docİndir - Diyarbakır Kitapları
download 
Şikayet Transkript
İndir - Diyarbakır Kitapları
KUTSAL NEHİR DİCLE VE FIRAT PROF.DR.YUSUF KENAN HASPOLAT Tür :e-KİTAP Birinci Baskı Ocak 2015(e-kitap) Bu kitabın her türlü yayın hakkı Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat’a aittir. Tanıtım amacıyla yapılacak kısa alıntılar dışında yazarın yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. ISBN: 978 – 605 – 9064 – 11 - 8 e-mail:[email protected] Yusuf Kenan Haspolat • 1954 yılında Diyarbakırda doğmuştur. Çocuk Hastalıkları, Çocuk Acil, Gelişimsel Pediatri ve Endokrin dallarında profesör olan yazar halen Dicle Üniversitesi Çocuk Hastanesinde Anabilim Dalı Başkanı olarak görev yapmaktadır. Yazar evli ve iki çocuk babasıdır. Yayınlanmış Eserleri Bedüzzaman ve Diyarbakır Dicle İlçesi Diyarbakır Ekonomi Tarihi 1 Diyarbakır Ekonomi Tarihi 2 Diyarbakır Sosyokültürel Tarihi 1 Diyarbakır Sosyokültürel Tarihi 2 Diyarbakır Sosyokültürel Tarihi 3 Diyarbakır Yeraltı Kaynakları Diyarbakır Yerüstü Kaynakları 1 Diyarbakır Yerüstü Kaynakları 2 Diyarbakır'da Çevre ve Doğa (Sempozyum) Diyarbakır'da Doğal Hayat, Su, İklim, Enerji, Maden Eğil ve Turizm Ergani İlçesi ve Turizm Gül Şehri - Diyarbakır Sempozyumu Hani İlçesi Her Yönüyle Diyarbakır İlçeleri Karacadağ Peygamberler, Sahabeler ve Evliyalar Kenti Diyarbakır Peygamberler, Sahabeler ve Evliyalar Kenti Diyarbakır (4. Baskı) Sema (Şiir) Tabiattan Fısıltılar (Şiir) Tarih - Kültür - İnanç Kenti Diyarbakır Tüm Yönleriyle Çermik İlçesi ve Turizm Ümit (Şiir) Tüm Yönleriyle Diyarbakır Kulp İlçesi Ve Turizm Tüm Yönleriyle Diyarbakır Kocaköy İlçesi Ve Turizm Tüm Yönleriyle Diyarbakır EĞİL İlçesi Ve Turizm Diyarbakır Hz. Süleyman Camii Diyarbakır Ulu Camii Diyarbakır Camileri 1 Diyarbakır Camileri 2 Diyarbakır Camileri 3 Diyarbakır Kiliseleri Kutsal Nehir Dicle ve Fırat İÇİNDEKİLER 1. DİCLE ve FIRAT'IN TARİHİ VE MANEVİ ÖNEMİ 2. DİYARBAKIR İLÇELERİNDE DİCLE VE FIRAT 3. HZ NUH,DİCLE NEHRİ VE DİYARBAKIR 4. DİYARBAKIRDA DİCLEDE SU TAŞIMACILIĞI 5. GAP NEDİR 6. FIRAT NEHRİ VE KARAKAYA BARAJI 7. KRALKIZI BARAJI VE DİCLE NEHRİ 1.BÖLÜM DİCLE VE FIRAT'IN TARİHİ VE MANEVİ ÖNEMİ DİCLE,FIRAT'IN TARİHİ VE MANEVİ ÖNEMİ Jeolojik dönemde dünya çok şekil değiştirmiştir. Deniz olan yerler kara,kara olan yerler ise denizdi.Diyarbakır Ergani ilçesine kadar Arabistan yarımadasının uzantısıdır.Bu nedenle Diyarbakır iklimin yumuşak olduğunu gözlüyoruz.Tarih öncesi Diyarbakır’da özellikle Eğil ilçesi ve Kocaköy bölgesi denizdi.İsmi ise Tetis deniziydi Tarihte Basra körfezi Ergani,LiceGenç ilçesine kadar uzanıyordu,burası denizdi Deniz ürünlerinin Diyarbakır’da varlığı bu şehrin bir deniz kenti olduğunu göstermektedir Eğil’de fosiller www.egil.gov.tr Tarihte Kocaköy ilçemiz de denizdi. Prof.Dr.Recep Işık’ın verdiği midye kabuklarına bakalım Diyarbakır’ın deniz yönüne Kocaköy ilçesinden bakalım. Mezozoik’te Toros dağlarının güneyine karşı gelen kısım Tetis denizinin güney kolu tarafından kaplanmıştır.Özellikle Kocaköy çevresinde bulunan deniz canlılarına ait fosiller bunu ispatlar niteliktedir.Navadar deresi Dıjvar kayalıklarına kadar deniz kaplı idi. Tıle,İs,Yazı köyü,Mırtıban harabesi,Sevik tepeleri,Diyare Malan muhiti gibi yerlerde rastlanan ve içinde bol miktarda kabuklu yumuşakça fosili bulunan tortular vardır.I.Jeolojik zamana has özellikler taşıyan kalıntılardan daha çok midye,istiridye türlerini andıran bu fosillerin arasında çeşitli salyangoz türleri ile şeytanminaresi örneklerine de rastlanır Navader deresine karekterize olan ortalama 8-10 cm boyundaki midye,istiridye,denizyıldızı ,denizkestanesi ile ilgili fosiller bulunur.Tetis deniz Kocaköy’e deniz manzarası arz ediyordu.(1) Jeolojik olarak bir dönemde Diyarbakır'da bir iç deniz de mevcuttu Karacadağ volkanın patlaması ile Karacadağ ve Habur vadileri tıkanıyor.Oradan akan sular toplanarak Diyarbakır içdenizini meydana getiriyor.Zamanla Dicle nehri Germav kanyonunu açınca bu içdeniz Basra körfezine boşalıyor ve böylece kuruyor orası (2) Bugün Deniz şehri olmasa da Diclenin engin görünüşünü Eğil- Kalecik köyünden gözlüyoruz Eğil baraj gölü KUTSAL NEHİR DİCLE VE FIRAT İnsan kutsal bir varlıktır. Hayatta kalması su ve gıda alımına bağlıdır. Gıdanın ortaya çıkması da suya bağlıdır. Su için önemli bir kaynak ırmaklardır. Yüce Kitabımızda 'Görmüyor musun ki Allah gökten su indirip onu topraktaki pınarlara akıtmaktadır” ifadesini içerir. (Zümer, 39/21). Diyarbakır, su bakımından şanslıdır. İki kardeş nehir olarak bilinen Dicle ve Fırat , Diyarbakır’la yaşıt gibidir. Dicle, Diyarbakır’ın içinden geçer. Fırat da Diyarbakır’a sınır teşkil eder. Çüngüş ve Çermik kazaları Fırat’tan istifade eder. Bu iki ilçeden çıkan çaylar da Fırat’a akar. Diyarbakır’ın ünlü barajı Karakaya da Fırat üstündedir. Kardeş Nehirler: Dicle ve Fırat (vikipedi) Karakaya Barajı-F Türkoğlu Çermik ve Fırat (1) 523 Km'si ülkemiz sınırlarında olmak üzere toplam 1.900 Km.lik uzunluğuyla Türkiye'nin en uzun 2. nehri Dicle,en önemli iki kaynağından birini Lice ilçemiz sınırları içindeki Bırkleyn Mağaralarından alır. Bırkleyn, Lice'nin yukarısında, Lice-Genç yolu üzerinde bulunan aynı adı taşıyan mağaradan doğar. Bir süre güneybatı yönünde akar. Sonra batıya yönelir; kimi dere sularını alarak çoğalır. Piran yöresinde (Dicle ilçesi) Dibni (Zebene) suyunu alır. Zoğrıkelkum Köyü'nün yukarısında güneye döner. Metinan ve Aminî kalesi önünden geçerek Delucan yöresinde, Gölcük civarında doğan diğer kolla birleşir. Dicle'nin yatağı Delucan'dan sonra güneye doğru düzleşir. Diyarbakır'a varmadan önce Devegeçidi suyunu alır. Diyarbakır'ı geçtikten sonra sağ taraftan Havar, Yenice ve Karasu derelerini, soldan da Ambar, Kuru, Pamuk, Sinan ve Batman çaylarını alır. Daha sonra Göksu ve Aşağı Hanik çaylarını da alarak Cizre sınırına varır Dicle ilçesi ve Hani ilçesi arasında Dicle nehri TARİHİ KAYNAKLARDA DİCLENİN ADI Dicle'nin yatağı derin, kıyıları dik ve dayanıklıdır. Lice'nin 3 saat yukarısında BirklinZülkarneyn mağarasından kaynayan Birkliyn Suyu'nu Delucan mevkii yanlarında alarak güneye doğru kıvrıla kıvrıla akar. Dicle nehri, Ergani'de iken denizden 1220 m. yüksekliktedir. Diyarbekir önlerine geldiğinde denizden yüksekliği 660 m. ye düşer. O kadar hızlı akması bu yüzdendir. Huriler, bakırlı toprakları kemirerek gelen dik sahilli ve hırçın suya tıpkı Sümer'de olduğu gibi “İDİGNA” diyorlarmış. Bunun için kimi tarihçiler “Dicle'nin asıl adı ok manasına gelen Diğle'dir” derler. Avrupalılar, bu ismi “Tigre”, Samiler “Dikle” yapmışlardır. Kimi tarihçiler de Akad'lıların “Diklât” ve “Dikle” dediklerini kaydeder. Etiler'ce “Tanrı” olarak tanınan Dicle, Kumarbi efsanesinde “Aranzah” adı ile bir “geçer. Dicle nehrinin ilk adı ön Türkçede Aşur’dur. (Aşur: Toprakları ziraate elverişli eden akarsu). Dicle için “Aşur'un önünden akan su” da denilmektedir. Mitolojiye göre Medes, “Su Perisi” annesinin babası “Kaplan"la birleştiği bu nehre kaplan manasındaki “Tigris” adını vermiş. İngilizce ve Almancada Dicle'nin adı Tigris, İbranicede “Kaplan” manasında Hiddekel (Hidegel), Yunanca “Kaplan Nehir”, Ermenice Deklath, Arapça Dicla. Bütün bu adların Sümerce “Ulu Irmak” anlamındaki Tig-gal kelimesinden geldiği sanılmaktadır. Zevra da Dicle Nehri'nin adlarındandır. Latince adı, Farsçadan Yunancaya geçen “Tigris” olan Dicle nehrinin, çevresinde bir zamanlar çok sık görülen kaplanlara da Tiger‘in isim kaynağı olduğu sanılıyor (3)-(4)(5) Fırat adı, Akkadça "Ulu Irmak", yahut "Yüksek Kıyılı Irmak" anlamına gelen: "Puranunu" iken, Kaldeenler’de bu isim, önce "Purat", sonra "Puratou" olmuştur (4). 5000 yıl önce Sümer ve Akad metinlerinde Dicle ve Fırat arasına “Subartu” denirdi. Anlamı iki ırmak arası idi ve buraya yerleşmiş halka da “Subaru” denirdi. ANTİK KAYNAKLARDA DİCLE FIRAT Sümerlerde Dicle ve Fırat Sümerlerde Dicle ve Fırat kutsaldı. Sümer baştanrısı Enki ‘Dicle ve Fırat’ı ışıldayan sularla doldurur ve sonra ırmakları balıklarla doldurur (7). Sümer tabletlerinde Yaratılış anlatılırken”‘Gök ve yer çift olarak yaratıldığı zaman/Ana tanrıça İnana onlara şekil verdiği zaman/Yerler düzenlendiği, toprak yerleştiği zaman/Gök ahenk içinde hareket ettiği zaman/Nehirler ve kanallar, düz bir çizgi gibi aktığı zaman/Dicle ve Fırat nehirleri kıyılarını doldurduğu zaman” ifadeleri vardır. Başka bir tablette;Gök yerden yarıldıktan sonra/Yer gökten ayrıldıktan sonra/İnsanın adı konduktan sonra..”denmektedir. Yine Sümer tabletlerinde Tanrı Enki, “‘Dicle’yi saçılan sularla doldurdu/Dicle’ye neşe getirdi’/‘Dikildi Fırat’ın kıyısına/Ağaç beslendi Fırat’ın sularıyla’ (8)” açıklaması yer alır. Sümerce Dicle, Tig-gal (Uluırmak) adını taşır (9) ESKİ YUNAN VE ROMADA DİCLENİN ÇIKIŞ KAYNAĞI BIRKLEYNİN ÖNEMİ Yunanlı bilge Plinius, Bırkleyn geçidine ‘ölülerin yer altı dünyasına girdiği yer’ adını vermişti. Bırkleyn suyunun kaybolduğu bu tünel, ‘dünyanın bittiği yerdir. Dicle’nin doğu kolu olan bu kaynağın tavaf ettiği üç mağarada ölümsüz olmayı isteyen Asur krallarına ait kabartmalar ve çivi yazılı kitabeler bulunmuştur. I. Tiglatpileser ve III. Salmanassar geçide kabartmalara bırakarak ölümsüz olmayı denediler (10). DİYARBAKIR VE DİCLE Dicle Diyarbakır için bir estetiktir. Geçmişten günümüze kaynaklar Dicle’yi bir zarafet mekânı olarak görür. Dicle kutsal olduğu kadar güzeldir de. Bu güzellik tarihi Diyarbakır salnamelerinde de geçer. Dicle nehrinin sağa ve sola temayül ede ede cereyan-ı tabiisinin teşkil etmekte olduğu cetveller o manzaraya başka letafetler vermekte ve bahçelerin bazısında huda-yi nabit menekşe çiçeği, yetiştirilen gül fidanları adeda birer gülzar-ı nükhet-i nisar-ı letafet teşkil edip bülbüllerin, tuyurun enva-ı nağamat-ı ferah efzası da da teşnif-i sevami eyler. (5/84). Mehtap olduğu gecelerde Dicle nehri adeta yekpare ayineye ve mehtap olmayan gecelerde de yıldızların inikasından ve asheb-ı zevk ü safanın iş'al eyledikleri gaz fenerleriyle kanadilin şule ve ziyasından yıldızlanmış gümüş deryasına benzer (5/84) (11). Dicle aynı zamanda bir estetiktir: Dicle’nin kenarı bağ ile bostan Suyundan içerdi tarla, gülistan Masmavi tül gibi her baharistan Çevre nakışından bahseden yoktur. (M.Mergen) Azametiyle Diyarbakır Kalesi ve kendisine binyıllardır eşlik eden Dicle DİCLE KÖPRÜSÜ VE MANEVİ YÖNÜ “On Gözlü Köprü” olarak da bilinir. Diyarbakır'ın eski Silvan yolu üzerinde, Kırklar Dağının eteğindedir. Kentin kuruluşu ve gelişmesiyle ilgili olabilecek bir geçmişi bulunan köprü bugün de aynı hizmeti yapmaktadır. Köprü, yazıtından anlaşılacağı üzere Mervanoğlu devrinde Diyarbakır hükümdarı Nizamüddevle Nasr tarafından H. 457 (M. 1065) tarihinde yaptırılmıştır. Dicle Nehri Diyarbakır'lılar için kutsal sayılır ve "Allah 'a giden yol" olduğuna inanılır. Bu inançtaki Diyarbakır'lı kadın ve genç kızlar her yıl Kurban Bayramı akşamı Dicle Köprüsü üzerinde toplanır daha önceden hazırladıkları yazılı dilekçelerini dualar okuyarak nehre atarlar. Böylece dileklerinin kabul olacağına inanırlar (12). Bu inanış Ermenilerde de vardır (9). Diyarbakır halkı da tarih boyunca Dicle nehrinin kutsiyetine inanmış, Allaha giden bir yol olduğunu düşünmüş, on gözlü köprüden Dicle’ye Yaradan’a ulaşmak üzere dilekçeler göndermiştir (13). Dicle nehri üç din açısından kutsaldır ve cennetten çıktığı ifade edilen bir nehirdir. Bu hususla ilgili bir hatırayı ele alalım: Şimdi yaşamayan eski bir komşumuzun anlattıklarıdır. Artık yaşı epeyce geçkin bir “Diyarbekir kadını”, eve her gece alkollü ve geç gelen kocasını Allah’a şikayet etmek için bir bayramın arefe akşamı, yanında değer verdiği Ermeni bir komşusu ile birlikte Dicle nehrine On gözlü köprünün üzerine gider. Müslüman olan ve kocası ayyaş kadının okuma yazması da olmadığından ricası üzerine Allah’a dilekçesini Ermeni komşusu yazar. Doğal olarak Ermeni komşu dilekçeyi en iyi bildiği kendi diliyle, Ermenice yazar. Müslüman komşu itiraz edecek olur. Ermeninin yanıtı hazırdır:” Farketmez komşum. Allah hepimizin Allahı’dır. Yalnız Müslümanların Allah’ı değildir. Bizim dilimizi de anlar. Önemli olan derdini anlatmak. Hangi dilde olursa fark etmez.” der. Sonuç ne mi olmuş? Dilekçe kabul edilmiş ki ayyaş ve eve geç giden koca, sanırsın ki evliya, evinin erkeği olmuş (9). Mevlüt Mergen de Dicle üstüne şiirinde: “On gözlü köprüye bayram akşamı Yazardık dilekçe, atardık gamı Sular götürürdü çile, encamı” diyerek bu konuyu anlatmaktadır. HRİSTİYAN KAYNAKLARINDA DİCLE Ermenilere göre Dicle, Fırat ve Aden bahçesi Ermeni Hıristiyanları anlayışına göre ‘Adem ile Havva’nın cennetten kovulduktan sonra ilk defa ayak bastıkları topraklar Dicle kıyılarıdır. Çoluk çocuk elbirliğiyle bir şehir kurup Adem’in dem’ini de ters çevirerek adını Amed koymuşlar. Bağlar semtinde, o zamanlar Adem’in bağları varmış (14).Yani Diyarbakır ilk insanın yaşadığı mekan olarak kabul ediliyor.Bunun başka bir anlamı Aden cennetinin kurulduğu ve kurulacağı mekan bu ildir. Ermenilere göre, İncil’de geçen “cenneti sulayan dört ırmak” Kür, Araz, Dicle ve Fırat nehirleridir. Bu nehirlerin geçtiği topraklar ise, Tanrı tarafından Ermenilere verilmiştir (15).Bu nehirler arasında ise Aden cenneti vardır.Bu açıdan Diyarbakır bölgesinin Kudüs kadar önemi bulunmaktadır Ermeniler için Diyarbakır çok önemlidir. Kutsal başkentlerin Diyarbakır olduğunu ifade eder ve çocuklarına “Tigran” ismini koyarlardı. Kaynakların çoğu kutsal başkentleri olan ve ismi İncilde geçen Tigranocorte'nin Silvan ilçesi olduğuna söylemektedir. Ancak kral büyük Tigran burayı başkent olarak seçmesinin nedeni buranın Aden bahçesi olmasından ötürüdür (16). SÜRYANİLİKTE ADEN (FERDEYSO) BAHÇESİ Konuyla ilgili olarak Deyrulzafaran Manastırı Metropoliti Saliba 'nın görüşü şu şekildedir:: Konu için Deyzüzzeferan kilise sitesine baktığımızda: Kilise Babalarına göre, Aden Bahçesi Allah’ın iki nehir (Dicle ve Fırat) arasında yarattığı ruhani bir yerdir. Özellikle Dicle ve Fırat arasındaki coğrafya insanlık tarihinde çok önemlidir. Farklı mezheplerimizle biz Süryaniler için kutsal bir yerdir. Çünkü kilise babaları ‘fardayso’ olarak bilinen Aden Bahçesini burada gösteriyor. Aden Bahçesi, iki anlamda kullanılıyor. Kavramsal olarak, yani Adem ve Havva’nın Allah tarafından yerleştirildiği yer. Ruhsal anlamda ise, fani dünyadan göç eden insanın kıyamet öncesinde gideceği yer. Yani Allah’ın iradesini tamamlayan iyi insanların, azizlerin ruhani meskenidir Fardayso veyahut Aden Bahçesi. Kavramsal olarak Ferdeyso (Aden Bahçesi) kelimenin tam anlamıyla Bethnahrin’in (Mezopotamya) ta kendisidir. Hıristiyanların Aden cennetiyle ilgili sitelerine baktığımızda Dicle ve Fırat arasının Aden cenneti olduğunu görürüz (17).The Bible says regarding the location of Eden:And a river went out of Eden, to water the garden; and from thence it was parted, and became into four heads.”Genesis 2:10Two of these rivers are called Hiddekel and Perath . ( Genesis 2:10-14)This is why many Christians have assumed that the original garden was located somewhere in the Mesopotamian region where the modern Tigris and Euphrates rivers flow. Hıristiyanlığın bazı tarikatlarında Dicle ayrı bir özellik gösterir. Dicle arınış yeridir. Irak'ın gündelik kriz ortamının tamamen dışında, kendi dünyalarında yaşayan Seba tarikatı üyeleri geleneksel arınma ve vaftiz törenlerini Dicle'nin soğuk sularında gerçekleştirir. Yaklaşık 100 bin üyesi olan Irak'taki Hıristiyan tarikatının müritleri Dicle'nin sularında hem günahlarından arınır, hem de çocukları vaftiz ederler. Kökleri Vaftizci Yahya'ya dayanan ve Hz. İsa'nın ölümünden 200 yıl sonra kurulan bu tarikatın müritleri, hiçbir yabancıyla konuşmuyor ve kendi ilkel dünyalarında yaşamayı tercih ediyorlar (18). YAHUDİ KAYNAKLARINDA DİCLE VE FIRAT KUZEY MEZOPOTAMYA (DİCLE-FIRAT ARASI) YAHUDİLERİN ADEN CENNETİ Tevrat’a göre Cennet yeryüzündedir. Dicle ile Fırat arasındaki bölgedir. (E.Cothenet,Paradis,VI.1178).Yahudilerin kutsal kitabı Tevrat’ta bugün Türkiye sınırları içinde bulunan birçok yerin ismi geçmektedir. Bu yerlerin başında Dicle ve Fırat nehirleri gelmektedir. Tevrat’a göre, Tanrı Âdem’i yarattıktan sonra "doğuya doğru Aden’de" bahçe yaratmış ve Âdem’i buraya yerleştirmiştir. Buradan bir ırmak çıkmış ve daha sonra bu ırmak dört kola ayrılmıştır. Bu dört koldan ikisi Dicle ve Fırat’tır. Dicle ve Fırat nehirleri kaynaklarını Doğu Anadolu bölgesinden alan iki akarsuyumuzdur. Bu iki nehrin bulunduğu bölge Yahudiler açısından kutsaldır (19).Dicle’nin çıkış kaynağı ise Lice ilçesinde Bırkleyn mağarasıdır Bırkleynde Dicle suyunun çıkış kaynağı Tevratta:Yaratılış 2: 14 Üçüncü ırmağın adı Dicle'dir, Asur'un doğusundan akar. Dördüncü ırmak ise Fırat'tır, denmektedir. Tevrat’a göre cennet Türkiye’dedir. Ancak kesin mekan neresi? (44) Aden cenneti Anadolu'dadır. Eski Ahit/Tekvin/BAP 2.RAB Tanrı doğuda, Aden'de bir bahçe dikti. Yarattığı Adem'i oraya koydu. Babilliler, İsrail topraklarını işgal edince o zaman popüler olan Grekçe kullanılmaya başlandı. Grekçe Doğu=Anatolia’dır. *RAB Tanrı doğuda (Anatolia)’da, Aden'de bir bahçe dikti. Yarattığı Adem'i oraya koydu.