eğitim ve öğretim kazanımları temelinde 9. sınıf kimya ders kitabının

Selçuk Üniversitesi
Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi
Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
EĞİTİM VE ÖĞRETİM KAZANIMLARI TEMELİNDE 9.
SINIF KİMYA DERS KİTABININ İNCELENMESİ
Mehmet Yüksel
Ankara Yenimahalle Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi, Dr. Kimya Başöğretmeni,
[email protected]
ÖZET
Eğitim ve öğretim kazanımları eğitim sürecinin bütünü içinde gelişebilecek
kazanımlar niteliğindedir. Eğitim sürecinde edinilebilen bu kazanımların sınıf
ortamında gerçekleşen kimya dersi etkinlikleriyle doğrudan bir ilişkisinin
beklenmesi çoğu kez olası değildir. Bu tür kazanımları kimya içerik kazanımları
etkileyebileceği gibi, kimya dersi dışındaki diğer derslerin de eğitim ve öğretim
kazanımlarının edinilmesine katkısı olabilmektedir. Bu çalışmada ortaöğretim
kimya dersi programında öngörülen eğitim ve öğretim kazanımlarının 9. sınıf
kimya ders kitabında ne düzeyde temsil edildiği belirlenmeye çalışılmıştır.
İnceleme konusu edilen kimya ders kitabı beş ünite, 16 bölüm ve bunların
içermiş olduğu 117 etkinlikten oluşmaktadır. İçerik analizi sonucunda ders
kitabındaki etkinliklerin 439 bilimsel süreç becerisi, 183 kimya-teknolojitoplum-çevre kazanımı ve 74 iletişim, tutum ve değer kazanımı edindirmeye
yönelik bulunmuştur. Ortaöğretim 9. sınıf kimya programında ifade edilen
iletişim, tutum ve değer kazanımları arasında bulunan; sükûnetle dinleme,
kendini ifade etme, bilimin öncelik aldığı durumları demokrasinin öncelik aldığı
durumlardan ayırt edebilme kazanımlarına yönelik etkinliklere ise
rastlanılmamıştır. Araştırma sonuçları bir bütün olarak değerlendirildiğinde
kimya ders kitabının ortaöğretim programında ifade edilen amaç ve kazanımları
karşılamada sorunlu olduğu görülmüştür.
Anahtar Sözcükler: Orta Öğretim, Öğretim Programı, Kimya Ders Kitabı,
Kazanımlar.
Selçuk Üniversitesi
Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi
Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
INVESTIGATION OF THE 9TH GRADE CHEMISTRY
COURSE BOOK ON THE BASIS OF THE EDUCATION
AND TEACHING ACQUISITONS
Mehmet Yüksel
Yenimahalle Technical and Industrial Vocational High School Yenimahalle, 06170, Ankara,
[email protected]
ABSTRACT
The education and teaching acquisitions have the characteristics of developing
during whole education process. Expecting a relation between these acquisitions
obtained during the education process and chemistry course activities that are
realized in the classroom environment is most of the time not probable. While
content acquisitions of chemistry can affect these acquisitions, other courses
apart from chemistry also contribute to obtaining education and teaching
acquisitions. In this study, it was tried to determine how much education and
teaching acquisitions that are envisaged in the chemistry course curriculum for
secondary education were represented in the 9th grade chemistry course book.
The chemistry course book which is investigated in the study consists of 5 units,
16 chapters and 117 activities included in them. As a result of the content
analysis, the activities in the course book were found to be aimed at bringing 439
science process skills; 183 chemistry-technology-society-environment
acquisitions and 74 communication, attitude and value acquisitions. Such
activities which are among the communication, attitude and value acquisitions
stated in the 9th grade chemistry course curriculum, as listening in silence, selfexpression, distinguishing prior cases in science from prior cases in democracy
were not encountered. When research results were evaluated as a whole, it was
seen that chemistry course book was troubled for fulfilling targets and
acquisitions stated in the secondary education curriculum.
Keywords: Secondary Education, Curriculum, Chemistry Course Book,
Acquisitions
Eğitim ve Öğretim Kazanımları Temelinde 9. Sınıf Kimya Ders Kitabının…
31
GİRİŞ
İnsanoğlunun doğayı ve evreni anlamaya yönelik çabaları insanlık tarihinin her
evresinde gelişerek ve hızlanarak devam etmiştir. Bu gelişim insanoğlunun
karşılaşmış olduğu olgu ve olayları, bunlar arasındaki ilişkileri; anlama,
açıklama, öngörme ve kontrol etmeye ilişkin bilimsel çabaları ile
gerçekleşebilmiştir (Saruhan ve Özdemirci, 2005). Bütün toplumlar bilimsel
gelişim sürecinde yer edinmek ve katkıda bulunmak amacıyla eğitim ve öğretim
faaliyetiyle bireylerini ve toplumlarını geliştirmeye çalışmışlardır. Nitekim en
genel anlamda eğitim ve öğretim faaliyetinden beklenilen amaç, ilgili alanlardaki
eğitim ve öğretim sürecinde öngörülen kazanımların bireylere edindirilmesidir.
Bu amaç eğitim ve öğretimin her düzeyinde, bir diğer deyişle ilköğretim
öncesinden lisansüstü düzeylere kadar önemsenmektedir. Türkiye’de
ortaöğretimde öğrencilere yönelik verilen kimya dersinde de yukarıda ifade
edilen düşünce amaçlanmıştır. Nitekim Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye
Kurulu Başkanlığının hazırlamış olduğu ortaöğretim 9. sınıf kimya dersi öğretim
programında kimya dersinin genel amaçları, vizyonu ve somut olarak da dersin
çıktılarında (MEB, 2007) bu düşünceyi görmek olasıdır.
Türkiye’de ortaöğretim 9. sınıf kimya dersi öğretim programında, kimya
eğitiminde beklenilen çıktılar dört ana grupta sınıflandırılmıştır (MEB, 2007):
Bunlardan ilki kimya içerik kazanımlarıdır. Kimya içerik kazanımları alana
ilişkin beklenen, bilgi, kavrama, uygulama, analiz ve sentez düzeyindeki
kazanımlar özelliğindedirler. İşlevsel olarak kimya içerik kazanımları, metinler,
sınıf içi etkinlikler ve eğitim araç-gereçleri için belirleyici nitelikte olan
kazanımlardır. Öte yandan kimya içerik kazanımları genellikle öğrencilere
yönelik yapılan sınavlarla ölçülebilen özelliktedirler. Kimya programın
öngörmüş olduğu bir diğer kazanım grubu ise bilimsel süreç becerileridir (BSB).
Bilimsel süreç becerileri yine programda ifade edildiği gibi, kimya eğitiminin
bütünü içinde gelişebilecek kazanımlar yapısındadır. Eğitim sürecinde
edinilebilen bu kazanımların sınıf ortamında gerçekleşen etkinliklerle doğrudan
bir ilişkinin beklenmesi çoğu kez olası değildir. Bu tür kazanımlar kimya içerik
kazanımlarını etkileyebileceği gibi, kimya dersi dışındaki diğer derslerin de
