GÖKYÜZÜ – Sayı 61 – Eylül 2015

TÜRK ASTRONOM ? DERNE? ? AYLIK BÜLTEN?
g ökyüzü
EYLÜL 2015
SAYI 61
Güne? Sistem i'nin
Ötesinde:
Ötegezegenler
ed it örden
Arif Bay?rl?
[email protected]
Gökyüzü Eylül say?s?ile kar??n?zday?z! Gökyüzü olarak
kendimize koydu?umuz en önde gelen hedeflerden biri,
yaz?lar?m?z?haz?rlayan herkesin astronomi alan?na dair yüzeysel
malumattan öte deneyim ve bilgi sahibi olarak, ço?u zaman bu
alanda ara?t?rmalar yürüten ya da "bo? zamanlar?nda" amatör
olarak ilgilenen ki?iler aras?ndan olmas?. Her ay yay?nlanan
kö?eler ve di?er yaz?larla birlikte, her say?ya ayr?ayr?özgün katk?
sa?layan herkes astronomi konusunda oldukça geri oldu?umuz
T ürkçe kaynak olu?umuna da katk?koyuyorlar asl?nda. K ?sacas?
güvenilir, bilimsel bilgiyi siz okurlar?m?za ula?t?rmak için
elimizden geleni yap?yoruz.
Gittikçe içerik ve format olarak kapsaml?bir 'astronomi dergisi'
?ekline bürünen bültenin bu say?s?nda da birbirinden ilginç ve
detayl?yaz?lar bulacaks?n?z. K apak konumuz, son zamanlar?n en
çok konu?ulan konular?ndan ötegezegenler, yani Güne?'ten ba?ka
y?ld?zlar?n etraf?ndaki gezegenler. Dosyam?za yaz?s?ve kendisiyle
yapt???m?z röportajla katk?sa?layan Ankara Üniversitesi
Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü'nden Yrd. Doç. Dr. Özgür
Ba?türk'ün deyimiyle '?kinci bir K opernik Devrimi'nin
e?i?indeyiz. T arihteki ço?u devrimde oldu?u gibi devrim
gerçekle?irken ona tan?kl?k edenler ne kadar önemli oldu?unun
genelde yeterince fark?nda olamayabiliyorlar. Ötegezegenler
konusunda durum biraz daha farkl?belki de, çünkü yeni yeni
ke?fedilen Dünya benzeri gezegenlerle bu konu astronominin en
öne ç?kan konular?aras?nda yerini alm?? durumda. Dosyam?zda
ayr?ca Ü. Fuat Özyar'?n Dünya'ya benzeyen gezegenleri ele ald???
detayl?yaz?y?da yer al?yor.
Gökyüzü'nde bu ay yeni bir kö?e yer al?yor: Par?lt?lar. Nuray
Saatçio?lu Uygur'un düzenledi?i bu yeni, renkli kö?ede
gökyüzünün ve gökyüzünde edebiyatç?lar?büyüleyen
güzelliklerin yans?malar?n?bulaca??n?z al?nt?lar payla?aca??z;
bazen unutulmu?, az bilinen bir ?iir, bazen bir edebiyat
metninden bizi sonsuzlu?un büyüsüne ta??yacak k?sa bir bölüm.
K ?sacas?Gökyüzü bu ayda dinamik içeri?iyle sizlerle bulu?uyor
ve her zamanki gibi sizlerin önerileri, ele?tiri ve deste?inizi
bekliyor.
Gökyüzü'nüz aç?k olsun!
1
gökyüzü eylül 2015
içindekiler
GÖKYÜZÜ HABERLER?
3
Venüs ?klim K a?ifi "Akatsuki"
K aradeliklerin Bilgi S?zd?rma Paradoksu
YAYI N K URULU
Galaksi Merkezinde Çift K aradelik
Aysun Akyüz
7
GÖZE ÇARPAN K AREL ER
S?tk?Ça?da? ?nam
K APAK GÖRSEL ?
KAPAK KONUSU
9
K aç Dünya Daha Var
Gözlemsel Ötegezegen Çal??malar?
©
NASA
T ASARI M
Röportaj: Yrd. Doç. Dr. Özgür Ba?türk ile Söyle?i
19
Arif Bay?rl?(Editör)
Semih Çakmak
MAK AL E
Venüs Jeolojisi ve Aktif Volkanizmaya Dair K an?tlar
ASTRONOM?& ASTROF?Z?K
ARA?TIRMALARI
K AT K I DA BULUNANL AR
Yrd. Doç. Dr. Özgür Ba?türk, Selçin Demira?, Nuray
Saatçio?lu, Ba?ak Ekinci, Volkan Özen, Semih Çakmak, ?.
Ceyhun Andaç, Dr. T u?ça ?ener- ?at?r, Özgür Can Özüdo?ru
21
Samanyolu'nun Merkezi - I I
T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? ?L ET ???M
ADRESL ER?
22
ASTRONOM?E? ?T?M?
Gökyüzü Özgürle?sin
E- POST A
[email protected]
PARI LT I L AR
24
GÖKYÜZÜ FOTO? RAFLARI
23
[email protected]
A? SAYFAL ARI
www.tad.org.tr
GÖKYÜZÜ K?TAPLI? I
www.astronomi.org
FACEBOOK
25
facebook.com/T urkAstronomiDernegi
T W I T T ER
twitter.com/T urkAstroDer
28
BU AY GÖKYÜZÜ
T ÜRK AST RONOM? DERNE? ? BÜLT EN?
@2015 T üm Haklar?Sakl?d?r
2
gökyüzü haberleri
VENÜS ?KL?M KA??F?
?AKATSUK??
Nergis Cesur*
1961 y?l?nda Sputnik 7 ile ba?layan, Venera, Pioneer Venus, Vega
ve Magellan gibi görevler ile devam eden birçok ba?ar?s?z ve k?sa
vadede ba?ar?l?denemelerden sonra Japonya, 2008 y?l?nda
ba?latt???Planet- C projesi ile Venüs ara?t?rma program?
ba?latmaya karar verdi. K endi uzay ara?t?rmalar?tarihinde ilk
defa Venüs?e araç gönderen ülke, 2015 Aral?k ay?nda gezegene
yakla?acak olan AK AT SUK ? için heyecanl?bekleyi?e ba?lam??
bulunmakta.
Üstte: Akihiro I keshita?n?n tasviri ile AK AT SUK ? ve Venüs © JAXA
Par?lt?Ölçer K amera (L AC), Morötesi Görüntüleyici) ile donat?lan
AK AT SUK ?, çe?itli dalga boylar?nda k?z?lötesi ve morötesi ???nlar?
ölçmek amac?yla ilk defa gezegen taramas?için kullan?lacak olan,
y?ld?r?mlar?ve gökteki par?lt?lar?ölçen bir kameraya (L AC)
sahiptir. L AC, y?ld?r?m olu?tu?u zaman en iyi görüntüyü
Venüs?ün ?afak vakti gökyüzünde parlak görünmesinden dolay?
yakalad???ndan emin olabilmek için saniyede 50.000 kare
Japonca ??afak?anlam?na gelen ?AK AT SUK ??ismi uygun görülen
çekebilmektedir. I R1 kamera, hem gece hem gündüz, bir mikron
araç May?s 2010?da T anegashima Uzay Merkezi?nden
dalga boyundaki k?z?lötesi ???nlar?yakalamak için dizayn
f?rlat?lm??t?. Yörüngeye yerle?tikten sonra iki y?l boyunca
edilmi?tir. I R2 ise Venüs?ün gerçek yüzeyini rahatl?kla
gezegenin atmosferi üzerinde çal??mas?planlan?yordu. Ancak
görüntüleyebilir.
Aral?k 2010?da yörüngeye yerle?tirilmesinde ba?ar?s?z olundu.
Analizler do?rultusunda ba?ar?s?zl?k sebebinin emniyet valf?n?n,
yörünge enjeksiyon manevras?esnas?nda kapanmas?na ba?l?
olarak yörünge manevra motorunun itici a?z?n?n zarar görmesi
olabilece?ini dü?ünen JAXA, böyle bir duruma kar??önceden
ald???önlemlerle 7 Aral?k 2015?de gezegene tekrar yakla?acak
araç için ba?ka bir giri?im gerçekle?tirecek.
Venüs'ün atmosferinden ve yüzeyinden y?ld?r?m ya da ince
k?z?lötesi formda yay?lan ???nlar?tespit etmek amac?yla bir
"ba?l?k" geli?tirilmesi, güçlü Güne? ?????etkisini ortadan
kald?rmak için kritik öneme sahiptir. Ayn?zamanda "?s????nlar?"
olarak da adland?r?lan k?z?lötesi ???nlar?n do?ru olarak
ölçülebilmesi için araç içi serinli?in korunmas?gerekir. Daha
önce ba?ka ülkelerce gerçekle?tirilen Venüs ke?if
programlar?ndan birkaç?n?n sonu atmosferin yüksek s?cakl?k ve
bas?nc?gibi zorlu ko?ullar?na dayanamayarak tahrip olan uzay
araçlar?olmu?tur. Bu yüzden Venüs etraf?ndaki bir uzay arac?n?n
s?cakl??a ve bas?nca kar??korunmas?için gerekli olan ko?ullar
Dünya etraf?nda dönen bir uyduya göre çok daha kat?d?r.
Bu kameralar sayesinde Güne? Sistemi?ndeki en büyük
meteorolojik gizem olan ?atmosfer süper rotasyonu? aç?kl??a
kavu?acakt?r. Atmosfer süper rotasyonu, Venüs?ün atmosferinin,
Venüs?ten 60 kat daha h?zl?dönmesi fenomenidir (1 Venüs günü
243 Dünya günü iken, atmosferininki 4 Dünya günüdür). Ayn?
zamanda gezegen, saniyede 100 metre h?za sahip son derece güçlü
rüzgarlar, kal?n karbondioksit atmosferi ve sülfürik asit bulutlar?
ile örtülüdür.
Yörüngeye yerle?tirildikten sonra AK AT SUK ?, uzaktan alg?lama
yöntemiyle Dünya?m?z?n ikiz k?z karde?i olarak an?lan Venüs?ün
atmosferik sirkülasyon mekanizmas?n?gözlemleyerek "Gezegensel
Meteoroloji" alan?nda geli?meler sa?layacakt?r. Araç taraf?ndan
yay?nlanan radyo dalgalar?, Venüs atmosferine nüfuz edip
yüzeyden tekrar yans?d???nda, atmosferik katman yap?s?n?ve
de?i?imlerini elde etmek için veri olarak kullan?lacakt?r. Gündüz
zaman?, Venüs?ü kaplayan alçak irtifadaki bulutlardan etkilenen
Güne? ???nlar?n?yakalayarak atmosferik hareketleri
gözlemleyecektir. Gece ise, Venüs yüzeyini analiz ederken etrafta
aktif volkanlar da arayabilecektir. Bilindi?i üzere, etkilerine
Be? adet özel kamera (K ?z?lötesi K amera 1 (I R1), K ?z?lötesi
rastlanmas?na ra?men Venüs?te henüz hiçbir aktif volkan
K amera 2 (I R2), Uzun Dalga K ?z?lötesi K amera, Y?ld?r?m ve
saptanamam??t?r. Bulunmas?durumunda ise gezegenin iç yap?s?ve
evrimi hakk?nda çok önemli bilgiler elde edilebilir.
AK AT SUK ??nin görevini ba?ar?l??ekilde gerçekle?tirmesi
neticesinde, ileri dönem Venüs ara?t?rmalar?na önemli katk?lar
sa?lanacakt?r.
K aynak: JAXA Akatsuki Görev Sayfas?
Üstte: (Soldan sa?a) Uzun Dalga K ?z?lötesi K amera (L I R), Morötesi
Görüntüleyici (UVI ), 1 µm K amera (I R1) ile elde edilen Venüs görüntüleri
3
* Y?ld?z Teknik Üniversitesi Fizik Bölümü Y. L isans Ö?rencisi
gökyüzü eylül 2015
4
K ARADEL ?K L ER?N B?L G? SI ZDI RMA PARADOK SU
?. Ceyhun Andaç*
?Bilgi kayb?paradoksunun, içeriye giren
parçac?klar sebebiyle ufkun süperkaymas?n?n
gözden geçirilmesi ile çözülebilece?ini öne
sürüyorum. Prensipte bilgi kurtar?labilmeli fakat
tüm pratik amaçlar yüzünden kayboluyor.?
Stephen W. Hawking'in 28 A?ustos 2015'te
Stockholm'deki K T H Royal I nstitute of
Technology'de yapt???konu?madan yola ç?karak
yazd???makaleye kendi kaleme ald???özet bu.
Akademiden görece uzak insanlar için belki alt?
çizilmeli bunun: dünya üzerinde herhangi ba?ka
bir biliminsan?n?n bir bilimsel dergiye böyle bir
özetle bir makale yollamas?(ya da günümüzde
ba?ka bir opsiyon, bunu arxiv.org'a koymas?),
derginin hakemleri taraf?ndan umursanmama ya
da iyi ihtimalle bir f?rçayla sonuçlanacak,
muhtemelen yay?n hiçbir ?ekilde bas?lmaya de?er Üstte: Stephan Hawking (solda) ve Roger Penrose'u (sa?da) karadeliklerle ilgili fikirlerini
görülmeyecektir. Fakat S. W. Hawking'den
konu alan yarat?c?bir karikatür (Kaynak: eSociably)
bahsediyoruz, bilmem anlatabildim mi?
Bondi, Metzner ve Sachs'?n (BMS) 1962'de ortaya koyduklar?olay ufkunun
Hikaye asl?nda Hawking'in k?rk y?l evvel yazd???
?Hawking ???mas?? makalesi ile beraber ba?l?yor.