*Daha güncel olarak *RAB Tanrı doğuda (Anadolu)da, Aden'de bir bahçe dikti. Yarattığı Adem'i oraya koydu. (20) Yahudiler buraya Aden bahçesi der. İslami kaynaklarda Adn diye geçiyor. Firdevs cenneti Süryanilerin bölgeye verdiği isim. ‘Hz. Musa zamanında Tevrat tek nüsha halindeymiş. Ahid sandığından çıkarılıp halka okunurmuş. Asurlular ve Babilliler’in saldırısıyla İsrail krallığı ve Yahuda krallığı ortadan kaldırılır. Süleyman mabedi yıkılır. Tevrat kaybolur.Yahudiler Babil’e sürülür. İ. Ö. Pers kralı Keyhüsrev’in izniyle Yahudiler tekrar Filistin’e döner. Tevrat yeniden kaleme alınır. O sıra Yahudiler Filistin dışında yaşamaktaydılar. Akdeniz havzasının kullandığı Yunancayı kullandıklarından Tevrat Yunanca metin olarak yazıldı. Bu metinde ‘Ve Rab doğuya doğru Aden’de bir bahçe dikti’. Buradaki doğu Anadolu’dur. Batı dillerinde “Anatolie”, Yunanca Ana-tole deyişinden gelir ve Doğu anlamına gelir. Yukarıda doğu yerine “Anadolu” kelimesini koyalım. ‘Ve Rab Anadolu’ya doğru Aden’de bir bahçe dikti ve Adem’i oraya koydu.” Kutsal kitabın Fransızca çevirisinde bu doğuya değil doğu’da şeklinde geçer. Yani ‘Ve Rab Anadolu’da Aden’de bir bahçe dikti ve Adem’i oraya koydu’ (21). Cennet Anadolu'da ama nerede? Dicle ve Fırat Nehirleri ve arasında kalan bölge (Aden Bahçesi)dir (Tevrat: Yaratılış (Tekvin) 2:13) Tekvin 2: 8-14 şu şekilde devam eder ve Adem'in yaşadığı ortamı ve yeri tarif eder. Ve RAB Allah şarka (doğuya) doğru Aden'de (Aden: zevk) bir bahçe dikti ve yaptığı adamı oraya koydu. Ve RAB Allah görünüşü güzel ve yenilmesi iyi olan her ağacı ve bahçenin ortasında hayat ağacını ve iyilik ve kötülüğü bilme ağacını yerden bitirdi. Ve bahçeyi sulamak için Aden'den bir ırmak çıktı ve oradan bölündü ve dört kol oldu. Birinin adı Pişon'dur; kendisinde altın olan bütün Havila diyarını kuşatır; ve bu diyarın altını iyidir; orada ak günnük ve akik taşı vardır. Ve ikinci ırmağın adı Gihon'dur; bütün Kuş ilini kuşatan odur. Ve üçüncü ırmağın adı Dicle'dir; Aşur'un önünden akan odur. Ve dördüncü ırmak Fırat'tır. Ve RAB Allah adamı aldı, baksın ve onu korusun diye Aden bahçesine koydu. Cenneti Dicle’nin çıkış kaynağı Bırkleyn ile Fırat’ın oluştuğu Genç ilçesi arasındaki bölgede mi arayalım. Âdem’in iskan edildiği cennet, Tevrat’ta “Aden Bahçesi” (Gan Eden) diye isimlendirilir. Aden (İbranca Eden) kelimesinin kökü, anlamı ve hangi coğrafi bölgenin adı olduğu meselesi tartışmalıdır. Kelimenin Sümer dilinde “ova” anlamlarına gelen Edin kelimesiyle ilgili olması muhtemel gözükmektedir. Edin Sümer metinlerinde Dicle ile Fırat arasındaki bölgenin adı olarak geçmektedir. Bir Sümer efsanesinde ise ilk insanların bu arazi üzerinde yaşadıkları belirtilmektedir (22).Diyarbakır'ın bir ova kenti olduğunu da burada hatırlayalım Aden bahçesi tam nerede Cennet Nerede? Cennet olarak geçen bu bölge üç dinde, Antik Yunan ve Roma’da müşterek olarak Dicle ve Fırat bölgesini yansıtır. Bu nehirlerin doğduğu yer parametredir. Dicle ve Fırat arasında olan ve nehirlerin doğuş mekânlarına uyan tek yer Diyarbakır’dır. Dicle ve Fırat nehri arasında kalan tek il Diyarbakır'dır Diyarbakır Haritası. (Diyarbakır solda Fırat,sağda Dicle arasında) Solda Çermik ve Çüngüş ilçelerini sulayan ve sınır olan Fırat nehri sağda ise Dicle nehri gözüküyor. Dicle ve Fırat’ın arasında olan tek il ise Diyarbakır'dır. Önemli olan nehirlerin çıkış kaynağındaki aradaki bölge olmadır. Şatü’l-Arab bitiş kaynağıdır.Yani Şatü’lArab’a iki nehir arasında kalan bölge tanıma uymuyor. Tek ayrıcalıklı yer Diyarbakır'dır. Aden ismi eskiden Diyarbakır için kullanılırdı.Eski Diyarbakır terminolojisinde Hevsel bahçelerine Aden bahçesi denirdi. O bölgeye ADAN bahçaları (deniz kenarındaki bahçeler) denilirdi, Hevsel sonradan takılan bir isim olup atık suların akıtıldığı yer (Bizim haram su diye tabir ettiğimiz) anlamına gelmektedir (23). Hevsel bahçeleri(Aden bahçeleri?) Cennet,yani Aden terminolojisinde Diclenin çıkış kaynağı önem arzeder Dicle ve Esfel bahçesi(F Türkoğlu) Lice-Bırkleyn Doğuş açısından bakacak olursak Dicle’nin doğuşuyla ilgili en önemli noktalar Diyarbakır’dadır. Fırat’ın bu ismi alması Murat Nehri’nin Fırat’a dönüştüğü Genç ilçesidir. Diyarbakır Aden cennetine uyan bir bölge olduğu gibi Yahudi kaynaklara göre başka özellikleri de içerir. Diyarbakır efsanelerinde Dicle’nin çıkış kaynağı olan Bırkleynde Hz Musa ve Hızır’ın buluştuğu ifade edilir (24). Hz .Musa ‘nın Diyarbakırda yaşadığına dair kaynaklar okuyoruz. Gerek Evliya Çelebi ve gerekse Lord Kinross Diyarbakır Ulu caminin Hz Musa döneminde yapıldığını belirtir (25)(26). Hz Musa’nın kardeşi Harun peygamberin de Eğil ilçesinde medfun olduğu bilinmektedir (27). Hz. Musa’nın Diyarbakır ve Dicle ilişkisine dair bir hususu Kur’an-ı Kerimden öğreniyoruz. (el-Kehf, 60) Hz. Musa ve Hz. Hızır’ın buluşma yeri olarak iki denizin birleşme yeri olduğu beyan olunur. Bu nokta Dicle barajı önü veya Kralkızı barajı önlerine uyuyor. Arapçada büyük nehirlere deniz dendiğini de ifade edelim. Dicle barajı önünde birleşen iki kol Kralkızı Barajı önünde birleşen iki kol Bu hususla ilgili olarak National Geophraphics'in Şubat 2012 sayısında 'Musa buradan geçti' makalesine bakalım. Musa Buradan Geçti Anadolu'da "Musa peygamber makamı" olduğu rivayet edilen yerlerin peşinde, onun Hızır'la buluştuğu söylenen Kur'an'daki "Mecmaül Bahreyn"i (iki denizin birleştiği yer)" burada belgeleme, Dicle'nin iki kolunun birleştiği Kralkızı Barajı'nı fotoğraflama derdindeyiz... Anadolu'nun en eski topluluklarından Süryaniler için Diyarbakır ve civarı, kutsal topraklar. Adem'in cennetten kovulduktan sonra indiği Aden bahçesinin burası, Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki topraklar olduğuna inanılır. Kitâb-ı Mukaddes'teki birçok peygamber burada yaşamış, "ölümsüzlük suyu" (âb-ı hayat) burada bulunmuştur. Sadece Süryaniler mi buna inanan? Kralkızı Barajı karakolundan yüz geri edilmeden bir gün önce, Diyarbakır'a 23 kilometre mesafedeki Eğil yolundayız. İlçe merkezine yaklaştıkça morlu beyazlı klasik ören yeri tabelaları sıklaşıyor: Nebi Zünnun (Yunus) Makamı'na gider. Nebi Hallak Türbesi 4 km. Nebi Harut Türbesi'ne gider, Nebi Danyal Türbesi emniyet amirliği bahçesindedir... Sünni Müslüman bir yerleşim merkezindeyiz, ama adım başı, Kur'an'da adı olmayan, kimi ise melek olarak anılan (İlahiyatçı Yaşar Seyhan, alanında bir ilk olan 2006'daki Kitâb-ı Mukaddes ve Kuran'daki Kıssaların Karşılaştırılması başlıklı yüksek lisans tezine göre Kur'an'da anılan 28 peygamber arasında Danyal'ın adı yok, Harut ise melek olarak zikrediliyor) nebi, yani peygamber makamları ya da türbeleri var. Bunların en şaşâalısı yerleşim yeri çıkışında, Kralkızı Barajı yolunda, bir camiyle iki türbe barındıran Nebi Harun Tepesi'nde. Kitâbesinde, türbelerden birinde altışar metre boyundaki iki yüksek sandukada Kur'an'daki Elyesa ile Zülkilf peygamberlerin yattığı belirtiliyor. Öteki ise yine Kur'an'da adı geçen, Musa peygamberin kardeşi Harun'a ait. Kur'an ve Kitâb-ı Mukaddes'te Musa'nın dili biraz peltek olduğu için, Allah'ın emirlerinin İsrailoğulları'na Harun tarafından tebliğ edildiği belirtiliyor. Harun'un Musa'dan çok önce, İsrailoğulları henüz Filistin yolundayken öldüğü yazılmış ama, buralarda inanış farklı: "Harun'u Musa getirdi, biraz kaldılar, sonra Harun öldü, Musa onu toprağa verdi ve gitti." Bu çelişki türbe kitâbesinde şöyle açıklanıyor: "Hz. Harun'la ilgili iki rivayet var. Birincisi Hz. Musa'nın kardeşi ve yardımcısı olduğuna dair. İkincisi ise İÖ 1000-900 arasında Hz. Süleyman'ın fetih için gönderdiği kâtibi ve komutanı olduğuna. Gelmiş, fethetmiş ve 123 yaşında burada ölmüş."(28) Kutsal nehir Dicle ve Fırat’a renk katan bir husus da peygamber mekânlarını içermesidir.Thomas Mann ‘Hz Lut Dicle’yle Fırat diyarındandır’ demektedir (29). Dicle ve Fırat nehrine üç din önem vermiştir. Her iki nehri bünyesinde bulunduran Şatülarapta iki nehrin birleşmesi dışında Diyarbakır’dan başka bir il bilmiyoruz. İki nehir Diyarbakır sınırları içinde akar ve gider. Şimdi Danyal(AS) ile Diyarbakır ilişkisine bakalım Diyarbakır deyince Dicle akla gelir. Dicle’nin Basra Körfezi’ne kadar ulaşan güzergâhının Danyal Peygamber tarafından çizildiği söylenir. Allah, Danyal peygambere der ki; “Elindeki asa ile suyun çıktığı mağaranın ağzından başlayarak bir çizgi çiz. Su arkandan gelecek. Ancak yetimlerin, dul kadınların, fakirlerin, vakıfların malına ve mülklerine dikkat et, su bunlara zarar vermesin.(30). Eğil ilçesi Hz Danyal Kabri Yahudilerin bir ilgi kaynağı da nehirlerimizde yetişen bir balık. ''Şabut balığı İsraililer tarafından kutsal kabul ediliyor. Çünkü İsrailler'e domuz etinin haram kılınmasıyla bir arayışa geçmişler ve şabut balığını kendilerine kutsal görerek bu balığı tüketmeye başlamışlar. Bugün ise İsraillerin elinde şabut balığı yok. Bu balık çok kıymetli onlar için. Dünya tüketiminde hatırı sayılır bir balık. Yalnızca Fırat ve Dicle Nehri'nde yetişen şabut balığı ile ilgili yapılan araştırma çalışmalarının, bilimsel dergilerde yayınlanmasının ardından, ABD ve İsrail bu balıkla ilgilenmeye başladı. Harran Üniversitesi (HRÜ) Bozova Meslek Yüksek Okulu (MYO) Müdürü Yrd. Doç. Dr. Erdinç Şahinöz, yalnızca Fırat ve Dicle Nehri'nde yetişen şabut balığı ile ilgili yaptıkları araştırma çalışmalarının, bilimsel dergilerde yayınlanmasının ardından, ABD ve İsraillerin bu balıkla ilgilenmeye başladığını söyledi (31). İSLAM VE DİCLE FIRAT Hz. İbn-i Abbas’dan rivayet olunmuş, Peygamberimiz(SAV) mealen buyurmuşlar: Allah (cc) yeryüzüne beş nehir indirmiştir. Bunlar Seyhun, Ceyhun, Dicle, Fırat, Nil’dir. Allah(cc) bu nehirleri Cennet kaynaklarından en alt kaynaktan Cebrail (AS) vasıtasiyle yeryüzüne indirmiştir (Tezkiretül Kurtubi.s.524) (32) Şeyh Abdurrahman El Aktepi Miraciye manzumesinde Peygamberimiz (SAV) Seyhun, Ceyhun, Nil, Dicle ve Fırat nehirlerinin menba-ı cennetler olduğunu ifade etmektedir (Ravdatün-Naim). Dicle ve Fırat'ın çok önemli iki nehir oldukları da Kuran ve Hadislerde geçmektedir. (Dicle ve Fırat hikayesi için kaynakça: tecrid-i sarih, diyanet tercümesi, no:1551; BuhariMüslim, el-lü'lüü ve'l mercan, no: 103; buhari, bed'ü'l halk, 6; Menakıb-ı Ansar, 42; Eşribe, 12; Müslim, iman, no:164, cennet, no:2839 ve diğer hadis kaynakları) Hz. Ömer Dicle’ye bir sorumluluk yüklemiştir. Şu an Diyarbakır'ın sıkıntılı durumu da Hz. Ömer'i ilgilendirirdi. Hz. Ömer "Dicle'nin kenarında bir kurt bir kuzuyu yese Allah hesabını Ömer'den sorar. “Eğer Dicle üzerindeki köprülerden birinde, bir koyunun ayağı incinirse Allah onu Ömer’den sorar' sözleri kulağımızda çınlamaktadır. Diyarbakır Dicle nehri kenarında olup Hz. Ömer zamanında feth olunmuş ve 5 yıl onun idaresinde yönetilmiştir. Hz. Ali efendimiz Dicle ile Fırat'ı gayet övmüş ve tatlı sularının vücuda faydalı olduğunu söylemiştir (33).Yahudilerin Dicle ve Fırat arasında olduğunu ifade ettikleri Aden cenneti için İslami yorumlar var. Ben bu yorumu, yorumsuz veriyorum: Erzurumlu İbrahim Hakkı hazretleri Marifetnamede Cennet konusunu işlerken şunları yazar:Aden Cenneti, surlarla çevrili bir şehrin ortasındaki yüksek dağın üzerinde bulunan iç kale gibidir. Bütün Cennetlerin içinde ve ortasında da olduğundan, hepsine komşu, şereflendirilmiş bir mekândır; Cennetlerin nehirlerinin çoğunun kaynağıdır. Burası sıddıkların, hafızların makamıdır. Rahman'ın tecelli mahallidir. Muhiddin Arabi Aden cennetinden şöyle bahseder:En üstün cennet Adn cennetidir. Hükümdarın sarayına benzer. Sarayın etrafını sekiz sur çevreler (34). İslam bilginleri Cennetin, bağlık, bahçelik yer, yeşil topraklar anlamına geldiğini ifade eder. Ebul kasım el –belhi, Ebu Müslim el Isfahani, İmam Maturidi vd. alimler bunun yeryüzünde olduğunu ifade eder.İbni İshak’a göre Adem’in kabri cennetin doğusundadır (35).Acaba burada mı? Elmalı tefsirinde Aden cennetinin dünyada oluşuna dair yorum var. Bakara-35 - Dedik ki: "Ey Âdem, sen ve eşin cennette oturun, ikiniz de ondan dilediğiniz yerde bol bol yeyin, fakat şu ağaca yaklaşmayın, yoksa zalimlerden olursunuz." Bu cennetin Huld (ebedilik) cenneti veya gök cennetlerinden bir cennet veya yeryüzü cennetlerinden bir cennet olması hakkında bazı görüşler vardır ki, Bakara Sûresi'nde buna dair bazı açıklamalar geçmişti (Bakara, 2/35). Burada da şunu kaydedelim ki İblis'in emriyle indirilip çıkarılan cennet hakkında İbnü Abbâs, (r.anhüma) "Huld cennetinde değil, Adn cennetinde idiler" demiştir. Şu halde Adem'in yerleştirildiği de Adn cenneti demektir. "Dâl" harfinin sükünuyla "adn" ikâmet demek olduğuna ve "mâdin" kelimesinin de aslı bu olduğuna göre "Cennet-i adn" ismi hilkat madeni ve aslî ikametgâh olan cennet anlamına işaret eder. Bu ise Âdem'in ilk varoluş nimetini kazandığı yaratılış cenneti mânâsına işaret eder. "Cennet-i adn" dahi Cennetü'l-Me'vâ, Cennetü'n-Naîm, Cennetü'l-Firdevs, Dârü's-Selâm, Cennetü'lHuld, Cennetü'l-Vesîle gibi ahiret cennetlerinden sayılmış olduğuna göre Âdem'in ilk meskeni olan Adn cennetinin ahirette Huld cenneti geçidinde ilk cennet olacağı ve bunda "İşte yaptıklarınıza karşılık size miras verilen cennet budur" (Zuhruf, 43/72) âyetinin mısdakınca (dosdoğru delaletince) başlangıç ile sonun bir kavuşma yeri bulunacağı anlaşılabilir (36). Dicle barajı önünde ne yazık ki şu an su altında kalan 40 sahabe de buraya ulvilik kazandırmaktadır. Dicle Barajı önünde su altında kalan 40 sahabeye mezarlık olan camii AHİR ZAMANDA DİCLE VE FIRAT İncil'de kıyamet alametlerinin anlatıldığı bölümde kıyametin de Dicle Fırat arasındaki mezopotamyada olacağı ifade edilmektedir (37). Bu olaya İslami bir kaynak şu şekilde yaklaşır:Fırat ile Dicle arasında Zevra denen bir şehir olacak. Orada büyük bir savaş olacak. Kadınlar esir edilecek, erkekler ise, koyun kesilir gibi boğazlanacak." (Kenzul Ummal, Kitab-ul kıyame kısm-ul efal, c.5, sf. 38, El Muttaki) Acaba bu olaylarla ilgili günümüzde esinti var mı? Resulullah buyurdu ki: (1) Fırat Nehri'nin suyu çekilip (2) altından bir dağ meydana çıkmadıkça kıyamet kopmaz... (Riyazü's Salihin, 3/332)(1) “Fırat Nehri'nin suyunun çekilip... “ifadesi, Suyuti'nin kitabında bu hadis "suyun durdurulması" olarak geçmektedir. Gerçekten de Keban Barajı, Fırat Nehri'nin suyunu durdurarak kesmiştir. (Yazarın notu: Diyarbakır Karakaya barajında da Fırat nehrinin suyu durdurulmuştur)(2) "Altın"dan bir dağ meydana çıkmadıkça... Yapılan baraj sayesinde; elektriğin üretilmesi, toplanan suyun arazide kullanılarak toprağın veriminin artması ve ulaşım kolaylığının sağlanması gibi sebeplerle, buradaki topraklar "altın" gibi kıymetli hale gelmiştir.Keban barajı ve Fırat Nehri üzerine sonradan kurulan diğer barajlar, betondan dev birer dağı andırmaktadır. Bu barajlardan (hadis-i şerifteki benzetmeye göre dağdan) altın değerinde servet dökülmektedir. Dolayısıyla barajlar "altın bir dağ" özelliği kazanmaktadır. (En doğrusunu Allah bilir) (38)Resullulah (sav) buyurdu ki: Fırat nehrinin suyu çekilip altından bir dağ çıkmadıkça kıyamet kopmaz. Bu hazine üzerine kital vukua gelir, her yüzden 99’u ölür.hadisi buhari ve Müslim rivayet etmişlerdir / Riyazü Salihin, 3/322 Değişik bir yorum:Firat nehrinin suyu çekilip altından bir dağ çıkmadıkça kıyamet kopmaz. Bu dağ Fırat nehrine inşa edilen 210 metre devasa olan barajdır. Fırat nehrini durduran dağ odur (39).Diyarbakır’da il ortasından geçen Dicle ve kenarından geçen, sınır oluşturan, Çermik ve Çüngüş kazalarına katkıda bulunan Fırat nehri vardır. Diyarbakır nehirleri denince her nedense Fırat akla gelmiyor. Yukarıda suyun durdurulduğu yer olarak Diyarbakır’daki Çüngüş'te Karakaya barajını düşünebiliriz. Diyarbakır çevresinde de kıtal yani terör olmuştur. SABİLİKTE DİCLE VE FIRAT Sabiliğe göre Fırat, Dicle, Ürdün ve benzeri nehirler hayat suyu olarak nitelenen kutsal sulardır, hayat suyu, yani Yardna’dır. Yardna, Işık âleminden kaynaklanarak yeryüzüne akar. Bu nehirler, ilahi âlemle yeryüzü arasında bir köprü vazifesi görür(40)(41)(42) ZERDÜŞTLÜKTE DİCLE VE FIRAT Aden kavramıyla çok ortak yönü olan mitsel Dilmun’un köklerinin Dilamanla ilgili olduğu söylenir. Erbilde bulunan eski kilise kayıtları bunun Dilaman toprağı olduğunu söyler ve bunun yerinin Yukarı Fırat ile Dicle’nin ayakları arasındaki Doğu Toros dağ silsilesinin eteklerinde bulunması gerektiğini ifade eder. Dicle sularının doğduğu yer olarak gösterilir. Zerdüştlüğün kutsal kitabı Bundahisn’de Dilaman’ın Diclenin kaynaklarında bir yerde olduğunu söyler. Bu bölge Aden toprağı ile eş anlamlıdır(16)(44) Dicle’nin doğduğu yer ise Lice Bırkleyn’dir. Çok eski tarih kitapları da aynı noktayı işaretler. Strabon(Coğrafya XV.i.1) ve Tacitus (Tarihsel Olaylar,VI.xliv)’da Dilam ülkesinin Dicle sularının doğduğu bölgede gösterilmektedir(44) Özet olarak Zerdüştlükte Aden bahçesinin mekanı Dicle nehrini doğduğu bölge olarak işaretlenir. Bu bölgeyi hayal edersek Bırkleyn ve Maden çayının çıkış bölgesi olduğu anlaşılır. Yani Lice-Hani-Dicle ilçesi-Ergani’nin kuzeyi olarak gözlenir. Efsanelerde geçen ve ölümsüzlük suyu olarak nitelendirilen Bırkleyn Suyu, Dicle Nehri'nin iki ana kaynağından biridir. Romalı Plinius'a göre bu su, yerin altında doğal bir tünelden geçtikten sonra yeniden yeryüzüne çıkar. Bu özel oluşuma Bırkleyn Mağaraları ya da Dicle Tüneli adı verilir. 