bilimsel süreç becerilerinin edinilmesine katkısı olabilmektedir. Ortaöğretim
kimya programında öngörülen üçüncü bir kazanım ise kimya-teknoloji-toplumçevre ilişkisidir (KTTÇ). Kimya eğitimi sürecinde edinilebileceği varsayılan
KTTÇ kazanımları, kimya disiplini ile yaşam arasındaki ilişki ve etkilenme,
kimyasal olay ve olgular sonucunda çevrede görülebilen etkiler, bu etkilerin
kimya disiplinin kullanılarak değiştirilmesine yönelik türdendir. KTTÇ
kazanımları da kimya dersi içeriğinde yer alan konular içinde doğrudan ya da
bütünüyle görülebilecek nitelikte olmayabilir. Kimya içerik kazanımları
sonucunda öğrencinin edinebileceği kimya alanına ilişkin bilgi bu tür
kazanımları ortaya çıkarabilmektedir. Ortaöğretim kimya programında kimya
eğitimi sürecinde edinilebileceği varsayılan bir diğer kazanım ise iletişim, tutum
ve değer becerileridir (İTD). Bu kazanım grubunun da yalnızca kimya eğitimi ile
ilgili değil, aynı zamanda diğer alanlardaki eğitim sürecinde edinilmesi
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
32
M. Yüksel
beklenen; özgüven, tolerans, saygı, millet sevgisi gibi sosyal tutum ve değerler;
kendini ifade edebilme, düşünce ve duygularını açıklama gibi iletişime eğilimli
olma gibi tutum ve davranış ve değerlerdir.
Yukarıda ifade edilen eğitim ve öğretim kazanımlarını içeren kimya ders
programının öngörmüş olduğu kazanımların eğitim sürecinde edinilmesi başkaca
faktörlerle ilişkili olmakla birlikte, kimya ders kitabının rolü (Nakiboğlu, 2009)
belirleyici faktörlerden birisidir. Bir diğer deyişle kimya ders kitabı, Milli Eğitim
Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı’nca hazırlanmış olan programda
öngörülen kazanımların gerçekleşmesine temel oluşturmaktadır. Bu açıdan
bakıldığında kimya ders kitabının programın öngörmüş olduğu kazanımların
gerçekleşmesine olanak sağlayacak bir içerikte hazırlanmış olması önemli
bulunmaktadır.
Genel olarak ideal özelliklerde bir kimya ders kitabı; anlatım, yöntem, ilkeler,
tanımlar, deneyler, uygulamalar, görünüş-boyut, renk-kullanımı faktörleri
açısından da istenilen düzeyde bulunması önemli olmaktadır. Bununla birlikte
yazarların dil ve anlatımı, bilgi birikimi kimya ders kitaplarının düzeyini
etkileyen başlıca faktörlerdir. Bu özellikleri içeren bir kimya ders kitabı öğretme
ve öğrenme sürecinde önemli bir araç olabilmektedir (Yılmaz, Seçken ve Morgil,
1998). Ancak kimya ders kitabının yalnızca bu özellikler temelinde ideal olarak
kabul edilmesi olası değildir. Yukarıda ifade edilen genel özelliklerle birlikte
kimya ders kitabının temel alınmış olan öğretim programına uygunluğu da
dikkate alınmalıdır. Çünkü programda kimya dersi ile hedeflenen amaçlar ve
beklenilen çıktıların gerçekleşmesi öncelikli olarak öğrencilere temel bilgi
edinme kaynağı olan ders kitabıyla sağlanabilmektedir. Dolayısıyla kimya ders
kitabının programda öngörülen amaçların ve kazanımların gerçekleşmesine
katkısı, programda amaçlanmış olan kazanımların ders kitabının ne düzeyde
temsil etmiş olduğuna bağlıdır. Bu bir anlamda kimya ders kitabının geçerlilik
düzeyinin de belirlenmesi anlamını taşımaktadır. Ancak Milli Eğitim Bakanlığı
Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı’nca hazırlanmış olan ortaöğretim kimya
ders programında amaçlar ve kazanımlar yalnızca ifade edilmiş ve
sınıflandırılmıştır (MEB, 2007). Programın öngörmüş olduğu amaç ve
kazanımların kimya ders kitabının içeriğinde ne düzeyde temsil edilmesi
gerektiğine ilişkin bulguya rastlanılmamıştır. Bu durum, düşünülenler ile
gerçekleşenlerin ne düzeyde olduğuna ilişkin bir bilgi vermemektedir.
Dolayısıyla ortaöğretim kimya programında ifade edilen eğitim ve öğretim
kazanımları yalnızca beklenilen bir nitelik taşımaktadır. Bununla birlikte
karşılaşılan önemli bir diğer sorun, programı temel alarak hazırlandığı varsayılan
kimya ders kitabının eğitim ve öğretim kazanımlarını ne düzeyde içermiş
olduğunun bilinmemesidir.
Kronolojik açıdan kimya ders kitaplarına yönelik çalışmalara bakıldığında,
yazında karşılaşılan ilk çalışma Yılmaz ve arkadaşlarının (1998) lise 11. sınıf
kimya III ders kitabını konu etmiş olduğu araştırmadır. Çalışmada, Ankara ilinde
çeşitli orta öğretim kurumlarında kullanılan kitaplardan seçilen altı farklı kitap;
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
Eğitim ve Öğretim Kazanımları Temelinde 9. Sınıf Kimya Ders Kitabının…
33
içerik, anlatım biçimi, öğrenci ilgi ve beklentilerine yanıt verme düzeyleri
araştırılmıştır. İzleyen çalışmalarda fen bilgisi alanında farklı sorunsal ve bakış
açılarıyla ders kitaplarını inceleme ve araştırma konusu edinen araştırmaların
artarak devam etmiş olduğu yazın incelemesinde görülmektedir.
İlköğretim programında yer alan fen bilgisi ders kitaplarına yönelik yapılan
çalışmalarda (Dökme, 2005; Taşar, Temiz ve Tan, 2002; Ünsal, 2002; Ünsal,
2003; Dökme, 2004; Maskan, Maskan ve Atabey, 2007; Demirci, 2007; Kılıç,
Haymana ve Bozyılmaz, 2008; Demirbaş, 2008; Bakar, 2010; Yalçın, 2011) ders
kitapları bilimsel süreç becerileri, içerik, eğitsel tasarım, görsel sunum, dil ve
anlatım boyutları açısından incelenmiştir. Yazında yer alan çalışmalara konu
edilen ders kitapları farklılık göstermekle birlikte, izlenmiş olan yöntem ve
inceleme ölçütleri benzerlikler göstermektedir. Bunun nedeni ideal bir ders
kitabında olması gereken, evrensel kabul gören ölçütlerden kaynaklandığı
söylenebilir.
İlköğretim programları kapsamında yer alan ders kitabı incelemesi
çalışmalarından biri Dökme’nin (2005) yapmış olduğu araştırmadır. Çalışmada
Milli Eğitim Bakanlığı ilköğretim 6. sınıf fen bilgisi ders kitabı bilimsel süreç
becerileri açısından incelenmiştir. Dökme’nin (2004) bu konudaki bir diğer
çalışması da ilköğretim 7. sınıf fen bilgisi ders kitabının incelenmesine
yöneliktir. Çalışmasında bir önceki çalışmada olduğu gibi ders kitabı bilimsel
süreç becerileri yönünden analiz edilmiştir. Yazında yer alan bir diğer çalışmada
(Bakar, 2010) ilköğretim 4-8. sınıf fen ve teknoloji kitap setlerinin içermiş
olduğu fen teknoloji toplum ve çevre (FTTÇ) konuları incelenmiştir. Bunun için
Türkiye’de ilköğretim 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflarda okutulan fen ve teknoloji öğrenci
ders, çalışma ve öğretmen kılavuz kitaplarında oluşan 15 kitap içerik analiziyle
