà, ãîéìà ýåòñèí. Áóðàäà ùàìûíûç áèð éåðäÿ éàçûëìûñûíûç, ãîéìàíàì àéðûëàñûíûç. ×þë ãàïûäàí Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä , äàëûíúà áèð ù à ì á à ë ýèðèðëÿð è÷ÿðè; Ñÿìÿä Âàùèä äÿ ýÿëèð, êèòàáëàðûíû éûüûøäûðûð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ñÿìÿä Âàùèäÿ). Ñÿìÿä, áàëà, ñÿí íÿ ãàéûðûðñàí? Íèéÿ áóíëàðû éûüûøäûðûðñàí? Éîõñà ñÿí äÿ êþ÷ìÿê èñòÿéèðñÿí? Áóé, åâèì éûõûëäû! Àìàí Àëëàù, ìÿíèì áàøûìà êöë ÿëÿíñèí! Àëëàù, ìÿíè þëäöð, þëäöð, þëäöð! (Àüëàéà-àüëàéà ýèðèð è÷ÿðè). Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè âÿ Ñÿìÿä Âàùèä Çÿùðà áÿéèìÿ ãóëàã âåðìÿéèá éûüûøìàãäàäûðëàð. Áó ùåéíäÿ ÷þë ãàïûäàí ýèðèð è÷ÿðè Ñåíçîð Ìèðçÿ Úÿôÿð áÿé, éàíûíäà áèð íÿôÿð ïîëèñ ìÿìóðó âÿ èêè íÿôÿð ïîëèñ ôÿððàøû. Ö÷ ãàðäàø ÷ÿêèëèá äóðóðëàð þç éåðëÿðèíäÿ, ùàìáàëëàð ÷ÿêèëèð êÿíàðà. È÷ÿðè îòàãäàí, ãàïûíûí àðàñûíäàí Ýöëáàùàð áàõûð âÿ ÷þë ãàïûäàí Ãÿíáÿð áàõûð. Ñ å í ç î ð. Ùÿçÿðàò, ùþêóìÿòèí ãÿðàðäàäû ìî÷èáèíúÿ áèç òÿéèí îëóíìóøóã êè, áóðàäà ö÷ ãàðäàøûí, éÿíè (ïàïêàñûíäàí áèð êàüûç ÷ûõàðûá áàõûð) Ðöñòÿì áÿé, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè âÿ Ñÿìÿä Âàùèäèí ìÿíçèëèíè àõòàðàã, êèòàáõàíàëàðûíû ìöàéèíÿ åäÿê, ñèéàùèéÿ ýþòöðÿê, ìÿçìóí461 ëàðûíû áèëÿê âÿ ùþêóìÿòÿ ÷àòàí áÿçè øàéèàòû òÿôòèø âÿ òÿùãèã åäèá, áó áàðÿäÿ áÿðàòöëãîâë éàçàã âÿ ùþêóìÿòèí áàø ñåíçîðõàíàñûíà ïèøíÿùàä åäèá, áèçÿ ìöùÿââÿë îëóíàí ìÿìóðèééÿòè ñÿäàãÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðÿê. Áóðàäà îëàí ÿøõàñäàí õàùèø îëóíóð êè, íÿ áèð éåðÿ òÿðïÿíñèíëÿð âÿ íÿ äÿ áóðàéà ñàèð áèð àäàì ãîéñóíëàð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Áÿëè, íÿ ñþçöìöç îëà áèëÿð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Èõòèéàð ñàùèáèñèíèç. Ñ ÿ ì ÿ ä Á à ù è ä. Øàéÿä áåëÿ èúàá åäÿð. Ñ å í ç î ð. Úÿíàá Ðöñòÿì áÿé, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè âÿ Ñÿìÿä Âàùèä... (êàüûçà áàõà-áàõà) õàùèø åäèðÿì ôàìèëèéàíûçû äà áóéóðàñûíûç. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ðöñòÿì áÿé ßáäöëÿçèìîô. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè õÿëÿôèìÿðùóì Àüà ßáäöëÿçèì. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. ßáäöëÿçèìçàäåéè Ñÿìÿä Áàùèä. Ñ å í ç î ð. Õóá, ñèçäÿí ýÿðÿê ïöíùàí îëìàéà êè, ñèçèí áèð ïàðà áÿäõàùëàðûíûç ùþêóìÿò íÿçÿðèíäÿ ñèçè áåëÿ ãÿëÿìÿ âåðèáëÿð êè, ñèç ö÷ ãàðäàø ñþç áèð âÿ ùÿìôèêèð îëìóñóíóç êè, ÿââÿëà, Ðóñèéà èñëàìëàðûíû Òöðêèéÿ äþâëÿòèíÿ òÿðÿô ÷ÿêèá, èòòèùàäè-ìöñëèìèí úÿìèééÿòèíÿ èøòèðàê åäÿñèíèç. Ñàíèéÿí, àõûð çàìàíëàðäà Àçÿðáàéúàíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí Ùöááèâÿòÿí âÿ ßäÿìè-ìÿðêÿçèééÿò ôèðãÿñèíèí àìàëû éîëóíäà ÷àëûøìàãäàñûíûç êè, áèð òÿðÿôäÿí Ãàôãàç Àçÿðáàéúàíûíû, äèýÿð òÿðÿôäÿí Èðàí Àçÿðáàéúàíûíû – êè, èáàðÿò îëñóí Òÿáðèç, Òåùðàí, Ýèëàí, Îñìàíëû âÿ Èðàí Êöðäöñòàíû, Óðìó âÿ ãåéðèëÿðè – áó âèëàéÿòëÿðè áèð-áèðèíÿ èëùàã åäèá, ìöñòÿãèë Àçÿðáàé÷àí ùþêóìÿòè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿñèíèç âÿ ñàëèñÿí áó ôèêèðäÿí äÿ óçàã äåéèëñèç êè, ìöñàâàò âÿ ùöððèééÿò ÿñàñëàðûíû êÿíäëè âÿ ÿùëèêÿñÿáÿ è÷èíäÿ ìöíòÿøèð åäèðñèíèç êè, ìèí èë éóõóäà îëàí úàìààò ùþêóìÿòèí ÿñàðÿò çÿíúèðèíè ãûðûá, þçëÿðè ö÷öí áèð íèúàò éîëó òàïñûíëàð âÿ ùÿìèí íèééÿòëÿðèíèçè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê éîëóíäà ëàçûìè ìÿòáóàò úÿì åëÿéèá, ãÿëÿì èëÿ ÷àëûøìàãäàñûíûç. Ìÿùç áó ñÿáÿáäÿí ñèç ö÷ ãàðäàøûí úÿìè êèòàáëàðûíû áó ñààò ýÿðÿê òÿôòèø åäÿê. Úÿíàá Ðöñòÿì áÿé, ÿââÿë ñèç þç êèòàáëàðûíûçû íèøàí âåðèíèç. Ðöñòÿì áÿé þç êèòàáëàðûíû íèøàí âåðèð. Ñåíçîð áèð-áèð êèòàáëàðû, ÷ûõàðäûð à÷ûá áàõûð âÿ ïîëèñ ìÿìóðó îòóðóá, ñåíçîð áàõäûüû êèòàáëàðû ñèéàùè åäèð. Ñ å í ç î ð (ðóñúà äà, ìöñÿëìàíúà äà îõóéóð): Ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà – Ðóñ äèëè ëöüÿòè, áèð úèëä. Ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà Äàëÿ, 3 òîìà – ðóñ ëöüÿòè. 462 Áîëøàÿ åíöèêëîïåäèÿ, 2 òîìà – Ðóñ äèëèíäÿ áþéöê ãàìóñ, èêè úèëä. Ñëîâàðü èíîñòðàííûõ ñëîâ â ðóññêîì ÿçûêå – Ðóñ äèëèíäÿ ÿúíÿáè ëöüÿò. Ñëîâàð âåëèêîðóññêîãî ÿçûêà – Ýåíÿ ðóñ ëöüÿòè. Ìàëàÿ åíöèêëîïåäèÿ – Ðóñ äèëèíäÿ êè÷èê ãàìóñ. Ðóññêî-ñëàâÿíñêèé ñëîâàðü – Ðóñ âÿ ñëàâéàí ëöüÿòè. Ñëàâÿíî-ðóññêèé ñëîâàðü – Ñëàâéàí-ðóñ ëöüÿòè. Ñîêðàùåííûé ðóññêèé ñëîâàðü Íèêèòèíà – Ýåíÿ ðóñ ëöðÿòè. Òîëêîâàíèå ñåðáñêèõ ñëîâ, âîøåäøèõ â ðóññêèé ÿçûê – Ñåðá âÿ ðóñ ëöüÿòè. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè áàøûíû áóëàìàã èëÿ íàðàçûëûüûíû áèëäèðèð. Ìàëîðîññèéñêèé ñëîâàðü – Ýåíÿ ðóñ ëöüÿòè. Ñðàâíèòåëüíîå òîëêîâàíèå áîëãàðñêèõ ñëîâ – Ðóñ-áîëãàð ëöüÿòè. Ðóññêî-áîëãàðñêèé ñëîâàðü – Ðóñ-áîëãàð ëöüÿòè. Ìîëäàâî-ðóññêî-÷åøñêèé ñëîâàðü – Ýåíÿ ðóñ ëöüÿòè. Ìåäèöèíñêèé ñëîâàðü – Ðóñ äèëèíäÿ ìöàëèúÿ ëöüÿòè. Þæíî-âåëèêîðóññêèé ñëîâàðü – Âåëèêîðóñ ëöüÿòè. Ðóññêî-ðóìûíñêèé ñëîâàðü – Ðóñ-ðóìûí ëöüÿòè. Òåõíè÷åñêèé ñëîâàðü – Ðóñ äèëèíäÿ ñÿíÿò ëöüÿòè. Ôèëîñîôñêèé ñëîâàðü – Ôèëîñîôèéà ëöüÿòè. Ïîëíûé ñëîâîòîëêîâàòåëü Çèìèíà – Çèìèí ëöüÿòè. Èññëåäîâàíèå äðåâíèõ ðóññêèõ ñëîâ ïî ëåòîïèñè Íåñòîðà – Íåñòîðóí ëöðÿòè. Éåíÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè íàðàçûëûüûíû áöðóçÿ âåðèá, áàøûíû áóëàéûð. Ñëîâàðü Ñîëîâüåâà – Ñîëîâéîâóí ëöüÿòè. Âîñòî÷íî-ðóññêèé ñëîâàðü – Øÿðãè-ðóñ ëöüÿòè. Çàïàäíî-ðóññêèé ñëîâàðü – Ãÿðáè-ðóñ ëöüÿòè. Àêàäåìè÷åñêèé ñëîâàðü – Àêàäåìèéà ëöüÿòè. Äðåâíåðóññêèé ñëîâàðü – Ãÿäèì ðóñ ëöüÿòè. Ðöñòÿì áÿéèí êèòàáëàðû ãóðòàðûð. Ñ å í ç î ð. Áóðàäàêû êèòàáëàð òàìàì îëäó. Äÿõè áóíäàí ñàâàéû áèð éàíäà êèòàáûíûç âàðñà, íèøàí âåðèíèç. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Õåéð, äÿõè áóíäàí ñàâàéû ìÿíèì êèòàáûì éîõäóð. Ñ å í ç î ð. Õóá, áóíëàð úÿìèñè ðóñ ëöüÿòëÿðèäèð. Áóíëàðäàí áèçèì ö÷öí áèð ìÿòëÿá ùàñèë îëìàäû. Áóíëàðû éûüûøäûðûí ãîéóí éåðèíÿ. Ïÿñ ñèçèí ìöñÿëìàí êèòàáûíûç ìÿýÿð éîõäóð? 463 Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Õåéð, éîõäóð. Ñ å í ç î ð. Ùå÷ áèðè äÿ? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ùå÷ éàðûñû äà. Ñ å í ç î ð. Ñÿáÿá íÿäèð? Ùÿ, ùÿ, áàüûøëàéûíûç, éÿãèí êè, ñèç äàðöëôöíóí ãóðòàðìûñûíûç! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Áÿëè, àüà. Ñ å í ç î ð. Õóá, ïÿñ ñèç íÿ èøÿ ìÿøüóëñóíóç? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ìÿí ëöüÿò éàçûðàì. Ñ å í ç î ð (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ). Úÿíàá Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè, øàéÿä ñèç èòòèùàäè-ìöñëèìèí ìÿøãèíÿ äöøöáñöíöç êè, Èðàí âÿ Ðóñèéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíäàí áèð ìöñòÿãèë ùþêóìÿò ÿìÿëÿ ýÿòèðÿñèíèç âÿ áó ãÿñä èëÿ ãàðäàøëàðûíûç èëÿ áèð èòòèùàä áàüëàìûñûíûç. Õàùèø åäèðÿì, ñèç äÿ þç êèòàáëàðûíûçû íèøàí âåðÿñèíèç. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ùÿð èêè ÿëè èëÿ êèòàá ñàíäûüûíû íèøàí âåðèð). Àüà, áóéóðà áèëÿðñèíèç, áó äà ìÿíèì êèòàáëàðûì. Ñ å í ç î ð (áèð-áèð êèòàáëàðû àëûð ÿëèíÿ, áàõûð). Õóá, áó íÿäèð? Áÿëè, Êèòàá äÿð áÿéàíè-êöñóôè-êöëëè, éÿíè ýöíöí òàìàì òóòóëìàüûíûí äóàëàðû (ïîëèñ ìÿìóðó éàçûð). Êèòàá äÿð áÿéàíè-ÿùâàëàòè-êöñóôè-úöçè, éÿíè ýöíóí éàðûì÷ûã òóòóëìàüûíûí ÿùâàëàòû (ïîëèñ ìÿìóðó éàçûð). Êåéôèééÿòèõöñóô âÿ êöñóô; àéûí âÿ ýöíöí òóòóëìàüû (ïîëèñ ìÿìóðó éàçûð, ñåíçîð î áèðè êèòàáû îõóéóð). Ìöòÿâÿññèò øöäÿíè-àôèòàáè-ìèéàíè-þâúè-ãÿìÿð âÿ ìÿðêÿçè-òÿäâèðè-ó âÿ áÿéàíè-òÿôñèëàòè-õöñóô âÿ êöñóô (ïîëèñ ìÿìóðó éàçûð, ñåíçîð î áèðè êèòàáû ýþòóðöð). Êèðèôòÿúèéè ãÿíäèëè-Èñà, éÿíè àôèòàáè-àëÿìòàá, éÿíè ýöíöí òóòóëìàüûíûí äóàëàðû (ïîëèñ ìÿìóðó éàçûð, ñåíçîð î áèðè êèòàáû ýþòóðöð). Êèòàá äÿð áÿéàíè-ÿùâàëè-êè, çÿìèí ìèéàíè-ìàù âÿ àôèòàá ùàéèë øÿâÿä, éÿíè áÿéàíè-ùàëè-õöñóô âÿ îíóí ùþêìëÿðèíäÿí äàíûøûð êè, õóäàâÿíäè-àëÿì òÿðÿôèíäÿí áÿíäÿëÿðÿ òþâñèéÿ îëóíóáäóð (ïîëèñ ìÿìóðó éàçûð, ñåíçîð î áèðè êèòàáû ýþòöðóð). Êåéôèééÿòèêöñóô âÿ þâçàè-îí íèñáÿò áÿáèëàäè-ìöõòÿëèôÿ; äåìÿê, áó äà ýöíöí òóòóëìàüûíäàí äàíûøûð (ïîëèñ ìÿìóðó éàçûð, ñåíçîð î áèðè êèòàáû ýþòóðöð). Þâçàè-êÿâàêèá äÿð ìÿãàìè-èòòèôàã øöäÿíè-êöñóô âÿ õöñóô âÿ òÿêëèôè êè, áåáÿíäÿýàí ìöùÿââÿë øöäÿ ÿñò; äåìÿê, áó äà àéûí âÿ ýöíöí òóòóëìàüûíäàí âÿ îíóí èáàäÿòëÿðèíäÿí äàíûøûð (î áèðè êèòàá) Íÿãøåéèõöñóôè-êöëëè, éÿíè àéûí òàìàì òóòóëìàüûíûí íÿãøÿñè. (Î áèðè êèòàá) Õÿòòè-õöñóôè-úöç äÿð àôàãè-ìÿðêÿçè; õöëàñÿ, áó äà àéûí òóòóëìàüûíäàí äàíûøûð. Âÿññÿëàì, äÿõè êèòàáûíûç éîõäó? 464 Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Õåéð, àüàúàí, äÿõè áóíëàðäàí ñàâàéû êèòàáûì éîõäóð. Ñ å í ç î ð. Áàüûøëàéàñûíûç, ñèçèí ñÿíÿòèíèç íÿäèð? Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Áÿíäÿ õöñóô âÿ êöñóô äóàñû éàçûðàì, þçöì äÿ úÿìèééÿòè-õåéðèééÿäÿ åëìè-èëàùè ìöÿëëèìèéÿì. Ñ å í ç î ð. Úÿíàá Ðöñòÿì áÿé âÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè, ùþêóìÿòèÿëèééÿíèí ïîëèòèêàñûíà õÿòÿð éåòèðÿí ìÿòëÿáëÿð ñèçèí èêèíèçèí äÿ êèòàáëàðûíäàí òàïûëìàäû. Éÿãèí êè, îëñà Ñÿìÿä Âàùèä úÿíàáëàðûíäà îëàúàã. (Ñÿìÿä Âàùèäÿ). Éÿãèí êè, ñèçèí êèòàáëàðûíûç áóíëàðäûð? Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Áÿëè, àüà. Ñ å í ç î ð (áèð êèòàáû ýþòóðöá îõóéóð). Çàâàëëûíûí èøè ÷îõäóð çàìàí áóëóá ýÿëÿìÿç, Ýåäèá äÿ ñþéëÿìÿìèøñÿí, íÿ ùàëäàñàí áèëÿìÿç. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (þç-þçöíÿ). Ïÿù-ïÿù, ëÿççÿò àïàðäûã. Ñ å í ç î ð. Äåìÿê, áó ùàìûñû øåèðäèð? Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. ßâÿò, ùÿïñè ÿøàðäûð. Ñ å í ç î ð (î áèðè êèòàáû ýþòöðóá îõóéóð). Êþêñöíäÿí ãàëãàð, òîïóãäàí ñàëãàð, Êÿíäèíè è÷ÿ ñàãûí, è÷ ÷ÿíýÿëÿ òàãàð. Ýöú èëÿ ÿýÿð Ìèñðè, Âàðìû áó ïÿùëÿâàíëàðûí ãöñóðè. Ñ å í ç î ð. Áóíëàð äà äåéÿñÿí ùàìûñû øåèðäè. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. ßâÿò. Ñ å í ç î ð (áèð êèòàáû äà ýþòöðöá, éàõøû îõóéà áèëìèð, âåðèð Ñÿìÿä Âàùèäÿ). Äåéÿñÿí áó äà ùàìûñû øåðäè. Áóéóð áóðàäàí îõó ýþðöì. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä (øàèðàíÿ îõóéóð, ÿë-ãîëóíó àòà-àòà). Ôÿðäà ñÿíèí, ñÿíèí áó òÿúÿääöä, áó èíãèëàá, Ùÿð øåé ñÿíèí äåéèëìè êè, çàòÿí ñÿí, åé øÿáàá?! Åé ÷þùðåéè-áÿùèúè-öìèä, èøòÿ ìÿêÿñèí, Ãàðøûíäà áèð ñÿìàéè-ñÿùÿð ñàôö áèñÿùàá. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè áàøûíû áóëàéûð. Ñ å í ç î ð. Ìÿí, äîüðóñó, áóíó áàøà äöøìÿäèì. Ïÿñ áó ãàëàí êèòàáëàð íÿ êèòàáëàðûäûð? Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Ùÿïñè Òöðêèéÿ ÿøàðûäûð. Ñ å í ç î ð (áèð êèòàá äà ýþòóðóá áàõûð). Ìöðÿááåëÿð. Òÿòùèðè-ìÿúàç ùÿìë åãàã, Áèð åéøè-ùÿçèç íàð õÿíäèð. 465 Áèð ùèç âèñàë òþùôÿäÿíäèð, Àøöôòÿ íèùàí õàê-ìöøòàã. (Áó êèòàáû ãîéóð, î áèðè êèòàáû ýþòöðöá îõóéóð). Ôàèëàòöí, ôàèëàòöí, ôàèëàòöí, ôàèëàò, Øþëÿéàáè, õàêè-ïàêè, èíêèøàêè-òÿíòÿðàã, (Áó êèòàáû ãîéóð, î áèðèíè ýþòóðöð, îõóéóð). Åëìè-âÿçí. Ùàìûñû øåèðäèð. Áó êèòàá äà öñóëè-ãàôèéÿäÿí äàíûøûð. Ùàìûñû øåðäèð. Áó êèòàá ñÿðáÿñò íÿçì øåèðëÿðèäèð. Áó êèòàá äà ìöõÿììÿñ øåèðëÿðèäèð. Áó äà òÿõìèñäèð. Ùàìûñû øåðäèð. Áó êèòàá ãÿñèäÿëÿðäèð; éÿíè ùàìûñû øåèðäè. Áó äà ñàãèíàìÿ øåèðëÿðèäè. Áó äà ìÿñíÿâè. Áó äà ãÿçÿëëÿð. Áó íÿäèð? Òÿðúèáÿíä. Áó äà òÿðêèá-áÿíä. Ýåíÿ ùàìûñû øåèðäèð. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè áàøûíû áóëàéûð. Ñ å í ç î ð. Ýþðöì äÿõè íÿ âàð? Áó êèòàá ýþðöì íÿäÿí äàíûøûð? Áó äà ñÿíÿòè-ñöõÿíäÿí äàíûøûð. Áó äà øåèðäèð. Áó äà ìöñÿääÿñ øåèðëÿðèäèð. Áà-áà-áà! Úÿíàá Ñÿìÿä Âàùèä, áóíëàð êè, úöìëÿñè øåèð êèòàáëàðûäûð, þçëÿðè äÿ ùàìûñû Èñòàìáóë ÷àïûäûð. Ïÿñ ñÿáÿá íÿäèð êè, Îñìàíëûäàí ýÿëÿí êèòàáëàð ùàìûñû øåèðäèð? Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Ñÿáÿá áóäóð êè, Îñìàíëûäà úÿìè ãÿëÿì ñàùèáëÿðè øàèðäè; úÿìè äîêòîðëàð, ìöùÿíäèñëÿð, äèïëîìàòëàð, ùÿòòà ìèíèñòðëÿð äÿ øàèðäè, ùÿïñè øàèðäè. Ñ å í ç î ð. Áàüûøëàéàñûíûç, ïÿñ ñèçèí ñÿíÿòèíèç íÿäèð? Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Ìÿí þçöì äÿ øàèðÿì. Êÿíäèì äÿ úÿìèééÿòèõåéðèééÿ ìÿêòÿáèíäÿ åëìè-ãàôèéÿ äÿðñè äèéîðóì. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (þç-þçóíÿ). Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí. Ñ å í ç î ð (öçöíö ïîëèñ ìÿìóðóíà âÿ ôÿððàøëàðà òóòóá). Õóá, áèç ýåòìÿëè îëäóã. (Ö÷ ãàðäàøà) Ùÿçÿðàò, áÿíäÿ áèð ñààò áóíäàí ÿãäÿì ñèçèí ö÷öíöçöí äÿ áàðÿñèíäÿ áèð þçýÿ õÿéàëäà èäèì. Àììà êèòàáëàðûíûçû ýþðÿíäÿí ñîíðà, äÿõè èíäè ôèêðèìè áèëìÿððÿ äÿéèøäèì. Èíäè íÿ ôèêèðäÿéÿì, î äà ãàëñûí ìÿíèì þç éàíûìäà; ëàêèí þçöìÿ ôÿðç áèëèðÿì ùþêóìÿòÿ ÿðçè-ùàë åäèá ñèçè öìÿíàéè-äþâëÿò éàíûíäà ÿí ñÿëàìÿò âÿ çÿðÿðñèç áÿíäÿëÿð úöìëÿñèíäÿ ùåñàá åäÿì. Ìÿíè ÿôâ áóéóðàñûíûç âÿ ñÿëàìÿò ãàëàñûíûç (Ñåíçîð, ïîëèñ ìÿìóðó âÿ ôÿððàøëàð ÷ûõûá ýåäèðëÿð). Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é , Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è é ÿ âÿ Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä (áèðäÿí). Õîø ýÿëäèíèç. Ãàðäàøëàð áàøëàéûðëàð êèòàáëàðûíû éûüûøäûðìàüà. Ðóñòÿì áÿé êèòàáëàðûíû øêàôà äöçäöéö éåðäÿ áèðäÿí öçöíö ÷þíäÿðèð ãàðäàøëàðûíà âÿ ãàù466 ãàù ÷ÿêèá áàøëàéûð ýöëìÿéÿ. Ìèðçÿ Ìÿùÿììçäÿëè âÿ Ñÿìÿä Âàùèä òÿÿúúöáëö áàõûðëàð Ðöñòÿì áÿéÿ. Áèð äÿôÿ äÿ óüóíóá ýöëÿíäÿí ñîíðà Ðöñòÿì áÿé ãàðäàøëàðûíà äåéèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè õàëã áèð øåéè áàøà äöøìöðäö. Èíäèéÿ êèìè õàëã äåéèðäè: ìÿðùÿáà-ßáäöëÿçèìèí îüëàíëàðûíà! Ìàøàëëàù, áèðè Ïåòåðáóðãäà åëì òÿùñèë åäèá, áèðè Èñòàìáóëäà, áèðè Íÿúÿôöëßøðÿôäÿ. Ö÷ö äÿ, ìàøàëëàù, îõóéóá àëèì îëóá. Àììà áóíäàí ñîíðà àüûçëàðäà ñþéëÿíÿúÿê êè, ùàìàí ö÷ àëèìëÿðèí áèðè (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ èøàðÿ åäèð) õöñóô-êöñóô äóàñû éàçûð; áèðè (Ñÿìÿä Âàùèäÿ áàõûð) ìÿôàèëöí ôÿèëàòöí; áèðè äÿ... (þçöíÿ áàõûð), âàëëàù, ìÿí þçöì äÿ ùå÷ áàøà äöøìöðÿì êè, ìÿí íÿ÷èéÿì. Ãàù-ãàù-ãàù! (Ãàù-ãàù ÷ÿêèð). Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (Ðöñòÿì áÿéÿ). Úÿíàá Ðöñòÿì áÿé! ßêñÿð öëÿìà âÿ ôöçÿëàäàí ìöòÿâàòèð ðÿâàéÿòäèð êè, “ÿë-ãÿùãÿùÿòö ìèíÿøøåéòàí” – éÿíè áèëèðñÿí áóíóí ìÿíàñû íÿäèð? (Áèð àç äàéàíûð). Áèëìèðñÿí, òÿôñèð åäèì. Áóíóí ìÿíàñû áóäóð êè, ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëìÿê øåéòàí ñÿíÿòèäèð (ìÿøüóë îëóð êèòàáëàðûíû éûüûøäûðìàüà). Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (÷ûüûðûð). Áèÿäÿá! Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (÷ûüûðûð). Áèÿäÿá þçöíñÿí! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (÷ûüûðûð). Ñÿíñÿí! Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (÷ûüûðûð). Ñÿíñÿí. Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä (÷ûüûðûð). Áÿðàäÿðëÿðèì, íÿ ãîâüà? Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì ýèðèð è÷ÿðè âÿ ãîëòóüóíäàí áàéàçûíû ÷ûõàðûá òóòóð ýàù Ðöñòÿì áÿéèí ãàáàüûíà, ýàù Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèíèí ãàáàüûíà. Áóíëàð äà Çÿùðà áÿéèìè èòÿëÿéèá äåéèðëÿð: “Ñÿí äÿ ÷ÿùÿííÿì îë áàøûìûçäàí!” Èêèñè äÿ þâðÿòèí êèòàáûíû òóëëàéûðëàð, âÿðÿãëÿðè äàüûëûð, Ý ö ë á à ù à ð âÿ à ÿ í á ÿ ð ÷îáàíëàð èëÿ òþêöëöðëÿð è÷ÿðè. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè “ñÿíñÿí!” äåéÿ-äåéÿ ÷ûõûá ýåäèð. Ñÿìÿä Âàùèä “íÿ ãîâüàäûð!” äåéÿäåéÿ ÷ûõûá ýåäèð. Ç è â ÿ ð õ à í û ì ýÿëèá éàïûøûð Ðöñòÿì áÿéèí ãîëóíäàí, ÷ÿêèá àïàðûð. Çÿùðà áÿéèì éûõûëûá áèùóø îëóð, Ýöëáàùàð þçöíö ñàëûð àðâàäûí éàíûíà. Ãÿíáÿð äÿ éàâóã ýÿëèá, ìÿÿòòÿë ãàëûð. Ïÿðäÿ ñàëûíûð ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Ðöñòÿì áÿéèí âÿ ãàðäàøëàðûíûí ùàìàí êàáèíÿñè. Çÿùðà áÿéèì àçàðëû ùàëÿòèíäÿ ñþéêÿíèá éàñòûüà, éàíûíäà îòóðóá Ýöëáàùàð âÿ éàïûøûð àíàñûíûí ÿëèíäÿí. Ðöñòÿì áÿé þç éåðèíäÿ îòóðóá, êèòàáà áàõûð. Ñÿìÿä Âàùèä âÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè êèòàáëàðûíû éûüûøäûðûá ãîéóðëàð ãóòóéà âÿ àç ãàëûá êè, ãóðòàðñûíëàð, Çÿùðà áÿéèì âàéûëäàéûð. 467 Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (ýÿëèð äóðóð àíàñûíûí ãàáàüûíäà). Àíà, àé àíà! (Çÿùðà áÿéèì äèíìèð. Ðóñòÿì áÿé éåíÿ ÷àüûðûð). Àíà! Àíà! Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (ùÿçèí ñÿñ èëÿ). Íÿ äåéèðñÿí, Ðöñòÿì áàëà? Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Àíà, ìÿí ñÿíèí éàíûíäà ìöãÿññèðÿì. Ìÿíèì ýöíàùûìäàí êå÷. Äöíÿí ñÿíè ìÿí èíúèòäèì. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Áàëà, ñÿíèí ìÿí ãàäàíû àëûì. Ñÿíèí íÿ áèð ýöíàùûí âàð êè, ìÿí ñÿíèí ýöíàùûíäàí êå÷ÿì? Ñÿí ìÿíè èíúèòìÿìèñÿí. Ñÿí áèðúÿ ãàðäàøëàðûíäàí àéðû äöøìÿ, ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà äà, ãÿáèðäÿ äÿ ñÿíÿ äóà÷û îëóì, àé Ðöñòÿì áàëà! Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é (áèð ãÿäÿð äèíìèð âÿ ñîíðà). Àíà, àé àíà, àõûð ñÿí áÿçè èøëÿðè áèëèðñÿí, áÿçèñèíè äÿ áèëìèðñÿí. Áèçèì áèð-áèðèìèçíÿí äàíûøûüûìûç ìÿñëÿê öñòÿäèð, ìöáàùèñÿìèç êèòàá öñòÿäèð. Éîõñà ñÿí äå-äèéèí ñþç áèð ýþçÿë ñþçäö. Ìÿñÿëÿí, åëÿ ìÿí à÷ûüûíû ñÿíÿ äåéèì. Àíà, àíà, åøèäèðñÿí íÿ äåéèðÿì? Àíà, ãóëàã àñûðñàí éà éîõ? Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (ùÿçèí ñÿñ èëÿ âÿ ýöú èëÿ). Ùÿ, ùÿ, áàëà, ñþçöíö äå, åøèäèðÿì. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Àíà, áàõ, ìÿí ñÿíè ëàï éàõøû áàøà ñàëûì: íÿ ãÿäÿð êè, ìÿí áó êèòàáëàðà åòèãàä åëÿéèðÿì (þç êèòàáëàðû òÿðÿôÿ ÿëèíè òóòóð), Ìÿùÿììÿäÿëè äÿ áó êèòàáëàðà (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèíèí òÿðÿôèíÿ ÿëèíè óçàäûð) âÿ Ñÿìÿä äÿ áó êèòàáëàðà (Ñÿìÿä Âàùèäÿ òÿðÿô ÿëèíè óçàäûð) åòèãàä åëÿéèðëÿð, äÿõè áèç íÿ òÿùÿð èòòèùàä åäèá, ìåùðèáàí éîëà ýåäÿ áèëÿðèê? Ðóñòÿì áÿé éàâàø-éàâàø óçàãëàøûð è÷ÿðè îòàüà. Çÿùðà áÿéèì äÿðèí àù ÷ÿêèð, ñîíðà Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè ýÿëèá ÷þêöð äèç öñòÿ àíàñûíûí ãàáàüûíäà. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Àíà, ìÿíè áàüûøëà, äöíÿí ùèðñëè âàõòûìäà ñÿíÿ òÿðê-ÿäÿáëèê ýþñòÿðäèì. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Áàëà, àéàãëàðûíûí àëòûíäà þëöì, ãàðäàøëàðûíäàí àéðûëìà. Ý ö ë á à ù à ð. Äàäàø, ñÿíè àòàíûí ýîðó, àéðûëìà. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Àíà, àé àíà, áèð ãóëàã àñ, ýþð íÿ äåéèðÿì. Èøèí ÿñëêàðû áèð éåðäÿäèð êè, áàõ, ìÿí ñÿíè áó ñààò áàøà ñàëûì. Áàõ, áó åâäÿ ö÷ ãèñèì êèòàá âàð êè, áèç ö÷ ãàðäàø áóíëàðà ñèòàéèø åäèðèê. Áèð ãèñìè áóäóð (Ðöñòÿì áÿéèí êèòàáëàðûíû íèøàí âåðèð). Áèð ãèñìè áóäóð (Ñÿìÿä Âàùèäèí êèòàáëàðûíû íèøàí âåðèð). Áèð ãèñìè äÿ áóäóð (þç êèòàáëàðûíû íûøàí âåðèð). ßýÿð áèç áó êèòàáëàðû áèð-áèðèíèí éàíûíà ãîéñàã, äèããÿòíÿí áàõñàã âÿ çàèãÿéÿ òàïøûðñàã, áàõûá ýþðÿðèê êè, áó ö÷ ãèñèì 468 êèòàáëàð áèð-áèðèíÿ î ãÿäÿð îõøàéûð, íå÷ÿ êè, ìÿñÿëÿí, ìÿí Ñÿìÿäÿ îõøàéûðàì, Ñÿìÿä Ðöñòÿìÿ îõøàéûð, Ðöñòÿì áÿé äÿ ìÿíÿ îõøàéûð. Áàõ, ãîé ñÿíè ãóðòàðûì; ãóëàã àñûðñàí, àíà, éà éîõ? Áó êèòàáëàðûí úÿìèñè ÿøàðäû, þçö äÿ ÿøàð äåéèðÿì ùà! Ôèêðèí þçýÿ éàíà ýåòìÿñèí. Õîðóç ñÿñè åøèòìÿéÿí ÿøàðäû! Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä. Ïÿêè! Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ÿëèíè Ðöñòÿì áÿéÿ ñàðû òóòóð). Áó êèòàáëàðûí äà ÷ÿìèñè áèëèðñÿí íÿäèð? Áèëìèðñÿí, äåéèì: úÿìèñè ðóñ ëöüÿòèäèð. Áó äà åëÿ áèð úöð íàõîøëóãäóð. Ðöñòÿì áÿé ñàü ÿëèíè Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ òÿðÿô àòûð âÿ ýåäèð ÷þëÿ. Î êè, ãàëäû ìÿíèì þç êèòàáëàðûì (êèòàáëàðûíà òÿðÿô áàõûð âÿ áèð ãÿäÿð ôèêðÿ ýåäèð), áóíëàðûí áèðè õöñóôäó, áèðè êöñóôäó. Äè èíäè, àíà, áèçÿ áèð òÿäáèð òþê, ýþðÿê áèç íÿ òþâð éîëà ýåäÿ áèëÿðèê?! Çÿùðà áÿéèì äÿðèí àù ÷ÿêèð. Àíà, ñþçöí éîõäó? Ìÿíè áàüûøëà, ìÿí ýåòìÿëèéÿì. (Äóðóð, áàøìàãëàðûíû ýåéèð). Ýöëáàùàð, ìÿí ùàìáàë ýþíäÿðÿúÿéÿì, ìÿíèì êèòàá ñàíäûüûìû âÿ éàòàúàüûìû âåðÿðñÿí ýÿòèðñèí (÷ûõûá ýåäèð). Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä (Çÿùðà áÿéèìÿ òÿðÿô ýÿëèð). Âàëèäÿì, áÿíÿ äÿ áÿðàäÿðëÿðèì èëÿ éîëà ýåòìÿéè òÿêëèô åäÿúÿêñÿí, áÿíè äÿ ÿôâ åò, çèðà ýÿðÿê ýàâóð ëöüÿòëÿðèíèí (Ðöñòÿì áÿéèí øêàôûíà èøàðÿ åäèð) âÿ ýÿðÿê ôàíàòèê êèòàáëàðûíûí (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèíèí êèòàáëàðûíà èøàðÿ åäèð) ñàùèáëÿðè èëÿ áèð ñûðàäà áóëóíìàã áÿíäÿ ö÷öí ãàáèëè-èìêàí äåéèë. Áÿíè ÿôâ åò. (Ýöëáàùàðà) Áÿíèì äÿ êèòàáëàðûì àðäûíúà ùàìáàë ýÿëÿñèäèð, îíà òÿñëèì åòìÿêäÿ ìöçàéèãÿ ýþñòÿðìÿçñÿí, çÿíí åäèéîðóì. (×ûõûá ýåäèð). Çÿùðà áÿéèì áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèð âÿ ýöú èëÿ î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ áàõûð Ýöëáàùàðäàí ñàâàéû îòàãäà áèð êÿñè ýþðìöð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Ãûçûì, áóíëàð ùàðà ýåòäèëÿð? Ý ö ë á à ù à ð. Íÿ áèëèì, àíà? ×ûõûá ýåòäèëÿð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (ôèêðÿ ýåäèð). Öðÿéèì, óðÿéèì (ÿëèíè ãîéóð öðÿéèíÿ) ö÷ éåðÿ áþëöíÿ, ö÷ òèêÿ îëà, ùÿð òèêÿñè äÿ áèð òÿðÿôÿ ÷ûõûá ýåäÿ (éåíÿ áàõûð îòàüà), îíäà äÿõè öðÿéèì ïàð÷àëàíàð, þëÿðÿì. Ãûçûì, ïÿñ ìÿíèì öðÿéèì ö÷ ïàð÷à îëñà, ñÿí íÿ åëÿðñÿí?! Ãûçûì, àíàñûç ãàëàðñàí (äÿðèí àù ÷ÿêèð âÿ ùóøà ýåäèð). Ýöëáàùàð áèð ãÿäÿð áàõûð àíàñûíà âÿ òåç äóðóð àéàüà, ãà÷ûð ãàïûéà âÿ íÿ ãÿäÿð ñÿñè âàð, ÷ûüûðûð. 469 Ý ö ë á à ù à ð. Ñÿìÿä, Ñÿìÿä!.. Ìÿùÿììÿäÿëè äàäàø!.. Ñÿìÿä!.. à ÿ í á ÿ ð ùþâëíàê ýèðèð è÷ÿðè, äàëûí÷à à ó ð á à í âÿ Ç à ì à í . Ýöëáàùàð ãà÷ûð Ãÿíáÿðèí éàíûíà, éàïûøûð ÿëèíäÿí âÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýÿòèðèð àíàñûíûí éàíûíà âÿ þçö äÿ ÷þêöð àíàñûíûí ãàáàüûíäà, ÿëèíè ýþòöðöð âÿ ÷àüûðûð. Àíà! Àíà! Ãÿíáÿð òÿÿúúöá åäèð âÿ äåéèð: à ÿ í á ÿ ð. Õàíûì÷àí, íÿ âàð? Éîõñà õàíûì áÿéèì ïèñ ùàëäàäûð? Çÿùðà áÿéèì ýþçëÿðèíè à÷ûð âÿ áàõûð Ýöëáàùàðà âÿ ñîíðà äà Ãÿíáÿðÿ âÿ ýöú èëÿ áàøûíû ÷þíäÿðèð âÿ ýþçö èëÿ áèð øåé àõòàðàí êèìè ÷îáàíëàðà ýþçö ñàòàøûð. Ý ö ë á à ù à ð . Àíà, íåúÿñÿí? Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ãÿíáÿðÿ áàõûð). Ãÿíáÿð, ñÿíñÿí? Ùÿëÿ ýåòìÿìèñÿí? à ÿ í á ÿ ð. Õàíûì áÿéèì, ãóëëóüóíäà äóðìóøàì. Ý ö ë á à ù à ð. Àíà, Ãÿíáÿð âÿ ÷îáàíëàð ýÿëèáëÿð ñÿíèí êåôèíè õÿáÿð àëûðëàð. (Ãÿíáÿðÿ) Ãÿíáÿð, áèð àç äàíûø, àíàìûí êåôè à÷ûëñûí. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì (Ãÿíáÿðÿ). Ãÿíáÿð, áèð àç äàíûø, äàíûø. Íÿ îëàð, äàíûø, ãóëàã àñàã. Íèéÿ äàíûøìûðñàí? Ìÿí èñòÿéèðÿì ãóëàã àñàì. Äå ýþðÿê, èíäè ãîéóíëàðûí íÿ ãàéûðûð? Äåéèðäèí àõû àçàðëûéûðëàð. Ãÿíáÿð óòàíûð âÿ áàøûíû ñàëûð àøàüû. Ý ö ë á à ù à ð (ýöëÿ-ýöëÿ). Ãÿíáÿð, ùû, èíäè ãîéóíëàðûí ñÿíè ýþçëÿéèð. Èíäè ýþðÿñÿí ãóìðàë áÿíþéöø ãîéóíó úàíàâàð äàüûòìàéûá êè? (ýöëöð). à ÿ í á ÿ ð. Õàíûì áÿéèì, ãóìðàë áÿíþéöø ãîéóí ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí. Ý ö ë á à ù à ð. Ãÿíáÿð, ùû, ñÿí Àëëàù áèð íàüûë åëÿ ýþðÿê, ãîéóíó úàíàâàð äàüûäàíäà íåúÿ àüëàéûðñàí? à ÿ í á ÿ ð (óòàíà-óòàíà). Õàíûìúàí, îíó ìÿí ñÿíÿ íàüûë åëÿìèøÿì, îíó ñÿí áèëèðñÿí. Áÿëêÿ ñÿí Çàìàíûí òöòÿê ÷àëìàüûíû ýþðÿñÿí, ýþðÿñÿí íåúÿ òöòÿéèí ñÿñè èëÿ ãîéóíëàðû ãàéòàðûð? Ý ö ë á à ù à ð. Íåúÿ, íåúÿ? Ñÿí Àëëàù, Ãÿíáÿð, íåúÿ? Áèð íàüûë åëÿ ýþðÿê. (Àíàñûíà). Àíà, ãóëàã àñûðñàíìû, íàüûë åëÿñèíìè? Àíà, ãîé íàüûë åëÿñèí, ãóëàã àñ. à ÿ í á ÿ ð. Õàíûìúàí, àíä îëñóí Àëëàùà, áèð äÿôÿ ìÿí þçöì òÿÿúúöá ãàëäûì. Ýöíîðòà çàìàíû èäè. Ãîéóíëàðû ÷îáàíëàð àïàðûðäûëàð “Ãûçëàð áóëàüûíà”. Áèç äÿ éîëäàøëàðûìûçíàí îòóðìóøäóã êÿêëèê òÿïÿñèíèí éà470 ìàúûíäà, ãîéóíëàðà áàõûðäûã. Áàõ, áó ãûðûøìàë Çàìàí äà îòóðìóøäó éàíûìûçäà, òöòÿê ÷àëûðäû. Áèçèì ãîéóíëàð äà, Çàìàíýèëèí ãîéóíëàðû äà áóëàüà ñàðû ýåòìÿêäÿ èäè. Áèðäÿí Çàìàí áèçÿ ãàéûòäû êè, “íÿ âåðÿðñèíèç, åëÿ ÷àëûì êè, ãîéóíëàð ýåòäèêëÿðè éåðäÿ äàéàíûá, ýåðè ãàéûòñûíëàð?” Ñþç éîõ, ùå÷ êÿñ èíàíìàäû. Õöëàñÿ, íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, õàíûìëàð, Çàìàí áàøëàäû ÷àëìàüà. (Çàìàíà). ßäÿ, ÷ûõàðò òöòÿéèíè. (Çàìàí óòàíà-óòàíà òöòÿéèíè ÷ûõàðäûð). Àíä îëñóí ñèçèí ÿçèç úàíûíûçà, ãîéóíëàð òöòÿéèí ñÿñèíè åøèäÿí êèìè åëÿ áèë êè, áèð øåéäÿí öðêäöëÿð. Åëÿúÿ ýåòäèêëÿðè éåðäÿ äàéàíäûëàð, ãóëàãëàðûíû ãûðïûòäûëàð. Åëÿ áèë, áèð øåéäÿí ãîðõàí êèìè ýåðè äþíäöëÿð âÿ ãóéðóãëàðûíû àòà-àòà, ìÿëÿøÿ-ìÿëÿøÿ áàøëàäûëàð òÿïÿéÿ òÿðÿô ýåðè ãà÷ìàüà. (Çàìàíà). ßäÿ, Çàìàí, ÷àë. Çàìàí áàøëàéûð òöòÿêäÿ ÷îáàíáàéàòûíû ÷àëìàüà, áèð ãÿäÿð îíà áàõûá, Ãÿíáÿð îõóéóð. à ÿ í á ÿ ð. Áèç ÷îáàíûã, äàüäû, äàøäû éåðèìèç, Éîëäàøûìûç ãîéóí-ãóçó ñöðöìöç. Äÿðñ àëìàéûá, ùàãäû êè, ùå÷ áèðèìèç, Àììà çþâãö ñÿôàëûäû ÷îáàíëàð, Ãàðäàøëûãäà âÿôàëûäû ÷îáàíëàð. Ýþçÿë îëóð ÷þëäÿ ÷ÿìÿíëÿð, ÷àéëàð, Ãûøäà àðàíäàéûã, äàüäà äà éàéëàð, ×îáàí ñöäö ñàüàð, ùàìûéà ïàéëàð, Íèééÿòè ÷öíêè àëèäèð ÷îáàíëàð, Ãàðäàøëûãäà âÿôàëûäû ÷îáàíëàð. Ñöðö êÿíäÿ äþíÿíäÿ àõøàì-ñÿùÿð, Ãîéóí ìÿëÿð, ãóçó ìÿëÿð, ùåé ìÿëÿð, Ñÿñÿ-êöéÿ äöøÿð, êþïÿêëÿð ùöðÿð, Áàëëàù, çþâãö ñÿôàëûäû ÷îáàíëàð, Ãàðäàøëûãäà âÿôàëûäû ÷îáàíëàð. Ç à ì à í (òöòÿéè ãîéóð ÷èáèíÿ âÿ äåéèð). Åù, õàíûìëàðûí úàíû ñàü îëñóí. Ý ö ë á à ù à ð (Ãÿíáÿðÿ). Ãÿíáÿð, ñÿí Àëëàù î ñþçëÿðè ñÿí þçöí áèð äÿ äå. Ãÿíáÿð áàøûíû ñàëûð àøàüà âÿ áèð äÿ àâàçñûç ùÿìèí ñþçëÿðè äåéèð. à ÿ í á ÿ ð. Áèç ÷îáàíûã, äàüäû, äàøäû éåðèìèç... (âÿ àõûðà êèìè). Ãÿíáÿð ãóðòàðäûãäà ÷þë ãàïûäàí áèð ùàìáàë ýèðèð è÷ÿðè. 471 Ù à ì á à ë. Áóðäàäûìû Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè àüàíûí êèòàáëàðû? Ìÿíè ýþíäÿðèá àïàðàì ìÿñúèä ùöúðÿñèíÿ. Ýöëáàùàð ùàìáàëà ÿëè èëÿ èøàðÿ åëÿéèð äèíìÿñèí âÿ ùàìáàëà éàâóã ýÿëèá ãóëàüûíà áèð øåé ïû÷ûëäàéûð. Ùàìáàë ÷ûõûá ýåäèð, ñîíðà ýÿëèð àíàñûíûí éàíûíà. Ý ö ë á à ù à ð (àíàñûíà). Àíà, äóð ñÿíè àïàðûì è÷ÿðè îòàüà. Îðàäà óçàí, ðàùàò îë. Çÿùðà áÿéèì ùàçûðëàøûð äóðñóí àéàüà, áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèð âÿ ãîëòóüóíó åøÿëÿéèá áàéàçûíû ÷ûõàðäûð âåðèð Ýöëáàùàðà âÿ äåéèð: Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Ãûçûì, áó êèòàáû àë ñàõëà éàíûíäà. Ãàðäàøëàðûí éîëà ýåòìÿéÿíäÿ êèòàáûí áèð éåðèíäÿ àòàíûí éàçûñû âàð, – þç ÿëèíÿí éàçûá, – îíó àõòàð òàï, âåð ãàðäàøëàðûí îõóñóí. Îíó îõóñàëàð, äàõû ñàâàøìàçëàð. Îíó àòàí þëÿíäÿí èêè ýöí ãàáàã þç ÿëèíÿí éàçäû (äóðóð àéàüà); ÿëè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ éàçäû; åëÿ íàõîø îëà-îëà éàçäû. Äåäè óøàãëàð îõóñóíëàð. Ãûç, éàïûø ÿëèìäÿí, ãàëõà áèëìèðÿì. (Çÿùðà áÿéèì “âàé-âàé” åëÿéÿ-åëÿéÿ äóðóð àéàüà, Ýöëáàùàð êèòàáû ãîéóð ãîëòóüóíà, éàïûøûð àíàñûíûí ÿëèíäÿí; éàâàø-éàâàø àïàðûð î áèðè îòàüà. Ãàéûäûð ýåðè, êèòàáû âÿðÿãëÿéèð, áèð éåðèíè òàïûð, äèããÿòëÿ îõóéóð). Èêèíúè ùàìáàë äàõèë îëóð è÷ÿðè. È ê è í ú è ù à ì á à ë. Ìÿí ýÿëìèøÿì Ñÿìÿä Âàùèäèí êèòàáëàðûíû âÿ éàòàúàüûíû àïàðàì. Ý ö ë á à ù à ð (áèð ãÿäÿð áàõûð). Áèð ãÿäÿð äóð ÷þëäÿ, áèð àçäàí ñîíðà ýÿë àïàð. Ùàìáàë ýåäèð. Ý ö ë á à ù à ð (áèð ãÿäÿð ôèêèðäÿí ñîíðà, Ãÿíáÿðÿ). Ãÿíáÿð, áèëèðñÿí íÿ âàð? à ÿ í á ÿ ð. Áóéóð, õàíûìúàí. Ý ö ë á à ù à ð. Ýÿðÿê ìÿíÿ êþìÿê åëÿéÿñÿí. à ÿ í á ÿ ð. Ýþçöì öñòÿ, õàíûìúàí, áóéóð. (ßëèíè ãîéóð ýþçöíöí öñòÿ). Ý ö ë á à ù à ð. Ãÿíáÿð, áèëèðñÿí íÿ âàð? Ãóëàã àñ, äåéèì. Ãÿíáÿð, Ìÿùÿììÿäÿëè äàäàøûì âÿ Ñÿìÿä äàäàøûì èíäè ùàìáàëëàðû ýþíäÿðìèøäèëÿð êè, êèòàáëàðûíû âÿ éàòàúàãëàðûíû áóðàäàí àïàðñûíëàð. Àììà àíàì îíëàðûí êþ÷ìÿéèíè åøèòúÿê ãóòàðàúàã; éÿãèí áèë êè, ùàìàí äÿãèãÿ êå÷èíÿúÿê. Ãÿíáÿð, ìÿíÿ êþìÿê åëÿ. à ÿ í á ÿ ð. Õàíûìúàí, ùÿð íÿ áóéóðóðñàí áóéóð, ùàçûðàì. 472 Ý ö ë á à ù à ð (ôèêèðëè). Âàëëàù, ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì. à ÿ í á ÿ ð. Õàíûìúàí, ùÿð íÿ áóéóðñàí, ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿðÿì. Ý ö ë á à ù à ð. Âàëëàù, ùå÷ áèëìèðÿì íÿ ãàéûðûì? (Ýöëáàùàð ýàù ýåäèð ãàïûéà òÿðÿô, ýàù ýèðèð è÷ÿðè îòàüà, ýàù áèð éåðäÿ äóðóð ôèêèð åëÿéèð, ýàù ýåäèð ãàðäàøëàðûíûí êèòàáëàðûíà äèããÿò èëÿ áàõûð). Áó ùåéíäÿ Ðöñòÿì áÿé è÷ÿðè îòàãäàí áàøûíû óçàäûá, Ãÿíáÿðè âÿ ÷îáàíëàðû ýþðöá äåéèð. Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é. Ãÿíáÿð, ñèçèí áóðàäà áèð èøèíèç éîõäóð, áó ñààò áóðàäàí ðÿää îëóí, áèð äÿ ñèçè ìÿí áóðàäà ýþðìÿéèì! Ãÿíáÿð âÿ ÷îáàíëàð ÷ûõûá ýåäèðëÿð, Ðöñòÿì áÿé äÿ éîõ îëóð. Ýöëáàùàð äÿðèí ôèêèðäÿ î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ âàð-ýÿë åëÿéèð âÿ àõûðäà ýåäèð äóðóð ïÿíúÿðíèí ãàáàüûíäà âÿ áàõûð ÷þëÿ âÿ áèðäÿí óúà ñÿñ èëÿ ÷ûüûðûð: “Ãÿíáÿð!”. ×þë ãàïûäàí è÷ÿðè äàõèë îëóð è ê è í ú è ùàìáàë. È ê è í ú è ù à ì á à ë. Õàíûì, ìÿí ìÿÿòòÿë îëäóì, ìÿíè éîëà ñàë, ýåäèì. Ýöëáàùàð éåíÿ áèð ãÿäÿð ôèêèð åäèð, ñîíðà ýÿëèð éàïûøûð îíóí ÿëèíäÿí, ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðûð ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíà âÿ äåéèð: Ý ö ë á à ù à ð. Àé ùàìáàë ãàðäàø, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, àõûð àäàìëàð íèéÿ ùÿðÿ áèð éàíà ýåäèð? È ê è í ú è ù à ì á à ë. Õàíûì, ïÿñ ùàðà ýåòñèíëÿð? Ý ö ë á à ù à ð. Íåúÿ ùàðà ýåòñèíëÿð? Ìÿí àõûð ñÿíäÿí ñþç ñîðóøóðàì êè, íèéÿ ùàìûñû áèð éåðÿ ýåòìèð, íèéÿ ùÿðÿ áèð òÿðÿôÿ ýåäèð? Áàõ, ýþðöðñÿí, î àäàìëàð î òÿðÿôÿ ýåäèð, áó àäàìëàð áó òÿðÿôÿ ýåäèð; ìÿí áó èøè áàøà äöøìöðÿì. Éÿãèí êè, äÿëè îëóáëàð. È ê è í ú è ù à ì á à ë. Ùÿðÿíèí áèð éàíäà èøè âàð, ùÿðÿíèí åâè áèð òÿðÿôäÿäè: áèðè åâèíÿ ýåäèð, áèðè èøèíÿ ýåäèð. Ý ö ë á à ù à ð (ùþâñÿëÿñèç). Åù, ìÿí ñÿíäÿí ñþç ñîðóøóðàì, ñÿí áèëìèðÿì ìÿíÿ íÿ úàâàá âåðèðñÿí. Íÿ ñÿáÿáÿ, àõûð, ùàìû áèð òÿðÿôÿ ýåòìèð? Éîõ, éîõ, áó ïèñ èøäè, âàëëàù, ïèñ èøäè. Áèð éàõøû ôèêèð åëÿ (îòóðóð ïÿíúÿðÿíèí è÷èíäÿ). È ê è í ú è ù à ì á à ë. Õàíûì, ìÿíè éîëà ñàë ýåäèì. Ùàíñû êèòàáëàðû àïàðàúàüàì, âåð àïàðûì. Ý ö ë á à ù à ð (ùèðñëè ãàëõûð àéàüà âÿ óúàäàí). Àõìàã-àõìàã äàíûøìà! Ìÿí ñÿíäÿí ñþç ñîðóøóðàì, ñÿí ùÿëÿ ìÿíäÿí êèòàá èñòÿéèðñÿí. 473 Áó ñààò ìÿíÿ äå ýþðöì êè, àõûð áó àäàìëàð íèéÿ ùàìûñû áèð òÿðÿôÿ ýåòìèð? Íèéÿ áèðè î òÿðÿôÿ ýåäèð, áèðè áó òÿðÿôÿ ýåäèð? È ê è í ú è ù à ì á à ë. Õàíûì, áàøûíà äîëàíûì, àõûð ìÿí íÿ áèëèì? Ùÿð êÿñ ùàðà èñòÿéèð ýåäèð. Ìÿí äÿõè íÿ åëÿéèì?! Ý ö ë á à ù à ð. Ãÿëÿò åëÿìÿ, ùàðàìçàäà! Áó ñààò ýåò îíëàðà äå êè, àíä îëñóí Àëëàùà, åëÿ áèð èø åäÿðÿì, áèð äÿãèãÿ è÷èíäÿ, áàõ, áèð ýþç éóìóá ñààòäà (ýþçëÿðèíè éóìóð) ãóðóéóá äàøà äþíÿðëÿð. Îíëàð ùàìûñû Àëëàùûí éîëóíäàí ÷ûõûáëàð. Éîõ, éîõ, ñÿí îíëàðû õÿáÿðäàð åëÿ! Éîõñà éàçûãäûëàð, àõûðäà þçëÿðè ïåøèìàí îëàðëàð. Îëàðëàð èíøàëëàù, îëàðëàð èíøàëëàù! Ùàìáàë ÷þíöá ãàïûéà òÿðÿô ýåäèð. Ý ö ë á à ù à ð (ñàêèò). Äàéàí, ùàìáàë ãàðäàø, äàéàí! Ýÿë êèòàáëàðû àïàð. Àììà ìÿí ñÿíÿ íåúÿ êè, äåäèì, åëÿ äÿ úàìààòû áàøà ñàëàðñàí. È ê è í ú è ù à ì á à ë. Áàø öñòÿ, õàíûì. Ïÿñ ìÿí ùàíñû êèòàáëàðû àïàðàúàüàì. Ýöëáàùàð ýåäèð Ðöñòÿì áÿéèí êèòàá øêàôûíû à÷ûð, êèòàáëàðû áèð-áèð ÷ûõàðäûð âÿ úèëäëÿðèíè úûðà-úûðà, âÿðÿãëÿðèíè äàüûäà-äàüûäà òóëëàéûð îðòàëûüà âÿ òóëëàéà-òóëëàéà äåéèð: Ý ö ë á à ù à ð. Ðóñ ëóüÿòè. Ñëàâéàí ëöüÿòè (ùàìáàë áó èøè ýþðúÿê éàâàøúà éîõ îëóð. Ðöñòÿì áÿéèí êèòàáëàðûíû ãóðòàðàíäàí ñîíðà Ýöëáàùàð Ñÿìÿä Âàùèäèí êèòàáëàðûíû ùàìàí ìèíâàë èëÿ, éÿíè úûðûá äàüûäà-äàüûäà àòûð éåðÿ âÿ àòà-àòà äåéèð): Åëìè-ãàôèéÿ. Âÿçíè-øåèð. (Áó êèòàáëàðû äà ãóðòàðàíäàí ñîíðà, Ýöëáàùàð ýåäèð Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèíèí ñàíäûüûíäàí êèòàáëàðû éåíÿ áèð-áèð ÷ûõàðûð âÿ úûðà-úûðà òóëëàéûð éåðÿ âÿ äåéèð) Õöñóô. Êöñóô. (Ñîíðà î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áàõûá ýþðöð ùàìáàë éîõäóð, ýÿëèð êèòàáëàðûí òèêÿ-ïàð÷àëàðûíû ãóúàãëàéûð âÿ ïÿíúÿðÿäÿí òþêöð ÷þëÿ. Ãà÷ûð è÷ÿðè îòàãäàí íåôò âÿ ñïè÷êà ýÿòèðèð, êèòàáëàðûí, öñòöíÿ íåôò òþêöá îä âóðóð. Êèòàáëàð ÷þëäÿ àëûøûð. Ýöëáàùàð äóðóð îòàüûí îðòàñûíäà, ãîëòóüóíäàí àíàñûíûí êèòàáûíû ÷ûõàðäûð, áèð ñÿùèôÿñèíè à÷ûð âÿ äèããÿò èëÿ áàõûð. ×þë ãàïûäàí ùþâëíàê äàõèë îëóð, Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è , Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä âÿ äàëëàðûíúà á è ð è í ú è âÿ è ê è í ú è ùàìáàëëàð. È÷ÿðè îòàãäàí ùþâëíàê äàõèë îëóðëàð Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é , Ç è â ÿ ð õ à í û ì âÿ áóíëàðûí äàëûñûíúà Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì ñöðöíÿ-ñóðöíÿ þçöíö ñàëûð ãàïûíûí àüçûíà. Úàìààò ùàìûñû êèòàáëàðûí éàíìàüûíû âÿ Ýöëáàùàðûí ÿùâàëûíûí äÿéèøìÿéèíè ýþðóá ìàò ãàëûð. Çÿùðà áÿéèì âàéûëäàéà-âàéûëäàéà äåéèð. Ç ÿ ù ð à á ÿ é è ì. Àõ, éàçûã úàíûì! Ãàðäàøëàð ýåäèðëÿð, ïÿíúÿðÿäÿí êèòàáëàðûí éàíìàüûíà áàõûðëàð, ñîíðà ÷þíöá Ýöëáàùàðà òàìàøà åäèðëÿð. Ýöëáàùàð ÿëèíäÿêè êèòàáûí à÷ûã ñÿùèôÿñèíè éóõàðû ãàëõûçûá, ãàð- 474 äàøëàðûíà òÿðÿô òóòóá áàõûð. Àðà áèð ãÿäÿð ñàêèò êå÷èð âÿ ùå÷ êÿñ äèíìèð. Àõûðäà Ýöëáàùàð ó÷àäàí, ìöòÿÿññèðàíÿ äåéèð: Ý ö ë á à ù à ð. Ãàëäû áèðúÿ êèòàá: áó äà àíàìûí êèòàáû! (Áèð ãÿäÿð ùàìû ñàêèò äóðóð áàõûð). Áóäóð àòàì þç ÿëè èëÿ éàçäûüû âÿñèééÿò (îõóéóð). Òàðèõè-ùèúðèíèí ìèí èêè éöç äîõñàí äþðäöíúö èëèíäÿ, ðÿáèöñ-ñàíèíèí îí èêèñèíäÿ, ñåøÿíáÿ ýöíö, ñöáù ÿçàíûíäàí éàðûì ñààò êå÷äèêäÿ éîëäàøûì Çÿùðàíûí úèñìèíäÿí áèð ïàð÷à ãîïóá àéðûëäû êè, èáàðÿò îëñóí Ðöñòÿì áàëàìäàí (áàðìàüû èëÿ Ðóñòÿì áÿéÿ èøàðÿ åäèð; Ðöñòÿì áÿé àòàñûíûí õÿòòèíÿ äèããÿò åäÿíäÿí ñîíðà äÿñìàëûíû áàñûð öçöíÿ). Áè÷àðÿ þâðÿòèí úèñìèíèí ãàëàíûíäàí ýåíÿ òàðèõè-ùèúðèíèí ìèí èêè éöç äîõñàí äîããóçóíúó èëèíäÿ, ðàìàçàíûí áåøèíäÿ, ïÿíúøÿíáÿ ýöíö, àõøàìäàí ö÷ ñààò êå÷äèêäÿ ýåíÿ áèð ïàð÷à àéðûëûá ãîïäó. Ùàìàí ýöí îüëóì Ìÿùÿììÿäÿëè àíàäàí îëäó (áàðìàüû èëÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ èøàðÿ åäèð; Ìÿùÿììÿäÿëè äÿ éàâóã ýÿëèð âÿ àòàñûíûí õÿòòèíè ýþðöð âÿ äÿñìàëû áàñûð öçöíÿ). Éàçûã Çÿùðàíûí ãàëàí úèñìè ýåíÿ áèð äÿôÿ ïàð÷àëàíäû. Áó äà âàãå îëäó ùàìàí òàðèõèí ìèí ö÷ éöç äþðäöíúö èëèíäÿ, úÿìàäèÿë-ÿââÿëèí îí áåøèíäÿ, ÷àùàðøÿíáÿ ýöíö, ýöíîðòà çàìàíû êè, ùàìàí ýöí áàëàìûç Ñÿìÿä äöíéàéà ýÿëäè (Ñÿìÿä Âàùèäÿ èøàðÿ åäèð; Ñÿìÿä Âàùèä äÿñìàëû áàñûð öçöíÿ). Áóíäàí äà áèð íå÷ÿ èë ñîíðà áàõòûãàðà þâðÿòèí ãàëàí éàðûì úàíûíäàí ýåíÿ áèð ïàð÷à ãîïäó êè, àäûíû Ýöëáàùàð ãîéäóã. Áó äà âàãå îëóá ùàìàí òàðèõèí ìèí ó÷ éöç îíóíúó èëèíäÿ, øÿââàëûí èéèðìè áèðèíäÿ, úöìÿ àõøàìû, ñöáù âàõòû. Éåð, ýþé, àéëàð âÿ óëäóçëàð ýþéëÿðäÿ ñåéð åäèá ýÿçÿ-ýÿçÿ ýåíÿ ÿââÿë-àõûð ýöíöí áàøûíà äîëàíûðëàð; ÷öíêè áóíëàð ùàìûñû ãÿäèì ÿçÿëäÿ ýöíäÿí ãîïóá àéðûëìûø ïàð÷àëàðäûð. Ìÿí åòèãàä åäèðÿì êè, ìÿíèì äÿ áàëàëàðûì äöíéàäà ùÿð éàíû ýÿçèá äîëàíñàëàð, ýåíÿ ÿââÿë-àõûð àíàëàðû Çÿùðàíûí (ÿëèíè àíàñûíà òÿðÿô òóòóð) ÿòðàôûíäà ýÿðÿê äîëàíàëàð; ÷öíêè àé âÿ óëäóç øÿìñèí ïàð÷àëàðû îëàí êèìè, áóíëàð äà àíàëàðûíûí àéû âÿ óëäóçëàðûäûð. Âàé î êÿñèí ùàëûíà êè, òÿáèÿòèí ùÿìèí ãàíóíóíó ïîçìàã èñòÿéÿ! Îíóí èíñàôû âÿ âèúäàíû îíà ìöäàìöëùÿéàò ÿçèééÿò åäÿúÿê; íÿ ãÿäÿð úàíûíäà íÿôÿñ âàð, ïåøèìàí îëàúàã. Ýöëáàùàð ãóðòàðúàã àíàñû Çÿùðà áÿéèì áèùóø îòóðäóüó éåðäÿ éûõûëûð. Ýöëáàùàð êèòàáû ãîéóð ãîëòóã ÷èáèíÿ âÿ ýåäèð îòóðóð ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà, äèçëÿðèíè ãóúàãëàéûð âÿ áàõûð ÷þëÿ òÿðÿô. 475 Ð ö ñ ò ÿ ì á ÿ é , Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è , Ñ ÿ ì ÿ ä  à ù è ä âÿ Ç è â ÿ ð õ à í û ì òþêöëöðëÿð Çÿùðà áÿéèìèí éàíûíà. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè àíàñûíûí ÿëëÿðèíè ñîéóìóø âÿ úàí öñòÿ ýþðöá, ãàëõûð äóðóð þâðÿòèí áàøûíûí öñòöíäÿ âÿ áàøëàéûð ôàòèùÿ ñóðÿñèíè îõóìàüà. Ùàìû ãàëõûð àéàüà. Ðöñòÿì áÿé, Ñÿìÿä Âàùèä âÿ Çèâÿð õàíûì äÿñìàëëàðûíû öçëÿðèíÿ áàñûá, éàâàøúà àüëàéûðëàð. Ýöëáàùàð ìàò-ìàò áàõûð ýàù àíàñûíà òÿðÿô, ýàù ÷þëÿ òÿðÿô. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (àâàç èëÿ). ßëùÿìäö-ëèëëàùè-ðÿááèëàëÿìèí. ßððÿùìàíèð-ðÿùèì, ìàëèêè éþâìÿääèí... Ïÿðäÿ ñàëûíûð âÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèíèí îõóìàüûíû êÿñèð. ÒÀÌÀÌ 476 ÎÉÓÍÁÀÇËÀÐ Ù ÿ ñ ÿ í î â – ìöÿëëèì À á à í á ÿ é – ãóìàðáàç Ãóëó áÿé Øàýèðäëÿð ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ ßââÿëèíúè ìÿúëèñ áàøëàíûð ó÷èòåë Ùÿñÿíîâóí1 îòàüûíäà. Îòàüûí èêè ãàïûñû âàð: áèðè éàíäàí, áèðè äÿ ãàáàãäàí. Îòàüûí áèð êöíúöíäÿ áèð éàçû ñòîëó, áèð òÿðÿôäÿ ñàðû øêàô. Ñòîëóí öñòÿ îí-îí áåø øàýèðä äÿôòÿðè, áèð øàðñûç ëÿíïÿ, áèð òÿðÿôäÿ òàõò, öñòöíäÿ éîðüàí-äþøÿê. Äèâàðäàí áèð êþùíÿ éàé ïàëòîñó àñûëûá. Ùÿñÿíîâ îòóðóá ñòîëóí áèð òÿðÿôèíäÿ, áàøûíäà éàé ôóðàæêàñû, áèð àç ýåðè âåðèëìèø. Îíóí éàíûíäà Àáàí áÿé áàøûà÷ûã. Ùÿñÿíîâ ÿëèíäÿ êàðò êàüûçëàðûíû òóòóá ãàðûøäûðûð. Øêàôûí öñòÿ áèð ãëîáóñ. Ãàïûíûí áèðè à÷ûãäû âÿ óøàã Ìèðòàüû ýÿëèð. Ù ÿ ñ ÿ í î â (öçöíö òóòóá ãàïûéà óúàäàí). ßùìÿä, ñÿí îõó. (Öçöíö òóòóá Àáàí áÿéÿ). Ìÿí îëäóì ñÿêêèç, ñÿí îëäóí äþðä. À á à í á ÿ é. Àé ñÿí þëÿñÿí. ßäÿ, íåúÿ äþðä? Ùóøóí äàüûëûá? Áàéàã äþðä èäèì. Èíäè äÿ èêèñèíè ýåòäèì. Áó àëòû äÿíÿ. Äåéèðñÿí öçöíÿ òöïöðöì? Ù ÿ ñ ÿ í î â (êàðòëàðû éåíÿ áèð ÷àëûð, ïàïèðîñ àüçûíäà). Îëñóí! (Öçöíö ãàïûéà) ßäÿ, äåìÿäèì îõó? (Êàðòëàðû ïàéëàéûð). Ñ ÿ ñ. Ó÷èòåë, ñ íà÷àëî? Ù ÿ ñ ÿ í î â (êàðò ÿëèíäÿ). Éîõ, ïàïðîâîäíûé îäåâàéåòñäÿí îõó. À á à í á ÿ é. Åé, ìåéèäèíè ýþðöì. Àò éåðÿ ãûçûë îíëóüó. Äîüðóëóüóíàí àïàðûð êöðçÿ! Ù ÿ ñ ÿ í î â. Ýþçöíö ñèë! Ñ ÿ ñ. Ó÷èòåë, àõû, îðàäà ãàëìûøäûã. “Ñîëíûøêî âÿ îêíî” Áóðäàíäû. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Ùåé äè éàõøû îõó! Ñ ÿ ñ. ×åëîâåê è çâåð è ïóòàøêà âñå áåðéîòñéà çà äåëà, ñ íàøåé òàøèòñéà áûêàøêà, çà ìåòêîé ëåòàéåò ïè÷åëà. À á à í á ÿ é. ×ÿððÿ, áó äà õà÷. Èêèëèê ýåòäè. Ñÿí þëÿñÿí, áàøûíû ãàøûñàí, óäàúûéàì. Ù ÿ ñ ÿ í î â (öçöíö òóòóá ãàïûéà). Ùåé…áàøëà! Ñ ÿ ñ. Ó÷èòåë îõóäóì äà. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Éàõøû åëÿäèí. Áèð äÿ îõó! Ñ ÿ ñ. Îïéàò? Ù ÿ ñ ÿ í î â. Ùåé, õîðîì2, áèð éåðäÿ (êëàñ ãàïûñûíà ñÿìò ÿéèëèá ñîë ÿëèíäÿ êàðò, ñàü ÿëèéëÿ èøàðÿ åäèá, äåéèð). Õîðîì, ùåé, ùåé… 477 Óøàãëàðûí õîð ñÿñè êÿñèëÿíäÿí ñîíðà Àáàí áÿé ùÿð áèð êàðòû àïàðäûãúà äåéèð: “Ùåé… õîðîì, áèð éåðäÿ, ùåé, õîðîì, áèð äÿ” Ù ÿ ñ ÿ í î â. Áàëà, áèð äÿ õîðîì îõóéóí. (Óøàãëàð áàøëàéûðëàð áèð äÿ ãûøãûðìàüà). À á à í á ÿ é. ßøè, ñÿí Àëëàù áóíëàðû àç óëàøäûð. Áîøëà, ýåòñèíëÿð åâëÿðèíÿ. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Òÿëÿñìÿ, áó ñààò ðÿää åëÿéèðÿì. Ãîé áèð äÿðñëÿðèí ñîðóøóì ùÿëÿ. À á à í á ÿ é. ßù, áèð äÿ ýåäÿúÿêñÿí îðà? Ù ÿ ñ ÿ í î â. ßøè, êèìäè îðà ýåäÿí. Áèð äÿôÿ ñîðóøóá þòöðÿúÿéÿì. Ùÿëÿ ýþòöð áèð ïàïèðîñ ãàéûð. (Þçö äÿ ïàïèðîñ ãàéûðûð. Ñîíðà öçöíö ãàïûéà) ßäÿ, äöíÿí éàçäûüûíûçû áèð îõóéóí ýþðöì, (êëàñà ñÿìò) Ãóëóçàäÿ. (Úàâàíëàð îõóìàãäàäûðëàð). Ñ ÿ ñ . Éà èäó â øêîëó. Ñòàðóõà êóïèëà êóâøèí ìîëîêî. Ó ìåíéà áðàò è ñåñòðà. Ù ÿ ñ ÿ í î â. ßäÿ, áèðúÿ ìîäñê îõóéàúàãñàí? Áÿñ, ìÿíàñû íåúÿ îëäó? Áàøäàí. Ñ ÿ ñ. Éà – ìÿí, èäó – ýåäèðÿì, â øêîëà – øêîëà, ñòàðóõà – ãîúà þâðÿò, êóïèëà– ñàòûí àëäû, êóâøèí – ñÿùÿíý, ìîëîêî – ãàòûã. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Éàëàí äàíûøìà, îòóð éåðÿ, ãóëàã àñ, áèð äåéèì, þçöíöç äÿ ÿçáÿðëÿéèí. Éà – ìÿí, èäó – ýåäèðÿì, â – è÷èíÿ, øêîëó – ìÿêòÿáèí, ñòàðóõà – ãîúà þâðÿò, êóïèëà – ñàòûí àëäû, êóâøèí – áèð ñÿùÿíý, ìîëîêî – ñöä. Ìèøå – áàëàúà Ìèøà, áóíà Ìèõàèë äÿ äåìÿê îëàð. Áåæàë – ãà÷äû, â – è÷èíÿ, ñàäìáàü, è – âÿ, Âîëãà – ÷àé àäû, êðè÷ – ñÿñ åëÿéèð. Ñ ÿ ñ. Ó÷èòåë Èâîëãà áèð éåðäÿ éàçûëûá êèòàáäà. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Íàüûë äàíûøìà! ×àïõàíàäà ãÿëÿò äöøöá. Öñòöíÿ áèð íþãòÿ ãîé éàäûíäàí ÷ûõìàñûí. Åâäÿ äÿäÿí ñîðóøñà, äåéíÿí ÷àïõàíàäà ãÿëÿò äöøöá. Ñàáàùà áóíó éàõøû ÿçáÿðëÿðñèíèç. À á à í á ÿ é. Ïðîñáà, ùåé, ìÿí þëöì áåëÿäèìè? Ù ÿ ñ ÿ í î â. ßøè, éàâàø äàíûø äà. Óøàãëàð åøèäÿð. À á à í á ÿ é. Àé ãàðüàáåéèí, ãàøãàáàüûíû áèð àç äà òþê. Äàëàí ãàïûñû òàããûëäàéûð. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Êèìñÿí? Ýÿë. Òåëåãðàô ðàçíîñøèêè ýèðèð è÷ÿðè. Ð à ç í î ñ ø è ê. Ãàñàíîâ âû? 478 Ù ÿ ñ ÿ í î â. Éà, ÷òî ãîâàðèø? Ðàçíîñøèê Ùÿñÿíîâà áèð òåëåãðàì âåðèð. Ùÿñÿíîâ ãÿáçÿ ãîë ÷ÿêèá ðàçíîñøèêè ðÿää åäèð âÿ ñàêèò ìÿøüóë îëóð òåëåãðàôû îõóìàüà. Àáàí áÿé ñÿáð åòìÿéèá ñîðóøóð: À á à í á ÿ é. Êèìíÿíäè? Ù ÿ ñ ÿ í î â. Éàâàø, ãîé ýþðöì. (Ýàù îõóéóá, ýàù ôèêèð åäèð). À á à í á ÿ é. Øöóðóí òþêöëñöí. Èêè êÿëìÿíè ñÿùÿðäÿí îõóéàíìûð. ß, éîõñà ãóëëóãäàí ãîâàëàéûáëàð. Ñÿí þëÿñÿí áåëÿäèð. ×îõ ýèððÿíèðñÿí. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Éîõ, îõóìàüûíà îõóéóðàì. Àììà áèð øåé áàøà äöøìöðÿì. À á à í á ÿ é. Áÿ ñÿí êè, áèð òåëåãðàìû îõóéàíìûðñàí, áó óøàãëàðû íèéÿ áóðàäà àâàðà åëÿéèá àäûíû ó÷èòåë ãîéìóñàí? Ù ÿ ñ ÿ í î â. Éîõ, áàøà äöøöðÿì, àììà îíà òÿÿúúöá åäèðÿì êè, íèéÿ áàøà äöøìöðÿì. À á à í á ÿ é. ß, óøàãëàðà äà åëÿ ñþçö áåëÿ ãàíäûðûðñàí? Ù ÿ ñ ÿ í î â. Éîõ, áàøà äöøìÿéèíÿ äöøöðÿì. Àììà ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, áó òåëåãðàìû ìÿíÿ ñÿùâ éåòèðèáëÿð. Áó òåëåãðàô ýÿðÿê þçýÿñèíèí îëà. À á à í á ÿ é. À êèøè, ìÿí þëöì àõìàõëàìà, àõû, áèð îõó, ýþðÿê, íÿ éàçûáëàð. ×îõ ìÿçÿäè ùà! Ù ÿ ñ ÿ í î â. Ñÿí áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, áóðäà ìÿíäÿí ñàâàé éåíÿ Ùÿñÿíîâ âàð? À á à í á ÿ é . Îëìàüûíà âàð. Àììà ñÿíèí êèìè àõìàã éîõäóð. (Ãÿù-ãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëöð). Ù ÿ ñ ÿ í î â. ßäÿ, ìÿí þëöì àç ùûðûëäà. Ãóëàã àñ, áèð îõóéóì, áÿëêÿ ñÿí áàøà äöøÿñÿí. Êëàñ îòàüûíäàí óøàãëàðûí áèðèñè äåéèð: Ñ ÿ ñ. Ó÷èòåë ýåäÿê? Ù ÿ ñ ÿ í î â (öçöíö êëàñ ãàïûñûíà òóòóá). Òèøå, òèøå. (Òåëåãðàôà áàõûð). Ùÿ, áóíó Òÿáðèçäÿí Êÿðèìáÿéîâ3 ýþíäÿðèá. Éàçûð êè, Òÿáðèç áàíêûíäà äèëìàíú éåðè à÷ûëûá. Èëäÿ ìèí ñÿêêèç éöç ìàíàò ìÿâàúèáè. ßýÿð ôàðñúà ñàâàäûí âàð, òåëåãðàô åëÿ. Óïðàâëèéàéóøèéÿ äåéèì ñÿíè òÿéèí åëÿñèí. Âÿññÿëàì. À á à í á ÿ é. Éàõøû, áó áèð ÷ÿòèí ìÿòëÿá äåéèë êè, àõû áàøà äöøìöðñÿí. Éåðäè à÷ûëûá. Êèøè äÿ ñÿíÿ õÿáÿð âåðèð äÿ! Ù ÿ ñ ÿ í î â. Éîõ, àõû èø îíäà äåéèë. Àõû, áåëÿ Êÿðèìáÿéîâ èëÿ ìÿíèì áèð åëÿ éàõûíëûüûì éîõäóð. Áóíà ùÿð íÿ äåéèðñÿí äå, àììà ãîðõóðàì êè, áó òåëåãðàô ìÿíèì îëìàéà. 479 À á à í á ÿ é. Àé ãàðäàø àõûð þçýÿíèí òåëåãðàôûíû íèéÿ ñÿíÿ âåðèðëÿð? Éàõøû, òåëåãðàôûí öñòÿ ñÿíèí àäûí éàçûëìàéûá? (Öçöíö òóòóá úàìààòà). Äåéíÿí êè, îõóéà áèëìèðÿì êè, ýþðöì íÿ éàçûëûá. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Íÿ äåéèðñÿí? À á à í á ÿ é. Ùå÷, ñÿííÿí äåéèëÿì. Ù ÿ ñ ÿ í î â. ß, áÿ íåúÿ åëÿéÿê äåéèðñÿí? À á à í á ÿ é. Ìèðçÿ Ñÿôÿð, âàëëàù èíúèìÿ ìÿíäÿí. Àììà ÷îõ ýöòàù àäàìñàí. Ãàðäàø, àäàì èøûã ýÿëÿí éåðÿ ïàïàüûíû òûõìàç. Ùàçûð éåð à÷ûëûð. Ñÿíèí äÿ àäûíà òåëåãðàô ýÿëèá, òà íèéÿ äóðóáñàí? Áèð ìÿíÿ äå ýþðöì áóðäà ñÿí áåø-àëòû óøàãäàí àéäà àéðû-àéðûëûãäà áåø ìàíàòäàí àðòûã àëìàçñàí. Ýþòöð áó ñààò òåë âåð êè, ðàçûéàì, òÿéèí åëÿñèíëÿð. Áó êå÷ÿëêö÷ÿëè áàøäàí åëÿ. Ãîé, ýåò Òÿáðèçÿ. Òà ñÿí ýåäÿíäÿí ñîíðà òåëåãðàô ñÿíÿ äÿ îëìàñà, ñÿíè êè, äöáàðÿ ýåðè ýþíäÿðìÿéÿúÿêëÿð. ßéëÿøÿðñÿí Òÿáðèç êèìè éåðäÿ. Èëäÿ ÿëèíÿ ýÿëÿð ìèí ñÿêêèç éöç ìàíàò ìÿâàúèá. Áèð àðâàä ñèüÿ åëÿéÿðñÿí. Î ãÿäÿð ÷èëîâ éå êè, ãàðíûíäà ÷ÿëòèê ýþéÿðñèí. (Ùÿð èêèñè ýöëöð). Âàëëàù, äîüðó äåéèðÿì ýåò, ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿ. Éîõñà, éåð ãóëàãëûäûð. Òåëåãðàô ñàùèáèíèí õÿáÿðè îëàð, ýÿëèá òåëåãðàôû ÿëèíäÿí àëàð. ßëèí ãàëàð áîøäà. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Ñÿí þëÿñÿí, äîüðó äåéèðñÿí. Éàçûðàì êè, ðàçûéàì (Òåç êàüûç ýþòöðöð, ÿëèíäÿ òóòóá, ôèêèð åëÿéèð). À á à í á ÿ é. ßøè, ÷îõ ôèêèðäÿí ôàéäà éîõäóð, éàç ãîé ýåòñèí. Ùåé, õîðîì! (Óøàãëàð ”õîðîì” ñÿñè åøèäèá áàøëàéûðëàð áèð éåðäÿ îõóìàüà. Àáàí áÿé óüóíóð. Ùÿñÿíîâ ùèðñëÿíèá äóðóð àéàüà). Ù ÿ ñ ÿ í î â (Àáàí áÿéÿ). ßù, ÿøè, áÿñäè äà! Øóëóã åëÿìÿ. (Òåç ãà÷ûð êëàñ ãàïûñûíà âÿ äåéèð). Òèøå. (Óøàãëàð ñÿñëÿðèíè êÿñèð). À á à í á ÿ é (óäãóíóá Ùÿñÿíîâà äåéèð). Áàëàì, óøàãëàðûí áàø àïàðûð. Ùÿñÿíîâ òåëåãðàôû éàçûá ãóðòàðûð, óøàãëàðûí áèðèíè ãàïûéà ÷àüûðûá òåëåãðàôû ïóëëà âåðèá, äåéèð. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Òåç àïàð áó êàüûçû òåëåãðàôõàíàéà âÿ ãÿáçè ýÿòèð. Éóáàíìà, ãî÷óì. Àäÿ, éîëäà ñîðóøóá åëÿéÿí îëñà î íÿäè, ýþñòÿðìÿ. Äè òåç. (Àáàí áÿéÿ) Àéÿ, ñÿí þë, èøèì òóòñà, ÷îõ éàõøû îëàúàã. (ßëëÿðèíè áèðáèðèíÿ ñöðòöð, Àáàí áÿéÿ òÿðÿô ýÿëèá îíóí ãîëëàðûíäàí òóòóá ñèëêÿëÿéèð. ) Êåôäè, êåô! (Ñîíðà òåç ãàïûéà ãà÷ûá äåéèð) Óøàãëàð, ýåäèí åâèíèçÿ. À á à í á ÿ é. Êåéôèí øåø ÷ÿêäè ùà. Àììà ñÿí þëÿñÿí, áèð ãîíàãëûã áîðúóíäóð. Ù ÿ ñ ÿ í î â. Âåðìÿéÿí íàìÿðääè. Àììà, Àáàí áÿé, úàíûì ãóðòàðäû, ñÿí þëÿñÿí. Âàëëàù, áèëìèðñÿí êè, íåúÿ ãàðàýöí÷öëöê èëÿ ÷þðÿê 480 ãàçàíûðàì. Áàõ, áó óøàãëàðû ýþðöðñÿí, þìðöìöí êàíêàíûäûðëàð. Áàõ, áóíëàðûí ùÿðÿñèíäÿí àéäà èêè ìàíàò éàðûì ïóë àëûðàì, îíó äà àòàëàðû úàí ÷ÿêèðëÿð âåðñèíëÿð. Ñÿí þëÿñÿí áÿçèñè âàð êè, øàùà-øàùà ýÿòèðèð àéëûüû. Ãàðà ýåéèì ùÿéÿ áèðèíè àðòûã-ÿñêèê äåéèðÿìñÿ! Áó óøàãëàðûí áèðèñèíèí àòàñû áàããàëäû. Àéëûã ÿâÿçèíÿ êå÷ÿí àé éàü ýþíäÿðìèøäè. Àììà íàèíñàô îüëó ñàðû éàü ÿâÿçèíÿ ãóéðóã éàüû ýþíäÿðìèøäè, ãîõóì-ãîõóì ãîõóðäó. Áó äà áóíëàðûí ùàãã âåðìÿéè. Áó èíäèêè îüëàí êè, òåëèí úàâàáûíû àïàðäû, äÿëëÿê îüëóäóð. Êå÷ÿí àé ýþíäÿðìèøäèì êè, àéëûüû ýÿòèðñèí. Àòàñû úàâàá âåðìèøäè êè, ùå÷ åéáè éîõäóð, ó÷èòåëÿ äåéíÿí êè, áàøûíû ãûðõàðàì ùàãëàøàðûã. Ùÿëÿ áèëÿñÿí êè, óìó-êöñöëÿðè íÿ ãÿäÿðäè? Áèð ýöí ùÿìèí äÿëëÿê ýÿëèá óøêîëà äåéèð êè, îüëóìà ùå÷ çàä þéðÿòìÿéèáñÿí. Äåéèðÿì, íåúÿ éàíû ùå÷ çàä þéðÿòìÿìèøÿì? Áàøëàéûá êè, ùÿéÿ éàõøû þðýÿäèðñÿí, áó èêè àéäû ýÿëèá-ýåäèð, íèéÿ ÿðèçÿ éàçìàüû áàúàðìûð? Äóðóðñàí ãàíäûðìàüà áàøà äöøìöð. Äåéÿñÿí îüëóíó ýþòöð ýåò, èøèí êå÷ìèð. Ãàëûðñàí ìàò-ìÿÿòòÿë âÿ ùÿìèøÿ äÿ àòàëàðû ýþðÿíäÿ áàøëàéûðëàð ìÿíäÿí ñîðóøìàüà êè, óøãîëäàí ãóðòàðàíäà óøàãëàðûìûç íÿ îëàúàã? Äåéèðÿì êè, íÿ îëàúàãëàð? Ôÿðàñÿòëÿðè îëñà, àäàì îëàðëàð. Äåéèð êè, Ìèðçÿ, ñÿíèí äåìÿéèíäÿí áèð àäàì äåéèëëÿð? Àíúàã áèç äåéèðèê êè, ãóëëóã÷ó îëñóíëàð. (Áèð àç éàâàø ñÿñëÿ) Þç àðàìûçäû ÷îõóñóíà äåéèðÿì êè, ãàðäàø îüëóí ñèëèñò÷è îëàúàã. Ñÿí þëÿñÿí äèíúÿëìèøÿì. Ùå÷ äèíìÿ, úàíûì ãóðòàðäû. Àáàí áÿé, ñÿí Òÿáðèçÿ ýåòìÿìèñÿí? Ýþðÿñÿí, ãîñòèíñà âàð êè, àäàì ýåäÿíäÿ þçöíÿ éåð òàïûíúà äöøÿ? À á à í á ÿ é (êÿëìÿ-êÿëìÿ). Àò àëìàìûøäàí àõóðóí òèêèðñÿí? Ù ÿ ñ ÿ í î â. ßøè, èø òóòóá åé! Êåôäè åé! (“Êåôäè, êåôäè, êåôäè” ñþçëÿðèíè îõóéà-îõóéà äåéèð). Ìèí ñÿêêèç éöç ìàíàòäû åé!.. Êåôäè, êåô!... (Ñòîëóí öñòÿ áèð éóìðóã âóðóá áþðêöíö áàøûíäàí ýþòöðöð, àòûð êö÷ÿéÿ. Áó ùåéíäÿ Ùÿñÿíîâ Ãóëó áÿé òÿëÿñèê âÿ êÿùèëäÿéÿ-êÿùèëäÿéÿ þçöíö ñàëûð è÷ÿðè âÿ öçöíö òóòóð Ìèðçÿ Ñÿôÿðÿ ). à ó ë ó á ÿ é. Ùàíû ìÿíèì òåëåãðàôûì? Ùÿñÿíîâ Ìèðçÿ Ñÿôÿð þçöíö èòèðèð. Àáàí áÿé ùÿëÿ áàõûð, ýàù ÿââÿëèíúè Ùÿñÿíîâóí, ýàù èêèíúè Ùÿñÿíîâóí öçöíÿ. Áèð äÿãèãÿ ñöêóòäàí ñîíðà Àáàí áÿé ãÿùãÿù ÷ÿêèá ýöëöð. Ñ î í 1921-úè èë 481 ÄÀÍÀÁÀØ ÊßÍÄÈÍÈÍ ÌÖßËËÈÌÈ* Êîìåäèéà, 4 ìÿúëèñäÿ ßùâàëàò âàãå îëóð Èðÿâàí ãóáåðíèéàñû, Äàíàáàø êÿíäèíäÿ, ìèëàäè òàðèõèíèí 1895úè èëèíäÿ. ÁÈÐÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Äàíàáàø êÿíäèíèí êÿíàðûíäà õèðìÿí. Áèð áöòöí òàõûë òàéàñû, áèð áàøû à÷ûëìûø òàéà, ùàìàí êÿíäëè Ìÿøÿäè Àüàêèøè îí èêè éàøëû îüëó ßñÿä èëÿ áàùÿì õûðìàí äþéöðëÿð. Ìÿøÿäè Àüàêèøè ÿëèíäÿ éàáà, êöëÿøè åøÿëÿéèá ãàðûøäûðûð. Áèð âÿëÿ èêè þêöç ãîøóëóá; ßñÿä ìèíèá âÿëèí öñòÿ âÿ þêöçëÿðè ÷óáóã èëÿ ñöðöð. Òàéàíûí êþëýÿñèíäÿ áèð êþïÿê éàòûá, äèëèíè ÷ûõàðäûá èñòèäÿí ëÿùëÿéèð. Áèð òÿðÿôäÿ òàéàíûí äèáèíäÿ ñó áàðäàüû, ÷þðÿê äöéöí÷ÿñè, ÿéèí ïàëòàðû âÿ áèð íå÷ÿ áîø ÷óâàë. Ìÿøÿäè Àüàêèøè áàøûíà äÿñìàë áàüëàéûá; àòà âÿ îüóë, èñòè îëìàüà ýþðÿ, êþéíÿê÷ÿêäèðëÿð. Ùÿð èêèñèíèí àéàüûíäà ÷àðûã. ßñÿä “ùåùå” äåéÿ-äåéÿ þêöçëÿðè ñöðìÿêäÿ èäè êè, ãîíøóëàðû Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û òÿëÿñèê õûðìàíÿ ÷àòûá, òþâøöéÿ-òþâøöéÿ õÿáÿð âåðèð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. Ìÿøÿäè Àüàêèøè, áèëèðñÿí íÿ õÿáÿð âàð? Åâèí òèêèëìÿñèí, áó ñàáàù êÿíäÿ, ìÿí äåéÿ áèëÿðÿì êè, éöç äÿ îëìàñà, áÿëêÿ ÿëëè àòäû ýÿëäè; ùàìûñû äà áþéöê-áþéöê àäàìëàðäû. Ãàíìûðàì áó íÿ ñèðäè? Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (òÿÿúúöáëö). Íÿ äàíûøûðñàí? ßñÿä âÿëäÿí éåíèá êÿíäÿ òÿðÿô áàõûð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. Ñÿí þëÿñÿí, íÿ÷ÿðíèê äÿ ýÿëèá, ñèëèñ÷è äÿ ýÿëèá, ãàçû äà ýÿëèá, ìèðàâàé ñóä ýÿëèá, óøãîë ýÿëèá. Àòàìûí ýîðó ùàããû äîüðó äåéèðÿì. Ùÿëÿ áóíëàðäàí ñàâàéû ýåíÿ ÷îõ àäàì ýÿëèá. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (ÿëèíè àëíûíà ãîéóá êÿíäÿ òÿðÿô áàõûð). À êèøè, áåëÿ øåé îëìàç?! Í ó ð ó (òþâøöéÿ-òþéøöéÿ ÷àòûð õûðìàíà). Ñÿí þëÿñÿí, Ìÿøÿäè Àüàêèøè êÿíääÿ ãèéàìÿòäè. Ìÿí, äîüðóñó, äàéàíà áèëìÿäèì; ýåäèðÿì ýþðöì óøàãëàð íÿ ãàéûðûð. Íÿ÷ÿðíèê ýÿëèá êÿíäÿ. Éåíèúÿ äÿ î ãÿäÿð áþéöê ýÿëèá êè, ëàï ìÿùòÿë ãàëìàëû èøäè. Àëëàù àõûðûíû õåéèð åëÿñèí. (Èñòÿéèð ýåòñèí). Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (Íóðóéà). Íóðó, ñÿí Àëëàù, äàéàí ýþðöì áó íÿ èøäè. Éÿíè àõû êèìäè êÿíäÿ ýÿëÿíëÿð? Í ó ð ó. Ñÿí þëÿñÿí, Ìÿøÿäè Àüàêèøè, ìÿí äåéèðÿì Ðóñåòäÿ íÿ ãÿäÿð áþéöê àäàìëàð âàð, ùàìûñû ýÿëèá êÿíäÿ. Áàõ, íÿ÷ÿðíèê äÿ ýÿëèá, ______________ * Áàõ: Èçàùëàð, ñÿù. 675 482 ïðèñòàâ äà ýÿëèá, ñèëèñ÷è äÿ ýÿëèá, ñïåõòîð* äà, ãàçû äà... Íÿ áèëèì, ó÷ãîëäó-íÿäè, î äà ýÿëèá. Éÿíè äîüðóñóíó äåéèì êè, ìÿí þç ýþçöìíÿí ýþðìÿäèì ùà! Áóíëàðû äà ìÿíÿ Ìÿøÿäè Éàðìÿùÿììÿä äåäè; àììà ìÿí àíúàã óçàãäàí ýþðäöì êè, áèð òîïà àòäû ÷àïàðàã ýèðäèëÿð êÿíäÿ. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. À êèøè, íåúÿ Ìÿøÿäè Éàðìÿùÿììÿä äåäè? Íèéÿ, ìÿí êîð äåéèëÿì êè? Éîõñà íÿ÷ÿðíèêè òàíûìûðàì? Ñèëèñ÷èíè òàíûìûðàì? Ìÿí þçöì ùàìûñûíû ýþçöìíÿí ýþðäöì. Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è (ÿëèíäÿ ÷óáóã òÿëÿñèê ýÿëèð áó àäàìëàðûí éàíûíà âÿ öçöíö òóòóð Íóðóéà âÿ Êÿðáÿëàéû Ìèðçàëûéà). Íÿ õÿáÿðäè? Äåéèðëÿð êÿíäÿ üîáóðíàò ýÿëèá? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. Éîõ, üîáóðíàò äåéèë, íÿ÷ÿðíèêíÿí ÷îõ áþéöê àäàìëàð ýÿëèá. Í ó ð ó (Êàáëà Ìèðçàëûéà). Êàáëà Ìèðçàëû, àõû ìÿí åøèòäèì êè, üîáóðíàò þçö äÿ ýÿëèá? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. Õåéð, üîáóðíàò éàëàíäû. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Àëëàùö-ÿêáÿð, ÷îõ ãÿðèáÿ èøäè! (ßñÿäÿ) ßäÿ, ãîéìà, ãîéìà! Êîð äåéèëñÿí êè! Þêöçëÿð êöëÿøè éåäèëÿð. (ßñÿä ãà÷ûð þêöçëÿðèí éàíûíà). Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô ÿ ò ÿ ë è (òÿëÿñèê ýÿëèá ñîðóøóð). À êèøè, áó íÿ õÿáÿðäèð? Äåéèðëÿð êÿíäÿ ÷îõ áþéöê ýÿëèá? Í ó ð ó (ýåäÿ-ýåäÿ). Ýÿëèá, ýÿëèá. Àëëàù àõûðûíû õåéèð åëÿñèí (÷ûõûá ýåäèð). Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô ÿ ò ÿ ë è. Êàáëà Ìèðçàëû, äåéèðëÿð êÿíäÿ ñàëäàò ãîéàúàãëàð, àüëûí íÿ êÿñèð? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. Âàëëàù, ìÿùòÿë ãàëìûøàì. Àõû áó ãÿäÿð àäàì íÿ ñÿáÿáÿ áèðäÿí òþêöëÿ êÿíäÿ? Àäàìëàð ùàìûñû êÿíäÿ òÿðÿô áàõûð. Ùÿëÿ áèð øåé ýþðñÿíìèð. Àëëàùà ïÿíàù. Áèð ãÿäÿð äÿ áàõàyäàí ñîíðà êÿíäëèëÿð ýÿëèá ÷þìáÿëèðëÿð òàéàíûí êþëýÿñèíäÿ. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Êàáëà Ìèðçàëû, ýÿëèí îòóðóí ýþðÿê áèð; àõû ñÿí áó èøëÿðè ýÿðÿê áèçäÿí éàõøû áèëÿñÿí. Áó áþéöêëÿð íÿäÿí þòðö êÿíäÿ ýÿëñèíëÿð? Áÿëêÿ ñàëäàò òóòàúàãëàð? Àõû ãàáàãëàðäà áèð áåëÿ äàíûøûã âàð èäè. Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è. À êèøè, éîõ, éîõ; ñàëäàò ñþùáÿòè éîõäó. Ýþðÿñÿí, íèéÿ ýÿëèáëÿð? Ñàëäàò ñþùáÿòè éîõäó. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Êàáëà Ìèðçàëû, ñÿí íÿ äåéèðñÿí? Ìÿí àõû ãîðõóðàì ñàëäàò òóòìàã ìÿñÿëÿñè îëà. Áÿ íèéÿ åðìÿíèëÿðäÿí òóòóðëàð? 483 Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. À êèøè, ñÿí Àëëàù áîø-áîø äàíûøìà; áèëìÿäèéèí ñþçö àõû íÿ ñÿáÿáÿ äàíûøûðñàí? (Öçóíö òóòóð ßñÿäÿ). ßäÿ ßñÿä, ýåò î áàðäàãäà ñó âàð, ýÿòèð, áèð àç è÷ÿê. (Êèøèëÿðÿ). Ñàëäàò-çàä ñþùáÿòè éîõäó; èíäè Àëëàù áèëèð íèéÿ ýÿëèáëÿð? Ñàëäàò ìÿñÿëÿñè éîõäó âÿ áèð äÿ (ßñÿääÿí áàðäàüû àëûá ÷ÿêèð áàøûíà) âÿ áèð äÿ ìöñÿëìàíëàðäàí ñàëäàò òóòà áèëìÿçëÿð. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Éÿíè íåúÿ òóòà áèëìÿçëÿð? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. Õåéð, òóòà áèëìÿçëÿð; ìÿí ñÿíÿ äåéèðÿì êè, òóòà áèëìÿçëÿð. Ñÿí åðìÿíèëÿðÿ áàõìà êè, åðìÿíèäÿí òóòóðëàð. Åðìÿíè ãîðõàã áèð ìèëëÿòäè âÿ áèð äÿ ïàäøàùû-çàäû éîõäó. Àììà ìöñÿëìàíäàí òóòà áèëìÿçëÿð. (Î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ áàõûð). Õåéð, òóòà áèëìÿçëÿð. Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è. Êàáëà Ìèðçàëû, ñÿíè Ãóðàí, ñÿíè êèòàá, áó ñþçëÿðè áóðàõûí ýåòñèí; ãîéóí îòóðìóøóã, îòóðàã. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Äîüðóñó, ëàï ìàò ãàëìàëû èøäè. Áåëÿ ìÿí îíà òÿÿúúöá åëÿìèðÿì êè, íÿ÷ÿðíèê, éàèíêè ïðèñòàâ ýÿëèáëÿð êÿíäÿ. Àõû áèç óøàã äåéèëèê. Áèç ýþðìöøöê êè, êÿíäÿ íÿ÷ÿðíèê äÿ ýÿëèá, ïðèñòàâ äà ýÿëèá, ùÿòòà üîáóðíàò äà ýÿëèá, ñèëèñ÷è äÿ ýÿëèá; àììà ñþç áóðàñûíäàäûð êè, áó ãÿäÿð àäàì íèéÿ åëÿ áèð ýöíäÿ ýÿëèáëÿð? Áåëÿ øåé, äîüðóñó, áèç ýþðìÿìèøèê. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. Ìÿí îíó äåìèðÿì; î ùÿëÿ þçýÿ ìÿñÿëÿäè. Ìÿí äåéèðÿì êè, áóðàäà ñàëäàò-çàä ñþùáÿòè éîõäó; ÷öíêè, àõû áèð äÿãèãÿëèéÿ áåëÿ ôÿðç åäÿê êè, áÿëè, ñàëäàò òóòìàãäàí þòðö ýÿëèáëÿð; áÿñ ãàçû íèéÿ ýÿëèá? (ßëèíäÿêè ÷óáóüó áèð äÿôÿ âóðóð éåðÿ). Áÿëè, íÿ åéáè âàð, òóòàã êè, ãàçûíû äà ýÿòèðèáëÿð êè, ÷àìààòû äèëÿ òóòñóí; þéöä-íÿñèùÿò åëÿñèí êè, èø éóìøàãëûãíàí êå÷ñèí. ×îõ éàõøû, áÿñ ñèëèñ÷è íèéÿ ýÿëèá? (Àüàúû âóðóð éåðÿ). Áÿñ ñïåõòûð íèéÿ ýÿëèá? (Àüàúû âóðóð éåðÿ) Óøãîë íèéÿ ýÿëèá? Õåéð, áóðàäà þçýÿ áèð ìÿòëÿá âàð. Ùÿð íÿ èñÿ, Àëëàù àõûðûíû õåéèð åëÿñèí. (Äóðóð, êÿíäÿ òÿðÿô áàõûð, éåíÿ îòóðóð). Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è. Õåéð, ñàëäàò òóòìàãäàí þòðö äåéèë; éÿãèí êè, þçýÿ èøäè. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (öçöíó òóòóð Ùöììÿòÿëèéÿ). Áàëàì, áó ãÿäÿð òàïìàúà äåéèíúÿ, áèð àäàì ãà÷ñûí, êÿíääÿí õÿáÿð ýÿòèðñèí. Âàëëàù íÿ âàð êè! Àäàìû éåìÿéÿúÿêëÿð êè, áèð äÿãèãÿëèê èøäè. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. Äîüðóäàí, Ùöììÿòÿëè, ñÿí åëÿ éàõøûñàí, éöíýöëàéàãñàí; ýÿëÿñÿí ãà÷ûá áèð õÿáÿð ýÿòèðÿñÿí. Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è. Ìÿí, äîüðóñó, ýåäÿðäèì; àììà õèðìÿíèìèç ñàùèáñèçäèð, ãîéóá ýåäÿ áèëìÿíÿì. 484 Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. À áàëàì, ýåòìèðñÿí, ýåòìÿ; òà éàëàí íèéÿ äåéèðñÿí? Îäó, õèðìÿíèíèçè Ùÿñÿíÿëè äþéöð; òà éàëàí íèéÿ äåéèðñÿí? Áèð éîëëóã äå êè, ýåòìèðÿì, ãîðõóðàì. Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è (Ìÿøÿäè Àüàêèøèéÿ). Éàõøû, áèð ñààòëûüà òóòàã êè, ìÿí ãîðõóðàì; ìÿí áîéíóìà àëûðàì êè, ãîðõóðàì. Áÿñ ñÿí íèéÿ ýåòìèðñÿí? Ñÿíèí ãû÷ëàðûí êè ÷îëàã äåéèë! Ìÿøÿäè Àüàêèøè áó ñþçëÿðÿ ÷àâàá âåðìÿéèá, áàøëàéûð ÷óáóüó âÿ êèñÿíè úèáèíäÿí ÷ûõàðäûá äîëäóðìàüà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û (óçàãäà áèð ãàðàëòû ýþðóá ÿëèíè ãîéóð àëíûíà). ßäÿ, êÿíääÿí áèð àòäû ÷ûõäû, ýþð çàëûì îüëó íÿ ÷àïûð! Ýþðÿê ùàðà ýåäèð. Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è (áàõûð óçàüà). Áóäó, áèð àòäû äà îíóí äàëûéúà ýåòäè, áóíëàð éÿãèí àäàì àõòàðûðëàð. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (áàõûð óçàüà). Êàáëà Ìèðçàëû áó íÿ èø îëà? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. Ïÿíàù Àëëàùà. Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è (áàõûð óçàüà). Êàáëà Ìèðçàëû, àòëûëàð ñöðäöëÿð äöç Ùàúû Íàìàçàëûíûí õèðìÿíèíÿ. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (áàõûð óçàüà). Ñèç þëÿñèç, äöç Ùà÷û Íàìàçàëûíûí õèðìÿíèíÿ ñöðäöëÿð. Êèøèíèí ùàëûíû ãàòàúàãëàð. Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è (ùàìàí òÿðÿôÿ áàõûð). Ñèç þëÿñèç, åëÿäè. Áàõ, î äà Ùàúû Íàìàçàëû þçöäö; ïàïàüûíûí óúàëûüû áóðäàí äà ýþðñÿíèð. ßäÿ, êèøèíè ãàòûáëàð àòûí ãàáàüûíà, àïàðûðëàð. Êèøèíèí åâè éûõûëäû. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Åëÿäè, åëÿäè. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û. Áàëàì, êèøèíèí ÷àðõû ÷þíöá. Áèð ùÿôòÿ äåéèë êè, àðâàäû þëäö; ùÿëÿ éàñäàí áàøû àéûëìàéûá; èíäè äÿ ýþðÿñÿí áàøûíà íÿ èø ýÿëÿúÿê. Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è (óçàäà-óçàäà). Áÿëè, áó èø àéðû èøÿ îõøàéûð; áóðàäà éÿãèí êè, áèð ÿíýÿë âàð. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Êàáëà Ìèðçàëû, àõû äåéÿñÿí, àòäûëàðûí áèðè áèçÿ òÿðÿô ÷þíäö? Ù ö ì ì ÿ ò ÿ ë è (õèðìÿíäÿí óçàãëàøûð). Ñèç þëÿñèç, áèçÿ, òÿðÿô ýÿëèð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ô ÿ ò ÿ ë è , Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ì è ð ç à ë û âÿ Ù ó ì ì ÿ ò ÿ ë è ö÷ö äÿ àòëû ýÿëÿí ñÿìòÿ áàõà-áàõà ÷ûõûá ýåäèðëÿð. ß ñ ÿ ä ãà÷ûð, þçöíö ñîõóð òàéàíûí äèáèíÿ. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è ýåäèá ÷ûõûð âÿëèí óñòÿ âÿ “ùî-ùî” äåéÿ-äåéÿ áàøëàéûð þêöçëÿðè ñöðìÿéÿ. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (ßñÿäÿ). Áàëà, ãîðõìà, èíøàëëàù áèð çàä îëìàç. 485 ß ñ ÿ ä (òèòðÿéèð). Äÿäÿ, ãîðõóðàì ìÿíè ñàëäàò àïàðàëàð! Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Áàëà, ãîðõìà, Àëëàù êÿðèì Àëëàùäû. Éöçáàøûíûí ÷àâóøó Í ÿ ç ÿ ð ÿ ë è àò öñòÿ, ÷àïàðàã éåòèøèð õûðìàíà, àòûíû ñöðöð äöç Ìÿøÿäè Àüàêèøèíèí éàíûíà, àòäàí òóëëàíûð éåðÿ, ÿëèíäÿêè øàëëàüû ãàëõûçûð ýþéÿ êè, Ìÿøÿäè Àüàêèøèíè âóðñóí, àììà Ìÿøÿäè Àüàêèøè úÿëä ÿëèíè óçàäûá, éàïûøûð øàëëàüûí ñàïûíäàí. ßñÿä àüëàéûð. ß ñ ÿ ä (àüëàéà-àüëàéà). Âàé, äÿäÿ! Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (÷àâóøà). Âóðìà, âóðìà! Íÿçÿðÿëè, ãàäàí àëûì, âóðìà! Í ÿ ç ÿ ð ÿ ë è (ßñÿäè ýþðúÿê îíà òÿðÿô). ×ûõ îðäàí, áó ñààò ýÿë, äöø ãàáàüà, âÿëÿäöççèíà îüëó âÿëÿäöççèíà! ßñÿä ãîðõà-ãîðõà ýÿëèð Íÿçÿðÿëèéÿ òÿðÿô. Í ÿ ç ÿ ð ÿ ë è (Ìÿøÿäè Àüàêèøèéÿ). Ýÿë îüëóíó ñàë ãàáàüà ýåäÿê! Ìÿøÿäè Àüàêèøè ãîðõóñóíäàí áèð ñþç äåìÿéèá, àðõàëûüûíû òÿëÿñèê ýåéèð; îüëóíóí àðõàëûüûíû âåðèð îíà âÿ äöøöð éîëà. Àììà þêöçëÿðè éàäà ñàëûá, èñòÿéèð äàéàíà, áèð ñþç äåéÿ, Íÿçÿðÿëè ýåíÿ øàëëàüû ãàëõûçûð éóõàðû. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (Íÿçÿðÿëèéÿ). Éîõ, éîõ! Âóðìà! Ýåäèðÿì. Ö÷ö äÿ éîëà äöøöð. ßñÿä ãîëóíó öçöíÿ áàñûá, éàâàø-éàâàø àüëàéûð. Íÿçÿðÿëè ùÿëÿ àòûíû ìèíìÿéèá éåäÿéèíäÿ ÷ÿêèð. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è Íÿçÿðÿëè, ñÿíè àíä âåðèðÿì Àëëàùà, ùÿéÿ ßñÿäè ñàëäàò àïàðàúàãëàðñà, áèð éîëëóã äå êè, åâèì éûõûëäû. Í ÿ ç ÿ ð ÿ ë è (éåíÿ øàëëàüû ãàëõûçûð éóõàðû). À êèøè ñÿíÿ äåéèðÿì äàéàíìà ýåò! Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Éîõ, éîõ, ýåäèðÿì, ýåäèðÿì (Ýåäèðëÿð). Ïÿðäÿ ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Èêèíúè ìÿúëèñ âàãå îëóð Äàíàáàø êÿíäèíèí àüñàããàë âÿ ìþòÿáÿðè Ùàúû Íàìàçàëûíûí ùÿéÿòèíäÿ. Êÿíäèí úàìààòû òÿìàìÿí áóðàéà úÿì îëóá. Àäàìëàð ãàðûøûá áèð-áèðèíÿ: î áóíóíëà äàíûøûð, áó îíóíëà äàíûøûð. Êèøèëÿðèí éàíûíäà óøàãëàð äà âàð. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è îüëó ß ñ ÿ ä èëÿ áóðàäàäûð. Õÿáÿð âåðèëèð êè, “íÿ÷ÿðíèê ýÿëèð”. Ýóéà ãóðáàüàíûí ýþëöíÿ äàø àòäûëàð. Úàìààò ùàìàí äÿãèãÿ ñàêèò îëóð. Ñÿñ-ñÿäà êÿñèëèð. ßââÿë Ù à ú û Í à ì à ç à ë û “÷ÿêèë-÷ÿêèë” äåéÿ-äåéÿ ýÿëèá äóðóð áèð òÿðÿôäÿ; ñîíðà ÷àâóø Í ÿ ç ÿ ð ÿ ë è “÷ÿêèë”, “÷ÿêèë” äåéÿ-äåéÿ ÿëèíäÿ øàëëàã ýÿëèá äóðóð áèð òÿðÿôäÿ. 486 Áóíäàí ñîíðà ÷àâóø éöçáàøû Ï è ð â å ð ä è á ÿ é “÷ÿêèë” äåéÿ-äéÿ ÿëèíäÿ øàëëàã ýÿëèá äóðóð áèð òÿðÿôäÿ. Èíäè äÿ ýÿëèðëÿð: Í à ÷ à ë í è ê , ï ð è ñ ò à â , ä è ë ì à í ú Ì è ð ç ÿ Ìÿùÿììÿäãóëó, ìÿêòÿáëÿðèí èíñïåêòîðó, ãàçû, ìöÿëëèì Ù ÿ ñ ÿ í î â âÿ Äàíàáàø êÿíäèíèí ìîëëàñû Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è . à à ç û (áèð ãÿäÿð ãàáàüà ýÿëèá, ãîøà îâúóíó òóòóá ãàáàüà âÿ ýþçëÿðèíè éóõàðû àõûäûá). ßëùÿìäö ëèëëàùèë-ÿùÿäèë-âàùèäèë-ìöòÿãÿääÿñè ìèí êöëëè çèääèí âÿ íèääèí. ßëùÿìäö ëèëëàùèë-ëÿçè ùöëèéÿ ÿíáèéàÿëìöðñÿëèí áè-ÿùñÿíè ùèëéÿòèë-ìöòòÿãèí, ôÿ-ñÿëÿâàòöëëàùè-ÿëåéùè âÿ ÿëåéùèì ÿäÿäè ÿíôàñèë-ìöñÿááèùèí ìèíÿë-ìÿëàèêÿòè âÿííàñè ÿúìÿèí âÿ ëÿíÿòöëëàùè ÿëà ÿäàèùèì ìÿëàöñ-ñÿìàâàò âÿë-ÿðçèí. Àëëàùöìÿðôÿçèêðè âÿ ÿÿë øÿíè âÿ ÿèççÿòè áè-ÿççÿòèêÿ âÿ ÿêðèìèè áèêÿðÿìèêÿ áåéíÿ éåäÿéêÿ âÿ áåéíÿ õÿëãèêÿ âÿ ëÿíÿòöëëàùè ÿëà-ãþâìèç-çàëèìèí, àìèí éà ðÿááÿë-àëÿìèí! Áÿ ÷öí ãöäðÿòè-êàìèëåéè úÿùàí àôÿðèí áÿàáàäàíèéèìÿìàëèêè-ìÿùðóñåéè-Ðóñèééÿ òÿÿëëöã ýèðèôò, øÿùðèéàðè-úÿâàí áÿõò âàðèñè-òàúö òÿõò øàùàíè-úàùàíýöøàé, õöëàñåéè-ñÿëàòèíè-íàìäàð ñöëàëåéèÐîìàíîô ñÿäðöñ-ñÿëàòèí, áÿäðöë-õÿâàãèí, çèëëöëëàùè ôèë-ÿðçèí, ÿññóëòàí Íèêîëàé Àëåêñàíäðîâè÷ ÿç îí úàéè êè, ÿç úöçè âÿ êöëëè ùè÷ ÿìðè ÿç öìóðè-õóäðà ìÿàô íÿìèäàðÿä, áèíàéè-òÿëèìõàíåéè êè, èáàðÿò áÿèñòèëëàùè-ðóñ óøãîëàéè-ãÿðéåéè-âèëàéÿòè Äàíàáàø èñòèãðàð âÿ èñòèêøàô ìèôÿðìàéÿíä. “Àìèí” äåéÿí äèëëÿð ëàë îëìàñûí. Ú à ì à à ò (áèðäÿí). Àìèí!.. à à ç û. Êþìÿêëèê èñòÿðèê úÿìè èøëÿðäÿ Àëëàùûí àäû èëÿ êè, ìåùðèáàíäûð… Ú à ì à à ò (áèðäÿí). Àìèí!.. à à ç û. Úÿìè ìÿõëóãàòà ëàçûì îëàí íåìÿòëÿðè ðÿùì åäÿíäèð… Ú à ì à à ò (áèðäÿí). Àìèí! à à ç û. Ýþéäÿ Àëëàùûí âÿ éåðäÿ ïàäøàùè-ìåùðèáàíûìûçûí çÿùìÿò âÿ øÿôÿããÿòèíÿ ìþùòàúäûð úÿìè ÿðáàá âÿ çÿðóðàò!.. Ú à ì à à ò (áèðäÿí). Àìèí. à à ç û. Ñÿëÿâàò âÿ ñÿëàì îëà ýþéëÿðèí ïàäøàùûíà êè, ÿððàùìàíèð-ðÿùèìäèð âÿ éåðëÿðèí ïàäøàùû øÿùðè-éàðè-õóðøèä-àéÿò Íèêîëàé Àëåêñàíäðîâè÷ÿ. Ú à ì à à ò (áèðäÿí). Àìèí!.. à à ç û. Îíóí õàòóíè-ìöêÿððÿìÿñè Àëåêñàíäðà Ôéîäîðîâíàéà! Ú à ì à à ò (áèðäÿí). Àìèí!.. à à ç û. Âÿëèÿùäè-ÿôëàòóíè ôèòíÿò Ñåðýåé Àëåêñàíäðîâè÷ âÿ úÿìè þâëàäè-ÿìúàäûíà âÿ õàíÿâàäåéè-øàùàíÿñèíÿ!.. 487 Ú à ì à à ò (áèðäÿí). Àìèí!.. à à ç û. Áàðè-èëàùè, ùèôç åëÿ éåðèí-ýþéöí àôàòûíäàí áèçèì àëèúÿíàá, ìåùðèáàí íÿ÷ÿðíèê ùÿçðÿòëÿðèíè, àëèìèãäàð ñïåõäóð àüàíû âÿ úÿìè öìÿíàéè-öìóðàòè-ñÿëòÿíÿòè äóàéè-õåéèð èëÿ éàä åäÿê. Âÿëëàùö âÿëèééÿò-òþâôèã, àìèí! Ú à ì à à ò (áèðäÿí). Àìèí!.. Ãàçû êÿíàðà ÷ÿêèëÿíäÿí ñîíðà Í à ÷ à ë í è ê äèëìàíú Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó í ó éàíûíà ÷àüûðûá, öçöíö òóòóð úàìààòà. Í à ÷ à ë í è ê. Çàáîòà îá îáðàçîâàíèè ïîääàííûõ âõîäèò â çàäà÷è âñéàêîãî áëàãîóñòðîåííîãî ãîñóäàðñòâà, à ïîòîìó âî èñïîëíåíèå ïðåäïèñàíèéà, Åãî ïðåâîñõîäèòåëñòâà íà÷àëíèêà ãóáåðíèè îò… (ãîëòóüóíäàêû ïîðòôåëäÿí áèð êàüûç ÷ûõàðäûð, áàõûð) 17 ìàéà 1895 ãîäà çà ¹14365 éà ïîñòàâëåí â íåîáõîäèìîñò îêàçàò àäìèíèñòðàòèâíîå ñîäåéñòâèå. Åãî Âûñîêîðîäèéó (öçöíö èíñïåêòîðà òóòóð) ãîñïîäèíó èíñïåêòîðó íàðîäíûõ ó÷èëèø êîëëåäæñêîìó ñîâåòíèêó Èâàíó Åâëàìïèåâè÷ó Äóõîòâîðòñåâó, íà êîòîðîãî Äèðåêòñèéà íàðîäíûõ ó÷èëèø âîçëîæèëà âûñîêóéó ìèññèéó îòêðûòèéà îäíîêëàññíîãî çåìñêîãî íîðìàëíîãî ó÷èëèøà â ñåëåíèè Äàíàáàø. Â÷åìæå óåçäíûì, ó÷àñòêîâûì è ñåëñêèì äîëæíîñòíûì ëèòñàì íà ñòðîæàéøå âìåíéàéó îáéàçàííîñò ê ïåðâîìó ÷èñëó ïðåäñòîéàøøåãî ñåíòéàáðéà ìåñéàòñà îáåñïå÷èò íîâîîòêðûâàåìóéó øêîëó äîñòàòî÷íûì êîìïëåêòîì äåòåé ìóæñêîãî ïîëà, à ïðèñòàâó ÷åòâåðòîãî ó÷àñòêà ñâîåâðåìåííî äîíåñòè ìíå î ðåçóëòàòàõ ïðåïîäîâàåìîé íûíå ìíîé ñëîâåñíîé èíñòðóêòñèé* (Íà÷àëíèê íèòãèíè ãóðòàðàí êèìè éöçáàøû Ïèðâåðäè áÿé ÷ûüûðûð). Ï è ð â å ð ä è á ÿ é. Éàøàñûí íÿ÷ÿðíèê àüà! Ú à ì à à ò (áèðäÿí). Éàøàñûí! _______________ * Òÿðúöìÿñè: òÿáÿÿëÿðèí òÿùñèëèíèí ãàéüûñûíà ãàëìàã ùÿð áèð ãàéäàëû äþâëÿòèí áîðúóäóð; îäóð êè, ÿëàùÿçðÿò ãóáåðíèéà ðÿèñè... 14365 íþìðÿëè 17 ìàé 1895-úè èë òàðèõëè ÿìðè èëÿ õàëã ìÿêòÿáëÿðè ìöôÿòòèøè, çàòè-àëèëÿðè (öçöíó ìöôÿòòèøÿ òóòóð) êîëëåæñêè ñîâåòíèê Èâàí Éåâëàìïèéåâè÷ Äóõîòâîðñåâÿ Äàíàáàø êÿíäèíäÿ áèð ñèíèôëè éåðëè ìÿêòÿá à÷ìàã êèìè øÿðÿôëè áèð èø ùÿâàëÿ åòìèøäèð. Ãÿçà, íàùèéÿ âÿ êÿíäëÿðèí áöòöí âÿçèôÿ ñàùèáëÿðèíÿ ÷îõ úèääè áèëäèðèðÿì êè, öçöìöçÿ ýÿëÿí ñåíòéàáð àéûíûí áèðèíÿ ãÿäÿð îíëàð éåíè à÷ûëàí ìÿêòÿáÿ êèôàéÿò ãÿäÿð îüëàí óøàüûíûí òîïëàíìàñûíû òÿìèí åòìÿëèäèðëÿð, äþðäöíúö íàùèéÿíèí ïðèñòàâû èñÿ ìÿíèì áó øèôàùè òÿëèìàòûìûí íÿòè÷ÿñèíÿ äàèð âàõòûíäà ìÿíÿ ìÿëóìàò âåðìÿëèäèð. 488 Ä è ë ì à í ú Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó. Åé Äàíàáàø êÿíäèíèí úàìààòû! Ãóëàã àñûí, ýþðöí íÿ äåéèðÿì. Áèëèðñèíèç íà÷àëíèê úÿíàáëàðû íÿ ôÿðìàéèø åäèð? Áóéóðóðëàð êè, Äàíàáàø êÿíäèíèí ÷àìààòû ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè ãàðàíëûã àëÿìèíäÿ ãàëûáëàð. Íà÷àëíèê ùÿçðÿòëÿðèíèí ñèçÿ ðÿùìè ýÿëèá âÿ áó ýöí ùÿäñèç çÿùìÿòëÿð ÷ÿêèá âÿ Äàíàáàø êÿíäèíÿ òÿøðèôëÿð ýÿòèðèá, áó õÿéàë èëÿ êè, áóðàäà, áó ýöí áèð óøãîë áèíàñû ãîéà âÿ áó âÿñèëÿ èëÿ ñèçëÿðè áÿëêÿ ãàðàíëûã àëÿìèíäÿí ÷ûõàðäà, èøûãëûã àëÿìèíÿ äàõèë åëÿéÿ. Áÿ áèð äÿ, åé úàìààò, áóíó äà áèëèí âÿ åøèäèí êè, éåð öçöíäÿ ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì íÿ ãÿäÿð øÿùÿðëÿð âÿ êÿíäëÿð õÿëã åäèá ùÿð íÿ ãÿäÿð âèëàéÿòëÿð éàðàäûá, îíëàð úÿìèñè åëìèí ñàéÿñèíäÿ ÷îõäàí èøûãëûã àëÿìèíÿ äàõèë îëóáëàð; ìÿùç ãàëûá Äàíàáàø êÿíäè. Èíøààëëàù, ÿýÿð õóäàâÿíäè-àëÿìèí ëöòô âÿ ìÿðùÿìÿòè îëàð, íà÷àëíèê úÿíàáëàðû áóðàäà áó ýöí áèð äàðöëåëì áèíàñû ãîéàð, òà êè, ñèçè áó äàðöëôöíóíäà òÿùñèë îëóíàí ôöíóíóí âàñèòÿñèëÿ èøûãëûã øÿðáÿòè è÷èá, ìÿäÿíèééÿò àëÿìèíÿ äàõèë îëàñûç. Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è (áèð ãÿäÿð ãàáàüà ýÿëèá). Åé úÿìàÿòèãÿðéåéè-Äàíàáàø! Áèçÿ ùàìûëûãíàí ëàçûìäûð ùÿð ýöí âÿ ùÿð ýåúÿ èáàäÿò âàõòûíäà áàðè-ïÿðâÿðäèýàðÿ ùÿìä âÿ ñÿíà åäÿê êè, áèç íÿ ãÿäÿð õîøáÿõò áÿíäÿéèê êè, áèçèì âèëàéÿòÿ áåëÿ ùàêèì òÿøðèô ýÿòèðèá êè, èáàðÿò îëñóí áèçèì úÿíàá íÿ÷ÿðíèê àüàäàí âÿ ñïåõòûð àüàäàí. Áó þçýÿ áèð øåé äåéèë, ìÿýÿð êè, Àëëàù-òààëàíûí áèçÿ ëöòôö ìÿðùÿìÿòè. Éàøàñûí íÿ÷ÿðíèê àüà! Ú à ì à à ò (áèð ñÿñ èëÿ). Àëëàù àüàéà þìöð âåðñèí. È í ñ ï å ê ò î ð (éåðèéèð ãàáàüà âÿ ðóñúà äåéèð). Ìèëîñòèâûå ãîñóäàðè!  