Hawking ???mas?, klasik anlamda bak?ld???nda
olay ufkunun içine giren hiçbir ?eyin karadeli?in
d???na ç?kamayaca??varsay?m?n?n?n kuantum
mekani?i ile çürütülmesinden ibaret. Çok çok
küçük bir miktar ????k buhar?n?n? karadeli?in
d???na ç?kabilece?ini, bunun da kaba bir hesapla,
ortalama büyüklükte bir karadeli?i 1060 y?l gibi,
evrenin ya??ndan bile kat be kat fazla bir zaman
sonra tamamen yok edebilece?ini söylüyor
Hawking bu çal??mas?nda. Fakat sonra da ?unu
dü?ünüyor: acaba karadelik tamamen
buharla?t???nda, karadeli?in içine dü?mü? olan
süperkaymas?olay?n?Hawking 2015'in Nisan ay?nda Strominger'den tekrar
dinleyince fark?na var?yor ki, BMS'in zaman için söyledi?i bu kayma asl?nda dura?an
durumda olay ufkunda da meydana gelebiliyor (süperkayman?n, çekimsel ???man?n
varl???nda asimptotik olarak düz olan bir uzay- zaman?n asimptotik simetrilerini tarif
etmek için, uzam ve zaman?n bir oldu?u özel görelilik ko?ullar?nda bir nevi Galileo
görelili?i gibi bir ?ey oldu?u varsay?labilir). Buradan ç?k??la Hawking, bu k?sa giri?
niteli?indeki makalenin anafikrini olu?turacak fikri ortaya at?yor. Holografinin bir
ba?ka versiyonu gibi dü?ünebilece?imiz bir ?ekilde, kuantum durumlar?n?n bilgisi
asl?nda karadeli?in içinde de?il, karadeli?in içi diye tabir edilen yerin s?n?r?nda, yani
olay ufkunda, daha do?rusu burada meydana gelen süperkaymada depolan?yor.
Burada ?bilgi?nin bir ?olay?da depo edilmesi fikri pek al???lageldik de?il fakat, en
ufac?k bir sistemde bile zaman akarken geçen olaylar?n anl???n?bir bilgisayarda tutup,
sonra da bu dosyan?n içine isminizi yazd???n?z?, bu durumu anlamaya yard?mc?
olabilecek bir analoji olarak dü?ünebilirsiniz.
parçac?klar?n kuantum durumlar?n?n dü?tükten
sonra bilinemeyece?i varsay?m?ndan hareketle,
Hawking bu makalenin hesaplar?n?ve detay?n?içeren bir çal??may?da M. J. Perry ve
karadeli?in son durumunun tahmin edilmesinde
A. Strominger ile birlikte haz?rlayacak olduklar?n?belirtiyor. Son zamanlarda daha
bir belirsizlik olu?abilir mi? Bunu da bilgi
çok sosyal konular ve fütüristik yakla??mlar?sayesinde ad?duyulan Hawking'in bu son
paradoksu olarak ?u ?ekilde özetliyor:
çal??mas?daha çok konu?ulaca?a benziyor.
?K aradeli?in içine dü?en parçac?klar?n kuantum
K aynak: T he I nformation Paradox for Blackholes, S. W. Hawking arXiv:1509.01147
durumlar?n?n bilgisi nas?l oluyor da d??ar?ya akan
radyasyonla birlikte geri ç?k?yorlar??
* ?stanbul Teknik Üniversitesi Fizik Bölümü Doktora Ö?rencisi
44
gökyüzü haberleri
GAL AK S? MERK EZ?NDE Ç?FT K ARADEL ?K
?. Ceyhun Andaç & Arif Bay?rl?
K aradelikler uzayda bulunan, insano?lunun alg?layabildi?i en
Markarian 231(Mrk 231)?in yüksek enerjisinin kayna??n?n,
utangaç cisimler belki de. Buna ra?men, çe?itli problem çözüm
merkezinde birbiri etraf?nda dolanan iki karadelik oldu?unu
uzman?fizikçiler ve astronomlar sayesinde haklar?nda birçok ?ey
gözlediler.
biliniyor. Sözgelimi tek bir çe?it olmad?klar?ve tek bir olu?um
biçimiyle ortaya ç?kmad?klar?, karadeliklere dair en rahatl?kla
söylenebilecek ?eyler aras?nda. K aradelik türleri içinde en devasa
olan?ve bu sebeple belki de hakk?nda en çok literatür
bulunanlar?ndan biri de kuazarlar.
kuazarlar, iki galaksinin birle?mesi ile olu?umu s?ras?nda birbiri
etraf?nda yörüngeye girmi? dev karadelik çifti bar?nd?r?yor
olabilir. Birbirleri etraf?nda dönen kaykayc?lar gibi karadelik çifti o
kadar yüksek seviyede enerji yay?yor ki bu durum galaksinin
K uazarlar, ???k ?ölenleridir. Aktif galaksilerin bu parlak
içindeki milyarlarca y?ld?zdan kaynaklanan ?????dahi gölgede
çekirdekleri, güne? sistemimizden çok da büyük olmayan bir
b?rakacak seviyede parlak bir merkezin olu?mas?na neden oluyor.
bölgede s?k??m?? yüz milyar kadar y?ld?z?n karadeli?e madde
Bilim insanlar?Hubble??n ar?ivindeki Mrk 231?in merkezine ait
aktar?m?yoluyla ???yor. Milyonlarca, hatta milyarlarca güne?
morötesi ???n?m gözlemlerini inceleyerek kendi deyi?leriyle ?uçuk
kütlesine sahip süperkütleli karadelikler, bu saf enerjinin
ve hayret verici özellikler?ke?fettiler.
tsunamileri denebilecek gök cisimlerinin mümkün olan yegane
enerji kaynaklar?olarak dü?ünülüyor.
5
Bu bulgulara göre aktif galaksilerin çok parlak çekirdekleri olan
K uzar?n merkezinde sadece bir karadelik olsayd?, etraftaki s?cak
gazlardan olu?an tüm y???lma diskinin morötesinde ???ma yapmas?
Astronomlar NASA Hubble uzay teleskobunu kullanarak
beklenirdi. T am tersine, gaz ve tozdan olu?an diskin morötesi
merkezinde kuazar bar?nd?ran Dünya?ya en yak?n galaksi
???mas?merkeze do?ru gidildikçe h?zl?bir ?ekilde dü?üyor. Bu
gökyüzü eylül 2015
durumun diskte karadeli?i çevreleyen büyük bir bo?luk oldu?unun
göstergesi oldu?u dü?ünülüyor. Gözlemsel veriye yönelik dinamik
OKURLARA ÇA? RI
modellerden yola ç?karak yap?lan en iyi aç?klama diskin merkezinin
iki karadeli?inin birbiri etraf?ndaki dönü?ü etkisiyle oyulmu?
Ayl?k olarak yay?nlad???m?z Türk Ast ronomi Derne?i Gökyüzü
olabilece?i yönünde. Daha küçük olan karadelik, y???lma diskinin iç
Bült eni'ni ast ronomi üzerine çal??an veya ast ronomiye ilgili
bölgesinde dolan?yor olup kendisine ait bir mor- ötesi ???n?ma sahip
amat ör bir ekip olarak yay?nl?yoruz. Yeni say?lar?m?zla birlikt e
bir ufak- diske sahip olabilir.
bült ende yeni kö?eler ve birçok konuda özgün içeri?e yer
Çin Bilimler Akademisi, Çin Ulusal Astronomi Gözlemevleri?nden
vermeye ba?lad?k; önümüzdeki say?larla bunu sürdürmek ve
Youjun L u: ?Bu bulgudan ötürü oldukça heyecanl?y?z çünkü bu
bült eni gökyüzüne merakl?geni? bir kit leye ula?t ?rmak
yaln?zca Mrk 231?deki çift karadeli?in varl???n?göstermekle
ist iyoruz. Bu nokt ada bült ende yay?nlamak üzere
kalmay?p ayn?zamanda çift karalikleri morötesi gözlemlerle
sistematik bir ?ekilde araman?n da bir yolunu aç?yor? diye belirtiyor.
Dev galaksiler ve galaksi kümeleri gibi evrendeki yap?lar küçük
sistemlerin birle?erek daha büyükleri olu?turmas?yla büyüyorlar ve
çift karadelikler de asl?nda bu tip birle?melerin do?al sonuçlar?? diye
ast ronomi/ast rofizik çal??malar?yürüt en t üm ö?renciler ve
ö?ret im görevlilerine bir ça?r?da bulunmak ist iyoruz. Bült ende
a?a??da yer verilen ba?l?klar dahilinde özgün yaz?, çeviri ve
derleme kat k?lar?n?z?bizlerle payla?abilirsiniz:
ekliyor ara?t?rman?n di?er yürütücüsü Oklahoma Üniversitesi?nden
- Haber l er : Çe?it li uzay ajanslar?n?n (NASA, ESA vb.) ve
Xinyu Dai.
büyük t eleskop projelerinin (Hubble, Chandra vb.) bas?n
Merkezdeki karadelli?in 150 milyon Güne? kütlesinde, ona e?lik
duyurular?n?t emel alarak, gerekli yerlerde k?sa aç?klamalar
eden karadeli?in ise 4 milyon Güne? kütlesinde oldu?u dü?ünülüyor.
ekleyip olu?t urulmu? derleme yaz?lar?(yakla??k 250- 300
Dinamik çift birbirleri etraf?ndaki bir turlar?n?1.2 y?lda tamaml?yor.
Daha küçük olan karadelik, Mrk 231 ile geçmi?te birle?mi? ba?ka bir
galaksiden bir kal?nt?. Yak?n birle?menin kan?tlar?n?ana galaksideki
simetri bozuklu?u ve genç mavi y?ld?zlarda gözlenen uzun
kütleçekimsel gel- git kuyruklar?olu?turuyor.
Sözü geçen birle?me Mrk 231?deki y?ld?z olu?um h?z?n?
kelime)
- Ast r on om i /Ast r of i zi k Ar a?t ?r m al ar ?: Okurlar?n kendi
ara?t ?rmalar?n?, t ez çal??malar?n?ula??labilir ve anla??labilir
(denklem ifadeleri kullanmadan) bir dille genel okuyucuya
yönelik haz?rlad???yaz?lar(yakla??k 450- 500 kelime)
Samanyolu?nun mevcut y?ld?z olu?um h?z?ndan 100 kat fazla
- Gök yü zü Fot o?r af l ar ?: Ast rofot o?rafç?l?kla ilgilenen
olmas?na neden oluyor. Üzerine dü?en gaz karadeli?in ?motorunu?
okurlar?m?z?n kendi çekt ikleri gökyüzü fot o?raflar?n?,
besliyor, d??ar?do?ru f??k?rmalar?n?tetikliyor ve olu?an türbülans ile
fot o?raf?n k?sa bir hikayesiyle payla?t ?klar?fot o?raf ve yaz?lar
de ?iddetli bir y?ld?z olu?umuna neden oluyor.
Çift karadeliklerin birkaç yüz bin y?lda spiraller çizerek birbirine
yakla??p birbiriyle çarp??t?klar tahmin ediliyor. Mrk 231, 581 milyon
???k y?l?uzakl?kta bulunuyor.
(fot o?raf?n yüksek çözünürlüklü hali ve yaz?için yakla??k
100- 150 kelime)
Her ay?n 10'unda yay?nlanan Gökyüzü Bült eninde
yay?nlanmak üzere kat k?lar?n?z?bir önceki ay?n 25'ine kadar
Habere konu olan ara?t?rman?n sonuçlar??T he Asrophysical
(örne?in Ekim say?s?için son t arih 25 Eylül)
Journal??n 14 A?ustos 2015 say?s?nda yay?nland?.
gok yu zu @t ad.or g.t r adresine, kullan?lacak görselin yüksek
K aynak: HubbleSite
çözünürlüklü hali ve yaz?n?n OpenOffice ya da Word gibi bir
yaz?edit örüyle haz?rlanm?? halini gönderebilirsiniz.
K at k?lar?n?z yay?n kurulu t araf?ndan de?erlendirilip uygun
görüldü?ü t akdirde bir sonraki say?da yay?mlanacakt ?r.
Solda: Mrk 231'in Hubble taraf?ndan elde edilen görüntüsü ve merkezdeki
parlak kuazar © NASA
6
göze çarpan kareler
Hubble Uzay Teleskobu ile elde edilen bu görünt üde W R 124 adl? y?ld?z ve et raf?ndaki oldukça
parlak M 1- 67 bulut susu görülüyor. D??ar?ya ?iddet li küt le akt ar?mlar? yapan bir Wolf- Rayet
y?ld?z?olan W R 124 et raf?ndaki bulut su 10,000 y?ldan daha ya?l?de?il. ©ESA/Hubble & NASA
Curiosit y (M erak)
ke?if
robot unun M ars üzerindeki
üçüncü y?l?n?
doldurdu?u 5 A?ust os 2015 t arihinde çekt i?i kendi fot o?raf?. 92 t ane
fot o?raf?n birle?t irilmesiyle olu?t urulan bu küresel görünt üde Curiosit y
yak?n zamanda kaz?lar gerçekle?t irdi?i M arias Geçidi'nde görülüyor.
© NASA,
JPL - Calt ech, M SSS - L it t le Planet : Andrew Bodrov
GÜNE? S?ST EM?N?N ÖT ES?NDE:
ÖT EGEZEGENL ER
kapak konusu
K AÇ DÜNYA DAHA VAR?
Ümit Fuat ÖZYAR*
"Binler ce y?ld?r dü?ünür ler in, bilim insa nla r ?n?n ka fa s?n?me?gul
eden o ünlü ?Evr ende ba ?ka bir ?Dünya ?va r m???sor usunun ya n?t?na
her a n ula ??la bilir ."