incelenmiştir. Çalışmada konuların ele alınış şekilleri ve içeriklerinin öğretim
programlarında yer alan FTTÇ kazanımları ile ilişkisi, fizik, kimya ya da biyoloji
alanında verilen örneklerin toplumsal boyutu değerlendirilmiştir.
Yazında ilköğretim fen programı ve öğretmen kılavuz kitaplarında bilimsel süreç
becerilerinin ne düzeyde temsil edildiğine yönelik de bazı çalışmalar (Kılıç ve
diğerleri, 2008; Yalçın, 2011; Taşar ve diğerleri, 2002) da yer almaktadır. Taşar
ve diğerleri (2002) ilköğretim fen öğretiminin öğrencilerin bilimsel süreç
becerilerini geliştirmede neden yetersiz kaldığı sorunsalını yanıtlamak amacıyla,
Talim Terbiye Kurulunca 2000 yılında hazırlanmış olan ilköğretim fen öğretimi
programlarında hedeflenen kazanımları bilimsel süreç becerilerini geliştirme
açısından incelemiştir. İlköğretim fen ve teknoloji programının bilimsel süreç
becerileri açısından incelenmesi yakın zamanda yapılan çalışmalara da konu
olmuştur. Bunlardan ilki Kılıç ve diğerlerinin (2008) ilköğretim fen ve teknoloji
dersi programının bilim okuryazarlığının değişik boyutları ve bilimsel süreç
becerileri açısından analiz edilmesidir. Bir diğer çalışma ise Yalçın’ın (2011) 8.
sınıf fen ve teknoloji öğretmen kılavuzunda yer alan maddenin yapısı ve
özellikleri ünitesindeki konuların bilimsel süreç becerilerini içerme düzeyini
belirlemeye yönelik çalışmasıdır.
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
34
M. Yüksel
İlköğretim fen programlarında okutulan ders kitaplarının bilimsel süreç becerileri
açısından incelenmesinin yanında; içerik, eğitsel tasarım, görsel sunum, dil ve
anlatım yönlerinden yapılan çalışmalar da yazında yer almaktadır (Ünsal, 2002;
Ünsal, 2003; Maskan ve diğerleri, 2007; Demirci, 2007; Demirbaş, 2008). Bu
çalışmalardan biri Ünsal’ın (2002) ilköğretim 4. sınıfında okutulmak üzere, Milli
Eğitim Bakanlığı’nca hazırlanmış ve 1993-1999 yılları arasında temel ders kitabı
olarak okutulması uygun görülmüş olan fen bilgisi ders kitabındaki fizik
konularına yönelik incelemesidir. Ünsal’ın (2003) bir diğer çalışması da
ilköğretim 8. sınıfında okutulmak üzere, Milli Eğitim Bakanlığı’nca hazırlanmış
ve yine 1993-1999 yılları arasında temel ders kitabı olarak okutulması uygun
görülen fen bilgisi ders kitabındaki fizik konularının içerik, eğitsel tasarım,
görsel sunum, dil ve anlatım açısından incelenmesidir. Maskan ve diğerleri
(2007) ise ilköğretim 4. sınıfında okutulmak üzere, Milli Eğitim Bakanlığınca
hazırlanmış olan fen ve teknoloji ders kitabındaki konuları içerik, eğitsel tasarım,
görsel sunum, dil ve anlatım yönlerinden incelemiştir. Demirci (2007) de fen
bilgisi 6., 7. ve 8. sınıf ders kitaplarını fen bilgisi öğretmenleri ve fen bilgisi
öğretmen adaylarının görüşleri doğrultusunda değerlendirilen bir çalışma
yapmıştır. Demirbaş (2008) da benzer şekilde ilköğretim 6. sınıf fen ve teknoloji
ders kitaplarının genel olarak değerlendirilmesini öğretmen, öğretmen adayları
ve ilköğretim öğrencilerinin görüşleri doğrultusunda değerlendirmiştir.
Araştırmada ders kitapları hakkındaki görüşler, içerik seçimi ve düzenlenmesi,
öğrenme ve öğretme süreçleri, değerlendirme, bilimsel içerik alt başlıkları
altında incelenmiştir.
Yazında az sayıda da olsa ortaöğretim programında yer alan fen bilimleri
alanında okutulan derslere ilişkin kitapların da farklı bakış açılarıyla inceleme
konusu edildiği görülmektedir. Bunlardan ilki Yılmaz ve diğerlerinin (1998) lise
11. sınıf kimya III ders kitaplarına yönelik çalışmasıdır. Araştırmada Ankara
ilinde çeşitli orta öğretim kurumlarında eğitim aracı olarak kullanılan kimya ders
kitaplardan seçilen altı farklı örnek; içerik, anlatım biçimi, öğrenci ilgi ve
beklentilerine uygunluk düzeyi, görünüş-boyutlar yönüyle incelenmiş ve bununla
birlikte hazırlanan sorularla 50 kimya öğretmeninin görüşü ve değerlendirmesi
alınmıştır. Çalışmanın sonucunda kimya III ders kitaplarının yeniden
düzenlenmesi, eksikliklerin saptanması ve lise sonrası sınavlara yönelik bilgi ve
uygulamalarla zenginleştirilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Ortaöğretim
programında yer alan kimya ders kitabını inceleme konusu edinen bir diğer
çalışma ise Aydın (2010) tarafından yapılmıştır. Çalışmada 9. sınıf kimya I ders
kitabı öğretmen görüşlerine göre içerik yönünden değerlendirilmiştir.
Araştırmanın bulgularına göre kimya ders kitabının eksiklikler içerdiği
saptanmıştır. Araştırmada kimya ders kitabında programa uygunluğun öncelikli
olduğu ve öğrenci seviyesine uygunluğa ise daha çok önem verilmediği ifade
edilmiştir. Kimya ders kitabını bilimsel süreç becerileri açısından araştırma
konusu edinen çalışma ise Koray ve diğerleri (2006) tarafından yapılmıştır.
Çalışma bilimsel süreç becerilerinin 9. sınıf kimya ders kitabında ve öğretim
programında ne kadar yer aldığını tespit etmek amacıyla yapılmıştır. Araştırma
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
Eğitim ve Öğretim Kazanımları Temelinde 9. Sınıf Kimya Ders Kitabının…
35
sonucunda 9. sınıf kimya öğretim programı ve ders kitabı incelendiğinde bilimsel
süreç becerilerini içerme açısından tutarsızlık gösterdikleri saptanmıştır.
Yazında ortaöğretim programlarında okutulan fizik ders kitaplarının
incelenmesine yönelik de bazı çalışmalar yer almaktadır. Bunlardan ilki Demir,
Maskan, Çevik ve Baran (2009) ortaöğretim 9. sınıfta okutulmak üzere, Milli
Eğitim Bakanlığınca hazırlanmış olan fizik ders kitabındaki konuları içerik,
eğitsel tasarım, görsel sunum, dil ve anlatım yönlerinden, fizik öğretmenliği
programı son döneminde bulunan öğretmen adayları görüşleri temelinde
inceleme konusu yapmıştır. Fizik ders kitabının görsel sunum ve içerik
bakımından yetersiz olduğu, bilişsel ve duyuşsal düzeyde ise bir takım sorunları
içerdiği belirlenmiştir. İkinci bir çalışmada (Güzel, Oral ve Yıldırım, 2009) ise
2006-2007 eğitim ve öğretim yılında Konya ili merkez ve merkeze yakın bazı
ilçelerdeki toplam 45 fizik öğretmeni ile yapılmıştır. Hazırlanan fizik ders kitabı
değerlendirme ölçeği lise II fizik ders kitabı ile birlikte öğretmenlere verilerek,
öğretmenlerden hazırlanmış olan ölçeğe göre lise II fizik ders kitabını
değerlendirmeleri istenmiştir. Kitaba ilişkin değerlendirmeler cinsiyet, okul türü
ve kıdem değişkenleri açısından incelenmiştir. Araştırma sonucunda lise II ders