ñåãîäíéàøíèé äåí éà ñ÷èòàéó ñåáéà ñ÷àñòëèâûì, ÷òî ñòîéó ïåðåä âàìè, äàíàáàøèíñòàìè è ïðèíèìàéó ñ âàìè áëèçêîå ó÷àñòèå â ñòîë âåëèêîì ïðàçäíåñòâå, êàê îòêðûòèå íîâîé øêîëû, åòîãî äåéñòâèòåëíîãî ôåðìåíòà êóëòóðû è ñèâèëèçàòñèè. Éà âàì çàâèäóéó, èáî íå ïîïàë äåòñòâîì ñâîèì â òîò ïåäàãîãè÷åñêèé ìèð, êîãäà ïåäàãîãèêà è ïåäàãîãè÷åñêàéà ïñèõîëîãèéà ñäåëàëè êðóïíûå øàãè è íàìåòèëè, èçó÷èâ âñå çèãçàãè äåòñêîé ïñèõîëîãèè, äâèæåíèé åãî äóøè, âåðíûå ïóòè ïðàâèëíîãî, ðàñèîíàëíîãî, ñåëåñîîáðàçíîãî, âîñïèòûâàéóøøåãî, åãî îáó÷åíèéà, êîãäà âñå ïðèåìû ïîñëåäíåãî âî âñåõ äåòàëéàõ åãî âûâîäéàòñéà ëåãêî èç ïðèíòñèïîâ è ïîëîæåíèé åêñïåðèìåíòàëíîé ïåäàãîãèêè è ïñèõîëîãèè, ïîíèìàéà åòî ïîñëåäíûå â øèðîêîì è áëàãîðîäíîì ñìûñëå åòîãî ñëîâà. Óâàæàåìûå äàíàáàøèíòñû, âû ñåãîäíéà â ïðàçäíè÷íîì íàñòðîåíèè, è ðàäîñò âàøà âåëèêà è ïîíéàòíà; èáî äëéà âàñ âàøà äàâíèøíéàéà, äàâíîæåëàííàéà ìå÷òà ñåãîäíéà âûëèâàåòñéà â ôîðìó ðåàëíîãî ôàêòà. Äà, âû ñ÷àñòëèâû ñåãîäíéà, èìåííî ñ ñåãîäíéàøíåãî äíéà, êîãäà ïåäàãîãè, áîëåéà äóøîé âìåñòå ñ âàìè, èçûñêàëè, íàêîíåòñ, ïîðàçèòåëíî òîíêèé ìåòîä îáó÷åíèéà, òîíêèé äî òîãî, ÷òî âñéàêàéà è êàæäàéà àáñòðàê489 òíîñò, îòâëå÷åííîñò, êðàñèâî ïðàâèëíî îäåâàåòñéà â êîíêðåòíîñò; éàâëéàéàñ ñâîåãî ðîäà ëàáîðàòîðèåé äëéà ïðèãîòîâëåíèéà ñîçíàòåëíûõ ãðàæäàí ðîäèíû è âåðíûõ ïîääàííûõ ãîñóäàðñòâà, îíà – åòà øêîëà, â òî æå âðåìéà âûâåäåò âàøèõ äåòåé èç êðóãà êîñíåéóøèõ â íåâåæåñòâå è ïðèîáøèò èõ ê îáøåé ìèðîâîé êóëòóðå. Îíà ðàçâéàæåò èì éàçûê è ââåäåò â ìèð ãîñóäàðñòâåííîé æèçíè, íàó÷èâ èõ ãîâîðèò è ïîíèìàò âñéàêîãî ðóññêîãî, âñéàêîãî àäìèíñòðàòîðà, ïðîõîäéàøåãî ÷åðåç ñåëî ñîëäàòà, äà, ñîëäàòà... “Ñàëäàò” ñþçöíö åøèòúÿê Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è éàâàøúà éàïûøûð îüëó ß ñ ÿ ä è í ÿëèíäÿí âÿ õÿëâÿòúÿ ÷àìààòûí è÷èíäÿí ÷ûõàðäûá àïàðûð. Ùàáåëÿ áóðàäà îëàí êÿíäëèëÿðäÿí Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì à ë û îüëó Ì ó ñ ò à ô à í û õÿëâÿòúÿ àïàðûð âÿ Ì ÿ ø ÿ ä è Ù å é ä ÿ ð îüëó Í ÿ ú ÿ ô è àïàðûð. Ê ÿ í ä ë è ë ÿ ð äÿ “ñàëäàò” ñþçöíäÿí òÿøâèøÿ äöøöáëÿð. Ìÿøÿäè Àüàêèøè ýåäÿíäÿ ÷àâóø Íÿçÿðÿëèéÿ õÿëâÿòúÿ íÿ èñÿ äåéèð... …ïåðåáðîøåííîãî èç äàëíèõ ãóáåðíèé Âåëèêîé Ðîññèè ê âàì â ÷åëéàõ îãðàúäåíèéà âàøèõ èíòåðåñîâ. Çàêàí÷èâàéà ñâîéó ðå÷, ïðèíîøó âàì ñâîå ïîçäðàâëåíèå*. ______________ * Òÿðúöìÿñè: Ìþùòÿðÿì àüàëàð! Áó ýöíêö ýöíäÿ ìÿí þçöìö õîøáÿõò ñàéûðàì êè, ñèç äàíàáàøëûëàðûí ãàáàüûíäà ÷ûõûø åäèá ìÿäÿíèééÿò âÿ ñèâèëèçàñèéàíûí òÿñèðëè ìàéÿñè îëàí éåíè ìÿêòÿáèí à÷ûëìàñû êèìè áþéöê áèð áàéðàìäà ñèçèíëÿ áèðëèêäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèðèê. Ìÿí ñèçÿ ãèáòÿ åäèðÿì; ÷öíêè ìÿí óøàãëûãäà åëÿ áèð ïåäàãîæè àëÿìÿ äöøìÿìèøÿì êè, îðàäà ïåäàãîæè åëìè âÿ ïåäàãîæè ïñèõîëîýèéà èðè àääûìëàð àòìûø îëà, óøàã ïñèõîëîýèéàñûíûí äîëàíáàú úÿùÿòëÿðèíè, óøàã ðóùóíóí èíêèøàôûíû þéðÿíÿðÿê, äîüðó, ñÿìÿðÿëè, ìÿãñÿäÿóéüóí, òÿðáèéÿåäèúè òÿëèìèí äöçýöí éîëëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿëÿð; åëÿ áèð àëÿìÿ êè, îðàäà òÿëèìèí áöòöí öñóëëàðû áàøäàí-áàøà òÿúðöáè ïåäàãîæè âÿ ïñèõîëîýèéàíûí ïðèíñèïëÿðè âÿ ãàíóíëàðû ÿñàñûíäà, ùÿì äÿ áó, ñþçöí ÿí ýåíèø âÿ ýþçÿë ìÿíàñûíäà, àñàíëûãëà ÿëäÿ åäèëèð. Ìþùòÿðÿì äàíàáàøëûëàð, áó ýöí ñèçäÿ áàéðàì ÿùâàëè-ðóùèééÿñè âàðäûð. Ñèçèí áó áþéöê ñåâèíúèíèçèí ñÿáÿáè àéäûíäûð; çèðà óçóí çàìàíëàðäàí áÿðè ñèçèí áÿñëÿäèéèíèç àðçóëàð áó ýöí úàíëû ùÿãèãÿò øÿêëè àëûð. Áÿëè, áó ýöí ñèç õîøáÿõòñèíèç; ìÿùç áó ýöí, åëÿ áèð ýöíäÿ êè, öðÿêëÿðè ñèçèíëÿ áèð îëàí ïåäàãîãëàð õåéëè ÿçèééÿò ÷ÿêèá, ùåéðÿò åäèëÿúÿê äÿðÿúÿäÿ èíúÿ áèð òÿëèì öñóëó òàïìûøëàð, î ãÿäÿð èíúÿ êè, áöòöí âÿ ùÿð úöð ìöúÿððÿäëèê ýþçÿë âÿ äöçýöí áèð ñóðÿòäÿ ìöÿééÿí ýþðêÿì àëûð; àíà éóðäóí øöóðëó âÿòÿíäàøëàðûíû âÿ äþâëÿòèí ñàäèã òÿáÿÿëÿðèíè ùàçûðëàìàã ö÷öí áèð íþâ ëàáîðàòîðèéà îëàí ìÿêòÿá åéíè çàìàíäà ñèçèí óøàãëàðûíûçû úÿùàëÿòäÿ áàòûá ãàëàíëàð è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõàðûá öìóìäöíéà ìÿäÿíèééÿòè èëÿ áèðëÿøäèðÿúÿêäèð. Ìÿêòÿá îíëàðûí äèëèíè à÷àúàã, ùÿð áèð ðóñóí, ùÿð áèð èíçèáàò÷ûíûí äèëèíè, Áþéöê Ðóñèéàíûí óçàã ìàùàëëàðûíäàí ñèçèí ìÿíàôåéûíèçè ãîðóìàã ö÷öí ýþíäÿðèëÿí âÿ ñèçèí êÿíäèíèçäÿí êå÷ÿí ùÿð áèð ùþêóìÿò ãóëëóã÷óñóíóí, ñàëäàòûí, áÿëè, ñàëäàòûí äèëèíè áàøà äöøìÿéè âÿ îíëàðëà äàíûøìàüû ñèçèí óøàãëàðûíûçà þéðÿòìÿêëÿ ìÿêòÿá áó óøàãëàðû äþâëÿò ùÿéàòûíà äàõèë åäÿúÿêäèð. Íèòãèìè ãóðòàðûá ñèçè òÿáðèê åäèðÿì. 490 Í à ÷ à ë í è ê (éöçáàøûéà). ×òî æå, ñïèñîê ìàë÷èêîâ óæå ãîòîâ?* Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó (éöçáàøûéà). Ùàçûðäûðìû óøàãëàðûí ñèéàùèñè? Ïèðâåðäè áÿé êàüûçû àïàðûá âåðèð íà÷àëíèêÿ, î äà âåðèð Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäãóëóéà. Í à ÷ à ë í è ê (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäãóëóéà). Ïåðåâîä÷èê, îãëàñèòå åòîò ñïèñîê**. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó. Úàìààò, áó ýöí úÿíàá íà÷àëíèêèí ùþêìö ìîúèáèíúÿ áóðàäà áèð ñèéàùè ãÿðàð âåðèëèá; ùÿð êÿñèí êè, óøêîëàéà ýþíäÿðìÿëè îüëó âàð, áó ñèéàùèäÿ íàìèçÿä îëóíóá êè, èáàðÿò îëà çåéëäÿêè ÿùàëèäÿí: ÿââÿëÿí, Êÿðáÿëàéû Èìàìãóëó Êÿðáÿëàéû ßëè îüëó. Êÿðáÿëàéû Èìàìãóëó ÷ûõûð ãàáàüà âÿ èêè ãàò áàø éåíäèðèð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó Êèøè, áó ñààò Çåéíàë îüëóâó ýÿòèð íà÷àëíèêèí ùöçóðóíà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û È ì à ì ã ó ëó (öçö íà÷àëíèêÿ âÿ èêè ÿëè äþøöíäÿ). Àé íÿ÷ÿðíèê àüà, áåëÿ ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ ìÿíèì îüëóì Çåéíàë. Ìåùðèáàí ïàäøàùûìûçûí éîëóíäà îüëóìó íÿèíêè ñàëäàòëûüà âåðÿðÿì, ìÿí îíó ãóðáàí äà êÿñÿðÿì. Àììà Çåéíàëûí éåääè éàøû ùÿëÿ òàìàì îëìàéûá, áóíó úàìààò äà áèëèð. Îíóí íÿ ëÿéàãÿòè âàð ýåäèá ñàëäàòëûã åëÿñèí, òöôÿíý ýþòöðñöí? Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó (òÿÿúúöáëö âÿ àúûãëû). À êèøè, íÿ äàíûøûðñàí? Ñàëäàò íÿäè, òöôÿíý íÿäè? Ùàíñû ìöôñèäëÿð ñèçè áàøäàí ÷ûõàðäûáëàð? Îüëóí îõóéóá àäàì îëàúàã, ìÿðèôÿò ñàùèáè îëàúàã. Äÿëè äåéèëñÿí êè, áó ñþçëÿðè äàíûøûðñàí? Áèçè ìÿÿòòÿë åëÿìÿ; áó ñààò ýåò, îüëóíó ýÿòèð, éîõñà ïåøìàí îëàðñàí. Úàìààò è÷èíäÿ ãàëàí, áèð-èêè óøàã äà éîõ îëóð. Êÿðáÿëàéû Èìàìãóëó áèð ãÿäÿð ôèêèð åëÿéèá, ÷ûõûá ýåäèð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó (ñèéàùûíû îõóéóð). Êàáëà Ùåéäÿð Êàáëà Êàçûì îüëó (Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð ãàáàüà ýÿëèá áàø ÿéèð). Áó ñààò îüëóí Ñöëåéìàíû ýÿòèð úÿíàá íà÷àëíèêèí ùöçóðóíà. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ù å é ä ÿ ð. Àüà ÿðçèì âàð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó (àúûãëû). Êàáëà Ùåéäÿð, ãîíàãëàðû ìÿÿòòÿë åëÿìÿ, áó ñààò îüëóíó ýÿòèð; éîõñà íà÷àëíèê úÿíàáëàðûíûí î ãÿäÿð âàõòû éîõäó êè, ñèçèí íàüûë-ùåêàéÿëÿðèíèçÿ ãóëàã âåðñèí. ______________ * Ùÿ, îüëàíëàðûí ñèéàùûñû ùàçûðäûðìû? ** Äèëìàíú, áó ñèéàùûíû îõóéóí. 491 Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð éàâàø-éàâàø ÷ûõûð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó (ñèéàùûíû îõóéóð). Ìÿøÿäè Àüàêèøè Ãàñûì îüëó. (Ìÿøÿäè Àüàêèøè ýÿëèð ãàáàüà). Îüëóí ßñÿä áóðàäàäûðìû? Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Õåéð, àüà, ìÿíèì îüëóì ßñÿäè áó ñààò éîðüàí-äþøÿêäÿ ãîéóá ýÿëìèøÿì; áàõ, ÷àâóø Íÿçÿðÿëè äÿ Àëëàù øàùèäèäè. (×àâóø Íÿçÿðÿëèéÿ ýþç åëÿéèð). Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó (îõóéóð). Êàáëà Ãóëàìàëû Éÿðìÿùÿììÿä îüëó. Úàìààò è÷èíäÿí Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëû ãàáàüà ýÿëèá áàø ÿéèð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó. Îüëóí Ìóñòàôà ùàðàäàäûð? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì à ë û. Àüà, ìÿíèì îüëóì éîõäóð. Êÿíäëèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè ýöëöøöð âÿ áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõûð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó (òÿÿúúöáëÿ). Íåúÿ éîõäó? Áÿñ Ìóñòàôà àäëû ñÿíèí îüëóí éîõäó? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì à ë û. Õåéð, àüà, ñþçöì âàð. ßðç îëñóí êè… Éöçáàøû Ïèðâåðäè áÿé äàëäàí ýÿëèá Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëûíûí ïåéñÿðèíäÿí áèð éóìðóã ñàëûá äåéèð: Ï è ð â å ð ä è á ÿ é (Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëûéà). Áó ñààò îüëóí Ìóñòàôàíû ýåò ýÿòèð úÿíàá íÿ÷ÿðíèêèí ùöçóðóíà! Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëû êîð-ïåøìàí ÷ûõûð ýåäèð. Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó (ñèéàùèéÿ áàõûð). Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëà Ìÿøÿäè Ìóðòóçà îüëó. Áèð úàâàá ýÿëìèð âÿ îðòàëûüà áèð ñÿñ ÷ûõìûð. Éöçáàøû òÿøâèøÿ äöøöá úàìààòà ýþç ýÿçäèðèð. Ï è ð â å ð ä è á ÿ é (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäãóëóéà). Úÿíàá Ìèðçÿ, Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëà þçö áèð ãîúà êèøèäè; åëÿ áèëèðÿì êè, áó ýöí ùå÷ êÿíääÿ äÿ äåéèë. Èêè óëàüû âàð, ÷àðâàäàððûõ åëÿéèð. Àäàì ýþíäÿðÿðÿì, áó ñààò îüëóíó ýÿòèðÿðëÿð. (Íÿçÿðÿëèéÿ). ßäÿ, Íÿçÿðÿëè, ãà÷ áó ñààò Ìÿøÿäè Ôÿðÿúóëëàíûí îüëó Úÿôÿðè òàï ýÿòèð áóðà. ßäÿ, þçöíö ýþçëÿ, éàìàí ñÿðï èòëÿðè âàð, ñÿíè òóòàðëàð. Í à ÷ à ë í è ê (Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäãóëóéà). ×òî æå, ïîêà íè îäíîãî ìàë÷èêà íåò íà ëèòñî?* Ì è ð ç ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ã ó ë ó. Éöçáàøû, ñÿíèí ö÷öí ÷îõ åéèá îëñóí êè, íå÷ÿ ñààòäûð áèç áóðàäà ìÿÿòòÿëèê, ñÿí áó éåêÿëèêäÿ êÿíääÿí 492 áóðàäà èíäèéÿ êèìè áèð óøàã ùàçûð åëÿìÿìèñÿí! Áÿñ ñÿí íåúÿ éöçáàøûñàí? Úÿíàá íà÷àëíèê ñÿíäÿí áÿðê íàðàçûäûð. Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà éöçáàøû âÿ ÷àâóø Íÿçÿðÿëè áàøëàéûðëàð êÿíäëèëÿðè øàëëàã èëÿ âóðìàüà âÿ âóðà-âóðà äåéèðëÿð: ýåò, áó ñààò óøàüûíû ýÿòèð, éîõñà äÿðèíè ñîéàðàì! Áó ùåéíäÿ àðàéà èêè óøàã ýÿòèðèðëÿð. Êÿíàðäà àüëàøìà ñÿñè ýÿëèð. Ùÿìèí èêè óøàüûí àíàëàðû “áàëà âàé!” äåéèá àüëàéûðëàð. Èêè êèøè, ùÿìèí óøàãëàðûí àòàëàðû, óøàãëàðûí ÿëëÿðèíäÿí òóòóá éàâàøúà àüëàéûðëàð. Ðóñëàð òÿÿúúöáëö áàõûðëàð. È í ñ ï å ê ò î ð (ýåäèá óøàãëàðûí öçëÿðèíè ÿëëÿéèð). Âîò õîðîøèå ìàë÷èêè**. Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è. Àé áàúûëàð, àé ãàðäàøëàð! Àõû ñèçèí àüëàìàüûíûç áèúàäûð; ñÿáÿá áó êè, óøàãëàðûíûçà ùå÷ áèð úÿùÿòäÿí àôÿò éåòèøìÿéÿúÿê, ñàâàéû îíäàí êè, èíøàëëàù, õóäàâÿíäè-àëÿìèí ëöòôö ìÿðùÿìÿòè îëñà, åëì òÿùñèë åäèá, íóðàíè àëÿìèíÿ äàõèë îëìàãëà ôåéçèéàá îëàúàãëàð. Àëëàù-òààëà þç áèðëèéè õàòèðÿñè ö÷öí ñèçÿ ñÿáð âåðñèí. Ì ö ÿ ë ë è ì Ù ÿ ñ ÿ í î â (úàìààòà). Úÿìè ìèëëÿòëÿðèí òÿëàøû áó îëóáäóð êè, îáðàçîâàíéà òàïñûíëàð, îáðàçîâàííû îëñóíëàð; àììà ñèç ùÿëÿ èíäèéÿ êèìè ýþð íÿ ãÿäÿð äàëäà ãàëìûñûç êè, íÿ ãÿäÿð íåâåúåñòâåííèñèç êè, áèð ñóðÿòäÿ áóíó ùÿëÿ àíëàìàìûñûíûç êè: ó÷åíèå ñâåò, íå ó÷åíèå òìà***. È í ñ ï å ê ò î ð. Âîò, âîò, ñîâåðøåííî âåðíî!**** Ù à ú û Í à ì à ç à ë û (éåðèéèð ãàáàüà âÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäãóëóéà). Úÿíàá Ìèðçÿ, àüàëàðà ÿðç åëÿ íàùàð ùàçûðäû, áóéóðñóíëàð îòàüà; òà ãàëàí óøàãëàð äà íàùàð ãóðòàðûíúà úÿì îëñóíëàð. Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäãóëó íà÷àëíèêÿ éàâóã ýÿëèá, îíà àë÷àãäàí áèð íå÷ÿ ñþç äåéèð âÿ ùÿì÷èíèí ãåéðè ãîíàãëàðû äà îòàüà äÿâÿò åäèð. Íà÷àëíèê, èíñïåêòîð, ãàçû, Ìîëëà Ìîâëàìâåðäè, ïðèñòàâ âÿ áóíëàðûí äàëûíúà Ùàúû Íàìàçàëû ýåäèðëÿð. Úàìààò òþêöëöð Ïèðâåðäè áÿéèí öñòöíÿ âÿ áàøëàéûð éàëâàðìàüà; áèðè äåéèð: “Àìàí ýöíöäö, îüëóìó àçàä åëÿ”, áèðè äåéèð: “Îüëóì íàõîøäó, ñèéàùèäÿí ïîçäóð”. Þâðÿòëÿð àüëàøûð âÿ áó þâðÿòëÿðèí éàíûíà áèð íå÷ÿ äÿ ÷àðøîâëó þâðÿò ýÿëèá àüëàøûðëàð. Êèøèëÿðäÿí äÿ àüëàéàí âàð. Ñÿñ-êöé ÷îõàëûð, ÷àìààò ãàðûøûð áèð-áèðèíÿ. Ïèðâåðäè áÿé âÿ Íÿçÿðÿëè ýàùäàí áèð áÿçè êÿíäëèëÿð èëÿ ïû÷ûëäàøûðëàð âÿ ùàáåëÿ áÿçèëÿðèíè äÿ øàëëàã èëÿ âóðóðëàð. Ùÿìèí ãûøãûðûã èëÿ ïÿðäÿ ñàëûíûð. Ïÿðäÿ _______________ * Áÿñ íÿ îëäó? Ùÿëÿ ýþç ãàáàüûíäà áèð íÿôÿð äÿ îüëàí éîõäóð? ** Áàõ éàõøû îüëàíëàðäûð. *** Îõóìàã èøûãäûð, îõóìàìàã çöëìÿò. **** Áàõ, áàõ òàìàì äîüðóäóð. 493 Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Ö÷öíúö ìÿúëèñ âàãå îëóð Ìÿøÿäè Àüàêèøèíèí ùÿéÿòèíäÿ. Àëòû àðâàä áàøëàðûíäà ÷àðøîâ, éåðäÿ îòóðóá, àéàãëàðûíû óçàäûá, äèçëÿðèíÿ äþéÿ-äÿéÿ àüëàøûðëàð. Ùÿéÿòèí áèð òÿðÿôèíäÿ êÿðìÿ ãàëàüû ýþðñÿíèð. Êÿíàðäà Ãàñûì êèøè îòóðóá ÷àðûüûíû òèêèð. Á è ð è í ú è à ð â à ä. Áàëàìû ñàëäàò àïàðàúàãëàð, áàëà âàé! (Àðâàäëàðûí ùàìûñû àüëàøûð). È ê è í ú è à ð â à ä. Áàëàìû óøãîë àïàðàúàãëàð, áàëà âàé! (Àðâàäëàð àüëàøûðëàð). Ö ÷ ö í ú ö à ð â à ä. Áàëàìû ó÷òåë àïàðàúàãëàð, áàëà âàé! (Àüëàøûðëàð). Ä þ ð ä ö í ú ö à ð â à ä. Áàëàìûí öçöíÿ ùÿñðÿò ãàëà÷àüàì, áàëà âàé! (Àüëàøûðëàð). Á å ø è í ú è à ð â à ä. Áàèñ, åâèí äàüûëñûí, áàëà âàé! à à ñ û ì ê è ø è (àðâàäëàðà). Áàëàì, àüëàìàéûí, Àëëàù êÿðèìäè. Êö÷ÿ ãàïûñû à÷ûëûð. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è ãàáàüûíäà îüëó ß ñ ÿ ä , òÿëÿñèê ýèðèðëÿð ùÿéÿòÿ. Ãàïûíû äàëäàí áàüëàéûð, îüëóíóí ÿëèíäÿí éàïûøûá ýÿòèðèð âÿ î òÿðÿô – áó òÿðÿôÿ áàõûð. Ø à á à í í ÿ í ÿ éåðèíäÿí äóðóá ýåäèð íÿâÿñè ßñÿäè ãóúàãëàéûð. à à ñ û ì ê è ø è (íÿâÿñè ßñÿäÿ). Áàëà, ñÿíè íåúÿ áÿñ áóðàõäûëàð? Ø à á à í í ÿ í ÿ. Íÿíÿí ãàäàíû àëñûí, áàëà. Áÿñ ñÿíè íåúÿ áóðàõäûëàð? Ãóðáàí ñÿíÿ, äàùû áèð äÿ àïàðìàéàúàãëàð êè? Áóé, Àëëàù, ìÿíÿ þëöì ýþíäÿð! Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (ùþâñÿëÿñèç âÿ àë÷àãäàí). Äèíìÿ, äèíìÿ! Ñÿñèíè ÷ûõàðòìà. (ßñÿäÿ) Ýÿë, ýÿë, òåç îë! (Áåëÿ äåéÿ-äåéÿ àïàðûð ßñÿäè êÿðìÿ ãàëàüûíûí ãàáàüûíà). Ýèð, ýèð ñÿíÿ äåéèðÿì! Äóðìà, ýèð! (ßñÿä þçöíö ñîõóð ãàëàüûí è÷èíÿ, Ìÿøÿäè Àüàêèøè éåíÿ ÿòðàôà áàõûá, áèð éàñòû äàø òàïûá ýÿòèðèð äàéàéûð ãàëàüûí àüçûíà âÿ öçöíö òóòóð àðâàäëàðà). (Àë÷àãäàí). Áàõ, ñÿñ-êöé åëÿìÿéèí. Ñèçÿ ìÿí òàïøûðûðàì êè, ñÿñ-êöé ÷ûõàðòìàéûí. Àðâàäëàð öçëÿðè þðòöëö, äàëëàðûíû ÷åâèðèðëÿð Ìÿøÿäè Àüàêèøèéÿ âÿ áàøëàéûðëàð Øàáàí íÿíÿ èëÿ ïû÷ûëäàøìàüà. Ø à á à í í ÿ í ÿ (îüëóíà). Àüàêèøè, áàëà, ñÿí Àëëàù áèð äå ýþðöì Ýöëúàùàí õàëàãûçûìûí íÿâÿñè Ñöëåéìàí âÿ áèð äÿ Õàíñÿíÿì áàúûíûí... Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (àðâàäûí ñîçöíó êÿñèð, ÿëèíè àüçûíà áàñûá àë÷àãäàí). Àðâàä, êÿñ ñÿñèíè ñÿíÿ äåéèðÿì! Äàíûøìà. à à ñ û ì ê è ø è (àðâàäëàðà). Áàëàì, ñÿñ-êöé åëÿìÿéèí. 494 Êö÷ÿ ãàïûñû äþéöëöð. Ìÿøÿäè Àüàêèøè ãà÷ûá ýèçëÿíèð. Ãàïû áèð äÿ áÿðê äþéöëÿíäÿí ñîíðà Ìÿøÿäè Àüàêèøèíèí ãîíøóñó Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëû êö÷ÿäÿí ùÿéÿò äèâàðûíà äûðìàøûá, îüëó Ìóñòàôàíûí ÿëèíäÿí éàïûøûá, ãàëõûçûð äèâàðûí öñòÿ; ùÿð èêèñè äöøöðëÿð ùÿéÿòÿ. Ìÿøÿäè Àüàêèøè ÷ûõûð áóíëàðûí ãàáàüûíà, òåç ýåäèá éàïûøûð Ìóñòàôàíûí ÿëèíäÿí âÿ àïàðûá ñîõóð ùÿìèí êÿðìÿ ãàëàüûíà. Åëÿúÿ áóíó äà ãàò ãàëàüà. Àðâàäëàðûí áèðè, éÿíè Ìóñòàôàíûí àíàñû öçöþðòöëö ñåâèíúÿê ãà÷ûð îüëóíóí éàíûíà. Ìÿøÿäè Àüàêèøè óøàãëàðà “ñóñ” äåéèá, éåíÿ éàñòû äàøû ãîéóð ãàëàüûí àüçûíà. Êèøèëÿð ÷ÿêèëèá, äèâàðûí êþëýÿñèíäÿ îòóðóá, ÷óáóãëàðûíû úèáëÿðèíäÿí ÷ûõàðäûðëàð äîëäóðñóíëàð. Ãàëàí àðâàäëàð ùÿçèí-ùÿçèí àüëàøûðëàð. Éåíÿ êö÷ÿ ãàïûñû äþéöëöð; éåíÿ Ìÿøÿäè Àüàêèøè âÿ Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëû éåðëÿðèíäÿí ãàëõûá ýèðèðëÿð åâÿ. Ãàïû, éåíÿ áÿðê äþéöëÿíäÿí ñîíðà, äèâàðà äûðìàøûð Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð. Áó äà îüëó Ñöëåéìàíû êö÷ÿäÿí äèâàðà äûðìàøäûðûá éåíäèðèð ùÿéÿòÿ. à à ñ û ì ê è ø è. Åëÿúÿ áóíó äà ãàòûí ãàëàüà. Ìÿøÿäè Àüàêèøè âÿ Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëû áó óøàüû äà ãàòûðëàð ãàëàüûí è÷èíÿ. Êèøèëÿðèí ö÷ö äÿ ÷óáóã ÷ÿêìÿéÿ ìÿøüóë îëóð. Ç ÿ ð á ÿ ë è (äèâàðûí ÷àòäàüûíäàí äåéèð, àììà öçö ýþðöêìöð). Ìÿøÿäè Àüàêèøè, óøàãëàðû íèéÿ êÿðìÿ ãàëàüûíäà ýèçëÿäèðñÿí? Ñÿí þëÿñÿí áó ñààò ýåäèá óøãîëà õÿáÿð âåðäèì. (Êèøèëÿðèí ö÷ö äÿ ùþâëíàê àéàüà ãàëõûá òÿÿúúöá èëÿ áàõûðëàð). Ùÿ, ñèç Íÿçÿðÿëè ÷àâóøíàí äèëáèð îëóí, ìÿíèì îüëóìó ñàëäàò éàçäûðûí, þç óøàãëàðûíûçû äà êÿðìÿ ãàëàüûíäà ýèçëÿäèí? Áó äà áèð ãîíøóëóãäó? Íåéëÿê, ùå÷ åéáè éîõäó. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (éàëâàðûð). ßäÿ, Çÿðáÿëè, ìÿí þëöì óúàäàí äàíûøìà. Ùàíñû ùÿïÿíä ñÿíèí îüëóíó éàçäûðûá? ßäÿ, ìÿí þëöì éàâàø äàíûø, àìàí ýöíöäö. à à ñ û ì ê è ø è (Çÿðáÿëèéÿ). À áàëàì, Çÿðáÿëè, áîøëà ãîéñóí ýåòñèí. Ç ÿ ð á ÿ ë è (÷àòäàãäàí). Áÿ ñèç éàçäûðìàìûñûíûç, íÿ÷ÿðíèê ìÿíèì îüëóìóí îëìàüûíû ùàðàäàí áèëèðäè? Ùåéëÿäè, åëÿ áèç áÿäáÿõò ìóñóðìàíà ãóéó ãàçàí åëÿ þç ìóñóðìàíûìûç îëóð. Áèð äåéèí ýþðÿê, ìÿíèì îüëóì ñàëäàò ýåäÿíäÿ, ýþðÿê ñèçèí úèáèíèçÿ áèð øåé ýèðÿúÿê, éà äþøöíöçÿ ìåäàë àñàúàãëàð? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì à ë û (Çÿðáÿëèéÿ). ßäÿ, äÿëè îëìà. Áàëàì, õàëãà áàèñêàðëûã åëÿìÿ. Ùàíñû àòàñûíäàí õÿáÿðè îëìàéàí, àíàñûíûí ÿìúÿéèíè êÿñÿí ñÿíèí îüëóíó éàçäûðûá? Ìÿí þëöì, Çÿðáÿëè, áó äàíûøûãëàðû áîøëà, ýåò èøèíÿ! Í ÿ ç ÿ ð ÿ ë è ÷ à â ó ø (ãàáàãúà êö÷ÿ ãàïûñûíû äþéöð, ñîíðà äèâàðûí öñòöíäÿí éàâàøúà äåéèð). Ìÿøÿäè Àüàêèøè, Ìÿøÿäè Àüàêèøè! Äóðìà 495 óøàãëàðû áó ñààò ýþíäÿð õèðìÿíÿ, éîõñà éöçáàøû óøêîëíàí áèð éåðäÿ åâëÿðè ýÿçèðëÿð. (Íÿçÿðÿëè áó ñþçëÿðè äåéèá, éîõ îëóð). Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è , Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì à ë û âÿ Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ù å é ä ÿ ð ãà÷ûá ãàëàüûí àüçûíäàí äàøû ýþòöðöá óøàãëàðû ÷ûõàðäûðëàð âÿ äåéèðëÿð: “Ãà÷ûí õèðìÿíÿ! Ãà÷ûí õèðìÿíÿ!”. Óøàãëàðûí ö÷ö äÿ ÷ûõûá ãà÷ûðëàð. à à ñ û ì ê è ø è (óøàãëàðûí äàëûíúà). Áàëà, áèð àç ãûâðàã ãà÷ûí, ÿëäÿí ÷ûõûí... Ø à á à í í ÿ í ÿ (ßñÿäèí äàëûíúà). Íÿíÿ ñÿíÿ ãóðáàí, ßñÿä áàëà. Êö÷ÿ ãàïûñû äþéöëöð. Íÿçÿðÿëè ÷àâóø ãàïûíûí äàëûíäàí ñÿñëÿíèð. Í ÿ ç ÿ ð ÿ ë è. Ìÿøÿäè Àüàêèøè! À÷ ãàïûíû, éöçáàøûéíàí óøãîë ñèçÿ ýÿëèðëÿð. Ìÿøÿäè Àüàêèøè ýåäèá ãàïûíû à÷ûð, ùÿéÿòÿ äàõèë îëóðëàð: éöçáàøû Ï è ð â å ð ä è á ÿ é , ÿëèíäÿ øàëëàã, ó ÷ è ò å ë Ù ÿ ñ ÿ í î â , Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è , Íÿçÿðÿëè ÷àâóø ÿëèíäÿ øàëëàã âÿ áèð íå÷ÿ êÿíäëè. ×àìààò ýÿëèá äöçöëöð ùÿéÿòèí îðòàñûíà. Ï è ð â å ð ä è á ÿ é (Ìÿøÿäè Àüàêèøèéÿ). Ìÿøÿäè Àüàêèøè, éàõøû ãóëàã àñ, ýþð íÿ äåéèðÿì. Ñèçÿ ìÿëóìäó êè, ìÿí îí éåääè èëäè êè, èñòÿêëè ïàäøàùûìûçà èõèëàñ èëÿ ãóëëóã åëÿéèðÿì. Âÿ áèð äÿôÿ äÿ îëìàéûá êè, ìÿí äþâëÿò éàíûíäà áàøû àøàüû îëóì. Âÿ áóíó ñèç éàõøû áèëèðñèíèç. Ìÿí èíäè äÿ ðàçû îëìàíàì êè, ùÿð éàíäà äàíûøàëàð êè, íÿ÷ÿðíèê àüà ýÿëèá Äàíàáàø êÿíäèíäÿ áèð óøãîë à÷äû, àììà äàíàáàøëûëàð éöçáàøû Ïðèâåðäè áÿéäÿí (þçöíö ÿëè èëÿ íèøàí âåðèð) ãîðõìàäûëàð, óøàãëàðûíû óøãîëäàí ãà÷ûðäûá êÿðìÿ ãàëàüûíäà ýèçëÿòäèëÿð. Úàìààòäàí áèð íå÷ÿñè ýöëöøöð. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Éöçáàøû, ñÿíèí áàøûí ö÷öí êÿðìÿ ãàëàüûíäà óøàã éîõäó; áàõ, áó ìÿíèì êÿðìÿ ãàëàüûì. (Ýåäèð êÿðìÿ ãàëàüûíûí éàíûíà). à à ñ û ì ê è øè. Íÿ åéáè âàð, ãîé çÿùìÿò ÷ÿêèá áàõñûíëàð äà! Áÿëêÿ èíàíìûðëàð. Í ÿ ç ÿ ð ÿ ë è ÷ à â ó ø (ýåäèá áàøûíû óçàäûð ãàëàüûí è÷èíÿ). Éöçáàøû, áàøûí ö÷öí ãàëàüûí è÷èíäÿ óøàã éîõäó. à à ñ û ì ê è ø è. Éîõäó, éîõäó. Ùÿð êÿñ äåéèáñÿ, éàëàí äåéèá. Ø à á à í í ÿ í ÿ (öçö þðòóëö, äàëû úàìààòà òÿðÿô, ÷àðøîâëó). Éîõäó, éîõäó. Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è (Øàáàí íÿíÿéÿ àúûãëû âÿ óúàäàí). Êÿñ ñÿñèíè, áèùÿéà! Þâðÿò õÿëàéèãèíèí êèøèëÿð è÷èíäÿ äàíûøìàüû ãÿáèùäèð. Ùÿéà ëàçûìäûð, ùÿéà! 496 Ó ÷ è ò å ë Ù ÿ ñ ÿ í î â (úèáèíäÿí áèð êàüûç ÷ûõàðäûð). Úàìààò, ìÿí úÿíàá èíñïåêòîðóí ùþêìöíÿ ýþðÿ êè, äèðåêòîðóí ïðåäïèñàíéàñû ûëÿ àâãóñòóí áèðèíäÿí Äàíàáàø óøãîëàñûíà ñìàòðèòåë îëìóøàì, èíñïåêòîðóí âÿ íà÷àëíèêèí ùöçóðóíäà ùÿìèí ñèéàùèäÿêè óøàãëàðûí àäëàðû âÿ àòàëàðûíûí àäëàðû áóðàäà éàçûëûá, èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà óøàãëàðûí àòàëàðûíäàí õàùèø åäèðÿì êè, áèð ñóðÿòäÿ êè, ñèçÿ äÿ áèð áåëÿ õîøáÿõòëèê öç âåðèá êè, óøàãëàðûíûç îõóéóá àäàì îëàúàãëàð, ìÿí äÿ ôÿõð åäèðÿì êè, ìèëëÿòïÿðÿñòëèê âÿçèôÿìè éåðèíÿ éåòèðèá ïàäøàùè-ìåùðèáàíûìûçûí õèäìÿòèíäÿ ãóëëóã éàðûäàúàüàì. Éàøàñûí ïàäøàùûìûç! Éàøàñûí èíñïåêòîðóìóç! Éàøàñûí Äàíàáàø êÿíäèíèí úàìààòû! à à ñ û ì ê è ø è (ó÷èòåëÿ). Àé óøãîë, àõû ìÿí äÿ áèð ãîúà êèøèéÿì; äöíéàäà ìÿí äÿ àçäàí-÷îõäàí éàõøû èëÿ éàìàíû ñå÷èðÿì. Àõû, ãóðáàí îëóì ñÿíÿ, áèð ìÿíè áàøà ñàë ýþðöì, î êè äåéèðñÿí óøàãëàð îõóéóá àäàì îëàúàãëàð, áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, íåúÿ éÿíè àäàì îëàúàãëàð? Àõû áó ýöí éûüûíúàãäà ñïåõòûðäû-íÿäè äàíûøûðäû, áàøà äöøìÿäèì; àììà àõû ñïåõòûð ñþç àðàñûíäà àüçûíäàí ãà÷ûðòäû êè, óøàãëàð ñàëäàò îëàúàãëàð. Ï è ð â å ð ä è á ÿ é. Ãàñûì êèøè, áó ñþçëÿð áèð ãÿïèéÿ äÿéìÿç âÿ ìÿí ñàëäàò-çàä ãàíìûðàì; ìÿí áóéóðóã ãóëóéàì. Ìÿíÿ áóéóðóáëàð: Ñöð äÿðÿéÿ, ñöð äÿðÿéÿ. ßýÿð ñèéàùèäÿêè óøàãëàð óøãîëà ýÿëìÿñÿëÿð, ìÿí ñèçíÿí, áàõ, áó øàëëàüíàí äàíûøàúàüàì! (ßëèíäÿêè øàëëàüû íèøàí âåðèð). Ó ÷ è ò å ë (éöçáàøûéà). Õåéð, éöçáàøû, ìÿíè áàüûøëàéàñûíûç, ìÿí øàëëàüíàí óøàã éûüìàüûí òÿðÿôäàðû äåéèëÿì. Ïåäàãîýèéà àëÿìèíÿ øàëëàã éàðàøìàç âÿ øàëëàã ýöúö èëÿ âåðèëÿí äÿðñëÿðäÿí áèð ôàéäà ùàñèë îëìàç. Ìÿí åëÿ ãàíûðàì êè, ÷ÿòèíè èêèúÿ àéäû; åëÿ êè, óøàãëàð èêèúÿ àé äÿðñÿ ýÿëäèëÿð, îíäà àòàëàðû òÿçÿ ìåòîäóí íÿòèúÿñèíè þç ýþçëÿðèëÿ ýþðöá äÿõè ìÿêòÿáäÿí ãà÷ìàéàúàãëàð. à à ñ û ì ê è ø è (ó÷èòåëÿ). Áàõ, ÷îõ ÿúÿá äàíûøûðñàí, àé óøãîë. Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí. Èíäè áåëÿ ôÿðç åäÿê êè, ìÿí íÿâÿìè ãîéäóì ýÿëäè óøãîëà; ñÿí èêè àé äåéèðñÿí, ìÿí ñÿíÿ áèð èë ìþùëÿò âåðèðÿì. Èíäè áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, áèð èëäÿí ñîíðà ìÿíèì óøàüûì íÿ îëàúàã? Ó ÷ è ò å ë. Íÿ îëàúàã, òÿðáèéÿ òàïûá àäàì îëàúàã. à à ñ û ì ê è ø è. Àõû, íåúÿ àäàì îëàúàã? Ìÿí èíäè éåòìèø èëäÿí àðòûãäû êè, þìðöì âàð, èíäè ñÿíèí ñþçöíäÿí áåëÿ áàøà äöøÿê êè, áó áóðíó ôûðòûãëû úîðìà-úîúóãëàð áèð èëäÿí ñîíðà àäàì îëàúàãëàð? Éÿíè íÿ çÿðÿðè âàð êè, áèçè áàøà ñàëàñàí, ýþðÿê íåúÿ àäàì îëàúàãëàð? Ó ÷ è ò å ë. Ãàñûì êèøè, áàüûøëà, àõû óøàãëàð áèð èëäÿí ñîíðà éàçûá îõóìàã þéðÿíÿúÿêëÿð. 