Ç
evrenizde bir yerlere gizlenmi?
milyarlarca misket var. Göreviniz
bunlar?bulmak. Ama özellikle
?mavi renkte?olanlar çok
k?ymetli. Otuz y?ll?k aray???n?z
sonras?nda sadece iki bin
dolay?nda misket
bulabiliyorsunuz. Üstelik bunlardan sadece
birkaç?mavi renkte.
Gökbilimciler beni bu benzetmeden dolay?
umar?m ba???lar. Ama Samanyolu?nda
ötegezegen av?n?buna benzetiyorum. Binlerce
y?ld?r dü?ünürlerin, bilim insanlar?n?n kafas?n?
me?gul eden o ünlü ?Evrende ba?ka bir ?Dünya?
var m???sorusunun yan?t?na her an ula??labilir,
?ans?n?z daha yüksek olacakt?r. Ama ne kadar yüksek? ?ansl?y?z ki, gökbilimcilerin
ötegezegen avc?l???nda kulland???birçok yöntem var: geçi? yöntemi, do?rudan
görüntüleme, dikine h?z etkisi, kütle çekimsel mercekleme gibi. Her yöntem farkl?bir
modelle gezegen avl?yor. ?imdiye kadar ke?fedilen gezegenlerin büyük bir k?sm?, K epler
Uzay Teleskopu sayesinde geçi? yöntemiyle bulundu. Bu yöntemleri ve ayr?nt?lar?n?
ba?ka bir yaz?n?n konusu olarak b?rak?p ke?fedilen gezegenlerden özellikleri Dünya?ya
benzeyenleri ele alal?m.
Dünya?ya benzer gezegen aray??lar?çe?itli parametreler uygulanarak gerçekle?tirilir.
Örne?in y?ld?z?n ya??bunda önemlidir. Güne? gibi be? milyar y?l ya??ndaki bir y?ld?z?n
çevresinde ya?am olu?abilir. Ancak henüz bir milyar y?l ya??ndaki genç bir y?ld?zda
ya?am belirtileri ortaya ç?kmam?? olabilir ya da 10 milyar y?l ya??ndaki bir y?ld?z?n
gezegeninde çok ileri teknolojiye sahip ya?am izleri görülebilir. Dünya?n?n 5 milyar y?l
ya??nda olmas?, modern insan?n yeryüzünde son 20- 30 bin y?ld?r var olmas?ve
teknolojimizin özellikle son yüz y?l içinde büyük bir at?l?m yapt???dü?ünüldü?ünde, 10
milyar y?l ya??ndaki bir k?rm?z?cüce y?ld?z?n çevresindeki gezegenin olas?sakinleri
bizden çok daha ileri bir teknikle donanm?? olmas?akla yak?n gelmektedir. Bu nedenle
ya da daha uzun bir süre yan?ts?z kalabilir. Ba?ka
bir dünyan?n bulunmas?büyük bir keyifle
duyurulacak olsa da oraya gitme ümidimiz
birkaç dü?ünce deneyi d???nda yok.
Bu yaz?n?n haz?rland???s?rada ke?fedilen
ötegezegen say?s?1949 idi. Sadece Samanyolu
Gökadam?zda milyarlarca gezegen oldu?u
dü?ünüldü?ünde bu say?n?n çok ama çok az
oldu?u tüm ç?plakl???yla ortaya ç?kar. Elimizdeki
teknolojiyle ne kadar övünsek de i? ötegezegen
avc?l???na gelince oldukça yetersiz. Gökbilimciler
bu zorluklar?çe?itli gözlem ve bilimsel
modellerle a?maya çal???yor.
Ötegezegen av?n?n neden bu kadar zor oldu?unu
?öyle söyleyebiliriz. 10 kilometre uzakta bir
araban?n far?na bakt???n?z?dü?ünün. ?imdi de
bu far?n hemen önünden geçen bir toz tanesini
görmeye çal??t???n?z?hayal edin. Görebilir
misiniz? Far?n parlak ?????bu tozun
görünmesinin önündeki en büyük engeldir. Toz
fara ne kadar yak?n ve büyükse görebilme
Üst t e: M ars yüzeyinde geçt i?imiz y?l gözlenen met an konsant rasyonundaki de?i?im,
gezegenin yüzeyindeki met an kaynaklar?ve döngüleri üzerine dikkat leri çekt i ©NASA
Türkçele?t iren: Ümit F. Özyar
10
dünya benzeri bir gezegenin çevresinde doland???y?ld?z?n ya??ve tipi de
dikkate al?nmaktad?r.
Dünya?ya benzer gezegenler k?saca ESI 2 denilen bir parametreyle
belirlenir. Bu parametrenin büyüklü?ünü gezegenin büyüklü?ü, y?ld?z?na
uzakl???, yap?s?, s?cakl???, yo?unlu?u, ya??gibi unsurlar belirler. Dünya
için ESI de?eri 1, Mars??n ESI de?eri ise 0,7?dir. E?er bir gezegenin ESI
de?eri 1?e yak?nsa Dünya benzeri gezegen olarak kabul edilir. Ba?ka bir
ifadeyle bu tür gezegenlerde s?v?suyun ve ya?am?n olas?oldu?undan
bahsedilebilir. Peki, ke?fedilen gezegenlerden kaç?n?n ESI de?eri 1?e
yak?n? K e?fedilen gezegenlerden 31?inin ESI de?eri 0,5 ile 0,88
aras?ndad?r. Bunlardan 10 tanesi hemen hemen Dünya büyüklü?ünde, 21
tanesi ise Dünya?dan büyük, süper- Dünya s?n?f?ndad?r. En yak?n?12 ???k
y?l?, en uzaktaki 2500 ???k y?l?uza??m?zdad?r. Bu gezegenlerin yüzde 80?i
K epler uzay teleskopu taraf?ndan bulunmu?tur.
"ES? pa r a metr esin gezegenin
büyüklü?ü, y?ld?z?na uza kl???, ya p?s?,
s?ca kl???, yo?unlu?u, ya ??gibi
unsur la r belir ler ."
Üst t e: K epler 442b'nin(en üst t e) ve K epler 296e'nin (alt t a) sanat ç?
ESI indeksi 0,88?le Dünya?ya en benzer olan gezegen K epler- 438b3, 473
???k y?l?uzakl?ktad?r. Ocak 2015?de ke?fedilen gezegenin K epler- 438
y?ld?z?, yar?Güne? kütlesinde ve 4,4 milyar y?l ya??ndad?r. Yani bu
gezegende e?er bir ya?am formu varsa Dünya?dakine paralel bir geli?im
izlemi? olmas?mümkün. Elbette bu yorumu sadece y?ld?z?n ya??na
bakarak söylüyoruz. Biyolojik aç?dan ba?ka bin bir türlü farkl?model
olmas?muhtemel. Gezegen, y?ld?z?çevresinde 35 günde bir tur at?yor.
Yani y?ld?z?na oldukça yak?n bir yörüngeye sahip. Zaten y?ld?z?n küçük
olmas?ya?am alan?n?n Güne??in ya?am alan?na göre daha yak?n olmas?
anlam?na geliyor.
çizimi görselleri ile Dünya'n?n büyüklük olarak kar??la?t ?rmal?
görünt üsü ©NASA
gezegenleri ya?am alan?içinde yer al?yor. K epler- 296f, 0,60
ESI de?erine sahip. K epler- 296e ESI aç?s?ndan daha dikkat
çekici oldu?undan biz bu gezegene bir göz atal?m.
K ütlesi 12,5- 3,3- 1,4 olarak üç farkl?de?erde gösterildi?inden
netle?mi? de?il. Dolay?s?yla yo?unlu?u da bilinmiyor. Çap?1,5
Dünya çap?nda olan K epler- 296e?nin atmosfer s?cakl???n?n 267
K oldu?u san?l?yor. Atmosfer s?cakl???nedeniyle bu gezegen de
K epler- 438b gezegeni 1,1 Dünya çap?nda ve atmosfer s?cakl???276 K
(K elvin4) olarak hesaplanm??. Gezegenin bu s?cakl???akla, yüzeyinin s?v?
suyu bar?nd?racak kadar s?cak olmas?n?getirir. Gezegenin yo?unlu?u ise
kütlesi net olarak bilinmedi?inden henüz belirsiz. Ancak yap?lan
modellemelere göre gezegen 1,3- 0,6 Dünya kütlesinde olabilir. ?lerleyen
zamanlarda yap?lan yeni gözlemlerle kütlesi ve dolay?s?yla yo?unlu?u
daha do?ru bilinecek.
ya?am?olas?k?l?yor. Yörünge dönemi 34 gün olan gezegen 6
Mart 2014?de ke?fedildi. 0,84 ESI de?eriyle üçüncü s?raya
yerle?mi? olan GJ 667Cc gezegeni bize yak?n y?ld?zlar?n birinin
çevresinde dolan?yor. 24 ???k y?l?uzaktaki M tipi GJ 667C
y?ld?z?n?n çevresinde dolanan gezegenin yörünge dönemi 28,1
gün.
0,85 ESI de?eri ile ikinci s?rada yer alan gezegen K epler- 296e,
GJ 667Cc en az 4.5 Dünya kütlesinde olup y?ld?z?ndan,
K epler- 438b?ye göre çok daha uzaktaki bir y?ld?z çevresinde dolan?yor.
Dünya?n?n Güne??ten ald???????a göre % 90 oran?nda ???k
Neredeyse K epler- 138 y?ld?z?n?n özelliklerine sahip olan K epler- 296
almaktad?r. Bununla birlikte gezegenden gelen ???k büyük
y?ld?z?nda ?imdiye kadar alt?gezegen ke?fedildi. Bunlardan e ve f
oranda k?z?lötesi bölgededir. Çünkü gelen ?????n büyük bir
k?sm?gezegenin atmosferince emilmektedir. Bu, Dünya?n?n da
Güne??ten ald????????n büyük bir k?sm?n?emdi?i bilgisiyle
uyumludur. Elbette bu bilgi gezegenin yüzeyine ili?kin
Dünya?daki gibi su kaynaklar?na sahip olmas?n?belirleyecek tek
etken de?ildir.
ESI de?eri 0,84 olan ve GJ 667Cc ile ayn?s?ray?payla?an
K epler 442b gezegeni 1115 ???k y?l?uzakl?ktad?r. K epler Uzay
Teleskopu?nun 1000. gezegeni unvan?na da sahip olan K epler
442b, Ocak 2015?de ke?fedildi. K epler- 442b 1,3 kat?Dünya
çap?nda ve yörünge dönemi 112 gün olarak ölçülmü?tür. 2,9
Üst t e: Üçlü bir y?ld?z sist emi olan Gliese 667 sist emine dahil olan GJ 66C y?ld?z?
et raf?ndaki, 4.5 Dünya küt lesine sahip GJ667Cc gezegenin sanat ç?çizimi ©NASA
11
milyar y?l ya??ndaki K epler 442 y?ld?z?0,6 Güne? kütlesindedir.
Y?ld?z?n ya??na göre K epler 442b?de ya?am varsa, yeni
gökyüzü eylül 2015
filizlenmeye ba?lad???n?söyleyebiliriz. ?lk
üç s?ray?payla?an gezegenlerin ?imdilik
bilinen özellikleri bu ?ekilde. Merakl?
okuyucular di?er 28 gezegenin
özelliklerine a?a??da verdi?im
kaynaklardan ula?abilir.
Bir gün ya?am?n ye?erdi?i gezegenin
bulunaca??n?dü?ünüyorum. Belki de bu
gezegendeki uygarl?k bizden ileri olacak.
Ancak ?unu unutmamak gerekiyor. Fizik
hiçbir cismin hatta parçac???n ???k
h?z?ndan daha h?zl?gidemeyece?ini
söylüyor. Bu olgu defalarca kan?tland?.
E?er bir yerde tekni?i bizden ileri bir
uygarl?k bulsak bile onlarla ancak ???k
yard?m?yla haberle?ebilece?iz. K onuyu
basitle?tirmek ad?na bir örnek verelim.
Üstte: Ya?am Alan?olarak belirtilen suyun s?v?halde bulunabilece?i ko?ullar?n oldu?u bölge üstteki görselde farkl?
büyüklükteki y?ld?zlar ve bu y?ld?zlardan uzukl??a göre de?i?imi gösteriliyor. T ürkçele?tiren: Ü. Fuat Özyar ©NASA
ad?kullan?l?r: K epler- 438 gibi. Bundan sonra da
Diyelim 100 ???k y?l?gibi nispeten yak?n
?eye kar??l?k bize ev sahipli?i yapma
bir yerde ya?am izine rastlad?k, Bu
büyüklü?ünü gösteriyor. ?nsano?lu yak?n
küçük harfle ve b?den ba?lamak kayd?yla
durumda bu gezegendeki ak?ll?canl?lara
zamanda Ay?da, Mars?ta, Jüpiter?in ya da
gezegenler kodlan?r: K epler- 438b gibi. Bir
yollad???m?z bir ?merhaba?sinyali onlara
Satürn?ün uydular?nda koloniler kurabilir.
ancak 100 y?lda ula?acak. Yan?t?ise
Ama inan?n hiç biri Dünya?daki evimiz kadar
sinyali gönderdikten en erken 200 y?l
güzel olmayacakt?r.
sonra alabilece?iz. O zaman niye bu kadar
ara?t?rma yap?l?yor sorusu akla gelse de
bunun yan?t?birkaç cümleyle
verilemeyecek kadar uzun. Ama k?saca tek
sistemdeki b,c,d gibi kodlar, gezegenlerin
y?ld?zdan uzakl???na göre de?il, ke?if s?ras?na göre
verilir.
[ 4] Gökbilimde genellikle s?cakl?klar K elvin
Di pn ot l ar :
[ 1] Ötegezegen ke?if yöntemlerinin anlat?ld???bir
türünden verilir. 273 K elvin 0 Santigrad derecedir.
Kayn ak l ar
dosyaya bu ba?lant?dan (t?klay?n?z) ula?abilirsiniz.