kitabının yetersiz olduğu saptanmıştır. Ünsal, Ergin ve Kızılcık’ın (2009)
çalışmasında ise 9., 10., 11. ve 12. sınıflarda okutulmak üzere Milli Eğitim
Bakanlığı’nca hazırlanmış fizik ders kitaplarında yer alan 18 bölüm; simgesel
modeller, matematiksel modeller, diyagram ve tablolardan oluşan bilimsel
modeller dikkate alınarak analiz edilmiştir. Sonuçta, kitaplarda kullanılan
modeller kategorize edilerek elde edilen bulgular, frekans-yüzde tablolarıyla
ortaya konulmuştur. Yapılmış olan çalışmanın amacı bilimsel içeriği doğrudan
etkileyen bilimsel modellerin önemine dikkat çekmek olduğu ifade edilmiştir.
Yukarıda verilen yazın incelemesinde görüldüğü gibi ilköğretim ve ortaöğretim
programlarında okutulan ders kitaplarına, öğretmen kılavuz kitaplarına ve
öğretim programlarına yönelik görgül ve doküman incelemesi yöntemi
bağlamında araştırmaların yapıldığı görülmektedir. Ancak yazın incelemesinde,
2007 yılında hazırlanmış olan ortaöğretim 9. sınıf kimya dersi öğretim programı
temelinde 9. sınıf kimya dersi kitabının içeriğinde yer alan konu ve etkinliklerin
ortaöğretim 9. sınıf kimya dersi programının öngörmüş olduğu eğitim ve öğretim
kazanımlarını ne düzeyde içerdiğine yönelik bir çalışmaya rastlanılmamıştır.
Eğitim ve öğretim kazanımları ortaöğretim 9. sınıf kimya dersi programında
ifade edildiği gibi kimya dersinin içerik kazanımları kadar önemli bulunan
kazanımlar niteliğindedir. Bu nedenle halen MEB tarafından Türkiye’de bütün
okullarda okutulan kimya ders kitabının ortaöğretim kimya dersi programında
düşünülen ya da öngörülen eğitim ve öğretim kazanımlarının ne düzeyde temsil
edildiğinin bilinmesi ders kitabının amaca uygunluğu ve işlevselliği açısından
değerlendirme yapabilmeye olanak verecektir. Bu tür bir çalışmanın ilgili ders
kitabının içerik geçerliliği açısından da önemli olduğu söylenebilir. Yukarıdaki
bilgilerin ışığında bu çalışmanın temel amacı 9. sınıf kimya ders kitabında yer
alan etkinliklerin ortaöğretim kimya dersi programının öngörmüş olduğu eğitimöğretim kazanımlarını ne düzeyde içerdiğini belirlemeye çalışmaktır.
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
36
M. Yüksel
Bu çalışmanın diğer kısımları şu bölümlerden oluşmaktadır: Çalışmanın 2.
bölümünde araştırmanın yöntemine ilişkin açıklamalar ve çalışmada temel
alınmış olan eğitim ve öğretim kazanımlarının sınıflandırılması verilmiştir. 3.
Bölümde çalışmanın konusunu oluşturan kimya ders kitabının içerik analizi
sonucunda belirlenmiş olan eğitim ve öğretim kazanımları üniteler ve bölümler
temelinde verilmiştir. Çalışmanın 4. Bölümünde ise araştırmanın sonuçları ve
araştırmada karşılaşılan bulgular araştırmanın amacı doğrultusunda tartışılmıştır.
YÖNTEM
Bu çalışmada nitel araştırma veri toplama yöntemlerinden biri olan doküman
incelemesi (Yıldırım ve Şimşek, 2004) veri toplama yöntemi olarak
kullanılmıştır. Çalışmanın temel dokümanı ise Milli Eğitim Bakanlığı tarafından
ortaöğretim 9. sınıfı için hazırlanmış olan kimya ders kitabıdır (Dursun, Gülbay,
Çetin ve Tek, 2010). Araştırmada doküman analizi neticesinde elde edilen
verilerin analizi ise içerik analiziyle yapılmıştır. İnceleme konusu edilen kimya
ders kitabının yapısı beş ünite ve 16 bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde
ifade edilen amaç doğrultusunda, kitabın içermiş olduğu eğitim ve öğretim
kazanımlarını belirlemek amacıyla; ders kitabında yer alan “okuma metni,
etkinlikler, alıştırmalar, değerlendirme, neler öğrendik, araştırma, haber köşesi,
örnek, biliyor muyuz, öğrendiklerimizi uygulayalım” başlıkları ile tanımlanmış
olan kitabın kısımları ayrıntılı olarak incelenmiştir. Yapılan incelemelerde
kitabın bölümlerinin içermiş olduğu eğitim ve öğretim kazanımlarının
sınıflandırılması Yüksel’in (2011) yapmış olduğu sınıflandırmaya göre
yapılmıştır. Ortaöğretim programı 9. sınıf kimya dersi için öngörülmüş olan
eğitim ve öğretim kazanımlarını temel alınarak hazırlanmış olan Yüksel’in
(2011) sınıflandırılması ise şöyledir:
Bilimsel Süreç Becerileri (BSB)
Temel Süreçler (TS)
- Kimyada kullanılan kodlama sistemini tanıma (TS1)
- Kodlama sistemini ve kimyasal terimleri iletişimde
kullanmak (TS2)
- Ölçülebilir büyüklükleri uygun birimlerle ifade etme (TS3)
- Deney sonuçlarını çizelge ve grafikle ifade edebilme (TS4)
- Bilimsel bilgiler arasında nitel ve nicel ayırımı yapabilme
(TS5)
- Nitel ve nicel bilgi arasındaki farkın öneminin kavranması
(TS6)
Nedensel Süreçler (NS)
- Gözlem, deney ve araştırma ile ulaştığı sonuçları
matematiksel ve sözel olarak ifade edebilme (NS1)
- Doğa olaylarını yorumlarken kimya temelinde nedensonuç ilişkisi kurabilme (NS2)
- Çizelge ve grafikleri yorumlayabilme (NS3)
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
Eğitim ve Öğretim Kazanımları Temelinde 9. Sınıf Kimya Ders Kitabının…
37
Hazır deney verilerini yorumlayarak genellemelere ulaşma
(NS4)
- Teori ve modelleri, fiziksel olayları betimlemede ve
tahmin etmede kullanabilme (NS5)
Deneysel Süreçler (DS)
- Gözlem ve deneyin evreni doğru yorumlamadaki önemini
kavrama (DS1)
- Gözlem ve deneyde kullanılan araç-gereç, alet ve cihazları
tanıma (DS2)
- Deneysel çalışma sırasında güvenlik kurallarına uyulması
(DS3)
- Deney yapabilme becerisi kazanma (DS4)
Kimya-Teknoloji-Toplum-Çevre Kazanımları (KTTÇ)
Teknolojik (TK)
- Kimyanın teknolojik etkilerinin farkına varılması (TK1)
- Bilim ve teknoloji üzerine çalışma yapmanın önemini
sorgulamak (TK2)
Toplumsal (TP)
- Kimyanın sosyal etkilerinin farkına varılması (TP1)
- Kimyanın sosyal alanlara uygulanabilirliğini irdeleme
(TP2)
- Toplumsal yaşamında kimyanın uygulamalarını fark
edebilme (TP3)
- Kimyadaki gelişmelerin moral değerlere etkisini
yorumlama (TP4)
- Bilimsel gelişmelerin toplumsal maliyetini irdeleme (TP5)
- Kimyadaki gelişmelerin sosyal değerlere etkisini
yorumlama (TP6)
- Kimya dersinde öğrenilenleri günlük yaşamda karşılaşılan
sorunları çözmede kullanma (TP7)
- Kimyadaki gelişmelerin politik değerlere etkisini
yorumlama (TP8)
Ekonomik (EK)
- Kimyanın ekonomik etkilerinin farkına varma (EK1)
- Kimyanın ekonomik alanlara uygulanabilirliğini irdeleme
(EK2)
- Kimyadaki gelişmelerin ekonomik değerlere etkisini
yorumlama (EK3)
Çevresel (ÇV)
- Bilim ve teknolojideki gelişmelerin insanlar üzerine
olumsuz etkilerine örnekler verebilme (ÇV1)
- Fiziksel olayları açıklamada öğrenilenleri kullanma (ÇV2)