19 YÜZYILDA DİCLE NEHRİ Eskiz zamanlarda, diğer bölgelere Nakliye ve ulaşımın, Diyarbakır'ın yanında nazlı bir gelin gibi salınarak akan Dicle üzerinde, Keleklerle (Sallarla) yapıldığını biliyor muydunuz? Yıllar önce Diyarbekir'e gelen, 1903 yılında Almanya'da basımı yapılan "Sabık Cennetler Diyarında" isimli seyahatnamesinde Friedrich Delitzsch bu durumu şöyle anlatıyor : "Üzerinde kimi yuvarlak kimi dört köşeli toplam doksan kule barındıran kara taşlı surlarla çepeçevre sarılmış Diyarbekir’in yalnızca batı kısmı açık bir düzlüktür. Diğer taraflarda şehir Dicle kıyısına dik yükseliyor. Dicle’nin üstünde akıntının tersine duran tarihi Arap veya Romla zamanlarına kadar giden bir köprü mevcuttur . Bir sal (kellek) hâlâ aynı kadim Suriye stili ile yapılıyor. Benimki içleri doldurulmuş 160 parça dana postekisinden oluşuyordu. Postekiler üzerinde enine yerleştirilmiş kalaslar ve onların üzerinde içinde portatif karyola barındıracak büyüklükte küçük pencereli brandadan kapılı bir kulübecik var. Dicle, gerçekten coşkulu bir akıntıya sahiptir. Ne var ki, sal ile yol almak ancak suyun çok bollaştığı Nisan’da ya da bilemediniz Mayıs başında mümkündür. Aynen Alp dağlarındaki yılanvari kıvrımlarla akan dereler gibi, ok gibi hızlı akan Dicle de yolunu sayısız kıvrımlar çizerek alır ve üzerindeki Salı hızla sürükler. Ayrıca akıntının yavaşladığı yerlerde de girdap ve ivinti yerleri sebebiyle de sal topaç gibi iki üç kez dönüyor. Gün boyu süren yolculuk bu gibi durumlara rağmen hiç yorgunluk vermedi. Yolculuk devam ettikçe vahşi nehir, kıyısında oynaşan pelikan ve leyleklerle sanki bir göl hüviyeti kazanıyor."(33) KUTSAL DİCLE VE FIRAT’A KUTSAL BELDE DİYARBAKIR EŞLİK EDİYOR Diyarbakır dinlerin ve medeniyetlerin buluştuğu bir kenttir.Dünyanın en eski yerleşim yerlerini Diyarbakır’da görüyoruz.Örneğin Bismil ilçesi Körtiktepe’de(M.Ö.10.400) dünyada ilk köy yaşamı,sosyal yaşan,ahret inancı ve törenle gömme olayını görüyor. İlk Süs eşyalarında petrolün kullanılması da dikkat çekicidir.M.Ö.8000’de Ergani ilçesi Çayönü’nde dünyada ilk tarımın yapıldığını görmekteyiz.26 medeniyete beşiklik yapan Diyarbakır’da 4 dönem Asur’ların yaşamış olması, karşısında İsrailoğulları peygamberlerini gündeme getiriyor.Diyarbakır 3 din açısından da kutsal bir kent Ergani ilçesi Otluca köyünde Hz.Adem’in altıncı göbek torunu,Hz.Şit’in oğlu Enuş Peygamber yatmaktadır.Enuş ismine Tevratta rastlamaktayız Hz.Enuş türbesi Eğil ilçesi Asur’ların yaşadığı bir belde.Dolayısıyla burada İsrailoğulları peygamberlerini görmekteyiz Bilindiği üzere Kur’an-ı Kerimde 27 peygamber ismi geçmektedir.Bunlardan üçü burada medfundur.H.Zülkifl,.Hz Elyesa,Hz Harun-ı Asefi Tevratta ismi geçen Danyal peygamber’in kabrini de Eğil ilçesinde ziyaret edebiliriz Diyarbakır merkezde ise Yunus peygamberin 7 yıl kaldığı Fiskaya ve Hz İlyas peygambere ,peygamberliğin geldiği sinagogda bulunmaktadır. Fiskaya(Hz.Yunus makamı) Hz.İlyas makamı Sinagog’un orijinal duvarı Dünyada 34 yerde bildirilen Eshab-ı Kehf mağaralarından birini Lice ilçesinde ziyaret edebiliriz.Burada 1200 yıllarına ait bir kitabenin varlığı en eski belgeli Eshab-ı Kehfin burada olduğunu gösteriyor Diyarbakır aynı zamanda bir sahabe kentidir.Mekke ve Medine’den sonra dünyada en fazla sahabe Diyarbakır’da medfundur.MS.639 yılında sahabe ordusu Diyarbakır’ı fetheder. Diyarbakır’da 41 sahabe şehit düşer.500 sahabede Diyarbakır’da tebliğci olarak kalır Diğer sahabe kabirlerine göz atalım Mir Seyyaf Malik Azur Sultan Suca Sultan Sahad Sahabe Abdurrahman . Hz.Alinin abisi İmam Ukayl Diyarbakır’da beşinci haremi şerif olan Ulu camii Diyarbakır’a renk katar.Ayrıca Silvan ilçesinde sahabelerin yaptığı Anadolu’nun ilk mescidi de Diyarbakır’a ayrı bir ulvilik vermektedir. Diyarbakır Ulu camii KAYNAKLAR 1- Murat Bozdoğan, Hamdullah Işık. Kaplıcalar Diyarı Çermik.2012 2- www.licem.com 3- M. Kadri Göral Cevahir Çıkını, Ank. 2008 4-Dr. Hikmet Kıvılcımlı. Cennet Nedir.www.dikine.nt 5-Ymesaj16.11.2006 6- Çekül vakfı. Taşlar ve Düşler Diyarbakır.Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanlığı. Diyarbakır. 2004. 7- Samuel Noah Kramer. Tarih Sümerde Başlar. Kabalcı yay.İst.2002.s.125,127,366 8- Muazzez İlmiye Çığ: Uygarlığın Kökeni Sümerliler-1.Kaynak yay.İst.2007. s.53,54,73,105 9- Diken Ş:Sırrını Surlarına Fısıldayan Şehir.Diyarbakırİletişim yay.2003.s:70,73 10- Bejan Matur. Doğunun Kapısı Diyarbakır.DKSV.İst.2009.s.250 11- Ömer Tellioğlu Diyarbakır salnameleri.Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi.İstanbul Acar matb.1999.5/84 12- http://www.yaziyaz.com/ 13- Şükran Abak: Diyarbakır’da Ziyaret ve Ziyaret yerleri.D.Ü.İlahiyat Fak lisans tezi.2002.s:16 14- Mıgırdıç. Margosyan. Biletimiz İstanbul’a Kesildi .5.Baskı Aras yayİst.2003 s.106 15-http://www.buulke.com/yazidetay.php?Yazi_id=1935&yazar=94 16- Andrew Collins.Meleklerin Küllerinde.Avesta yay.İst.2009.,238-240,294 17- http://christiananswers.net 18- Hürriyet23-3-1998 Diclede arınış töreni 19- Uysal Yenipınar İnanç Turizmi ve Anadolu.. Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi.Yıl.3.sayı:29 20- http://www.privatesozluk.com/show.asp?m=Yunanca 21- Derman Bayladı:Dinler Kavşağı Anadolu.Say yay.İst.1998.s.68 22- Mustafa ÖZTÜRK Âdem, Cennet ve Düşüş inanç, kültür ve mitoloji araştırmaları dergisi yıl 1 sayı 2 Haziran 2004 [email protected] 24- Muhsine Helimoğlu yavuz; diyarbakır efsaneleri, Doruk yayınları, 2. Baskı, Ocak 1993 25- Beysanoğlu, Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, l. Cilt , Sf.271 (Evliya Çelebi Seyahatnamesi , c.6, sf.122. Zuhuri Danışman yayını) 26-Şefik Korkusuz.Seyahatnamelerde Diyarbekir.Kent yay.İst.2003.s.255 ‘ 27- Ali Melek.Diyarbakır İl Müftüsü. diyarbakır’da peygamber makam ve kabirleri* 1.Nebiler sahabeler Azizler Krallar kenti.2009 28- Alev Er Musa Buradan geçti. National geophraphics.Şubat 2012 29- Thomas Mann:Yusuf ve Kardeşleri.Hece yay.Ank.2007.4/267 30- Su Dünyası Derg.2003 s:5 31-09 Aralık 2009 AAŞabut balığı ilgi topladı 32- Zeynel Abidin Çiçek.Diyarbakır’ın Fethi,Tarihi ve Kültürü.Diyarbakır Söz yay.2007.s.142 33-M.Şefik Korkusuz.Seyahatnamelerde DiyarbekirKent yay.İsr.2003..s:33 34- İbn Arabi.Fütuhat-ı Mekkiye.Lıtera yay.İst.2.Baskı.2007.3/17 35- TDV İslam Ansiklopedisi.İst.1988.c:1,360-363 36-http://www.birizbiz.tokca.de/kuran/araf/araf13_14.htm 37- www.hristiyanforum.com 38-http://www.hazretiisagelecek.com/signs/signs005.html 39-http://forum.turksestudent.nl/index.php?showtopic=6157&mode=threaded 40- M. Franzmann’Living Mediating Element in Mandaean Myth and Ritual’’,Numen,36.s.158 41-Doç.Dr.Şinasi Gündüz.Urfa.Uluslararasu Türk Dünyası İnanç merkezler, Kongresi.Türksev yay.Ank.2004.s.616 42-Şinasi Gündüz.Sabiler.2.BaskıVadi yay.İst.1999s.167 43- Mehrdad Izady Kürtler.Doz yay.İstt.1.baskı s.103. 44- Cevat Eroğlu: İsrail’in beka stratejisi. Sayfa yay. İst. 2003, s.48. 2.BÖLÜM DİYARBAKIR İLÇELERİNDE DİCLE VE FIRAT DİYARBAKIR İLÇELERİNDE DİCLE VE FIRAT Lice ilçesi ve Dicle nehri Akarsular: 523 Km'si ülkemiz sınırlarında olmak üzere toplam 1.900 Km.lik uzunluğuyla Türkiye'nin en uzun 2. nehri (1. Fırat) olan Dicle Nehri'nin en önemli iki kaynağından biri Lice ilçemiz sınırları içindeki Bırkleyn Mağaralarından doğmaktadır. Bırkleyn suyu, Lice'nin yukarısında, Lice-Genç yolu üzerinde bulunan Bırkleyn mağaralarında doğar. Bir süre güneybatı yönünde akar. Sonra batıya yönelir; kimi dere sularını alarak çoğalır. Piran yöresinde (Dicle ilçesinin eski adı) Dibni (Zebene) suyunu alır. Zoğrıkelkum Köyü'nün yukarısında güneye döner. Metinan ve Amini kaleleri önünden geçerek Delucan yöresinde, Gölcük civarında doğan diğer kolla birleşir. Dicle'nin yatağı Delucan'dan sonra güneye doğru düzleşir. Diyarbakır'dan varmadan önce Devegeçidi suyunu alır. Diyarbakır'ı geçtikten sonra sağ taraftan Havar, Yenice ve Karasu derelerini, soldan da Ambar, Kuru, Pamuk, Sinan ve Batman çaylarını alır. Daha sonra Göksu ve Aşağı Hanik çaylarını da alarak Cizre sınırına varır www.licem.com Diclenin çıkış kaynağı Bırkleyn Eğil ilçesi ve Dicle barajı Eğil ilçesi Balım köyünden Dicleye bakış Kalecik köyünden Dicle Eğil ve Dicle Dicle barajı Barajın Yeri Akarsuyu Amacı Dicle Barajı HES Diyarbakır Maden Çayı + Dibni Çayı Sulama + Enerji + İçmesuyu İnşaatın (başlama-bitiş) yılı ....... - 2000 Gövde dolgu tipi Gövde hacmi Kil Çekirdekli Kaya Dolgu 595 hm3 Yükseklik (talvegden) Normal su kotunda göl hacmi 75 m 595 hm3 Normal su kotunda göl 24 km2 alanı Sulama alanı Güç Yıllık Üretim .................. ha 110 MW 298 GWh (DSİ) Eğil’in kuzeyinde, Dicle ilçesi bulunmakta ve Dicle Nehri geçmektedir. Doğusunda Hani, batısında Ergani ve güneyinde ise Diyarbakır il merkezi bulunmaktadır Maden ve Amini çayları, ilçe toprakları içinde birleşmekte ve Dicle Nehri’ni oluşturmaktadır. Dicle barajı Karşısında da kalecik köyü kalesi olup önünde suya gömülü cami avlusunda 40 şehit sahabe yatmaktadır Tarihte Eğil ve Dicle (Prof.Dr.Emrullah Güney) Çermik İlçesi Sinek Çayı Ve Fırat Nehri Bu makalede Sinek köyü yakınında orta çıkan Sinek çayını akış serencamını,Fırat’a kavuşuncaya kadar ,çayın sağ ve sol tarafındaki doğal güzellikleri Ekoturizm açısından ele alacağız Sinek Çayı : İlçenin kuzeybatısında bulunan Gelincik Dağı eteğindeki Sinek köyünden adını almıştır. Çayın kaynağı bu köyün sınırları içerisinden doğar. Çermik Kalesinin bulunduğu tepenin batı eteklerinden geçerek, Cavsak suyunu alır. Karakaya Köyü altında Kızılçubuk Çayı ile birleşerek, Konaklı Köyü önünde Fırat nehrine karışır. Sinek çayı çıkış kaynağı ve Çermik ilçesine kadar konumu: Sinek şelalesi Sinek çayı çıkış yeri Başlangıçta Sinek çayı Çermik ilçesine girerken Sinek çayı Çermik ilçesine girerken Sinek çayı Haburman köprüsü ve sinek çayı Haburman köprü ve çevresi Günümüzde Haburman Köprüsü Çermik ilçesinde Sinek çayı Çermik ilçesi Fırat nehri ve Atatürk barajı Fırat nehri Gerger ile Çermik ilçeleri arasından geçer Baraj havzası Baraj havzası Karşıda Adıyaman dağları Gölün yanında villa ve cami Göl kenarında kayık ve feribot Fırat nehri ve baraj gölü Sinek çayı sol tarafı Siverek yolu üzerinden giriş Siverek yolundan girerek Fırat’a,Atatürk baraj gölüne uzanalım: Şeyhandede çayı Sinek Çayı şeyhandede şelalesi-(Çermik gzt) Dağköyü ve sinek çayı Sinek çayı Fırat nehri ve baraj gölü Gerger feribotu Adıyaman’a ilerliyen Fırat kolu Kahta feribotu 3.BÖLÜM HZ.NUH, DİCLE NEHRİ VE DİYARBAKIR HZ NUH,DİCLE NEHRİ VE DİYARBAKIR Hz Nuh , Eğil ve Dicle İlçe İlişkisi Hz. Nuh’un kabri Cizre’dedir. Ancak Nuh’un gemisinin ise Cudi Dağında olduğunu biliyoruz. Cizre yakınlarında Cudi Dağı olmakla beraber Cudi Dağının yeri hakkında çok farklı söylemler vardır. Suudi Arabistan, Musul, Şanlıurfa, Amid, Kuzey Mezopotamya gibi. Konu Amid olunca Diyarbakır’daki Cudi dağı nerededir? sorusu akla geliyor. Hz Nuh ve mezarı(Cizre) Eğil baraj havzasında sudan yaklaşık 200 m yukarıdaki mağaralar Nuh tufanı sonra su erozyonuyla oluşan mağaralardır. Dicle Üniversitesi Mühendislik Fakültesinden konuyla ilgili uzman, Doç. Dr. Fuat Toprak’a bu mağaraların ne olduğu sordum. Su erozyonu sonrası olabileceğini ifade etti. Sümer topraklarında tıkanma olunca su membaına doğru geriye dönüş yapacak ve suyun seviyesi yükselecektir. Yükselen su da erozyon yaparak mağara oluşumuna neden olacaktır. Gemi de haliyle Sümer topraklarından geriye doğru gelerek suyun doğuş kaynağı olan Birkleyn mağaraları ve Kralkızı mağaralarına doğru gelecek ve orada bir mekan da kalacaktır. Eğil baraj havzası Hz. Nuh’un geçtiği güzergâhtadır. Nuh tufanı etkisiyle oluşan mağaralar Nuh tufanı etkisiyle oluşan mağaralar Baraj gölündeki mağaralar su seviyesinden yaklaşık 200 metre yukarıdadır. Bu mağaralar su erozyonuyla oluşmuştur. Yani çok önceleri Dicle Nehri seviyesi bu düzeye ulaşmıştır. Dicle’nin çıkış kaynağı Maden çayı ve Bırkleyn mağaralarıdır. Maden’den gelen kol Eğil önünden geçer, Bırkleyn’den gelen kol da akarak Dicle barajı önüne gelir, burada iki kol birleşir. Sümer topraklarından tufan nedeniyle gelen su, geri istikamete Dicle’nin çıkış kaynağına kadar dayanır. Dolayısıyla Eğil ilçesi önünde ve Bırkleyn kolu önünde su erozyonu yaparak mağara oluşturur. Nuh’un gemisi de muhtemelen su akıntısı nedeniyle geriye doğru sürüklenerek Dicle’nin çıkış kaynağına doğru gelir. Bu bölge Ergani-Dicle-Lice arası bölgedir. Yani Cudi dağı bu bölgede olabilir. Cudi dağıyla ilgili mekân söylemleri olarak a) Amid b)Şanlıurfa c)Cizre d)Musul e) Suudi Arabistan’dır. Bu durumda, Roma tarihine, İncile, İslami kaynaklara bakarak Cudi’nin yerini arayalım. Sonuç olarak baktığımızda Cudi’nin Amid’de olduğu ağır basıyor. Amid olarak da kanaatimce Dicle-Lice arasındaki dağlardır. Amerikan ve İngiliz arkeologlardan kurulu, başlarında Sir Charles Leonard Woolley’in bulunduğu bir araştırma ekibi, 1923 yılından başlayarak, kazı mevsimlerinde 6 yıl müddetle kazıyla Sümer topraklarında tufanın izini buldu. Gılgamış destanında da tufan anlatılmaktadır. Yani arkeoloji ile mitoloji aynı noktada buluşuyor. Tufan öyküsünün anlatıldığı Akad kil tableti Tufanı anlatan XI. tablete bakalım: Tufan başlıyor, altı gün yedi gece sürüyor. Yedinci gün gemiden çıkarak Tanrılara kurban sunuyor.(1) Tufanın başlangıcı Sümer’de, gemi ise Dicle İlçesi-Lice İlçesi arasındadır? İslami kaynaklar gemi Cudi’de durdu der. Ancak Cudi nerede? Bu hususta çok söylem var. Şimdi Cudi’yi arayalım Nuh tufanı sonrası Diyarbakır Cudi Dağının ‘Amid yöresinde bir dağ ‘olduğunu ‘İbnül Cevzi Zadü’l–Mesir, IV,112; Beyzavi, Envar, III,237’ isimli eserler vurgulamaktadır. Elmalı tefisir de aynı hususun altını çizer, Elmalı Tefsiri: c:4. Hud süresi ‘44-47- Derken aralarına dalga giriverdi, bunun üzerine o da boğulanlardan oluverdi. Ve denildi. Ey yer, suyunu yut! Ey gök, sen de kes artık! Bu emirlerin ifade ettiği heybeti ve kudreti tasavvur etmeli. Yere, göğe böyle emir veren ve onlara hükmeden ilâhî saltanatın azamet ve büyüklüğünü düşünmeli. Bu kudrete kim karşı durabilir? Sular çekildi ve emir icra edildi. Yani azap emri, azap hükmü yerine getirildi. Boğulacaklar boğuldu, kurtulacaklar kurtuldu. İş bitirildi. Gemi de Cudi üzerine oturdu. Elmalı tefsirinde: Cudi: Engince bir dağdır ki, Musul'da denilmiş, El-Cezire’de, Âmid'de, Şam'da denilmiş. Ebu Hayyan diyor ki, Cezire'de veya Âmid'de denilmesi Musul'a yakınlığı dolayısıyladır. Çok eski arap şairlerden İbn Kaysel Rukiyyet ile Ümmeye b. Ebü`s-Salt`ın şiirlerinde geçen Cebeli Cudi’nin artık Arabistan`da değil el-Cezire`de bulunan dağ olduğu anlaşılmalıdır. Ebu Hayyan, Cudi`nin Cezire`de veya Amid`de bulunduğu yönündeki rivayetleri Musul`a yakınlığına bağlar. Çok eski arap şairlerden Tefsirciler Cudi dağının Cezire’de olduğunu ifade eder. Cezire Kuzey Mezopotamya’dır. Amid (Diyarbakır)’ın da dahil olduğu bu bölge Mezopotamya’nın kuzeyini yansıtır. Amid ismi de spesifik olarak geçer. Literatür olarak Amid diyenler: Ebu Cafer Muhammed b.Cerir et_taberi, Camiul Beyan’an Tevili Ayil Kur’an (Tahkik: Abdullah b. Abdu’l Muhsin et-Türki), XII.424 vd, Kahire.2001 Zemahşeri, Keşşaf, II,383 İbni Kesir, Tefsir IV,323 Ebu’s Suud, İrşad III,49 Kasımi, Mehasin, IX,344 Konyalı Tefsir, VI,2349 Bilmen Tefsir III,1476 Mevdudi, Tefhim, II,371 (2) Kuzey Mezopotamya (Cezire) diyen kaynaklar; Ebu Cafer İbn Cerir: Cudi dağı Cezirede bir dağdır. Mucahid, Cudi Dağı Cezirede bir dağdır. Amid ve Cezire isminin doğrudan geçtiği kaynaklar. Elmalı: Cudi engince bir dağ ki, Musul’da, Cezire’de veya Amid’de denilmiştir.. Cudi için günümüzde bazı yazarlar Urfa’da demektedir. Bölgede Cudi ile ilgili bunu başka bir söylem de var: Tektek Dağları, Harran'la Viranşehir ovaları arasında kuzeyden güneye doğru uzanan kıvrım dağlarıdır. Cudi dağı Tektek dağlarının içinde Urfa ve Ceylanpınar arasındadır.(3) (4).iddiası mevcuttur Roma tarihleri ve İncil’e göre Nuh’un gemisi Diyarbakır’dadır. İncilin Süryani versiyonu Pchitta ‘Gemi Cardo Dağı’nın tepesinde durdu der.(5) Grek ve Latin kaynakları geminin durduğu yerin Gordyne dağları olduğunu vurgular.(6). Strabo’ya göre bu dağlar Diyarbakır-Muş arası dağlardır.(7)(8) . Strabon, Gordyaei’ye dahil yerleşmeleri Sareisa, Satalca ve Pinaca şeklinde saymaktadır. (9) (10 ) Hadrien Bru, Hellenistik dönemde Gordyene'nin üst Dicle bölgesi olduğunu vurgular.