Gidengelmez Dağı Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Envanter

Gidengelmez Dağı Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Envanter

GİDENGELMEZ DAĞI YABAN HAYATI GELİŞTİRME SAHASI ENVANTER
ÇALIŞMALARINDA DOLAYLI YÖNTEMLERİN KULLANILMASI
Alper Ertürk
Ali Onur Sayar
Hasan Emir
Taner Hatipoğlu
Hacettepe
Üniversitesi
Ankara Üniversitesi
DKMPGM
DKMPGM
Ankara, Türkiye
Ankara, Türkiye
Ankara, Türkiye
Muzaffer Uyanık
Cemal Akcan
Evren Koban
Cevdet Uğuz
DKMPGM
DKMPGM
Ankara, Türkiye
Ankara, Türkiye
TÜBİTAK MAM
GMBE
Afyon Kocatepe
Üniversitesi
Kocaeli, Türkiye
Afyon, Türkiye
Ankara, Türkiye
İrfan Kandemir
Ankara Üniversitesi
Ankara, Türkiye
Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü
bünyesinde oluşturulan Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları (YHGS) ilgili yönetmelik
uyarınca yaban hayatının geliştirildiği, av hayvanlarının yerleştirildiği, yaşama ortamını
iyileştirici tedbirlerin alındığı ve gerektiğinde özel avlanma planı çerçevesinde avlanmanın
yapılabildiği alanlar olarak tanımlanmıştır. Bu doğrultuda hedef türlerin etkin korunması ve
sürdürülebilir avcılığın sağlanabilmesi için uygun envanter çalışmaları uygulanmalıdır.
Buradan hareketle DKMPGM tarafından Gidengelmez Dağı YHGS pilot bölge olarak
seçilmiştir. Çalışmada dolaylı yöntemler kullanılarak türler hakkında bilgi edinilmesi
amaçlanmış, ağırlıklı olarak kullanılan fotokapan yönteminin yanı sıra hedef tür olan
Capra aegagrus (yaban keçisi) için uygulanan moleküler yöntemler ile de çalışmanın
desteklenmesi öngörülmüştür. Fotokapan çalışmaları sırasında alanda aktif durumda
bulunan 14 fotokapan 935 fotokapan-gün değerine ulaşmış ve bu süreçte 12 memeli
türüne ait 335 kayıt elde edilmiştir. Çalışma sırasında ayrıca alanda kaçak avcılık ve evcil
sürü otlatma gibi tehditlerin de var olduğu görülmüştür. Çalışma kapsamında planlanan
moleküler örneklemelerin evcil sürü faaliyetlerinin azalmakta olduğu sonbahar aylarında
gerçekleştirilmesi planlanmaktadır.
AMAÇ
Ulusal Biyoçeşitliliğin ve Gen Kaynaklarının Korunması Hedefleri Doğrultusunda
Büyük Memeli Türlerinin Araştırılması, Korunması ve Yönetimi Projesi kapsamında Orman
ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü (DKMPGM)
tarafından pilot bölge olarak belirlenen Antalya Akseki ilçesi Gidengelmez Dağı Yaban
Hayatı Geliştirme Sahası (YHGS) ve çevresinde planlanan çalışmada fotokapan yöntemi
ve genetik işaretleme yöntemlerinin kullanımı ile sahada hedef tür olarak belirlenen Capra
aegagrus (yaban keçisi) ve diğer türlere yönelik envanter ve izleme çalışmalarının
gerçekleştirilmesi amaçlanmıştır.