- Dünyayı yorumlamada bilimsel yaklaşımın ve sorgulayıcı
düşünmenin önemini kavrama (ÇV3)
- Kimya ile ilgili problemlerin çözümünde öğrenilenleri
kullanma (ÇV4)
-
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
38
M. Yüksel
Bilim ve teknolojideki gelişmelerin doğa üzerine olumsuz
etkilerine örnekler verme (ÇV5)
İletişim, Tutum ve Değer Kazanımları (İTD)
İletişim (IL)
- İşbirliği yaparak çalışmaya gönüllü olmak (IL1)
- Sükûnetle dinleme (IL2)
- Kendini ifade etme (IL3)
- Genel kabul görür temellere dayanarak talep ve iddia öne
sürme (IL4)
Tutum (TM)
- Bilime ve onun bir parçası olan kimyaya ilgi duymak
(TM1)
- Öğrenmek için ödül beklenmemesi (TM2)
- Öğrenmenin kendisini bir ödül saymak (TM3)
- Ömür boyu öğrenmeye istekli olmak (TM4)
- Bilmediği maddelerle iştigal ederken dikkatli olmak
(TM5)
Değer (DR)
- Çevre sorunlarına karşı duyarlılık (DR1)
- Evreni ve hayatı anlamada bilimin yol göstericiliğini
özümseme (DR2)
- Bilimin öncelik aldığı durumları, demokrasinin öncelik
aldığı durumlardan ayırt edebilme. (DR3)
-
Yukarıda verilmiş olan sınıflandırmaya göre kitabın her bir ünitesi ve üniteyi
oluşturan bölümlerdeki etkinlikler içerik analizi neticesinde hangi tür eğitim ve
öğretim kazanımlarını edindirmeye yönelik olduğu belirlenmeye çalışılmıştır.
BULGULAR
Araştırmaya konu edilen ders kitabı (Dursun ve diğerleri, 2010); “Okuma
Metni”, “Etkinlikler”, “Alıştırmalar”, “Değerlendirme”, “Neler Öğrendik”,
“Araştırma”, “Haber Köşesi”, “Örnek”, “Biliyor muyuz” ve “Öğrendiklerimizi
Uygulayalım” etkinliklerinin bulunduğu beş üniteden oluşan bir yapıya sahiptir.
Kitapta yer alan üniteler ise sırasıyla şöyledir: “I. Ünite: Kimyanın Gelişimi”,
“II. Ünite: Bileşikler”, “III. Ünite: Kimyasal Değişimler”,“IV. Ünite: Karışımlar”
ve “V. Ünite: Hayatımızda Kimya” olup; I. ünitede Simyadan Kimyaya,
Kimyanın Temel Kanunları ve Kimyasal Bağ Kavramının Gelişimi olmak üzere
3 bölüm, II. ünitede Bileşikler Nasıl Oluşur?, İyonik Bileşikler, Kovalent
Bileşikler ve Organik Bileşikler olmak üzere 4 bölüm, III. Ünitede Tepkime
Nedir, Tepkime Türleri, Polimerleşme ve Hidroliz olmak üzere 3 bölüm, IV.
ünitede Karışımların Sınıflandırılması ve Karışımların Ayrılması olmak üzere 2
bölüm ve V. ünitede Temizlik Maddeleri, Yaygın Malzemeler, Biyolojik
Sistemlerde Kimya ve Çevre Kimyası olmak üzere 4 bölüm yer almaktadır.Bu
çalışmada yapılan inceleme sonucunda kimya ders kitabında; 23 deneysel (DE),
12 sınıf içi etkinlik (SE), 13 araştırma (ARŞ), 19 okuma metni (OM), 8 örnek
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
Eğitim ve Öğretim Kazanımları Temelinde 9. Sınıf Kimya Ders Kitabının…
39
(ÖRN), 5 alıştırma (ALŞ), bir neler öğrendik (NÖ), 6 değerlendirme (DGR), 3
haber köşesi (HK), 15 biliyor muyuz (BM) ve 12 öğrendiklerimizi uygulayalım
(ÖUY) kısmı olmak üzere toplam 117 etkinliğin yer aldığı görülmüştür (Tablo
1).
Toplam
8
(% 7)
31
(% 26)
22
(%19)
29
(%25)
27
(% 23)
5
4
7
11
15
14
4
5
13
8
12
3
8
1
3
Tablo 1. Kitapta yer alan etkinliklerin ünite (ÜNo) ve bölümlere (BNo) göre dağılımı
I
II
III
IV
V
Toplam
1 2 3 1 2
3
4 1 2 3
1
2
1 2 3 4
1 2 2 4 5
5
1 2 1 - 23( % 20)
- 1 - 2
5
1
- - - 3 - 12(% 10)
2 - - 1
1
- 1 1
2
1 2 1 1 13 (% 11)
1 - 1
2
3
- 2 3
1
1
1 1 1 2 19 (% 16)
- - 1
2
- - 3
2
- 8 (% 7)
- - 1 1
- - 3
- 5 (% 4)
- 1 - - - 1 (% 1)
- - 2
2
2
- - - 6 (% 5)
- - - 1
1 - 1 3 (% 3)
- - 1
2 3 1
1
3 3 - 1 15 (% 13)
- 1
1
1 1 3 3
1
- 1 - 12 (% 10)
117
(% 100 )
4
ÜNo
BNo
DE
SE
ARŞ
OM
ÖRN
ALŞ
NÖ
DGR
HK
BM
ÖUY
117
(% 100 )
Sınıf etkinliklerinde bilinen kavramlardan hareketle yeni kavramların keşfi, bir
bilgiyi ya da varsayımı doğrulama, daha önceden bilinenleri anımsama ve
bilgileri yeni bilgilerle ilişkilendirme amaçlanmıştır. Deneysel etkinlikler ise
deneylerde kullanılan araç ve gereçlerin tanıtımı ve deney yapabilme becerisinin
kazandırılmasına yöneliktir. Araştırma etkinliklerinde konuyla ilgili bilgilerin
derinleştirilmesi, araştırmayı proje haline dönüştürebilme, ulaşılan bilgileri
poster ya da sunum olarak gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Okuma
metinlerinde öğrencilerin meraklarını giderebilecek bilgiler ile bilim insanlarının
konu ile ilgili çalışmaları verilerek bilimsel düşünce ve yöntemin önemi
verilmiştir. Anlatılan konuları izleyen örnek etkinliklerinde, konunun
pekiştirilmesi amacıyla, çözümleriyle beraber verilen sorular yer almaktadır.
Alıştırmalar ise öğrenilen konuların daha iyi anlaşılmasını, anlaşılmayan
konuların ise belirlenmesini amaçlamıştır. Neler öğrendik etkinliğinde ise işlenen
konuda öğrencilerin neleri bilmesi gerektiği açıklanmaktadır. Değerlendirme
bölümünde, öğrencilere neyi ne kadar öğrendiklerini değerlendirme olanağı
vermektedir. Kimya ders kitabının haber köşesi kısmında ise günlük yaşamdan
konuyla ilgili ilginç haberler verilmiştir. Biliyor muyuz kısmında konularla ilgili
ilginç bilgiler verilerek, öğrencinin bilgi dağarcığını zenginleştirebilmesi
amaçlanmıştır. Anlatılan konuları izleyen öğrendiklerimizi uygulayalım bölümü,
öğrencinin konuyu anlayıp anlamadığını belirlemeye yönelik etkinlikler olarak
sunulmuştur. Her ünitenin sonunda yer alan ölçme ve değerlendirme kısmında
ise açık uçlu, doğru yanlış, dallanmış ağaç, tanımlarla kavram eşleştirme, boşluk
doldurma, çoktan seçmeli sorular ve bulmacalar bulunmaktadır. Öğrenciler bu
etkinlikteki soruları yanıtlayarak, öğrendiklerini pekiştirebilmesine, üniteyle
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
40
M. Yüksel
ilgili eksiklerini belirleyebilmesine, yetersiz olduğu konuları tekrar çalışarak
eksiklerini giderebilmelerine yönelik kimya konu kazanımları hedeflenmiştir. Bu
nedenle çalışmada her ünitenin sonunda yer alan ölçme ve değerlendirme kısmı
analiz kapsamına alınmamıştır.
Kimya ders kitabında yer alan her bir etkinliğin, yöntem kısmında belirtilmiş
olan eğitim ve öğretim kazanımları sınıflandırılması temelinde içerik analizleri
yapılmıştır. Buna göre kimya ders kitabında yer alan neler öğrendik, haber
köşesi, alıştırma, değerlendirme ve örnek kısımlarının ünitelere ve ilişkili
oldukları eğitim ve öğretim kazanımlarına göre dağılımı Tablo 2’de verilmiştir.
Tablo 2. Neler Öğrendik? Haber Köşesi, Alıştırma, Değerlendirme ve Örneklerde BSB, KTTÇ ve
İTTD Dağılımı
BSB
KTTÇ
İTD
Ünite Bölüm Etkinlik
TS NS DS TK TP EK ÇV İL TM DR
Türü
I
3
NÖ