(10 Bu bölgeler Ergani ile Dicle ilçesi arası bölgedir. Pliny, Naturalis Historia (Natural History) adlı kitabında. Pliny, Natural History VI.xviii.46. bölümünde. Dicle nehrinin Gordyaei dağlarından geçtiğini yazmıştır. Yani Nuh’un gemisini Dicle nehri yakınında aramamız yerinde olacaktır. Diyarbakır Gordyaei dağlarının bulunduğu yerdedir. Bu durumda Grek ve Latin kaynaklara göre geminin durduğu yer Lice-Dicle-Ergani dağlarıdır. Elmalı tefsirinde geminin durduğu yer olarak Amid denmesi, ikinci bir seçenek olarak da Cezire (Kuzey Mezopotamya) denmesi de bu olayla paralellik arz eder. Bu durumda Cudi a) Diyarbakır-Muş arasında olacak b) Erganiye yakın olacak c) Dicle kenarında olacak Burası Dicle ilçesi-Hani arasındaki bölge midir? Eğil önünden geçen Dicle havzasında, vadi boyunca olan çok sayıda mağara tufanın etkisiyle oluşmuştur. Gemi, Dicle boyunca çıkış kaynağına sürüklenerek bu bölgeye mi geldi? Yani geminin son durağı Ergani-Dicle-Lice dağları mıdır? Eğil baraj gölünde gördüğümüz mağaralar Tufan sonucu oluştu. Gemi de bu bölgeye yakın bir mekâna geldi sonucuna ulaşabiliriz. KAYNAKLAR 1- Muazzez İlmiye Çığ.Giigameş.Kaynak yay..2006.İst.s.83 2-- Yrd.Doç.Dr.Nesim Doru (ed), Uluslararası Şırnak ve çevresi Sempozyumu. Bünyamin Açıkalın. Tefsir literatüründe Nuh(AS) kıssası.2010.s.38 3- Oymak M:Urfa ve Hz.Eyyub..Ş.urfa.2005.s:73 4-Dr.Faruk Öncel. Yeni bir iddia.06.08.2010 Diyarbakır söz 5-R.P.Giuseppe Campanile. Kürdistan tarihi. Avesta yay.Diyarbakır.2009.s.23 6- Cemşit Bender. Kürt mitolojisi. Berfin yay.İst.2007.s.111 7-http://www.bookrags.com/wiki/Corduene 8-W.Minosrky.The Bois DN.Mac Kenzie..Kürtler.Kürdistan.Doz yay.2Baskı.;st.2004.s.43 9- Sophene & Corduene Geography Of Strabo, 14. Kitap, s. 161–62, Suriye başlıklı bölüm 10-Hadien Bru. The Historical geography of Midyat and its Environs during classical antiquity. Uluslararası Midyat sempozyumu.(ed.Doç.İ.Özcoşar)Mardin.2012 4.BÖLÜM DİYARBAKIRDA DİCLEDE SU TAŞIMACILIĞI DİYARBAKIRDA DİCLEDE SU TAŞIMACILIĞI Tarihte su taşımacılığının önemli bir aracı olan kelekleri Diyarbakır'da da görmekteyiz. Asur kabartmalarında kelek desenleri bulunmaktadır. Aşağı ve Yukarı Mezopotamya’da bulunan şehirlerarasındaki ticari ilişkiler çoğunlukla kelekler sayesinde sağlanmıştır. Kelek sayesinde insanlar Diyarbakır’dan Bağdat’a kadar uzanan nehir yatağında taşımacılık ağı kurmuştur. 1970’lere kadar Fiskaya’ da kelek iskelesi vardı (3) Bizans döneminde Diyarbakır'da su taşımacılığı vardı. Bizans hükümdarı II. Konstantin, Diyarbakır kalesi önünde savaş gemileri üreten büyük bir tersane kurdu.(4) Dicle nehrinde tarihte su ulaşımı keleklerle yapılırdı. Şimdi kelek nedir, ona bakalım; Kelek; çoğunlukla keçi ve az olmakla beraber koyun, oğlak, bufallo, inek tulumlarının (göyünlerinin) nefesle şişirilip yan yana bağlandıktan sonra, üzerine odun ve sırıklardan sağlı sollu kirişler konularak, onun da üstüne ince çubuklar dizerek oluşturulan dört köşe sala verilen isimdir. Kelekin tarihçesi 3500 ile 4000 yıl öncesine, orta asur ile geç asur dönemlerine uzanmaktadır. Daha da geniş tutarsak halaf kültürü ile başlayan şehirleşme sürecinde ortaya çıkmıştır. Türkçe, Arapça ve Kürtçede kullanılan Kelek ismi, Aramice kalak, Asur yazıtlarında kaluka, Akadlarca kalakku olarak adlandırılmıştır. Kelek Mezopotamya'da özellikle Dicle’ de kullanılmıştır. Dicle haricinde Fırat'da da kullanımı yaygındır. Mezopotamya dışında ise Hindistan, Afganistan ve Afrika'nın (Mısırda Nil deltasında ) bazı kesimlerinde kelek kullanımı vardır. Kelek için gerekli malzemeler; Tulum, ahşap, ip, kesici bir alet, bız ve iğne türü delici ve dikiciler. Kelek yapımının altında deri teknolojisi yatmaktadır. Keleğin en önemli malzemesi tulumudur. Tulum ise belirli aşamalardan geçtikten sonra kullanıma hazır hale geliyor idi. İlk aşama tulumu yani göyünü hayvan üzerinden en az zararla yani göyüne zarar vermeden çıkarmaktır. Bunun içinse uygulanan teknik deri şişirme ve yumruk baskı tekniğidir. Bu işlem sırasında bıçak ve benzeri kesici aletler minimum düzeyde kullanılmalıdır çünkü göyün üzerinde meydana gelecek bir zarar onun değerini düşürür. Aşama 1: Hayvan kesildikten sonra bedenindeki fazla kanın dışarı akması için belirli bir süre beklenir. Daha sonra hayvan bacaklarından baş aşağıya bir yere asılır. Sonra arka ayak derilerinden birine 5 cm büyüklüğünde bir delik açılır bu delikten içeriye hortum benzeri bir alet ile hava verilerek hayvan şişirilir burada ki amaç hayvanın derisi ile eti arasına havayı sokarak deri ile eti ayırmaktır. Hayvan şişirildikten sonra deri üzerine deriye zarar vermeyecek bir şekilde vurularak havayı eşit bir şekilde yayıp deriden etin ayrılması sağlanır. Aşama 2: Bu aşamada ise hayvandan hava boşaltılıp arka ayak bilekleri butlara kadar yüzülür. Daha sonra yüzülen kesimlerden başlanarak göyün hayvandan, eller ile yumruk şeklinde baskı uygulayarak bir nevi bıçak görevi görerek bir elbise gibi çıkartılır. Bu sayede göyüne hiç zarar verilemez. Aşama 3: Hayvanın vücudunu örten deri yüzüldükten sonra dayanıklılığını kaybeder. Deriler ağırlıklarının yarısından fazla su ihtiva eder. Yani 10 kiloluk bir derinin, 6,2 kilosu sudur. önce derideki kanın iyice akması için belirli bir süre beklenir. Daha sonra hemen kurutma işlenme geçilmelidir yoksa deri bozulabilir. Deriyi kurutmak için 3 yöntem uygulanır. Tuzla kurutma, bitkisel kurutma ve güneşte yani doğal kurutma. Anadolu ve Mezopotamya da güneş yakıcı olduğundan, kurutmaya uygun olan bitkiler de az bulunduğundan bu iki kurutma türü fazla kullanılmaz idi en çok tuzla kurutma yaygındı. Bu teknik ise derinin içindeki suyun tuz serpilerek dışarı atılması olur. Yani derinin üstüne serilen tuz deri içindeki suyu emerek alır. Böylece deri kullanıma hazır hale gelir. Aşama 4: İşlenmiş ve kullanıma hazır olan göyün tulum haline getirilerek açık olan kısımları yani boğaz, bacak ve kuyruk kesimi boğum yapılarak ipler ile bağlanır. Bağlama işleminden sonra bu bölgelere reçine, katran, zift gibi doğal yapıştırıcılar sürülerek hava kaybı önlenir. Son olarak tulum şişirilerek son açık alanda kapatılır. Aşama 5: Hazırlanmış olan tulumlar keleğin büyüklüğüne göre, suda dayanıklı olan söğüt ve meşe tarzı odunlardan yapılmış üst aparatının alt kesimine yerleştirilir. Böylece kelek hazır hale gelir. Kelek Yapımı (Geroen Sievernich und Hendrik Budde, 1889Berlin) Gelişimi ve özellikleri Kelek kullanım amacına göre yük taşımacılığı, yolcu taşımacılığı veya özel durumlar için özel olarak hazırlanırdı. Yolcu keleklerinin üzerine küçük kapalı mekanlar da eklenebilirdi. Taşıma kelekleri ise daha büyük ve daha çok tulumlu olurdu. 300 tuluma kadar kelekler yapılmıştır ve edinilen bilgiye göre 32 ton taşıyan keleklerde yapılmıştır. Peki nehirlerde keleklere neden ihtiyaç duyulmuştur. Bu sorunun karşılığı büyük ihtimalle nehirlerin akış gücünden yararlanmak idi. Sonuçta suyun akışının tersine gidemeseler akış yönünde iyi bir taşıma gücü oluşturuyorlardı. Kelekler küçük ama kullanışlıydı. Teslimat yapıldıktan sonrada tulumlar keleklerden sökülüp havaları indirilerek eşeklere yüklenerek tekrar kara yolu ile geri dönülüyordu. Keleğin ağaç kısmı ise sökülerek ahşabın az olduğu Mezopotamya da rahatlıkla satılıyor idi. Bir kelek tulumu 2 veya 3 yıl rahatlıkla kullanılabiliyordu. Keleklerle taşımacılık özellikle ilkbaharda daha hızlı olurdu. Çünkü Dicle ve Fırat’taki suyun akış hızı karların erimesi ile artar idi en durgun dönem ise eylül ve ekim ayları idi. Kelek büyüklüğüne göre 2 veya 6 kişi tarafından kürekler ile yönlendirilir. Kelek Akadlar ve Asurlular dönemimde yaygınlığını artırmıştır, bunun nedeni gelişmekte olan Mezopotamya medeniyetlerinin Anadolu'daki maden ile özellikle ahşaba ihtiyacı olmasıydı. Asur ticaret kolonileri çağında Kültepe Kaneş Karunu ve benzeri merkezlerden yola çıkan kervanlar Diyarbakır’dan itibaren keleklerle yollarına devam ederler geriye ise eşeklerle dönerlerdi. Yakın bir zamana kadar Diyarbakır'da eski belediye çarşısında kelek yapımı için gerekli olan malzemeler satılmakta idi. Günümüzde kelek için tulum yerine traktör iç lastikleri kullanılmaktadır. İnsanlar Kelek ile Anadolu ve çevre noktalardan yola çıkarak Mari, Uruk, Ur, Ninova, Asur, Babil, Nippur, Bağdat, Musul, Samarra, Lagaş gibi önemli noktalar arasında ticaret yapmışlardır. Keleğin tek dezavantajı ise kurumadır. Yani tulumlar su seviyesinden en fazla bir karış suya batmakta idi. Tulumun geri kalan kısmı ise güneşte kalarak kurumakta idi işte bu yüzden güneşe maruz kalan kısımlar iyi korunmalı idi. Herodotos, Evliya Çelebi gibi seyyahlar kelek ile zamanında yolculuk etmiş ve kendi kaynak kitaplarında anılarını anlatmışlardır. Ayrıca Osmanlı devleti zamanında Mezopotamya'ya yapılan askeri seferlerde de kelekler kullanılmıştır. (12) DİYARBAKIR'DA KELEKLE TAŞIMACILIK Kelekin büyüklüğü nehir suyunun azlığına çokluğuna göre değişmektedir. Özellikle bahar mevsiminde suların yükseldiği zamanlarda, Diyarbakır’dan Musul’a kadar 300 tuluma kadar kelek yapılmıştır. Musul’dan aşağı kısımlarda 800-1000 tulumluğa kadar kelek yapılmıştır. Tulumların su üzerinde ancak bir karışlık kadar kısmı suya batar. Suların az olduğu mevsimlerde 150 tulumluk bir keleke 2000-2500 kiloya kadar yük yüklenebilmiştir. Lehmann Haupt, Armenien einst und jetzt, Berlin1910 - Paul Rohrbach, Armenien, Stuttgart 1991 Dicle suyunun bol olduğu mevsimlerde kelek ulaşımı kolay olur. Kelek, suyun hızlı aktığı derin yerlerde kendi etrafında yavaş yavaş dönerek ilerler. Rüzgar kıyıya doğru iterse yolcular uygun şartları bekler. Uygun hava şartlarında Diyarbakır-Musul arası seyahat 12–15 gün, Bağdat-Musul arasındaki seyahat 3–4 gün sürer. Kelek üzerinde mal taşındığı için yolcular kereste, hububat ve zahire çuvallarının üstünde yatıp kalkarlar. İhtiyaca göre kamış ve sazlardan kalın bir yatak, bazen bir veya iki oda da yerleştirilmiştir. Keleki idare etmek için, büyüklüğüne göre 2-6 adam gerekir. Kelekin iki küreği vardır. Bu kürekler keleki yürütmek için değil, dümen yerine kullanılmıştır. Kelekler, yolcu ve eşya çıktığı zaman sipariş üzerine yapılmıştır. Bunun başlıca nedeni kelekin su üstünde uzun süre duramamasıdır. Çünkü su seviyesinin üstünde kalan bölümü, güneşin etkisine dayanamaz ve çatlar. Bu nedenle devamlı sulayıp bakmak gerekir. Diğer neden ise, kelek yalnız suyun akıntısıyla akıp gittiği için gittiği yerden geri dönemez. Varılan yerde kelekin ahşap kısmı ucuz bir fiyata satılır; tulumlar çözülür boşaltılır, kurutulur ve böylece kelek, bir iki yıl korunur. Kelekçi bunları bir hayvanla geldiği yere karadan götürür. Kelek ile yapılan ve asırlar boyu süren kullanım hakkında Osmanlı belgelerinde önemli bilgiler bulunmaktadır. Pek çok batılı seyyah da bu duruma işaret eder. Bu taşımacılık bölge ekonomisi bakımından oldukça önem arz etmiştir.(3) 13.yüzyılda Diyarbakır'dan başlayarak Basra’ya keleklerle su taşımacılığı vardı. Bu yolculuk 20 gün sürerdi. Mezopotamya'dan gelip Anadolu’ya yayılan yolların merkezinde yer alan kent ayrıca, Anadoluy'u Şam, Musul’a bağladığından özellikle 13. yüzyılda kent içi ve kervan ticareti zenginleşir. 13. yüzyılda Tebriz’i Halep’e, Bağdat’ı Malatya’ya bağlayan iki ana kervan yolu üzerinde bulunan Diyarbakır, Anadolu'nun Mezopotamya, Mezopotamya’nın Karadeniz limanlarıyla bağlantısını sağlamakla günümüze kadar önemini korumuştur. Keleklerle ormanlardan kesilen tomruklar, yakacak odunları, inşaat malzemesi, kaya tuzu, maden tuzu, buğday ve arpa; Diyarbakır’dan Musul, Bağdat ve Basra’ya taşınmıştır. Bir kelek 3 ton yük taşıyabiliyordu. Diyarbakır’dan buğday ve arpa keleklerle Mezopotamya'ya taşınmazsa Mezopotamya bölgesi halkı açlık sorunuyla karşılaşılabilirdi. Basra’da zahire, tropikal nemli ortam nedeniyle küflenme nedeniyle 3 aydan fazla depolanamıyordu. Bunun için Kuzey Mezopatamya'daki daha serin beldelerin zahire ambarlarından sık sık keleklerle buğday, arpa yükü ile yola çıkmaları gerekirdi. Ayrıca kelekler Osmanlı ordusu için de lojistik destek sağlıyordu. Bağdat’taki Osmanlı ordusuna buğday keleklerle Kuzey Mezopotamya’dan getirilmiştir. Merkezi Bağdat’ta bulunan 6.Ordunun araç gereçleri, gıda maddeleri Dicle üzerinden keleklerle taşınmıştır. Osmanlı ordusunda danışman subay olan Prusyalı Yüzbaşı Helmut von Moltke Musul’a kelekle 3.5 günde gitmişti. Karayolu ile Diyarbakır-Musul ise 400 km. idi (8) Özellikle Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde yapılan gemi taşımacılığı, Kerkük, Süleymaniye ve Diyarbakır’da ticareti daha çok canlandırmıştı. Osmanlı devleti döneminde Musul, Birecik ve Diyarbakır’da gemi limanlarının yanında bir de gemi yapım tersanelerinin bulunduğunu aktaran yazılı arşiv belgeler mevcut. Dicle ve Fırat nehirleri kenarında kurulu olan bu şehirlerde tersane, iskele işletmeciliği ve nehir nakliyatı düzenli bir şekilde yapılırdı. Evliya Çelebi, Diyarbakır’da birçok geminin inşa edildiğini ve gemilerin tulumdan gemiler olduğunu, üzerlerinin tahtadan döşeli olduğunu, çok ağır yük taşıdıklarını, Diyarbakır-Basra körfezi arasında çalıştıklarını ve Diyarbakır’da birçok noktada bu gemilere ait iskelelerin/limanların olduğunu bildirmektedir. Evliya Çelebi, bu gemilerden biriyle, Dicle üzerinden, Diyarbakır’dan Bağdat ve Basra’ya kadar, tavla ve satranç oynayarak, eğlenerek, bütün etrafı izleyerek, kıyılardaki şehirleri ve köyleri ziyaret ederek, çok güzel sıhhatli bir yolculuk yaptığını anlatır. Osmanlı devleti döneminde Dicle nehri üzerinde genellikle Girab, gemileri kullanılırdı. Bu gemiler daha çok Dicle, Basra körfezi ve Umman denizinde kullanılırlardı. Diyarbakır’ dan, Dicle nehri üzerinden Basra’ya aşağı-yukarı 15 günde ulaşılırdı. Yine Fırat nehri üzerinden Birecik’ten Basra körfezine kadar aşağı-yukarı 15 günde varılırdı. İngiltere, Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde 1834 yılında buharlı gemi yapımını gerçekleştirmek için çalışmalar başlattı. 1840 yılında ilk defa Dicle ve Fırat nehirlerini iki istikametten buharlı gemi işletmeciliğine açıp geliştirmek için denemeler yapıldı. Buharlı gemi denemeleri pek başarılı olamadı. Bu denemeler 1862 yılına kadar devam etti. İngiltere hükümeti 1861 senesinde bu amaçla “Dicle ve Fırat Buharlı Gemi Şirketini” kurdu. Daha sonraki tarihlerde bölgede ortaya çıkan değişik sorunlardan dolayı, buharlı gemi işletmeciliği pek başarılı olamadı. Dicle ve Fırat nehirlerindeki nakliye yolu aynı zamanda Fransa, İngiltere, Almanya ve Rusya arasında çıkar çatışmalarına da neden olmuştu. Rusya hükümeti 1878 Berlin Kongresi’nden sonra, Hint Okyanusuna inmek için Dicle ve Fırat nehirleri üzerinden Basra körfezine ulaşmak istiyordu. Osmanlı arşiv vesikalarına göre, Dicle nehrinde yapılan nakliyattan dolayı Diyarbakır, Musul iskelelerinde birer sorumlu müdürlüğün yanında, bir de gümrük ve vergi müdürlüklerinin mevcut olduğu biçiminde bilgiler aktarılmaktadır. Ayrıca bu iskelelerde ve gemilerde çok sayıda işçisinin ve hamalın çalıştığını Osmanlı Bahriye Teşkilatı vesikalarından öğreniyoruz. (5) Temmuz 1915 itibariyle Dicle'de 5 büyük vapur, 9 duba, 3 römorkor vardı. Asker sevkiyatı açısından 40 adet tulumdan oluşan bir kelekte 40 asker ve 20 sandık cephane, erzak taşıyordu ve saatte 5 km yol alabiliyordu. Ekim 1915’te 100 kelekle 10.000 asker 1 haftada taşınmıştır. Kasım 1915’te 235 ton buğday keleklerle taşınmıştı. Dicle nehrinde kullanılan keleklerinin tümünün ahşap kısmı Diyarbakır’dan temin ediliyordu.( 6) Kombine taşımacılık tarihte de vardı Kombine taşımacılık Denizyolu ile karayolunun kombine şeklidir. XIV ve XV. asırlarda Hint denizinden gelen yük gemileri, Basra körfezine ve Dicle nehri ile de Musul’a gelirler, buradan yükleri kervanlarla Diyarbakır’a buradan Anadolu ve İstanbul’a giderdi. (11) Son Yüzyılda Diyarbakır’da Su Taşımacılığı Eğil’in kuzeyindeki ormanlardan kesilen ağaçlar keleklerle Diyarbakır’a getirilmekte ve eskiden de bir istasyon yeri olan Kavs noktasında kelekler kıyıya yanaştırılmakta ve yükler karaya çıkarılmakta idi.(8) Tekyeli İbrahim Kaçar’ın naklettiğine göre 1970’li yıllara kadar Eğil ve civarındaki meşe ormanlarından toplanan odunlar 8x9 sıralı 72 keçi tulumundan, 12x9 sıralı 108 keçi tulumuna kadar yapılan keleklerle Diyarbakır’a Fiskaya mevkiinde bulunan iskelelere getirilip satılırmış. Tekyeliler kendi kelekleri dışında, Diyarbakır’da bulunan tüccarların kelekleriyle de odun taşımacılığı yapmışlar, sefer başına ücret almışlardır. Nehir güzergâhında Şe’in, Kerané Dız, Gülbahçe, Çortan, Kâr a Ramoy, Filâtan, Âmini tehlikeli noktalarmış. Tekye ve civarından, Ekim sonundan Mayıs sonuna kadar kelekçilik yapılırmış. İlkbaharda suların bol olması nedeniyle Tekye’den Diyarbakır’a sabah erkenden çıkan kelekler ikindiye kadar Diyarbakır’a ulaşırmış. Sonbaharda ise suların azlığı nedeniyle bu seferler 1-2 günü alırmış. Tulumlar, yaz aylarında kurutulmuş nar kabuğu, meşe mazısı ve özel tuzlar serpilerek serin yerlere kaldırılırmış. Bu özel tertipler, yünden örülmüş tulum bağlama ipleri ve benzeri malzemeler Diyarbakır’da eski Belediye civarında bulunan dükkânlarda satılırmış(3) 1936 yılında Konyar Eğil kelekçiliğini anlatıyor: Eğil’in bir buçuk saat ilerisinde Şain mevkii -Diyarbekir odunlarının keleklerle taşındığı yerdir. Dicle, Eğile çok faideler temin eder. Odunculuk ve tahtacılık bu ırmak sayesinde oldukça inkişaf eder. Tahtalık ağaçlar, Maden köylerinden ve Hazrodan alınır. Ve ekseriya Eğilde kesilip Diyarbekir’e sevk edilir ve orada biçilirdi. Diyarbekir’de kale içinde görülen tahtalar hep Eğilin sevkiyatıdır. Harpten evvel elli altmış bin kütük bulunurdu. Şimdi yılda on iki bin kütük gelmektedir.’