TDV DIA - Personel Web Sistemi

DEViR
tün bu
ve yol
tabii etmekileri esasta
leklerin
Böylece felek
tabii etkinin
ve
söz
gerçek
konusu etkiyi
fiiline bu tür
sebepleri ortak
vurgulamak
ister (UI):letü'l-müstev{iz, s. 74-85).
Devir
"Pi'l -edvar ve'l -ekvar"
topyekün kozmoloji ve tabiat tarihi
ele alan
Sada daha sonraki
m ve
kozmolojilerle paralellik arzeden dikkat çekici fikirlerdir.
Safa'ya göre feleklerin
ve
alemi
birçok devirleri
Devirlerin
ve/veya
takevir
ekvar)
verilir
kozmolojide ise kevir, "çok sadevirden
kozmik
anlaCorbin, Cyclical Time, s. 42]) . Gökteki devirler belli
hizazaman
daki
Bu
denir.
Safa devirleri
a) Gezegenlerin felek-i tedvirlerindeki (episikl)
b) Pelek-i tedvir merkezlerinin felek-i harnildeki (deferent)
ri. c) Pelek-i hamillerin burçlar
deki
d) Sabit
burçlar
e) Alemi topdört unsur alemi
yekün
Binlerle ifade edilen
7000, 12.000, S1.000,
devirler
süreni
300.000
en uzun süren devir sabit
burçlar
devridir ki otuz
sürer. Buna
en
süren
dört
devir, alemi (kül)
unsur alemi
ve
24 saatte
Nitekim
Safa, "Hepsi (küllün) bir felekte yüzer"
(Yasin 36/ 40) ayetindeki "felek"i
felek, "küll"ü ise onun
kozmos olarak anlar. Bu devirlerle
36.000
bir burçlar
ilk burcu olan Hamel burcunun ilk
da
en uzun dönemi meydana gelir. Bu dönem, Siddhanta denilen astronomi tablosunda "alemin bir günü" olarak
Ayda
bir vuku bulan
ise
en
ve
öteki gezegenlerle tek
ibarettir. Devir, ketek
vir ve
uzun izahSafa, bu
Iara
ve
alemine etkileri mesefelsefi kozmolesine geçer ve
234
lojinin kabullerini tekrarlar (Resa, il, lll,
249-253).
ekolünün
daki
olan
es-Sühreverdi de meseleyi bu noktadan
ve sonsuz devirler boyunca
ele
ancak
varfert olarak süreklilik arzetmedibelirtip bu devirlerin vahiy yahut ilbilgelerle peygamberhamla
lerden
vurgular. Peleklerin
ve bunlar
münasebetler, metafizik alemdeki nizave nisbetlerin fiziki aleme bir
Pelekierin birbiri
leri ve bu
kozmik kevirlerin yeni bir kozmik
metafizik nurlar aleminin bir
dür. Esasen akli
mertebeleri aranisbetleri
üzere merhale merhale seyreden
yine bu akli tertibe göre olur. Binlerce
sürebilen bu merhaleler sona erince "büyük
kopar.
felekler
ve bu akli münayeni bir devire
merhale mersebetleri
girilir.
hale sürecek yeni bir
ler'e göre akli alemdeki
sinin cismani aleme
sonuçlabu kademeli
ve
her kozmik dönemin sonu yeni bir
bu böylece sürüp gider
s. 176, 239, 255).
Devir
matematiksel astronominin konusu olarak ele alan Bfrüni
gibi
bilginler için bu tür spekülasMesela gezegenyonlar önem
lerin Hamel burcundaki
Hint astronomisindeki kozmik gün kavetmekle birlikte
Birüni'yi
ilgilendiren, Kelp (Kalpa) ve
Caturcük (Caturyuga)
Hint zicleriyle
ei-Pezari ve Ya'Muhammed b.
gibi
küb b.
ziclerindeki
ilgili
tesbitlerdir. Ona göre Hint astronomisinden faydalanan müslümanlar
bu kaynaklardaki bilgileri tases -Serahhih eden Muhammed b.
sevindirisi gibi alimierin
astronomlacidir. BirOni, Hint ve
ziclerini tablolar halinde
ve
ait devir süresi farktesbit
ma li'l-Hind, s. 351-352). Devir
küresel trigonometri
dan ele
ziclerde
metotla(yörüngera göre feleklerin
ler)
ise (Kitabü
'ilmi'l-hey'e, s. 226) onun
astronomisinin
veyi gösterir.
zir-
Tehanevl,
"devr" md.; Ca bir b. Hayyan. Mul].taru resa 'il
P. Kraus), Kahire
1354, s. 523-526, 551 ; Farabi, 'Uyanü'l-mesa'il (el-Mecmü' içinde), Kahire 1325, s. 6970, 72; Makdisi, el-Bed' ue 't-tarfl]., II, 7-8;
Safa, Resa'il, Beyrut 1376-77/1957, lll,
Sina.
et-Tabf'iyyat / :es249-253;
Said Zayed). Kahire 1983,
et-Tabf'iyyat (2): es s. 98-105; a.mlf.,
Sema' ue'l- 'alem
Mahmud
Kahire 1969, s. 26-36; a.mlf.,
et-Tabf'iyyat (3) : el-Keun ue'l-fesad
Mahmud KaKahire 1969, s. 193-196; Bfrüni.
ma li 'l-Hind, Haydanibiid 1377/1958, s. 351352; a.mlf., Kitabü Mal!:iilfdi 'ilmi'l-hey'e
ve tre. M. Th. Debarnot),
1985, s. 226;
Gazzali, Tehafütü'l- felasife, Beyrut 1986, s. 173(Opera me189; Sühreverdi.
taphysica et mystica içinde,
H. Corbin),
Tahran 1953, s. 176, 239, 255;
'UI!:letü'l-müsteufiz (Kleinere Schriften des Ibn
H. S. Nyberg), Leiden 1919,
al-Arabr içinde,
s. 74-85; H. Corbin, Cyclical Time and Ismaili
Gnosis, London 1983, s. 42-80.