IV
1
HK



V
1
HK


4
HK



II
1
ALŞ


2
ALŞ

ALŞ1


2
IV
ALŞ2


ALŞ3


DGR1


1
DGR2


DGR1


3
II
DGR2

DGR1

4
DGR2

1
ÖRN


II
ÖRN1

3
ÖRN2

ÖRN1

1
ÖRN2

IV
ÖRN3

ÖRN1



2
ÖRN2



20
12
3
2
2
1
Toplam
23
35
2
3
Neler öğrendik etkinliğine yalnızca I. ünite 3. bölümde bir kez yer verilmiştir. Bu
etkinlik temel süreçler ve nedensel süreçleri kazandırmaya yönelik bulunmuştur.
Haber köşesi kısmına da yalnızca IV. ve V. ünitede toplam 3 yerde yer
verilmiştir. Bu üç haber köşesinden birincisi nedensel süreçler, deneysel süreçler
ve teknolojik kazanımlara, ikinci haber köşesinin ise çevresel kazanım ve
tutumlarla ilişkili olduğu ve üçüncü haber köşesinin ise çevre, tutum ve değerlere
yönelik olduğu belirlenmiştir. İnceleme sonucunda kitapta beş alıştırmanın yer
aldığı görülmüştür. Bu alıştırmaların 5’i temel süreçleri, 4’ü nedensel süreçleri
kazandırmaya yönelik bulunmuştur. Değerlendirme etkinliğine ise yalnızca II.
ünitede yer verilmiştir. Değerlendirme etkinliklerinin 6’sı temel süreçler ve 3’ü
nedensel süreç becerilerini edindirmeye yönelik bulunmuştur. Kimya ders
kitabını oluşturan beş ünitede toplam sekiz örnek verilmiştir. Bu etkinliklerin
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
Eğitim ve Öğretim Kazanımları Temelinde 9. Sınıf Kimya Ders Kitabının…
41
8’nin temel süreçler, 3’nün nedensel süreçler ve 2’sinin deneysel süreçlerle
ilişkili olduğu görülmüştür.
Kimya ders kitabında yer alan 13 araştırma ve 19 okuma metninin ilişkili olduğu
eğitim ve öğretim kazanımlarına göre dağılımı Tablo 3’de verilmiştir. Araştırma
etkinliklerinin 7’si temel süreçler, 12’si nedensel süreçler, 6’sı deneysel süreçler;
9’u teknolojik kazanımlar, 6’sı toplumsal kazanım, 4’ü ekonomik, 9’u çevresel,
4’ü iletişim, 3’ü tutum ve 6’sı değerlerleri edindirmeye yönelik kazanımlarla
ilişkili bulunmuştur. Okuma metinleri açısından bakıldığında; 7’si temel süreç,
10’u nedensel süreç, 3’ü deneysel süreç, 11’i teknolojik kazanım, 7’si toplumsal
kazanım, 8’i ekonomik kazanım, 14’ü çevresel, biri iletişim, 3’ü tutum ve 5’i
değerlerle ilişkilidir.
Tablo 3. Araştırma ve Okuma Metni Etkinliklerinde BSB, KTTÇ ve İTTD Dağılımı
BSB
KTTÇ
İTD
Ünite Bölüm Etkinlik
TS NS DS TK TP EK ÇV İL TM
Türü
ARŞ1


I
1
ARŞ2



1
ARŞ


II
4
ARŞ




III
2
ARŞ





1
ARŞ



IV
ARŞ1





2
ARŞ2



1
ARŞ







ARŞ1



2
V
ARŞ2





3
ARŞ









4
ARŞ









I
1
OM


2
OM


OM1



3
OM2



II
OM1





4
OM2




OM3



OM1



2
OM2





III
OM1





3
OM2




OM3




1
OM





IV
2
OM




1
OM



2
OM




V
3
OM



OM1

4
OM2

14
22
9
20
13
12
22
5
7
Toplam
32
45
67
23
DR











11
Kimya ders kitabında yer alan 23 deneysel ve 12 sınıf içi etkinliğin amaçlamış
olduğu eğitim ve öğretim kazanımlarına göre dağılımı Tablo 4’ de verilmiştir.
Tablo 4 incelendiğinde etkinliklerin 22 temel süreçler, 32 nedensel süreçler, 27
deneysel süreçler, 4 teknolojik, 2 çevresel, 2 toplumsal, 2 ekonomik, 25 iletişim,
20 tutum ve 2 değerlerle ilişkili olduğu saptanmıştır.
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
42
M. Yüksel
Tablo 4. Deneysel ve Sınıf içi Etkinliklerde BSB, KTTÇ ve İTD kazanımlarının Dağılımı
Etkinlik
BSB
KTTÇ
İTD
Ünite
Bölüm Türü
TS
NS DS TK TP
EK ÇV İL TM
DR
1
DE


DE1





I
2
DE2





SE


SE1


1
SE2


SE1

SE2


II
3
SE3



SE4


SE5


4
SE

DE1





1
DE2





DE1





III
DE2





2
DE3





DE4





DE1




DE2





1
DE3





DE4





DE5




IV
DE1




DE2



2
DE3




DE4




DE5





1
DE





DE1





DE2




V
2
DE3





DE4






DE5




3
DE





22
32
27
4
1
1
2
25
20
2
Toplam
35
81
8
47
Kimya ders kitabında yer alan biliyor muyuz ve öğrendiklerimizi uygulayalım
etkinliklerinin ilişkili olduğu eğitim ve öğretim kazanımlarına göre dağılımı
Tablo 5’de verilmiştir. 15 biliyor muyuz etkinliğinin 10’u nedensel süreçler, 6’sı
deneysel süreçler, 8’i teknolojik kazanımlar, 2’si toplumsal kazanım, yine 2’si
ekonomik kazanımlar, 9’u çevresel kazanım, 3’ü tutum ve 2’si değerlere yönelik
bulunmuştur. Öğrendiklerimizi uygulayalım etkinliklerinin eğitim ve öğretim
kazanımlarıyla olan ilişkisi incelendiğinde, 10’u temel süreçler, 4’ü nedensel
süreçler, 2’si deneysel süreçler, 2’si çevresel kazanımlar, tutum ve değer
kazanımları ile de birer etkinlik ilişkili bulunmuştur.
Tablo 5. Biliyor muyuz? Ve Öğrendiklerimizi Uygulayalım Kısımlarında BSB, KTTÇ ve İTTD
Dağılımı
Etkinlik
BSB
KTTÇ
İTD
Ünite Bölüm Türü
TS NS DS TK TP EK ÇV İL TM DR
II
1
BM


III
1
BM1




Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
Eğitim ve Öğretim Kazanımları Temelinde 9. Sınıf Kimya Ders Kitabının…
2
3
2
IV
1
V
2
4
2
3
4
1
2
II
III
1
IV
2
3
V
Toplam
BM2
BM1
BM2
BM3
BM
BM
BM1
BM2
BM3
BM1
BM2
BM3
BM
ÖUY
ÖUY
ÖUY
ÖUY
ÖUY1
ÖUY2
ÖUY3
ÖUY1
ÖUY2
ÖUY3
ÖUY
ÖUY
27