T he Extrasolar Planets Encyclopaedia
kelimeyle yan?tlayabiliriz: Merak.
[ 2] ESI : Dünya benzerlik indeksi (Earth Similarity
Elimizde çok güzel bir gezegen var:
I ndex).
Dünya. T üm ya?am formlar?yla ve her
[ 3] Ötegezegen adland?r?lmas?nda ilk önce y?ld?z?n
Habitable Exoplanets Catalog
Astronomi Diyar?
12
kapak konusu
GÖZL EMSEL ÖT EGEZEGEN ÇAL I ?MAL ARI
Yrd. Doç. Dr. Özgür Ba?türk*
G
üne?'ten ba?ka bir y?ld?z?n
Venüs'ün geçi?lerini
etraf?nda ilk gezegenler 1992
ya?am??t?k. Güne? ve Venüs
y?l?nda pulsar zamanlamas?
bize yak?n olduklar?için
tekni?iyle Wolszczan ve Frail
Venüs diskinin Güne? diski
taraf?ndan bir nötron y?ld?z?n?n
üzerinde küçük gölgesini,
etraf?nda ke?fedildi. Nötron
özel tutulma gözlükleri
y?ld?zlar?n?n asl?nda ölü y?ld?zlar?n kal?nt?s?
d???nda hiçbir optik alet
olmalar?ve bu kal?nt?lar?n etraf?nda gezegen olsa
olmaks?z?n dahi
dahi ya?ama uygun ko?ullar?n bulunmas?n?n
görebilmi?tik. Venüs bu
imkans?zl???nedeniyle bu ke?if bilim
s?rada Güne? diskinin binde
çevrelerinde büyük heyecan uyand?rsa da
birlik bir bölümünü
kamuoylar?nda ayn?ilgiyi görmedi. Ancak 1995
kapatm??, bu nedenle
y?l?nda Cenevre'de çal??malar?n?sürdüren
ondan al?d??m?z ???k 0.001
Michel Mayor ve Didier Queloz, ?Güne?- benzeri?
kadir azalm??t?. 9 May?s
51 Peg y?ld?z?n?n etraf?nda bir gezegen
2016'da Merkür Güne? ile
ke?fettiklerini duyurduklar?nda bu kez kamuoyu
bizim aram?zdan geçecek ve
ilgisi de çok büyük oldu. Bu nedenle 1995 y?l?
Güne? diskinin ancak
?ekil- 1: Gezegen geçi?i s?ras?nda kaydedilen ???k de?i?imi
ötegezegen çal??malar?için bir milat olarak
milyonda dörtlük bir
(K aynak: Astrophysical I nstitute and University Observatory
Friedrich- Schiller- Universität Jena)
kabul edilir. Bu y?l bu ke?fin 20. y?l?n?ya??yoruz.
bölümünü örtebilecek.
Aradan geçen 20 y?lda 1233 gezegen sisteminde
Güne? d???ndaki y?ld?zlar
toplam 1950 ötegezegen ke?fedildi. Bu
bizden çok uzaktalar ve
gezegenlerin büyük ço?unlu?u geçi? (684
hiçbir zaman gezegen ile y?ld?z?n diskini Dünya'daki en büyük teleskoplarla dahi
sistemde 1216) ve dikine h?z (456 sistemde 610)
göremiyoruz. Ancak y?ld?zlar?n ???k ?iddetlerindeki de?i?imleri yerden ve uzaydan
yöntemleriyle ke?fedildiler (http://exoplanet.eu).
teleskoplarla sürekli olarak ölçebiliyoruz. Y?ld?zdan sürekli ald???m?z ???kta bir dü?me
Bu bütün ke?iflerin yakla??k %94'üne kar??l?k
oldu?unu görürsek, etraf?nda bir gezegen dola?t???ndan ?üpheleniyor ve takip etmeye
geliyor! K epler uzay teleskobu ile ke?fedilen
ba?l?yoruz. E?er bu dü?meyi en az 3 kez daha kaydeder ve ba?ka yöntemlerle de
ancak henüz ba?ka tekniklerle gezegen kütle
do?rularsak bir gezegen ke?fi yapt???m?z?dü?ünüyoruz. Ancak, i?ler her zaman bu kadar
s?n?rlar?dahilinde olup olmad???do?rulanmayan
yolunda gitmeyebiliyor.
binlerce aday cisim de dikkate al?nd???nda bu
say?n?n çok daha yüksek olmas?n?bekliyoruz.
Her iki tekni?in de kendine özgü zorluklar?var.
Geçi? tekni?i, gezegeni gözlemcinin bak??
do?rultusunda y?ld?z?n?n önünden geçerken
ondan al?nan ???kta neden oldu?u azalman?n
"Güne? d???nda ki y?ld?zla r bizden çok
uza kta la r ve hiçbir za ma n gezegen ile
y?ld?z?n diskini Dünya 'da ki en büyük
teleskopla r la da hi gör emiyor uz..."
tespitiyle yakalamaya dayan?yor (?ekil- 1). 2004
ve 2012 y?llar?nda bizim Güne? Sistemi'mizde
13
Y?ld?zlar, gezegene göre çok parlak ve büyükler. Bu nedenle gezegen, hele de bizim
gökyüzü eylül 2015
gözlemlerini gerçekle?tiriyor ve bu gözlemlerin analizleri sonucu söz
konusu gezegenlerin çap, kütle ve yo?unluk gibi parametrelerini
hassas olarak belirlemeye çal???yoruz. Teleskobun iyi bir ?ekilde
odakland???geleneksel ???k ölçüm tekni?inin tersine, teleskobu odak
d???na alarak y?ld?zdan gelen ?????CCD kameran?n üzerinde binlerce
pikselden olu?an geni? bir alana yay?yoruz . Böylece bu teleskop için
parlak say?labilecek y?ld?zlar?uzun poz süreleriyle gözleyebiliyoruz.
Bu geni? alandan toplad???m?z fotonlar (sinyal), gökyüzünün kendi
parlakl???ndan kaynaklanan gürültünün böylece önemli ölçüde
üzerine ç?kar?lm?? ve buna ba?l?olarak bizim Sinyal / Gürültü oran?
dedi?imiz ve gözlem kalitesini gösteren parametrenin iyile?mesi
sa?lanm?? oluyor. Bu yöntemle baz?ötegezegenlerin bugüne kadar
elde edilmi? en duyarl????k de?i?imlerini gözlemeyi ba?ard?k ([ 1] ,
?ekil- 2). T 100 teleskobunun program?da T ürk ara?t?rmac?lar?n aktif
olarak zaman?n?n %100'ünü kullanabildikleri en büyük teleskop
oldu?u için oldukça yo?un. Bu nedenle ara?t?rmam?z??ngiltere, K ore,
?ekil- 2: 18 ?ubat 2014 tarihinde T UG T 100 teleskobu kullan?larak,
Rusya ve ?talya'dan ortaklar?m?zla birlikte sürdürüyoruz. Yakla??k 3
odak d???gözlem tekni?iyle gözlenen K elt- 3b ötegezegen geçi?i
y?ld?r süren bu proje kapsam?ndaki ilk bilimsel yay?nlar?m?z?sayg?n
bilimsel dergilerde yay?nlamaya [ 2] ve uluslararas?konferanslarda
arad???m?z gibi Dünya boyutlar?na yak?n bir gezegense, y?ld?z?n
çok küçük bir k?sm?n?kapatabiliyor ve ald???m?z ???ktaki dü?me de
duyurmaya ba?lad?k. Umar?m havalar da bize izin verir ve projemizin
ba?ar?s?daha da yükselir.
buna ba?l?olarak çok çok küçük oluyor. ??te bu çok küçük ???k
Çok say?da ötegezegenin ke?fedildi?i bir di?er yöntem ise dikine h?z
de?i?imlerini hassas bir ?ekilde ölçmek hem hassas
yöntemidir. S?kl?kla kulland???m?z ve asl?nda bir basitle?tirme olan
teleskop- kamera sistemleri kullanmay?, hem de özel tekniklerden
?gezegen y?ld?z?n etraf?nda dolan?yor? ifadesi tam olarak do?ru de?il.
faydalanmay?gerektiriyor. Aksi takdirde, hassas ölçülmeyen
Temel fizik dersi görmü? olan herkes, birbirine kütle çekimle ba?l?iki
de?i?imler, gezegen kütle limitleri (kabaca 13 Jüpiter kütlesinden
cismin ortak kütle merkezi etraf?nda hareket ettiklerini bilir.
küçük) dahilinde olmayan kahverengi cüce ya da y?ld?z bile?en gibi
Y?ld?z- gezegen ikilisi de bu kural?n bir istisnas?de?il. Ancak y?ld?z
bir cismin gezegen san?lmas?na neden olabiliyor. Ayr?ca art?k
gezegene göre çok büyük kütleli oldu?u için ortak kütle merkezi
ke?fetti?imiz gezegen popülasyonlar?na dayal?olarak Güne?
y?ld?z?n merkezine çok yak?n. Örne?in Güne? ve di?er tüm Güne?
Sistemi modelleri kurguluyoruz ama bu popülasyonlar?olu?turan
Sistemi gezegenlerinin ortak kütle merkezi Güne?'in üzerinde! Zira
gezegenlerin büyüklük ve kütle parametrelerinin hassas ve do?ru
tüm Güne? sistemindeki kütlenin %99'u Güne?'e ait. ??te bu nedenle
belirlendi?inden her zaman emin olamayabiliyoruz!
y?ld?z?n ortak kütle merkezi etraf?ndaki hareketi çok çok küçük.
"Y?ld?z? bir atom bomba s? ola r a k dü?ünecek olur sa k ya n?nda bir
la zer ????? ka da r sönük ka la ca k gezegenler i gör emiyor a nca k
va r l?kla r ?n? bu
?ekilde y?ld?zla r ?na
ya pt?r d?kla r ? düzenli
ha r eketler in gözlemler iyle a nlaya biliyor uz"
Dünya üzerindeki büyük teleskoplar?n i?letme maliyetleri oldukça
Bizim Dünyam?z küçücük kütlesiyle bu kadar uzaktan Güne?'e
yüksek ve pek çok farkl?alandaki projeye gözlem zaman?
saniyede 10 santimetrelik (ve tabi ki dönemi 1 y?la e?it olan) bir
sa?l?yorlar. Yerden ke?fedilen yüzlerce ötegezegenin hassas ???k
hareket yapt?r?yor. Jüpiter çok daha büyük oldu?u için saniyede 13
ölçümlerini yapmalar?bu nedenle mümkün olam?yor. Burada ?1
metrelik bir hareket yapt?rabiliyor. ??te biz çok duyarl?tayfsal
metre s?n?f?? olarak s?n?fland?r?lan orta büyüklükteki (1- 3 metre)
gözlemlerle bu düzeydeki hareketleri ba?ka y?ld?zlarda da
teleskoplar önemli bir rol oynayabiliyor. Bu teleskoplardan biri
ölçebiliyoruz. Y?ld?z?bir atom bombas?olarak dü?ünecek olursak
olan 1 metre ayna çapl?T 100 teleskobu da T ÜB?T AK Ulusal
yan?nda bir lazer ?????kadar sönük kalacak gezegenleri göremiyor
Gözlemevi'nde yer al?yor ve zaman?n?n tamam?T ürk
ancak varl?klar?n?bu ?ekilde y?ld?zlar?na yapt?rd?klar?düzenli
ara?t?rmac?lara ait, çal??makta olan en büyük teleskobumuz
hareketlerin gözlemleriyle anlayabiliyoruz. Bunun için büyük
durumunda. Ara?t?rma grubumuzla birlikte, bu teleskobu
teleskoplar ve hassas tayfçekerler kullanarak y?ld?zlardan ald???m?z
kullanarak seçilmi? baz?ötegezegenlerin yüksek duyarl?l?kl?geçi?
?????renklerine aç?yor ve bu hareketleri s?ras?nda bize yakla??p
14
uzakla?t?klar?n?atmosferlerindeki elementlerin
neden oldu?u çizgilerin düzenli hareketlerinden
ç?kar?yoruz. Hareketsiz bir cisim için Dünya'daki
bir laboratuvarda gözlendikleri dalgaboyu ile ayn?
dalgaboyunda gözlenmesi gereken bu çizgiler,
y?ld?z?n ortak kütle merkezi etraf?nda yapt???
hareketten dolay?düzenli olarak daha k?sa (mavi) ve
daha uzun (k?rm?z?) dalgaboylar?na kay?yorlar.