Sürdürülebilir yaban hayatı yönetimi için mevcut korunan alanların sınırları
içerisinde bulunan stok popülasyonların büyüklük, yoğunluk gibi önemli parametrelerinin
değerlendirilmesi ve bu bilgilerin yıllar boyunca sistematik bir şekilde kaydedilmesi
oldukça önemlidir. Ancak, özellikle karnivor memeli türlerinin besin zincirinin üst
basamaklarında yer almaları nedeniyle nadir türler olmaları, genellikle gececil aktivite
sergilemeleri ve belirgin bir saklanma davranışlarının olması nedeniyle doğrudan gözlem
veya bireylerin yakalanıp serbest bırakılması gibi yöntemlere başvurularak haklarında bilgi
toplanması oldukça zordur. Ayrıca mevcut vejetasyon yapısı ve topografik etmenler de bir
çok sahada doğrudan gözleme dayalı envanter yöntemlerini başarısız kılmaktadır. Tüm bu
nedenlerden dolayı söz konusu türlere yönelik izleme ve envanter çalışmalarında dolaylı
yöntemler olarak adlandırılan, bireylerin yaşadıkları alanda bıraktıkları iz ve işaretler gibi
belirteçlerin yardımı ile alan kullanımlarının ve bölgedeki göreceli
bolluklarının
hesaplandığı yöntemler de tercih edilmektedir.
Son yıllarda gelişen teknoloji ile birlikte kullanımı artan dolaylı yöntemlerden
fotokapan yöntemi ve moleküler teknikler ile daha kesin ve net veriler elde
edilebilmektedir. Bu çalışmanın kapsamını da pilot bölge olarak seçilen Antalya Akseki
Gidengelmez YHGS yürütülmekte olan uzun dönem fotokapan çalışmaları ve dışkı
örneklerinden
DNA
analizi
yöntemi
ile
gerçekleştirilen
moleküler
oluşturmaktadır. Bu bağlamda çalışma kapsamı ayrıntıları ile verilecek olursa;
yöntemler
•
Alanda yayılış gösteren türlerin mevsimsel ve gün içi aktivitelerinin belirlenmesi ve
bu sayede alan kullanımlarının zamansal olarak kaydedilmesi,
•
Pilot çalışma bölgesinde yayılış gösteren nadir karnivor türlerin populasyon
büyüklüklerinin hesaplanması ve sıklıkla kullandıkları alanların belirlenmesi ile
gelecekte tasmalama çalışmalarının gerçekleştirilebileceği mevkilerin belirlenmesi,
•
Fotokapan kayıt değerlerinin incelenmesi ile türlerin geçiş bölgelerinin belirlenmesi
ve bu sayede dışkı analizleri için gerekli materyallerin toplanması sırasında
kullanılacak çizgi transekt rotalarının belirlenmesi,
•
Alanda C. aegagrus türüne yönelik sistematik dışkı toplama çalışmalarının
ardından gerçekleştirilecek DNA analizleri ile türün alandaki yaklaşık populasyon
büyüklüğünün tahmin edilmesi oluşturmaktadır.
FOTOKAPAN ÇALIŞMALARI
Büyük memeli türlerine yönelik çalışmalarda son yıllarda sıklıkla kullanılan dolaylı
yöntemlerin başında fotokapan yöntemi gelmektedir (TEAM, 2002). Özellikle nadir ve
gececil türlere yönelik uygulamalarda kesin sonuçlar veren yöntem, ülkemizde de son
yıllarda birçok araştırmacı tarafından tercih edilmiş ve bu çalışmalar sayesinde türler
hakkında önemli bilgiler elde edilmiştir. Örneğin; Karabük ili Yenice ilçesinde sistematik
fotokapan örneklemesi ile yapılan uzun dönem izleme kapsamında Felis silvestris (Yaban
Kedisi) türünün alandaki popülasyonu hakkında önemli bulgulara ulaşılmıştır (Can, 2008).
Marmaris ve çevresinde Caracal caracal (Karakulak) türünün habitat farklılıklarına göre
alan kullanımları ve diğer ekolojik özellikleri incelenmiştir (İlemin, 2010). Ankara Beypazarı
ilçesinde yine sistematik fotokapan örneklemesi ile bölgede yayılış gösteren türlerin
aktivite desenleri, yükseklik ve habitat özelliklerine göre dağılımları ve özellikle Lynx lynx
(Vaşak) türü ile ilgili populasyon tahminleri gerçekleştirilmiştir (Mengüllüoğlu, 2010). Batı
Karadeniz bölgesinde; Bartın, Karabük ve Kastamonu illerini kapsayan geniş bir bölgede
yürütülen bir diğer çalışmada ise türlerin uzun dönem izlemesi ile alanlar arasındaki
çeşitlilik değerleri, komünite parametreleri ve bölgedeki korunan alanların mevcut durumu
gibi analizler de gerçekleştirilmiştir (Soyumert, 2010).