KuTLUER
DEVLET
)
(
L
Belli
insan
hakimiyetin
içindeki
ait siyasi
_j
Arapça'da devlet veya dfilet
bir halden
bir hale dönmek; nöbirbiri
gelmek,
üstün gelmek, zafer kazanmak" managelir.
düveldir.
dilciler,
iki kelime arafark
söylerken bagöre devlet
dület ise
ve ilki zafemalla ilgili olarak
el
rin taraflar
ise servet ve
elden ele
ifade eder. Kelimenin Arapça'ya Akad dilindeki
mak"
gelen daludan veya SOryanice'de "hareket etmek, harekete geçirmek,
ve yerini
mek"
dal kelimesinden geçileri
de (EJ2
ling.l, II, 177) bu
kelimenin
Arapça'daki anlam
la
iddia etmek güçtür.
Kerim'de "dvl" kökünden gelen kelimeler,
olmak" ve "elmal"
den ele
edecek tarzda iki yerde
Uhud Gazvesi'nde nisbi yenilginin
olan müslümanlara ilahi
bir sünnetin
geçer ve
DEVLET
zaferiyle sonuçlanan Bedir Gazvesi
denilir:
"Biz o günleri insanlar
nöbetdöndürür dururuz" (Al -i imran 3/
140).
ise ganimetierin
ketaksiminin hikmetini
simler
vurgulamak üzere, "Böylece o mallar, içizenginler
dolanizden
bir servet {dOle) olmaz"
59/
7) mealindeki ayettir. Burada sosyal adaleti zedeleyici bir birikime yol açan "sermaye
Kelime her iki
hadislerde de geçmektedir (bk. Wensinck,
Muccem, "dvl" md.).
Devlet kelimesinin
erken döile modern devnemlerindeki
let
ancak belli safhatesbitiylardaki anlam
le izlenebilecek
Bu anüç safhada incelemek
lam
mümkündür. Devlet kelimesinin siyasi
bir kavram haline gelmesinin ilk safhaanlam "zafer. güç" veya "hakimiyetin
olarak el
Bu
zafer, güç,
ve iktidar
süresi
ana
olarak
Mesela ihtilal yokendisini
ve hakimiyetin
luyla zaferin
bu keliEmevTier'den Abbasiler'e
Nitekim Taberi,
meyle ifade
o döneme ait
devlet kelimesinin bu anlamdaki kullaörnek
eden "bizim devletimiz", "bu devlet" gibi ifadelere yer versafhada
mektedir (Tarif], VII, 469)
devlet kelimesi hakimiyetin
den çok
ifade eden bir kavnihai siyasi otorite
ram haline
ve
için
Düvelü '1olan
Zehebi, "Beni Ümeyye Devleti çöktü" (TaV, 200) veya, "Abbasi Devleti'nin saadeti her yönden öne geçti"
(a.g.e., V, 37) vb. ifadelerde kelimeyi bu
Abbasi hilafeanlamda
dönemlerde de devlet
tinin
terimi egemen bir hanedam veya onun
Nitesiyasi hakimiyetini ifade
kim BüveyhTier döneminde üst düzey
yöneticilerine devlete {hanedana)
gösterecek
Muizzüddevle,
Adudüddevle gibi unvanDevleti'ni ifade
lar
eden Devlet-i Al-i Osman tabiri de bu
safhadaki anlam
Ancak "devlet-i ebed-müddet"
lindeki
bir taraftan gücün
ve zaferin,
taraftan siyasi
Devlet kelimesinin hem hakimiyetin el
mesi hem de bu hakimiyete
siyasi
için
dütarihindeki devrf tarih
bir tezahürü olarak görülebilir. Nitekim
devlet kelimesini süreklilik arzeden sikullanan
Halyasi
Ili, 1295) tarih gödün'un
"devletlerin ömrü" fikrine dabu
dikkat çekicidir
bk.
Yahya el-Mellah, s.