Üstelik tüm çizgiler bu hareketi ayn?miktarda
gerçekle?tiriyorlar. Problem ?u ki, bu gözlemler
çok hassas yap?lsa dahi, bu harekete benzeyen
y?ld?z kaynakl?ba?ka olgular da var! Örne?in
Güne?'ten bildi?imiz ve ?iddeti yakla??k 11 y?ll?k
çevrimlerle de?i?en manyetik etkinlik, yine
Güne?'te gözledi?imiz 5 dakika dönemli zonklama
olgusu, gökyüzünde bakt???m?z cisme yak?n bir
konumda ancak ay?rt edilemeyen bir çift y?ld?z
Üstte: Dikine h?z tekni?iyle ötegezegen ke?fi yöntemi (©NASA)
sisteminin varl???gibi nedenlerle tayfsal çizgiler
çevrimsel hareketler yap?yor ya da yap?yor gibi
görünüyorlar. Bu da gerçekte gezegen olmad???
halde y?ld?z?n etraf?nda bir gezegen oldu?unu
sanmam?za yol aç?yor.
mümkün olabilecek. Bu göründü?ü kadar kolay bir hedef de?il ve çal??malar tüm
h?z?yla sürüyor. Avrupa Güney Gözlemevi'nden (ESO) astronomlarla birlikte
yürüttü?ümüz çal??ma, tayfsal çizgilerin ?ekillerinin öncelikle y?ld?z?n s?cakl???n?n bir
Bu problem ?u an dikine h?zla ötegezegen arayan
fonksiyonu oldu?unu ve asimetri miktar?n?s?cakl???n belirledi?ini ortaya koydu [ 3] .
bilim insanlar?n?n önündeki en büyük
K üçük s?cakl?k de?i?imlerine duyarl?yeni asimetri ölçütleri bulabilmek ve
problemlerden biri. Teknolojinin bizi, Güne?
manyetohidrodinamik modellerle bu ölçütlerin de?i?imini simüle edip, gözlemlerle
benzeri bir y?ld?z etraf?nda Dünya benzeri bir
kar??la?t?rmak ?u an en s?cak çal??ma hedeflerinden biri durumunda. Baz?lar?n?n
gezegen bulmam?z?sa?layabilecek kadar yüksek
?Dünya 2.0? ad?n?verdikleri Dünya benzeri bir gezegeni, Güne? benzeri bir y?ld?zdan,
duyarl?l?kta dikine h?z (~1 cm/s) ölçümü yapabilen
üzerinde s?v?suyun, dolay?s?yla hayat?n olu?abilece?i kadar uzakl?kta bulabilmemiz bu
tayfçeker- teleskop kombinasyonlar?na
çal??malara ba?l?olabilir...
ula?t?rmas?na çok az kald?. Ancak bu duyarl?l??a
inildi?inde y?ld?z kaynakl?olgular dikine h?z
de?i?imlerini domine etmeye ba?l?yor ve ke?fetmek
Kayn ak l ar :
istedi?imiz cismin neden oldu?u de?i?imi
[ 1] Ba?türk, Ö. ve ark., ?Defocused Observations of Selected Exoplanet T ransits with T 100 at the
bast?r?yor. Gökbilimciler manyetik etkinlik ve
T ÜB?T AK National Observatory of T urkey (T UG)?
y?ld?z zonklamalar?aç?s?ndan daha sakin ve ya?l?
y?ld?zlar?n çevresinde ara?t?rmalar?n?sürdürerek
[ 2] Mislis, D. ve ark., ?High- precision multiband time series photometry of exoplanets Qatar- 1b
and T rES- 5b?
bundan kaçmaya çal???yor ama gözlem duyarl?l???
bu seviyeye yakla??nca anla??ld?ki bundan kaçmak
pek mümkün de?il. Etraf?nda ya?am
bar?nd?rabilecek gezegen bulabilece?imiz tüm
[ 3] Ba?türk, Ö., ve ark., ?Bisectors of the HARPS cross- correlation function. T he dependence on
stellar atmospheric parameters"
* Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü Ö?retim Görevlisi
y?ld?zlar ?u ya da bu ?ekilde aktifler! ?imdi ?Acaba
y?ld?z etkinli?inin parametrelerini belirleyip, neden
olabilece?i dikine h?z de?i?imini modelledikten
sonra dikine h?z gözlemlerinden ç?karabilir miyiz??
sorusuna cevap aran?yor. Bu anlamda etkinlik
belirteci olarak kabul edilebilecek tüm gözlenebilir
olgular dikkate al?n?yor. Dikine h?z ölçümlerinin
gerçekle?tirildi?i tayfsal çizgiler, manyetik
etkinli?in varl???durumunda simetrik olmaktan
uzakla??yorlar. Bu asimetrinin iyi bir ölçütü
bulunabilir ve bu ölçütün zamanla de?i?imi
manyetik etkinli?in de?i?imine ba?lanabilirse,
etkinli?i modelleyip gözlemlerden ç?karmak
15
gökyüzü eylül 2015
röportaj
YRD. DOÇ. DR. ÖZGÜR BA?T ÜRK ?L E SÖYL E??
Bu ayki kapak konumuzda ötegezegenler konusunda bize gözlemsel teknikler ve kendi çal??malar?ndan bahseden Ankara Üniversitesi
Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü'nden Yrd. Doç. Dr. Özgür Ba?türk ile kapsaml?bir röportaj gerçekle?tirdik. ?yi okumalar!
Gök yü zü Bü l t en i : Ön cel i k l e Gök yü zü ?n e bu ay ver di ?i n i z
biçimde de?i?tirdi. Yak?n zamana kadar evrenin merkezinde
k at k ?dan dol ay? t e?ek k ü r edi yor u z Özgü r Bey. ?l k ol ar ak si zi n
öt egezegen l er al an ?n da ar a?t ?r m a yapm aya i t en ?eyl er i m er ak
edi yor u z? Çal ??t ???n ?z k on u l ar da si zl er i m e?gu l eden
pr obl em l er den bah seder m i si n i z?
Dünya'n?n oldu?unu sanan bizler bugün geni?leyen evrenin bir
merkezi dahi olmad???n?biliyoruz. Ben bir sonraki bilimsel devrimin
de gözlemsel astronomi alan?ndan gelece?ini dü?ünüyorum. Uzayda
bir yerlerde, ya?ama, hatta bir ad?m ileriye ta??yacak olursak, ak?ll?
Yr d. Doç. Dr . Özgü r Ba?t ü r k : Biliyorsunuz geçmi?te evren
ya?ama dair izler buldu?umuz zaman, bir büyük bilimsel devrim
alg?m?z?de?i?tiren büyük bilimsel devrimler ya?ad?k. K opernik'in
daha ya?ayaca??z ve sonuçlar?yine evren alg?m?z?ve evrendeki
?Güne? merkezli evren modeli? ve Galilei'nin bu modelin
yerimize dair görü?ümüzü radikal bir ?ekilde etkileyecek. Ben bu
geçerlili?ine dair buldu?u gözlemsel kan?tlar, Edwin Hubble'?n
devrimin e?i?inde oldu?umuzu dü?ünüyorum. Felsefecilerin
evrenin geni?liyor oldu?una dair gözlemsel bulgular?ve evrenin
?S?radanl?k ?lkesi?, biz gökbilimclerin ?K opernik ?lkesi? dedi?i
merkezinde Güne?'in bulunmad???sonucu, bugünkü geçerli evren
ilkeye göre Güne? s?radan bir y?ld?z, Dünya da s?radan bir gezegen.
modeli ve olu?umuna ili?kin Büyük Patlama K uram?, t?pk?elektrik
Güne?'in s?radan bir y?ld?z oldu?unu çok zaman önce ortaya koyduk,
ile manyetizma aras?ndaki ili?kiyi kuran elektromanyetizma, atom
Dünya'n?n s?radan bir gezegen oldu?unu ise ?u son birkaç y?ldaki
alt?ölçekte evreni aç?klamaya çal??an K uantum Mekani?i ve ???k
ötegezegen (Güne?'ten ba?ka y?ld?zlar?n etraf?ndaki gezegenler)
h?z?na yak?n h?zlarda nas?l bir fizi?in çal??t???n?ortaya koyan Özel ve
çal??malar?ortaya koymu? durumda. Bir ötegezegende ya?ama dair
Genel Görelilik kuramlar?gibi büyük bilimsel devrimlerdi.
izler bulabilirsek, ya?am?n da s?radanl???n?ve evrendeki milyarlarca
Gözlemsel astronominin bulgular?ile desteklenen bu bilimsel
y?ld?zdan herhangi birinin etraf?ndaki s?radan bir gezegende de
devrimler evrendeki yerimiz üzerine yakla??m?m?z?da radikal bir
ya?am olabilece?ini anlayaca??z. Üstelik bu çal??malar bize Güne?
16
Sistemi'mizin nas?l olu?tu?unu da söyleyecek. Bu dü?üncelerle
gör ü yor u z. Pek i bu h edef i n ar d?n dan , bu n dan son r ak i a?am an ?n
ötegezegen alan?ndaki çal??malar?n bir parças?olmak, bu yönde
n e ol aca??n ? dü ?ü n ü yor su n u z?
ço?alt?lan bilgi da?arca??na ben de bir damla eklemek istedim. Bu
motivasyon ve doktora tez dan??manlar?m Prof. Dr. Selim O. Selam
ve Dr. T homas H. Dall'?n da destekleriyle doktora çal??mam?
ötegezegenler üzerine yapmaya karar verdim. ?imdilik çok yak?n
olsak da Dünya d???ya?am?bulabilmi? de?iliz. Henüz gözlem
araçlar?m?z ve gözlem yapt???m?z süre bunun için yeterli de?il. ?u
an Dünya benzeri gezegenleri ar?yoruz. Ancak y?ld?z kaynakl?
manyetik etkinlikler, zonklamalar gibi olgular nedeniyle bu tür
gezegenleri bulmakta zorlan?yoruz. Ayr?ca buldu?umuz
gezegenlerin kütle, yar?çap gibi parametrelerini de anlamakta bir
tak?m güçlüklerimiz var. ?çinde bulundu?um ara?t?rmalar bu iki
probleme odaklan?yor.
Ö.B. : Evet, K epler- 452b'nin ke?fi önemli, ancak bizim için
beklenen bir ?eydi. Gezegen, Dünya'dan biraz büyük, etraf?nda
dola?t???y?ld?z da Güne? benzeri olmakla birlikte ondan biraz daha
ya?l?. Ancak bu y?ld?za uzakl???Dünya'n?n Güne?'e uzakl???ile
kar??la?t?r?labilir düzeyde. Dolay?s?ile üzerinde s?v?suyun kararl?
bir ?ekilde bulunabilece?i bir bölgenin (biz bu bölgeye ya?anabilir
bölge (habitable zone) diyoruz) içinde. Yani ya?am?n olu?abilece?i
birincil ko?ulu sa?l?yor. Ancak atmosferi olup olmad???konusunda
bile bir bilgimiz yok. Bunu bu kadar küçük gezegenlerin
atmosferlerini çal??mam?za izin verecek denli hassas ve
muhtemelen uzayda çal??acak teleskoplar yap?l?p çal??t?r?lana kadar
da ö?renemeyece?iz. Bundan sonraki hedef tam da bu: yani bu
G.B. : Ken di n i zi i n t er n et sayf an ?zda h er ?eyden ön ce ?gözl em ci ?
gezegenlerin atmosferlerini çal??mak. ?u an için sadece s?n?rl?
ol ar ak t an ?m l ad???n ?z? bel i r t m i ?si n i z. Bu n ok t adan yol a ç?k ar ak
öt egezegen l er i n gözl en m el er i k on u su n da gel di ?i m i z son
n ok t adan gel i ?m el er i k ?saca de?er l en di r i r m i si n i z? Bu
gel i ?m el er den si zl er i en çok h eyecan l an d?r an h an gi si di ye
sor sak ?
say?da dev gaz gezegenin atmosferinin kimyasal kompozisyonunu
s?n?rl?say?da molekül için çal??abiliyoruz. Yak?n dönem uzay
teleskoplar?ile bu say?artacak ve amac?m?z Yer benzeri oldu?unu
dü?ündü?ümüz gezegenlerin atmosferlerini, ya?ama dair izler
Ö.B. : Geldi?imiz noktada üzerinde ya?am bar?nd?rabilecek
bulmak üzere incelemek olacak. Su buhar?, azot, metan, oksijen
gezegenlere sahip olabilece?ini dü?ündü?ümüz Güne? benzeri ya
bak?lacak ilk moleküller...
da daha so?uk y?ld?zlar?n hepsinin en az bir gezegeni oldu?unu ve
G.B. : Öt egezegen çal ??m al ar ? bi ze ayn ? zam an da ?al t er n at i f
bu tür y?ld?zlardan her iki tanesinden birinin, ya?am
bar?nd?rabilecek ko?ullara sahip bir gezegeni oldu?unu anlam??
durumday?z. Neredeyse akl?m?za gelen her yöntemle ötegezegen
buluyoruz ve birden fazla gözlemle ötegezegen oldu?unu
kan?tlad???m?z cisimlerin say?s?2000'e yakla?t?. Güne? benzeri bir
Gü n e? Si st em i ?m odel l er i n i i n cel em em i ze ol an ak sa?l ?yor . Bu
çal ??m al ar dan yol a ç?k ar ak k en di Gü n e? Si st em i m i ze dai r
ö?r en di ?i m i z yen i bi l gi l er ve edi n di ?i m i z bak ?? aç?l ar ? ol du m u ,
yok sa bu si st em l er i n h er bi r i n i k en di i çi n de m i de?er l en di r m ek
ger ek i r ?
y?ld?z?n etraf?nda ilk gezegenin (51 Peg b) sadece 20 y?l önce
Ö.B. : Ötegezegen çal??malar?n?n Dünya benzeri bir gezegen
ke?fedildi?ini dü?ünecek olursak bu çok h?zl?bir geli?me. Beni en
bulmak kadar önemli bir di?er amac?da genel olarak gezegen
çok heyecanland?ran ise kar??kar??ya bulundu?umuz inan?lmaz
sistemlerinin, özelde Güne? Sistemi'mizin nas?l olu?tu?unu
çe?itlilik. Çok büyük kütleli ve neredeyse y?ld?z?n?n burnunun
anlamak. Gözlem yöntemlerimizdeki yanl?l?klardan dolay?özellikle
dibinde dolanan dev gaz gezegenlerden tutun, bizim sistemimizde
ilk y?llarda ke?fedilen gezegenlerin büyük ço?unlu?u
e?i bulunmayan birkaç Dünya kütlesindeki süper- Dünya dedi?imiz
s?cak- Jüpiterler dedi?imiz, bizim sistemimizde örne?i
karasal gezegenlere ve mini- Neptünlere varana de?in pek çok
bulunmayan, y?ld?z?na yak?n dev gaz gezegenlerdi. Zamanla daha
gezegen, mevcut gezegen olu?um senaryolar?ile hiç tahmin
küçük gezegenler ke?fedildi ve yanl?l?klar giderildi?inde
edemeyece?imiz yörüngelerde dolan?yorlar. Bu çe?itlili?i, fazla
s?cak- Jüpiterler'in tüm gezegenlerin ancak %5'i civar?nda
say?da ve parametreleri do?ru belirlenmi? gezegenlerden olu?an
olabilece?i dü?ünülmeye ba?land?. Ama yine de bu cisimlerin nas?l
bir örnek grubuyla desteklemek biz gözlemcilerin, aç?klamak ise
olup da olduklar?yerde bulunduklar?n?geçerli gezegen olu?um
teorisyenlerin i?i olacak ve gezegen sistemlerinin olu?umuna
senaryolar?yla aç?klamakta zorlan?yoruz. Acaba ?u an olduklar?
