haberler - Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü

Transkript

H ABERLE R
TÜRK ESK‹ÇA⁄ B‹L‹MLER‹ ENST‹TÜSÜ
Ocak 2005, Say›: 19
‹Ç‹NDEK‹LER
Editörden
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
1
Baflyaz›
Nur Balkan Atl›, Paleolitikten Günümüze Obsidiyen
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
1
Kitap Tan›t›mlar›
Becker, T., Griechische Stufenanlagen. Untersuchungen zur Arichitectur, Entwicklungsgeschichte,
Funktion und Repräsentation, Paderborn, 2003 (Zeyrek, T. H.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 3
Burkert, W., Die Griechen und der Orient. Von Homer bis zu den Magiern, München, 2003 (Arslan, R.)– – – – – – – – – – – 4
Belli, O. (ed.), Güneflin Do¤du¤u Yer: Do¤ubayaz›t Sempozyumu, ‹stanbul, 2004 (Avc›, C.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 5
Alk›m, U. B.–H. Alk›m–Ö. Bilgi, ‹kiztepe II. Üçüncü, Dördüncü, Beflinci, Alt›nc›, Yedinci Dönem Kaz›lar›
(1976-1980), Ankara, 2003 (Yurtsever, A.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 6
Arkeoloji Dünyas›ndan
ARCANE Projesi (Sakal, F.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 7
Mountains and Valleys: A Symposium on Highland/Lowland interaction in the Bronze Age settlement systems in
Eastern Anatolia, Transcaucasia and Northwestern Iran (Özf›rat, A.–B. Helwing) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 7
I. Van Gölü Havzas› Sempozyumu (Konuralp, ‹. Z.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 9
6. Anadolu Demir Ça¤lar› Sempozyumu-Sixth Anatolian Iron Ages Symposium (Konyar, E.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – 10
K›rklareli Kültür Sektörü Projesi ve Halkla Buluflma (Karul, N.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 12
Strukturierung & Datierung in der hethitischen Archäologie, Workshop Alman Arkeoloji Enstitüsü ‹stanbul,
(Schoop, U.D.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 12
“Aslantepe-‹ktidar›n Kökenleri” Sergisi (Karul, N.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 13
Gre Virike Kaz›s› (Ökse, A.T.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 13
Emar Kaz›lar› (Sakal, F.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 15
Kaz› – Araflt›rma
Dönmez, fi., Akalan ve Yak›n Çevresi Yüzey Araflt›rmas›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 16
Yarafl, A., Allianoi Kurtarma Kaz›s›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 17
Karaosmano¤lu, M.–B. Can, Alt›ntepe Urartu Kalesi Kaz› ve Onar›m Çal›flmalar›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 18
Belli, O., Afla¤› ve Yukar› Anzaf Urartu Kaleleri Kaz›s›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 20
Umurtak, G., Badema¤ac› Kaz›lar›- 2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 20
Kocabafl, U., Çamalt› Burnu I Bat›¤› Demir Çapalar› – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 21
Baflaran, S., Enez (Ainos) Kaz› ve Onar›m Çal›flmalar›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 22
Tekin, H., Hakemi Use Kaz›lar›-2002 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 23
Özsait, M., Harmanören (Göndürle Höyük) Mezarl›k Kaz›s›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 24
Bilgi, Ö., Samsun–‹kiztepe Kaz›s›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 25
Belli, O., Ka¤›zman Çall›'da Tarihöncesi Döneme Ait Kayaüstü Resimleri Bulundu! – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 26
Özdo¤an, E., Trakya’da Bir Tunç Ça¤› Yerleflimi: Kanl›geçit – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 27
Özsait, M., Karadeniz Bölgesi Yüzey Araflt›rmalar›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 28
Erten, E.–M. Özy›ld›r›m, Mersin–Olba Yüzey Araflt›rmas›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 29
Marchett, N. (Çeviri:D. Sar›–M. Türkteki), Tilmen Höyük Kaz›lar›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 30
Belli, O., Do¤u Anadolu Bölgesi’nde Urartu Baraj, Gölet ve Sulama Kanallar›n›n Araflt›r›lmas›-2004 – – – – – – – – – – – – 31
Çavuflo¤lu, R.–H. Biber, Van–Kalecik Nekropolü Kaz›s›-2004 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 31
Enstitüden
Enstitü Kütüphanesinden Haberler (Alparslan, M.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 33
Yeni Bir Atölye Çal›flmas› (Delemen, ‹.) – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 35
Yeni Yay›nlar›m›z – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 36
Türk Eskiça¤ Bilimleri Enstitüsü Haberler
Say›:19 (Ocak 2005)
Editör
Meltem Do¤an-Alparslan
Sayfa Düzenlemesi ve Bask›
Zero Prodüksiyon Ltd.