(9) Kelek günlük yaşamı o kadar işgal etmiştir ki şairlere ilham olmuştur. Şair keleklere özlemini ifade ediyor Kelekler Sıra sıra kelekler Ellerinde kürekler Odun istif edenler Giyer mantin yelekler Karşı kıyıda bekler Nakışa ilmik ekler Şeyhmustan haber verir Belki nazlı kelekler Hasrettedi yürekler Dilek yüklü kelekler Yetiştirsin melekler Rabbimden tüm dilekler Ecz İbrahim Yavuz Diclede kelekler (Dikran Mgunt,Amidayi Artsakankner) KAYNAKLAR 1-Naci Akdemir.Kocaköy.Kocaköy kaymakamlık yayını..2008.s.,57-63 2-Muazzez İlmiye Çığ:Sümerlilerde Tufan,Tufanda Türkler.Kaynak yay.İst.2008.s.75 3-ttp://tekyeli.googlepages.com/kelek 4- Muhammed Emin Zeki Beg.Kürtler ve Kürdistan Tarihi.Nubihar yay.İst.2010.s.118 5- Ali Haydar KOÇ-Mizgin Derg.sayı.47.2008 6- Orhan Avcı:Irakta Türk Ordusu.1914-1918 Basım 2004 s:85. 7-Tellioğlu Ömer( ed):Diyarbakır salnameleri.Diyarbakır Büyükşehir Belediye yay.Yıl.:1869-1905. cilt:4/208. 2/110. c.3,5/195 İstanbul.Acar matb.1999 8-- Güney E :Dicle ırmağında kelek taşımacılığı.Coğrafya araştırmaları.C.1,sayı.2.s.323,1990 9-- Konyar. B.Diyarbekir Yıllığı.1936. 10- Cengiz Orhonlu: Osmanlı imparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım.Ege Ün yay. İzmir. 1984. s.124, 128, 129, 132, 138 11- Diyarbakır İl yıllığı-1967.s.374 12-: beytullah efehttp://www.arkeo.org/arkeoloji/ 5.BÖLÜM GAP NEDİR GAP NEDİR? Güneydoğu Anadolu'ya Gelen Bereket : GAP İnsan yeryüzünün imarı için yaratılmıştır. “Yeryüzünde ne varsa hepsini sizin iç in yaratan O ‘dur” (Bakara/29) beyânı da her şeyin insanın saadet ve refahı için yaratılmış oldu-ğunu bildirmektedir. Ayrıca “Yeryüzünü size boyun eğdiren O’dur. Yeryüzünün her tarafında gezip dolaşın ve Allah’ın vermiş olduğu rızıklardan yeyin...”(Mülk/ 15) ilâhi mesajı da insana yeryüzüne hükmedecek, onu geliştirecek ve ondan faydalanacak gerekli gücün verildiğini açıkça bildirmektedir. Yeryüzü sanki altındaki gizli hazineleriyle, toprak ve suyu ve üstündeki bütün güzellikleriyle, insanın önüne konmuş bir sofra gibidir. İnsanın akıl gücünü kullanıp, sırlarına vâkıf olduktan sonra ondan faydalanacağı bir hazinedir yeryüzü. Türkiye’ye ise ayrı bir bereket, ayrı bir göz kamaştırıcılık ve ayrı bir verim bolluğu ihsan edilmiştir sanki. 27.8 milyon hektar olan ziraat arazilerinin 8.5 milyon hektarı ekonomik olarak sulanabilecek durumdadır. Halen bu alanın %32’si sulanmaktadır. Su kaynaklarımızın ise ancak %16’sı kullanılmaktadır. Bu durumda sulanabilir ziraat arazilerinin %68’i sulama beklemekte olmasına rağmen su kaynaklan potansiyelimizin %84’ü halen kullanılmamaktadır. Toprak ve su yönünden böylesine zengin ülkemizde yapılacak ve yapıldığı takdirde insanlarımızı maddi refaha ulaştıracak mühim çalışma alanları bulunmaktadır. İşte bu çalışma alanlarından birisi II. Abdülhamit Han zamanından beri gündemde olan ve bundan sonra da gündemden inmeyecek olan Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP)’dır.(1) GAP idaresi verileriyle Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Cumhuriyet tarihimizin en kapsamlı ve maliyetli projesi olup, bugüne kadar hazırlanan bölgesel kalkınma plan ve programları arasında en etkin olarak uygulananıdır. GAP, entegre bölgesel kalkınma yaklaşımı ve sürdürülebilir insani gelişme felsefesi ile uluslararası literatüre geçen ve marka değeri olan bir projedir. Proje alanı Fırat-Dicle Havzası ile yukarı Mezopotamya ovalarında yer alan 9 ili (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak) kapsamaktadır. GAP kapsamındaki illerin alan ve nüfus büyüklüğü, Türkiye’nin ortalama % 10’ u civarındadır. GAP’ın temel hedefleri; Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin sahip olduğu kaynakları değerlendirerek, yöre halkının gelir düzeyini ve yaşam kalitesini yükseltmek, bu Bölge ile diğer bölgeler arasındaki gelişmişlik farkını gidermek, kırsal alandaki verimliliği ve istihdam olanaklarını artırarak ulusal düzeyde ekonomik gelişme ve sosyal istikrar hedeflerine katkıda bulunmaktır. GAP, 1970’lerde Bölge’nin su ve toprak kaynaklarının geliştirilmesine dayalı bir program olarak ele alınmış; Fırat- Dicle Havzası’nda sulama ve hidroelektrik enerji üretimine yönelik 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ile 1,8 milyon ha alanda sulama yatırımlarının yapımı planlanmıştır. Proje'nin, enerji santrallerinin toplam kurulu gücü 7476 MW olup, yılda 27 milyar kilovat-saat enerji üretimi öngörülmüştür. GAP, 1989 yılında hazırlanan Master Plan ile tarım, sanayi, ulaştırma, eğitim, sağlık, kırsal ve kentsel altyapı yatırımlarını da içine alan bir bölgesel kalkınma projesine dönüşmüştür. Proje, gelecek kuşaklar için kendilerini geliştirebilecekleri bir ortam yaratılmasını amaçlayan sürdürülebilir insani kalkınma felsefesi üzerine kurulmuştur; kalkınmada adalet, katılımcılık, çevre korunması, istihdam, mekansal planlama, alt yapı geliştirilmesi, yatırım uygulamalarında kamu-özel sektör ve halk katılımının sağlanması GAP'ın temel stratejileridir. GAP'ın Hedefleri Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) dünyadaki örnekleriyle karşılaştırıldığında kapladığı coğrafi alan, fiziksel büyüklükleri ve hedefleri açısından iddialı bir projedir. GAP, ülkemizin görece az gelişmiş bölgelerinden birisi olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki 9 ilde (Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak) uygulanmakta olan, çok sektörlü entegre bir bölgesel kalkınma projesidir. Entegre niteliğiyle Proje, sadece barajlar, hidro-elektrik santralleri, sulama yapıları gibi fiziksel yatırımlarla sınırlı kalmayıp, bunların yanında ve birbiriyle eşgüdüm içinde tarımsal gelişme, sanayi, kentsel ve kırsal altyapı, haberleşme, eğitim, sağlık, kültür, turizm ve diğer sosyal hizmetler gibi sosyo-ekonomik sektörlerin geliştirilmesine yönelik yatırım ve etkinlikleri de içermektedir. GAP giderek önem kazanan bölgelerarası eşitsizliklerin giderilmesini hedefleyen devletin genel politikası çerçevesinde kendi hedeflerini oluşturmuştur. GAP, az gelişmiş bölgelerdeki kalkınma potansiyelinin ortaya çıkarılmasının kendi başına ekonomik büyüme, toplumsal istikrar ve ihracatın teşviki gibi ulusal hedeflere katkıda bulunacağına ilişkin devlet politikası ile örtüşmektedir. Nitekim GAP kalkınma hedefleri incelendiğinde, bu gerçek açıkça ortaya çıkmaktadır. Genel Kalkınma Hedefleri - Ekonomik yapıyı geliştirerek GAP Bölgesi'ndeki gelir düzeyini yükseltmek ve böylece bu bölge ve diğer bölgeler arasındaki gelir farklılığını azaltmak, - Kırsal alandaki verimliliği ve istihdam olanaklarını artırmak, - Bölge’deki büyük kentlerin nüfus emme kapasitesini artırmak, - Bölge kaynaklarının etkin kullanımı yoluyla ekonomik büyüme, sosyal istikrar ve ihracatın teşviki gibi ulusal amaçlara katkıda bulunmaktır. Tarımsal Kalkınma Hedefleri Tarımsal verimliliğin artırılması ve çiftçilik faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi yoluyla kırsal bölgelerdeki gelir düzeyini yükseltmek, tarımsal sanayilere yeterli girdi sağlamak, istihdam olanaklarını artırarak kırsal nüfusun dışa göç etme eğilimini en aza indirmek, ihraç edilebilir ürünlerin üretilmesine katkıda bulunmaktır. Sınai Kalkınma Hedefleri Bir yandan GAP Bölgesi'nin ekonomik kalkınmasında itici bir güç rolü oynayarak, diğer yandan eğitim/öğretim ve teknolojik gelişme için talep yaratıcısı rolünü oynayarak GAP Bölgesi'nin imajını, toplumsal refahını ve halkın motivasyonunu geliştirmek, yüksek gelirli istihdam olanaklarını genişleterek, bölgelerarası eşitsizliklerin giderilmesine katkıda bulunmak, ihracatın teşviki ve döviz gelir ve tasarruflarının artırılması konusundaki ulusal amaçlara katkıda bulunmaktır. GAP Planlama Yaklaşımı Bölge ekonomisini geliştirmeyi, Bölge’de yaşayan vatandaşlarımızın gelir düzeyini artırmayı hedefleyen GAP, ülke ekonomisine de önemli katkılarda bulunacak bir proje niteliğindedir. GAP iki yaklaşıma sahiptir. Bunlardan birincisi entegre planlama yaklaşımı, diğeri ise sürdürülebilir kalkınma felsefesidir. Bu iki yaklaşım birbirini tamamlayıcı niteliktedir. Entegre yaklaşım, farklı sektörlerin (tarım, sanayi, eğitim, sağlık vb.) bir arada ve eşgüdüm içinde ele alınmasını içermektedir. Sürdürülebilir kalkınma ve insani gelişme böyle bir yaklaşımın ayrılmaz bir parçası ve sonucu olarak ortaya konmakta, tüm kalkınma gayretlerinin merkezini "insan" oluşturmaktadır. Bu yönüyle, GAP salt ekonomik büyüme hedefine yönelmiş bir proje olmayıp, bir toplumsal dönüşüm projesi hüviyetini kazanmaktadır. Tarımsal gelişmeye paralel olarak bireylerin gelir düzeylerinin yükseltilmesi, üretim tüketim ilişkilerinin farklılaşması sosyal ilişkilere, yaşam biçimine yansıyacak sosyal gelişme ve değişmeyi etkileyecektir. O nedenle GAP'ın sosyal boyutunun ayrı bir odakta ele alınıp sosyal politika hedeflerinin bu odakta geliştirilmesine gerek duyulmuştur. Çünkü sözkonusu değişimi yönlendirmek, ortaya çıkacak boşlukları doldurmak, karşılanamayan ihtiyaçları karşılamak, yeni ekonomik ve sosyal düzene bireylerin uyumunu sağlamak, değişmeyi teşvik etmek ve hızlandırmak için mevcut durumun saptanmasına, değişme potansiyelinin ve eğilimlerin tanımlanmasına, ihtiyaç talep ve sorunların değerlendirilmesine gerek vardır. Bu nedenle sosyal politika hedeflerini gerçekçi olarak saptamak için bazı sosyal araştırmalar yapılmıştır. Bunlar: - GAP Bölgesi Toplumsal Değişme Eğilimleri Araştırması - GAP Bölgesi Nüfus Hareketleri Araştırması - GAP Bölgesi'nde Kadının Statüsü ve Kalkınma Sürecine Entegrasyonu Araştırması - GAP Bölgesi Baraj Göl Aynası Altında Kalacak Yörelerde İstihdam ve Yeniden Yerleştirme Sorunları Araştırması - GAP Sulama Sistemlerinin İşletme-Bakım ve Yönetimi Projesi Sosyo-Ekonomik Çalışmasıdır. Projelerin amacı, bir yandan Bölge'nin toplumsal ve kültürel yapısına, halkın ekonomik beklenti ve demografik eğilimlerine ilişkin bilgi toplamak, diğer yandan toplum katılımını harekete geçirmek ve farklı toplum kesimlerinin (kadınlar, göçerler, topraksızlar, kent yoksulları, vb.) kalkınma sürecine katılımını sağlayarak, bu değişik kesimler arasındaki sosyo-ekonomik düzey farklılıklarını azaltmanın yollarını belirlemektir. Bu bilgiler ışığında somut eylem planları geliştirerek uygulayıcı kurum ve kuruluşların dikkatine sunmaktır. Toplumsal alanda yapılan araştırmaların bulguları ışığında geliştirilen "GAP Sosyal Eylem Planı" toplumsal kalkınma politikaları, stratejiler ve uygulanacak program ve projeler konusunda, sosyal gelişmeye ilişkin bir ana çerçeve oluşturmuştur. Bu çerçevenin içeriğindeki kalkınma alanları; örgütlenme ve katılım, nüfus hareketleri ve yerleşme, eğitim, sağlık, tarımsal yayım, istihdam, mülkiyet ve arazi kullanımı olmak üzere yedi konu başlığı altında ele alınmaktadır. GAP Sosyal Politika Hedefleri Ortaya çıkan genel durumun iyileştirilmesi, kalkınma sürecinin hızlandırılması ve sorunlara çözüm getirmek amacıyla hazırlanan "GAP Sosyal Eylem Planı"nın temel ilkeleri şunlardır: - GAP çerçevesinde doğa ve insan kaynaklarının geliştirilmesi amacıyla yürütülen planlama, uygulama, izleme ve değerlendirme çalışmaları yöre insanının katılımı ile yapılacaktır. - Temel kaynaklara ulaşılabilirliği sağlayacak ve kaynakların verimliliğini artıracak önlemler alınacaktır. - Kamu, yerel ve gönüllü kuruluşlarla işbirliği yapılarak, kurumların insan gücü ve diğer potansiyelinden (finansman, araç-gereç, teknik bilgi vb.) yararlanılacaktır. - Kadın ve genç nüfusa öncelik verilecektir. GAP Sosyal Eylem Planı'nda öngörülen politika hedefleri farklı sektörler itibariyle aşağıdaki gibi oluşturulmuştur. Hedef 1: Toplumsal Yapı - Geleneksel örgütlenmelerden kalkınmaya engel olanların ortadan kaldırılmasını hızlandırıcı çağdaş örgüt ve kurumların etkinliğini artırmak. - Bölge'de yerel alt kültürlerin ve ulusal kültürün olumlu bir sentezini sağlayacak kültür kurumlarının etkinliklerinin yoğunlaştırılacağı bir altyapı oluşturmak. - Kalkınma sürecindeki değişimler gözönüne alınarak aile birliğini desteklemek, aile içi demokratik ilişkileri güçlendirmek. Hedef 2: Tarım Sektörü - Tarımsal yayımın sahadaki uygulamalarında, faaliyetlerin çiftçi örgütleri, özel ve gönüllü kuruluşlara bırakılması suretiyle yayımda etkinliği artırmak, - Kamunun yayımdaki görevini, bu kuruluşlarca yapılan uygulamaları destekleme ve kalite kontrolünü yapmaya kaydırmak, - Kamunun eğitsel alandaki yatırımlarını tarımsal araştırma, temel eğitim teknik ve mesleki eğitimde yoğunlaştırmak, - Tüm çiftçilerin kendi koşullarına uygun kaliteli bilgiye ulaşabilmelerini sağlamak, - Bölge'de dinamik ve verimli tarımsal gelişmeyi engelleyici ürün desenleri, üretim ilişkileri, mülkiyet yapısı ve istihdamdaki aksaklıkları gidermek, - Bölge'deki tarım işletmelerinin verimli hale getirilmesi için optimum büyüklükler saptayarak işletmeleri bu büyüklükten uzaklaştıran eğilimleri ortadan kaldırıcı önlemler almak, - Çayır ve mera gibi ortak kullanım alanlarının korunması yolunda önlemler almak. Hedef 3: İstihdam - Bölge'de ülke ortalamalarının üstünde olan kayıtlı işsizlik oranını azaltmak, - Bölge'den daha önce göç etmiş olanlar başta olmak üzere sermaye sahibi ve nitelikli işgücünün Bölge'ye çekilmesini özendirmek, - Kadının istihdamını engelleyici uygulamaların kaldırılması ve istihdama katılımının özendirilmesi yolunda önlemler almak, - Bölge'de toplam geliri artırıcı ve gelirin dengeli dağılımını sağlayıcı ekonomik ve sosyal önlemler almak, - Yerinde istihdam yaratacak tarıma dayalı ve tarım dışı sanayi ve örgütlenmeleri desteklemek, - Bölge'deki doğal ve kültürel zenginlikleri, istihdam ve gelir artırıcı üretken yatırımlara yönlendirmek, - Teknoloji seçiminde verimlilik ve üretkenlik yanında, istihdam, sağlık ve çevre boyutlarını da gözönüne almak. Hedef 4: Eğitim Sektörü - Bölge'de eğitim düzeyini, özellikle kız çocuğu ve kadınlar lehinde, yükseltici önlemler almak, - Eğitim olanaklarının, nüfusun bütün kesimlerine yaygınlaştırılmasını sağlamak, - Bölge'de okuma-yazma ve okullaşma oranlarını en azından Türkiye ortalamasına yükseltmek, - Yaygın ve örgün eğitimin işlevselliğini artırarak bu doğrultuda olanaklar geliştirmek, - Bölge'de örgün ve yaygın eğitimin etkinliğinin artırılması için okul öncesi eğitim programları açılmasını ve yaygınlaştırılmasını sağlamak, - Nüfusun büyük bölümünü oluşturan genç nüfusu kısa ve orta vadede ekonomide etkin kılıcı, mesleki ve teknik eğitim programlarına önem vermek, - Bölge'de, gelişme ve çağdaşlaşma süreçlerine katılmamış olan kadınların eğitim ve sağlık düzeylerinin ve sosyal statülerinin yükseltilmesine özel önem vermek. Hedef 5: Sağlık Sektörü - Bebek ve çocuk ölüm oranları ile doğurganlık oranlarını en azından ülke ortalamalarına yaklaştırıcı önlemler almak, - Koruyucu sağlık hizmetlerini yaygınlaştırmak ve halkın bu hizmetlere ulaşabilirliğini artırmak, - Bölge'de sulamanın yaygınlaşmasıyla ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarını önceden tespit ederek önlenmesine yönelik tedbirler almak. Hedef 6: Nüfus - Kalkınma hızı ile nüfus artış hızı arasındaki dengeyi dikkate alan, sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun bir nüfus politikası izlemek, - Nüfus hareketlerini, Bölge'nin toplumsal ve ekonomik potansiyellerinin geliştirilmesi yönünde teşvik etmek, - Bölgesel kalkınmanın etkili bir biçimde gerçekleşebilmesi için nüfusun merkez köylerde ve orta büyüklükteki kentlerde yoğunlaşmasını sağlayacak özendirici önlemler almak. Hedef 7: Yerleşim - Toplumsal ve ekonomik gelişmelerin bir sonucu olarak yaşam alanları daralan göçer ve yarı-göçer toplulukları yerleşik yaşama geçirmek, - Baraj yapımından etkilenecek nüfusun yeniden yerleştirilmesinde, toplumsal, kültürel ve ekonomik kalkınma ilkelerini gözetmek.(2) GAP'ta ekolojik değişiklikler Türkiye gibi suyun hayati önem taşıdığı yarı kurak iklim bölgelerinde ihtiyaçların güvenilir bir şekilde sağlanması için baraj inşaatları çok önemlidir. Bu açıdan Türkiye’deki baraj inşaatları, Hititler dönemine kadar uzanmaktadır. Barajlar; endüstriyel ve tarımsal ihtiyaçlar, içme ve kullanma suyu temini, sel kontrolü ve elektrik üretimi gibi nedenlerle inşa edilir. Ancak barajlar bu şekilde birçok yarar sağlarken, bunların yanında, inşası sırasında ve inşasından sonra birçok olumsuz çevresel, sosyal ve kültürel etkileri de olabilmektedir. Kısa adı GAP olan Güneydoğu Anadolu Projesi’nin yapılış amacı, sulama ve elektrik üretimi sağlanarak bölgedeki sosyal refahın artırılmasıdır. GAP projesi Türkiye’nin dokuz ilini kapsamaktadır. Bunlar; Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Şanlıurfa, Şırnak ve Siirt’tir. Kapladığı alan olarak 75.358 km2 ile Türkiye topraklarının yaklaşık %10’luk bir kısmını içermektedir. Başlangıçta 7’si Fırat ve 6’sı Dicle nehri üzerinde olmak üzere 13 büyük proje planlanırken daha sonra proje 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ve çeşitli sulama tesisleriyle birlikte kırsal, kentsel altyapı, eğitim, ulaşım ve sosyal yaşamı büyük ölçüde etkileyecek yeni tarımsal ve sanayi alanlarını oluşturmayı planlayan bir şekle dönüştürülmüştür. GAP’ın 2017 yılında tamamlanmasıyla, Türkiye’nin toplam elektrik enerjisinin %23’ünü sağlanması, 7400 MW elektik üretilmesi ve 1,7 milyon hektar arazinin de sulamaya açılması amaçlanmıştır. GAP’tan sorumlu devlet bakanı Nazım Ekren’in belirttiğine göre; GAP’taki genel anlamda gerçekleşmeler % 59 iken bunlardan sektörel bazda; tarımda %26, enerjide %83, ulaştırma ve haberleşmede %45, turizmde %31 ve diğer sektörlerde %94 oranında gerçekleşme sağlanmıştır. Proje bu gerçekleşme seviyesinde bile ülke ekonomisine birçok katkı sağlamıştır. 