yönelik çok ilginç yeni bulgular ve teoriler duyaca??z. Bir di?er
yerde olu?mu? olabilir mi, yoksa bulunduklar?sistemlerde daha
heyecanland?r?c?geli?me, ke?fetti?imiz gezegenlerin atmosferlerini
uzak bir yerlerde olu?up, içeri do?ru göç mü ettiler? Yayg?n kan?ya
incelemeye yönelik çal??malar. Henüz teknolojimiz bu hedefe do?ru
göre göç ettiler, ama bunun mekanizmas?ne? Burada
bizi ?bebek ad?mlar?? ile ta??yabilecek düzeyde ama çok yak?n
gözlendiklerine göre, burada kal?? süreleri en iyi tahminlerle dahi
zamanda, 2020'li y?llarda devreye girecek uzay teleskoplar?ile
öngörülenlerden daha uzun olmal?. Bizim sistemimizin olu?umunu
yürümeye, hatta ko?maya ba?layacak ve ya?am?n izlerini
aç?klayan ?merkezi y???lma? (core accretion) senaryosu Güne?
gezegenlerin atmosferlerinde sürebilece?iz. Bu sadece biz bilim
dahil tüm sistemin birlikte ayn?disk içerisinde olu?tu?unu
insanlar?n?profesyonel merak ba?lam?nda de?il ayn?zamanda
öngörüyor. Bu durumda diskin dönme momentumu tüm
kamuoylar?n?da heyecanland?r?yor olmal?!
bile?enlerine aktar?lm?? olmal?ki, Güne? Sistemi'nde gözledi?imiz
de tam olarak bu. T üm gezegenler Güne?'in etraf?nda, onun kendi
G.B. : Öt egezegen çal ??m al ar ?n da en ön e ç?k an pr obl em i n , en
az?n dan m edyaya yan s?d??? k adar ?yl a, özel l i k l e ?Dü n ya ben zer i ?
bi r gezegen bu l m aya odak l an d??? i zl en i m i u yan ?yor . Yak ?n
zam an l ar da yap?l an du yu r u yl a bu n a çok yak l a??l d???n ? da
17
ekseni etraf?nda döndü?ü yönde dolan?yor. Venüs ve Uranüs hariç
hepsi kendi eksenleri etraf?nda da bu yönde dönüyorlar. Yörünge
düzemleri aras?nda, ayn?bas?k diskin içinde olu?tuklar?n?kan?tlar
gökyüzü eylül 2015
?ekilde, büyük aç?lar yok. Oysa ba?ka y?ld?zlar etraf?ndaki
sistemler; y?ld?z?n?n dönmesinin ters yönünde onun etraf?nda
dolanan gezegenlerden tutun da, aralar?nda neredeyse dik aç?
bulunan yörünge düzelemlerinde dolanan gezegenlerin bulundu?u
sistemlere kadar büyük bir çe?itlilik gösteriyor ve geçerli iki
olu?um senaryosu da (merkezi y???lma ve disk karars?zl???
senaryolar?) bu çe?itlili?i tek ba?lar?na aç?klayam?yor. Mutlaka
ötegezegenlerden ö?rendiklerimizi bir araya getirecek bütünsel bir
aç?klama aray???olacak, bu kaç?n?lmaz.
G.B. : Öt egezegen l er k on u su n u n son zam an l ar da t ü m dü n yada
ast r on om i & ast r of i zi k al an ?n da en çok i l gi gör en k on u l ar dan bi r i
ol du ?u n u gözl ü yor u z. Bu al an ?n Tü r k i ye?de yet er i k adar t an ?n ?p,
h ak et t i ?i i l gi yi gör dü ?ü n ü dü ?ü n ü yor m u su n u z?
Ö.B. : Evet kamuoylar?büyük ilgi gösterdi?i için Dünya'da oldukça
ilgi görüyor ve çok popüler. Biz Ankara Üniversitesi K reilken
Rasathanesi'nde yapt???m?z popüler etkinliklerde de ayn?durumu
gözlüyoruz. ?Ba?ka yerlerde hayat var m??? çok çekici bir soru
çünkü. Bu ilgi henüz bilimsel çal??malara yeni yeni yans?yor.
T ÜB?T AK ara?t?rmac?lar?n?n aras?nda benim de bulundu?um ve
çal??ma arkada??m Yrd. Doç. Dr. Mesut Y?lmaz yürütücülü?ünde
ötegezegen aramaya yönelik bir ara?t?rma projesini destekliyor
örne?in. Rus ve Japon ortaklar?m?zla birlikte dikine h?z yöntemine
dayal?olarak dev y?ld?zlar etraf?nda gezegen ar?yoruz. Ulusal
Gözlemevi'nin de bu konuda verilen gözlem projelerini
destekledi?ini görüyoruz. Ancak az say?da orta büyüklükteki
teleskoplar?m?z?n gözlem programlar?çok yo?un. Projelerin
maliyetleri dikkate al?nd???nda ulusal arama projeleri üretmek, her
ne kadar bu alanda bir uluslararas?rekabet varsa da, en iyi yol
olmayabilir. Bence Güney Avrupa Gözlemevi (ESO), Avrupa Uzay
Ajans?(ESA) gibi çok uluslu kurulu?lara üye olup, buralarda bizim
de kat?l?m?m?zla birlikte olu?turulacak projelerle arama
çal??malar?na kat?lmak daha iyi bir seçenek. Zaten devletlerin tek
ba?lar?na ay?rd?klar?bütçelerle büyük i?ler ba?armak zor. O
nedenle uluslararas?ortakl?klar yoluna gidiliyor. E?er biz de
zorlay?c?ve ödülü büyük i?lerin içinde bulunmak istiyorsak
Dünya'dan kopuk hareket edemeyiz. Bu ortakl?klar?n içinde
yerimizi almal?ve katk?yapacak ?ekilde kendimizi geli?tirmeliyiz.
G.B. : Bu al an a yön el m ek i st eyen bi r ö?r en ci veya gen ç
toplant?düzenleniyor, onlar?da takip etmek ?art!
G.B. : Son ol ar ak ar a?t ?r m al ar ?n ?z?n yan ?n da, An k ar a
Ün i ver si t esi Kr ei k en Rasat h an esi ?n de ol du k ça ak t i f bi r ?ek i l de
h al k a yön el i k ast r on om i et k i n l i k l er i dü zen l i yor su n u z. Bu
et k i n l i k l er i n i zden de k ?saca bah sedebi l i r m i si n i z?
Ö.B. : Evet rasathane kamuya dönük olarak rutin halk günü ve baz?
ar a?t ?r m ac?l ar a ön er i l er i n i zi du ym ay? çok i st er i z.
gök olaylar?n?gözletmeye ve bilgi vermeye yönelik özel
Ö.B. : Öncelikle temel fizik ve mekanik bilgilerini
etkinliklerinin d???nda okul ve gruplara yönelik randevulu
kuvvetlendirmelerini, ingilizceyi ileri düzeyde ö?renmelerini,
etkinlikler ve Çocuk Üniversitesi çat?s?alt?nda belirli ya? gruplar?
mümkünse en az bir bilgisayar programc?l???diline hakim
için yo?un gökbilim e?timi verilen Gökbilim Okulu ve Yaz Okulu
olmalar?n?öneririm. Bu gerekli temel yetenek setini olu?turur.
etkinlikleri de düzenliyor. San?r?m merak edenler için en iyi cevap
Üstüne bol bol okumak gerek. Alan yeni ama k?sa sürede ciddi
rasathanenin web sitesinde (http://rasathane.ankara.edu.tr) detayl?
literatür birikti. Ve özellikle ara?t?rma yapacaklar için uluslararas?
olarak veriliyor. Bunun d???nda merakl?klar etkinliklerimiz
ortakl?klar dahilinde geni? bir ara?t?rmac?a??olu?turmak ?art.
hakk?nda sormak istedi?i her ?eyi ileti?im adreslerimizden bize
Yerden yap?lan gözlemlerde mutlaka en az birkaç teleskobun dahil
ula?t?rabilirler.
oldu?u a?larda yer almak gerekiyor. Neredeyse hiçbir zaman
G.B. : Bi zl er e zam an ?n ?z? ay?r d???n ?z ve bu h eyecan ver i ci k on u da
bi zl e gör ü ?l er i n i zi payl a?t ???n ?z i çi n çok t e?ek k ü r eder i z.
gözlem zaman?ya da olanaklar tek bir noktadan kar??lanam?yor.
Çok aktif bir çal??ma alan?oldu?u için pek çok uluslararas?bilimsel
Ö.B. : Ben te?ekkür ederim.
18
makale
VENÜS JEOL OJ?S? VE AK T ?F
VOL K AN?ZMAYA DA?R K ANI T L AR
Volkan Özen*
Venüs yüzeyinin volkanik aktiviteler alt?nda
tekrar ?ekillendi?inin güçlü kan?tlar?hali
haz?rda elimizin alt?nda. Fakat, cevaps?z baz?
sorular?m?z var; Venüs, yüzeyinde hala
süregelmekte olan bir volkanizmaya sahip mi?
E?er sahip ise bu volkanizman?n dinamikleri
neler?
Gezegen jeolojisi üzerine yürütülen
çal??malarda yap?lan ilksel yorumlar en basit
halleriyle ?kar??la?t?rma?lard?r. Dünyam?z?n
yüzeyini ?ekillendiren dinamikler hakk?nda,
y?llardan beri süre gelen çal??malardan elde
etti?imiz bir bilgi birikimine sahibiz. Dünya
üzerinde kar??la?t???m?z özgül yeryüzü ?ekilleri
ve bu yüzey ?ekillerinin olu?um nedenleri di?er
gökcisimleri üzerine yapt???m?z yorumlar?n
birer k?lavuzu niteli?inde. Örne?in, Mars
yüzeyinde, ayn?Dünya üzerinde kar??la?t???m?z
gibi yuvarlanm?? çak?l taslar?n?gözlemliyoruz.
Ve biliyoruz ki, Dünya üzerinde yuvarlanm??
çak?l ta?lar?bir a??nman?n, dolay?s?yla bir
©NASA / JPL
ta??n?m?n kan?t?. Bu ?kar??la?t?rma?n?n
ard?ndan, do?rudan Mars yüzeyinde
neredeyse 100 kat?ve bu bas?nç Venüs atmosferindeki yüksek CO2 muhtevas?ndan
gözlemledi?imiz yuvarlanm?? çak?l ta?lar?için,
kaynaklanmakta. Bütün bu gözlemler aç?klad?klar?onca ?eyle birlikte, gezegen
art?k var olmayan bir akarsu sistemini adres
jeolojisi alan?nda kar??m?za ç?kan en temel problemlerden birini sormam?za neden
gösterebiliyoruz.
oluyor: Dünya ve Venüs aras?ndaki bu keskin farkl?l?klar?n nedeni nedir? Bu
K onu Venüs oldu?unda daha temkinliyiz.
Venüs?ün yüzey jeolojisi, jeolojik dinamikleri ve
atmosferik özellikleri Dünya?m?z?nkinden son
sorumuza yan?t ararken, üzerine e?ilebilece?imiz dinamiklerden bir tanesi de
volkanizma.
Venüs yüzeyine dair yap?lan haritalama çal??malar?nda ortaya ç?kt?ki; Dünya?n?n
derece farkl?. Dünya?n?n levha tektoni?inin
aksine, son bir milyar y?lda Venüs yüzeyi global ölçekte son derece h?zl??ekilde
aksine, Venüs?ün yüzey kabu?unun yekpare
yeniden ?ekilenmi? [ resurfacing] . K rater çukurlar?, yüzeydeki kaya katmanlar?n?n
oldu?u (t?pk?Merkür ve Ay gibi) yani
yap?s?n?anlayabilmek için son derece uygun bölgeler olarak biliniyorlar. Venüs
Dünya?n?n kabu?u gibi çe?itli levhalardan
yüzeyindeki bir çok krater çukurunun aç?k etti?i kaya katmanlar?n?kullanarak ve
olu?mad???n?biliyoruz. Bununla birlikte,
birbirleriyle ili?kilendirerek yap?lan analizler ortaya ç?kard?ki; bir kaç yüz milyon y?l
Venüs?ün son derece genç bir yüzeye sahip
önce Venüs yüzeyinde cereyan etmekte olan volkanizma dinamikleri ciddi oranda
oldu?u bir çok kan?tla desteklenmekte.
de?i?mi?. Bu gibi jeolojik dinamiklerin geçi?lerini krater çukurlar?nda aç?kça
Atmosfer ko?ullar?n?göz önüne ald???m?zda;
gözlemleyebiliyoruz. Fakat Venüs yüzeyindeki genç bölgelerdeki krater çukurlar?n?n
Venüs yüzeyindeki hava bas?nc?Dünya?dakinin
azl???bu geçisin kesin tarihini ve volkanizmanin hala aktif olup olmad???n?