Gidengelmez Dağı YHGS sınırları içerisinde 6 adet Reconyx PC900 HyperFire
Proffessional ve 8 adet Bushnell Trophy Cam HD Max olmak üzere toplam 14 fotokapan
cihazı ile uygulanmakta olan çalışma Haziran ayı içerisinde başlatılmış ve halen devam
etmektedir. Çalışmada, topoğrafik yapı ve bitki örtüsü sınıfları dikkate alınmak kaydıyla,
bölgede görev yapan DKMP Av Koruma ekiplerinin tecrübeleri, literatür bilgileri ve iz-işaret
gözlemlerinin ardından belirlenen 9 bölgeye oportünist fotokapan yöntemi yaklaşımı ile
cihazlar yerleştirilmiştir (Şekil 1).
Şekil 1. Fotokapan İstasyonlarının Bulunduğu Alanlar
N
Çalışmada fotokapan cihazlarının konuşlandırılacağı alanların belirlenmesinin
ardından bu bölgelerde bulunan sırt ve vadi geçişleri, vadi içlerindeki patikalar ve dar
koridorlar belirlenerek eldeki cihazlar bu noktalara yerleştirilmiştir. Söz konusu noktalara
yerleştirilen fotokapan cihazları uygun protokol izlenerek 30-45 günlük periyotlar halinde
ziyaret edilmekte, kart ve pil değişimleri yapılarak mevcut veriler veri tabanına
kaydedilmektedir (Sanderson, 2004).
Çalışma sırasında belirlenen istasyonlara yerleştirilen fotokapan cihazlarının
yakınına türün dikkatini çekecek besin, koku maddesi vb. ilgi çekici maddeler
kullanılmamaktadır. Bu yöntem fotokapan cihazlarının kullanıldığı birçok çalışmada
uygulanmasına rağmen (Kauffman et al., 2007) bu çalışma kapsamında alanda yayılış
gösteren türlerin doğal alan kullanımının ortaya konmasının amaçlanmasından dolayı
tercih edilmemiştir.
MOLEKÜLER YÖNTEMLER
Yaban hayvanlarına yönelik populasyon genetiği ve koruma genetiği çalışmalarında birçok
farklı moleküler yöntem uygulanmaktadır. Bu yöntemlerden öne çıkanlar arasında
Mitokondriyal DNA analizleri ve Mikrosatelit DNA analizleri yer almaktadır. Ayrıca Y
kromozomu çalışmaları da önemli bilgiler sağlayabilmektedir. Bu noktada çalışma için
uygun yöntemi seçmede hedeflenen çalışmanın amacının ne olduğu ve ne gibi sorulara
cevap arandığı önem taşımaktadır.
Populasyon genetiği ve koruma genetiği çalışmaları örneklemin yeterli sayıya ulaşarak
başarılı olabilmesi için özellikle yaban hayvanları için uzun ve yorucu süreçleri
beraberinde getiren arazi çalışmaları gerektirmektedir (Taberlet et al., 1999). Bu nedenle
dolaylı yöntemler ile elde edilecek örneklerin hızlı ve kolay elde edilebilmelerinden dolayı
dışkı, ölü bireyler gibi materyallerden alınacak örnekler ile yapılan çalışmaların sayısı son
yıllarda oldukça artmıştır (Lucchini et al., 2002; Creel et al., 2003; Fabbri et al., 2007). Söz
konusu yöntemin karnivor türleri üzerinde uygulandığında daha başarılı olduğu bilinse de
son yıllarda ilgili prosedürlerin geliştirilmesi ile C. aegagrus gibi herbivor türler için de
başarılı sonuçlar verdiği bilinmektedir (Zhang et al, 2006). Ancak bu yöntemin önemli
handikapı yeterli ve bozunmamış DNA materyali içeren dışkı örneklerinin bulunması ve
bozunmadan saklanabilmesindeki zorluklardır (Özüt, 2001). Bu noktada İz ve işaret
çalışmaları sırasında elde dilecek dışkı örneklerinin %96’lık etanol çözeltisine alınarak
saklanmasını uygun görmekle birlikte farklı türler üzerine yürütülen çalışmalarda farklı
yaklaşımlar da söz konusudur (Ernest et al., 2000; Frantz et al., 2003).