1995 yılında sulamanın başladığı Harran ovasında 2001 yılı itibariyle 215,080 hektar alan DSI tarafından sulamaya açılmış ve önemli tarımsal verim elde edilmiştir. Tahminlere göre sulamaya açılan bu alanlardan yaklaşık 3 milyon dolar gelir elde edilmiştir. Sosyal Etkiler Tarihsel süreç içinde kendi gelenekleriyle yaşayan toplulukların tarım arazilerden göç ederek yeni kurulan yerleşim yerlerine yahut büyük şehirlere taşınması çeşitli problemlere neden olmuştur. GAP raporlarına göre projenin tamamlanmasıyla birlikte 3,5 milyon insanın iş sahibi olması ve bölge dışına göçün durdurulması planlanmıştır. Ancak projenin gecikmesi ve çeşitli nedenlerden dolayı bölgede büyük göçler yaşanmıştır. Yapılan bir araştırmaya göre 1995-2000 yılları arasında Adıyaman %70,2, Diyarbakır % 40, Mardin % 67,6, Siirt % 75,1 Şanlıurfa % 38,9, Batman % 45,2, Kilis % 38,9 oranında dışarıya göç vermiş, Gaziantep % 3,1 ve Şırnak da % 21,8 oranında göç almıştır. Bölgede yaşanan bir başka göç de, bölge içi kırsaldan kentsel bölgelere yapılan göçlerdir. Bu durum 1990-1997 yılları arasında bölge illerindeki hızlı nüfus artışında gözlenmiştir. Bu artışlar Adıyaman’da % 112, Batman’da % 44, Şanlıurfa’da % 49, Diyarbakır’da % 34 ve Gaziantep’te de % 18 oranında olmuştur. Atatürk barajı inşaatı sırasında 100.000 kişi yerlerinden taşınmak zorunda kalmıştır. GAP kapsamındaki tüm barajlar hesaplandığında bu rakam 300.000’e kadar çıkmaktadır. Türkiye başlangıçta tecrübesizdi ve bu yüzden yeni yerleşim birimlerine taşınanların önemli bir kısmı mutlu olamadı, yeni çevrelerine uyum sağlayamadılar, işlerini kaybettiler ve yeni bir iş bulamadılar. Bölgede yaşanan göçün bir nedeni de arazi dağılımının dengesiz oluşudur. ATO raporlarına göre bölgedeki çiftçilerin % 8’i toprakların % 50’lik bir kısmını kontrol etmektedir. Ayrıca bölgedeki çiftçilerin % 41’inde kişi başına 5 hektar ya da daha az miktarda toprak düşerken %39’luk kısmınınsa hiç toprağı yoktur. Bu da büyük arazi sahiplerine daha çok getiri sağlamakta olup, yaşanan göçün bir diğer nedenidir. Kendi toprağı olmayan ve büyük arazi sahiplerinin topraklarında çalışmak zorunda kalan aile reislerinin önemli bir kısmı göç etmektedir. Çevresel Etkiler Tuzlanma: Bölgedeki en önemli problemlerden birisi topraktaki tuzlanmadır. Çiftçiler tarafından eğitim eksikliği ve ekonomik tercihlerden ötürü, bölgenin karakteristik iklim ve toprak yapısına uymayan yanlış sulama yöntemlerinin kullanılması ve yetersiz drenaj kanalları, toprak kalitesini ve ürün rekoltesini düşürmektedir. Bölgedeki çiftçilere göre; ne kadar sulama yapılır, ne kadar suni gübre verilirse, bu o kadar ürün demektir. GAP yönetimine göre 16 yıl sonunda, 2005 yılına kadar bölge topraklarına su getirilmesi planlanmıştır. Ancak gerçekleşen sulama, planlananın sadece %15’ine ulaşabilmiş ve bu alanların da önemli bir kısmı yanlış su ve suni gübre kullanımı yüzünden tuzlanmış ve ardından çoraklaşmıştır. Harran ovasında önce 30.000 hektar alanda tuzlanma görülmüş ve bu alan daha sonra çoraklaşmıştır. Ardından 130.000 hektar alanda 12 yıl içinde tuzlanma görülmüştür. Uzmanlara göre bu toprakların tekrar kullanılabilmesi çok zordur. Bölgede tuzluluğun oluşmasındaki en önemli nedenlerden birisi pamuk yetiştiriciliğidir. GAP idaresinin planlamalarına göre sulanacak toprakların yalnızca % 20’lik bir kısmının pamuk tarımına ayrılması planlanıyordu. Ancak çiftçilerin Çukurova’da mevsimlik işlerden dolayı çoğunlukla pamuk tarımını ve bunun pazarını yakından tanıması, pamuk ürününün hemen paraya çevrilebilmesi ve devletin de çiftçiye pamuk ekiminde teşvik vermesi sonucu durum tam tersi olmuş; Harran ovasındaki tarım alanlarının yaklaşık % 85’i pamuk tarımına açılmıştır. Bir pamuk tarlasının yılda ortalama 7 kez sulanması gerekirken Harran ovasında pamuk sulaması yılda 15 kez ya da daha fazla yapılmıştır. Bunun sonucunda toprakta tuzlanma meydana gelmektedir. Çiftçi bunu bile bile sulamaya devam etmekte ve tuzlanan toprağına tekrar su vererek toprağı yıkayıp tarıma devam etmektedir. Ayrıca, bölge toprağının yarı kurak iklim toprağı oluşu, geçmişte hiç sulanmadığı kadar aşırı sulanması ve drenaj kanallarının da yetersizliğiyle topraktaki tuzlanma artmıştır. Bunlarla birlikte Türkiye’de çözünürlüğü düşük suni gübrelerin kullanılması sebebiyle, bu gübrelerin zehir etkileri toprakta ve suda birikmektedir. Bu da zincirleme olarak bitkiler yoluyla insanlarda sağlık problemlerine yol açabilmektedir. Ekosistem: Öncelikle barajlar, balık göçleri için suni bir engel oluşturmakta ve bu da balıkların üremesini ve neslinin devamını engellemektedir. Bu durum biyolojik çeşitlilik için bir kayıp oluşturmaktadır ve ekosistemdeki doğal dengeyi etkilemektedir. Ayrıca önemli ölçüde verimli tarım arazisi ve baraj havzası içindeki doğal yaşam da baraj suları altında kalmaktadır. Büyük baraj projeleri yakın çevrelerindeki iklimi de etkilemektedir. Yapılan bir araştırmaya göre bölgede 1929-1990 yılları arasında ortalama sıcaklık 8,8°C iken 1990-1996 yılları arasında sıcaklık 8,2°C ye düşmüştür. Barajlar ayrıca biyolojik çeşitliliği ve endemik türleri de etkilemektedir. Bir diğer problem de bölgedeki yetersiz altyapı ve nehirlerin kirliliğidir. Barajlar bu durumdan olumsuz etkilenmektedir. Bölgenin %84’lük kısmını oluşturan 196 belediye hiçbir altyapıya sahip değildir. Yalnızca % 6’lık bir kısım altyapıya sahip olup geriye kalan %10’luk kısmı inşa halindedir. Bu nedenle atık sular ve kanalizasyon suları doğrudan nehirlere karışmaktadır. Kültürel Etkiler Sosyal ve çevresel etkilerinin yanında, büyük baraj projeleri birçok geri dönülmez kültürel değişimlere de yol açabilmektedir. Suyun, medeniyetlerin ve kültürlerin oluşmasındaki öneminden dolayı bu güne kadar kurulmuş birçok önemli medeniyetin Mısır, Asur, Babil, Hint medeniyeti gibi- genellikle su kenarlarında meydana geldiği görülür. Bu yüzden önemli tarihi değerlere sahip birçok arkeolojik yerleşim biri-minin vadi yatakları boyunca dizildiği görülür. Bu tip yerleşmeler aynı zamanda uluslararası öneme de sahiptir ve bunların korunup geliştirilmesi ve gelecek nesillere aktarılması için AB ve UNESCO tarafından önemli miktarda mali kaynak sağlanmaktadır. Sonuç ve Öneriler Sektörel su tüketimimizde tarımın büyük bir yer kapladığı görülmektedir. Ardından içme ve kullanma suyu, son olarak da sanayi gelmektedir. 2030 yılında içme ve kullanmayla sanayi sektöründe büyük bir artış olacağı beklenmektedir. Su tasarrufuna yönelik çalışmalarda tarım sektöründeki suyun en önde gelmesi gerekmektedir. Zira vahşi sulama da denilen salma sulama sistemiyle hem sudaki kaçak artmakta hem de GAP’ta olduğu gibi çoraklaşmaya bağlı olarak verim azalmaktadır. Acilen tarımda tasarruflu sulama sistemlerinden damlatma sulama ve püskürtme sulama sistemine geçilmesi ve doğru toprakta doğru ürünün doğru sulama sistemleriyle sulanması gerekir. Damlatma sulama sistemde su kaybı önemli ölçüde azalmakta ve verimde artış olmaktadır. Kaliforniya’da pamuk üzerinde yapılan bir araştırmada damlatma sulama sisteminin diğer sulama sistemlerine göre % 27 ile % 56 oranında daha çok verim sağladığı tespit edilmiştir. Ayrıca salma sulama sistemi ile damla sulama karşılaştırıldığında, suda %30-40 oranında tasarruf sağlandığı belirlenmiştir. (3) İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ Araştırma sahasına giren 9 ilden 8’inin uzun yıllık sıcaklık ve yağış verilerine ulaşılabildiği için 8 ile ait analizler gerçekleştirilmi_tir. Analizler neticesinde sıcaklıkta, Batman, Gaziantep, Siirt ve Şanlıurfa’da kuvvetli artış, Adıyaman, Kilis ve Mardin’de artış, Diyarbakır’da ise kararlı bir eğilim ortaya çıkmıştır. Yağıştaki eğilimler incelendiğinde ise Mardin’de kuvvetli azalma, Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Kilis, Siirt veŞanlıurfa’da azalma, Gaziantep’te kararlı bir durum ortaya çıkmıştır. Sıcaklık analizlerine göre çalışma alanında 15 yıllık tahmin aralığında (2009-2023) 0,3 ile 0,6 °C’lik artış öngörülmektedir. Yağışa ise geneleğilim azalma şeklinde olup, azalama değerleri 15 mm ile 100 mm arasında öngörülmektedir. Bu değerlerin Türkiye ve özellikle Güney bölgelerimiz için öngörülen değerlerle örtüştüğü ortaya çıkmaktadır.(4) GAP İLLERİNDE DEMOGRAFİK DEĞİŞME GAP bölgesi illerinin demografik yapısının farklı araştırma projeleri çerçevesinde incelendiği görülmektedir. Bu noktada ilk göze çarpan kapsamlı araştırma, 1994 yılında ODTÜ Sosyoloji Bölümü, GAP araştırma ekibi tarafından gerçekleştirilen „GAP Bölgesi Nüfus Hareketleri Araştırması‟dır (bkz. Akşit, vd, 1994). Yanı sıra, bölgenin sosyo-ekonomik ve kültürel yapısını sondajlayan akademik araştırmalar da bulunmaktadır. Türkiye Kalkınma Vakfı, Kırsal Kalkınma Koordinatörlüğü bünyesinde yapılan „GAP Bölgesinde Kadının Statüsü ve Kalkınma Sürecine Entegrasyonu Araştırması‟ (1994) bu araştırmalar arasında yer alır. 2000 yılı Nüfus Sayımı‟na göre, Güneydoğu Anadolu Bölgesi‟nde 6.608.619 kişi yaşamaktadır. Bu toplam nüfusun % 9.6‟nı oluşturmaktadır. Köy nüfusu 2.465.483, kent nüfusu 4.143.146‟dır. Kent nüfusunun artışı % 2.5 iken, köy nüfusunun artışı % 1.8‟dir (TÜİK, 2006: 41). Türkiye‟de olduğu gibi bölgede kırın nüfus kaybı genel anlamda tarımsal yapının içsel dinamiğiyle açıklanmakta ve göç olgusu da bu bağlamda ele alınmaktadır. Her ne kadar göçe neden olan faktörler ağırlıklı ve öncelikli olarak tarımsal yapıda meydana gelen çözülmeyle açıklanıyorsa da söz konusu yapıyı inşa eden üretim ilişkilerinin hangi koşullarda ve ne şekilde çözüldüğünün derinliğine analizi de bir kadar önem kazanmaktadır (bkz. Ecevit, 1996: 497-9) Bölge illeri arasında Gaziantep hariç tutulursa, diğer illerin hepsinin göç verir duruma geldikleri görülmektedir. Fakat aynı zamanda bu iller, bölgenin diğer illerinden ve kırsal hinterlandından da yoğun göç almaktadır. GAP dışına göçler, ağırlıklı olarak üç büyük metropol (İstanbul, Ankara ve İzmir) ve Çukurova (Adana, Mersin ve Hatay) yönündedir. Bölge dışına en fazla göç veren iller ise Adıyaman, Siirt, Mardin, Şırnak gibi bölgenin görece en yoksul kentleridir. GAP bölgesi kırsalı ve küçük ölçekli kentlerden, bölgenin metropol kentlerine doğru son 1015 yılda yoğun göçün yaşandığı söylenebilir. Büyük kentlere yönelik yoğun göçe rağmen bölge nüfusu göreli olarak artma eğilimindedir. Bölgede, doğurganlık hızı Türkiye ortalamasının üzerinde seyretmektedir. Türkiye‟de kadın başına doğurganlık oranı 1970‟de % 5.3 iken, 1995 yılında % 2.7 ve 2000 yılında ise % 2.53‟e düşmektedir. Bu oran, Güneydoğu Anadolu‟da 2000 Nüfus Sayımı‟na göre % 4.86‟dır (DPT, 2003: 175). Kuşkusuz bu oranlar batıya doğru gidildiğinde düşme eğilimi göstermektedir. Örneğin söz konusu oranlar, Marmara Bölgesi‟nde, % 1.91, Ege Bölgesi‟nde ise, % 2.17‟dir(5) KAYNAKLAR 1-Prof.Dr. Harun Avcı Güneydoğu Anadolu'ya Gelen Bereket : GAP Sızıntı dergisi1990 2-www.gap.gov.tr 3- Mehmet Kara . Gap’ın Çevresel, Kültürel ve Sosyal Etkileri Ekoloji-Magazin dergisi Sayı : 20. Sayı (Ekim - Aralık 2008) 4- Muhammet Bahadır.Güneydoğu anadolu proje (gap) alanında sıcaklık ve yağışın trend analiziUluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Cilt: 4 Sayı: 16 Volume: Kış.2011 5- Yrd. Doç. Dr. Özkan YILDIZ, Gap illerinde sosyal ve ekonomik dönüşüm Ege Akademik Bakış / Ege Academic Review 8 (1) 2008: 287- 300 6.BÖLÜM FIRAT NEHRİ VE KARAKAYA BARAJI FIRAT NEHRİ VE KARAKAYA BARAJI Çüngüş İlçesi Fırat nehrine karışan Çüngüş Çayı üzerinde yer alan Hendek Vadisi’nde kurulmuştur. İlçenin en önemli akarsuyu olan Çüngüş Çayı,Çüngüş Dağları’ndan doğar ve Fırat’a akar (5) Fırat nehri Çüngüş ilçemizin sınır nehridir. Bu nedenle Çüngüş kitabında Fırat nehri ve üstündeki barajın ele alınması zorunludur Dicle nehri Diyarbakır ilinin ortasından geçen ve bazı kaynaklarını da bu ilden alan bir nehrimizdir Diyarbakır’ın diğer önemli nehri Fırat nehri olup,Çüngüş ve Çermik ilçelerine yararşarını sunar ve yine Diyarbakır’a ait üzerinde Karakaya barajı bulunmaktadır Şatülarap dışında yani Basraya dökülmeden önce birleşme dışında Dicle ve Fırat’ı birlikte bünyesinde bulunduran başka bir şehir yoktur.İlin önemli bir arazisi iki nehrin arasındadır. Tevratta bu iki nehrin arasında kalan ve Hz.Adem’in büyük ihtimalle yaşadığı(Aden bahçesi de buradadır Dicle ve Fırat nehrine üç din önem vermiştir.Her iki nehri bünyesinde bulunduran Şatülarapta iki nehrin birleşmesi dışında Diyarbakır’dan başka bir il bilmiyoruz.İki nehir Diyarbakır sınırları içinde akar ve gider .Ali efendimiz Dicle ile Fırat'ı gayet övmüş ve tatlı sularının vücuda faydalı olduğunu söylemiştir. (6) İbni Abbas (RA)’dan rivayet olunmuş.Peygamberimiz buyuruyor’’Allah (cc) yaryüzüne beş nehir indirmiştir.Bunlar Hindistan nehri Ceyhun,Balh nehri Ceyhun,Irak nehirleri Dicle ve Fırat ve Mısır nehri Nil’dir. Allah(cc) bu nehirleri cennet kaynaklarından en alt kaynaktan Cebrail (AS) vasıtasıyle yeryüzüne indirmiştir (Tezkirtetül-Kurtubi.sayfa :524) Şeyh Abdurrahman El Aktepi Miraciye manzumesinde Peygamberimiz (SAV) Seyhun,Ceyhun,Nil,Dicle ve Fırat nehirlerinin menba-ı cennetler olduğunu ifade etmektedri. (Ravdatün-Naim) Yahudilerin kutsal kitabı Tevrat’ta bugün Türkiye sınırları içinde bulunan birçok yerin ismi geçmektedir. Bu yerlerin başında Dicle ve Fırat nehirleri gelmektedir. Tevrat’a göre, Tanrı Âdem’i yarattıktan sonra "doğuya doğru Aden’de" bahçe yaratmış ve Âdem’i buraya yerleştirmiştir. Buradan bir ırmak çıkmış ve daha sonra bu ırmak dört kola ayrılmıştır. Bu dört koldan ikisi Dicle ve Fırat’tır. Dicle ve Fırat nehirleri kaynaklarını Doğu Anadolu bölgesinden alan iki akarsuyumuzdur. Bu iki nehrin bulunduğu bölge Yahudiler açısından kutsaldır (İnanç Turizmi ve Anadolu.Uysal Yenipınar.Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi.Yıl.3.sayı:29) Tevratta: Yar.2: 14 Üçüncü ırmağın adı Dicle'dir, Asur'un doğusundan akar. Dördüncü ırmak ise Fırat'tır. denmektedir. Dicle ve Fırat'ın çok önemli iki nehir oldukları da Kuran ve Tevrat'ta geçmektedir. (Dicle ve Fırat hikayesi için kaynakça: Tevrat, "Tekvin" bölümü, 2/13-14; tecrid-i sarih, diyanet tercümesi, no:1551; Buhari-Müslim, el-lü'lüü ve'l mercan, no: 103; buhari, bed'ü'l halk, 6; Menakıb-ı Ansar, 42; Eşribe, 12; Müslim, iman, no:164, cennet, no:2839 ve diğer hadis kaynakları Dicle ve Fırat Nehirleri ve arasında kalan bölge (Aden Bahçesi): (Tevrat: Yaratılış (Tekvin) 2:13 Tekvin 2: 8-14 şu şekilde devam eder ve Adem'in yaşadığı ortamı ve yeri tarif eder. “Ve RAB Allah şarka (doğuya) doğru Aden'de (Aden: zevk) bir bahçe dikti ve yaptığı adamı oraya koydu. Ve RAB Allah görünüşü güzel ve yenilmesi iyi olan her ağacı ve bahçenin ortasında hayat ağacını ve iyilik ve kötülüğü bilme ağacını yerden bitirdi. Ve bahçeyi sulamak için Aden'den bir ırmak çıktı ve oradan bölündü ve dört kol oldu. Birinin adı Pişon'dur; kendisinde altın olan bütün Havila diyarını kuşatır; ve bu diyarın altını iyidir; orada ak günnük ve akik taşı vardır. Ve ikinci ırmağın adı Gihon'dur; bütün Kuş ilini kuşatan odur. Ve üçüncü ırmağın adı Dicle'dir; Aşur'un önünden akan odur. Ve dördüncü ırmak Fırat'tır. Ve RAB Allah adamı aldı, baksın ve onu korusun diye Aden bahçesine koydu Fırat adı Arapçada tatlı su anlamına geldiği Mu'cem-ül Buldanda yazılıdır.Zend dilinde geniş,İbranicede çiçek ya da yayılma anlamına gelir.(7) Batı dillerinde Fırat nehri, Euphrates olarak geçer. Euphrates adı Yunanca'dan gelen bir sözcüktür. İsmin asıl kaynağı konusunda çeşitli görüşler bulunmaktadır: Eski Farsça'daki Ufratu ve Akad dilindeki Purattu 'dur. Eski Farsça'daki sözcüğün Avesta Farsça'sında geçen huperethuua(geçmesi kolay) olduğu tahmin edilmektedir. Arapça tasasızlık, rahatlık anlamına gelen "ferahat" kelimesinden gelmektedir. Kürtçe'deki "Fere", "Ra" ve "Hat" kelimelerinden gelmektedir. İki tane re olduğu için teki telaffuz edilmez, dolayısıyla Ferehat "Geniş akan su" anlamını gelmektedir. Zamanla ise kısaltılmış şekli Fırat adını almıştır. Fırat; Akadcada Pu-rat-tu, Sümercede Buranun olarak geçmektedir. Kelimenin Hint-Avrupa kökenli olmadığı, Akadca ve Sümerceden kaynaklandığı, Eski Farsça ve Farsça aracılığıyla diğer dillere geçtiği görüşü ağırlık kazanmaktadır. Fırat adı, Akkadça "Ulu Irmak", yahut "Yüksek Kıyılı Irmak" anlamına gelen: "Puranunu" iken, Kaldeenler "Purat", sonra "Puratou" oldu (8) Sabilikte Dicle ve Fırat Sabiliğe göre Fırat,Dicle,Ğrdün ve benzeri nehirler Yardna ve Miia d Hiia (hayat suyu) olarak nitelenen kutsal sulardır.Bu nehirler ,ilahi alemle yeryüzü arasında bir köprü vazifesi görür (M.Franzmann’Living Mediating Element in Mandaean Myth and Ritual’’,Numen,36.s.158)(9) Dicle ve Fırat Sümerlerde Dicle ve Fırat kutsaldı.Sümer baştanrısı Enki ‘Dicle ve Fırat’ı ışıldayan sularla doldurur ve sonra ırmakları balıklarla doldurur.