51-55). Üçüncüsafhaise devlet kelimesiyaset literatüründeki kulsinin
kendini gösterir. Bu safhada
kavram
millet-devlet (nationsisstate)
temin her bir unsuru"
Devlet kelimesinin
bu anlam
son
dillerindeki state, staat, etat, stat, stato kavtercüme
Devletin
siyasi gücün
evrensel bir nitelik
Bu
anlamda devlet, tarihin ilk dönemlerinvazden bu yana her toplum için
geçilmez bir
Fakat bu
siyasi gücün mahiyeti,
yabiçimleri ve ahlaki
daima kültürel zeminin özellikleriyle
Günümüzde bu tertoplumcümeye
yorum
temelinde devletin tarihi
ve kavkültüre baram olarak
devleti
biçimleri,
Allah ve tabiat ile olan
de yandünya
çerçevesinde
Millet-devlet olgusu milletsistemin bir unsuru olarak evde her milletin siyasi kültür
tarihi ve teorik temelleriyuyum proble bu
sürdürmektedir. Bu anlamlemi
da son derece
bir
kültür ve
ahlak temeline dayanan
medeniyet birikimi çerçevesinde devletin gerek
teorik gerekse tarihi ve sosyal bir pratik olarak bu tercüme
içinde
ciddi bir
ma problemi
Devletin, dünya
ile sosyopolitik kültür
teorik konumu ve
tarihi gerçeklik içindeki pratik
siyasi
tarihinin en eski ve en
temel meselesidir. Devlet, Eflatun için
gerçek
bilgisifilozofnin ve insan ruhunun ideal bir form ha-
linde tecessüm etmesi, Aristo için ferdin siyasi bir
olarak mensup olorganik bütünlük, Hobbes için inantolajik
güvence
alan siyasi güç
Rousseau
için toplumun ortak iradesini temsil eden
siyasi birlik, Hegel için
yeryüya da mutlak ruhun
zündeki
(geist) tarih içindeki tecessüm
lidir. Zengin bir
arzeden bütün
tarihi süreç içinde iki ana
bu
kutba
bir meylin
kilde görünmektedir. Birinci
devleti mahiyeti ve özü itibariyle mutlak
ifade eden soyut ve
bir kurum olarak görmektedir. Eflatun'un ideal devletinde ilk özgün ifadesini bulan
bu
Hegel'in
felsefi
sisteminde en keskin formülüne
ise devleti belli sosyal
levleri üstlenen bir siyasi üst kurum olarak kabul etmektedir. Pragmatist felsefenin devlete
aksettiren
devletin kendisi
belirbu
sivil toplumun
deleyici
hale getirilmesinde araTarihi
ele
antik dönemdeki
devletlerinden günümüzdeki millet-devlet angelme sürecinde
medeniyeti içinde
siyaset
etkili
görülür. Yunan
letlerindeki devlet
organik dütemel özelliklerini gösterir. Eflatuncu sistemin de etkisiyle devlet bu dönemde
organik
ideal devletin insan bedenindeki organik
akkabul
Devlet en
yüksek erdem olarak idrak
den ferdin
devleti
devolarak var
ve ahletten
laki erdeme
görülAristo'riun
siyasi bir mahlük olarak görmesi de bu
ortaya koyar.
devleti
kutsal
mezceden Büile
ve Roma imyük
ile bütün özelliklerini kazatemel
nan imparatorluk devleti
hususlarda
devletinden farkarzeder. Bu
her
önce devlet
temeli hukuk
bir
alanda
düzeni
ile
hir devletindeki devlet-fert
yerini devlet-fert
terketHukuk ve düzen fikri devlet ol-
235
DEVLET
gusunun temelini
bir yandan devlet daha
bir örgütlenmeye yönelirken öte yandan
nin ferdiyetini kazanma süreci
Böylece devlet ahlaki özelliklerinden çok müessesevr özellikleriyle ön plana
devlet örgütlenmesi hukuk
ve bürokrasi düzenlemeleri
kendini
Yeni bir evrensellik
getiren Ka kütolik kilisesi ve imparatorluk
çük birimler halinde parçalayan kavim
(Tötonik etki), imparatorluk
devletinden feodal devlete
Roma
sonra Katolik kilisesinin siyasi
içindeki etkievrensel hakisini
miyet
ruhi bir form halinde tecessüm etmesidir. Fakat bu evrensellik yeni kavim
gelen
aksine
siyasi çözülmeyi
"Çifte
teorisi siyasi otoritenin dini ve dünyevi otoriAvruteler halinde bölünmesi
küçük birimlere
da
teorik zeminini
Bu feodevlet
dal devlet
ce ve otoritesi
büyük ölçekli
ve genel siyasi kurumlara
yerini feodal birimlerdeki
hak ve sorumdayanan bu
Ortaluluklar
siyaset
temelini
etMillet-devlet
ve
bu feodal
çözülmesiyle ortaya
izleri Xl.
itibaren
bu
XVII.
belirmeye
ve millet-devlet.
ile Avrupa'1648 Vestfalya
sistemin temel siyasi
daki
Bu dönemden
birimi haline
siyagünümüze kadar devlet
ile
set literatüründeki millet
ve devlet bir milletin
birlikte
siyasi örgütlenmesi
millet
tadevlet
ön
Modern anlamda millet-devletlerin
X.
XVII.
kasidar süren medeniyet
yasi boyutudur. Avrupa'daki bu yeni devlet sisteminin ahlaki- dini temeli Protesbilimsel- entellektüel temeli Galile'nin hareket teorisine
evren gösosyopolitik temeli
hanedan 1 millet
sosyoekonomik temeli ise ticari kapita-
236
lizm denilen merkantilizmdir. Bu dönemde millet-devletin iç
ile ilgili siyaset teorisi özellikle Makyavel, Hobbes ve
Bodin
bu devlet
sisteBraun. Vasquez,
min teorik
Suarez, GentHis ve özellikle Grotius yapMillet- devlet
XIX.
Hegel'in
en köklü felsefi teve bir siyaset sistemi olamelini
rak zirve
Hegel,
"kendi içinde
"devlet
tür. Bu felsefede milli duygu ve
tecessüm
hali olan devlet merkezçünli hayat mutlak anlamda
kü devlet ahlaki idealin
(Hegel, Vll, 400-402) Organik bir bütünlük
bir sosyal
ve
olan devletin
hayat tezahürü mümkün
çünyeryüzündeki yürükü devlet
ve tezahürüdür.
Bu
devlet
alternatifelsefelerdeki
fi, liberal ve
devlet
Fakat her iki devlet
da devletin ortak
belli
içindeki hakimiyete
millet-devlet fikri
Bu
her zaman bir milletin bütün unbilir; aksine birda
olakaç etnik grubun
içinde yabilir. Önemli olan, belli
insan
ortak iradelerini aksettirici hakimiyetten kaynaklanan siyasi örgütlenmedir. Devletin yaryürütme ve yasama
bu
ortak irade ve hakimiyet
ile
ruiyet
XX.