10






















43
















4
7

3




14
32

8
8
2
2


11
-
23
Bu çalışmada inceleme konusu edilen kimya ders kitabını oluşturan ünitelerde
yer alan bütün etkinliklerin ne düzeyde bilimsel süreç becerilerini içerdiğine
ilişkin yapılan içerik analizi bulguları Tablo 6’da sunulmuştur. Buna göre ders
kitabındaki bütün etkinlikler temelinde, nedensel süreç becerilerini geliştirmeye
yönelik 178, temel süreç becerilerine yönelik 145 ve deneysel süreç becerilerine
yönelik 116 kazanımın olduğu görülmüştür. Kitabın içermiş olduğu üniteler
temelinde bilimsel süreç becerileri incelendiğinde birinci ünitenin 38, ikinci
ünitenin 99, üçüncü ünitenin 83, dördüncü ünitenin 168 ve beşinci ünitenin 51
kazanım içerdiği belirlenmiştir.
Çalışmada kitapta yer alan bütün etkinliklerin amaçlamış olduğu KTTÇ
kazanımları da belirlenmeye çalışılmıştır (Tablo 7). Kitapta yer alan ünite ve
bölümlerin içermiş olduğu bütün etkinliklerin 33’ü teknolojik, 30’u toplumsal,
16’sı ekonomik, 104’ü çevresel kazanımın edinilmesine yönelik bulunmuştur.
KTTÇ kazanımlarının 5’i birinci ünite, 27’si ikinci ünite, 40’ı üçüncü ünite,
17’si dördüncü ünite ve 94’ü ise beşinci ünite içeriğindeki etkinlikler sonucunda
hedeflendiği görülmektedir.
Tablo 6. Ünite ve Bölümlere Göre Bilimsel Süreç Becerilerinin Dağılımı
I
II
III
IV
V
1 2 3 1 2 3
4
1
2 3 1
2
1
2 3 4
1
1 7
2 8
7
3
1
- 6
1 1 7
2 8
5
2
1
- 5
1
- 0
3
- 4
- 2
2
-0
- 8
1
1
- 3
- - - 5
5
- 3
- 3
- 2
1
2
4
- 2
1
1
1 - 1
- 1
- 2
- -
Toplam
46
41
21
13
20
4
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
145
% 33
NS
Ünite
Bölüm
TS1
TS2
TS3
TS4
TS5
TS6
99
(% 23)
87
16
83
(% 19)
168
(%38)
6
2
4
4
3
3
3
2
1
1
1
1
1 53
43
- 13
- 24
- 45
- 32
- 30
- 27
- 27
178
% 41
4
1
4
2
1
1
1
116
% 26
1
13
73
7
1
83
7
7
5
1
4
9
4
4
9
8
5
5
5
8
1
-
26
5
5
4
6
1
4
4
4
81
4
2
1
2
3
2
2
1
3
2
1
2
-
57
37
4
2
1
2
2
2
1
2
25
3
38
(% 9)
-
24
7
2
1
5
-
34
1
-
4
3
1
3
1
2
2
2
2
26
2
1
2
2
2
9
DS
NS1
NS2
NS3
NS4
NS5
DS1
DS2
DS3
DS4
Toplam
M. Yüksel
TS
44
439
%100
51
(% 12)
Tablo7. Ünite ve Bölümlere Göre Kimya-Teknoloji-Toplum-Çevre Kazanımlarının Dağılımı
V
4
1
1
2
2
3
3
1
1
2
2
1
3
2
9
3
1
4
1
-
-
1
1
1
1
-
-
-
1
1
1
2
1
-
11
TP2
TP3
TP5
TP7
EK1
EK2
EK3
ÇV1
ÇV2
ÇV3
ÇV4
ÇV5
1
1
-
-
-
1
1
-
3
2
2
3
2
-
-
4
4
4
4
4
4
4
1
-
1
1
1
2
2
1
1
2
3
1
-
2
3
1
-
1
1
1
1
1
11
1
-
1
1
4
5
5
4
4
2
4
1
1
1
1
1
1
2
2
2
3
2
4
4
4
4
4
2
10
6
12
12
2
2
22
22
18
23
19
3
14
3
6
31
3
14
28
29
5
%3
27
%15
40
%22
17
%9
33
%18
30
%16
16
%9
104
%57
183
%100
1
2
1
4
-
22
20
TP
EK
ÇV
1
17
3
TK
2
4
Toplam
1
-
IV
3
-
III
2
-
II
1
5
I
Bölüm
TK1
TK2
Toplam
Ünite
94
%51
İletişim, tutum ve değer kazanımları açısından da kitabın içermiş olduğu
etkinlikler analiz edilmiştir. Tablo 8’de kitapta yer alan ünitelerin ne düzeyde
iletişim, tutum ve değer kazanımlarını içerdiği görülmektedir. Buna göre kitabın
içermiş olduğu bütün etkinliklerin 28 iletişime yönelik kazanım, yine aynı sayıda
tutum ve 18 değer kazanımının gerçekleşmesine yönelik bulunmuştur. Ünitelere
göre kazanımlar incelendiğinde birinci ünitede 10, üçüncü ünitede 8, dördüncü
ünitede 20 ve beşinci ünitede ise 36 kazanım amaçlanmıştır. İkinci ünitede ise
İTD kazanımlarına ilişkin etkinlik saptanamamıştır.
2
-
-
-
-
-
2
5
-
5
5
1
4
2
-
IL4
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1
-
1
TM1
2
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1
3
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
28 (% 38)
1
IL
IL1
6
27
Tablo 8. Ünite ve Bölümlere Göre İletişim, Tutum ve Değer Kazanımlarının Dağılımı
I
II
III
IV
V
Toplam
Ünite No
Bölüm No 1 2 3 1 2 3 4 1 2 3
1
2
1 2
3
4
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1
TM4
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
1
TM5
-
2
-
-
-
-
-
-
-
-
5
3
4
3
1
1
DR1
1
-
-
-
-
-
-
-
1
-
-
2
3
-
3
3
13
DR2
2
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
2
1
5
-
-
-
-
-
2
6
-
10
10
8
7
10
11
10
(% 14)
(% 0)
8
(% 11)
20
(% 27)
36
(% 49)
1
18 (% 4)
19
74
(% 100)
Toplam
28(% 38)
-
-
1
-
TM3
4
1
45
TM2
6
DR
TM
Eğitim ve Öğretim Kazanımları Temelinde 9. Sınıf Kimya Ders Kitabının…
TARTIŞMA VE SONUÇ
İnceleme konusu edilen 9. sınıf kimya ders kitabı içermiş olduğu etkinliklere
göre değerlendirildiğinde; kitaptaki toplam 117 etkinliğin % 80’nini deneysel
etkinlik ( % 20), okuma metni (% 16), araştırma (% 11), biliyor muyuz (% 13),
sınıf içi etkinlik ( % 10), öğrendiklerimizi uygulayalım ( % 10) kısımlarından
oluşmaktadır. Yüzde olarak az sayılabilecek ve etkinliklerin % 20’sini oluşturan
etkinlikler ise örnek (% 7) , değerlendirme (% 5), alıştırma (% 4), haber köşesi
(% 3 ) ve neler öğrendik (% 1 ) kısımlarıdır. Kitabın içeriğinde yer alan
etkinliklerin üniteler ve bölümler temelinde anlamlı dağılım göstermediği
görülmüştür. Örneğin kitapta yalnızca II. ve IV. ünitede örnek etkinliklere ve
alıştırmalara yer verildiği görülmüştür. Kitabın içermiş olduğu diğer üniteler için
örnek etkinlik ve alıştırma etkinliklerinin verilmemesinin bir açıklaması olabilir
mi? Benzer şekilde kitapta neler öğrendik etkinliğine yalnızca birinci ünitede bir
kez yer verilmiştir. Kitabın ilk ünitesinde neler öğrendik etkinliği verilmiş iken
ilerleyen ünitelerde özellikle öğrencilerin kimya alanına ilişkin bilgi
birikimlerinin artmış olması gerektiği düşünüldüğünde, bu tür bir etkinlik yer
almamaktadır. Kitapta değerlendirme etkinliğine de yalnızca ikinci ünitede yer
verilmiştir. Haber köşesi etkinliğine de yalnızca IV. ve V. ünitelerde üç kez yer
verilmiştir. Benzer durum biliyor muyuz ve öğrendiklerimizi uygulayalım
etkinliklerinde de görülmüştür. Kitapta yer alan etkinliklerin üniteler ve bölümler
temelindeki dağılımının bilimsel gerekçelerle açıklanabilir bir durumda olduğu
görülmemektedir.
Kimya ders kitabının içermiş olduğu toplam etkinlikler temelinde bilimsel süreç
becerilerinin dağılımı değerlendirildiğinde; kitabın içermiş olduğu beş ünitede
yer alan 117 etkinliğin 439 bilimsel süreç becerisini edindirmeye yönelik
bulunmuştur. Bunların % 33’ü temel süreçler, % 41’i nedensel süreçler ve %
26’sı ise deneysel süreçlere yöneliktir. Ünitelere göre bilimsel süreç becerilerinin
ağırlıkları ise şöyle bulunmuştur: I. ünite % 9, II. ünite % 23, III. ünite % 19, IV.
ünite % 38 ve V. ünite % 12’dir. Ünitelerde yer alan toplam 117 etkinliğin 183
KTTÇ kazanımını edindirmeye yönelik olduğu saptanmıştır. Bu kazanımların %
18’i teknolojik, % 16’sı toplumsal, % 9’u ekonomik ve % 57’si ise çevresel
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
46
M. Yüksel
niteliktedir. Ancak ortaöğretim programında ifade edilen bazı kazanımları
edindirmeye yönelik etkinliklere rastlanılmamıştır. Bu kazanımlar kimyanın
sosyal etkilerinin farkına varılması, kimyadaki gelişmelerin moral değerlere