497 à à ñ û ì ê è ø è. Íÿ îõóéàúàãëàð? Íÿ éàçàúàãëàð? Ó ÷ è ò å ë. ×åðíéàéåâñêèíèí* “Ðóññêè ðå÷”èíè äÿ îõóéàúàãëàð, “Âÿòÿí äèëè”íè äÿ çâóêîâîé ìåòîäíàí îõóéà÷àãëàð. à à ñ û ì ê è ø è (î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áàõûá, ýþçö ñàòàøûð Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðÿ). À áàëàì, Êàáëà Ùåéäÿð, î ùàíñû êèòàáäû? Áèëìèðÿì “Ýöëöñòàí”äû-íÿäè êè, óøàãëàðà äÿðñ äåéèðäèí. Èíäè ìÿí áó ìÿòëÿáëÿðè áàøà äöøìöðÿì. Ñÿí êè, îõóìóñàí, ýÿë ÷àâàá âåð äà! Íèéÿ ëàë-êàð êèìè äóðóá áàõûðñàí? Ó ÷ è ò å ë. Éàõøû, Ãàñûì êèøè, ñþùáÿò áèð “Ýöëóñòàí”äà äåéèë. Òÿê áèð “Ýöëöñòàí” îõóìàãíàí îáðàçîâàííû îëìàã îëìàç. Ìÿñÿëÿ, èíäè ýþòöðÿê Êàáëà Ùåéäÿðè, ýþðÿê èíäè ìÿñÿëÿ ö÷öí Êàáëà Ùåéäÿð òàáëèòñà öìíàæåíèíè áèëèð? Âÿ ùàëîíêè, ñèçèí óøàãëàð áèð èëäÿí ñîíðà áèëÿúÿêëÿð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ù å é ä ÿ ð (ó÷èòåëÿ). Úÿíàá óøãîë, öñóëèääèí ÷ÿíäÿñò?** (ó÷èòåë ýöëöð, êÿíäëèëÿð äÿ ýöëöðëÿð). Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è (ó÷èòåëÿ). Äÿõè áóðàäà ýöëìÿéèí ìÿíàñû éîõäóð. Ñþçäö î êèøè ñîðóøäó; ÿýÿð áèëèðñÿí, ÷àâàá âåð; ÿýÿð áèëìèðñÿí, äå êè, ìÿí óðóñ äÿðñèíäÿí ñàâàéû áèð þçýÿ åëì îõóìàìûøàì. Çèðà êè, ùÿð áèð åëì, ùÿð áèð òÿëèì âÿ òÿðáèéÿ ÿçùÿðè ìèíÿøøÿìñäèð*** êè, èíñàíû þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêÿúÿê. Øÿðèÿò åëìèíè òÿùñèë åäÿí äàèì þçöíö èñëàì áèëèá, ìöñÿëìàí÷ûëûã òÿðèãÿòèíäÿ ñàõëàéàúàã. Õàðèúèëÿð èëÿ öíñ òóòàíëàð, îíëàðûí äèëèíè îõóéàíëàð, îíëàðûí è÷èíäÿ òÿðáèéÿ òàïàíëàð, áàøëàðûíà øàïãà ãîéóá öñóëèääèíäÿí äÿ, ôöðóèääèèíäÿí äÿ áèõÿáÿð âÿ áèáÿùðÿ îëàúàãëàð. Äÿõè íèéÿ ýöëöðñöç? Éàõøû äåéèëìè êè, åòèðàô åäÿñèíèç? Ó ÷ è ò å ë. Úÿíàá Ìîëëà Ìîâëàìâåðäè, äîüðóäóð, ìÿí øÿðèÿò åëìëÿðèíè îõóìàìûøàì, àììà ýöìàí åäèðÿì êè, ìÿí îõóäóüóì âÿ áèëäèéèì åëìëÿðè äÿ, íÿèíêè Êàáëà Ùåéäÿð âÿ áÿëêÿ áàüûøëàéûíûç, ñèç þçöíöç äÿ îõóìàéûá âÿ áèëìèðñèíèç. Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è. Î ùàíñû åëìëÿðäè? Ó ÷ è ò å ë. Ìÿñÿëà, ýþòöðÿê, çîîëîýèéàíû. ×ÿéèðòýÿíèí ãóëàãëàðû áÿäÿíèíèí ùàðàñûíäàäûð? Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð âÿ êÿíäëèëÿð ýöëöøöð. ______________ * Áóðàäà òåõíèêè ñÿùâ âàð. “Ðóññêàéà ðå÷” ìÿøùóð ðóñ ïåäàãîãó Ê.Ä.Óøèíñêèíèí, “Âÿòÿí äèëè” èñÿ À.Î.×åðãéàéåâñêèíèí êèòàáûíûí àäûäûð. ** Ìÿíàñè: Öñóëèääèí íå÷ÿäèð? Èñëàì åùêàìûíà ýþðÿ ìöñÿëìàíëûüûí âàúèá “øÿðòëÿðèíäÿí áèðè äÿ öñóëèääèíÿ ðèàéÿò åòìÿêäèð. Öñóëèääèíèí øÿðòëÿðè áóíëàðäûð: Àëëàùûí áèðëèéèíÿ âÿ Ìÿùÿììÿäÿ åòèãàò, íàìàç, îðóú òóòìàã, åùñàí âåðìÿê âÿ ñ. *** Ýöíÿøäÿí äÿ àéäûíäûð. 498 Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è. Ïÿù, ïÿù! Áó äà ìÿíÿ åëì îëäó! à à ñ û ì ê è ø è (ó÷èòåëÿ). Àé óøãîë, àé óøãîë, àõû ìÿíèì óøàüûìà ÷ÿéèðòýÿíèí ãóëàüûíû áèëìÿê íÿ ëàçûì âÿ íÿéèíÿ ëàçûì îëàúàã? Ñÿí áó çÿùðèìàð ÷ÿéèðòýÿéÿ áèð ÷àðÿ òàï êè, ãûðûëñûí ðÿää îëñóí; ùÿð èë áèð äÿôÿ ýÿëèá òàõûëûìûçû éåìÿñèí âÿ áèçè àú ãîéìàñûí. Ñÿí áóíà ÷àðÿ òàï; éîõñà òàïìàúàëàðûí ìÿíèì óøàüûìà íÿ ìÿíôÿÿòè îëà áèëÿð? (Þç-þçöíÿ ìûðòäàíûð). ×ÿéèðòýÿíèí ãóëàãëàðû íÿéèìÿ ëàçûìäûð?.. Ãàäàì îíóí ãóëàãëàðûíà äà, ýþçëÿðèíÿ äÿ, ãàøëàðûíà äà! ×îõ ìàòàù øåéäè, ùÿëÿ äóðóá îíó òóòóá ãóëàãëàðûíû äà àõòàðàúàüàì êè, ýþðöì ùàðàäàäû. (Ó÷èòåëÿ). Àé óøãîë, áÿëêÿ ñÿí áèçíÿí çàðàôàò åëÿéèðñÿí?.. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ù å é ä ÿ ð (ýöëÿ-ýöëÿ ó÷èòåëÿ). Õóá, úÿíàá ìèðçÿ, ÷ÿéèðòýÿíèí ãóëàãëàðû áÿäÿíèíèí ùàðàñûíäàäûð? Ó ÷ è ò å ë. ×ÿéèðòýÿíèí ãóëàãëàðû äèçëÿðèíäÿäè. Úàìààò ýöëöøöð. Ï è ð â å ð ä è á ÿ é (áèð àç ýöëÿíäÿí ñîíðà ó÷èòåëÿ). Àé óøãîë, ìÿíÿ íÿ÷ÿðíèê, äîüðóäóð, ùþêì åäèá êí, ñÿíÿ úàìààò ùþðìÿò åëÿñèí, àììà ìÿí, äîüðóñó, ðàçû äåéèëÿì êè, ÷ÿéèðòýÿ ñþùáÿòëÿðè èëÿ êÿíäëèëÿðè öñòöíöçÿ ýöëäöðÿñèíèç. ßýÿð ñÿí óøàãëàðäàí þòðö áó ãÿäÿð áàøûíû àüðûäûðñàíñà, ùå÷ ãîðõìà âÿ öðÿéèíè ýåí ñàõëà, áóíëàðà ìîèçÿ-çàä ëàçûì äåéèë, áóíëàðûíêû, áàõ, áó øàëëàüäû. (ßëèíäÿêè øàëëàüû íèøàí âåðèð). Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è (éöçáàøûéà). Éöçáàøû, ùå÷ åéáè éîõäó. Óøàãëàðû, ñþç éîõ, Àëëàùûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ úÿì åäÿðèê; àììà íÿ åéáè âàð, ãîé úÿíàá óøãîë îõóäóüó åëìëÿðäÿí áÿùñ åëÿñèí, ãóëàã àñàã. (Ó÷èòåëÿ). Úÿíàá óøãîë, ãîé áèð ñþç äÿ ìÿí ñÿíäÿí ñîðóøóì: ìÿí øÿêê åëÿäèì èêè èëÿ ö÷ àðàñûíäàê; èíäè ìÿíèì òÿêëèôèì íÿäè? Ó ÷ è ò å ë (Ìîëëàéà). Àõóíä Ìîëëà Ìîâëàìâåðäè, ìÿí ÿðç åëÿäèì êè, ìÿíèì âÿçèôÿì óøãîëàíûí ïðîãðàìûíû îõóäóá øàýèðäëÿðÿ àòòåñòàò âåðìÿêäèð êè, Äàíàáàø ìÿêòÿáèíèí êóðñóíó ãóðòàðàíäàí ñîíðà, õàùèø åäÿíëÿð ýåäèá ãîðîäñêîé øêîëàéà ýèðñèíëÿð âÿ îðàäàí äà ÿýÿð íÿùàéÿò ãàáèëèééÿòëè âÿ çåùèíëè îëñàëàð, ñåìèíàðèéàéà êå÷èá âÿ îðàíûí äà åëìëÿðèíè ÿõç åäèá àëèì îëñóíëàð. Èíäè, ìÿñÿëÿí, áàõ, áèð êÿíäëèäÿí ñîðóøñàí êè, ìÿñÿëÿí, èêè èëÿ èêè íå÷ÿ åëÿð, ñþç éîõ êè, áèëìÿéÿúÿê; àììà, ìÿíèì êèìè ýåäèá ñåìèíàðèéàíû ãóðòàðñàëàð, îíäà, ìÿñÿëÿí, áèð ãàðïûçûí è÷èíè àðøûí èëÿ þë÷ÿ áèëÿúÿêëÿð êè, èíäè, ñþç éîõ, ùå÷ áèðèíèçèí õÿéàëûíà ýÿëìèð. Êÿíäëèëÿð ýöëöøöð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ù å é ä ÿ ð. Óøãîë, äîüðóñó, áèç áóíó äà áàøà äöøìÿäèê; íåúÿ éÿíè ãàðïûçûí è÷èíè àðøûí èëÿ þë÷ìÿê? 499 Ó ÷ è ò å ë. Êÿðáÿëàéû, äîüðóñó áóäóð êè, ìÿí ñÿíè áàøà ñàëà áèëìÿíÿì. Ñÿáÿá áó êè, ñÿí ìÿí îõóäóüóì äèëè âÿ åëìëÿðè áèëìèðñÿí; ñÿí ñåìèíàðèéà ãóðòàðìàìûñàí. à à ñ û ì ê è ø è, Àé óøãîë, àõû áèð èíñàôíàí äàíûø. Àõû ãàðïûçûí è÷èíè àðøûííàí þë÷ìÿéèí áèçÿ íÿ ìÿíôÿÿòè? Áèç ÿêèí÷è ðÿøáÿðèê. Áèç åëÿ ùÿìèøÿ ãàðïûç äà ÿêÿðèê, îíó ñàòàíäà, éà àëàíäà ñàéíàí, éà ÿäÿäíÿí àëûá ñàòàðûã, éàèíêè òàðàçûéà ãîéàðûã; àðøûííàí äà ÷èòè, áåçè þë÷ÿðèê. Ñÿí éÿãèí áèçèì âèëàéÿòÿ íàáÿëÿäñÿí, áèëìèðñÿí; àììà éàõøû îëàðäû, ñÿí áèçèì êÿíäÿ òÿøðèô ýÿòèðÿíäÿ Øàùòàõòûíäàí áèçÿ ãàðïûç òîõóìó ýÿòèðÿ èäèí. ×öíêè îðàëàðûí ãàðïûçû úèíñëèêäÿ àäíàíäû; éîõñà áèçèì òîõóìëàð íàúèíñäè. ßýÿð áèð áåëÿ èø åëÿìèø îëñà èäèí, áèçëÿðÿ áþéöê áèð éàõøûëûã åëÿìèø îëàðäûí; éîõñà, äîüðóñó, ñÿíèí áó ãàðïûç þë÷öíäÿí äÿ àüëûì áèð øåé êÿñìÿäè. Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è. Úÿíàá óøãîë, ñÿíèí òÿáèðè-õàá ìÿñàèëèíÿ* åòèãàäûí âàð? Ó ÷ è ò å ë. Õåéð, éîõäó. Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è. Áÿëè, áÿëè, èøèí ÿñë ùÿãèãÿòè áóäóð êè, ãàðà ëÿêÿ àü ëÿêÿíè áàñìàñûí. Éîõñà èø-èøäÿí êå÷ÿíäÿí ñîíðà, áÿäÿí ãàðòàëûð, ðóù ñöñòëÿøèð, åòèãàä òÿüéèð òàïûð âÿ äÿõè íèúàòà áèð öìèä éîëó ãàëìûð; î ñÿáÿáäÿíäèð êè, ùÿããè-ñöáùàíÿ âÿ òààëà èíñàíû ôàèëè-ìóõòàð éàðàäûáäûð âÿ õèëãÿòäÿ áèð ùèêìÿòè-íàáèíà, áèð ñèððè-éÿçäàíè ÿëàãÿäàð îëóáäóð êè, ìÿñÿëÿí òÿáèðè-õàá ÿñðàðûíäà íÿ ãÿäÿð èúòè-ùàäëàð âöúóäà ýÿëèá êè, áóíëàðûí èíêèøàôû àç áèð õîøñÿàäÿò áÿíäÿëÿðÿ ìöéÿññÿð îëóð. Ñðàüà ýåúÿ áèð ãàòìà-ãàðûøûã éóõó ýþðäöì. Ùþâëíàê àéûëäûì. Áåëÿ... òÿãðèáÿí (ýþéÿ áàõûð) íèñôè-øÿáäÿí éàðûì ñààò êå÷ìèø îëàðäû. Óëäóçëàðà çÿíí åëÿäèì, ýþðäöì êè, ñÿíúÿíúÿëè-ÿñüÿð óëäóçëàðû ñöíáöëÿ áöð÷öíöí, áàõ, áó òÿðÿôèíäÿäèðëÿð. (ßëèíè éóìðóã øÿêëèíäÿ òóòóá áàø áàðìàüûíû ýþéÿ ãàëõûçûð). Ñîíðà ìÿíè éóõó òóòäó. Áèð àç êå÷äè, àéûëäûì áàõäûì êè, (ýþéÿ áàõûð) ùàìàí ñÿíúÿíúÿëè-ÿñüÿð óëäóçëàðû èíäè äÿ ñöíáöëÿ áöðúöíöí, áàõ, áó òÿðÿôèíäÿäèðëÿð. Ñèç åëÿ ýöìàí åòìÿéèí êè, ÿôëàêûí ùÿðÿêàòû ñÿáÿáñèç âÿ ìÿíàñûç áèð ùàäèñàòäûð? Õåéð, íÿöçè-áèëëàù! Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ù å é ä ÿ ð (ó÷èòåëÿ) ùÿ, óøãîë, äè úàâàá âåð, íÿ äåéèðñÿí? Íèéÿ äèíìèðñÿí? Ùàíû áÿñ ÷ÿéèðòýÿíèí ãóëàãëàðû? Àäàìëàð ýöëöøóð. _______________ * Éóõó éîçìàã ìÿñÿëÿëÿðèíÿ 500 Ï è ð â å ð ä è á ÿ é (Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðÿ). Ñÿí ùÿð íÿ åëÿéèðñÿí åëÿ, àììà áó øàëëàüû éàäûíäàí ÷ûõàðòìà. Ìÿí áóðà ñèçè óøãîëíàí äåéèøìÿéÿ ÷àüûðìàìûøàì; ìÿíÿ óøàã ëàçûìäû, óøàã! à à ñ û ì ê è ø è. Àé óøãîë, áó ñþçëÿð ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà, áèð äå ýþðóì, àõûð áèçèì óøàãëàðà íÿ îõóäàúàãñàí? Äåéèðñÿí àõû “Ýöëöñòàí” îõóìàéàúàãëàð? Ó ÷ è ò å ë. Õåéð, “Ýöëöñòàí” îõóìàéàúàãëàð. Éàçûã äåéèëëÿðìè, óøàãëàðûíûç èëëÿð óçóíó ýþçëÿðèíè çàéå åëÿñèíëÿð êè, íÿ âàð, íÿ âàð, áèç “Ýöëöñòàí” îõóìóøóã? Àììà òÿçÿ çâóêîâîé ìåòîä èëÿ, éÿíè öñóëèñþâòè èëÿ ×åðíéàéåâñêèíèí “Âÿòÿí äèëè” êèòàáûíû áèð íå÷ÿ àéûí ìöääÿòèíäÿ îõóéóá ãóðòàðàúàãëàð âÿ ÿëëÿðè ãÿëÿì òóòàúàã. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð ýöëöð. Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è. Úÿíàá óøãîë, áàõ, îíó ìÿí áàøà äöøìÿäèì. Ó ÷ è ò å ë. Úÿíàá Ìîëëà Ìîâëàìâåðäè, çâóêîâîé ñïîñîá ìåòîäó è÷àä îëóíìàìûøäàí, óøàãëàð èëëÿð óçóíó ùþúúÿëèéÿ-ùþúúÿëèéÿ áèòëè âÿ òîçëó ùÿñèðëÿð öñòÿ éûðüàëàíà-éûðüàëàíà úàâàí þìöðëÿðèíè ïó÷à ÷ûõàðäûðäûëàð âÿ ùå÷ áèð øåé äÿ þéðÿíìèðäèëÿð; àììà èíäè òÿçÿ öñóë èëÿ ñþçëÿðè ýþòöðöðëÿð, ñÿñëÿðÿ òÿãñèì åëÿéèðëÿð. Èíäè áåëÿ áèð ìÿñÿëè ýþòöðÿê; ýþòöðÿê “îñà” êÿëìÿñèíè. Áàõ, áóðàäà ö÷ ñÿñ âàð: áèðè “î”, áèðè “ñ”, áèðè “à”. à à ñ û ì ê è ø è (Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿðÿ). À áàëàì, Êàáëà Ùåéäÿð, áó íÿ äàíûøûð? Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ù å é ä ÿ ð. Âàëëàù, ìÿí ãàíìàäûì. (Ìîëëàéà) Ìîëëà Ìîâëàìâåðäè, áÿëêÿ ñÿí áó åëìè òÿùñèë åëÿìèø îëàñàí? Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è (ó÷èòåëÿ). Úÿíàá óøãîë, î ñþçö êè, èíäè äåäèíèç, “îñà” êè, áóéóðäóíóç, î ñþç íÿ ñþçäö? Ó ÷ è ò å ë. “Îñà”, éÿíè åøøÿêàðûñû. Àäàìëàð ýöëóøöð. Õóá, áàøà äöøìöðñöíöç, ýþòöðÿê ìöñÿëìàí ñþçöíö. Ìÿñÿëÿí, “îò”; ùàìàí îòó äåéèðÿì êè, ÷þëëÿðäÿ áèòèð âÿ ùåéâàíëàð éåéèð. Èíäè áèç èñòÿéèðèê éàçàã “îò”. Àõû “îò” ñþçöíäÿ èêè ñÿñ âàð: áèðè “î”, áèðè äÿ “ò”. ßââÿë éàçûðûã “î”, ñîíðà äà éàçûðûã “ò”; îëóð: “îò”. Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è. Áàüûøëà, úÿíàá óøãîë, “îò” ëÿôçè ö÷ ùÿðôäÿí ìöðÿêêÿáäèð, íÿèíêè èêè. Ó ÷ è ò å ë. Õåéð, èêèäèð. 501 Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è. Õåéð, áàüûøëàéàñûíûç, ö÷ ùÿðôäèð. Áèðè – “ÿëèô”, áèðè – “âàâ”, áèðè äÿ – “òåé”. Ìÿýÿð ñèç î äÿðÿúÿäÿ áèñàâàäñûç êè, áóíó äà áàøà äöøìöðñöíöç? Êÿíäëèëÿð ýöëöøöð. à à ñ û ì ê è ø è. Éàõøû, úÿíàá óøãîë, áèð áóíó äà áèçÿ áóéóð ýþðÿê óøàãëàð óøãîëó ãóðòàðàíäàí ñîíðà áèð ãóëëóã ñàùèáè îëàúàãëàðìû? Ó ÷ è ò å ë. ßëáÿòòÿ. Î áàõàð øàýèðäèí ãàáèëèééÿòèíÿ; ÿýÿð ãàáèëèééÿòè îëñà, ìÿíèì êèìè ýåäèá ñåìèíàðèéàíû ãóðòàðàð âÿ ìÿíèì êèìè ñìàòðèòåë îëàð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì à ë û. Äîüðóñó, ìÿí áèëñÿì êè, óøãîëàäà îõóéàí óøàãëàð ãóëëóã ñàùèáè îëàúàãëàð, ìÿí îüëóì Ìóñòàôàíû óøãîëà âåðìÿéÿ ñþçöì éîõäó. Ó ÷ è ò å ë. Ìÿðùÿáà, ìÿðùÿáà! Áàõ, áó êèøè àüûëëû êèøèéÿ îõøàéûð. ßëáÿòòÿ, ùÿð áèð àòàíûí áîðúóäóð åâëàäûíûí òÿðáèéÿñèíèí ôèêðèíÿ ãàëñûí. Ìÿðùÿáà! à à ñ û ì ê è ø è. Àé óøãîë, áó íÿ÷ÿðíèêèí äèëìàíúû Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäãóëó, áåëÿ ýþðöêöð êè, áþéöê éåðäÿ îõóéóá êè, íÿ÷ÿðíèêÿ äèëìàíú îëóá. Éÿãèí ñÿíäÿí ÷îõ äÿðñ îõóéóá? Ó ÷ è ò å ë (ýöëöìñöíöð). Îäóð êè, ñèç àâàìñûç âÿ ÷îõ èøëÿðäÿí õÿáÿðäàð äåéèëñèíèç. Íÿ÷ÿðíèêèí äèëìàíúû ãîðîäñêîé óøãîëäàí ñàâàéû áèð éåðäÿ îõóìàéûá, î ùå÷ ìÿíúÿ äÿðñ îõóìàéûá. à à ñ û ì ê è ø è. Éÿãèí ñÿíèí àäàìûí îëìàéûá êè, ñÿíè öçÿ ÷ÿêñèí; îíóí÷óí Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäãóëó ñÿíäÿí àç îõóéà-îõóéà äèëìàíú îëóá íÿ÷ÿðíèêÿ, àììà ñÿí ÷îõ îõóéà-îõóéà óøãîë îëìóñàí. ßëáÿòòÿ, àäàìûí âàñèòÿñè ÷îõ øÿðòäè. Ó ÷ è ò å ë. Ãàñûì êèøè, ñÿí ñÿùâ åëÿéèðñÿí. Ìÿí èñòÿñÿì äèëìàíú äà îëëàì, ïðèñòàâ äà îëëàì, ùÿëÿ áÿëêÿ àðòûã äà îëëàì; àììà þçöì èñòÿìèðÿì. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ù å é ä ÿ ð. Áÿëêÿ ýîáóðíàò äà îëàðñàí. Ùàìû ýöëöøöð. Ó ÷ è ò å ë (úàìààòà àúûãëû). Äÿõè íèéÿ ýöëöðñöíöç? Ìÿí áóðà ñèçíÿí çàðàôàòà ýÿëìÿìèøÿì êè! Ï ð è â å ð ä è á ÿ é. Äÿõè áÿñäè! Ìÿí îíó-áóíó áèëìÿíÿì; äàíûøûã ÷îõ óçàíäû âÿ ìÿí äÿ äóðóá ýåäèðÿì (äóðóð). Áàõ, Ãàñûì êèøè, Êàáëà Ãóëàìàëû, Êàáëà Ùåéäÿð âÿ ãåéðèíèç, ùàìûíûç åøèäèí âÿ áèëèí êè, áó äàíûøûãëàðûí ùå÷ áèðè ìÿíèì ãóëàüûìà ýèðìèð; ÷öíêè ìÿí éöçáàøûéàì; 502 ìÿíèìêè øàëëàüäû. Ýÿëÿí øÿíáÿ éîõ, î áèðè øÿíáÿ ýöíö èíøàëëàù óøàãëàðû ýþíäÿðÿðñèíèç óøãîëà, âÿññÿëàì; éîõñà þçýÿ äàíûøûãíàí ìÿíèì èøèì éîõäó. Áèð ñþçö êè, áþéöêëÿðèì ìÿíÿ áóéóðóáëàð, ìÿí ýÿðÿê îíà ÿìÿë åëÿéÿì. Òà êè, õàëã àðàñûíäà öçö ãàðà îëìàéàì âÿ ùÿð éàíäà ñþç ãîøìàñûíëàð êè, Äàíàáàø éöçáàøûñû Ïèðâåðäè áÿéèí ýþçöíöí ãàáàüûíäà óøàãëàðû óøãîëäàí ãà÷ûðäûá êÿðìÿ ãàëàüûíäà ýèçëÿòäèëÿð. à à ñ û ì ê è ø è (ìîëëàéà). Àé ìîëëà, ñÿí íÿ äåéèðñÿí? Ñÿíèí àüëûí íÿ êÿñèð? Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è (áèð ãÿäÿð ôèêèð åäèá î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áàõûð). Áÿëè, ÿëáÿòòÿ, òÿùñèëè-öëóì âÿ ôöíóí, áèð äÿðÿúÿäÿ êè, åòèãàä àëÿìèíÿ ðÿõíÿ éåòèðìÿéÿ, ôÿðàéèçäÿí ìÿùñóá îëóíóð âÿ ëàêèí ÿúíÿáè äèë-ëÿðèíèí âÿ àéèíëÿðèíèí òÿùñèëè áó øÿðò èëÿ êè, ìÿñÿëÿí, áåëÿ ôÿðç åäÿê êè... (äóðóõóð). Ó ÷ è ò å ë. Úÿíàá Ìîëëà Ìîâëàìâåðäè, ÷ÿíàá èíñïåêòîð ìÿíè âÿêèë åäèá ñèçÿ òÿêëèô åäÿì êè, ùÿìèí óøãîëäà ùÿôòÿäÿ èêè ñààò øÿðèÿò äÿðñè äåéèá, àéäà îí èêè ìàíàò éàðûì ùöãóã àëàñûíûç. Áóíà íÿäèð ôÿðìàéèøèíèç? Ì î ë ë à Ì î â ë à ì â å ð ä è (áèð ãÿäÿð äèêÿëèá âÿ ùÿâÿñëÿíèá). Áÿëè, áÿëè, èíøàëëàù ÷èääè-úÿùä åëÿðèê âÿ éöçáàøûíûí íöôóçó ñàéÿñèíäÿ èíøàëëàù óøàãëàðû äà úÿì åëÿðèê. ßëáÿòòÿ, åëì òÿùñèë åëÿìÿê ùÿð áèð áàáÿòäÿí ëàçûìäûð âÿ ïàäøàùè-ìåùðèáàíûìûçûí äèëèíè áèëìÿê äÿõè ÿëçÿìäèð; íÿ åéáè âàð? Åëì ùÿìèøÿ åëìäèð. Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí; Àëëàù ïàäøàùûìûçû äà ñÿëàìÿò åëÿñèí. à à ñ û ì ê è ø è. Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí. Àëëàù àõûðûíû õåéèð åëÿñèí. Ø à á à í í ÿ í ÿ. Àé óøãîë, áàõ ìÿíèì ßñÿä áàëàìû ýÿðÿê äþéìÿéÿñÿí ùà! Éîõñà ãîéìàíàì ýåòñèí óøãîëà. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (àíàñûíà). Àé àðâàä, ñÿí áèð êÿñ ñÿñèíè! Ó ÷ è ò å ë. Ìÿí Äàíàáàø ÷àìààòûíûí áó òþâð åëìèí ãÿäðèíè áèëìÿéèíè ïàçäðàâèò åäèðÿì; ÷öíêè íåúÿ êè àõóíä Ìîëëà Ìîâëàìâåðäè äÿ áóéóðäóëàð, åëì, åëì âÿ ýåíÿ äÿ åëì; íåúÿ êè äåéèáëÿð: ó÷åíèå ñâåò, íåó÷åíèå òìà. Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð âÿ áèð íå÷ÿ êÿíäëè ýöëöð, ó÷èòåë òÿêúÿ ÷ÿïèê ÷àëûð. Ïÿ ð ä ÿ ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Äþðäöíúö ìÿ÷ëèñ âàãå îëóð Äàíàáàø êÿíäèíäÿ òÿçÿ à÷ûëàí ìÿêòÿáäÿ. Áèð ýåíèø êÿíäëè åâèíäÿ äöçöëöá òÿçÿ ðÿíýëÿíìèø ñêàìéàëàð; ùÿðÿñèíèí öñòöíäÿ îòóðóá èêè íÿôÿð 503 êÿíäëè óøàã; ñÿêêèç éàøûíäàí îí áåø éàøûíà êèìè. Øàýèðäëÿðèí úÿìè îí èêèäèð. Áàø òÿðÿôäÿ ãîéóëóá éàçû òàõòàñû, ãàðà ðÿíý èëÿ áîéàíìûø, ãàáàãäà âàð ìèç, éàíûíäà áèð ñàíäàëéà (ñòóë). Äèâàðëàðà áèð íå÷ÿ ùåéâàíàò øÿêëè äöçöëöá; ãàáàã äèâàðäàí áèð éåêÿ àò øÿêëè àñûëûá. Øàýèðäëÿðèí ãàáàüûíäà ì ö ÿ ë ë è ì Ù ÿ ñ ÿ í î â ÿëèíäÿêè êèòàáà ùÿðäÿíáèð áàõà-áàõà äóðóá äÿðñ äåéèð. Êÿíàðäà äèâàð äèáèíäÿ ÷þìáÿëèáäèð à à ñ û ì ê è ø è , Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì à ë û âÿ Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ù å é ä ÿ ð . Øàýèðäëÿðèí àäëàðû: ßñÿä Ìÿøÿäè Àüàêèøè îüëó âÿ Ãàñûì êèøèíèí íÿâÿñè. Ìóñòàôà Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëû îüëó, Ñöëåéìàí Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð îüëó âÿ ãàëàí äîããóç óøàã êè, àòàëàðû áóðàäà éîõäó, áóíëàðäûð: Ç å é í à ë , Ù ÿ ñÿíãóëó, Úÿôÿð, Ñÿáçàëû, Íîâðóç, Ùÿñÿí, Òàðãóëó, Ãóëàìùöñ å é í , Ç ö ë ô ÿ ë è . Úÿìè øàýèðäëÿð þç êÿíäëè ëèáàñëàðûíäàäûð. Ó ÷ è ò å ë (øàýèðäëÿðÿ). Äóðóí! (Øàýèðäëÿð äóðóðëàð). Îòóðóí! (Îòóðóðëàð). ßëëÿðèíèçè éóõàðû ãàëõûçûí! (Óøàãëàð ÿëëÿðèíè éóõàðû ãàëõûçûá äóàéà ùàçûðëàøûðëàð). Äÿðñäÿí ãàáàã âà÷èá îëàí äóàíû ìÿí îõóéóì, ñèç äÿ ìÿíèì äàëûìúà äåéèí. (Ó÷èòåë þçö äÿ ÿëëÿðèíè ãàçèéöë-ùàúàòà ãàëõûçûá áó äóàíû îõóéóð, øàýèðäëÿð êÿëìÿ-êÿëìÿ îíóí äàëûíúà îõóéóðëàð). Àëëàùöììÿðçöãíà åëìÿí íàôèÿí âÿ ùèôçÿí êàìèëÿí âÿ çåùíÿí øàìèëÿí âÿ ôÿùìÿ çÿêèééÿí âÿ òÿáÿí ðÿçèéÿí âÿ òþâôèãÿí ëèòÿùñèëèë-öëóì, Àëëàùöììÿôòÿù ÿëåéíà ÿáâàáÿ ôÿçëèêÿ âÿ ñÿùùèë ÿëåéíà åëìèêÿ âÿ åùñàíèêÿ âÿ ðèôÿòèêÿ éà ÿðùÿìÿððàùèìèí. Àìèí! Àìèí! (Øàýèðäëÿðÿ) Îòóðóí! Øàýèðäëÿð îòóðóðëàð. à à ñ û ì ê è ø è ÿëëÿðèíè öçöíÿ ñöðòöð âÿ ñàëàâàò ÷åâèðèð: Àëëàùöììÿ ñÿëëè ÿëà Ìÿùÿììÿäèí âÿ àëè Ìÿùÿììÿä. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì à ë û âÿ Ê ÿ ð á ÿ ë à é û , Ù å é ä ÿ ð äÿ ñàëàâàò ÷åâèðèðëÿð. à à ñ û ì ê è ø è. Éàøàñûí áåëÿ ïàäøàù! Ó ÷ è ò å ë. Áó ýöí ïðåäìåòíè óðîêäè. Ìÿêòÿá òàõòàñûíû êèì äåéÿ áèëÿð? Øàýèðäëÿðèí áèð íå÷ÿñè ñàü ÿëèíèí øÿùàäÿò áàðìàüûíû ãàëõûçûð éóõàðû. Ó ÷ è ò å ë. Ìóñòàôà, ñÿí äå. Ì ó ñ ò à ô à (äóðóð àéàüà âÿ ðÿâàí äåéèð). Ìÿêòÿá òàõòàñû, ìÿêòÿá òàõòàñû óúà âÿ ãàðàäûð. Ìÿêòÿá òàõòàñû äóðóá èêè ãû÷ûíûí öñòÿ. Ìÿêòÿá òàõòàñûíûí óñòÿ éàçûðëàð òÿáàøèðëÿ; ìÿêòÿá òàõòàñûíû ñèëèðëÿð úûíäà èëÿ âÿ éà áóëóä èëÿ. Ó ÷ è ò å ë. Ùàìûíûç áèð éåðäÿ. Ìóñòàôà òàõòà áàðÿñèíäÿ äåäèéèíè øàýèðäëÿð ùàìûñû áèð éåðäÿ äåéèð. – Êèì ýåäèá ìÿêòÿá òàõòàñûíû ýþñòÿðÿð? Øàýèðäëÿð áàðìàãëàðûíû ãàëäûðûð. – Ñÿáçàëû. 504 Øàýèðä ýåäèá ÿëèëÿ ìÿêòÿá òàõòàñûíû ýþñòÿðèð. à à ñ û ì ê è ø è (íÿâÿñè ßñÿäÿ). ßñÿä, áàëà, ñÿí äÿ ýåò ýþðñÿò. Ó ÷ è ò å ë (Ãàñûì êèøèéÿ). Ãàñûì êèøè, òÿâÿããÿ åäèðÿì øàýèðäëÿð èëÿ äàíûøìàéàñûíûç. (Ñÿáçàëûéà) Äå! Ñ ÿ á ç à ë û. Ìÿêòÿá òàõòàñû áóäó. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ, éîõ, åëÿ äåéèë; áèëìÿäèí! Ñ ÿ á ç à ë û (òÿÿúúöá èëÿ áàõûð ó÷èòåëÿ). Áóäó (òàõòàíû ýþñòÿðèð). Ó ÷ è ò å ë. Éîõ, ìÿí íåúÿ äåìèøäèì? Êèì äåéÿ áèëÿð? Êèøèëÿð òÿÿúúöá åäèð, øàýèðäëÿð ôèêèðëÿøèð. Ýÿðÿê äåéÿñèíèç: áó ìÿêòÿá òàõòàñûäûð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û à ó ë à ì à ë û. Ãîé áèçèì Ìóñòàôà äà äåñèí. ßäÿ, Ìóñòàôà, ñÿí äÿ äå êè, éàäûíäàí ÷ûõìàñûí. Ó ÷ è ò å ë (Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëûéà). Ìÿí ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì êè, óøàãëàðû äàíûøûüà òóòìàéàñûíûç. Ãàñûì êèøè ÷óáóüóíó ÷ûõàðäûá äîëäóðóð. Ó ÷ è ò å ë (øàýèðäëÿðÿ). Ùàìûíûç áèð éåðäÿ: áó ìÿêòÿá òàõòàñûäûð. Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ú ÿ ì ÿ í. Áó ìÿêòÿá òàõòàñûäûð. Ó ÷ è ò å ë. Êèì äöíÿíêè äÿðñè äåéÿð? Ñöëåéìàí! Ñ ö ë å é ì à í (äóðóð àéàüà). Ãîéóí, èò, ïèøèê, àò, êå÷è, úàìóø, èíÿê. Ú ÿ ô ÿ ð. Ó÷èòåë, áèðèíè äåìÿäè. Ó ÷ è ò å ë. Ùàíñûíû? Ú ÿ ô ÿ ð . Äàíà. Ãàñûì êèøè ÷àõìàüû äàøà âóðóá ãîâó áàñûð ÷óáóüà. Ó ÷ è ò å ë (Ãàñûì êèøèéÿ). Ãàñûì êèøè, êëàñ îòàüûíäà ÷óáóã ÷ÿêìÿê îëìàç; ùå÷ îëìàç. Ãàñûì êèøè áèð ñþç äåìèð âÿ ÷óáóüó ÿëèíäÿ ñàõëàéûá ÷ÿêìèð. Ó ÷ è ò å ë (øàýèðäëÿðÿ). ×îõ ÿúÿá, ýþçöíöç ìÿíäÿ îëñóí; áó íÿäè? (Àòûí øÿêëèíè ýþñòÿðèð, øàýèðäëÿð ùàìûñû áàðìàãëàðûíû ãàëõûçûð). Ó ÷ è ò å ë. Çöëôÿëè, ñÿí äå. Ç ö ë ô ÿ ë è. Áó àòäû. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ, äöðöñò ôèêèð åëÿ. à à ñ û ì ê è ø è. Äÿõè íÿ ôèêèð åëÿñèí? Äîüðó äåéèð, àòäû äà! Ó ÷ è ò å ë (Ãàñûì êèøèéÿ áàõûá áèð ñþç äåìèð). Ñÿáçàëû, ñÿí äå. Ñ ÿ á ç à ë û. Áó àò øÿêëèäè. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ, åëÿ äåéèë. 505 Êèøèëÿð áàøëàðûíû áóëàéûð. Åëÿ äåéèë. Êèì äöçÿëäÿð? Øàýèðäëÿð ôèêèðëÿøèð âÿ áèð êÿñ áàðìàüûíû ãàëõûçûð. Ãóëàã àñûí: áó àòûè øÿêëèäè. Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ä ÿ í á è ð í å ÷ ÿ ñ è. Áó àòûí øÿêëèäè. Ó ÷ è ò å ë. Õîðîì. Áó àòûí øÿêëèäè. Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ú ÿ ì ÿ í. Áó àòûí øÿêëèäè. Ó ÷ è ò å ë. Áèð äÿ! Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ú ÿ ì ÿ í. Áó àòûí øÿêëèäè. Ó ÷ è ò å ë. Ùÿñÿíãóëó, ñÿí äå. Ù ÿ ñ ÿ í ã ó ë ó. Áó àòûí øÿêëèäè. Ó ÷ è ò å ë. Íîâðóç, ýåò àòûí øÿêëèíè ýþñòÿð. Íîâðóç ýåäèá àòûí øÿêëèíè ýþñòÿðèð. Ó ÷ è ò å ë. Äå! Í î â ð ó ç. Áó àò øÿêëèäè. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ, áåëÿ äåéèë. Ìóñòàôà, äöçÿëò. Ì ó ñ ò à ô à. Áó àòûí øÿêëèäè. Ó ÷ è ò å ë. Íîâðóç, îòóð éåðèíÿ. (Íîâðóç ýåäèá îòóðóð, ó÷èòåë àòûí áàøûíû ýþñòÿðèð). Áó àòûí íÿéèäè? Ùÿñÿí, äå. Ù ÿ ñ ÿ í. Áó àòûí øÿêëèäè. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ. (Þç áàøûíû ýþñòÿðèð). Áàõ, áó ìÿíèì íÿéèìäè? Ù ÿ ñ ÿ í. Áàøûíäû. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ, áåëÿ äåéèë. Êèøèëÿð òÿÿúúöá åëÿéèðëÿð. Áó ìÿíèì áàøûìäû. Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ä ÿ í á è ð í å ÷ ÿ ñ è. Áó ìÿíèì áàøûìäû. Ó ÷ è ò å ë (ÿëèíè ãîéóá àòûí áàøûíà). Áó àòûí íÿéèäè? Ù ÿ ñ ÿ í. Áó àòûí áàøûäû. Ó ÷ èò å ë. Áèð äÿ. Ù ÿ ñ ÿ í. Áó àòûí áàøûäû. Ó ÷ è ò å ë. Õîðîì. Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ú ÿ ì ÿ í. Áó àòûí áàøûäû. Ó ÷ è ò å ë. ßñÿä, ñÿí äå? ß ñ ÿ ä. Áó àòûí áàøûäû. Ó ÷ è ò å ë. Ìàëàäåñ. Áó àòûí áàøûäû. Áèð äÿ äå. ß ñ ÿ ä. Áó àòûí áàøûäû. 506 Ó ÷ è ò å ë. Õîðîì. Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ú ÿ ì ÿ í. Áó àòûí áàøûäû. Ó ÷ è ò å ë. ×îõ ÿúÿá. (ßëèíè ãîéóð àòûí ãóëàüûíà). Áó àòûí íÿéèäè? Ø à ý è ð ä ë ÿ ð è í á è ð í å ÷ ÿ ñ è (éåðèíäÿí). Ãóëàüû. Ó ÷ è ò å ë. Ùÿð êÿñ áèëèð, áàðìàüûíû ãàëõûçñûí. Øàýèðäëÿð áàðìàüûíû ãàëõûçûð. Òàðãóëó, ñÿí äå. Ò à ð ã ó ë ó. Ãóëàüû. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ. Êèøèëÿð òÿÿúúöáëö áàõûðëàð áèð-áèðèíèí öçöíÿ. Ãóëàìùöñåéí, ñÿí äå. à ó ë à ì ù ö ñ å é í. Ãóëàüûäû. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ, Úÿôÿð, ñÿí äå. × ÿ ô ÿ ð. Àòûí ãóëàüûäû. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ. Ú ÿ ô ÿ ð. Ãóëàãëàðûäû. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ. à à ñ û ì ê è ø è (ó÷èòåëÿ). Éàõøû, ñÿí äå ýþðÿê ãóëàüû äåéèë, áÿñ íÿéèäè? Ó ÷ è ò å ë (Ãàñûì êèøèéÿ). Ãàñûì êèøè, äàíûøñàíûç, ìÿí ýÿðÿê ñèçäÿí õàùèø åäÿì ÷ûõûá ýåäÿñèíèç. à à ñ û ì ê è ø è. Áàø öñòÿ. Êèøèëÿð éàâàø-éàâàø äóðóðëàð àéàüà. Ñ ö ë åé ì à í. Ó÷èòåë, áèçèì äÿ àòûìûç âàð. Ó ÷ è ò å ë (Ñöëåéìàíà). Ìÿí ñÿíäÿí ñîðóøìàäûì àòûíûç âàð, éà éîõ. Çåéíàë, ñîðóøäóì? Ç å é í à ë. Éîõ, ñîðóøìàäûí. Ó ÷ è ò å ë. Òàðãóëó, ñîðóøäóì? Ò à ð ã ó ë ó. Éîõ, ñîðóøìàäûí. Ó ÷ è ò å ë. Ùàìûíûç áèð éåðäÿ äåéèí: éîõ, ñîðóøìàäûí. Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ú ÿ ì ÿ í. Éîõ, ñîðóøìàäûí. ß ñ ÿ ä. Ó÷èòåë, áèçèì äÿ àòûìûç âàð. à à ñ û ì ê è ø è (ßñÿäÿ). ßäÿ, ßñÿä, áàëà, áó ó÷èòåë éÿãèí àò-çàä ýþðìÿéèá. Ýÿë ýåäÿê, àòûíû ìèí, ýÿòè áàõñûí; ùÿìè áàøûíû ýþðñöí, ùÿìè äÿ ãóëàãëàðûíû ýþðñöí. Ó ÷ è ò å ë (àúûãëû Ãàñûì êèøèéÿ). Ãàñûì êèøè, Àëëàù õàòûðûíà, ÷ûõ ãîé ýåò, äÿðñèìèçëÿ ìÿøüóë îëàã. 507 à à ñ û ì ê è ø è. Âàëëàù, éàõøû äåéèðÿì. Þçö äÿ ìèíìÿëè àòäû, éîðüàäû; êåôèí ýÿëÿíäÿ ìèíÿðñÿí, ýÿçÿðñÿí; áàøûíû äà ýþðÿðñÿí, ãóëàãëàðûíû äà ýþðÿðñÿí. ßñÿä, áàëà, ýÿë ýåäÿê. ßñÿä äóðóð àéàüà, áàõûð ó÷èòåëèí öçöíÿ. Ó ÷ è ò å ë. Äÿðñ ãóðòàðìàéûíúà, óøãîëàäàí ÷ûõûá ýåòìÿê îëìàç. Êèøèëÿð áèð ãÿäÿð äÿ ýÿëèá äàéàíûðëàð ãàïûäà. Ó ÷ è ò å ë (Øàýèðäëÿðÿ). Äóðóí! (Øàýèðäëÿð äóðóðëàð). Îòóðóí! (Îòóðóðëàð). Äóðóí! (Äóðóðëàð). Îòóðóí! (Îòóðóðëàð). Ù ÿ ñ ÿ í ã ó ë ó . Ó÷èòåë, áèçèì àòûìûç ãàðàäû. Ó ÷ è ò å ë (Ùÿñÿíãóëóéà). Ìÿí ñÿíäÿí ñîðóøìóðàì. (Øàýèðäëÿðÿ) Ñîðóøóðàì? Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ä ÿ í á è ð í å ÷ ÿ ñ è. Ñîðóøìóðñàí. Ó ÷ è ò å ë (Ùÿñÿíãóëóéà). Ýåò áóúàüà. Ùÿñÿíãóëó ÷ûõûá ýåäèð äóðóð áóúàãäà, öçö äèâàðà, êèøèëÿð òÿÿúúöá èëÿ îíà áàõûðëàð. à à ñ û ì ê è ø è (ó÷èòåëÿ). Àé ó÷èòåë, áó óøàüû íèéÿ öçö ãèáëÿéÿ ãîéäóí? Ó÷èòåë äèíìèð, øàýèðäëÿðèí áÿçèñè ýöëöð. Ó ÷ è ò å ë (øàýèðäëÿðÿ). Ìÿíèì íå÷ÿ ãóëàüûì âàð? Ãàñûì ÿìè, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð âÿ Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëû ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëöøöá ÷ûõûðëàð; øàýèðäëÿðäÿí äÿ ýöëÿí âàð. Ó ÷ è ò å ë (êèøèëÿðèí äàëûíúà àúûãëû áàõà-áàõà).– Âîò íåâåæåñòâåííûé íàðîä!* (Ó÷èòåë ÿëèíè ãîéóð àòûí áîéíóíà) Áó àòûí íÿéèäè? (Øàýèðäëÿð áàðìàãëàðûíû ãàëõûçûð). Ãóëàìùóñåéí, ñÿí äå. à ó ë à ì ù ö ñ å é í. Áîéíóäó. Ó ÷ è ò å ë. Äîëó úàâàá âåð! à ó ë à ì ù ö ñ å é í. Áó àòûí áîéíóäó. Ó ÷ è ò å ë. Õîðîì. Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ú ÿ ì ÿ í. Áó àòûí áîéíóäó. Ó ÷ è ò å ë. Áèð äÿ. Ø à ý è ð ä ë ÿ ð ú ÿ ì ÿ í. Áó àòûí áîéíóäó. Ó ÷ è ò å ë (áèð ãÿäÿð ÿëèíäÿêè êèòàáà áàõàíäàí ñîíðà). Àòûí áÿäÿíè íÿ èëÿ þðòöëöáäóð? (Øàýèðäëÿð äèíìèð). Ãóëàã àñûí. Áÿäÿíè àòûí þðòöëöáäöð òöê èëÿ. _______________ * Ýþð íåúÿ úàùèë úàìààòäûð! 508 à ó ë à ì ù ö ñ å é í (éåðèíäÿí). Àòûí áÿäÿíè òöêëöäó. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ, îëìàäû. à ó ë à ì ù ó ñ å é í. Àòûí òöêö âàð. Ó ÷ è ò å ë. Éîõ, áåëÿ äåéèë. Êèì äåéÿ áèëÿð? Çåéíàë, ñÿí äå. Ç å é í à ë. Óøãîë, àò òöêëöäóð. Áó ùåéíäÿ ßñÿä ùåéáÿñèíè ýþòöðöá èñòÿéèð ýåòñèí. Ó ÷ è ò å ë (ßñÿäÿ). ßñÿä, ùàðà ýåäèðñÿí? ß ñ ÿ ä. Óøãîë, àúàì, ýåäèðÿì åâèìèçÿ. Ó ÷ è ò å ë. Îòó éåðèíÿ! Äÿðñ ãóðòàðìàìûø ýåòìÿê îëìàç. ßñÿä ýåäèð ãàïûéà òÿðÿô, ó÷èòåë ýÿëèá éàïûøûð îíóí ÷èéíèíäÿí. – Ñÿí êè, ìÿíèì ñþçöìäÿí ÷ûõäûí, ýåò äóð áóúàãäà; þçöíö äÿ òÿíáåù ö÷óí áåçàáåä* ãîéàúàüàì. (Ñààòûíû ÷ûõàðäûá áàõûð) Êèìäè äåæóðíè? Úÿôÿð, ñÿíñÿí? Ýåò çÿíýè ÷àë. Úÿôÿð ãà÷ûð ÷þëäÿ çÿíýè ÷àëûð, øàýèðäëÿð ñÿñ-êöé èëÿ òþêöëöðëÿð åøèéÿ. ß ñ ÿ ä (Ìóñòàôàéà àë÷àãäàí). Ìóñòàôà, ãà÷ íÿíÿìÿ äå êè, óøãîë ìÿíè áåçàáåä ãîéäó, þçöìö äÿ ãîéóá áóúàüà. (Øàýèðäëÿð ÷ûõûð, ãàëûð ó÷èòåë âÿ ßñÿä). Ó ÷ è ò å ë (âàð-ýÿë åëÿéÿ-åëÿéÿ). Ñÿí ëàï ùåéâàí èìèøñÿí. Èíäèäÿí ñÿí ìöÿëëèìèí ñþçöíÿ áàõìàéàíäà, äÿõè éåêÿ êèøè îëàíäà íÿ åëÿéÿúÿêñÿí? Éÿãèí êè, ãóëäóð îëìàã èñòÿéèðñÿí, ðàçáîéíèê îëìàã èñòÿéèðñÿí. Åëÿ áåëÿ òÿðáèéÿ òàïìûøñûíûç êè, Äàíàáàø êÿíäèíèí êèøèëÿðè ëàï âÿùøè ùåéâàí êèìè îëóá, èíñàíëûãäàí áèëìÿððÿ áèõÿáÿðäèðëÿð. Îäóð, éåêÿ êèøèëÿðèíèç. Îäóð Ãàñûì êèøè êèìè àüñàããàëûíûç. Îíóí áèð þç èøëÿðèíÿ áàõ, äÿðñÿ ýöëìÿêëÿðèíÿ áàõ! Øàýèðäëÿðèí áèð íå÷ÿñè ýèðèð è÷ÿðè. Ñþç éîõ, àâàì àäàìà ìÿíèì äÿðñèì õîø ýÿëìÿç. Îíëàð íÿ áèëèð Óøèíñêè** êèìäè, Ïèðîãîâ*** êèìäè, Ïåñòàëîòñè**** êèìäè? Îíëàðûíêû _______________ * Íàùàðñûç ** Óøèíñêè Ê.Ä. (1824-1870) – éåíè, ìöòÿðÿããè ðóñ ïåäàãîæè åëìèíèí âÿ Ðóñèéàäà õàëã ìÿêòÿáèíèí áàíèñè, èáòèäàè ìÿêòÿá “áàíèñè, èáòèäàè ìÿêòÿá ö÷öí ãèéìÿòëè äÿðñ êèòàáëàðûíûí ìöÿëëèôè. *** Ïèðîãîâ Í.È. (1910-1881) – áþéöê ðóñ úÿððàøû, àíàòîìó âÿ ïåäàãîãó. **** Ïåñòàëîòñè È.Ù. (1746-1827) – ìÿøùóð Èñâå÷ðÿ ïåäàãîãó. Þç ïóëó èëÿ ìÿêòÿá âÿ éåíèì óøàãëàð åâè à÷ìûøäûð. 509 îäóð êè, íàäàí ìîëëàëàðëà èëëÿð óçóíó äèç öñòÿ îòóðóá éûðüàëàíà-éûðüàëàíà (þçö äÿ éûðüàëàíûð) ÿëèô-çÿáÿð-ÿ, áåé-çÿáÿð áå, òåé-çèð òå... Íÿ âàð, íÿ âàð, éåêÿ êèøè îëàíäà áèð “Ýöëöñòàí” êèòàáûíû îõóéóá ãóðòàðàúàã! Ñ ö ë å é ì à í. Óøãîë, ìÿí “Ýóëöñòàí”ûí áàáè-ïÿíúöìóíÿ* êèìè îõóìóøàì. Ø à ý è ð ä Ç ö ë ô ÿ ë è (ãà÷ûá ñîõóëóð è÷ÿðè). Ó÷èòåë, ßñÿäèí íÿíÿñè ÿëèíäÿ àü øåé, ñþéÿ-ñþéÿ ýÿëèð. Ó ÷ è ò å ë (àúûãëû). ×ÿùÿííÿì îë! Çöëôÿëè ÷ûõûð. Øàáàí íÿíÿíèí áàüûðòûñû ýÿëäèêúÿ éàâóãëàøûð. Àðâàä ÿëèíäÿ áèð äÿéÿíÿê, î áèðè ÿëèíäÿ áèð íå÷ÿ äàø, ìÿðÿêÿ âÿ ôþùø èëÿ äàõèë îëóð è÷ÿðè. Ø à á à í í ÿ í ÿ. Ùàíû ìÿíèì áàëàì? (ßñÿäè ýþðöá, ó÷èòåëÿ). Áóíó íèéÿ áóðàäà äóññàõ åëÿìèñÿí? À ñÿíèí àòàí-àíàí òöíáÿòöí äöøñöí! À ñÿíè óøãîë à÷äûüûí éåðäÿ ãóðóéóá äàøà äþíÿ èäèí! À ñÿíè áåëÿ ÿêèá äîüàíóâóí àòàñûíà íÿùëÿò! (ßñÿäÿ) Áàëà, ýÿë ýåäÿê. Ó ÷ è ò å ë (àúûãëû éåðèéèð ãàáàüà). Îëìàç, î ýåäÿ áèëìÿç; ñÿí þçöí áóðàäàí ðÿää îë, ýåò! Ø à á à í í ÿ í ÿ. ßäÿ, áóíà áàõ åé! Ìÿíè ùÿëÿ ãîâìàüûíà áàõ åé! À ñÿíèí áåëÿ... (ßëèíäÿêè äàøûí áèðèíè òóëëàéûð. Äàø ìöÿëëèìèí áàøûíûí öñòöíäÿí ýåäèá äÿéèð äèâàðà). Ìÿøÿäè Àüàêèøè, Êÿðáÿëàéû Ãóëàìàëû, Êÿðáÿëàéû Ùåéäÿð, Ù à ú û Í à ì à ç à ë û âÿ áèð íå÷ÿ ã å é ð è ê ÿ í ä ë è òþêöëöðëÿð è÷ÿðè. Ìÿøÿäè Àüàêèøè Øàáàí íÿíÿíè ÷ÿêèð ãàïûéà òÿðÿô. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Àé àðâàä, ÷ûõ ãîé ýåò! Àç áèùÿéàëûã åëÿ! Êèøèëÿð òÿÿúúöáëö äóðóá áàõûðëàð. Øàáàí íÿíÿ ßñÿäè ãàáàüûíà ñàëûá, éàìàí äåéÿäåéÿ ýåäèð. Øàýèðäëÿð ìÿéóñ òàìàøà åäèðëÿð. Ó ÷ è ò å ë. Àìàí Àëëàù, áóíëàð, íåúÿ âÿùøè òàéôàäûðëàð! Ìÿí äÿõè áóðàäà íåúÿ ìöÿëëèìëèê åëÿéÿ áèëÿðÿì? Ãàðäàø, ìÿíèì àáðûì òþêöëäö, áåëÿ äÿ ðÿôòàð îëàð? Áåëÿëèêíÿí äÿðñ äåìÿê îëàð? Ïðîãðàì êå÷ìÿê îëàð? Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è. Àé óøãîë, ñÿí Àëëàù, àõû ñÿí áó äÿëè ãàðûéà íèéÿ áàø ãîøóðñàí? Ãîé èòèëñèí ýåòñèí úÿùÿííÿìÿ. Î þçö íÿäè êè, ñþçö íÿ îëà? Ó ÷ è ò å ë. À êèøè, ñÿíè òàðû, ñÿí äÿ ÿë ÷ÿê ýåò èøèíÿ! Áó úàìààò äåéèëìèø, äÿëèõàíà èìèø. Éîõ, éîõ, ìÿí áóðàäà íÿ ãàëà áèëÿðÿì, íÿ äÿðñ _________ * Áåøèíúè ôÿñëèíÿ 510 âåðÿ áèëÿðÿì. (Îéçà-áóéçà áàõûá, áèð ãÿëÿìíÿí áèð êàüûç òàïûá, îòóðóð éàçìàüà). Ùàíû, ùàðäàäû éöçáàøû? ßäÿ, Ñàäûã, ùàíû áèçèì ñòîðîæ? Ãîé ýåòñèí éöçáàøûíû ÷àüûðñûí. Êàüûç éàçàúàüàì íà÷àëíèêÿ. Úàìààò è÷èíäÿí ñÿñ ýÿëèð: “Áÿëè, áóðàäàéàì, áàõ, áó ñààò ýåäèì ÷àüûðûì”. Ìÿøÿäè Àüàêèøè âÿ êÿíäëèëÿð òÿøâèøÿ äöøöð. Ó÷èòåë êàüûç éàçûð. Ì ÿ ø ÿ ä è À ü à ê è ø è (ó÷èòåëÿ). Àé óøãîë, àìàí ýöíöäö, î êàüûçû éàçìà; áèçè áÿäáÿõò åëÿìÿ. Ùÿð íÿ òÿíáåùèí âàðñà, þçöí åëÿ. Ãîé ìÿí áó ñàùàò î àðâàäû äà ýÿòèðèì áóðà. ßñÿäè äÿ ýÿòèðèì; íÿ òÿíáåùèí âàðñà, þçöí åëÿ, òà íÿ÷ÿðíèêÿ-çàäà øèêàéÿò éàçìà. Éîõñà éàçûüûã áèç, áÿäáÿõò îëàðûã. Àìàí ýöíöäö, éàçìà! É ö ç á à ø û Ï è ð â å ð ä è á ÿ é äàëäàí éåòèøèð. Ìÿøÿäè Àüàêèøèíèí êöðÿéèíäÿí áèð øàëëàã éåíäèðèð. Ï è ð â å ð ä è á ÿ é. ßäÿ, Íÿçÿðÿëè, àïàð áóíó ñàë äàìà. (Ó÷èòåëÿ) Éàçìà, éàçìà! Ìÿí þçöì áóíëàðûí éàõøûúà ùàããûíà ôèêèð ÷ÿêÿðÿì. Ìÿí áóíëàðû ãÿçÿìÿòäÿ ÷öðöòìÿñÿì, ìÿíäÿí ÿñêèê àäàì éîõäó. Éàçìà, éàçìà. (Ýåäèð ó÷èòåëèí ÿëèíäÿí ãÿëÿìè àëûð). Á è ð í å ÷ ÿ ê ÿ í ä ë è. Àé Àëëàù àòàíà ðÿùìÿò åëÿñèí, éöçáàøû. É ö ç á à ø û (ó÷èòåëÿ). Áèëèðñÿí ìÿí íèéÿ äåéèðÿì áó ÿùâàëàò íÿ÷ÿðíèêÿ éàçûëìàñûí? Îíäàí þòðö äåéèðÿì êè, íÿ÷ÿðíèê ñÿíèí êàüûçûíû îõóéàíäà åëÿ õÿéàë åëÿéÿúÿê êè, éöçáàøû úàìààòûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿäè; éÿãèí åëÿ ýöìàí åëÿéÿúÿê êè, áÿëêÿ ýåíÿ Äàíàáàø úàìààòû óøàãëàðûíû óøãîëà âåðìÿìÿê äÿðäèíäÿí, àïàðûá êÿðìÿ ãàëàüûíäà ýèçëÿäèðëÿð. Ìÿí þëöì î êàüûçû úûð, àò. Ó÷èòåë áàøûíû ñàëûð àøàüû âÿ äèíìèð. Ú à ì à à ò ä à í á è ð í å ÷ ÿ ñ è. Ìÿí þëöì î êàüûçû úûð àò. Ó ÷ è ò å ë (äóðóð àéàüà). Áóíó áèëìÿëè îëàñûíûç êè, ìöÿëëèìëèê þçö áèð ìöãÿääÿñ âÿ ùàáåëÿ àüûð áèð âÿçèôÿäèð. Ùÿòòà áèç ñåìèíàðèéàíû ãóðòàðàíäà, ãóáåðíàòîð ýÿëìèøäè áèçëÿð èëÿ ýþðöøìÿéÿ. Ãóáåðíàòîð áèçÿ áèð íå÷ÿ ýþçÿë íÿñèùÿò åëÿäè âÿ áó äà éàäûìäàäû êè, äåäè êè, êÿíä ìöÿëëèìëèéè áèð àëè ìÿãàìäûð; éÿíè î ãÿäÿð àëè ìÿãàìäûð êè, ãóáåðíàòîð þçö áèçÿ ùÿñÿä àïàðûðäû âÿ ùÿòòà áèð íå÷ÿ äÿôÿ àù ÷ÿêèá äåäè: àõ, êàø ìÿí äÿ î éîë èëÿ ýåäÿ èäèì âÿ áåëÿ áèð àëè âÿçèôÿäÿí, áåëÿ áèð íåìÿòäÿí ìÿùðóì îëìàéà èäèì. Åëÿ ùÿãèãÿòäÿ áó þçö áèð ìöãÿääÿñ âÿçèôÿäèð; ÷öíêè àâàì ÷àìààòû ãàðàíëûãäàí èøûãëûã àëÿìèíÿ ÷ûõàðäûðñàí. Ýþòöðÿê ìÿøùóð Ëîìîíîñîâó. Î þçö ÿââÿëëÿð íÿ èäè êè? Åëìèí ñàéÿñèíäÿ íÿ 511 äÿðÿúÿéÿ ãàëõäû! Ìÿí éöçáàøûíûí èëòèìàñûíà ýþðÿ áó êàüûçû úûðûðàì. (Úûðûð). É ö ç á à ø û. ×îõ ñàü îë! Ú à ì à à ò. ×îõ ñàü îë! Ó ÷ è ò å ë. Âÿ öìèäâàðàì êè, ñèç ìÿíèì áó íÿñèùÿòèìÿ ÿìÿë åäèá áóíäàí ñîíðàëûãäà ìÿêòÿáèí ãÿäðèíè áèëÿúÿêñèíèç âÿ ðàçû îëìàéàúàãñûíûç êè, ìÿêòÿáäÿ áóýöíêö øóëóãëàð áèð äÿ òÿêðàð îëóíñóí. ×öíêè ìÿêòÿá êö÷ÿ äåéèë; ãèëö-ãàë êö÷ÿäÿ îëàð, ìÿêòÿáäÿ îëìàç. Êö÷ÿäÿ îëàð ãèëöãàë, ìÿêòÿáäÿ äÿ îëàð äÿðñ; êö÷ÿäÿ îëàð ôþùø âÿ áèÿäÿáëèê, ìÿêòÿáäÿ îëàð íÿñèùÿò âÿ åëì. Êö÷ÿ úàìààòû ùÿìèøÿ ãàðàíëûãäà ãàëàúàã; ÷öíêè êö÷ÿäÿ åëì éîõäóð. Àììà ìÿêòÿáäÿ ùÿð áèð êÿñ èøûãëûã òàïàúàã; ÷öíêè ìÿêòÿáäÿ åëì âàð; íåúÿ êè, äåéèáëÿð: ó÷åíèå ñâåò, íåó÷åèíå òìà; éÿíè îõóìàãëûã èøûãëûãäû, îõóìàìàãëûã ãàðàíëûãäû. Ú à ì à à ò. Áÿëè, áÿëè, áàøà äöøäöê. Úàìààò äàüûëûð âÿ ýåäÿ-ýåäÿ ÿëëÿðèíè àüûçëàðûíà áàñûá õÿëâÿòúÿ ýöëöøöð. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ù å é ä ÿ ð (éàâàøúà úàìààòà). À êèøè, ýÿë ýåäÿê, áó ñàðñàüûí éàõàñûíäàí óçàãëàøàã. Ó ÷ è ò å ë (úàìààòûí äàëûíúà). Àììà éàäûíûçäàí ÷ûõìàñûí ùà, åëì, åëì âÿ ýåíÿ äÿ åëì! (Úàìààò áóíó åøèäÿíäÿí ñîíðà äÿõè äÿ áÿðê ýöëÿýöëÿ óçàãëàøûð. Âÿ ó÷èòåë éåíÿ îíëàðûí äàëûíúà óúàäàí ùàðàéëàéûð). Ó÷åíèå ñâåò, íåó÷åíèå òìà. Ïÿðäÿ ñàëûíûð 512 ËÀË Òåàòð ö÷öí áèð ïÿðäÿ Øÿùÿðèí êö÷ÿñèíäÿ, äèâàðûí äèáèíäÿ, ùàâàíûí ñîéóã âàõòû, ýöíîðòàéà áèð àç ãàëìûø èêè ñàùèáñèç óøàã, áèðè ñÿêêèç, áèðè àëòû éàøûíäà, ìöíäÿðèñ* âÿ ÷èðêëè ïàëòàðäà. Ùÿðÿñèíèí ÿëèíäÿ áèð òèêÿ ãàðà ÷þðÿê, ýàù “âàé äÿäÿ!”– äåéèá àüëàéûðëàð, êàù ÷þðÿéè àüûçëàðûíà áàñûá, èøòàùà èëÿ éåéèðëÿð. Éàâóãäàêû åâëÿðèí áèðèíäÿí ìóñèãè ñÿñè ýÿëèð âÿ óøàãëàðûí ùàëûíà ìöíàñèá áàéàòû ùàâàñû ÷àëûíûð. 1. Áó ùåéíäÿ éîë èëÿ èíòåëëèýåíò ëèáàñûíäà áèð ìöñÿëìàí êå÷èð âÿ óøàãëàðû ýþðöá äàéàíûð âÿ ñîíðà áóíëàðà éàâóã ýÿëèá, àüëàìàãëàðûíûí ñÿáÿáèíè ñîðóøóð. Óøàãëàð áó øÿõñè ýþðúÿê àüëàìàãäàí ñàêèò îëóðëàð, àììà îíóí ñóàëûíà ÷àâàá âåðìÿéèá, éåíÿ áàøëàéûðëàð àüëàìàüû âÿ ìóñèãè éåíÿ áàéàòû ùàâàñûíû ÷àëûð. Ìÿçêóð øÿõñ äÿ áàõûð âÿ áèëìèð íÿ åëÿñèí. 2. Ùÿìèí âàõò áèð ìþìöí ìöñÿëìàí òàúèðè, ÿëèíäÿ òÿñáåù, éàâóã ýÿëèð âÿ áó äà áàøëàéûð óøàãëàðäàí àüëàìàãëàðûíûí ñÿáÿáèíè ñîðóøìàüà. Óøàãëàð áóíó äà ýþðÿíäÿ àüëàìûðëàð; àììà áóíóí äà ñþçëÿðèíÿ úàâàá âåðìÿéèá, – áàøëàéûðëàð àüëàìàüû. Ìóñèãè éåíÿ áàéàòû ùàâàñûíû ÷àëûð. Ìþìöí ìÿÿòòÿë ãàëûá áèëìèð íÿ åëÿñèí. 3. Èíäè äÿ áóðàéà áèð ìóñÿëìàí ÷èíîâíèêè ãîëòóüóíäà ïîðòôåë ýÿëèð âÿ áó äà óøàãëàðûí àüëàìàãëàðûíûí ñÿáÿáèíè ñîðóøóð. Óøàãëàð áóíà äà úàâàá âåðìèðëÿð âÿ éåíÿ àüëàøûðëàð. Ìóñèãè äÿ áàéàòû ùàâàñû èëÿ àüëàéûð. 4. Àõûðäà áóðàéà áèð ëàë êèøè ýÿëèð. Íÿ ìèëëÿò îëäóüó ìÿëóì äåéèë âÿ óøàãëàðà éàâóã ýÿëèá ÿëëÿðè èëÿ âÿ þçöíÿ ìÿõñóñ ñÿñ èëÿ áèð øåé ñîðóøóð. Óøàãëàð, øÿêê éîõ, äèíìèðëÿð âÿ éåíÿ àüëàøûðëàð. Ùàáåëÿ ìóñèãè äÿ þç áàéàòûñûíû ÷àëûð. Ýöíîðòà òàìàì îëóð. Øÿùÿð ñààòû óçàãäàí îí èêè äÿôÿ çÿíý ÷àëûð âÿ èíòåëëèýåíò èëÿ ÷èíîâíèê úèáëÿðèíäÿí ñààòëàðûíû ÷ûõàðäûá áàõûðëàð. ×öí áóíëàðûí âàúèá èøëÿðè éàäà äöøöð. Ùÿðÿñè úèáëÿðèíäÿí áèð ïóë ÷ûõàðäûá, ãîéóðëàð óøàãëàðûí áþéöéöíöí îâúóíà âÿ ýåäèðëÿð. Âÿ ùÿìèí âàõò óçàãäàí ÿçàí ñÿñè ýÿëèð, ìóñèãè ìèíàúàò ùàâàñûíû ÷àëûð, ìþìöí ìóñÿëìàí “ëàèëàùÿ-èëëÿëëàù” – äåéèá óøàãëàðà ïóë âåðèá ýåäèð. Ãàëûð óøàãëàðûí éàíûíäà òÿê áèðúÿ ëàë. Áó íÿ çÿíýè åøèòäè, íÿ ÿçàíû; àíúàã ìÿøüóëäóð óøàãëàðà. Óøàãëàð éåíÿ àüëàìàüà áàøëàéàíäà ëàë ýåäèð _______________ * Éûðòûã 513 äèçè öñòÿ ÷þêöð óøàãëàðûí ãàáàüûíäà âÿ èêè ÿëëÿðè èëÿ ãóúàüûíû à÷ûá, óøàãëàðû ãóúàüûíà àëìàã èñòÿéèð. Óøàãëàð ÿââÿë ëàëäàí ãîðõàí êèìè îëóá ýåðè ÷ÿêèëèðëÿð. Êöëÿê ãàëõûð âÿ ñîéóãäàíìû, ãîðõóäàíìû, óøàãëàð áàøëàéûðëàð òèòðÿìÿéÿ. Ëàë áóíó ýþðúÿê ãàëõûð àéàüà âÿ áèð ãÿäÿð ýåðè ÷ÿêèëèð. Óøàãëàð ñàüà-ñîëà áàõûá, áèð êÿñè ýþðìöðëÿð, áàøëàéûðëàð “äÿäÿ âàé!” – äåéèá àüëàìàüà âÿ éàâàø-éàâàø éàâóãëàøûðëàð ëàëà òÿðÿô. Áó äà äöáàðÿ ýÿëèá ÷þêóð äèçè öñòÿ, ÿëëÿðèíèí áèðèíèí öñòöíÿ óøàãëàðûí áèðèíè âÿ î áèðèíèí öñòöíÿ äèýÿðèíè ìèíäèðèá, äóðóð àéàüà âÿ áàøëàéûð ýåòìÿéÿ. Ìóñèãè áóíà ìóíàñèá ùàâà ÷àëûð. Ïÿðäÿ 30 àâãóñò 1921, Áàêû 514 ËßÍßÒ Ñÿùíÿúèê Êÿíäèí êÿíàðûíäàí áèð àäàì ÷ûõûá ýÿëèð. Ãîúà êÿíäëè Úÿôÿðàëû úöò ÿêèð. Óçàãäàêû àäàì éåòèøèð âÿ ñàëàì âåðèð. Í à á ÿ ë ÿ ä. Àé ãàðäàø, áóðà ìöñÿëìàí êÿíäèäè? Úÿ ô ÿ ð à ë û. Ùÿ-ùÿ, ýþðöêöð êè, íàáÿëÿäñÿí. Í à á ÿ ë ÿ ä. Ìÿí Àðàçûí î òàéûíäàí ýÿëèðÿì. Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Õîø ýÿëìèñÿí. (ßëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ âóðà-âóðà ýÿëèð). Ùàðà áåëÿ èíøàëëàù? Í à á ÿ ë ÿ ä. Âàëëàù, äîüðóñó, Èðàíäà ýöçàðàí ÷îõ ïèñ êå÷èð. Èø éîõ, ïóë éîõ. Ýÿëäèì áó òÿðÿôëÿðè éîõëàéûì, ýþðöì íÿ èøëÿ ìÿøüóë îëìàã îëàð êè, áèð òèêÿ ÷þðÿê ïóëó ÿëÿ ýÿëñèí. Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Õóá, ãàðäàø, áÿñ, ñÿíèí ÿëèíäÿí íÿ èø ýÿëèð? Í à á ÿ ë ÿ ä. Âàëëàù, íÿ äåéèì. Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Úöò ÿêìÿê áèëèðñÿí? Í à á ÿ ë ÿ ä. Âàëëàù, íÿ äåéèì. Áó èøÿ ùå÷ àäÿò åëÿìÿìèøÿì. Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Áÿííàëûã, äöëýÿðëèê íåúÿ? Ãàïû-îêîøêà ãàéûðà áèëÿðñÿí? Í à á ÿ ë ÿ ä. Âàëëàù, àäÿòèì äåéèë. Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Êÿíêÿíëûãäà íåúÿ, ñÿðèøòÿí âàð? Í à á ÿ ë ÿ ä. Äîüðóñó, áàøûì ÷ûõìàç. Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Éÿãèí êè, àëûø-âåðèø ÿùëèñÿí, éÿãèí êè, ñÿíÿòèí äöêàí÷ûëûãäû. Í à á ÿ ë ÿ ä. Éîõ-éîõ. Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Áÿëêÿ ìîëëàñàí, ìÿðñèéÿõàíñàí. Í à á ÿ ë ÿ ä (î öçÿ-áó öçÿ áàõà-áàõà). Àé ãàðäàø, ñÿíè àíä âåðèðÿì î áèð Àëëàùà, áèðúÿ äå ýþðöì, ñÿí áîëøåâèê-çàä äåéèëñÿí êè? Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Àé íàáÿëÿä ãàðäàø, ìÿí äÿ ñÿíè àíä âåðèðÿì Àëëàùà êè, áèð àç áó ñþçëÿðè éàâàøúà äàíûø. Í à á ÿ ë ÿ ä (î öçÿ-áó öçÿ áàõûð). Íÿ âàð êè, ÿçèçèì? Ú ÿ ô ÿ ð à ë û (éàâàøúà). Àé ãàðäàø, áàüûøëà àäûíû äà áèëìèðÿì. Àíä âåðèðÿì ñÿíè î Ùÿçðÿò Àááàñà, áèëèðÿì, áó ìÿùÿððÿìëèê ýöíëÿðè Èðàí òÿðÿôèíäÿí áó òÿðÿôÿ ùÿìèøÿ øÿáåùêÿðäàí âÿ ìîëëà, ìÿðñèéÿõàí êå÷ÿðäè. Àììà áó èë îíëàð áèçèì ùþêóìÿòèí ãîðõóñóíäàí áó òÿðÿôÿ àääûì àòà áèëìèðëÿð. ßýÿð, äîüðóäàí äà ìÿðñèéÿõàí, éàõóä øÿáåù ÷ûõàðäàíñàí, áó èøèí öñòöíö à÷ìà, éîõñà êÿíääÿ áèð ïàðà ôèðèäóí úàâàíëàð ñÿíè èíúèäÿðëÿð. 515 Í à á ÿ ë ÿ ä (áèð ãÿäÿð ôèêèðäÿí ñîíðà). Éÿíè îíëàð íÿ äåéèðëÿð? Íÿ ðÿñóë, íÿ ùå÷ áèð íÿôÿð-çàä îëìàñûí? Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Áÿñ, íåúÿ? Áÿñ, íåúÿ?.. (Éàâàøúà âÿ ãîðõà-ãîðõà) Àëëàù îíëàðà ëÿíÿò åéëÿñèí. Í à á ÿ ë ÿ ä. Ëÿíÿòóëëà ÿëà ãþâìöç-çàëèìèí*. Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Ùÿëÿ î íÿäè êè, ùÿëÿ äåéèðëÿð êè, íÿóçö-áèëëàù**… (Î öçÿ-áó öçÿ áàõûð). Äåéèðëÿð êè, íÿóçö-áèëëàù!.. Àé ãàðäàø, ñÿí Ùÿçðÿò Àááàñ, ñÿíèí àäûí íÿäè? Í à á ÿ ë ÿ ä. Ìîëëà Ãöäðÿòÿëèäè. Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Ìîëëà Ãöäðÿòÿëè, áó ìÿëóíëàð ùÿëÿ Àëëàùà äà ÿë àòûðëàð, ùÿëÿ èìàì, ïåéüÿìáÿð íÿäè êè. Ì î ë ë à à ö ä ð ÿ ò ÿ ë è (òÿúèëè). Íåúÿ éÿíè Àëëàùà? Àëëàùà äåéèðëÿð êè, èìàì Úÿôÿð ÿí-íèñà ñóðÿñè… Î ñþçö ìÿíèì äèëèì òóòìàç… Àõûð éåíÿ íÿ äåéèðëÿð êè? Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Ìÿí, éîõ-éîõ. Îíó ñîðóøìà, îíó ìÿíèì äèëèì òóòìàç. Äåéèðëÿð êè, Àëëàù éîõ… Ì î ë ë à à ö ä ð ÿ ò ÿ ë è. Ëÿíÿòóëëà ÿëà ãîâìöç-çàëèìèí. Ú ÿ ô ÿ ð à ë û. Àìèí! Ñîí ______________ * Ìÿíàñû: Çàëûì òàéôàëàð ëÿíÿòÿ ýÿëñèíëÿð. ** Ìÿíàñû: Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí. *** Ãóðàíäà ãàäûíëàðà ùÿñð îëóíìóø ñóðÿëÿð íÿçÿðäÿ òóëóëóð. 516 ÄßËÈ ÉÛÜÛÍÚÀÜÛ Êîìåäèéà 5 ìÿúëèñäÿ ÌßÚËÈÑ ÀÄÀÌËÀÐÛ 1. Ù ÿ ç ð ÿ ò ß ø ð ÿ ô – ùàêèì, 55 éàøûíäà. 2. Ù à ú û Í à é è á – (ùàêèìèí ìöàâèíè) 45 éàøûíäà. 3. Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è ô ÿ ð ø ô ö ð ó ø – äþâëÿòëè òàúèð, 50 éàøûíäà. 4. Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è Ø ö ð ÿ ê à – äþâëÿòëè òàúèð, 50 éàøûíäà. 5. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð Ê î ì ï à í è – äþâëÿòëè òàúèð, 50 éàøûíäà. 6. Ä î ê ò î ð Ë à ë á é ó ç – (ùÿìèøÿ ýþçöíäÿ åéíÿê) 55 éàøûíäà. 7. Ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è – 30 éàøûíäà. 8. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä è á í É ÿ ã ó á Ê ö ë å é í è- 45 éàøûíäà. 9. Ì ÿ ø ÿ ä è Ç å é í ÿ á – îíóí þâðÿòè, 30 éàøûíäà. 10. Ä ÿ ë è Ì î ë ë à À á á à ñ è á í É ÿ ã ó á – Ôàçèëèí ãàðäàøû, âàèç, ìÿðñèéÿõàí, éàõøû ñÿñ ñàùèáè, ñàããàëû âÿ áàøû àüàðìûø, 60 éàøûíäà (Äÿëèëèêäÿ ìåéëè øàäëûüàäûð). 11. Ï û ð ï û ç Ñ î í à – äÿëè. Ýàù øàä, ýàù ãÿìëè. Ìîëëà Àááàñûí àðâàäû, ýþçÿë, ñà÷ëàðû äàüûíûã, 35 éàøûíäà. 12. Ô à ð ì à ñ é î í Ð ö ñ ò ÿ ì – äÿëè, 40 éàøûíäà 13. Ñ ÿ ð ñ ÿ ì Ù å é ä ÿ ð – äÿëè, 35 éàøûíäà (ìåéëè øàäëûüàäûð). 14. Ù ÿ ì ç à ä à ó ð á à í – äÿëè, 25 éàøûíäà (ìåéëè ãÿìýèíëèéÿäèð). 15. Ú è í í è Ì ó ñ ò à ô à – äÿëè, 40 éàøûíäà (ùÿìèøÿ àúûãëû). 16. Ù à ú û Á à ü ä à ä – Ôàðìàñéîí Ðöñòÿìèí ãàðäàøû, 45 éàøûíäà. 17. Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ò ö ð á ÿ ò – ñÿðñÿì Ùåéäÿðèí ãàðäàøû, 40 éàøûíäà. 18. Ì ÿ ê ê ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä – Ùÿìçàä Ãóðáàíûí ãàðäàøû, 40 éàøûíäà. 19. Ö ì ì è Ý ö ë ñ ö ì – Ôàðìàñéîí Ðöñòÿìèí àðâàäû, öçö þðòöëö, òóìàíû äèçäÿí, ãû÷ëàðû à÷ûã, 35 éàøûíäà. 20. Ñ ÿ ê è í ÿ – Ùÿìçàä Ãóðáàíûí àðâàäû, öçö þðòöëö, òóìàíû äèçäÿí, ãû÷ëàðû à÷ûã, 22 éàøûíäà. 21. ß ì è í ÿ – Ñÿðñÿì Ùåéäÿðèí àðâàäû, öçö þðòöëö, òóìàíû äèçäÿí, ãû÷ëàðû à÷ûã, 30 éàøûíäà. 22. × à â ó ø ß ë ÿ ë ô ÿ ë à ù – 35 éàøûíäà. 23. Á è ð ê è ø è , î ü ë ó èëÿ áÿðàáÿð. Áóíëàðäàí ñàâàéû ÷îõ úàìààò. Úÿìè ìþìöíëÿð êè, áóðàäà èøòèðàê åäèðëÿð, ùàìûñû ÿëè òÿñáåùëè âÿ äîäàãëàðû äóà âèðä åäèð; ìÿñÿëà: “ñöáùàíàëëàù, ñöáùàíàëëàù”… ÁÈÐÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Áèðèíúè ìÿúëèñ âàãå îëóð øÿùÿðèí ùàêèìè Ù ÿ ç ð ÿ ò ß ø ð ÿ ô è í èäàðÿñèíäÿ. Éóõàðû áàøäà ñàíäàëéà öñòÿ ÿéëÿøèá Ùÿçðÿò ßøðÿô, éàíûíäà äóðóá ìöàâèíè Ù à ú û Í à é è á . Áèð òÿðÿôäÿ ñàíäàëéà öñòÿ ÿéëÿøèá ä î ê ò î ð Ë à ë á é ó ç , ãàáàüûíäà êöðñö öñòÿ êàüûç-êöüó- 517 çà áàõûð. Êÿíàðäà ÿéëÿøèáëÿð øÿùÿðèí ìþòÿáÿð òàúèðëÿðè: Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è ôÿðøôöðóø, Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è Ø ö ð ÿ ê à , Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð Ê î ì ï à í è . Ãàïûíûí éàíûíäà äóðóá ôÿððàø Ø è ì ð ÿ ë è . Ù ÿ ç ð ÿ ò ß ø ð ÿ ô Ù à ú û Í à é è á ÿ ãàíûëìàéàí äèëäÿ éàâàøéàâàø áèð ñþç äåéèð. Ù à ú û Í à é è á (öçö úàìààòà). Ùàúûëàð, áóðàäà áèð âàúèá ìÿñÿëÿ âàð êè, îíäàí þòÿðè äÿ ùÿçðÿò ßøðÿô ñèçè áóðàéà äÿâÿò åäèá, àììà àíä âåðèðÿì ñèçè óçóí ãîëëó Ùÿçðÿò Àááàñà, áóðàäà, ÿýÿð ìöìêöíñÿ òöðêúÿ äàíûøìàéàã, ÷öíêè Ùÿçðÿò ßøðÿôèí ìÿíÿ ãåéçè òóòóð. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð Ê î ì ï à í è (Ùàúû Íàéèáÿ). Ùàúû àüà, àíä âåðèðÿì ñÿíè ïÿíúòÿíè-àëè-ÿáàéÿ, áó äÿôÿëèéÿ áèçè ÿôâ áóéóðóíóç âÿ ìÿòëÿáè áèçèì äèëäÿ áÿéàí åäèíèç êè, áàøà äöøÿê; ÷öíêè íåúÿ äÿ êè, ñèçÿ ìÿëóìäóð. Ùÿçðÿò ßøðÿô ôÿðìàéèø åòäèêëÿðè äèëÿ áèç ùå÷ áèðèìèç àøèíà äåéèëèê. (Ãîðõóñóíäàí áèð ãÿäÿð éàâàø äåéèð). Äîüðóñó, Ùàúû àüà, ïåéüÿìáÿðÿ àíä îëñóí, Ùÿçðÿò ßøðÿôèí äèëèíè áèç áàøà äöøìöðöê. Áÿñ áóíà ýþðÿ áèç ÿùä åäèðèê êè, Ùÿçðÿò ßøðÿôèí õèäìÿòèíäÿ áóíäàí ñîíðà ùå÷ äàíûøìàéàã, ùå÷ äàíûøìàéàã (Ñàü ÿëèíè áàñûð àüçûíà). Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Ùå÷ äàíûøìàéàã, ùå÷ äàíûøìàéàã. (Áó äà ÿëèíè àüçûíà áàñûð). Ù à ú û X ó ä à â å ð ä è. Ùå÷ äàíûøìàéàã, ùå÷ äàíûøìàéàã. (Áó äà ñàü ÿëèíè àüçûíà áàñûð). Ùàúû Íàéèá Ùÿçðÿò ßøðÿô òÿðÿôÿ ÿéèëèá îíà éàâàøúà áèð ñþç äåéèð âÿ î äà áóíà éàâàøúà áèð íå÷ÿ ñþç äåéèð. Ùÿçðÿò ßøðÿô äóðóá ýåäûð è÷ÿðè îòàüà, ñîíðà Ùàúû Íàéèá öçöíö òóòóð ùàúûëàðà. Ù à ú û Í à é è á. Ùàúûëàð, ÿùâàëàò áó ãÿðàð èëÿäèð êè, ùÿð áèð ùàêèìèí áèðèíúè âÿçèôÿñè ìÿìëÿêÿòèí àáàä âÿ ÿùàëèíèí èñòèðàùÿò âÿ ñÿàäÿòèäèð. Âÿ Ùÿçðÿò ßøðÿôèí àìàëû âÿ àðçóñó, áó ìÿìëÿêÿòÿ òÿøðèô ýÿòèðÿíäÿí èíäèéÿäÿê ùÿìèøÿ áó éîëäà îëóáäóð. Áóíà äà Àëëàù-òààëà þçö øàùèääèð; áó äà êè, ÿçùÿð ìèíÿø-øÿìñäèð*. Ùÿìèí áó úÿíàá (äîêòîðà èøàðÿ åäèð) êè, èñìè-øÿðèôëÿðè äîêòîð Ëàëáéóçäóð. Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Ëàëáéóç? Ù à ú û Í à é è á. Áÿëè, Ëàëáéóç, äîêòîð Ëàëáéóç êè, òÿçÿëèêäÿ ßìðèñòàíäàí áèçèì âèëàéÿòÿ òÿøðèô ýÿòèðèáëÿð êè, ðóù àçàðûíûí áóðàäà úàìààò è÷èíäÿ íÿ øÿêèëäÿ çöùóðà ýÿëìÿéèíè òÿäãèã âÿ òÿùãèã åäèá, úöíóíëóã ìÿðÿçèíèí õàñèééÿòèíè, òàðèõèíè, èíäèêè ßìðèñòàí äàðöëåëìëÿðèíäÿ òÿùñèë åòäèêëÿðè åëìè-ïñèõèêÿ òÿòáèã áóéóðñóíëàð. __________ * Ýöí êèìè àéäûíäûð 518 Áóðàäà äîêòîð áèð ëöüÿò êèòàáûíà áàðìàüûíû ãîéóá äåéèð. Ä î ê ò î ð. Äàëè, äàëè (éÿíè èñòÿéèð äåñèí “äÿëè”). Ù à ú û Í à é è á (ùÿêèìÿ áàõûá). Éÿíè ùÿêèì úÿíàáëàðûíûí èõòèñàñû ùÿìèí äÿëèëèê ìÿðÿçèíèí, éÿíè ðóù äàèðÿëÿðèíèí þç òÿáèè ìàùèééÿòèíäÿí èõðà÷ îëóá, ðÿõíÿ òàïìàüûäûð êè, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ èíñàíûí ãöââåéèÿãëèééÿñèíÿ õÿëÿë éåòèøèð. Áÿèñòèëàùè-òöðê, èíñàí äÿëè îëóð. Áÿñ áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ èíñàô âÿ ìöðöââÿòäÿí óçàã îëàð, ÿýÿð áèç äîêòîð úÿíàáëàðûíûí øÿùÿðèìèçÿ òÿøðèôèíè ãÿíèìÿò ñàéìàéàã. Ùÿçðÿò ßøðÿôèí èðàäÿñè áó éåðäÿ ãÿðàð òóòóá êè, áóíäàí ñîíðà øÿùÿðèìèçäÿ áèð íÿôÿð äÿ äÿëè âÿ äèâàíÿ êö÷ÿ-áàçàðäà ñÿðýÿðäàí äîëàíìàñûí âÿ äîêòîð úÿíàáëàðû î áè÷àðÿëÿð ö÷öí áèð ìÿêàí ãÿðàð âåðèá, îíëàðûí ìöàëèúÿñèíÿ ìÿøüóë îëñóí... Áåëÿ áèð èãäàìàòûí èêè ãèñì ýþçÿë íÿòèúÿñè îëà áèëÿð: áèðè áóäóð êè, øÿùÿðèìèçèí êö÷ÿëÿðèíäÿí äÿëèëÿðè ðÿää åòìÿê èëÿ âèëàéÿòèìèçèí àáàäëûüû éîëóíäà òÿëàø åòìèø îëàðûã êè, áó þçö áèçèì ö÷öí ìöãÿääÿñ áèð âÿçèôÿäèð; èêèíúèñè äÿ áóäóð êè, î áÿõòèãàðÿ äÿëèëÿðèí õåéèð-äóàñûíûí ôåéçè áèçèì þçöìöçÿ äÿ êèôàéÿò åäÿð, âàëèäåéíèìèçÿ äÿ êèôàéÿò åäÿð âÿ àáàâö ÿúäàäûìûçà äà êèôàéÿò åäÿð. Íÿ äåéèðñèíèç, ùàúûëàð? Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ÿëëÿðèíè ãàëõûçûð äóàéà). Áàðè ïÿðâÿðäèýàðà, áåëÿ ùàêèìëÿðèí ñàéÿñèíè áèç àúèç áÿíäÿëÿðèí áàøûíûí öñòöíäÿí ÿñêèê åëÿìÿ þç áèðëèéèí õàòèðèíÿ. Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è (ÿëëÿðè äóàäà). Åé ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ïÿðâÿðäèýàð, áèçÿ ðÿùìèí ýÿëñèí! Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð (ÿëëÿðè äóàäà). Àìèí! Ùàúûëàð òÿÿúúöáëÿ äîêòîðà òàìàøà åäèðëÿð. Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (Ùàúû Íàéèáÿ). Ùàúû àüà, ìÿí áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì êè, äîêòîð úÿíàáëàðûíûí øÿùÿðèìèçÿ âöðóäó ÷àâóø âàñèòÿñèëÿ ÿùàëèéÿ åëàì îëóíñóí âÿ úàð ÷ÿêèëñèí âÿ î áè÷àðÿ äÿëèëÿðèí ãîùóì-ÿãðÿáàñûíà ìöúäÿ âåðèëñèí êè, õóäàâÿíäè-àëÿìèí ëöòô âÿ ìÿðùÿìÿòè ñàéÿñèíäÿ î áèíÿâà äÿëèëÿð ìöáòÿëà îëäóãëàðû ÷öíóíëóã ìÿðÿçèíäÿí òåç áèð âàõòäà øÿôà òàïàúàãëàð. Ùà ú û ë à ð (Øèìðÿëèéÿ òÿðÿô). Áÿëè, áÿëè, åëàì îëóíñóí, úàð ÷ÿêèëñèí. Ù à ú û Í à é è á (Øèìðÿëèéÿ). Øèìðÿëè, ùàúûëàðûí ìÿñëÿùÿòè ïèñ äåéèë. Äóðìà ýåò, áèíàýöçàðëûã åëÿ. Ø è ì ð ÿ ë è. Áÿ÷åøì* (÷ûõûð, ýåäèð). _______________ * Ýþç öñòÿ 519 Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è. Ïÿù, ïÿù, ïÿù! Ìàøàëëàù îëñóí äîêòîð úÿíàáëàðûíûí åëìèíÿ; íåúÿ äÿ êè, ÿðÿáëÿð äåéèáëÿð: çàùèð áàòèíèí àéèíÿñèäèð, åëÿúÿ äîêòîðóí çàùèðèíäÿí åëì éàüûð. À êèøè, áèçèì ìöñÿëìàíëàðûí éÿíè ùÿêèìëÿðè äÿ áèð ùÿêèìäèëÿð? Âàëëàù, áèëëàù, àíä îëñóí ýåòäèéèì Èìàì Ðçàéà, ùå÷ áàéòàë äà äåéèëëÿð. Ùÿêèì, áàõ, áóíà äåéÿðëÿð åé! Àììà ùåéèô êè, äåéÿñÿí, áèçèì äèëè éàõøû áèëìèð. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð. Éÿíè, Ùàúû àüà, íÿ åéáè âàð êè, áèëìèð? Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è. Éÿíè, Ùàúû àüà, áèçèì äèëäÿ íÿ ìÿòëÿá âàð êè, îíó áèëñèí éà áèëìÿñèí? Áèëÿíäÿ íÿ îëàúàã, áèëìÿéÿíäÿ íÿ îëàúàã? Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (ùàúûëàðà). Ùàúû àüà, àíä îëñóí Àëëàùà, ìÿí îíà òÿÿúúöá åëÿéèðÿì êè, áó çàëûì îüëó áèçèì äèëè áèëìÿéÿ-áèëìÿéÿ äÿëèëÿðÿ íåúÿ ìöàëèúÿ åäÿúÿê? Ýåíÿ þçýÿ àçàð îëà, ýåíÿ áèëìÿñÿ äÿ, î ãÿäÿð åéáè éîõäóð. Àììà Ùàúû Íàéèá àüà áóéóðìóø êèìè, áóðàäà ðóù ìÿñÿëÿñè âàð, áóðàäà äÿëèíèí ÿùâàëûíû éîõëàìàã ìÿñÿëÿñè âàð... Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è. Õóäàéà, øöêð ñÿíèí úÿëàëûíà! Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð. Ëàùþâëÿ âÿëà ãöââÿòÿ èëëà áèëëàùö ÿëèééöë-ÿçèì! Ù à ú û Í à é è á. Éÿíè Ùàúû Ìÿùÿììÿäÿëè àüà, äèëè áèëìÿêäÿ, éà áèëìÿìÿêäÿ áèð ìÿòëÿá éîõäóð. Îäóð, Ùÿçðÿò ßøðÿô äÿ áèçèì äèëè áèëìèð; èíäè ýþðÿê áóíóí áèëìÿìÿéèíèí êèìÿ íÿ çÿðÿðè âàð? Ùÿêèì äÿ áóíóí êèìè. Íÿ åéáè âàð? Ùÿêèìèíêè îäóð êè, àçàðûí þçöíÿ éàõøû òÿøõèñ âåðñèí. Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (Ùàúû Íàéèáÿ). Õåéð, ìÿíè ÿôâ áóéóðàñûíûç, Ùàúû àüà! Ùÿçðÿò ßøðÿôèí èøè áèð þçýÿäèð: î ùàêèìäè, îíóí âÿçèôÿñè àíúàã ÿìð åòìÿêäè, ÷ûüûðûá áàüûðìàãäû êè, áóðàäà áèð þçýÿ äèëè áèëìÿê ÿñëà ëàçûì äåéèë; àììà ùÿêèì áèð àç áèëñÿ, íÿ åéáè âàð? Ù à ú û Í à é è á. Áÿëè, ùÿëÿ áó áåëÿ. Èíäè, ùàúûëàð, êå÷ÿê ìÿñÿëÿíèí î áèðè òÿðÿôèíÿ. Ìÿëóìäóð êè, ùÿð òÿøÿááöñàò êè, ìÿìëÿêÿòèí àáàäëûüû éîëóíäà áàøëàíûð, ùþêóìÿò õÿçèíÿñèíÿ ÷îõ äà àüûðëûã äöøìÿñèí äåéÿ, àüàéàíè-òöúúàðûí ùèììÿòèíèí âöúóäó èëÿ íÿòèúÿáÿõø îëóð; áóíà áèíàÿí Ùÿçðÿò ßøðÿô äÿëèõàíàíûí òÿñèñèíèí ìÿñàðèôèíè ñèç úÿíàáëàðûí þùäÿñèíÿ ìöùÿââÿë åäèáäè êè, èíäè áèç áó ñààò äîêòîð ùÿçðÿòëÿðèíèí ìöñâÿääÿñèíäÿí* ùÿìèí áèíàýöçàðëûüûí ìÿõàðèúèíè òÿõìèí åäÿ áèëÿðèê. (ßéèëèá äîêòîðóí êàüûçûíà áàõûð). Äîêòîð ýàù êàüûçëàðû, ýàù ëöüÿò êèòàáëàðûíû à÷ûð, Ùàúû Íàéèáÿ íèøàí âåðèð. ______________ * Ãàðàëàìà éàçû; òÿëÿñèê éàçû 520 Áÿëè, äîêòîðóí ùåñàáû ìþâúèáèíúÿ, ÿýÿð áèç èñòÿéÿê øÿùÿðèìèçäÿ áèð äÿëèõàíà òÿñèñ åäÿê, îíóí èëäÿ èéèðìè ìèí òöìÿí ìÿñàðèôè îëàúàã. Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (òÿÿúúöáëö). Èéèðìè ìèí òöìÿí? Ù à ú û Í à é è á. Áÿëè, Ùàúû àüà. Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è (òÿÿúúöáëö). Èéèðìè ìèí òöìÿí? Ù à ú û Í à é è á. Áÿëè, Ùàúû àüà. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð (òÿÿúúöáëö). Èéèðìè ìèí òöìÿí? Ù à ú û Í à é è á. Áÿëè, Ùàúû àüà. Ùàúûëàð áèð-áèðèíÿ áàõûá, áàøëàðûíû áóëàéûðëàð. Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (Ùàúû Íàéèáÿ). Ùàúû Íàéèá àüà, àíä âåðèðÿì ñÿíè ñÿééèäöø-øöùÿäàéà, áîøëà ýåòñèí. Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è (Ùàúû Íàéèáÿ). Ùàúû Íàéèá àüà, àíä âåðèðÿì ñÿíè ãÿðèá Èìàì Ðçàéà, áîøëà ýåòñèí. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð (Ùàúû Íàéèáÿ). Ùàúû Íàéèá àüà, àíä âåðèðÿì ñÿíè ÷ÿùàðäÿù ìÿñóìà, áîøëà ýåòñèí. Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (Ùàúû Íàéèáÿ). ßðç îëñóí Ùàúû Íàéèá àüàíûí ùöçóðè-ìöáàðÿêèíÿ êè, î áè÷àðÿ äÿëèëÿðèí àüëûíû àëàí î ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿìäèð êí, þç éàðàòäûüû áÿíäÿéÿ ëàçûì îëàí éåðäÿ àüëû âåðèð äÿ, àëûð äà. Áó áèð ìÿøèééÿòè-éÿçäàíèäèð êè... (Èêè ÿëèíè éóõàðû ãàëõûçûá, ýþçëÿðèíè Àëëàùà òÿðÿô àõûäûá, áó ùàëÿòäÿ îëàí âàõò ùÿçðÿò ßøðÿô è÷ÿðè ãàïûäàí éàâàøúà áàøûíû ÷ûõàðäûá ÷ûüûðûð). Ù ÿ ç ð ÿ ò ß ø ð ÿ ô. Ïóë, ïóë!.. (Ùÿçðÿò ßøðÿô éåíÿ éîõ îëóð. Ùàúûëàð õþâôÿ äóøöðëÿð). Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (Ùàúû Íàéèáÿ). Ùàúû àüà, áó íÿ ôÿðìàéèøäè? Ïóë áóäóð áèçèì úèáèìèçäÿ. Áèçèì ìàëûìûçûí äà, úàíûìûçûí äà òÿÿëëöãö Ùÿçðÿò ßøðôäèð. Àíä îëñóí õàëèãè-ëÿìéÿçÿëÿ êè, áóðàäà õèëàô éîõäó. Áó íÿ ôÿðìàéèøäè? Ôÿððàø Øèìðÿëè äàõèë îëóð. Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è (Ùàúû Íàéèáÿ). Ùàúû àüà, àíä âåðèðÿì ñÿíè î óçóí ãîëëó Ùÿçðÿò Àááàñà, àõû Ùÿçðÿò ßøðÿôèí íàùàã éåðÿ ãåéçè òóòóð; áèç áèð ñþç êè, äåìèðèê. Áèð ñóðÿòäÿ êè, Ùÿçðÿò ßøðÿô ôÿðìàéèø áóéóðóðëàð, áèçèì íÿ ñþçöìöç îëà áèëÿð? Ù à ú û ë à ð. Íÿ ñþçóìöç îëà áèëÿð?.. Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è. Àõû, ãóðáàí ñÿíÿ, Ùàúû àüà, áèðúÿ ìÿòëÿá áóðàñûíäàäûð êè, ùÿðÿíèí þç äàìàðûíà ýþðÿ ãàí àëàðëàð. Àõû ñÿí þçöí áèð 521 ìóëàùèçÿ áóéóð ýþð, î èéèðìè ìèí òöìÿíè áèç ö÷öìöç âåðÿ áèëÿðèê éà éîõ? Ýþðÿê àéà áó øÿùÿðäÿ áèçäÿí äÿ ñàâàéû òàúèð âàð éà éîõ? Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð. Éàõøû, áèç áÿäáÿõò íÿ äåéèðèê êè! Õóá, éàðûñûíû áèç âåðÿê, éàðûñûíû ãåéðè òàúèðëÿð âåðñèí. Ù à ú û Í à é è á. Ùàúû Ìÿùÿììÿäÿëè àüà, àíä âåðèðÿì ñÿíè ìþâëàéè-ìöòòÿãèéàíÿ, áó ñþçëÿðè ìÿíÿ äåìÿéèí. Ñþçöíöç âàð èäè, áàéàã Ùÿçðÿò ßøðÿôèí þçöíÿ ÿðç åäÿéäèíèç. ßýÿð ïóë âåðìÿê õÿéàëûíûç éîõ èäè, ùå÷ þùäÿíèçÿ ýþòöðìÿéÿéäèíèç. Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è. Àé Ùàúû àüà, àõû áèç áÿäáÿõò íÿ âàõò þùäÿìèçÿ ýþòöðäöê? Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð. Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò åëÿñèí! Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è. Õóäàéà, øöêöð ñÿíèí úÿëàëûíà! Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (öçö ùÿêèìÿ). Úÿíàá ùÿêèì, ýÿë ñÿí áó äàøû ÿòÿéèíäÿí òþê! Ùÿêèì òÿÿúúöáëö áàõûð ùàúûëàðà òÿðÿô âÿ áèð øåé áàøà äöøìöð. Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è (ùÿêèìÿ). Àé ùÿêèì, Ùàúû Ìÿùÿììÿäÿëè àüà éàõøû äåéèð, àõû áó äÿëèõàíà ñþùáÿòè íÿ áèð ñþùáÿòäè êè, áóíóí öñòÿ þçöíöçÿ äÿ, áèçÿ äÿ áó ãÿäÿð äÿðäè-ñÿð âåðèðñèíèç? Áèç åøèòäèéèìèç áóäóð êè, äÿëèëèéèí áèð ñÿáÿáè âàð. Áó áèð áÿëàäûð; áó áèð ãèñìÿòäèð êè, ùÿð áèð éàðàíìûø êè, áó äÿðäÿ ìóáòÿëà îëóð, ýÿðÿêäèð êè, òóòäóüó èøèí ìöãàáèëèíäÿ úÿçàñûíû ÷ÿêñèí. Áóíóí ÷àðÿñè “Úþâøÿíè-êÿáèð” éà “Úþâøÿíè-ñÿüèð” äóàñûäûð êè, éàçûá òèêèðëÿð äÿëèíèí ïàëòàðûíà; þçö äÿ ýÿðÿê ñîë ãîëóíà òèêèëñèí (ÿëè èëÿ ãîëóíó ýþñòÿðèð). Ùÿçðÿòè ßøðÿôèí áàøû è÷ÿðè îòàãäàí ýþðñÿíèð. Ù ÿ ç ð ÿ ò ß ø ð ÿ ô (÷îõ óúàäàí âÿ ùèðñëè). Ïóë! Ïóë!.. Ù à ú û ë à ð (òÿøâèøÿ äöøöðëÿð âÿ ãîðõà-ãîðõà äåéèðëÿð). Áÿ÷åøì, áÿ÷åøì*. Ïóë ùàçûðäûð. (ÿëëÿðèíè úèáëÿðèíÿ óçàäûðëàð). Êö÷ÿäÿ ×àâóø úàðëàéûð. ìöúäÿ âåðèëèð øÿùÿðèìèçèí äÿëèëÿðèíÿ, øÿùÿðèìèçÿ áèð ùÿêèì ýÿëèá, äàùà áóíäàí ñîíðà ùàìû äÿëèëÿð àüûëëàíàúàã. Àé ìóøòóëóüóìó âåðÿíëÿð, àé õÿëÿòèìè âåðÿíëÿð! Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (Ùàúû Íàéèáÿ). Ùàúû Íàéèá àüà, õóá, áèð ñþçöìöç éîõäó; ïóëó áó ñààò äöçÿëäÿðèê. Àììà àíä âåðèðÿì ñÿíè ______________ * Ýþç öñòÿ, ýþç öñòÿ 522 Èìàì Ìóñåéè-Êàçèìÿ, ùÿêèìè áèð òþâð áàøà ñàë, õÿðúè àçàëòñûí; éîõñà áèçèì øÿùÿðèìèçäÿ î ãÿäÿð ÷îõ äÿëè éîõäó êè, èéèðìè ìèí òöìÿí îíëàðûí ìöàëèúÿñèíÿ ñÿðô îëóíñóí. Ù à ú û Ú ÿ ô ÿ ð. Õåéð, õåéð, î ãÿäÿð äÿëè ùàðàäà èäè? Úÿìèñè áåøàëòû íÿôÿð àíúàã îëàð. Ù à ú û Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä ÿ ë è (Ùàúû Úÿôÿðÿ). Õåéð, Ùàúû àüà, áèìàðèÊÿðáÿëàéà àíä îëñóí, äþðä íÿôÿðäÿí àðòûã äåéèë: áèðè äÿëè Ìîëëà Àááàñäû, áèðè îíóí þâðÿòè Ïûðïûç Ñîíàäû, áèðè, áèðè... Ù à ú û Õ ó ä à â å ð ä è. Áèðè î Ôàðìàñéîí Ðöñòÿìäè-íÿäè, áèðè îäó, áèð-èêèñè äÿ îëà-îëìàéà... Ù à ú û Í à é è á (ÿéèëèá ùÿêèìèí ùåñàáûíà áàõûð). Áóðàäà ÿââÿë äàâàëàðûí õÿðúè éàçûëûá, ìÿñÿëÿí: ïñèõèêóì-ñóëôèðèêóì-áðîìàòóì, ìèí òöìÿí... Íÿ áèëèì, ÷îõóñóíó îõóéà áèëìèðÿì. È÷ÿðè îòàãäàí Ùÿçðÿò ßøðÿôèí áàøû ýþðñÿíèð. Ù ÿ ç ð ÿ ò ß ø ð ÿ ô (÷ûüûðûð). Ïóë! Ïóë! Ùàúûëàð òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ âÿ ãîðõà-ãîðõà úèáëÿðèíäÿí áèð ãÿäÿð ãûçûë ïóë ÷ûõàðäûá, òþêöðëÿð Ùàúû Íàéèáèí ãàáàüûíà, áó äà ïóëëàðûí éàðûñûíû éûüûð àïàðûð è÷ÿðè, Ùÿçðÿò ßøðÿôÿ âåðèð, ãàëàí éàðûñûíû ãîéóð ùÿêèìèí ãàáàüûíà, ùÿìèí ïóëëàðû äÿñìàëà ãîéóð, êàüûç-êóüóçóíó éûüûøäûðûð ýåäèð. Ùàúûëàð èëÿ ÿë-ÿëÿ âåðèð, ùàúûëàð õàùè-íÿõàùè ÿë âåðÿíäÿí ñîíðà, ÿëëÿðèíè ãàáàüà óçàäûá, ùàâàäà ñàõëàéûðëàð êè, ñîíðà éóñóíëàð. Äîêòîð áóíà òÿÿúúöá åäèá âÿ öçöíö Ùàúû Íàéèáÿ òóòóá, ýóéà áó èøèí ìÿíàñûíû áèëìÿê èñòÿéèð. Ùàúûëàð íàðàçû áèð ùàëÿòäÿ èñòÿéèðëÿð ÷ûõûá ýåòñèíëÿð, áó ùåéíäÿ êö÷ÿäÿ ãèëö-ãàë ãîïóð. Äàõèë îëóð Ù à ú û Á à ü ä à ä âÿ Ö ì ì è Ý ö ë ñ ö ì . Ù à ú û Í à é è á. Õåéèð îëà, Ùàúû Áàüäàä, áó íÿ ãèëö-ãàëäû? Ù à ú û Á à ü ä à ä (Ùàúû Íàéèáÿ). Ùàúû Íàéèá àüà, àíä âåðèðÿì ñÿíè î ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ïÿðâÿðäèýàðà, áèçè áó ìÿðÿêÿäÿí õèëàñ åò. Ù à ú û Í à é è á. Íÿ âàð, íÿ ìÿðÿêÿäè? Ù à ú û Á à ü ä à ä. Ùàúû àüà, áèçèì ãèëö-ãàë èëÿ èøèìèç éîõäó. Áèç Àëëàùûí ôÿãèð âÿ ìþìèí áÿíäÿñèéèê. Ìÿíèì î áÿäáÿõò äÿëè ãàðäàøûì Ôàðìàñéîí Ðöñòÿìèí ÿëèíäÿí áèëìèðèê ùàðà áàø ýþòöðöá ãà÷àã. Áó þâðÿò (Öììè Ýöëñöìö ýþñòÿðèð), àéûá îëìàñûí, ùàìàí äÿëè ãàðäàøûìûí þâðÿòèäèð. Èíäè áèð-èêè àé îëàð êè, ìÿí îíó ìöâàôèã-øÿðè-ÿíâÿð þçöìÿ ñèüÿñèíè îõóäóá, ùÿëàë åëÿìèøÿì. Ñèüÿñèíè äÿ Ôàçèë Ìÿùÿììÿä þçö îõóéóá. ×öíêè ýÿðÿê ìÿëóìóíóç îëà êè, Ôàçèë Ìÿùÿììÿä þçö êå÷ÿí èë åëàí åëÿìèøäè êè, úÿìè äÿëèëÿðèí þâðÿòëÿðè ÿðëÿðèíäÿí áîøäóëàð âÿ àçàääûëàð. Èíäè ùàìàí äÿëè Ðöñòÿì ãàðäàøûì áó ñààò ýÿëèá éàïûøûá áó 523 áè÷àðÿ þâðÿòèí éàõàñûíäàí êè, øÿùÿðèìèçÿ ùÿêèì ýÿëèá, ìÿíÿ äàâà âåðÿúÿê, àüëûì áàøûìà ýÿëÿúÿê. Èíäè èñòÿéèð çîðíàí þâðÿòè ýþòöðöá àïàðñûí. Àìàí ýöíöäöð, Ùàúû àüà, áèçè äÿëè Ðöñòÿìèí øÿðèíäÿí õèëàñ åëÿ. Ùàúû Íàéèá âÿ ãåéðèëÿðè ìàò ãàëûðëàð. Ù à ú û ë à ð. Ëàùþâëÿ âÿëà ãöââÿòÿ èëëà áèëëàùö ÿëèééöë-ÿçèì! Éåíÿ êó÷ÿäÿ ìÿðÿêÿ âÿ ãèëö-ãàë ãîïóð. Äàõèë îëóðëàð Ê ÿ ð á ÿ ë à é û Ò ö ð á ÿ ò , Ì ÿ ê ê ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä , ß ì è í ÿ þ â ð ÿ ò , Ñ ÿ ê è í ÿ þ â ð ÿ ò âÿ áóíëàðäàí ñàâàéû êö÷ÿ ÿùëè. Äàõèë îëàíëàð áèð-áèðè èëÿ áó òþâð ýèëåé-ýöçàð åäèð: “À êèøè, áåëÿ äÿ èø îëàð, íåúÿ àüûëëàíàúàã, áè÷àðÿ àðâàäûí ýöíàùû íÿäè?” Êö÷ÿäÿ ×àâóø éåíÿ úàðëàéûð: “Åé øèÿëÿð, øÿùÿðèìèçÿ ùÿêèì ýÿëèá, äÿëèëÿðÿ ìöæäÿ îëñóí. Ùàìûñû áèð íå÷ÿ ýöíöí ìóääÿòèíäÿ àüûëëàíàúàã. Åé ìÿíÿ ìóøòóëóã âåðÿí, åé ìÿíÿ õÿëÿò âåðÿí!” Ñîíðà àäàìëàð áàøëàéûð ÷ûüûðûøìàüà: “ßäÿ, äÿëèëÿð ýÿëèðëÿð!” Ãèëö-ãàë ãîïóð, àðà ãàðûøûð, Ùÿçðÿò ßøðÿô áàøûíû è÷ÿðè îòàãäàí ÷ûõàðäûá ÷ûüûðûð: “Ñöêóò!” Ôÿððàø øàëëàã èëÿ ÷àìààòû ñàêèò åäèð. Ù à ú û Í à é è á (öçöíö òóòóð úàìààòà). Åé Ùàúû Áàüäàä, Êÿðáÿëàéû Òöðáÿò, Ìÿêêÿ Ìÿùÿììÿä! Åé éåð öçöíöí øèÿëÿðè! Ùå÷ ãèëö-ãàë ëàçûì äåéèë. Äîüðóäóð, äîêòîð Ëàëáéóç úÿíàáëàðû õóäàâÿíäè-àëÿìèí ìÿðùÿìÿòè èëÿ øÿùÿðèìèçèí úÿìè äÿëèëÿðèíè àüûëëàíäûðàúàã. Î êè, ñèç ÿðç åäèðñèíèç äÿëèëÿðèí áèð íå÷ÿñèíèí þâðÿòëÿðè þç ãàðäàøëàðûíà ÿðÿ ýåäèáëÿð, áó ìÿñÿëÿëÿð øÿðè áèð ìÿñÿëÿ îëäóüó ùàëäà, áóíóí ùÿëëèíè Ùÿçðÿò ßøðÿô ìöùÿââÿë åäèð øÿùÿðèìèçèí øÿðèÿòìÿäàðû Ôàçèë Ìÿùÿììÿä èáí Éÿãóáóí þùäÿñèíÿ êè, áó áàðÿäÿ ùÿð íÿ ñÿðÿíúàì îëñà, îíà òÿáÿèééÿò åòìÿê úÿìè éåð öçöíöí øèÿëÿðèíèí âÿçèôÿñèäèð. Äÿõè áóðàäà áèð þçýÿ ñþùáÿò îëà áèëìÿç. Ùàúû Íàéèá ñþçöíö ãóðòàðàí êèìè êö÷ÿäÿ ñÿñ äöøöð êè, äÿëèëÿð ýÿëèð, Ú è í í è Ì ó ñ ò à ô à ýÿëèð. Àäàìëàð ãàðûøûð áèð-áèðèíÿ, ãà÷àí ãà÷ûð, ãàëàí ãàëûð. Ïÿðäÿ ñàëûíûð ÈÊÈÍÚÈ ÌßÚËÈÑ Èêèíúè ìÿúëèñ âàãå îëóð Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä è á í É ÿ ã ó á ó í åâèíäÿ. Îòóðóá Ôàçèëèí þâðÿòè Ì ÿ ø ÿ ä è Ç å é í ÿ á , áàøû àøàüû, ãÿìýèí; éàíûíäà áåø-àëòû éàøûíäà îüëó Ùåéäÿð þç-þçöíÿ îõóéóð. Óçàãäàí êö÷ÿ óøàãëàðûíûí ãèëö-ãàëû åøèäèëèð âÿ êö÷ÿ ãàïûñûíû äàøà áàñûðëàð. Äàõèë îëóðëàð äÿëè Ì î ë ë à À á á à ñ âÿ äÿëè þâðÿòè Ï û ð ï û ç Ñ î í à . Áóíëàðû êö÷ÿ óøàãëàðû äàøà áàñà-áàñà ãîâóðëàð è÷ÿðè. Ìÿøÿäè Çåéíÿá áóíëàðû ýþðúÿê òåç äóðóð àéàüà âÿ éåðäÿí áàøìàã òàéûíû ýÿòèðèá, àòûð äÿëèëÿðèí öñòÿ. Äÿëèëÿð àüëàìñûíûðëàð âÿ áèð òÿðÿôäÿí êö÷ÿ óøàãëàðûíäàí ãîðõóðëàð, áèð òÿðÿôäÿí äÿ Ìÿøÿäè Çåéíÿáèí áàøìàã àòìàüûíäàí þçëÿðèíè ãîðóéóðëàð. 524 Ì ÿ ø ÿ ä è Ç å é í ÿ á (àúûãëû). Èòèëèí úÿùÿííÿìÿ áóðàäàí! Ï û ð ï û ç Ñ î í à. Áóé, áóé, áóíà áàõ, ñÿí Àëëàù! Áèç íèéÿ úÿùÿííÿìÿ èòèëÿê? (Ìîëëà Àááàñà). Ìîëëà Àááàñ, ñÿí Àëëàù áèç úÿùÿííÿìÿ ýåäÿúÿéèê? (èñòÿéèð àüëàéà). Ìîëëà Àááàñ, ñÿí Àëëàù ãîéìà ìÿíè úÿùÿííÿìÿ àïàðñûíëàð; ìÿí úÿùÿííÿìäÿí ãîðõóðàì (ãîðõóñóíäàí òèòðÿéèð). Ì î ë ë à À á á à ñ (Ñîíàéà àúûãëû). Êÿñ ñÿñèíè, áèùÿéà ãûçû áèùÿéà! (Áèð ãÿäÿð àúûãëû áàõûð Ñîíàíûí öçöíÿ). ×ÿïèê ÷àë, îéíóéóì. (Ïûðïûç Ñîíà ÷ÿïèê ÷àëûð, Ìîëëà Àááàñ äöøöð îéíàìàüà). Ì ÿ ø ÿ ä è Ç å é í ÿ á (àúûãëû âÿ óúàäàí). Úÿùÿííÿì îëóí áóðàäàí, éîõñà âàëëàù áó äàøíàí âóðóá áàøûíûçû éàðàðàì! (ßëèíäÿ áèð øåé òóòóá èñòÿéèð àòà äÿëèëÿðÿ. Îíëàð èñòÿéèð ãà÷àëàð ÷þëÿ, àììà óøàãëàðûí ãîðõóñóíäàí, ãàïûäàí éåíÿ åâÿ ãàéûäûðëàð). Ì î ë ë à À á á à ñ (àç ãàëûð àüëàñûí). Àõû ìÿí ùàðà ýåäèì? Óøàãëàð ìÿíè äàøà áàñûð. (Ñîíà ÿéðè-ÿéðè áàõûð Ìÿøÿäè Çåéíÿáèí öçöíÿ âÿ áèðäÿí îíóí óñòöíÿ ùö÷óì ÷ÿêèá èòÿëÿéèð, Çåéíÿá îíà áèð-èêè éóìðóã âóðóð). Ì î ë ë à À á á à ñ (àüëàéà-àüëàéà). Àé àðâàäëàð, ñèç Àëëàù äàëàøìàéûí. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (äàõèë îëóá, áàøìàãëàðûíû ÷ûõàðäûð). Ýåíÿ áó íÿ ãèëö-ãàëäû? Ìîëëà Àááàñ ýåíÿ áó êö÷ÿ óøàãëàðûíû íèéÿ áóðà éûüìûñàí? Íÿ èñòÿéèðñÿí áóíëàðäàí? Ìèí äÿôÿ ñÿíÿ äåìèøÿì áó úîëìàúî÷óüà ãîøóëìà. (Ñîíàéà) Hÿ, Ñîíà, êåôèí íåúÿäè, ãûçûì? (Ñîíà äà, Ìîëëà Àááàñ äà èêèãàò áàø éåíäèðèðëÿð âÿ áèð ñþç äåìèðëÿð). Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (Ìîëëà Àááàñà). Àááàñ, ýåíÿ ñÿíäÿí éàíà ýèëåé-ýöçàð åøèäèðÿì; ýåíÿ ñÿíäÿí øèêàéÿòëÿð ãóëàüûìà ÷àòûð. Áèð àç þçöíÿ òîõòàõëûã âåð; àõû åéèáäèð. Ñÿí ìÿíèì àòà áèð, àíà áèð ãàðäàøûìñàí; ñÿí úàìààòû öñòöíÿ ýöëäöðÿíäÿ, ìÿí õÿúàëÿòèìäÿí êö÷ÿéÿ ÷ûõà áèëìèðÿì. Âàëëàù áèàáûð îëìóøàì. Áèð äÿ áó ãÿäÿð êöôð, íàñÿçà äàíûøìàüû òÿðýèò: Àëëàù èëÿ, ïåéüÿìáÿð èëÿ èøèí îëìàñûí, éîõñà úàìààò ñÿíè ñÿíýñàð åëÿð. Äÿëèëÿð èêèñè äÿ Ôàçèëÿ òÿçèì åäèðëÿð, Çåéíÿá äÿ îòóðóá ãóëàã âåðèð. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (Ìîëëà Àááàñà). Äå, äå, äå, ýþðöì àõû íÿ âàõòàäÿê äÿëèëèê åëÿéÿúÿêñÿí? Àõû áèð ñþç äå ýþðöì íÿ äåéèðñÿí? Ì î ë ë à À á á à ñ (Ôàçèëÿ). Äàäàø, èçèí âåð îéíóéóì. 525 Ï û ð ï û ç Ñ î í à (Ôàçèëÿ). Ôàçèë äàäàø, èçèí âåð ìÿí äÿ îéíóéóì. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (àúûãëû). Ñèç ýÿðÿê ìÿííÿí çàðàôàò åëÿìÿéÿñèíèç; ìÿí Ôàçèëÿì, ìÿíÿ ùþðìÿò ëàçûìäû. Òóòàõ êè, ìÿí èçèí âåðäèì; ñèç ìÿíèì éàíûìäà íÿ òþâð úöðÿò åäèá îéíàðñûíûç? Ì î ë ë à À á á à ñ (ýóéà áèð øåé òàïûá). Áóé, äàäàø, âàëëàù îéíàðàì. Èñòÿéèðñÿí îéíóéóì? (ßëëÿðèíè ãàëõûçûð êè, îéíàñûí). Ô à ç è ë (÷ûüûðûð). Ñàðñàãëàìà! Ìîëëà Àááàñ ãîðõóá ãà÷ûð ÷þëÿ. Ï û ð ï û ç Ñ î í à. Ôàçèë äàäàø, ýþð ìÿí íÿ éàõøû îéíóéóðàì. (Ñîíà ÿëëÿðèíè ãàëõûçûð êè, îéíàñûí, ýþðöð êè, Ôàçèë äèíìèð; áàøëàéûð ñöçöá îéíàìàüà. Ñà÷ëàðû ÷èéíèíÿ òþêöëìöø ùàëäà ñöçÿ-ñöçÿ äîëàíûð, ýÿëèð Ôàçèëèí ãàáàüûíäàí êå÷èð). Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (áèð ãÿäÿð ìàò-ìàò òàìàøà åäÿíäÿí ñîíðà öçöíö êÿíàðà òóòóá). Ëÿíÿò øåéòàíà! Ï û ð ï û ç Ñ î í à (Ìÿøÿäè Çåéíÿáÿ). Çåéíÿá, àé ãûç, äóð ñÿí äÿ îéíà! (Çåéíÿá Ñîíàíû èòÿëÿéèð êÿíàðà, Ìîëëà Àááàñ îéíàéà-îéíàéà ýèðèð è÷ÿðè). Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (Ìîëëà Àááàñà). Úÿùÿííÿì îë áóðàäàí! Ì î ë ë à À á á à ñ. Äàäàø, ÿýÿð îéíàìàüûìà ðàçû äåéèëñÿí, èçèí âåð ìàéàëëàã àøûì (ìàéàëëàã àøûð). Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (äóðóð Ìîëëà Àááàñû åâäÿí ãîâóð). Úÿùÿííÿì îë! ×ûõ ýåò! Éîõñà, âàëëàù, áèëìèðÿì êè, íÿ åëÿðÿì! (Ìîëëà Àááàñ âÿ Ñîíà ãà÷ûðëàð ÷þëÿ, àðà áèð ãÿäÿð ñàêèò îëóð). Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (Çåéíÿáÿ). Çåéíÿá, ñÿíÿ áèð ñþç äåéÿúÿéÿì. (Çåéíÿá äèíìèð, ãóëàã àñûð). Ãóëàã àñ ýþð íÿ äåéèðÿì. Øÿðèÿòäÿ áåëÿ éàçûëûá êè, áèð êèøè êè, äÿëè îëäó, îíóí þâðÿòè îíäàí áîøäó, îíëàðûí òàëàüû îõóíìóø êèìèäè; áó ìÿíèì áÿäáÿõò ãàðäàøûì Ìîëëà Àááàñûí äÿëè þâðÿòè Ïûðïûç Ñîíàäûð êè, ìÿíèì ãàáàüûìäà ãîë-ãû÷û à÷ûã ýÿçèð âÿ ìÿí äÿ îíà õàùè-íÿõàùè íÿçÿð åòìÿéÿ ìÿúáóð îëóðàì, áóíà øÿðèÿò ñàùèáè áÿùÿð ùàë ðàçû îëà áèëìÿç. Ì ÿ ø ÿ ä è Ç å é í ÿ á (Ôàçèëÿ). Áÿñ íÿ åëÿìÿê èñòÿéèðñÿí? Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (áèð ãÿäÿð äèíìèð). Âàëëàù, ìÿí þçöì äÿ ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì; ÷öíêè î äÿëè þâðÿòäÿí äÿ äåéÿñÿí áèð ùàðàé éîõäó. (Áèð ãÿäÿð äèíìèð). Õóá, äóð ýþð Ñîíà ùàðà ãà÷äû ýåòäè? Îíó áèð ÷àüûð ýÿëñèí äàíûøäûðûì (Çåéíÿá ÷ûõûð, óøàã äà îíóí äàëûí÷à ãà÷ûð. Ôàçèë áà526 øûíû àøàüû ñàëûá, ôèêðÿ ýåäèð, Çåéíÿá Ñîíàíûí ÿëèíäÿí éàïûøûá ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýÿòèðèð. Ôàçèë áàøûíû ãàëõûçûá Ñîíàíû ýþðöð). Ñîíà, éàâóã ýÿë, ñÿíÿ ñþç äåéÿúÿéÿì. (Ñîíà òÿçèì åäèð). Ñîíà, ýÿë ðàçû îë, ñÿíè éàõøûúà ýåéèíäèðèì, áÿçÿíäèðèì, éóéóíäóðóì, ñÿëèãÿëÿíäèðèì; àììà áó øÿðòíÿí êè, àüûëëàíàñàí, äÿõè öçö-ýþçö à÷ûã êö÷ÿëÿðÿ äöøöá, äÿëèëèê åëÿìÿéÿñÿí. Ï û ð ï û ç Ñ î í à (ãîðõóð, àç ãàëûð àüëàéà). Ôàçèë äàäàø, ìÿí ñÿíäÿí ãîðõóðàì. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (éóìøàãëûãíàí). Íèéÿ ìÿíäÿí ãîðõóðñàí, ãûçûì? Ï û ð ï û ç Ñ î í à. Ãîðõóðàì ìÿíè äþéÿñÿí. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (ìåùðèáàí). Ãîðõìà, ãûçûì, äþéìÿíÿì, äþéìÿíÿì; íèéÿ äþéöì? (éàâóã ýåäèð). Ï û ð ï û ç Ñ î í à. Àõû ìÿí ñÿíèí éàíûíäà îéíàäûì, ãîðõóðàì àúûüûí òóòà. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä. Éîõ, ãûçûì, àúûüûì òóòìóð. Èñòÿéèðñÿí ýåíÿ îéíà. (Ñîíà ÿëëÿðèíè ãàëõûçûð, èñòÿéèð îéíàñûí, î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ áàõûá, èñòÿéèð ýåäÿ ÷þëÿ). Ï û ð ï û ç Ñ î í à. Ãîé ýåäèì Ìîëëà Àááàñû ÷àüûðûì. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (ãàáàüûíû êÿñèð). Éîõ, ýåòìÿ, ýåòìÿ, äàéàí, äàéàí, ýþð íÿ äåéèðÿì. (Ñîíà Ôàçèëÿ áàõìàéûá ãà÷ûð, ÷þë ãàïûíûí àüçûíäà äóðóá, ãîðõà-ãîðõà Ôàçèëÿ òÿðÿô áàõûð. Ôàçèë áèð ãÿäÿð Ñîíàéà áàõàíäàí ñîíðà) Àé ãûç, áèçÿ éàçûüûí ýÿëñèí; ÿýÿð î áÿäáÿõò Ìîëëà Àááàñà éàçûüûí ýÿëìèðñÿ, áàðû ìÿíÿ éàçûüûí ýÿëñèí, àüëûíû éûü áàøûíà. Àõû áèð ìÿíÿ äå ýþðöì, ñÿí íÿ äåéèðñÿí, íÿ èñòÿéèðñÿí âÿ þçöíö áó ýöíÿ ñàëìàãäà õÿéàëûí íÿäèð? Ï û ð ï û ç Ñ î í à. Ôàçèë äàäàø, ìÿí èìàìû àõòàðûðàì. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä. Íåúÿ èìàìû àõòàðûðñàí? Ï û ð ï û ç Ñ î í à. Ìÿí èìàì ñàùèááÿççÿìàíû àõòàðûðàì. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä. Íåéëÿéèðñÿí èìàì ñàùèááÿççÿìàíû? Ï û ð ï û ç Ñî í à. Ìÿí èìàì ñàùèááÿççÿìàíà ÿðÿ ýåäÿúÿéÿì. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä. Ãûçûì, ñÿí äÿëèñÿí, îíóí ö÷öí áåëÿ äàíûøûðñàí. Ï û ð ï û ç Ñ î í à. Éîõ, Ôàçèë äàäàø, ñÿí þçöí äÿëèñÿí, îíóí ö÷öí áåëÿ äàíûøûðñàí. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (áèð ãÿäÿð ôèêèðäÿí ñîíðà). Íÿ äåéèì, ãûçûì? Èìàìà èñòÿéèðñÿí, èìàìà ýåò; àììà àõû ñÿí àüûëëàíìàñàí, èìàì ñÿíè áó ñóðÿòäÿ ãÿáóë åëÿìÿç. 527 Ï û ð ï û ç Ñ î í à (àüëàìñûíà-àüëàìñûíà). Ìÿí íåúÿéÿì êè? (þç öñò-áàøûíà áàõûð). Ìÿí íåúÿéÿì êè? Éîõ, éîõ, ìÿí èìàìû èñòÿéèðÿì. Ìÿíè àïàð èìàìûí ùöçóðóíà; ìÿí èìàì ñàùèááÿççÿìàíû èñòÿéèðÿì. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (áèð ãÿäÿð Ñîíàéà áàõàíäàí ñîíðà). Ãûçûì, ìÿí þçöì èìàìûí íàéèáèéÿì, ìÿíèì ñþçöì èìàìûí ñþçöäö (áàøëàéûð àüëàìàüà âÿ äèç öñòÿ ÷þêóá, áàøûíû ÿéèð äþøöíÿ; ÿëëÿðè èëÿ öçöíö éóìóð. Áèð ãÿäÿð áó ùàëÿòäÿ ùÿðÿêòñèç ãàëàíäàí ñîíðà, áàøûíû äèêÿëäèð âÿ ÿëëÿðèíè ãàçèéöë-ùàúàòà ãàëõûçûá äåéèð). Åé ðèúàëöë-ãåéá, ùàðäàñûíûç, íèéÿ ùÿçðÿò ñàùèáÿççÿìàíû ýÿòèðìèðñèíèç? Íèéÿ îíóí ðèêàáè-ìöáàðÿêèíäÿ çöùöð åòìèðñèíèç êè, úàùàíû êöôðèêöôôàðäàí ïàê åäÿñèíèç? Áàðè ïÿðâÿðäèýàðà, àíä âåðèðÿì ñÿíè éåòìèø èêè øöùÿäàíûí íàùàã òþêöëÿí ãàíûíà, ñÿí ÿââÿëà, ìÿíèì áÿðàäÿðèì Ìîëëà Àááàñûí òÿãñèðèíäÿí êå÷ âÿ íÿ ãÿäÿð êè, èíäèéÿäÿê êö÷ÿ âÿ áàçàðäà ñÿíèí úÿëàëûíà èñòåùçàëàð òþðÿäèá, ñÿíèí ãöäðÿòèíÿ øÿêê ýÿòèðèá âÿ íÿ ãÿäÿð êè, áóíäàí ñàâàéû êöôðÿ âÿ íàñÿçà äàíûøìàüû þçöíÿ ïåøÿ åäèá, ñÿí îíó ÿôâ åò; çèðà ñÿí ÿðùÿìÿððàùèìèíñÿí. Õóäàéà, àíä âåðèðÿì ñÿíè ìÿçëóìè-Êÿðáÿëàéà, áó áè÷àðÿ Ñîíàíûí ãöââåéè-ÿãëèééÿñèíÿ áèð ãÿäÿð ñèùùÿò êÿðàìÿò åëÿ; òà ãîëó, ãû÷û âÿ öçö à÷ûã íàìÿùðÿìëÿð íÿçÿðèíäÿ ýÿçèá äîëàíìàüû òÿðê åòñèí âÿ áèç àúèç áÿíäÿëÿðèí ùÿäñèç ìÿñóëèééÿòëÿðèíÿ áàèñ îëìàñûí. Àëëàùöììÿ áÿëëèü ìþâëàéè-ñàùèáÿççÿìàí ñÿëàâàòóëëàùè ÿëåéùè ÿëàÿííÿ úÿìèöë-ìþìèíèíÿ âÿëìþìèíàò, ôè ìÿøàðèãöë-ÿðç âÿ ìÿüàðèáÿùà! Ãîé çöùóð åòñèí âÿ àñè áÿíäÿëÿðèíÿ ðÿùìè ýÿëñèí; ãîéìàñûí äöíéà äÿðùÿì-áÿðùÿì îëà. (ßëëÿðèíè äàùà äà éóõàðû ãàëõûçûð âÿ ùÿâÿñëÿíèð, úóøÿ ýÿëèð âÿ ýÿëäèêúÿ ñÿñèíè óúàëäûð). Çöùóð åò, åé ñàùèááÿççÿìàí! Çöùóð åò! Âÿ ùèäàéÿò åëÿ ñèðàòöë-ìöñòÿãèìÿ ýöíàùêàð áÿíäÿëÿðèíè Ì î ë ë à À á á à ñ âÿ Ñ î í à ÷þë ãàïûäàí áàøëàðûíû óçàäûá õÿëâÿòúÿ áàõûðëàð. Åé ñàùèáöë-ÿñð âÿç-çÿìàí, çöùóð åò! Ìÿíÿì ñÿíèí íàéèáèí Ìÿùÿììÿä, àòàì Éÿãóá, êöíéÿì Êöëåéíè (öçöíö ÷þë ãàïûéà òÿðÿô òóòóá ÷ûüûðûð). Åé ìÿøÿðöë-õÿëàéèã, åëàí îëóíóð áó ýöíäÿí ñèçÿ êè, ìÿí ðèúàëöëãåéáèí ÿòÿéèíäÿí òóòóá, ùÿçðÿòèí çöùóðóíó èñòèäà åòäèì (ýþçëÿðè ñÿãôÿ áàõûð, ÿëëÿðè äóàäà, úóøÿ ýÿëèð, àüçû êþïöêëÿíèð). Ï û ð ï û ç Ñ î í à (Ôàçèëè áó ùàëäà ýþðöá, Ìîëëà Àááàñû ÷àüûðûð âÿ àüëàéûð). Ìîëëà Àááàñ, áóðà áàõ, áóðà áàõ! Ôàçèë äàäàøûì äÿëè îëóá (÷ûüûðûð). Êö÷ÿäÿ ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è ÿëèíäÿ øàëëàü äàõèë îëóð âÿ Ïûðïûç Ñîíàéà äåéèð: 528 Ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è. Òÿðïÿíìÿ, ùÿêèì ýÿëèð. Ùÿêèì Ëàëáéóç äàõèë îëóð, áèð ÿëèíäÿ ìèçàíöë-ùÿðàðÿ*, î áèðè ÿëèíäÿ éåíÿ ùÿêèìëèêäÿ ëàçûì îëàí ãóëàã ëöëÿñè. Ôàçèë Ëàëáéóçó ýþðóá, ÷îõ òÿÿúúöá åäèð. Ìîëëà Àááàñ ÷þë ãàïûäà äóðóá, àäàìëàðûí úÿìèñèíÿ òÿçèì åäèð; ùàáåëÿ Ïûðïûç Ñîíà. Ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è (Ôàçèëÿ). Ùÿçðÿò Ôàçèëÿ ÿðç îëñóí êè, áó úÿíàá (ùÿêèìè íèøàí âåðèð) ìÿøùóð ïðîôåññîð Ëàëáéóçäóð êè, äÿëèëÿðÿ åëÿ áèð äàâà âåðèð êè, äÿëè ö÷ ýöí ÷ÿêìèð êè, øÿôà òàïûð âÿ ñÿíèí-ìÿíèì êèìè àüëû áàøûíà ýÿëèð. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (àéàüà äóðóá, ùÿêèìÿ ùþðìÿò åäèð). Áóéóðóí, ÿéëÿøèíèç (öçöíö ôÿððàø Øèìðÿëèéÿ òóòóá). Áÿëè, áÿëè, úÿíàá äîêòîðóí øÿùÿðèìèçÿ òÿøðèôèíè åøèòìèøÿì. Áÿíäåéè-ùÿãèð ßìðèñòàí ìö-òÿõÿññèñëÿðèíèí òèáá åëìèíäÿ ìÿùàðÿòëÿðèíÿ øÿêê âÿ òÿðÿääöäöì éîõäó âÿ ëàêèí ðóù ìÿðÿçëÿðèíèí øÿôàñû êè, áó àëèúÿíàáëàð (ùÿêèìÿ èøàðÿ åäèð) þç þùäÿëÿðèíÿ ýþòöðöáëÿð, – åëÿ áèð ìöøêöë ÿìðäèð êè, áó áàðÿäÿ áèð íÿòèúÿéÿ íàèë îëìàãëàðûíà ìÿíèì ìöòÿÿññèôàíÿ ÷îõ èøòèáàùûì âàð**. Çèðà êè, ùÿãã-òÿàëà þçö áóéóðóáëàð êè, ãöëèð-ðóùö ìèí ÿìðè-ðÿááè***. Ùÿð÷ÿíä ÿìð ëÿôçèíèí êåéôèééÿò âÿ ìàùèééÿòèíèí ìÿíàñûíû áÿéàí áóéóðìàéûáëàð, ëèùàçà ÿãë ùåéðÿòäÿ ãàëûð âÿ öãÿëàíûí èõòèëàôû ìÿùç áó áàðÿäÿäèð êè, àéà ðóù úþâùÿð ãÿáèëèíäÿíäèð éà ÿðÿç âÿ úþâùÿð îëäóãäà äà àéà ìöúÿððÿääèð éà ãåéðè-ìöúÿððÿä. ×öí ùÿçðÿòè Èìàì Úÿôÿð Ñàäèãäÿí ðÿâàéÿòäèð êè, çÿìàíè êè, õóäàéè-òÿàëà þç áÿíäÿñèíèí ãÿáçè-ðóùèíè ìÿëÿêöë-ìþâòÿ ùÿâàëÿ åëÿäè, áóéóðäó: ÷ûõàðò áÿíäÿëÿðèìèí ðóùóíó, ýÿòèð ìÿíèì éàíûìà êè, ìÿí îíó ðàùÿò åäèì (áàøëàéûð àüëàìàüà, ùÿêèì òÿÿúúöá åäèð âÿ éàâàø-éàâàø ýåäèð Ôàçèëèí éàíûíà) âÿ îíëàðà ðÿùìÿò áÿõø åäèì. Ðóùëàðûí ùàìûñûíû ìÿëÿêöë-ìþâò ýÿòèðèð õóäàéè-òÿàëàíûí éàíûíà (àüëàéûð, ùÿêèì ýåäèð, ÿëèíè ãîéóð Ôàçèëèí àëíûíà âÿ öçöíö ôÿððàøà òóòóð âÿ òÿÿúúöá åäèð). Ì î ë ë à À á á à ñ (ùÿêèìÿ éàëâàðûð). Àé ùÿêèì, ìÿíèì áó Ôàçèë ãàðäàøûì äÿëèäè; îíà áèð äàâà âåð, àüëû áàøûíà ýÿëñèí. Ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è (Ìîëëà Àááàñà àúûãëàíûð). Ñàðñàã, ñàðñàã äàíûøìà, äöø ãàáàüûìà ñÿíè àïàðàúàüàì äÿëèõàíàéà! Ôàçèë ÿëëÿðè èëÿ öçöíö þðòöá àüëàìàãäàäûð, ùÿêèì àäàìëàðûí öçöíÿ áàõûð âÿ áèð øåé áàøà äöøìöð. _______________ * Òåðìîìåòð ** Øöáùÿì âàð *** Äå êè, ðóù Àëëàùûí þç èøèäèð 529 Ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è (ùÿêèìÿ). Úÿíàá ùÿêèì, áèçèì øÿùÿðèí äÿëèëÿðèíèí áèðè áóäóð (Ìîëëà Àááàñû ýþñòÿðèð), áèðè äÿ áóíóí þâðÿòè Ïûðïûç Ñîíàíû (ýþñòÿðèð). Ï û ð ï û ç Ñîíà (ùÿêèìÿ). Úÿíàá ùÿêèì, áèçèì øÿùÿðèí äÿëèëÿðèíèí áèðè áóäóð (àüëàéàí Ôàçèëè ýþñòÿðèð), áèðè äÿ... Ôÿððàø îíó èòÿëÿéèá èñòÿéèð ÷ûõàðòñûí, ùÿêèì ÿëëÿðèíè ãàëõûçûá ôÿððàøûí ãàáàüûíû êÿñûð. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (áàøûíû ãàëõûçûá éóõàðû). Õóäàéà, ñÿí ÿðùÿìÿððàùèìèíñÿí (ùÿêèìÿ). Åé ùÿêèì, àíä âåðèðÿì ñÿíè Èñà âÿ Ìÿðéÿìÿ, ÿýÿð ñÿíèí èõòèéàðûíäà îëàí äàâà-äÿðìàíëàðäà êÿðàìÿò âàðñà, áó áè÷àðÿ þâðÿòÿ áèð ÿëàú åëÿ êè, áÿëêÿ áó ãÿäÿð íàìÿùðÿì è÷èíäÿ ãîë-ãû÷û à÷ûã ýÿçìÿê ìÿñèééÿòèíäÿí õèëàñ îëóá, íÿ ãÿäÿð íÿôÿñè âàð, úÿíàáûíûçà ñÿíàõàí îëñóí. Äîêòîð, Ñîíàíûí ãîë-ãû÷ûíà âÿðàâöðä åäèð âÿ íÿáçèíè ÿëèíÿ àëûá ñîðóøóð. Ä î ê ò î ð. Ñÿíèí àä íÿ? (Ñîíà äèíìèð). Ñÿíèí àä íÿ? (Ñîíà éåíÿ äèíìèð). Ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è (Ñîíàéà). Àé ãûç, ùÿêèì ñîðóøóð àäûí íÿäè? Úàâàá âåð äÿ! Êàð äåéèëñÿí êè! Ì î ë ë à À á á à ñ (ùÿêèìè éàìñûëàéûð). Ñÿíèí àä íÿ? Àäàìëàð ýöëöøöð. Ôÿððàø Ìîëëà Àááàñ òÿðÿôÿ ùö÷óì åäèð, Ìîëëà Àááàñ ãà÷ûð, Ñîíà àüëàéûð. Ï û ð ï û ç Ñ î í à. Íèéÿ ìÿíèì Ìîëëà Àááàñûìû äþéöðñöíöç? (Ùÿêèìÿ). Àé ùÿêèì, ãîéìà áó äÿëèëÿð ìÿíèì Ìîëëà Àááàñûìû äþéñöíëÿð (àüëàéûð). Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (ùÿêèìÿ). Àé ùÿêèì, àíä âåðèðÿì ñÿíè î éåðè-ýþéö éîõ éåðäÿí õÿëã åäÿí áèð ïÿðâÿðäèýàðà, ñÿí ìÿíèì áó äÿëè ãàðäàøûì Ìîëëà Àááàñà äà ÿòôè-íÿçÿð åäèá, áóíóí äà äÿðäè ìöàëèúÿïÿçèð îëàí ñóðÿòäÿ, î äà þç ìÿñëÿùÿòèíèçäè. Íÿ åéáè âàð, ýèðÿì êè, áó áÿäáÿõò áó ãÿäÿð ìöääÿòèí ÿðçèíäÿ êè, õÿáòè-äèìàü ýÿòèðèá, ÷þëëÿðÿ äöøöá, õóäàâÿíäè-àëÿìèí ÿãëëÿðè ùåéðàí ãîéàí ìàùèééÿò, êÿìèééÿò âÿ êåéôèééÿòèíè èñòåùçàéà ãîéóá äàíûøìàüû þçöíÿ áèð âÿçèôåéè-øÿíèíÿ ãÿðàð âåðèá. Âÿ øàéÿä áóíäàí áàø âåðÿí êöôð âÿ íàñÿçàíûí ìöãàáèëèíäÿ õóäàâÿíäè-òÿáàðÿê âÿ òÿàëà òÿðÿôèíäÿí (óøàã êèìè àüëàéûð) áö þâðÿòÿ äÿ áèð ìöàëèúÿ èëòèôàò åäèíèç, òà êè, öçö-ýþçö à÷ûã ýÿçèá, áèçè íàìÿùðÿìÿ áàõìàã ýöíàùè-êÿáèðÿñèíäÿí õèëàñ åòñèí. 530 Ï û ð ï û ç Ñ î í à (ùÿêèìÿ éàëâàðûð). Àé ùÿêèì, ñÿí Àëëàù, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, ìÿíèì áó Ôàçèë äàäàøûìà äà áèð äàâà âåð, àüûëëàíñûí âÿ ìÿíè ÷îõ ÷èìäèêëÿìÿñèí. Ùàìû ýöëöøöð, äîêòîðäàí âÿ Ôàçèëäÿí ñàâàéû. Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (áàøûíû ãàëõûçûá Ñîíàéà áÿðê âÿ ÷îõ óúàäàí àúûãëàíûð). Éàëàí äàíûøìà, áèùÿéà! Ï û ð ï û ç Ñ î í à (èñòÿéèð àüëàéà). Áóé, áóé! Éàëàí íèéÿ äàíûøûðàì? Áÿñ áóíëàðû êèì ÷èìäèêëÿéèá? (Ãîëóíäà âÿ úàíûíäàêû ÷èìäèê éåðëÿðèíè ýþñòÿðèð, Ìîëëà Àááàñ ãàïûäàí ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëöð). Ô à ç è ë Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä (ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëõûçûá). ßñòÿüôöðöëëàù ðÿááè âÿ ÿòóáè èëåéù, ëàùþâëÿ âÿëà ãöââÿòÿ èëëà áèëëàùè ÿëèééöë-ÿçèì. Ä ÿ ë è ë ÿ ð (Ôàçèëè éàìñûëàéûðëàð). Ôÿððàø îíëàðà ùÿìëÿ åäèð. Äÿëèëÿð ãà÷ûð ÷þëÿ. Ôÿððàø ãà÷ûð îíëàðûí äàëûíúà âÿ ÷ûüûðûð. Ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è. ßäÿ, ãîéìàéûí, äÿëèëÿð ãà÷äûëàð! Ôàçèë èêè ÿëè èëÿ öçöíö þðòöð âÿ óøàã êèìè àüëàéûð. Ù ÿ ê è ì (ùåéðàí âÿ ìàò ãàëûá äåéèð). Êèì äàëè? Êèì äàëè?.. Ïÿðäÿ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Êö÷ÿäÿ óçàãäàí ãèëö-ãàë, ñÿñ-êöé åøèäèëèð; ãèëö-ãàë ýÿëäèêúÿ éàâóãëàøûð âÿ êö÷ÿäÿ Ìîëëà Àááàñ ýþðñÿíèð. Îíóí äàëûíúà Ïûðïûç Ñîíà âÿ áóíëàðûí äàëûíúà êö÷ÿ äîëóñó êö÷ÿ óøàüû áóíëàðû äàøà áàñûð; äÿëèëÿð äèíìèðëÿð âÿ áèð òþâð þçëÿðèíè ãîðóéóðëàð. Ì î ë ë à À á á à ñ. Àé úàìààò, âàëëàù, áó óøàãëàð ìÿíè äÿëè åëÿéÿúÿêëÿð. Óøàãëàð àòäûãëàðû äàøûí áèðè êö÷ÿ ãàïûëàðûíûí áèðèíÿ äÿéèð, ùàìàí ãàïû à÷ûëûð âÿ îðàäàí Ì ÿ ø ÿ ä è Ù à ú û – ÿëèíäÿ òÿñáåù, äîäàãëàðû äóà âèðä åäèð, – ùþâëíàê êö÷ÿéÿ ÷ûõûð âÿ ãàáàãúà óøàãëàðûí öñòöíÿ ÷ûüûðûá, îíëàðû ñþéöá ãîâóð. Ì ÿ ø ÿ ä è Ù à ú û. Úÿùÿííÿì îëóí áóðàäàí, êþïÿê óøàüû êþïÿê! (Ñîíðà öçöíö Ìîëëà Àááàñà òóòóð). À êèøè, ýåíÿ áó éàçûã þâðÿòè ãîëãû÷û à÷ûã éàíûíà ñàëûá êö÷ÿëÿðè äîëàíäûðûðñàí? Àëëàù ñÿíÿ äÿ ëÿíÿò åëÿñèí, ñÿíè ÿêèá-äîüàí êèøèéÿ äÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Äÿëèëÿð áàøëàðûíû àøàüû ñàëûá, ýöíàùêàð êèìè áàõûðëàð. Ìÿøÿäè Ùàúû Ñîíàéà áèð ãÿäÿð éàâóã ýÿëèá, îíóí ãîë-ãû÷ûíà âÿðàâöðä åäèð âÿ äåéèð. 531 Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò åëÿñèí! Êö÷ÿ ãàïûëàðûíûí î áèðèñèíäÿí Í ÿ ú ÿ ô ö ë - ß ø ð ÿ ô ÷ûõûá äÿëèëÿðèí öñòÿ ÷ûüûðûð. Í ÿ ú ÿ ô ö ë-ß ø ð ÿ ô (ùÿìèøÿ ÿëèíäÿ òÿñáåù, äîäàãëàðû äóà âèðä åäèð). À êèøè, ýåíÿ áó áàìáûëûëàð áèëìèðÿì õàëãäàí íÿ èñòÿéèðëÿð? (Þâðÿòèí ãîë-ãû÷ûíû âÿðàâöðä åäèð âÿ þç-þçöíÿ äåéèð). Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò åëÿñèí! Ù à ú û È ñ ë à ì (ùÿìèøÿ ÿëèíäÿ òÿñáåù, äîäàãëàðû äóà âèðä åäèð, î áèðè ãàïûäàí ÷ûõûð âÿ äÿëèëÿðÿ ÷ûüûðûð). À êèøè, áó ìÿëóí îüëó ìÿëóí ýåíÿ áóðàäàäûð? Áÿñ áóíëàðû àïàðàúàãäûëàð äÿëèõàíàéà? Áÿñ áóðàäà íÿ ãÿëÿò åëÿéèðëÿð? (Þâðÿòÿ âÿðàâöðä åëÿéèð âÿ þç-þçöíÿ äåéèð). Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò åëÿñèí! Äÿëèëÿð áàøëàðû àøàüû òÿçèì åäèðëÿð. Ì ÿ ø ÿ ä è Ù à ú û (Ìîëëà Àááàñà). Ùÿ, ñþçöí íÿäè, òÿáèÿò îüëó òÿáèÿò? Í ÿ ú ÿ ô ö ë-ß ø ð ÿô (Ìîëëà Àááàñà). Àõû áèð äå ýþðóì, íÿ äåéèðñÿí? Àõû éÿíè äåéèðñÿí úÿìè ìÿõëóãàò þç áàøûíà éàðàíûá äà? Éÿíè áóíëàðû éàðàäàí éîõäóð äà? Éÿíè Àëëàù-çàä éàëàíäû äà? (Áó ñþçëÿðè äåéÿ-äåéÿ Íÿ÷ÿôöë-ßøðÿô Ìîëëà Àááàñû ÷ÿíÿñèíèí àëòûíäàí éóõàðû äöìñöêëÿéèð). Ù à ú û È ñ ë à ì (Ìîëëà Àááàñà òÿðÿô éóìðóüóíó ÷ÿêèá ÷ûüûðûð). Ìÿëóí îëüó ìÿëóí! Àíä îëñóí Àëëàùà, øåéòàí äåéèð âóð áàøû-ýþçö éàðûëñûí (Þâðÿòÿ òÿðÿô âÿðàâöðä åäèð âÿ þçö-þçöíÿ). Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò åëÿñèí! Äÿëèëÿð òÿçèì åäèðëÿð. Ì ÿ ø ÿ ä è Ù à ú û (þâðÿòÿ éàâóãëàøûð âÿ äèããÿò èëÿ ãîë-ãû÷ûíà áàõûð). Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò åëÿñèí. Í ÿ ú ÿ ô ö ë-ß ø ð ÿ ô (þâðÿòèí éàíûíà ýåäèð âÿ ãîë-ãû÷ûíà âÿðàâöðä åäèð âÿ äåéèð). Àëëàù øåéòàíà ëÿíÿò åëÿñèí! Ù à ú û ß á ä ö ë ÿ ç è ì (ÿëèíäÿ òÿñáåù, äóà âèðä åäÿ-åäÿ, êöúÿ èëÿ ýÿëìÿêäÿ). Ýåíÿ áó äÿëè áàìáûëûëàð íÿ äöøöáëÿð êö÷ÿíèí úàíûíà? Áÿñ áó ýöí áóíëàðû äÿëèõàíàéà ãàòàúàãäûëàð? Àëëàùö ÿêáÿð! Àíä îëñóí ßáöëôÿçë Àááàñà, àüàéè-Íÿúÿôöë-ßøðÿô, áèç áó äÿëè-äèâàíÿíèí óúóíäàí ðöñâàéè-úÿùàí îëóá ýåäÿúÿéèê. Áåëÿ õÿòà áóðàñûíäàäûð êè, áó ìÿëóí îüëó ìÿëóí (Ìîëëà Àááàñà èøàðÿ) äèëèíè ôàðàüàò ãîéìóð, ãîéìóð; ãàðäàø, ãîéìóð; ÿìèðÿë-ìþìöíèíÿ àíä îëñóí ãîéìóð. Ì þ ì ö í ë ÿ ð. Õåéð, ãîéìóð. 532 Äÿëèëÿð òÿçèì åäèðëÿð. Ù à ú û ß á ä ö ë ÿ ç è ì. Äöíÿí ãÿáðèñòàíäàí ÿùëè-ãöáóð çèéàðÿòèíäÿí ýÿëèðäèì. Ýþð áó ìöðòÿä îüëó ìöðòÿä (Ìîëëà Àááàñà èøàðÿ) î ãÿäÿð úàìààòûí è÷èíäÿ ìÿíÿ íÿ äåéèð? Äåéèð î ùàíñû áàëûã èäè êè, ùÿçðÿò îíó ÷àüûðàí êèìè áàøûíû ñóäàí ÷ûõàðäûá úàâàá âåðäè? Äåéèðÿì: “Êÿðêÿðÿò èáí Ìÿðìÿðÿò èáí ÿðÿðÿ èäè, áóéíóçëàðû äà âàð èäè”. Áó ãÿäÿð àäàìûí è÷èíäÿ áó ôàðìàñéîí îüëó ôàðìàñéîí (Ìîëëà Àááàñû ýþñòÿðèð) ãàù-ãàù ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýþð íÿ äåéèð; äåéèð: áàëûã äà äàíûøàðìû? Áóðàäà Ìîëëà Àááàñ ÷ûòìûã ÷àëûð, äöøöð îéíàìàüà, Ñîíà îíà áàõûá, î äà îéíàéûð. Ì þ ì ö í ë ÿ ð. Àëëàù ñèçÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Àëëàù ñèçÿ ëÿíÿò åëÿñèí! Ù à ú û Ì ÿ ä è í ÿ (ÿëèíäÿ òÿñáåù, äîäàãëàðû âèðä åëÿéèð. Êö÷ÿ èëÿ ýÿëäèêäÿ Ìîëëà Àááàñà). Àíä îëñóí Ôàòèìåéè-Çÿùðàéà, ñÿíè áó êö÷ÿäÿ éûõûá, î ãÿäÿð àéàãëàðàì êè, áåéíèí òîðïàüà ãàðûøàð! Ùÿïÿíä îüëó ùÿïÿíä, ùÿçðÿòèí òóìàí áàüû èëÿ íÿ èøèí âàð? (Ùàúû Ìÿäèíÿ áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà öçöíö Ñîíàéà òÿðÿô ÷þíäÿðèá, îíóí ãîë-ãû÷ûíà âÿðàâöðä åëÿéèð). Ì ÿ ø ÿ ä è Ù à ú û (Ùàúû Ìÿäèíÿéÿ). Àüàéè Ùàúû Ìÿäèíÿ, ÿñòÿüôöðóëëàù, î íÿ ñþçäö ôÿðìàéèø åäèðñÿí? ßñòÿüôöðóëëàù! Ì þ ì ö í ë ÿ ð. ßñòÿüôöðóëëàù, ðÿááè âÿ ÿòóáè èëåéùÿ! Ù à ú û Ì ÿ ä è í ÿ. Àüàéè-Ìÿøÿäè Ùàúû, Àëëàùûí ìèí áèð àäûíà àíä îëñóí, áó áàáè îüëó áàáè äöíÿí êö÷ÿäÿ úàìààòû áàøûíà éûüûá, ùÿçðÿòèí òóìàí áàüûíà ëàü åëÿéèð êè, ýóéà íÿöçèáèëëàù, ùÿçðÿò åøèéÿ ÷ûõàíäà òóìàí áàüûíû òàïøûðàðäû ñàðáàíûíà. Âÿ ÷öí òóìàí áàüû äà õåéëè ãèéìÿòëè èìèø, îíóí ö÷öí äÿ ñàðáàíûí ýþçö äöøöð òóìàí áàüûíà âÿ êöôôàðûí ãîøóíó ùÿçðÿòè øÿùàäÿòÿ éåòèðÿíäÿí ñîíðà, ñàðáàí ýÿëèð ùàìàí òóìàí áàüûíû ùÿçðÿòèí òóìàíûíäàí ÷ûõàðòñûí, ùÿçðÿò ÿââÿë ñàü ÿëèíè, ñîíðà ñîë ÿëèíè ãîéóð òóìàí áàüûíûí öñòÿ, àììà î ùàðàìçàäà ùÿçðÿòèí ÿëëÿðèíè êÿñèá, òóìàí áàüûíû ãÿñá åëÿéèð. (Àüëàéûð âÿ ìþìöíëÿð äÿ àüëàéûðëàð). Ìîëëà Àááàñ áàøûíû ñàëûá àøàüû äèíìèð, ìþìöíëÿð àüëàéà-àüëàéà äåéèðëÿð: “Òóìàí áàüûíà ãóðáàí îëóì, éà ñåééèäöø-øöùÿäà!”, áàøëàðûíà äþéöðëÿð. Ùÿêèì Ëàëáéóç âÿ ôÿððàø Øèìðÿëè õÿëâÿòúÿ áóíëàðà òàìàøà åäèð. Ìîëëà Àááàñ äà ìþìöíëÿðè éàìñûëàìàã áàáÿòèíäÿí þç-þçöíÿ òåç-òåç äåéèð. Ì î ë ë à À á á à ñ. Òóìàí áàüûíà ãóðáàí îëóì, éà ñåééèäöø-øöùÿäà! Òóìàí áàüûíà ãóðáàí îëóì, éà ñåééèäöø-øöùÿäà! (Âÿ áèðäÿí ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëöð âÿ ÷ûõûá ãà÷ûð. Ñîíà äà ãà÷ûð). Ì þ ì ö í ë ÿ ð (áóíóí, äàëûíúà). Àëëàù ñÿíÿ ëÿíÿò åëÿñèí! 533 Ôÿððàø Øèìðÿëè äÿëèëÿðè òóòóá ñàõëàéûð, ùÿêèì äÿ ýÿëèá äóðóð ìþìöíëÿðèí ãàáàüûíäà. Ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è (äÿëèëÿðÿ). Äàéàíûí, ùàðà ãà÷ûðñûíûç? Èêè ñààòäû ñèçè àõòàðûðàì. Áó ñààò ñèçè àïàðàúàüàì äÿëèõàíàéà, îðàäà àüëûíûç áàøûíûçà ýÿëÿð âÿ äÿõè ùÿçðÿòèí òóìàí áàüûíû ìÿçùÿêÿéÿ ãîéìàçñûíûç. Ù à ú û È ñ ë à ì (ôÿððàøà), Àé Øèìðÿëè, Àëëàù ñÿíÿ Êÿðáÿëà ãèñìÿò åëÿñèí, Àëëàù âàëèäåéíèíÿ ðÿùìÿò åëÿñèí; áó äÿëèíèí þùäÿñèíäÿí áÿëêÿ ñÿí ýÿëÿñÿí; éîõñà, âàëëàùè, áèàáûð îëäóã. Áèð äÿ áó ìÿëóíà äåéÿí ýÿðÿê, àõû, ñÿíèí ùÿçðÿòèí òóìàí áàüû èëÿ íÿ èøèí âàð? Ãóðáàí îëóì ùÿçðÿòèí òóìàíûíà äà, òóìàí áàüûíà äà! Ì þ ì ö í ë ÿ ð (àüëàéà-àüëàéà). Òóìàí áàüûíà ãóðáàí îëóì, éà ñåééèäöø-øöùÿäà! (Áàøëàðûíà äþéöðëÿð). Ùÿêèì ýÿëèð àüëàéàíëàðûí éàíûíà âÿ òÿÿúúöá èëÿ ÿââÿë áóíëàðà âÿ ñîíðà Ôÿððàø Øèìðÿëèéÿ òÿðÿô áàõûá, èøàðÿ èëÿ ñîðóøóð êè, ýóéà áóíëàð íèéÿ àüëàéûð. Ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è (ùÿêèìÿ). Áèð ñÿáÿá éîõäó, àíúàã ðèããÿòèãÿëá öç âåðèá. Ì î ë ë à À á á à ñ (ùÿêèìÿ). Ùÿêèì, ùÿêèì, ýÿë ýþðÿê êèì éàõøû ìàéàëëàã àøàð. (Þçö ìàéàëëàã àøûð). Ì ÿ ø ÿ ä è Ù à ú û. À êèøè, áó áÿäáÿõò ëàï äÿëè îëóáäóð. Áó ùåéíäÿ ýöíîðòà ÿçàíû äåéèëèð âÿ êö÷ÿ èëÿ ùàìáàë, áèð òàé äàëûíäà, êå÷èð. Êÿíàðäà áèð ïèíý÷è äöêàíû ýþðñÿíèð. ßçàí äåéèëÿí êèìè ìþìöíëÿð, ùàìáàë âÿ ïèíý÷è øàýèðäè àéàüà ãàëõûá, áèðäÿí, áàøëàéûðëàð ÿëëÿðèíè ãóëàãëàðûíà ãîéóá ÿçàí ÷àüûðìàüà: “Àëëàùöÿêáÿð!”, “Àëëàùö-ÿêáÿð!” ”ÿøùÿäö ÿí ëàèëàùÿ èëëÿëëàù!”. Ùÿêèì òÿÿúúöá èëÿ ÿçàí ÷àüûðàíëàðà áàõûð âÿ éåíÿ ôÿððàø Øèìðÿëèäÿí èøàðÿ èëÿ ñîðóøóð êè, áÿëêÿ áóíëàð äÿëèäèðëÿð? Ñîíðà ýÿëèð Íÿúÿôöë-ßøðÿôèí éàíûíà âÿ úèáèíäÿí ëöüÿò êèòàáûíû ÷ûõàðäûð, áèð ñþç àõòàðûð, àììà òàïà áèëìèð: ñîíðà ýÿëèð Ùàúû Ìÿäèíÿíèí éàíûíà âÿ ÿéèëèá áóíóí öçöíöí î òÿðÿôèíÿ áàõûð, áó òÿðÿôèíÿ áàõûð, áàøûíà âÿ àëíûíà äèããÿò éåòèðèð âÿ àõûðäà ýþçëÿðèíÿ äèããÿò âåðèð. Ìîëëà Àááàñ äà ãàáàüà éåðèéèá, õàùèø åäèð êè, îíà äà áàõñûí; ùÿêèì îíóí äà öçýþçöíÿ ãàáàãêû ñàéàã áàõäûãäà Ìîëëà Àááàñ áèðäÿí “ïûãã” åëÿéèá, ýþéÿ òóëëàíûð âÿ ùÿêèìè åëÿ ãîðõóäóð êè, ùÿêèì àç ãàëûð éûõûëà. Ìîëëà Àááàñ âÿ Ñîíà ãà÷ûðëàð, ôÿððàø èñòÿéèð òóòà, àììà ùÿêèìè ãîéóá ýåäÿ áèëìèð. Ìþìöíëÿð éåðäÿí äàø ýþòöðöá, äÿëèëÿðèí äàëûíúà ãà÷ûðëàð. Ôÿððàø Øèìðÿëè ùÿêèìè ãóúàãëàéûá ãîéìóð éûõûëñûí âÿ îíà äåéèð: Ô ÿ ð ð à ø Ø è ì ð ÿ ë è (ùÿêèìÿ). Âàëëàù, ùÿêèì, ñÿí êè, äÿëèäÿí áåëÿ ãîðõàíñàí, ýÿðÿê áèð äóà éàçäûðûá éàíûíäà ñàõëàéàñàí. Ùÿêèì àëòäàí éóõàðû áàõûð Øèìðÿëèéÿ âÿ áèð ñþç äåìèð. Ïÿðäÿ 534 ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÌßÚËÈÑ Äÿëèõàíà. Äÿëè Ì î ë ë à À á á à ñ àéàã öñòÿ äóðóá, ÿëèíè ýþéÿ ãàëõûçûá, ìîèçÿ åäèð. Îòóðóáëàð äÿëèëÿð: Ï û ð ï û ç Ñ î í à , Ô à ð ì à ñ é î í Ð ö ñ ò ÿ ì , Ñ ÿ ð ñ ÿ ì Ù å é ä ÿ ð , Ù ÿ ì ç à ä à ó ð á à í , Ú è í í è Ì ó ñ ò à ô à . Äÿëèëÿð äÿëè Ìîëëà Àááàñûí ìîèçÿñèíÿ ãóëàã àñûðëàð. Ì î ë ë à À á á à ñ (ñÿñíÿí, àâàçíàí îõóéà-îõóéà äåéèð). ßëùÿìäèëèëëàù ðÿááöë-àëÿìèí âÿññÿëàòö âÿññÿëàì ÿëà ñåéèäÿë-ìöðñÿëèí âÿ èëàùèò-òàùèðèí, ÿììà áÿä... Ñ ÿ ð ñ ÿ ì Ù å é ä ÿ ð (àüëàéà-àüëàéà éàëâàðûð). Àé Ìîëëà Àááàñ ãàðäàø, ñÿí Àëëàù áèçÿ íàüûë äå, ãóëàã àñàã. Ì î ë ë à À á á à ñ (ùèðñëè). Íåúÿ íàüûë äå?! Íÿ çÿâçÿê-çÿâçÿê äàíûøûðñàí? Íåúÿ íàüûë äå? Ìÿí âàèçÿì, éîõñà íàüûë÷ûéàì êè, ñèçÿ íàüûë äåéÿì? Ñþçÿ áàõ, ñÿí Àëëàù! Äåéÿñÿí ìÿí íàüûë÷ûéàì! (Ùèðñè òóòóð âÿ ýþçëÿðè ãûçàðûð. Ñÿðñÿì Ùåéäÿð âÿ Ùÿìçàä Ãóðáàí àüëàéûðëàð. Úèííè Ìóñòàôà àúûüûíäàí äèçëÿðèíè éåðÿ ÷ûðïûð âÿ éóìðóüóíó ñàüà-ñîëà òóëëàéûð. Ìîëëà Àááàñ áèðäÿí ãàù-ãàù ÷ÿêèá ýöëöð). Áÿñ áó íàüûë äåéèë, íÿäè? Áÿñ áó äåäèêëÿðèì íàüûë äåéèë, íÿäè? (ýöëöð). Ù ÿ ì ç à ä à ó ð á à í. Ñÿí Àëëàù, Ìîëëà Àááàñ, áèð àç ìîèçÿ åëÿ ãóëàã àñàã. Ì î ë ë à À á á à ñ (Ýóéà Ùÿìçàä Ãóðáàíûí ñþçöíö åøèòìÿäè). Áÿëè, õóäàâÿíäè-àëÿìèí èçíè èëÿ áèç áóðàéà úÿì îëìóøóã êè, áó áåø ýöíëöê äöíéàéè-ôàíèíèí ãóéóäàòûíäàí êÿíàðà äöøöá, Àëëàùûí éîëóíäàí àçàíëàðà öçöìöç ñàòàøìàñûí. Îíóí ö÷öí äÿ ôöðñÿòè ãÿíèìÿò áèëèá, ÀüàéèÌÿúëèñèäÿí ñèçÿ ìîèçÿ åäÿúÿéÿì êè, ôåéçèéàá îëàñûíûç. Ô à ð ì à ñ é î í Ð ö ñ ò ÿ ì (úÿëä äóðóð àéàüà âÿ ÿëëÿðèíè þë÷ÿþë÷ÿ). Äå, äå, àé àòàì-àíàì ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí! Åëÿúÿ Àüàéè-Ìÿúëèñèäÿí äå! Ì î ë ë à À á á à ñ. Áÿëè, åé ìÿíèì ùóø âÿ çÿêàâÿò, ÿãë âÿ ôÿðàñÿò ñàùèáè îëàí éîëäàøëàðûì! ßðç îëñóí õèäìÿòè-øÿðèôèíèçÿ êè, Àüàéè-Ôàçèë Ìÿ÷ëèñè þç “Èõòèéàðàò” êèòàáûíäà áåëÿ ðÿâàéÿò åäèð êè, (àâàçíàí) ÿç ùÿçðÿò èìàì Ìÿùÿììÿä Áàãèð ìÿíãóë ÿñò êè, ùÿð êÿñ ðÿúÿá àéûíûí áèðèíúè ýöíö èêè ìèí ðóêÿò íàìàç ãûëà âÿ ãàáàãêû ðöêÿòäÿ èêè ìèí äÿôÿ òþâùèä çèêð åäÿ âÿ ó÷ ìèí äÿôÿ “èííà ÿíçÿëíà” îõóéà âÿ îõóéóá ãóðòàðàíà êèìè öçö ãèáëÿéÿ äóðà, ùàìàí øÿõñ àéûí àõûðûíà êèìè ãàðûí àüðûñû ýþðìÿç; âàëëàùè ýþðìÿç, áèëëàùè ýþðìÿç. Áóðàäà Ô à ð ì à ñ é î í Ð ö ñ ò ÿ ì âÿ Ñ ÿ ð ñ ÿ ì Ù å é ä ÿ ð ãàù-ãàù èëÿ ýöëöðëÿð; Ù ÿ ì ç à ä à ó ð á à í âÿ Ï û ð ï û ç Ñ î í à àüëàéûðëàð; Ú è í í è Ì ó ñ ò à ô à äà äèçëÿðèíè 535 éåðÿ äþéöð âÿ ÷ûüûðûð. Áèð íå÷ÿ ì þ ì ö í ÿëëÿðèíäÿ òÿñáåù, àüëàéà-àüëàéà äàõèë îëóá ñîðóøóðëàð: “áèç äÿ ìÿðñèéÿéÿ, àüëàìàüà ýÿëìèøèê. Àüëàéûí, åé øèÿëÿð!”. Ú è í í è Ì ó ñ ò à ô à (àðà ñàêèò îëàíäàí ñîíðà). Áàõ, Ìîëëà Àááàñ, èñòÿéèðñÿí ìÿí äàáàíûìû éåðÿ âóðóì, áóðàäàí áèð ãóø ÷ûõñûí? Áàõ, äåéèðñÿí âóðóì? Ìÿí Àüàéè-Ìÿ÷ëèñèäÿí ãîðõìàéàúàüàì êè! (Äàáàíëàðûíû âóðóð éåðÿ). Áàõ, ìÿí äÿ öçö ãèáëÿéÿ äóðìóøàì. Áÿñ ÀüàéèÌÿ÷ëèñè íèéÿ öçö ãèáëÿéÿ äóðóð? Ù ÿ ì ç à ä à ó ð á à í (Úèííè Ìóñòàôàéà éàëâàðûð). Àé Ìóñòàôà ãàðäàø, ñÿí Àëëàù äàáàíëàðûíû éåðÿ âóðìà, ìÿí ãóøäàí ãîðõóðàì. Ô à ð ì
Benzer belgeler
сечилмиш ясярляри
“Äàüûëàí òèôàã” ÿñÿðè Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâóí “Ìöñèáÿòè-Ôÿõðÿääèí”èíè òàìàìëàéàí âÿ äàâàì åòäèðÿí èêèíúè ôàúèÿäèð. Äðàìàòóðýèéàìûçûí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿñèíäÿ ÿñàñûíäà ìààðèô÷è ìÿôêóðÿ äàéàíàí áåëÿ ìþùòÿøÿì...
Nəcəf bəy Vəzirov. Əsərləri
ãàðøû, áöòöí áàøãà ñèëàùëàðäàí ñîíðà áÿäèè ôèêðèí àüûð òîïëàðû èëÿ àòûëàí àòÿø èäè.
Ñîíðàëàð äðàìàòóðýèéàìûçäà áó ÿíÿíÿ ùÿëÿ ÷îõ þìöð ñöðìöøäö. “Øàìäàí áÿé”
âÿ “Íàäàíëûã” (Í.Íÿðèìàíîâ), “Äÿëè éûüûí...
Alisa möcüzələr ölkəsində
íàüûë äà éàçìûøëàð. Éàçû÷ûëàðûí øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíà áåëÿ ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿñè, îíóí ìàòåðèàëëàðûíäàí áåëÿ ôÿàë èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè âÿ
þç éàðàäûúûëûãëàðûíäà íàüûë æàíðûíà áåëÿ ýåíèø éåð àéûðìàëà...
El çələngi (xalq şerindən seçmələr)
Åë ÷ÿëÿíýè (õàëã øåðèíäÿí ñå÷ìÿëÿð). Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 248 ñÿù.
Ùÿð íöìóíÿñè áèòêèí áèð ÿñÿð òÿñèðè áàüûøëàéàí õàëã ïîåçèéàñû ëèðèê õàðàêòåðëè
ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ïàðëàã ÿêñè îëóá, áÿäèè-åñòåòèê çÿí...
Azərbaycan bayatıları
îõøàð äþðäëöêëÿðÿ, î ñûðàäàí òöðê èìïåðàòîðó Àëï ßð Òîíãàíûí þëöìöíäÿí áÿùñ åäÿí àüû-åäè-ñûçëàìàëàðà áàéàòû æàíðûíûí áóýöíêö òÿëÿáëÿðè áàõûìûíäàí éàíàøûëàðñà, îíëàðû òàì ìÿíàñû èëÿ áó æàíðà àèä íöì...
ô.å.í. ßçèç ßËßÊÁßÐËÈ
ÚßËÈË ÌßÌÌßÄÃÓËÓÇÀÄß
[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları
![[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları](http://s1.doczz.biz.tr/store/data/000073578_1-85d644df76e1519e858a1d76dc4c5f0c-70x70.png "[Mətn]: qaravəllilər, oyunlar və tamaşaları")
Â.Âÿëèéåâ, È.Àááàñîâ, Ò.Ôÿðçÿëèéåâ, ÿäÿáèééàòøöíàñ ß.Ìèðÿùìÿäîâ, ñÿíÿòøöíàñëàð: Ì.Àëëàùâåðäèéåâ, Å.Àñëàíîâ âÿ á. áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè øÿêèëäÿ
V Cild - Meyxana.Net
Àòà ìåé-ìÿçÿ ìÿúëèñëÿðèíèí ïèñëèêëÿðèíäÿí äàíûøàðêÿí ìóñèãèíè âÿ ýþçÿëëèéè ðÿää åäèð. Íÿüìÿíè, ìóñèãèíè âÿ öìóìèééÿòëÿ, èíúÿñÿíÿòè êöôð àäëàíäûðûð. Îüóë èñÿ íÿüìÿíè, ýþçÿë ìóñèãèíè, áèð ñþçëÿ, ýþçÿ...