Çalışma kapsamında özellikle C. aegagrus türünün envanterine yönelik dolaylı
yöntemlerin kullanılması öngörülmüştür. Bu noktada Basit Dizi Tekrarları-Simple
Sequence Repeats (SSR) olarak da adlandırılan Mikrosatelit DNA İşaretleri uygun yöntem
olarak öne çıkmaktadır. Çekirdek genomunda yer alan bu tekrarlar kısa alel uzunlukları
nedeniyle DNA parçalanmış olsa da dışkı DNA’sı çalışmalarında veri elde etmenin
mümkün olduğu nükleotid dizileri olmalarından dolayı tercih edilmiştir. Evrimsel hızları
nedeniyle populasyon/tür içindeki bireyleri tanımlama, çeşitliliği tespit etme ve ebeveyn
tayini çalışmalarında sıklıkla tercih edilen işaretlerdir (Marucco et al., 2009). Bu sayede
elde edilen dışkı örneklerinin analiz edilmesi ile birey tespitinin yapılması mümkün
olmakta, böylece yöntem envanter çalışmalarında kullanılabilmektedir. Proje kapsamında
toplanılan örnekler 15 mikrosatelit DNA işareti kullanılarak genotiplendirilecektir. Ayrıca,
cinsiyet belirlemek üzere AMELXY lokusu analiz edilecektir.
Pilot bölge olarak belirlenen Gidengelmez YHGS’de yürütülen çalışmaların alanda yoğun
faaliyet gösteren kıl keçilerinin sonbaharda alanı terk etmelerinin ardından başlatılması
planlanmaktadır. Ayrıca bu dönemde C. aegagrus türünün de daha alçakta bulunan vadi
tabanlarında daha çok vakit geçirdiği bilinmektedir (Turan, 1984). Bu nedenle çalışmanın
Ekim ayı içerisinde başlatılması planlanmıştır.
Çalışma sırasında elde edilen her bir dışkı örneği alındığı yerin konum bilgisi, örnek
numarası, alındığı tarih ve tazelik durumu gibi bilgileri içerecek şekilde kayıt altına
alınacaktır. Çalışma sırasında elde edilen dışkı, kan ve doku örneklerinin tamamının
analiz çalışmaları TUBITAK Marmara Araştırma
Merkezi
Gen Mühendisliği ve
Biyoteknoloji Enstitüsü Hayvan Genetiği laboratuvarlarında Afyon Kocatepe Üniversitesi
Veteriner Fakültesi ile işbirliği dahilinde gerçekleştirilecektir.
SONUÇ
Çalışmanın başlangıcından bu güne kadar alanda 14 fotokapan farklı aktif periyotlarda
olmak üzere çalışmış ve toplam 935 fotokapan-gün değerine ulaşılmıştır. Bu süre
içerisinde 12 memeli türüne ait 335 kayıt elde edilmiş ve çalışmada başarı oranı 2,64
fotoğraf/100 fotokapan-gün değeri olarak hesaplanmıştır. Bu değer Gidengelmez
YHGS’nin söz konusu türler açısından önemli bir alan olduğunun göstergesi olmakla
birlikte oportünist yaklaşım ile kurulan istasyonların başarı oranının yüksek olmasının da
doğal bir sonucudur.
Çalışma sırasında elde edilen kayıt sayılarına bakıldığında Sus scrofa (yaban domuzu) ve
Lepus europaeus (yabani tavşan) türlerinin en yüksek değere sahip olduğu; F. Silvestris,
Lynx lynx (Vaşak) ve Canis lupus (Kurt) türlerinin ise en düşük değere sahip olduğu
görülmüştür (Şekil 2).