Milletler
ortak güvenlik sistemi, bu devlet
evrensel
Devlet Örgütlenmesinin
Tarihi
deki Seyri. Devlet örgütlenmesinin
tarihi içinde ortaya
konusunda gerek müslüman
gerekse
ileri sürülen
iki grup halinde mütalaa ediledevlet örgütlenmesibilir. Birinci
ortaya
ve
nin hicretin
Medine toplumunun tam ve gerçek anlamda devlet örgütlenmesinin bütün özelliklerine sahip
kabul ederken
Hz. Peygamber'in siyasi olikinci
maktan çok dini bir liderlik
ve onun döneminde bugünkü anlamda devlet örgütlenmesinden çok cemaat örgütlenmesinin ön plana
ileri sürmektedir. Buradaki temel andevlet
Birinci
devleti evrensel anlama sahip
bir siyasi güç örgütlenmesi olarak ele
ikinci
devleti modern milhareket edelet-devlet
rek yorumlamakta ve mukayeseyi bu
esas üzerinde
Siyasi güç örgütlenmesi
ele
tarihinde devlet oluAkabe
ile birlikte
layan bir süreç içinde
tarihi
bir gerçek
görülür. Hz. Peygamber'in
Medine toplumu
güç örgütlenmesinin bütün fonkortaya
siyonianna sahip bir
Fakat bu
yukaçerçevesi belirlenmeye
Baliteratürü içindeki devlet anlaözelliklere save kültürün eserihip bir
dir. Hz. Peygamber'in teori ile
ideal ile
ren Medine siyasi toplumu,
tarihinde görülen
devleti, imparatorluk devleti ve millet devleti
bir devlet
ve örBu uygütlenmesini
inanca
gulama, kendisine temel
her türlü
toplum anve
devleti
devletlerinde görülen
üyelik kaetnik
ve
Medine toplumunda görülmemektedir. Demokrasinin
Atina
devletinde
nüfusunun
dayanmakta
üçte birinden daha
uygulamaiken Medine'de
toplumun her kesimi için
bir
söz konusu
Bu devlet
ve Roma imparator devletlerinden de gerek toplumfert gerekse siyasi merkez-çevre
leri
köklü
Hegel'in felsefi temelini
millet-devlet
ise bu tür bir ançünkü
lam tarihi içinde siyasi
model
eden bu ilk uygulamada devletin
toplumdan
soyut ve
bir
sahip
gerek
gerekse uygulamada söz konusu
Siyasi güç örgütlenmesi olarak devlet,
ahlaki ve sosinanç sisteminin
yal idealleri
için sadece
fert ve toplumu
bir
denetlerneye
siyasi
devlet
söz konusu de-
DEVLET
Medine devletinin kendine özgü
gerek devleti
fertlerin sigerek siyayasi üyelik
si
gerekse devletfert
Medine
kabileyi esas
alan üyelik
temelinden sarsan
giderken
yeni bir siyasi üyelik
(bk. ANAYASA)
bütün
o dönem Arap toplumundaki kabile yave
Avrupa
feodal
hakim olan
ve
otorite
bir devlet
beraberinde getirDevlet
zamanda
siyasi güç olarak örgütlenmesi ve
böylece mümkün
Hz. Peygamber'in
sonra
ümmetinin
ilk ve en
önemli mesele siyasi
tesisi olResül-i Ekrem'in
vahye
ve
dayanan bir bilgiden
bu anlamda
herhangi bir sahaile
Bu kesin ve
liderlikten hilafet sistemine
lam ümmetinin devlet
temel
Hz. Ebü
dönüm
Bekir'in halife seçilmesiyle
bu
yeni dönemde siyaset ve devlet olgusu
sorumluluk, kabiliyet ve ehliyet
içinde
Bu örnek uyve devagulama ile devletin
ihtiyaç duyulan bilgi
ilmf ictihadlar
siyasi
tesis edilme yöntemi de ümmetin
ve
ortaya
bu yaközellikle Ehl-i sünnet'in
boyu temel
Buna
siyasi
tayin ve
tesisinde
esas
gerektiileri
ve tevarüs
dabir imarnet teorisi
Hz. Ebü Bekir döneminin iki önemli icolan
peygamberlerle
ve zekat ödemeyenierin
devletin siyasi merkez ve güç olarak
önemli rol oynapeygamberlerle
Hz.
Peygamber'den sonra gaybf bilgiye dahiçbir otorite
ve güç organizasyonunun mümkün
ortaya koyarak Ebü Bekir'in ümmetin
seçim ve
ile
hilafetinin
peygamberlerin otoritesinve merden üstün
kezi siyasi güç örgütlenmesine alternatif olan herhangi bir gücün
Zekat vermeyenler-
le
ise ilk halifenin siyasi devlet otoritesinin Hz. Peygamber'in otoritesinden
fakat
bilgi
ve etki
itibariyle
oltescil
Böylece devletin,
ve biat
müessegaranti
ve
üzerinde dave
engelleyecek, adalet
ve dengeyi
merkezi siyasi
güç organizasyonu yani devletin etkinlimümkün
Hz. ömer, Osman
ve Ali dönemlerinde bu
mi esaslar
devam
Üçüncü halifenin
ile birümmelikte
ti içinde
devlet
orsebep
Bununtaya
la birlikte Hulefa-yi
dönemi. devlet
ve
itibariyle daha sonraki dönemlere ait uygukonusunda kaynak
ve mikyas kabul
dört halifenin belirlenme biçimleri de siyasi liuygulanabilecek
olan genel seçim ve ittifak, aday gösterme ve gösterilen
cemaatin onaylaehlü'l -hal'
kil etme,
alma gibi
yöntemleri ortaya
Bu dönemdeki
uygulamalar. devIetin temel siyasi ve ahlaki hedeflerine
sürece
konusunda esnek ve
bir
göstermektedir.