(10) Sümer tabletlerinde Yaratılış anlatılırken ‘Gök ve yer çift olarak yaratıldığı zaman Ana tanrıça İnana onlara şekil verdiği zaman Yerler düzenlendiği ,toprak yerleştiği zaman Gök ahenk içinde hareket ettiği zaman Nehirler ve kanallar,düz bir çizgi gibi aktığı zaman Dicle ve Fırat nehirleri kıyılarını doldurduğu zaman Başka bir tablette Gök yerden yarıldıktan sonra Yer gökten ayrıldıktan sonra İnsanın adı konduktan sonra Denmektedir. Yine Sümer tabletlerinde Tanrı Enki ‘Dicle’yi saçılan sularla doldurdu Dicle’ye neşe getirdi’ ‘Dikildi Fırat’ın kıyısına Ağaç beslendi Fırat’ın sularıyla’(11) Kutsal nehir Dicle ve Fırat’a renk katan bir husus da peygamber mekanlarını içermesidir. Thomas Mann ‘Hz Lut Dicleyle Fırat diyarındandır’demektedir (12) İncil'de kıyamet alametlerinin anlatıldığı bölümde kıyametin de Dicle Fırat arasındaki mezopotamyada olacağı ifade edilmektedir(13) Bu olaya yaklaşık İslami bir kaynak şu şekildedir: Fırat ile Dicle arasında Zevra denen bir şehir olacak. Orada büyük bir savaş olacak. Kadınlar esir edilecek, erkekler ise, koyun kesilir gibi boğazlanacak." (Kenzul Ummal, Kitab-ul kıyame kısm-ul efal, c.5, sf. 38, El Muttaki) Güneydoğu’daki olaylara Peygamberimiz(SAV) ‘in işaretini şu hadisten yorumluyoruz Abdullah b.Amr b.El-As(r.a)’dan Resulullah (s.a.s)’Size irfan ve Bizans ‘ın hazineleri fethedildiği vakit sizler hangi kavimsiniz…’Bundan başka bir şey yapmazmısınız?Yarış edersiniz.Sonra birbirinize hasetlik çekersiniz.Sonra birbirlerinize küsersiniz.Yahud buna benzer şeyler yaparsınız…’(Müslim,Zühd.Hds7 ve İbn Mace,fiten.B.18.Hds.3996)(Abdullah Dai.Vuslat derg) Burada Bizans kelimesine fikse olalım.İlk Bizans hazinelerinin fethedildiği yer MS.639. yılında Diyarbakır’dır.İstanbul yaklaşık 800 yıl sonra fethedilmiştir. Bu durumu teyidiçin şu hadise de bakalım:’Arab yarımadasında gaza edeceksiniz.Allah onu size fethedecektir.Sonra İran’a gaza edeceksiniz.Allah onu da size fethedecektir.Sonra Romalılarla gaza edeceksiniz.Allah,onu da fethedecektir.(Müslim,fiten,B.12,Hds.38 ve İbn Mace,fiten B.35,Hds 4091)(Abdullah Dai.vuslat derg) Bu hadise baktığımızda İran’ın fethinden sonra Roma kenti Diyarbakır’ı görüyoruz. Resulullah buyurdu ki: (1) Fırat Nehri'nin suyu çekilip (2) altından bir dağ meydana çıkmadıkça kıyamet kopmaz... (Riyazü's Salihin, 3/332) (1) Fırat Nehri'nin suyunun çekilip... Suyuti'nin kitabında bu hadis "suyun durdurulması" olarak geçmektedir. Gerçekten de Keban Barajı, Fırat Nehri'nin suyunu durdurarak kesmiştir. (Yazarın notu:Diyarbakır Karakaya barajında da Fırat nehrinin suyu durdurulmuştur) (2) "Altın"dan bir dağ meydana çıkmadıkça... Yapılan baraj sayesinde; elektriğin üretilmesi, toplanan suyun arazide kullanılarak toprağın veriminin artması ve ulaşım kolaylığının sağlanması gibi sebeplerle, buradaki topraklar "altın" gibi kıymetli hale gelmiştir. Keban barajı ve Fırat Nehri üzerine sonradan kurulan diğer barajlar, betondan dev birer dağı andırmaktadır. Bu barajlardan (hadis-i şerifteki benzetmeye göre dağdan) altın değerinde servet dökülmektedir. Dolayısıyla barajlar "altın bir dağ" özelliği kazanmaktadır. (En doğrusunu Allah bilir)(14) Resullulah (sav) buyurdu ki: Firat nehrinin suyu cekilip altindan bir dag cikmadikca kiyamet kopmaz. Bu hazina üzerine kital vukua gelir, her yüzden 99u ölür. Kitale istirak eden her kisi "yalniz ben kurtulacagim" diye ümitlenir. hadisi buhari ve müslim rivayet etmislerdir / Riyazü Salihin, 3/322 Firat nehrinin suyu cekilip altindan bir dag cikmadikca kiyamet kopmaz bu dag firat nehrine insaa edilen 210 metre devasa olan barajdir. Firat nehrini durduran dag odur. Firat nehrinin zenginligi yanliz bununla bitmiyor. Sular cekildiginde gözle görülecek sekilde altin madenleri ortaya cikar. Kital Vukua'da buna isarettir, kital vukua insanlarin ölümüne neden olan kavga demektir, türkiyenin verdigi terrörizimle mücadelede buna isarettir. Bush Firat nehrini hayal ettigini söyledi (buda ilerde bir kital vukua olabilir) (15) Diyarbakır’da il ortasından geçen Dicle ve kenarından geçen,sınır oluşturan,Çermik ve Çüngüş kazalarına katkıda bulunan Fırat nehri vardır.Diyarbakır nehirleri denince her nedense Fırat akla gelmiyor.Yukarıda suyun durdurulduğu yer olarak Diyarbakır’daki Çüngüşte Kaarkaya barajını düşünebiliriz.Diyarbakır çevresinde de kıtal yani terör olmuştur 16.yüzyılda Çüngüş’te Fırat nehrinde iskele olduğunu öğreniyoruz . Çüngüş, 1518’de 39 köyü olan bir nahiye iken, 1566’da 24 köyü olan bir nahiye haline getirilmiştir. Çüngüş nahiyesine bağlı Adiş-i Süfla köyünde, Fırat nehrinin batısıyla irtibatı sağlayan bir iskelesinin olduğu, köyün vergileri arasında yer alan “mahsul-i sefine” adıyla yıllık 2000 akçe bir gelir kaydının olmasından anlaşılmaktadır.(4) KARAKAYA BARAJI Diyarbakır ili Çüngüş ilçesi sınırları içinde, Fırat Nehri üzerinde, Güneydoğu Anadolu Projesi'ninbir parçası olarak elektrik enerjisi üretimi amacıyla 1976-1987 yılları arasında inşa edilmiştir. 1995 yılı Karakaya barajı(23) Diyarbakır'a 150 km uzaklıkta bulunan baraj adını yakınında bulunan Karakaya Köyünden almıştır. Beton kemer tipi olan barajın gövde hacmi 2.000.000 m3, su yatağından yüksekliği 158.00 m,beton gövde yüksekliği 173 m, Kret uzunluğu 462m'dir...(DSİ) İlçemiz sınırları dahilinde bulunan Karakaya Barajı 6 adet 300 MW gücüne sahip türbinlerle enerji üretimine devam etmekte olup yıllık ortalama üretim miktarı 9 milyar KVVH.dır. Baraj 298 km2 göl alanı ve 9.580 Milyar m3 lük Su Rezervi ve temelden 173 metrelik yüksekliği ile kendi alanında dünyada beşinci büyüklüktedir. Santralde 76 memur ve 112 işçi olmak üzere toplam 188 kişi çalışmaktadır.(16) Fatih’in akrabası Karakaya’lılar Fatih’in Diyarbakırla ilişkisi iki açıdandır. Birincisi Ergani doğumlu Uzun hasan’ı Otlukbelinde yenerek,Diyarbakır merkezli Akkoyunlulara darbe vurmasıdır. İkinci ilişki ise Fatihin anne tarafından akrabalarının Çüngüşte 6 köyde ikametidir Rotterdam üniversitesi rektörü Prof.Dr.Ahmed Akgündüz Çüngüş ilçesi malkaya(Elyos) köyündendir.Osmanlı kanunnameleri 3. cildinde bu husus vurguladıktan sonra köyünün yaşlılarının Fatih’le anne tarafından akrabalıkları belirtiliyor.Bu hususu teyid için Akgündüz Osmanlı kanunnameleri BOA,TTD,64(840),sh.581’deki bir belgeyi sunmaktadır.Fatihin annesi Oğuzların Kayı boyundandır. Akgündüz Çüngüşte Arduva,Herahmine,Ermene,Avud,Karacakaya(Karakaya ki baraja adını vermiştir) ve doğduğu Elyos köylerinin ismini veriyor.Bu köylerin saf Müslüman Türk köyleri olduğu ve bu altı köye imtiyazlı olarak ayrı bir vergi kategorisinin getirildiğini belirtiyor. (18) Özet olarak Karakaya köylüleri anne tarafından Fatih’in akrabalarıdır. Karakaya barajı(Foto.F.Türkoğlu) Karakaya Barajı, Fırat Nehri üzerine gövde yüksekliği akarsu tabanından yaklaşık 173 metre yükseltide beton kemer ağırlık şeklinde inşa edilmiştir. Vadinin dik ve temel kaya şeklinde olmasından ötürü beton kemer yapılması iç ve dış tehlikelere karşı dayanıklı olmasını sağlamıştır. Barajın kurulduğu proje sahasında iklim kışları, soğuk ve yağışlı, yazları ise sıcak ve kuraktır. Bazı yıllarda kışlar çok sert geçer. Nehrin akmaya devam ettiği güneydeki ovalara nazaran baraj bölgesi çok soğuktur. Yaz aylarında sıcaklık 12-40 °C arasında değişirken, kış aylarında ise 0-12 °C, aşırı şartlarda ise -12 °C'ye kadar düşmektedir. Kayıt yapılan süre içerisinde yıllık ortalama yağış 481mm olarak ölçülmüştür. Bu yağışın yarıdan fazlası kış aylarında olup, genelde kar şeklindedir. Fırat'taki su akımı (rejim) ise kış aylarında saniyede 200 m3 akım hızına yükselebilmektedir. Akış hızı yazın kuraklıkla beraber düşerken, sonbaharda en az seviyeye düşmektedir. (19) Karakaya Baraj tipinin seçiminde fizibilite çalışmaları sırasında çeşitli alternatifler etüd edilmiş ve en uygun olarak 225 metre sabit yarıçaplı tek eğrilikli beton kemer ağırlık tipi seçilmiştir. Dolu kret uzunluğu 462 metre ve beton hacmi 2 milyon m3’tür. Keban mansabında en yüksek kota tekabül eden su seviyesinde gölün sathı 298 km2’dir. Toplam rezervuar hacmi 9,58 milyar m3, su kotu 693,00 metredir. Baraj üzerinde her biri 14x14 metre ebadında olup 10 adet radyal kapakla kontrol edilebilen 17.000 m3 /sn kapasiteli açık düşü kanalı ve santral üzerinden tramplenli olarak projelendirilmiştir. Karakaya Barajı’nın inşaatı sırasında Fırat Nehri’nin derivasyonu için sağ sahilde daire kesitli ve iç çapları 11,50 metre olan iki adet tünel açılmıştır. Tünellerden nehre yakın olanın uzunluğu 568 metre, diğerinin uzunluğu 698 metredir. İnşaatın tamamlanmasından sonra 2 numaralı tünel tıkaçlanmış, 1 numaralı tünel rezervuarda su tutulma esnasında mansaba su bırakmak için dipsavak olarak tesis edilmiştir. Nehrin derivasyonunu sağlamak için önce memba ön batardosu, daha sonra da projeye göre menba ana batardosu ve mansap batardosu inşa edilmiştir. Menba batardosu kaya dolgu tipinde olup toplam dolgu hacmi 420.000 m3’tür. Geçirimsiz tabaka beton çekirdek olarak yapılmıştır. Mansap batardosu da kaya dolgu tipinde olup toplam dolgu hacmi 100.000 m3’tür. Giriş yapıları ile üniteler, kendi aralarında, 7 metre çapında 85 metre düşey ve 45 metre uzunlukta gövde betonu içerisinde yerleştirilmiş 6 adet cebri boru ile bağlanmıştır. Bütün cebri boruların imalatında yaklaşık 600 ton çelik sac kullanılmıştır. Baraj gövdesinin hemen önünde statik olarak gövdeden ayrı ve hafif eğrilikli olarak inşa edilmiştir. Santralde inşaat derzleri ile ayrılmış 6 adet 300 MW türbin - jeneratör bloğu ve sol sahil tarafında ise montaj mahalli bulunmaktadır. Her bir blokta türbin jeneratör, ana transformatör ve yardımcı makine elektrik teçhizatı bulunmaktadır. Santral, uzunluğu 184 metre, genişliği 81 metre olarak inşa edilmiştir. Santral irtibatı 573 metre kotundan başlayan ve 380 metre uzunluğunda bir tünelle 549 metre kotundaki jeneratör salonuna ulaşmış ve ayrıca bu ana yaklaşım tünelinden bir branşmanla 580 metre kotunda santral kontrol ve servis bloğuna ulaşmıştır. (20) Fırat nehri ve baraj gölü Çüngüş'ün bir nehri Fırat'ta Fırat kaplumbağası Türkiye'de sadece Fırat ve Dicle nehirlerinde yaşayan 'Fırat Kaplumbağası'nı görenler ilk bakışta timsaha benzetiyor. Dicle Üniversitesi Biyoloji Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ahmet Kılıç, "Sudaki bazı davranışları timsah ile benzerlik gösterir. Uzatılabilen bir boyuna sahiptir. Burun delikleri, uzunca olan burnun ucunda yer alır. Yalnızca burun delikleri su yüzeyinde kalır" dedi. Diyarbakır'da tarihi Surların hemen altından geçen kentin akciğerleri konumundaki Dicle vadisi, 182 kuş türünün yanı sıra aralarında tilki, sincap, kirpi, sansarın da bulunduğu 20'ye yakın memeli hayvanı barındırıyor. Türkiye'de sadece Fırat ile Dicle nehirlerinde yaşayan yaklaşık 1 metre uzunluğundaki Fırat Kaplumbağası'nın sudaki hareketlerini görenler ise ilk etapta timsah sanarak ürperiyor. Timsahlarla benzer davranışlara sahip olan Fırat Kaplumbağası, suya girdikten sonra burun ve gözlerini suyun üstüne çıkartarak avlanma ve avcılardan kaçma yönünde timsahlarla aynı stratejiyi izliyor. Timsahla aynı stratejiyi uyguluyor Dicle Üniversitesi Biyoloji Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ahmet Kılıç, Latince adı 'Rafetus euphraticus' olan Fırat Kaplumbağası'nın Dicle ve Fırat Nehirleri ile bunlara açılan dere ve çaylarda yaşadığını belirtti. Prof. Dr. Kılıç şu bilgileri verdi: "Sudaki bazı davranışları timsah ile benzerlik gösterir. Uzatılabilen bir boyuna sahiptir. Burun delikleri, uzunca olan burnun ucunda yer alır. Yalnızca burun delikleri su yüzeyinde kalır. Böylece avına sessizce ve görünmeden yaklaşma imkanı olur. Aynı zamanda bu özellik düşmanlarından kaçma fırsatı da verir. Aniden uzattığı boynu ile avlarının kaçıp kurtulma şansı azdır. Bu yönüyle timsahla aynı stratejiyi uyguluyor." Sudaki bazı davranışları timsah ile benzerlik gösterir. Uzatılabilen bir boyuna sahiptir. Burun delikleri, uzunca olan burnun ucunda yer alır. Yalnızca burun delikleri su yüzeyinde kalır. Böylece avına sessizce ve görünmeden yaklaşma imkanı olur. Aynı zamanda bu özellik düşmanlarından kaçma fırsatı da verir. Aniden uzattığı boynu ile avlarının kaçıp kurtulma şansı azdır. Bu yönüyle timsahla aynı stratejiyi uyguluyor." 'Balıkçılar pek sevmez' Fırat Kaplumbağası'nın bölgede yaşayan diğer kaplumbağalara göre daha büyük bir tür olduğunu kaydeden Prof. Dr. Kılıç şunları ekledi: "Kabukları yumuşak bir deriyle kaplıdır. Kabuk üst tarafı koyu yeşil ve kahverengimsidir. Ağız içi ve deri solunumu yapar. Uzun süre su altında kalma imkanı vardır. Bazı bireyleri 1 metre boya erişebilir. Yumurtalarını su kıyısında açtığı çukurlara bırakır. 8- 17 yumurta yaparlar. Etçil ve otçul olarak beslenir. Küçük balık, çeşitli böcek ve diğer hayvansal gıdalarla beslenir. Çeşitli bitkisel besinleri de aldıkları görülür. Pençelerindeki tırnaklar güçlüdür. Balık ağlarını parçalamaları dolayısıyla balıkçılar pek sevmez.(21) Balıkçılık Diyarbakır çevre ve şehircilik müdürlüğü 2011 raporuna göre Karakaya barajı balıklandırma çalışması Çüngüşte 3 alabalık tesisi kurulmuştur Çüngüş'te 3 Adet Alabalık Tesisi Kuruldu... Çüngüş Kaymakamlığı, Çüngüş İlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü ve Diyarbakır İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğünün öncülüğünde Çüngüş İlçesinde 3 Adet Alabalık Yetiştiriciliği Tesisi kuruldu ve yaklaşık 1 ay içerisinde yetiştirilen alabalıklarÇüngüş Kaymakamlığı, Çüngüş İlçe Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü ve Diyarbakır İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğünün öncülüğünde Çüngüş İlçesinde 1 adet 49ton/yıl ,1 adet 25 ton/yıl ve 1 adet 490 ton/yıl kapasiteli Alabalık Yetiştiriciliği Tesisi kurulmuştur Şabut balığı ilgi topladı (22) Yalnızca Fırat ve Dicle Nehri'nde yetişen şabut balığı ile ilgili yapılan araştırma çalışmalarının, bilimsel dergilerde yayınlanmasının ardından, ABD ve İsrail bu balıkla ilgilenmeye başladı. Harran Üniversitesi (HRÜ) Bozova Meslek Yüksek Okulu (MYO) Müdürü Yrd. Doç. Dr. Erdinç Şahinöz, yalnızca Fırat ve Dicle Nehri'nde yetişen şabut balığı ile ilgili yaptıkları araştırma çalışmalarının, bilimsel dergilerde yayınlanmasının ardından, ABD ve İsraillerin bu balıkla ilgilenmeye başladığını söyledi. Su ürünleri bölümünde, şabut balığının üretimiyle ilgili yaptıkları bir çalışmanın bilimsel dergilerde yayınlanmasının ardından, İsrail ve ABD'lilerin de yalnızca Fırat Nehri'nde endemik olarak yetişen bu balıkla ilgilenmeye başladıklarını, buranın yanı sıra kısmen de Fırat Nehri'nin Suriye ayağında bulunan şabut balığının İsraililer tarafından kutsal da sayıldığını ifade eden Şahin, şöyle konuştu: ''Şabut balığı İsraililer tarafından kutsal kabul ediliyor. Çünkü İsrailler'e domuz etinin haram kılınmasıyla bir arayışa geçmişler ve şabut balığını kendilerine kutsal görerek bu balığı tüketmeye başlamışlar. Bugün ise İsraillerin elinde şabut balığı yok. Bu balık çok kıymetli onlar için. Dünya tüketiminde hatırı sayılır bir balık. Üniversitemizin yürüttüğü çalışmalardan haberdar olan İsrailler ve Amerikalılar bizimle irtibata geçtiler. Bir kaç balık alıp gittiler. Bu balığın üretilip satılması yatırımcı için önemlidir. Bu konuda yatırım yapacak iş adamı kazançlı çıkacaktır. İsrail ve ABD'nin haricindeki ülkelere de rahatlıkla bu balık satılabilir.''(22) Tufan Güney Mezopotamyadan başka yerde olabilir mi: Çüngüş Tufan gibi büyük boyutlu bir selin olabilmesi için bu iki büyük akarsudan en azından birinin su topladığı bölgede çok önemli bir doğa olayının yaşanmış olması gereklidir.`Prof Özdoğan `dan öğreniyoruz ki, Malatya Ovası`nın Fırat üzerinde çok önemli bir konumu vardır. Karasu ve Murat suları; Fırat `ın iki ana kolu dağ arası ovalardan geçip Malatya ya geldikten sonra Kömürhan Boğazı olarak bilinen ve yer yer derinliği bin metreyi bulan boğaza girmektedir. Bugün üzerinde Karakaya Barajı `nın yer aldığı bu boğaz Toros dağlarını geçen, Doğu Anadolu `yu Güneydoğu Anadolu `dan ayıran tektonik kökenli bir fay yarığıdır. Depremsellik etkinliği çok yüksektir. Karakaya Baraj Göl alanında İÖ 4 bin yıllarına, kalkolitik döneme inen Değirmentepe kazıları çok kalın ve şiddetli bir selin ilk izlerini veriyor. Bu sele ait izler bölgedeki diğer höyüklerin üzerinde de açık olarak izlenebiliyor. 