Şekil 2. Fotokapan çalışmasının ardından elde edilen kayıt sayıları
Bu türlerin dışında C aegagrus, Erinaceus concolor (kirpi), Martes foina (kaya sansarı)
Meles meles (porsuk) Sciurus anomalus (sincap) S. scrofa, Ursus arctos (boz ayı) Vulpes
vulpes (kızıl tilki) gibi türler de kayıt altına alınmıştır.
Bir diğer önemli parametre olan, “türlerin alandaki varlıklarının ilk kez kayıt altına alındığı
zaman” olarak tanımlanabilecek tespit edilme sürelerine bakıldığında alandaki varlığı ilk
tespit edilen tür S. scrofa olmuştur. Çalışmada ilk fotokapanın kurulduğu günden itibaren
hesaplanan fotokapan gün değeri analizlerine göre türün varlığınının tespit edilmesi için
geçen süre 17 gün olarak hesaplanmıştır. Yine alanda kayıt altına alınan türlerden tespit
edilme süresi en büyük olan tür F. silvestris olmuştur. Bu değerler incelenirse türlerin
alandaki göreceli bollukları hakkında fikir edinilebilir. Ancak türlerin farklı dolanma alanı
değerlerine sahip oldukları unutulmamalıdır (Şekil 3).
Şekil 3. Alanda Kaydedilen Türlerin Tespit Edilme Süreleri (Fotokapan/Gün)
Çalışma sırasında uygulanan fotokapan yöntemi yaban hayatına yönelik uzun devreli
yönetim planlamalarının alt yapısını oluşturabilecek önemli bir yaklaşım olarak öne
çıkmaktadır. Özellikle post deseni bireye özgü olan türler üzerinde yürütülen çalışmalarda
populasyon büyüklüğü ve yoğunluğu gibi parametreler hesaplanabilmektedir (Karath et
al., 2004). Çalışmanın bundan sonraki aşamalarında söz konusu yaklaşımlar kullanılarak
L.
lynx
türüne
yönelik
envanter
çalışmalarının
fotokapan
yöntemi
kullanılarak
tamamlanması planlanmaktadır. Diğer türler için ise ziyaret edilme sıklığı kullanılarak
göreceli bolluk hesapları ve alan kullanımlarının belirlenmesi planlanmaktadır. Çalışma
tamamlandığında yine alanda yayılış gösteren türlerin mevsimsel ve gün içi aktivite
desenleri, mevsimsel alan kullanımları gibi önemli bilgilere de ulaşılacaktır.
Fotokapan çalışmaları sırasında türlerin biyolojik özelliklerinin yanı sıra alandaki insan
aktivitesi de kayıt altına alınmaktadır. Fotokapan istasyonlarından elde edilen kayıtlar
alandaki kaçak avcılık ile ilgili önemli veriler sunmakta, bu kayıtlar alanda kesintisiz devam
eden av koruma çalışmalarına katkıda bulunmaktadır. Çalışmanın başlatıldığı Haziran
ayından bu yana 935 fotokapan günlük süre içerisinde fotokapan istasyonlarının kaydettiği
kaçak avcılara ait fotoğraflar av koruma birimi tarafından haklarında işlem yapılmak üzere
değerlendirilmiştir.
Çalışma sırasında alanda bir diğer insan faaliyeti olan yoğun kıl keçisi otlatması
görülmektedir. Toroslarda yaşayan halkın yüzyıllardır geçim kaynağı olduğu bilinen kıl
keçisi sürüleri alana yerleştirilen 14 fotokapan istasyonunun tamamında kayıt altına
alınmıştır. Bununla birlikte söz konusu sürülerin sonbahar aylarında alanı terk ettikleri
bilinmektedir. Çalışma tamamlandığında evcil sürü hareketleri ile yabanıl türlerin alan
kullanımı davranışları karşılaştırılacak ve bu konuyla ilgili kesin verilere dayalı öneriler
getirilecektir. Ancak şu aşamada özellikle planlama çalışmaları sırasında belirlenecek
mutlak
koruma
alanına
söz
konusu
sürülerin
sokulmamasının
faydalı
olacağı
görülmektedir.