Emeviler'Ie birlikte
dönemin
ve
itibariyle
devlet
bu temelde ortaya
Öncelikle Ömer b. Abdülazfz dönemi istisna olmak üzere, Emevf
dört halife döneminin aksine daha sonraki uygulamalar için bir delil
etmemektedir. Bu dönemle birlikte
içinde kalan
öncesi devlet geleneklerinin
düzeyinde özümlenmesi süreci
Siyasi
tevarüs ve
saltanat sistemine
bu
en
Fakat bu durum,
siyasi müesseseler tarihinin
ve Bizans geleneklerinin yeknesak bir takliiddia eden
dinden ibaret
gösterecek boyutmedeniyetinin tarilarda
hi seyir içinde
kendine özgü yareddetmeyi hedefleyen
en büyük hata, siyasi
ve devlet örgütlenme-
sini sadece siyasi liderlik
ibaret görmesidir. Bu basite indirgeyici
tarihi içinde devyorumun aksine,
let
ve
bazan
- yürütme
gibi
kendine özgü ve orüinal müesseselerin
bazan da vezaret gibi
ortaya
siyasi geleneklerden tevarüs edilmüesseselerin
esaslar
dan yeniden
göre
öte yandan Emevfler'le
devam eden saltanat uygulamalabir tek genel çerçevede
mek mümkün
Siyasi müessezihniyet temeli
kalmakla birlikte uygulamadaki
son derece zengin bir
yol açEmeviler'de siyasi uyetkileyen kabile
Abbasiler'de ve özellikle
millet
veya
önsisteminde devam
cesi geleneklerin
akisleri oliddia etmek mümkün
Çünkü aksi bir
feodal iktitarihinde görülmesadi
ve
yönelik bozulma
siyasi
temayüllerinin hiçbir
ruiyet
mümkün görülmemektedir. Temel
olarak
tarihi içinde siyasi müesseseviyesinde esnek bir
tafakat özellikle alimierin bu mütoplumuna uyardüzeyinde
bir görev
üstlendikleri söylenebilir. "el-Ahkamü'ssultaniyye" ve
türündeki eserler bu
ürünleridir.
Teymiyye'nin, sadece bir veliahtahta
devlet
dolatayinleri bile
tenkit etmesi bu konuda
bir misal
olarak zikredilebilir
ye, s. 14-16).
Hilafet döneminde devlet
ve
örgütlenmesi, millet - devlet
sistemin anlaçok
Bu anlamda "dasiyasi güç örgütlenrülislam"
mesi çerçevesinde ifadesini bulan devlet
ötesinde bir dünya sistemini
veya düzenini aksettirmektedir.
darülislam tek tek devletlerden daha
bir siyasi- hukuki alan
Devlet
merkezi hilafet otoritesinin
dönemlerde, özellikle Abbasiler'in son devirlerinde merkezden
veya özerk
için
olotoriteler
237
DEVLET
bu
son derece
Bir
ifadeyle darülislam ve darülharp modern anlamda iki
millet-devletin
iki
düzen
Merkezi siyasi
otorite olarak hilafetin gücünü hissetdönemlerde gerek devlet
gerekse devlet örgütlenmesinde
temayülü
ken bu müessesenin gücünü
dönemlerde
dünya sistemine
devlet örgütlenmeleri ortaya
Memlükler'in
Abbasf hilafetiyle
hilafeti arafark bu çerçevede dikkate debir örnek
etmektedir.
islam tarihi içinde devlet
ki en önemli
biri, hilafetin ortadan
ve sömürgeci döneortaya
millet-devminin
let örgütlenmesine
Bu
gerek teorik gerekse pratik devlet anciddi bir
zorunluberaberinde
Öncelikle devlet, hukuki ve ahlaki bir hayat
anlamda hayata geçiren
bir araç olmaktan çok modern milletlesistemin bir unsuru olarak aniaBöylece alternatif
bir dünya sistemini
darülislam
yerini, hakim sömürgeci devletler
milletlerasistemin
ve
olma
Bu milletlerarasistemin
kendi
güç örgütlenmesinin bütün
içinde
gereklerini yerine getirmeleri halinde
dahi devlet olarak kabul edilmeleri imÖzellikle ll. Dünya Sasonra
müslüman
mücadeleleri.
müslüman nüfusa dayanan millet-devletlerin ortaya
ile
islam
bu yeni dömillet-devletlerin bir
Faaraya gelme
kat
bir
göre
bu millet-devletlerin gertemeline dayaçek bir
müslüman toplumkonusu ollar nezdinde sürekli
Bu devletler yeni
kimlikda bu kimlikler taler
rihi temelden yoksun
ölçüde
iç
ve
yol
Bu tarihi- dinf temelin yerine milletdevlet olgusunu ikame etmek isteyenahlaki idealleri gerler, devletin
bir araç
ter-
238
kederken buna
devlet
Bu dödevlet, darülislam ve hilanemde
fet
alternatif bir milletlerarasistem
çok bir milletdevletin
esaslara göre düzenlenPakistan
mesi
tecrübesi bu
islam tarihi içinde
millet-devlet fenomeniyle
ilginç bir
etmektedir.