19
gökyüzü eylül 2015
belirlemede ciddi bir engel te?kil ediyor. Yüzey ?ekillerinin
zay?flad???rift zonlar?, volkanizma için son derece uygun
yan?nda, bir gezegen atmosferinin içerik olarak de?i?imleri, aktif
bölgelerdir. Daha önceki Venüs görevlerinde (Venera Görevi,
bir volkanizman?n varl???n?kan?tlayabilir. Atmosferde belirlenen
Sovyet Rusya; Magellan Görevi, Amerika) yap?lm?? ayr?nt?l?jeolojik
geçici SO2 anomalileri (beklenmedik de?i?imler) aktif
haritalama çal??malar?sonucu Ganiki Chasma rift- zonunun
volkanizmalar?i?aret edebilir; ki Venüs atmosferinde SO2
göreceli olarak genç bir bölge oldu?u bilinmektedir. Son
anomalileri aktif volkanizmanin varl???n?desteklemekte.
Venüs yörüngesindeki Venüs Gözlem K ameras?, Venüs yüzeyinde
birden fazla ?parlakl?k?yakalad?. Bu parlakl?klar atmosferdeki
çal??malarda gözlemlenen s?cakl?k anomalileri tam da bu bölge ile
örtü?mektedir. Bu durum, aktif volkanizman?n varl???na dair
?üpheleri gittikçe güçlendiriyor.
de?i?iklikleri de temsil ediyor olabilir fakat yap?lan inceleme
Venüs üzerinde sürmekte olan volkanik aktivitenin ke?fi sars?c?bir
sonucunda yakalanan parlak noktalar?n herhangi bir atmosfer
güzelli?in ke?fi gibi. Üzerine uykusuz kalmaya ve gözlerin kan
dinami?inden ziyade bir s?cakl?k de?i?imini i?aret etti?i anla??l?yor.
çana??na dönene kadar çal??maya de?er bir güzellik bu. Ülkemizde,
Gözlemlenen bu s?cakl?k de?i?imleri Venüs?ün Ganiki Chasma
maalesef, yapabilece?imiz tek ?ey bu uykusuzluklara dahil olmak
rift- zonu denilen bölgede yo?unla?m?? durumda. Rift zonlar?n?,
yerine hevesle yeni verilerin yay?nlanmas?n?beklemek.
esnek olmayan bir kuma??iki yan?ndan çekerek gerdi?imizde,
Beklemekten daha fazlas?n?yapmak için iki kat?uykusuz kalmam?z
kuma??n ortas?nda meydana gelen y?rt?lmaya benzetebiliriz.
gerekiyor. K alaca??z.
Gezegen kabu?unun içsel dinamikler ve kabuk alt?ndaki yüksek
s?cakl?ktaki ergimi? malzemenin yükselmesi (magma) etkisi alt?nda
K aynak: Shalygin, E. V., W. J. Markiewicz, A. T. Basilevsky, D. V. T itov, N. I . I gnatiev, and J. W. Head (2015), Active volcanism on Venus
in the Ganiki Chasma rift zone, Geophys. Res. L ett., 42, 4762 ? 4769
* ?stanbul Teknik Üniversitesi, Jeoloji Mühendisli?i L isans Ö?rencisi
20
astronomi & astrofizik ara?t?rmalar?
Samanyolu'nun Merkezi - I I
Ba?ak Ekinci*
Bundan önceki yaz?da (Gökyüzü A?ustos
etraf?n?çevreleyen Nükleer Gaz Disk'in (NGD) ortak evrimini inceleyerek genç y?ld?z diskinin
2015) bahsetti?im Samanyolu
bugün gözlenen e?rilikli yap?s?na ula?mas?nda ince bir halka olarak ald?klar?NGD'in etkisini
merkezindeki genç y?ld?zlar?n olu?umu
ara?t?rm??lard?r. Ancak yap?lan farkl?molekül gözlemlerinden bilinmektedir ki iç yar?çap?1.5
için bir çok fikir öne sürülmü?tür.
pc te yer alan NGD'in d?? yar?çap?4- 10 pc aral???na kadar ilerlemektedir, yani NGD radyal
Bunlardan biri Gerhard [ 1] taraf?ndan öne
geni?li?e sahiptir [ 7] .
sürülen dinamik sürtünme ile merkeze göç
Biz çal??mam?zda disk y?ld?zlar?ve NGD'nin ortak zaman evrimlerini say?sal simülasyonlar
eden y?ld?zlar senaryosudur. Bu senaryoya
yard?m?ile, NGD'nin radyal geni?li?i ihmal etmeden inceleyerek, bu sistemlerin uzun zaman
göre merkezden uzak bir konumda bir
ölçeklerindeki yörünge davran??lar?, ve kararl?l?klar?n?ara?t?rd?k. Sonuçta NGD'nin farkl?
grup içinde olu?an y?ld?zlar?n, ya?l?y?ld?z
molekül gözlemleri sonucu elde edilen geni? bir aral?kta bulunan yar?çap, kütle de?erlerine
kümesi ile dinamik sürtünme geçirerek,
s?n?rlama getirirken, tam olarak bilinmeyen yo?unluk profili hakk?nda sonuçlar?m?z?sunduk.
karadeli?in yak?n?na ta??nabilece?i öne
Sundu?umuz parametre de?erlerinden NGD'nin kütlesinin 0.25 karadelik kütlesi, d??
sürülmü?tür. Fakat bu öneri üzerine
yar?çap?n?n 4 pc, yo?unlu?unun ise yar?çap ile ters orant?l?de?i?ti?i durumda NGD, Genzel ve
yap?lan simülasyonlar y?ld?z küme
di?.'nin [ 8] yapt???gözlemsel çal??ma ile uyumlu, da??n?k olmayan (kararl?) bir yap?
yo?unlu?u yeterince fazla de?il ise,
göstermektedir. Yine bu parametre de?erleriyle, genç y?ld?z diskinin yörünge davran???na
y?ld?zlar?n olu?tuklar?konumdan kara
bakt???m?zda, NGD'in genç y?ld?z diski üzerinde etkisinin al?nmad???durum [ 9] ile etkisinin
deli?in etraf?nda gözlendikleri yörüngeye
göz önüne al?nd???durum aras?nda farkl?l?k oldu?unu, yani NGD'in genç y?ld?z diskinin
gelebilmeleri için gereken sürenin
yörünge evrimini etkiledi?i sonucunu ç?kart?yoruz.
ya?lar?n?geçti?ini göstermi?tir [ 2] . Bir
di?er öneriye göre ise, dü?ük aç?sal
[ 1] Gerhard, O., ApJ, 546, (2001)
[ 5] Cuadra, J., di?., MNRAS, 388, (2008)
momentumlu bir molekül bulutu SgrA*
[ 2] Gürkan, M. A. & Rasio, F. A., ApJ, 628, (2005)
[ 6] Subr, L ., di?., MNRAS, 412, (2011)
taraf?ndan yakalanarak bir kütle aktar?m
[ 7] W right, M. C. H., di?., ApJ, 551, (2001)
diski olu?turmakta, ve y?ld?zlar bugün
[ 3] L evin, Y. & Beloborodov, A. M., ApJ, 590,
gözlemlendikleri uzakl?klarda, bu diskin
(2003)
[ 8] Genzel, R., di?., ApJ, 297, (1985)
üzerinde olu?maktad?r [ 3] . Bu senaryo
[ 4] Nayakshin, S., MNRAS, 366, (2006)
[ 9] Ulubay- Siddiki, A., di? MNRAS, 428, (2013)
üzerine yap?lan simülasyon çal??malar?
Gökada Merkezi (GM) ko?ullar?için y?ld?z
olu?umunun bir kütle aktar?m diski
üzerinde gerçekle?ebilece?ini göstermi?tir
[ 4] . Fakat HeI y?ld?zlar?düzlemsel bir
kütle aktar?m diskinin üzerinde olu?mu?
ise, bugünkü yörünge da??l?mlar?n?n da
düzlemsel olmas?beklenir, oysa gözlemler
gökyüzü düzleminde saat yönünde dönen
Yaz?ya konu olan yüksek lisans tez çal??mas?: "Gökada Merkezi'ndeki Nükleer Gaz Diski ve Genç Y?ld?z
Disklerinin Modellenmesi" Tez Dan??man?: Yard.Doç.Dr. Ay?e Ulubay S?dd?ki
DÜZELT ME: Bu yaz?n?n geçen say?daki ilk bölümünde, bahsi geçen süper kütleli karadeliklerin
kütlelerinde bir yaz?m hatas?bulunuyor. Do?rusu ?u ?ekilde olacak: "K endi gökadam?z Samanyolu merkezi
de dahil olmak üzere pek çok gökadan?n merkezinde kütleleri yakla??k 106- 109 Güne? kütlesi aral???nda
de?i?en süper kütleli karadelikler (SK K D) bulunmaktad?r"
* Mimar Sinan Üniversitesi, Fizik Bölümü, Doktora Ö?rencisi
diskin yörüngesinin neredeyse 60o 'ye
varan bir e?rili?e (warp) sahip oldu?unu
göstermi?tir. Cuadra ve di?. [ 5] , HeI disk
Sa?da: Gökada Merkezi'ndeki kara
y?ld?zlar?üzerine yapt?klar?çal??mada,
deli?i çevreleyen k?rm?z?ile gösterilen
düzlemsel bir disk üzerinde olu?an
y?ld?zlar?, bugün gözlemlendikleri
e?imlere f?rlatacak herhangi bir dinamik
NGD?nin HCN J=1 ? 0 geçi?i ile elde
edilmi? görüntüsü. ?ç k?s?mda yer alan
parlak ye?il bölge ise iyonize olmu?
mini spiral yap?y?göstermektedir [ 7] ).
saç?lma mekanizmas?n?n etkin olmad???n?
göstermi?tir. Bu e?rilikli disk problemi
için Subr ve di?. [ 6] , disk y?ld?zlar?ve
21
gökyüzü eylül 2015
astronomi e?itimi
Selçin Demira?*
AST RONOM?
ÖZGÜRL E?S?N!
Okullar?n aç?lmas?na az kald?. Bu ay içerisinde yurt çap?nda görev
görünebilece?ini hayal etmesini ve çizmesini isteyebilir. Bu
yapan tüm ö?retmenler yeni e?itim- ö?retim y?l?na
yönergeyle çocuklar günlük hayatta yayg?n inan?? olan ?uzayl??
haz?rlanmakta, hedeflenen kazan?mlara giden yollar?yani
kavram?n?dile getirebilir. Bu konu çocuklar kadar yeti?kinlerin de
plan- programlar?n?belirlemekte, tasarlamaktad?r. T am da
oldukça ilgisini çeken ve insanlar?merakland?ran bir konudur ve
haz?rl?k yap?lan bugünlerde ö?retmenler olarak astronominin Fen
seçilmesinin sebebi de tam da bu merak?uyand?rmak içindir
Bilimleri dersinin belli seviyelerindeki ders konular?na s?k???p
asl?nda. Burada önemli olan çocu?un bir yandan ak?llar?ndaki
kalmas?yerine farkl?ders ve konularda ele al?narak özgürle?mesini
özgürce resmederken bir yandan yanl??lar?n?/eksiklerini bilimsel
sa?lay?p, çocuklarla daha kuvvetli ili?ki kurmas?na imkân
bilgiyle de?i?tirmelerini sa?lamakt?r. O hafta T ürkçe dersinde,
verebiliriz.
Görsel Sanatlar dersinde çizdikleri uzayl?lar?n bir gün Dünya?y?
Astronomi, Fen Bilimleri dersi d???nda di?er derslerdeki konulara
ve kazan?mlara rahatl?kla entegre edilebilir. Astronomi; konular?n
bütünlü?ü göz önünde bulundurularak çocuklar?n yarat?c?l?klar?n?
geli?tirebilmeleri, bilimsel bak?? aç?s?n?edinebilmeleri, etraf?nda
olup bitenlerle ili?kilenmeleri aç?s?ndan astronomiyi temele alan
bir yakla??mla y?l boyunca ba?vurulan bir kaynak, daha do?rusu
yol gösterici bir rehber olarak ele al?nabilir. Örne?in; uzayda
ya?am ve bizden ba?ka ya?am üzerine çocuklara bak?? aç?s?
kazand?rmak isteyen Fen Bilimleri, Görsel Sanatlar ve T ürkçe
dersi ö?retmenleri aras?nda, çocuklar?n da ilgisini çekecek bir i?
bölümü yap?labilir. Fen Bilimleri dersinde ö?retmen, konu ne
ziyarete geldi?ini, tur rehberi olarak ona nas?l bir Dünya turu
yapt?racaklar?n?dü?ünüp bir günlük gezisini yazmalar?istenebilir.
Bu dersin ard?ndan tekrar Fen Bilimleri dersine gelindi?inde,
farkl?derslerde farkl?konularla birlikte üzerine dü?ündükleri
uzayl?kavram?ile ilgili bilimsel aç?klamalar payla??l?rken, bu
bilimsel bilgiyi üretenlerin ba??nda gelen astronotlar üzerine konu
çekilebilir. Bir sonraki Görsel Sanatlar dersinde astronotlar ve
uzay araçlar?uygulama konusu olurken, T ürkçe dersinde ise bir
astronotun Dünya?dan ayr?lmadan önce çok sevdi?i gezegenine
?iir yazma konusu ele al?nabilir. Bundan sonraki a?amalarda farkl?
derslerin de deste?ine ba?vurulabilir.
olursa olsun, çocuklar?n ilgisini çekmek, ara?t?rmaya te?vik etmek
Somutla?t?rmak amac?yla vermi? oldu?um örnek, ö?rencinin
amac?yla daha önce bu konuda yap?lan bir ara?t?rman?n gazete/
ya??na ve seviyesine göre derinle?tirebilir ya da basitle?tirilebilir,
dergi kupürünü s?n?fa getirebilir, bu haberin küçük bir k?sm?n?
hatta farkl?la?t?r?larak ba?ka bir boyut kazand?rabilir. Önemli olan
okuyarak haberi incelemeleri için panoya asabilir. Ard?ndan
astronominin rehberli?ini çocuklarla bulu?turarak çocuklar?n ve
çocuklara; ?Ba?ka bir gezegende ya?am nas?l olabilir sizce??,
ö?retmenlerin astronomi ile ili?kilerini kuvvetlendirmektir. Hangi
?Orada ya?ananlar, ya?ayanlar nas?ld?r?? gibi dü?ündürücü sorular
bran?ta olursan?z olun, astronomi ile ilgili dü?üncelerinizi
yöneltebilir. O hafta Görsel Sanatlar ö?retmeni ise dersinde çizim,
özgürle?tirirken yard?mc?olmas?aç?s?ndan Evreni
materyal ya da renkler hakk?nda verece?i teknik bilginin
Anlayal?m- UNAW E web sitesini
uygulamas?nda, çocuklar?n ba?ka bir gezegende ya?am?n nas?l
(http://www.evrenianlayalim.org/) incelemenizi tavsiye ederim.
olabilece?ini dü?ünmesini, orada ya?ayan birinin nas?l
* Fen Bilgisi Ö?retmeni, Gökyüzü Gönüllüsü
22
par?lt?lar
Nuray Saatçio?lu Uygur*
BU DÜNYA SO? UYACAK ,
YI L DI ZL ARI N ARASI NDA B?R YI L DI Z,
HEM DE EN UFACI K L ARI NDAN,
MAV? K AD?FEDE B?R YI L DI Z ZERRES? YAN?,
YAN?, BU KOSKOCAMAN DÜNYAMI Z.