etkisini yorumlama, kimyadaki gelişmelerin sosyal değerlere etkisini yorumlama
ve kimyadaki gelişmelerin politik değerlere etkisini yorumlamadır. KTTÇ
kazanımlarının ağırlıkları temelinde üniteler incelendiğinde; I. ünite % 3, II.
ünite % 15, III. ünite % 22, IV. ünite % 9, V. ünite % 51’dir.
Eğitim ve öğretim kazanımlarını oluşturan iletişim, tutum ve değer kazanımları
açısından kimya ders kitabının içermiş olduğu 117 etkinliğin toplam 74 iletişim,
tutum ve değer kazanımına yönelik olduğu görülmüştür. Bu kazanımların % 38’i
iletişim, yine % 38’i tutum ve % 24’ü ise değerler oluşturmaktadır. Ortaöğretim
9. sınıf kimya programında ifade edilen iletişim, tutum ve değer kazanımları
arasında bulunan bazı kazanımlara da yönelik etkinliklere rastlanılmamıştır. Bu
kazanımlar şöyledir: Sükûnetle dinleme, kendini ifade etme ve bilimin öncelik
aldığı durumları, demokrasinin öncelik aldığı durumlardan ayırt edebilme.
Ünitelere göre iletişim, tutum ve değer kazanımlarının ağırlıkları incelendiğinde;
II. ünitenin içermiş olduğu etkinliklerde iletişim, tutum ve değer kazanımlarına
rastlanılmamıştır. Diğer ünitelerdeki iletişim, tutum ve değer kazanımlarının
ağırlıkları ise şöyledir: I. ünite % 14, III. ünite % 11, IV. ünite % 27, V. ünite %
49’dur.
Bu çalışma ile Türkiye’de bütün ortaöğretim 9. Sınıflarında okutulan kimya ders
kitabında yer alan ünite ve bölümlerdeki etkinlerin ne tür ve düzeyde eğitim ve
öğretim kazanımını edindirmeye yönelik olduğu belirlenmeye çalışılmıştır.
Çalışmanın bulguları bir bütün olarak değerlendirildiğinde ünite ve bölümlerde
yer alan etkinliklerin ve bunların amaçlamış olduğu eğitim ve öğretim
kazanımlarının dağılımının anlamlı olmadığı görülmüştür.
KAYNAKLAR
Aydın, A., (2010), Kimya I Ders Kitabının Öğretmen Görüşlerine Göre
Değerlendirilmesi, Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 11(1), 207224.
Bakar, E., (2010), Türkiye’de Okutulan Fen ve Teknoloji Kitap Setlerindeki Fen
Teknoloji-Toplum-Çevre (FTTÇ) Konularının Değerlendirilmesi, International
Conference on New Trends in Education and Their Implications, 11-13
November, Antalya-Turkey, 510-514.
Demir, C., Maskan, A.K., Çevik, Ş., Baran, M., (2009), Ortaöğretim 9. Sınıf
Fizik Ders Kitabının Ders Kitabı Değerlendirme Ölçütlerine Göre İncelenmesi,
Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 13, 125-140.
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
Eğitim ve Öğretim Kazanımları Temelinde 9. Sınıf Kimya Ders Kitabının…
47
Demirbaş, M., (2008), İlköğretim 6. Sınıf Fen ve Teknoloji Ders Kitaplarının
Belirli Değişkenler Bakımından İncelenmesi, D.Ü. Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi
Dergisi,11, 53-68.
Demirci, C., (2007), Fen Bilgisi 6,7 Ve 8. Sınıf Ders Kitaplarının
Değerlendirilmesi, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,33, 108-119.
Dökme, İ., (2005), Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) İlköğretim 6. Sınıf Fen Bilgisi
Ders Kitabının Bilimsel Süreç Becerileri Yönünden Değerlendirilmesi,
İlköğretim Online, 7-17.Ocak, cilt:4,sayı:1
Dökme, İ., (2004), Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) İlköğretim 7. Sınıf Fen Bilgisi
Ders Kitabının Bilimsel Süreç Becerileri Yönünden Değerlendirilmesi, XIII.
Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı, İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi,
Malatya, 1-12.
Dursun, M.F., Gülbay İ.,Çetin S., Tek Ü., (2010), Orta Öğretim 9.Sınıf Kimya
Ders Kitabı, MEB.Üçüncü Baskı., İhlas Gazetecilik A.Ş. İstanbul.
Güzel, H., Oral, İ., Yıldırım, A., (2009), Lise II Fizik Ders Kitabının Fizik
Öğretmenleri Tarafından Değerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi, Ahmet
Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 27, 133-142.
Kılıç, G.B., Haymana, F., Bozyılmaz, B., (2008), İlköğretim Fen ve Teknoloji
Dersi Öğretim Programı’nın Bilim Okuryazarlığı ve Bilimsel Süreç Becerileri
Açısından Analizi, Eğitim ve Bilim, 33(150), 52-63.
Koray, Ö., Bahadır, B. H., Geçgin, F., (2006), Bilimsel Süreç Becerilerinin 9.
Sınıf Kimya Ders Kitabı ve Kimya Müfredatında Temsil Edilme Durumları,
ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 2(4), 147-156.
Maskan, A.K., Maskan, M.H., Atabey, K., (2007), İlköğretim 4. Sınıf Fen ve
Teknoloji Ders Kitabının Değerlendirme Ölçütleri Yönünden İncelenmesi, D.Ü.
Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 9, 22-32.
Milli Eğitim Bakanlığı (2007), Ortaöğretim 9. Sınıf Kimya Dersi Öğretim
Programı, Ankara: Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı.
Nakiboğlu, C., (2009), Deneyimli Kimya Öğretmenlerinin Ortaöğretim Kimya
Ders Kitaplarını Kullanımlarının İncelenmesi, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir
Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(1), 91-101.
Saruhan, Ş.C., Özdemirci, A., (2005), Bilim, Felsefe ve Metodoloji, Alkım
Yayınevi, İstanbul.
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011
48
M. Yüksel
Taşar, M.F, Temiz, B. K. & Tan, M. (2002). İlköğretim Fen Öğretim
Programında Hedeflenen Öğrenci Kazanımlarının Bilimsel Süreç Becerilerine
Göre Sınıflandırılması. V. Ulusal Fen Bilimleri ve Matematik Eğitimi Kongresi
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
Ünsal, Y., Güneş, B., (2002), Bir Kitap İnceleme Çalışması Örneği Olarak
M.E.B. İlköğretim 4. Sınıf Fen Bilgisi Ders Kitabına Fizik Konuları Yönünden
Eleştirel Bakış, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 22(3), 107-120.
Ünsal, Y., Güneş, B., (2003), Bir Kitap İnceleme Çalışması Örneği Olarak
M.E.B. İlköğretim 8. Sınıf Fen Bilgisi Ders Kitabına Fizik Konuları Yönünden
Eleştirel Bakış, Kastamonu Eğitim Dergisi, 11(2), 387-394.
Ünsal, Y.; Ergin, İ. & Kızılcık, H. Ş.(2009). Ortaöğretim Fizik Ders Kitaplarının
Bilimsel Model ve Modellemeler Bakımından Analizi: Türkiye’de Okutulan
Fizik Ders Kitapları Örneği, The 1st International Congress Of Educational
Research, 1-3 Mayıs 2009, Poster Bildiri, Çanakkale.
Yalçın, F.A., (2011), İlköğretim 8. Sınıf Fen ve Teknoloji Öğretmen Kılavuzu
“Maddenin Yapısı ve Özellikleri” Ünitesinin Bilimsel Süreç Becerileri
Açısından Değerlendirilmesi”, İlköğretim Online, 10(1), 378-388.
Yıldırım, A., Şimşek, H., (2004), Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri,
Seçkin Yayınları, 4. Baskı, Ankara.
Yılmaz, A., Seçken, N., Morgil, İ., (1998), Lise 11. Sınıf, Kimya 3 Ders
Kitaplarının Kimya Eğitime Uygunluklarının Araştırılması, Hacettepe
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14, 73-83.
Yüksel, M., (2011), Eğitim ve Öğretim Kazanımlarının Gerçekleşme
Derecesinin Belirlenmesine Yönelik Bir Analitik Çalışma, Ege Üniversitesi
Eğitim Fakültesi Dergisi, (Hakem Değerlendirme Sürecinde).
Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 32, Sayfa 29-48, 2011