Bu millet-devletlerin hukuki anlamda
tek tek darülislam
alternatif
bir
hukuk ve siyaset sistemi
Bu sebepledir ki bugün islam
daki devlet
ve
topgöstermeklumdan topluma
toplum içinde dahi farktedir. Bazan
devlet
medesonucu olan bu farkniyet
günümüz
siyasi
ve dinarnizmin teetmektedir.
melini
islam
deki
Tarihi ve Devlet
tarihi içindevlet
ana grupta incelemek
mümkündür.
a)
Hukukunda.
siyasi dütarihi içinde en önemli kaynaklaislam hukukunun metodolojisi çerçevesinde devleti ve
yorumlayan eserler
"elAhkamü's-sultaniyye" ve
gibi isimler
toplanan
gerbu eserlerde devlet
islam hukuku
yorumve yönlendirilmesi
orMaverdfnin
taya
mü's-sultaniyye'si bu türün en tipik
Müellif bu eserinde bir yandan
Kur'an ve Sünnet'e dayanan bir siyaset
öte yanteorisi
dan islam toplumunun
müesseseleri
prensipler
yeniden yorumlamaya ve ahlaki
denetim
almaya gayret sarfetmektedir. Bu eserlerde ortaya konan devlet
ve
hukukun belirleyici
her hürolü
küm ve her sonuç islam hukuku çerçeteori
vesinde delillendirilmeye
bu temel prensip üzerine
tir. imarnet müessesesinin
bir
fikri hukuk-devlet
sini
bir surette ortaya
(bk. iMAMEr). Hukukun hayata geçirilmebir zosi için devletin
runluluktur. Maverdfnin, daha eserinin
ilk
bu konuda Mu'tezile alimi
Ebü Bekirel-Esam hariç bütün ümmetin
bu
nin
Maverdi eserin ilerleyen
devletin
ve
bu temel üzerine ve islam hukuk
usulü çerçevesinde tesbit etmektedir.
Teymiyye de
adeserinde devletin hukuki
velayet
ile toplumun
idareci kesimine ve kamuya
Bu kavramla devlet,
Kerim'in
emaneti ehline teslim etme prensibine
Bu noktada ahladayanmak
ki idealizm ile
bir
kültür ve mesuliyet
Böylece devlet
ve
felsefe
aksine
bk.),
var olan
gerçeklikten
ideaksettirilal bir tasawur
mesi gereken hukuki bir zorunluluktur.
Fakat bu zorunluluk
bir
beraberinde getirahlaki ve hukuki
mez. Aksine
idealleri
için var
kabul edilir. Bu eserleri, Avrupa'da milli
devletlerin
XIX.
da
ve devleti
form el!ega! çerçeveler içinde inceleyen eserlerhusus da bu özelliktir. Baden
zan
hukuki idealizmi
söz konusu ise de bu durum bu tür eserlerin
olmaktan çok
usule dair
ve fer'f hükümler
Söz konusu eserlerde devlet temel müessesebelli bir hukuki yakleriyle
içinde ele
ve
geçen
ahlaher müessese hukukun
ki prensiplerle
b)
Kelam ilmi çerçevesinde
imarnet meselesi üzerinde
gelebir
Fakat bu
bir devlet modeli
ve
bir devlet
tan çok aklde ile
liderlik
teorik bir
kurmaya yöneliktir. Klasik dönemde imarnet bahsinin ilahiyyat
ve tabTiyyat
ile birlikte ele
bu yüzdendir. imarnet veya
hilafet
ele
ma
özellikle Hulefa-yi
dönemini kapsayan islam riyaset tarihitemellendirilmesi, yonin belli bir
ve
yöyönneliktir. Söz konusu
selendirici fikri ise devlet
DEVLET
çimle mi yoksa nasla
dir.
nasla belirleme
telakkisi, Hz. Ali'yi öteki sahabi toplualeyhine yücelten ve devlet
onun nesiine inhisar
ettiren telakki ile
ve ortaya
üç halifenin
iyet
sorgulayan bir imarnet
Ehl-i sünnet ve Mu'doktrini
tezile kelam
imamete dair
doktrininin temel iddiabundan doladört halifenin iktidara
efdaliyeti
paralellik
toplu biasiyasi
temeli
ve
sahabiler
siyasi
tabii ictihad
s. 251-261).
gelesiyasi otoritenin ya
nas veya seçim yoluyla temellendirilebiortada delaleti
mütevatir bir nas
göre "akd"in
seçimden
bir temeli olamayacave erdemli müslümanlar
dan
ehlü'l- hal' ve'I- akdi n bu seçimi üstlenmesi
Onun ele
konular
devlet
gereken
devlet
iktidardan
veya kenhangi durumlarda
disine itaatin hangi
farz olgibi hususlar da yer almaktan
(et· Temhfd, s. 64-239). Fa hreddin er- Razi ise bu ve benzeri konulara
ilave olarak devlet
gereklilimeselesinin nakli ve akli temellerini
ve Ehl-i sünnet'e
yakla(el·Erba
li'd ·dfn, Il, 255-320). Bu
{f
konuMu'tezili perspektiften inceleyen
Kadi
el-Mugni
hacildi de
cimli eserinin imamete
(XX/
kelamda siyasi otoritenin temelkonusunda sistematik bir örnek
etmektedir.
ise
bu konudaki literatür hayli
Bunlar
Teymiyye'nin Minha cü's-sünne
önemli bir reddiye
el-Hilli'ye ait
Minhacü '1- kerame ii ma 'rifeti '1 -imame tipik bir misal olarak zikredilebilir.