BU DÜNYA SO? UYACAK GÜNÜN B?R?NDE,
HAT T A B?R BUZ YI ? I NI
YAHUT ÖLÜ B?R BULUT G?B? DE DE? ?L ,
BO? B?R CEV?Z G?B? YUVARL ANACAK
Z?F?R? K ARANL I K T A UÇSUZ BUCAK SI Z.
??MD?DEN ÇEK ?L ECEK ACI SI BUNUN,
DUYUL ACAK MAHZUNLU? U ??MD?DEN.
BÖYL ES?NE SEV?L ECEK BU DÜNYA
"YA?ADI M" D?YEB?L MEN ?Ç?N...
Naz?m Hikmet ?UBAT 1948
* Amatör Astronom, Gökyüzü Gönüllüsü
23
gökyüzü eylül 2015
gökyüzü kitapl???
Semih Çakmak
DÜNYA DI ?I YA?AML A
??T E BUNL AR HEP
?L K T EMAS
AST RONOM?
Yazar: Marc K aufman
Yazar: Malcolm Croft
Alfa Yay?nlar?, 2011, ?stanbul
Domingo Yay?nlar?, 2015, ?stanbul
Dünya d???ya?am aray???n?n bilgi da?arc???m?za ?üphesiz en önemli
katk?s?dünyam?zdaki ya?ama yeni bir gözle bakmam?z?sa?lamas?,
bunun yan?nda ya?am ve canl?l?k üzerine daha önce hiç
yürütmedi?imiz kadar ak?l yürütmemizi sa?lamas?d?r. K arbon
temelli olmayan dünyalar?dü?ünürken da?arc???m?z?n s?n?rlar?n?
esnetmemiz, yaln?zca yeryüzünde de?il belki okyanuslar?n
diplerinde ya?ayan canl?lar?n sahneye ç?kt?klar?senaryolar?hayal
etmemiz, evrende yaln?z olmad???m?z?en içten ?ekilde hissetme
arzumuz ara?t?rmalar?m?z?tetiklemektedir. Bütün yat?r?mlar?m?z
belki bizim kadar geli?mi?, belki bizden daha çok geli?ip kendisini
yok etmi?, belki de bir mikroorganizma düzeyinden ileri
gidememi? bir canl?n?n parmak izini bulabilmek amac?yla
harcanmaktad?r.
"Dünya D???Ya?amla ?lk Temas", aray???m?z?n ba?lad???ilk andan
itibaren arka plandaki karakterlere ve diyaloglar?na odaklan?yor.
Geçirdikleri a?amalarda onlara ?ahitlik etmemize imkan tan?yor.
SET I Projesi ba?ta olmak üzere bir çok di?er projenin de hayata
geçirilme / iptal edilme süreçlerini detayl?bir ?ekilde ö?renmemizi
sa?l?yor.
K itab?n yaz?ld???dönemde K epler Uzay Arac?gözlemlerine
ba?lam?? olsa da henüz sonuçlar elimize ula?mam??t?. Bu sebeple
son y?llarda yap?lan ke?iflere kitapta rastlaman?z mümkün de?il.
Benzer ?ekilde Mars'taki ara?t?rmalar?n detaylar?da ancak 2011
senesine kadar uzan?yor fakat bunlar?n hiç birisi kitab?elinizden
b?rakman?z için bir sebep te?kil etmiyor. "Henüz ba?ka bir yerde
ya?am bulamam?? olmam?z, ya?am?n ba?ka dünyalarda da var
olmad???anlam?na gelmez" düsturu üzerinden motivasyonlar?n?
sürdüren ara?t?rmac?lar Carl Sagan'?n belirtti?i gibi ola?anüstü
iddialar?n gerektirdi?i ola?anüstü kan?tlar?ar?yorlar. Ba?ka bir
dünyadaki ya?am olas?l???n?n ola?anüstü olup olmad???na karar
vermeyi ise siz okuyuculara b?rak?yoruz.
E?er geceleyin yolda yürürken merakla gökyüzüne bak?nan bir
çocuk görürseniz hemen eline tutu?turman?z gereken bir kitap bu.
Emin olabilirsiniz ki o s?rada akl?ndan bir ç?rp?da geçen
"Satürn'ün halkalar?nas?l?", "Teleskoplar nas?l çal???r?",
"Dünya'n?n çevresinde kaç tane uydu var?", "Nas?l astronot
olunur?" gibi sorular?n cevaplar?n?bulaca??ayn?zamanda da
s?k?lmadan, e?lenerek okuyaca??bir kaynak hediye etmi?
olacaks?n?z ona.
K itab?elinize ald???n?zda gözünüze çarpan en önemli detay kitab?n
yatay düzende tasarlanm?? olmas?. K al?n cildi ve tutu?u
kolayla?t?ran kaplamas?sab?rs?z bir ?ekilde ilk sayfay?açman?z?
sa?l?yor ve o andan itibaren gözleriniz ard?ard?na s?k fakat kitab?n
ak???n?takip etmeyi kolayla?t?ran ilüstrasyonlar?incelemeye
ba?l?yor. Her bir ba?l?k kar??l?kl?iki sayfaya denk dü?ecek ?ekilde
yerle?tirilmi?, bu sayede minik okuyucunun dikkatinin da??lmas?
engellenirken k?sa yaz?lardan olu?an ba?l?klar sayesinde s?k?lma
ihtimalleri en aza indirilmi?.
Her yaz?ya, "Bir de Böyle Bak" adl?bir ba?l?k ile giri? yap?lm??. Bu
sayede okuyucunun çevresinde s?kça duymad???ya da her kaynakta
rastlayamayaca??bilgiler verilerek merak uyand?r?lmas?
amaçlanm??. Akabinde verilen bilgilerde ise ya bahse konu içerik
daha detayl?bir ?ekilde incelenmi? ya da konuyla alakal?ufak bir
deney yap?lmas?için kendilerine yol gösterilmi?.
"??te bunlar Hep Astronomi", "??te Bunlar Hep Bilim" ve "??te
Bunlar Hep Sanat" üçlemesi olarak haz?rlanm?? bir serinin parças?.
Gönül rahatl???yla söyleyebiliriz ki, çocuklar için yay?mlanm??
astronomi kitaplar?n?n s?k?c?düzenlemesinden s?k?ld?ysan?z, bir
çocu?un bilgi açl???n?gerçekten tatmin edecek ve onun merak?n?
hafife almayacak bir kitap ar?yorsan?z özgün görselleri, sayfa ve
kapak tasar?m?yla bu kitap sizi tatmin edecek.
24
gökyüzü foto?raflar?
H. T u?ça ?ener
Söz konusu astrofoto?raf oldu?unda foto?raf
makinenizi bir teleskoba veya en az?ndan bir
takip motoruna ba?lama ?ans?n?z varsa,
sizden mutlusu yoktur. Ancak böyle bir
imkan?n?z yoksa bile elde edebilece?iniz
güzel görüntüler mevcut. Avc?
tak?my?ld?z?n?n bu foto?raf?K uzey
?rlanda'n?n küçük kasabalar?ndan biri olan
Armagh'ta çekildi. 10 adet 5 saniye poz süreli
foto?raf, photoshop program?yard?m?yla
önce ???k kirlili?inden ar?nd?r?nd?rd?(bkz:
kaynak), sonra da hizalan?p üstüste bindirildi.
Hizalama i?lemi için çe?itli yard?mc?
programlar kullanabilir veya bu örnekte
benim yapt???m gibi tek tek elle kendiniz
hizalayabilirsiniz (bkz: kaynak).
Söz konusu k?sa poz süreli foto?raflar?
birle?tirmek olunca piyasada bir çok yard?mc?
program bulmak mümkün. K ?sa poz süreli
foto?raflar?n birle?tirildi?i bu yöntemle Avc?
Bulutsusu'nu dahi görebiliyoruz (altta
ortada). Olabildi?ince yüksek zoomlu, yüksek
I SO'lu, dü?ün odak oranl?mercekler
kullanarak, daha farkl?derin uzay
cisimlerinin de foto?raflar?n?bu yöntemle
elde edebilirsiniz.
Çek i m det ayl ar ?:
K amera: Canon EOS 1000D
f/1.8
D: 50mm
I SO: 800
25
gökyüzü eylül 2015
U?ur ?kizler
18. T ÜB?T AK Ulusal Gökyüzü Gözlem ?enli?i?nin ilk gecesi, teleskoplarla gökyüzü
gözlemi yap?lan alan? geni? aç?foto?raflamaya çal??t?m. Dikine çekilmi? 10 adet kareyi
Foto?raf: U?ur ?K ?ZL ER
T arih: 20.08.2015
birle?tirerek panorama görüntü elde ettim. Arka planda solda, T UG yerle?kesinin
bulundu?u 2450 mt. yükseklikteki Bak?rl?tepe görülmekte. Alanda ön planda gökyüzü
Saat: 23:20 ? 23:24
foto?raflar?çeken amatör astronomlar, hemen onlar?n sa? taraf?nda ise teleskoplarla
Yer: Sakl?kent ? Antalya
gökyüzü cisimlerini izleyen kat?l?mc?lar yer al?yor. Sa? taraftaki tepelerde ise Sakl?kent?i
adeta ya?malayan mermer ocaklar?n?n ???klar?görülmekte. Önceki y?llarda do?u ufkunu
Antalya ?ehir ???klar?, ?imdilerde ise kuzey ufkunu mermer ocaklar?n?n ???klar?ele
geçirmi? durumda. Bu duyars?zl?k böyle devam ederse önümüzdeki y?llarda böyle bir
görüntü görebilmemiz oldukça zor olacak.
Optik (Görüntüleme): EF 24 - 105 I S ST M
( 24 mm ), f/3.5
K amera (Görüntüleme): Canon EOS 6D
I SO: I SO 10000
Poz süresi: 10 x 15 sn.
30
26
bu ay gökyüzü
Özgür Can Özüdo?ru
1 GECE K uzey taraf?nda Mars - Ay yak?nla?mas?. Sabaha kar??
Venüs gözlenebilir.
(BÜYÜK K ENT L ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)
5 GECE K uzey yönünde Venüs - Regulus
yak?nla?mas?
((K ÜÇÜK ?EH?RL ERDE GÖRÜL EB?L ?R)
9 GECE Dolunay.
(BÜYÜK K ENT L ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)
12 SABAHA K AR?I Ay - Jüpiter yak?nla?mas?.
(BÜYÜK K ENT L ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)
? ? ? ? ? ? ? 4Dk C
14 T ÜM GECE Ay, Dünya'ya en yak?n konumunda
(BÜYÜK K ENT L ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)
Not: Y?ld?zlar, her gece yakla??k 4 dakika daha erken do?arlar. Her bir 15 günlük
periyotta (15x4?=60?), 1 saatlik de?i?imle (gecikmeyle) ayn?gökyüzünü görürüz.
K aynaklar:
Ankara Üniversitesi K reiken Rasathanesi
T übitak Gök Olaylar?Y?ll???2015
Gezegen
Merkür
Venüs
Mars
Jüpiter
Satürn
Uranüs
Neptün
Parlakl?k
0
- 3.9
1.4
- 1.3
0.7
5.7
7.8
1.102
0.825
2,587
6.252
9.8
20.145
28.989
(K adir)
Dünyadan
Uzakl?k(AB))
27
gökyüzü eylül 2015
23 T ÜM GECE Sonbahar ekinoksu, gece ve gündüz süreleri e?it
(BÜYÜK ?EH?RL ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)
28 03:13 - 08:22 ARASI T am Ay T utulmas?.
05.47'de zirve noktas?na ula?acak.
(BÜYÜK ?EH?RL ERDE DE GÖRÜL EB?L ?R)
BU HAR?T A NASI L K UL L ANI L I R?
Bu Harita 39? K uzey Enlemi (Ankara Hizas?)
civar?nda 15 A?ustos 00:01?de gökyüzünde
görebilece?iniz cisimleri göstermektedir.
1 Eylül için saat 23:00
30 Eylül için saat 21:00
Gezegen
Ak?am K onum
Ö?len K onum
Sabaha K ar??
K onum
Merkür
Güne?'e yak?n
Güne?'e yak?n
-
Venüs
-
-
Do?u
Mars
-
-
Do?u
Jüpiter
-
-
Do?u
Satürn
Güneybat?
-
-
Uranüs
Do?u
Güney
Bat?
28
Ekim 'de
g ökyüzü
Gözle "Gör ülm eyen":
Kar anl?k M adde