KAYNAKLAR
1.
Can, Ö.E., 2008, Camera trapping large mammals in Yenice Forest habitats: A
feasibility study for camera trapping large mammals in Yenice Forests, Turkey, Doktora
Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara, Türkiye, 118p.
2.
Creel, S., Spong, G., Sands, J., Rotella, J., Zeigle, J., Joe, L., Murphy, K.M. &
Smith, D.L.J. (2003) Population size estimation in yellowstone wolves with error-prone
noninvasive microsatellite genotypes. Molecular Ecology, 12, 2003–2009
3.
Ernest, H. B., Penedo, M. C.,May, B. P., Syvanen, M., and Boyce,W. M.
(2000).Molecular tracking ofmountain lions in the Yosemite valley region in California:
Genetic analysis using microsatellites and fecal DNA. Mol. Ecol. 9:433–441.
4.
Fabbri, E., Miquel, C., Lucchini, V., Santini, A., Caniglia, R., Duchamp, C., Weber,
J.-M., Lequette, B., Marucco, F., Boitani, L., Fumagalli, L., Taberlet, P. & Randi, E. (2007)
From the Apennines to the Alps: colonization genetics of the naturally expanding Italian
wolf (Canis lupus) population. Molecular Ecology, 16, 1661–1671
5.
Frantz, A. C., Pope, L. C., Carpenter, P. J., Roper, T. J., Wilson, G. J., Delahay, R.
J., and Burke, T.(2003). Reliable microsatellite genotyping of the Eurasian badger Meles
meles using fecal DNA. Mol. Ecol. 12:1649–1661.
6.
İlemin, Y., 2010, Datça-Bozburun yarımadası orta ve büyük memeli türlerinin
vejetasyon tiplerine bağlı dağılımının belirlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe
Üniversitesi, Ankara, Türkiye, 89p.
7.
Karanth, K.U., Chundawat, R.S., Nichols, J.D., Kumar, N.S., 2004, Estimation of
tiger densities in the tropical dry forests of Panna, Central India, using photographic
capture-recapture sampling, Animal Conservation, 7, 285-290.
8.
Kauffman, M.J., Sanjayan, M., Lowenstein, J., Nelson, A., Jeo, R.M., Crooks, K.R.,
2007, Remote camera-trap methods and analyses reveal impacts of rangeland
management on Namibian carnivore communities. Oryx 41(1), 70–78.
9.
Lucchini, V., Fabbri, E., Marucco, F., Ricci, S., Boitani, L. & Randi, E. (2002)
Noninvasive molecular tracking of colonizing wolves (Canis lupus) packs in the Western
Italian Alps. Molecular Ecology, 11, 857–868
10.
Long, R.A., MacKay, P., Zielinski, W.J., Ray, J.C., 2008, Noninvasive survey
methods for carnivores, Island Press, USA, 385p.
11.
Sanderson, J.G., 2004, Camera phototrapping monitoring protocol, The Tropical
Ecology, Assessment and Monitoring (TEAM) Initiative, The Center for Applied
Biodiversity Science, Conservation International, Washington, DC, USA., 18p.
12.
Taberlet, P., Waits, L. P., Luikart, G. (1999) Noninvasive Genetic Sampling: look
Before you Leap. Trends in Ecology an Evolution, 14(8): 323-327,
13.
TEAM (Tropical Ecology, Assessment, and Monitoring Initiative) 2002, Camera
trapping protocol, Center for Applied Biodiversity Science, Conservation International,
Washington, USA.
14.
Turan, N., 1984, Türkiye’nin av ve yaban hayvanları – memeliler, Ongun Kardeşler
Matbaacılık Sanayi, Türkiye, 178p.
15.
Zhang, B, W., Li, M., Ma, C, M., Wei, W, F., AWidely Applicable Protocol for DNA
Isolation From Fecal Samples, Biochemical Genetics, 44, 503-512