4 bin yılda bir Jeomorfologlar bu kadar etkin ve şiddetli bir selin ancak Kömürhan boğazının tıkanması ile oluşabileceğini öngörüyor. Bu dar boğaz , her zaman şiddetli bir depremin etkisi ile oluşacak geçici bir baraj gibi tıkanma potansiyeline sahip. İS 16. yüzyılda meydana gelen bir depremde boğazın düşen kayalarla tıkandığı ve Fırat `ın bir hafta boyunca ters aktıktan sonra tekrar bu barajı yıkıp yoluna devam ettiği şeklinde bir anlatımdan da söz ediyor Özdoğan . Profesör Mehmet Özdoğan , benzer bir olayın İÖ 4. bin yılda meydana geldiğini söylüyor(1) Mezopotamyanın aşağı kısımlarında Tufanın etkisiyle oluşan geniş alüvyon tabakasının benzerini Elazığ ve Malatya’da da görüyoruz Bu açıdan bir öğretim üyesinin makalesine bakalım: Nuh Tufanı Prof. Dr. Mehmet Özdoğan,( İstanbul Üniversitesi, Prehistorya Anabilim Dalı Başkanı )'ın görüşünü değerlendirelim(2) Bu iki büyük akarsu(Dicle,Fırat) Mezopotamya düzlüklerine gelmeden önce çok farklı ortamları, iklim kuşaklarını aşar. Doğu Anadolu'nun dağlık kesimlerinden, ortalama yüksekliği bin metreyi aşan dağ arası ovalardan ve bu dağları yaran, esasında fay kırıklarının açtığı derin boğazlardan geçerek güneydeki düzlüklere iner. Bu bakımdan güneyde Mezopotamya bölgesinde gerek Fırat ve Dicle'nin su rejimi, gerekse bunların getirdiği molozun miktarı, Mezopotamya'nın çok dışında, uzaklarda, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da meydana gelen olaylara bağlıdır. Doğu Anadolu 1968 yıllarında Keban Barajı Kurtarma Kazıları'nın başlamasına kadar arkeolojik bakımdan hemen hemen hiç araştırılmamış bir bölge idi. Araştırılmadığı için hiçbir bilgi, dolayısı ile ilginin olmadığı bir yerdi. Keban kazıları Elazığ ve Tunceli çevresinde, Fırat boyu ve özellikle Fırat'a açılan Heringet Suyu'nun geçtiği Altınova'da yoğunlaşmıştı. Çalışmalar Toros Dağları'nın kuzeyindeki bir dağ arası ovası olan bu bölgede İÖ 3. binyıldan itibaren hızlı bir alüvyon birikimi olduğunu ve dolayısı ile daha eski katmanların bugünkü ova seviyesinin çok altında kaldığını göstermişti. Örneğin Elazığ Tepecik Höyüğü'nde Neolitik dönem katmanları ova seviyesinin 8 metre kadar altında, Tülintepe Höyüğü'nde İlk Kalkolitik Çağ dolguları taban suyunun içinde bulunabilmişti. Karakaya Baraj Göl Alanı'nda İÖ 4000 yıllarına, Obeyd dönemi olarak da bilinen Kalkolitik döneme inen Değirmentepe kazıları çok kalın ve şiddetli bir selin ilk izlerini vermişti. Bu sel yalnızca diğer sellerde olduğu gibi alüvyonlu, mil ve kilden oluşan toprakları değil, kalınlığı iki metreyi bulan çakılları da Obeyd tabakasının üzerine yığmıştı. Sele ait izler bölgedeki diğer höyüklerin üzerinde de açık olarak izlenebiliyordu. Jeomorfologlar bu kadar etkin ve şiddetli bir selin ancak Kömürhan Boğazı'nın şu ya da bu şekilde tıkanması ile oluşabileceğini öngörüyorlardı. Nitekim bu dar boğaz her zaman şiddetli bir depremin etkisi ile oluşacak geçici bir baraj gibi tıkanma potansiyeline sahipti. İS 16. yüzyılda yaşanan bir depremin anlatımında boğazın düşen kayalar ile tıkandığı ve Fırat'ın bir hafta boyunca ters aktıktan sonra tekrar bu doğal barajı yıkıp yoluna devam ettiğinden söz edilir. Benzer bir olayı İÖ 4. binyıla da taşıyabiliriz. Tufan olayında iki üs görüyoruz. a) Karakaya ve Kömürhan’da tıkanan Fırat’ın geriye doğru yansıyarak Elazığ ve Fırat bölgesini sular altında bırakması b) Karakaya ve Kömürhanda tıkanmanın bitip adeta bir baraj olarak tarihin derinlerinde yer alan bu tıkacın yıkılarak Mezopotamyanın sular altında kalması Bu sular altında kalan bölgeden iki bölgeden birinden Hz Nuh’un çıktığını gözlüyoruz.Karakaya bölgesinden çıkış olursa Çüngüş bölgesi muhtemeldir. Grek ve Latin kaynaklarını esas alacak olursak Güney mezopotamyadan çıkıştan Diyarbakır-Muş arası dağları (Kulp-Lice ) dağları ön plana çıkar Olaya terminolojik olarak yaklaşmıştık.Cudi’nin cins isim olduğunu Arapça ‘Yüksekçe yer’ anlamına geldiğini belirtmiştik.Bir de bu dağların yerli halkının terminolojisi ve mitolojisiyle olaya yaklaşalım: ‘Kürtçe de ‘cı’di’ yeri buldu veya yer buldu anlamına gelir.Nuh tufanının bitiminde,suların çekilip çekilmediğini öğrenmek için gemisinden kuşlar gönderir.Bunlar yedi gün ara ile üç sefer göndermişlerdir.İlk iki seferde geri dönmüşler ve üçüncü seferde gönderdiği ise gemiye geri dönmeyince,Nuh’un onun kalabileceği veya dinlenebileceği bir yer bulduğunu anlayınca,yer buldu veya yeri buldu anlamına gelen ‘Ci-di’ denmiştir ve bu ismin buradan geldiği sanılmaktadır’(3) Çüngüş dağları da bu özellikleri taşımaktadır KAYNAKLAR 1-Özcan Yüksek. Nuh Tufanı`nın izleri...2006-04-02 Referans 2-Prof. Dr. Mehmet Özdoğan, İstanbul Üniversitesi, Prehistorya Anabilim Dalı Başkanı Atlas derg.Nisan.2006.sayı.157 3- Etem Xengin:Kürdistanda Mitoloji ve Dini İnançlar.Doz yay.İst.2005.s.200 4- Mehmet Salih Erpolat.1566 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Ergani Sancağı’nda Tarım Ve Üretim.Tüm Yönleriyle Ergani ilçesi ve Turizm.Ergani kaymakamlığıD.Ü.yay.2014 5--www.diyarbekir.com 6-M.Şefik Korkusuz.Seyahatnamelerde Diyarbekir1999.İst .s:33 7- Şemseddin Sami (Osmanlıcadan çev:M.Emin Bozarslan):Tarihte İlk Türkçe Ansiklopedidide (1898 senesi) Kürdistan ve Kürtler.Deng.yay 2001 s:126 8- Dr.Hikmet Kıvılcımlı.Cennet Nedir.www.dikine.nt 9- Doç.Dr.Şinasi Gündüz.Urfa.Uluslararasu Türk Dünyası İnanç merkezler, Kongresi.Türksev yay.Ank.2004.s.616 10- Samuel Noah Kramer.Tarih Sümerde Başlar.Kabalcı yay.İst.2002.s.125,127,366 11- Muazzez İlmiye Çığ:Uygarlığın Kökeni Sümerliler-1.Kaynak yay.İst.2007. s.53,54,73,105 12- Thomas Mann:Yusuf ve Kardeşleri.Hece yay.Ank.2007.4/26 13-.www.hristiyanforum.com 14- http://www.hazretiisagelecek.com/signs/signs005.html 15-http://forum.turksestudent.nl/index.php?showtopic=6157&mode=threaded 16-www.cungus.gov.tr 17-www.cungus.bel.tr 18-Doç.Dr.Ahmed AkgündüzOsmanlı kanunnameleri .İst.1991.3/247 19- Yrd.Doç.Dr.Ahmet Yıldırım. Karakaya baraji ve doğal çevre etkileri D.Ü.Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi 6, 32-39 (2006) 20- Yılmaz KaratabanTMH - Turkiye Muhendislik Haberleri / Sayı 442-443 - 2006/2-3 21-2013.www.diyarinsesi.org 22-09 Aralık 2009 aa 23-2000’e beş kala Diyarbakır il yıllığı 7.BÖLÜM KRALKIZI BARAJI VE DİCLE NEHRİ KRALKIZI BARAJI VE DİCLE NEHRİ DİCLE NEHRİ VE MANEVİ ÖNEMİ Hz.İbn-i Abbas’dan rivayet olunmuş,Peygamberimiz(SAV) mealen buyurmuşlar’Allah(cc) yeryüzüne beş nehir indirmiştir..Bunlar Seyhun,Ceyhun,Dicle,Fırat,Nil’dir.Allah(cc) bu nehirleri Cennet kaynaklarından en alt kaynaktan Cebrail (AS)vasıtasiyle yeryüzüne indrimiştir.(Tezkiretül Kurtubi.s.524) (1) Hz.Ömer "Dicle'nin kenarında bir kurt bir kuzuyu yese Allah hesabını Ömer'den sorar. “Eğer Dicle üzerindeki köprülerden birinde, bir koyunun ayağı incinirse Allah onu Ömer’den sorar'sözleri kulağımızda çınlamaktadır. Diyarbakır Dicle nehri kenarında olup Hz.Ömer zamanında fetholunmuş ve 5 yıl onun idaresinde yönetilmiştir. Hz.Ali efendimiz Dicle ile Fırat'ı gayet övmüş ve tatlı sularının vücuda faydalı olduğunu söylemiştir. (2) İbni Abbas (RA)’dan rivayet olunmuş.Peygamberimiz buyuruyor’’Allah (cc) yaryüzüne beş nehir indirmiştir.Bunlar Hindistan nehri Ceyhun,Balh nehri Ceyhun,Irak nehirleri Dicle ve Fırat ve Mısır nehri Nil’dir. Allah(cc) bu nehirleri cennet kaynaklarından en alt kaynaktan Cebrail (AS) vasıtasıyle yeryüzüne indirmiştir (Tezkirtetül-Kurtubi.sayfa :524) Şeyh Abdurrahman El Aktepi Miraciye manzumesinde Peygamberimiz (SAV) Seyhun,Ceyhun,Nil,Dicle ve Fırat nehirlerinin menba-ı cennetler olduğunu ifade etmektedir. (Ravdatün-Naim) Yahudilerin kutsal kitabı Tevrat’ta bugün Türkiye sınırları içinde bulunan birçok yerin ismi geçmektedir. Bu yerlerin başında Dicle ve Fırat nehirleri gelmektedir. Tevrat’a göre, Tanrı Âdem’i yarattıktan sonra "doğuya doğru Aden’de" bahçe yaratmış ve Âdem’i buraya yerleştirmiştir. Buradan bir ırmak çıkmış ve daha sonra bu ırmak dört kola ayrılmıştır. Bu dört koldan ikisi Dicle ve Fırat’tır. Dicle ve Fırat nehirleri kaynaklarını Doğu Anadolu bölgesinden alan iki akarsuyumuzdur. Bu iki nehrin bulunduğu bölge Yahudiler açısından kutsaldır(3) Tevratta: Yar.2: 14 Üçüncü ırmağın adı Dicle'dir, Asur'un doğusundan akar. Dördüncü ırmak ise Fırat'tır. denmektedir. Sabilikte Dicle ve Fırat Sabiliğe göre Fırat,Dicle,Ürdün ve benzeri nehirler Yardna ve Miia d Hiia (hayat suyu) olarak nitelenen kutsal sulardır.Bu nehirler ,ilahi alemle yeryüzü arasında bir köprü vazifesi görür.(4) 523 Km'si ülkemiz sınırlarında olmak üzere toplam 1.900 Km.lik uzunluğuyla Türkiye'nin en uzun 2. nehri (1. Fırat) olan Dicle Nehri'nin en önemli iki kaynağından biri Lice ilçemiz sınırları içindeki Bırkleyn Mağaralarından doğmaktadır. Bırkleyn suyu, Lice'nin yukarısında, Lice-Genç yolu üzerinde bulunan Bırkleyn mağaralarında doğar. Bir süre güneybatı yönünde akar. Sonra batıya yönelir; kimi dere sularını alarak çoğalır. Piran yöresinde (Dicle ilçesinin eski adı) Dibni (Zebene) suyunu alır. Zoğrıkelkum Köyü'nün yukarısında güneye döner. Metinan ve Amini kaleleri önünden geçerek Delucan yöresinde, Gölcük civarında doğan diğer kolla birleşir. Dicle'nin yatağı Delucan'dan sonra güneye doğru düzleşir. Diyarbakır'dan varmadan önce Devegeçidi suyunu alır. Diyarbakır'ı geçtikten sonra sağ taraftan Havar, Yenice ve Karasu derelerini, soldan da Ambar, Kuru, Pamuk, Sinan ve Batman çaylarını alır. Daha sonra Göksu ve Aşağı Hanik çaylarını da alarak Cizre sınırına varır.(5) . Dicle ilçesi-Hani arasında Dicle nehri Dicle ilçesi-Hani arasında Dicle nehri ve gurub Diyarbakır Dicle ilçesi-Hani karayolu üzerinde yapılan Dicle barajı bir doğa harikası durum arz etmektedir. Diyarbakırlılar için ikinci bir Hazar gölü denebilecek yer hafta sonu ve yaz tatilleri için uygun bir mekan arz etmektedir Dicle nehrinin Dicle ilçesindeki güzergahı (12) (11 KRALKIZI BARAJI (DSİ) DSİ DSİ-2010 Dicle Kralkızı Barajları'nın 2. ve 3. kısım cazibe sulamasının ana kanal inşaatının tamamlanmasıyla 122 kilometrelik yapının kullanıma hazır hale gelecektir, Kanalın daha önce 61 kilometresinin bitmiş, 122 kilometresinin ise tamamlanmıştır. "Toplam 218 kilometrelik kanalın geri kalan 96 kilometresi de toplulaştırma çalışmalarıyla büyük ölçüde tamamlandı. 96 kilometrelik kısmı da 2013 yılı içinde tamamlanacaktır. Böylece 2013 yılı içinde daha önceden öngörüldüğü gibi 218 kilometrelik Dicle Kralkızı Barajları'nın sularını Diyarbakır'dan geçirip Savur eteklerine kadar götürecek olan ana sulama kanalının inşaatı bitmiş olacak Kralkızı barajının önü Baraja havadan bakış Baraj önünde köprü Baraj önünde köprü Yeni köprü yapılmadan önce eski köprünün durumu(10) Baraj önünde köprü Eski ve yeni köprü - Eski köprü Yeniköprü Eski köprüde yüzen Çocuklar Köprü kenarında balık ziyafeti Köprü kenarında piknik alanlar Dicle köprüsü-Eğil arası Eğil’in önünden geçen Dicle kolu Eğil-Dicle arası Dicle vadi havzası mağaraları Eğil-Dicle arası Dicle vadi havzası mağaraları HES ve elektrik elde edimi Hidroelektrik santrallar (HES) akan suyun gücünü elektriğe dönüştürürler. Akan su içindeki enerji miktarını suyun akış veya düşüş hızı tayin eder. Büyük bir nehirde akan su büyük miktarda enerji taşımaktadır. Ya da su çok yüksek bir noktadan düşürüldüğünde de yine yüksek miktarda enerji elde edilir. Her iki yolla da kanal yada borular içine alınan su, türbinlere doğru akar, elektrik üretimi için pervane gibi kolları olan türbinlerin dönmesini sağlar. Türbinler jeneratörlere bağlıdır ve mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştürürler. Santral Binası: İçinde Türbinler ve yardımcı ekipmanlar ile Generatörler ve yardımcı ekipmanlar gibi elektromekanik teçhizatın ve koruma kontrol- kumanda gibi elektrik teçhizatın ve diğer yardımcı teçhizatın yerleştirilmesi için gereklidir. Elektrik İle İlgili Bölümler: • Generatör • Gerilim Regülatörleri • Generatör İkaz Sistemi • Ünite Kumanda Ve Kontrol Panoları • Kumanda Odası Panoları • 3,3–18 kV Orta Gerilim Panoları • Ana Güç Transformatörleri • 30-36 kV Orta Gerilim Kapalı Salt Panoları Ve Teçhizatı • 66-380 kV’luk Şalt Sahası Tesisleri • Röle Ve Kumanda Panoları • İç İhtiyaç Transformatörü Ve 400 V Şalterler • 400v AC, 24 V DC, 48 V DC, 110 V DC Panolar • Dizel Jeneratör Panosu (eie) Kralkızı barajının gövdesi -- Kralkızı barajının arka tarafı(Maden çayının devamı) Barajda balıkçılık 2010 yılında DSİ’ce Dicle Barajı'na 150 bin, Kralkızı Barajı'na 200 bin yavru balık bırakıldı. - Barajın sağ tarafı Barajın sağ tarafında yerleşim yeri Ekrek köyü Barajın sol tarafı köy yaşamı (Dağan köyü) 110 yaşında bir dede Organik domates Organik incir Baraj kenarında otlayan hayvanlar Kral kızı mağarası ve taşı Maden suyunun Ergani’den gelerek derin boğazdan çıktığı yerin üst yanındaki kayalıktadır.Aşağıdan bakıldığında bir kaya ve üstünde iki muntazam pencere şeklinde görülmektedir.Oldukça büyük olan bu kayada eskiden bir kralın kızıyla birlikte yaşadığına inanılmaktadır.Pencerelere ne aşağıdan,ne de yukarıdan ulaşmak mümkün değildir.Bu mağaranın sağ tarafında bir sütunu andıran dikili taş bulunmaktadır.Ve yine alt tarafta büyük bir kayaya açılmış bir ikinci mezar görülür.Tek penceresi vardır.Sütun şeklindeki kaya uzaktan kral kızının heykeli gibi görünmekte ve eskiden bunun üzerinde kabartma bir heykel olduğu söylenmektedir (8) Kral kızı amblemi Efsaneye göre bu bölgenin kralının güzelliği dillere destan bir kızı varmış. Koyunlarını bu vadide otlatan bir çobana aşık olmuş. Çoban da kızı sevmiş. Birbirlerini saf ve temiz bir aşkla seviyorlarmış. Bunu duyan kral kızını bu sevdadan vazgeçirmek için bir çok çarelere baş vurmuş, çeşitli denemeler yapmış, fakat kızını bu sevdadan bir türlü vazgeçiremeyince, kızı buraya hapsetmiş. Ertesi günü seher zamanı nöbetçiler bir beyaz güvercinin gelerek pencerelerden birine konduğunu, içerden de bir başka güvercinin diğer pencereye uçtuğunu, sonra her iki güvercinin birlikte havalanarak kaybolduklarını görmüşler. Aramalara rağmen ne kız ne de çoban bulunabilmiş.(6) Kral kızının evi Kral kızının evi Kralın evi Kralın boyu Doğal güzellikler Doğal güzellikler Kralkızı barajı Kuşları Dicle Üniversitesinden Dr. Karakaş, Dr. Biricik, Türkiye Ulusal Kuş Halkalama proğramı ve Southeastern European Mird Migration Network bölgemizde kuşlarla ilgili çalışmalarını yoğunlaştırmıştır. Dr. Karakaş Diyarbakır; Dicle ve Kralkızı baraj gölünde 163 kuş türü tespit etmiştir.Bu çalışma sonuçlarıyla Anadolu’nun Asya,Avrupa ve Afrika kıtalarının buluşma noktasında olmasından zengin bir kuş faunası vardır.Bahar aylarında çok sayıda göçmen kuş buradan geçer.Ancak terör yüzünden kuş gözlemciliği aksamıştır.Şimdi bu iş için zemin uygundur.Güneydoğu Anadolu bölgesi karasal iklimin hüküm sürdüğü ve genel bitki örtüsünün otsu bitkiler olduğu steplerden oluşmuş bir yapı göstermektedir.Bu da bir çok kuş türü için (özellikle yırtıcıların) uygun bir üreme ve beslenme alanı oluşturmaktadır.Bu kuşlara örnek olarak Şah kartal,kızıl şahin,şahin,kerkenez vb. verilebilir.GAP’ta sulak alanların artmasıyla kuş türleri açısından yeni yaşam alanları beklenmektedir.Daha fazla su alanları özellikle su kuşları açısından barınma ve yiyecek imkanı sağlayacaktır.Bölgenin sulak hale gelmesi ve ekolojik yönden değişmesi kuş türlerin artıracaktır.Bu durum kuş gözlemcileri için yeni bir imkan demektir. Kral kızı ve Eğil baraj kuş çalışmalarına göre 163 kuş türü saptannmıştır. 35’i yerli, 58’i yaz göçmeni, 28’i kuş konuğu, 38’i geçiş dönemlerinde yöreyi kullanmıştır. 55 tür bölgede kuluçla yapıyor, 42 tür muhtemelen kuluçka Yapmakta, 66 tür kışlama ve geçiş döneminde yöreyi beslenme ve dinlenme alanı olarak kullanmaktadır (9) Ergani –Dicle arası baraja yakın yerde martılar Dicle -Hani arası Dicle nehrinde grup kuşlar Gerek Kralkızından gelip Eğil önünen geçen kol ve gerekse aşağıda da gösterceğimiz üzere Bırkleynden gelen kol Dicle barajı önünde birleşmektedir Dicle barajı(F.Türkoğlu Dicle ilçesi yakınlarında Dicle nehri kolları ve barajları(Google-map) Diclenin ilk çıkış kaynaklarına bakalım Kelekçi , Dicle nehri ve baraj gölü Kelekçi köyü Kelekçi köyü asma köprü-Dicle’nin bir kolu Kelekçi köprüsü 1973 yılı-Dicle vadisi ve Dibni çayı(1973 il yıllığı) Dicle nehrinin güzergahı Hani yolu üzerinde köprü ve baraj gölü Dicle barajına giden kol Kelekçi’den gelen kol KAYNAKLAR 1-Zeynel Abidin Çiçek.Diyarbakır’ın Fethi,Tarihi ve Kültürü.Diyarbakır Söz yay.2007.s.142 2-M.Şefik Korkusuz.Seyahatnamelerde Diyarbekir Kent yay.2003.s:33 3- Uysal Yenipınar İnanç Turizmi ve Anadolu..Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi.Yıl.3.sayı:29 4- M.Franzmann’Living Mediating Element in Mandaean Myth and Ritual’’,Numen,36.s.158 Doç.Dr.Şinasi Gündüz.Urfa.Uluslararasu Türk Dünyası İnanç merkezler, Kongresi.Türksev yay.Ank.2004.s.616) 5-www.licem.com 6-www.guvercinbirligi.com/ 7-www.dicle.gov.tr 8- Beldeler drg.Yıl.2.sayı 30.15 Aralık 1982 9- Recep karakaş. Diyarbakır Dicle Eğil barajı avifaunası. Doktora tezi. D. Ü. Bİyoloji Yüksek lisans tezi. Diyarbakır 2002 10-http://www.geolocation.ws/v/P/34476327/kral-kz-eski-kpr/en#photoLightbox 11-www.csb.gov.tr 12-www.google.map