Bu ve benzeri
eserlerdeki ana fikre
göre Allah adalet, hikmet ve lutfu gereresulünden sonra nebevi fonksiyonyerine getirecek devlet
nasla
Zira imamet,
seçimine
ka-
dar önemli bir husus olup nas yoluyla
üzerine vaciptir. Bundan
tayin
siyasi otorite, nasla
ileri sürülen Hz. Ali'nin nesliyle devam
ve
etmelidir. Bu
siyasi otoritenin temeliendirilmesi konusundaki teorik birikime önemli
larda
c)
Felsefesinde. islam felsefe ekolü içinde devlet, siyasi- tarihi bir gerçeklik olmaktan çok felsefi-teorik sistemin
bir
veya
felsefenin devletle ilgili temel meselesi,
devleti felsefi bir ideal olarak
mak ve bu ideal devleti eksik ve
devlet türlerinden
edebilmektir. Bu
ideal devletin siyasi -tarihi bir gerçeklik
haline
ya da siyasi gersürdüren devçeklik olarak
letlerin düzeltilmesi öncelikli bir hedef
Bu
ideal devletin ve
bu devleti
bilgi temelinin devleti
fertler
özümoranda
özgün ifadesini Farabfde bulan bu devlet
Sina,
Bacce ve
gibi islam
sistemli bir
Bu düfelsefi çerçeveye
için ·devletin felsefi
ve
bütünlük içinde
gerekir. Farabfnin Ara, ü ehli'l - medineti'leserinde kozmolojik-ontolojik düzen,
biyolojik düzen ve ideal devlet
analojik
bu
teorik bir
düzlemlerde ortaya konan organik düzen
ve saadet
ideal devletin kaBu ideal devleti
fertler ortak bir ruh
ederler ve devlet
(er-reisü'l-evvel)
bilgi ve ahlak nitelikleriyle
bu ortak ruhun
Bu noktada gerek Farabi'nin
eserinde gerekse
Bacce ' nin Tedbir ü 'lEflatuncu etkinin ve
devleti
etkisi söz
konusu ise de bu birikimin birçok konu yeda islami devlet telakkisi
da bir gerçektir. Faniden
rab!' nin teklif
siyasi birlik
devletinin çok ötesinde, hatta mutlakiyetçi ya da milli birliklerin de ötesinde
bir
Bu tür bir
eski Yunan'da rastlamak mümkün
öte
ve
yandan
çerçevesinde de islami
geleneyönlendirici etkisi
Farabfnin eksik ve
devlet
da
"cahiliye devleti", "dalalet
devleti",
devlet" gibi kavram ve
Kur'an'a ait
etkilerini aksettirmektedir.
Eflatun ·un Devlet
eserine
de bu konuda ilginç misaller ve ipuçd) Siyasetname
En tipik örNizamülmülk'te bulan bu gelenek,
devlete
itibariyle felsefe ve hukuk ekallerinden ciddi
Devlet bu eserlerde müessese olarak
tarihi bir tecrübeler birikiminin ürünüdür. Bu müesseseyi ayakta tutan ve babulunan idarecileri
prensipler tarihi tecrübenin
ile ortaya konulabilir. Bu prensipler taiçin felrih içinde
sefe ekolünün
aksine son
derece gerçekçi bir tarzda ele
Devletin sultanla
alanlarda bu gerçekçilik bazan pragmatizme
yönelebilmektedir. Fakat bu pragmatizm, Makyavel'in sonradan benzer bir
ahlaki
metotla kaleme
prensibinden
Aksine gerek Nizamülmülk'te gerekse onu
takip eden Ebü'n-Necib es-Sühreverdfnin Nehcü's-süluk ii siyaseti'l-mülil.k'ü
ve benzeri eserlerde bütün prensipler ve
tavsiyeler ahlaki bir çerçeveye
islam
tarihinde ahlaktan mutlak anlamda
bir alan olarak sekülerize
bir siyasi
birikiminden bahsetmek
Bu eserlerde söz konusu
olan pragmatizm uygulanabilirlik ve esneklik
sonuçlar
bir hüküm
bir
tavsiye ve nasihat mahiyetindedir.
usulünün benzeri
ve sistematik
bir metoda
bu
önemli bir sebebi olarak kabul edilebilir. Yine de her prensip öncelikle Kur'an,
hadis ve islam tarihi içindeki örneklerden hareketle delillendirilmeye
Bu noktada hukuk ekolü ile olan
temel
zamanda bu eserlerda aksettirmektedeki devlet
Teymiyye gibi fakihdir. Maverdi ve
lerin aksine Nizamülmülk bir siyaset adaolarak
prensipierin
gösterebilmek için islam öncesi tarihi kaynaklara da
Özellikle
devlet
verilen örnekler, devlet olgusunun bu
eserlerde hukuki idealizmin ötesinde objektif tarihi gelenek ve tecrübeler birikimine dayanan bir müessese olarak idrak
göstermektedir.
239
DEVLET
e) Tarihi-Sosyolojik
Haldün'un
en özgün ifadesini bulan bu
göre devlet
(mülk),
mutlak anlamda geolan tabii bir müessesedir. Bu sadece hukukun
bir gereklilik
tarihi bir zorunluluktur. Bu tarihi
temelinde,
medeni,
bir
le siyasi bir
(el-medeni bi't-tab' ) olkaynaklanan sosyal örgütlenmenin
sürdürmesi için asgari bir
yatmakFiziki ihtiyaçlar ve sosyal zaruretler bu örgütlenmeyi
Böylece devlet. tarihin ilk dönemlerinden itibaren sosyal
zaruri
bir sonucu olarak ortaya
Önce yiyecek
ve neslin devam ettirilmesi
için
sürecine giren
daha sonra
çevreye ve hayvaniara
dayamülkiyetin ortaya
ile birlikte
bölümü ve hukuki zaruretler sebebiyle devlet düzenine
Bu tür bir tahlil çerçevesi içinde devlet
sosyal hasosyal hayat
sürdürülmesi mümkün deBu çerçevede devlet ne tarih ötesi bir
ideal, ne sadece hukuki ideallerin hayata geçirilmesi için bir araç, ne de tarihi
tecrübenin
prensipler
etkin
bir müessesedir. Belki bütün
düzlemlerde
kapsayan, fakat öncelikle tarih içinde
tabii bir siyasi sistemdir.
ortaya
Bu tabiilik,
Haldün'un devri tarih anile daha da
bir anlam kaHaldün'un tarihi tabiilik
siyasi
tarihi içindeki benzerleri
olan
tarihselcilikten (historicism)
temel
unsur, eserin bütün bu tarihi tahliliere
usulü çerçevesinde kalmaBu
Mul!-addime, devleti tabii bir tarihi müessese olarak
sosyolojik yöntemle devletin düzenlenmesini inceleyen bölümlerde hüküm verirken
usulünün ilginç
ve orijinal bir sentezini
Öte yandan devletin tarihi
ele
devri tarih anlamodern ilerlemeci tarih yorumlave bu
beraberinde
devlet
f) Yeni Devlet
yetiyle
240
ve
medenisüre-
ci, müslüman
yeni devlet
ortaya
yol
Bu dönemde temel siyasi mesele,
siyasi kadevlet
etkin bir tarzda
layacak müesseselerin
ve temel
kaynaklar
yorumsiyasi ideallerle modern siyasi mekanizmalar
daki uyum bu dönemin en öncelikli gündemini
Muhammed
bal'in, islam hukukunun temel kaynakolan icmaa
yeni yorumla onu modern dünyada yükselen cumhuriyetçi ruhun yegane mümkün formu
olarak görmesi (The Reconstruction of
Religious, s. 164),
Kemal'in
prensibiyle
da
siyasi hayattaki
ve koleken önemli
olarak görmesi
(el-fjilafe, s. 2
Mevdüdi'nin particilik
meclisi
bölünmesinin
ideali (Political Theory of Islam, s. 43) bazan birbirinden
sonuçlara
fakat genelde
ayniletezahürleridir. Bu
sömürgeci dönemden sonra yeni bir safhaya
Özellikle ll. Dünya
takip eden
müslüman toplumlar süratle
ve kendi devletlerini
turma
Yeni devletlerin ortaya
bu devletlerin kimve idare
gibi meseleleri de beraberinde
Millet-devlet örgütlenmesine
yeni
devlet
din-devlet
hususunda yeni ve çetin bir
dönemini
Hilafetin
takip eden
islam
dininin devlet
uzak
savunan Ali Abdürgibi
yeni
esaslara
devletlerin kimliklerinin
öngören devlet angöre
islami devlet kavbu
bir ürünü olup hilafetin
doldurmaya yönelik bir
Bu
yeni kavrama öncülük eden Mevdüdi ve
Seyyid Kutub gibi
bir taraftan
hakimiyeti fikrine
bir siyasi
taraftan icma,
biat gibi
mi prensipierin
siyasi
mebütününe alternatif olabilecek bir devlet
ve
Bu
anlamda
devlet fikri
inanç
tabii bir sonucu olarak
Lisanü'l· 'Arab, "dvl" md., Xl, 252·254; Wensinck. Mu'cem, "dvl" md. ; Taberi, Tarih (Ebü'IFazl), VII, 469;
s. 251261; Farabi, Ara'ü
Bey·
rut 1985, s. 37-60, 87-107, 120-137;
et- Temhfd (Ebü Ride). s. 164-239; Kadi Abdülcebbar, el-Mugnf, XX/ 1, tür.yer.; Maverdi, elAhkamü's-sultaniyye, Kahire 1973, s. 1-12 ;
Nizamülmülk, Siyasetname (Köymen) ; tür. yer.;
Nesefi,
(Salame)..ll, 828-848;
Ebü'n-Necib es-Sühreverdi, f'lehcü 's-sülük {f
siyaseti'l-mülak,
1974;
Commentary of Plato 's Republic (tre . E. I. ).
Rosenthal). Cambridge 1966, s. 174,240, 260;
Fahreddin er-Razi, el-Erba 'rn tr
Kahire 1986, ll, 255·320;
elHilli, Minhacü 'l-kerame {f ma'rifeti' l-imame
Teymiyye, Minhacü 's-sünne
M. ReSalim i, Kah i re I 382 / 1962 içinde), I, 77202 ;
Teymiyye,
Beyrut 1988, tür.yer. ; Zehebi,
Kahire 1367, V, 37, 200 ;
Haldun, MuJ<:.addime, lll, 1295; A. Barker, National Character
and the Factors in /ts Formation, London 1927,
s. 120; M. lqbal, The Reconstruction of Religious Thought in Islam, London 1934, s. 164;
Mawdüdi, Political Theory of Islam, Delhi 1964,
s. 43; Ali
el-islam ve
Beyrut 1966, s. 40 · 46; lshtiaq Ahmed, The
Concept of an fslamic State, London 1971 ;
Muhammad Hamidullah, Muslim Conduct of
State, Lahor 1987, s. 80-145;
elljila{e, Kahire 1988, s. 21 ; G. W. H. Hegel, Philosophie Des Rechts, Werke (ed . E. Moldenhauer- K. M . Michel), Suhrkamp 1971 , VII, 400402;
Yahya el-Mellah.
ve tetavvüru
Adabü'r-ra{ideyn, IV, Musul 1972, s. 51-55; F. Rosenthal. "Dawla", Ef2
ll, 177.
Iii
AHMET DAVUTOGLU
DEVLET ANA
L
Kemal Tahir'in
(ö. 1973)
Devleti'nin
anlatan
_j
Tezli bir tarihi roman hüviyetindeki
eserin
olan ve romanda
Bey
geçen
Devlet Hatun'dan gelmektedir. Eser ErGazi'nin, Osman ve Orhan beylerin. çökmekte olan Anadolu Selçuklu Devleti'nin Bitinya ucunda "kerim devlet"
çerçevesinde küçük bir
yeni bir devleti
hikayesidir. Devlet Hatun, Rum (Anadolu) bageçtikten sonra
Bey
Derin Geçit'i
bütün gücünü
Roman
"Dost Çelmesi", "Fal", "Derin Geçit" ve