Yaz›lar kaynak gösterilmek flart›yla kullan›labilir.
Ocak ve May›s aylar›nda yay›mlan›r.
Ücretsizdir.
Türk Eskiça¤ Bilimleri Enstitüsü
Ekrem Tur Sokak, No.4
34435 Beyo¤lu-‹STANBUL
Tel: 0090-212-292 09 63
Faks: 0090-212-514 03 97
E-mail:
[email protected]
[email protected]
[email protected]
www.tebe.org
Paleolitikten Günümüze Obsidiyen
Editörden
Yafllanan dünyam›z, 2004 y›l›n›n son günlerinde
yaflad›¤› deprem ve tsunami felaketi sonunda bir
çok yaflam› yitirmekle beraber, mucizeler sonucunda pek çok hayat da kazand›. 2005 y›l›n› ise umutlar ve kazan›mlarla kucaklad›.
Siz seçkin okuyucular›m›zla 2005 y›l›n›n ilk
say›s›nda bu denli geç buluflmay›, zengin içeri¤imiz ile telafi etmeye çal›flt›k. Bu say›m›z›n ilklerine
göz atarken, öncelikle Arkeoloji Dünyas›ndan bölümünde yer verilen Emar ve Gre Virike Kaz›lar› hakk›nda genel bilgiler içeren yaz›lara dikkatinizi çekmek isterim. Yine ayn› bölümde yer alan; yurt içinde yap›lan workshop, sempozyum ve toplant›lar
hakk›nda bilgi veren yaz›lar›n çoklu¤u, ülkemizde
bu gibi organizasyonlar›n geçmifle göre ne çok artt›¤›n›n da bir göstergesi. Bu sevindirici durum bana,
1996 Haziran'›nda ‹stanbul’da düzenlenen Habitat
II zirvesinde, enstitümüzün önderlik etti¤i bir sempozyumu ve öncesindeki haz›rl›k dönemini an›msatt›. Anlafl›lan, geçen sekiz y›ll›k dönem içerisinde, tatmin edici bir ölçüde yol kaydedilmifl; özel
kurulufllar›n deste¤inin büyümesi, bas›n ve yay›n
organlar›n›n, bunu takiben halk›n eskiça¤ bilimlerine ilgisinin artmas› ve genç bilim insanlar›n›n d›fla
aç›lma çabas›, bu tür organizasyonlar›n say›s›nda
art›fla neden oldu.
Enstitümüz, Frans›z Anadolu Araflt›rmalar› Enstitüsü ‹stanbul fiubesi ve Frans›z Societas Anatolica
Derne¤i üyelerinden oluflan bir ekiple, 2004 yaz
sezonunda, Amasya Bölgesi'nde yapt›¤› bir ön araflt›rma ile, uluslararas› bir çal›flmaya daha ortakl›k
etti. Gelecek y›llarda devam etmesi planlanan bu
çal›flman›n ilk raporuna, May›s 2005'te ç›kacak
olan 20. say›m›zda yer verilecektir.
Enstitümüzün yeni üyelerinden Prof. Dr. Nur
Balkan-Atl›'n›n “obsidiyen”in öyküsünü anlatt›¤›
Baflyaz›n›n ilginizi oldukça çekece¤i kan›s›nday›m.
Kaz›-Araflt›rma bölümünde Alt›ntepe Urartu Kalesi
Çal›flmalar›, Diyarbak›r'daki Hakemi Use Kaz›lar›,
Marmara Adas›’ndaki Çamalt› Burnu Bat›¤›, Trakya’daki Kanl›geçit Kaz›lar›, Van'da bulunan Kalecik
Nekropolü Çal›flmalar›, Ka¤›zman Çall›'da tespit
edilen kaya üstü resimleri ile ilgili haberlere, dergimiz arac›l›¤›yla ilk kez ulaflmaktas›n›z.
Umutla bafllad›¤›m yaz›m›, yine umut ile ve bilmin
yolumuza daima ›fl›k tutmas› dile¤i ile bitirmek
istiyorum.
Meltem Do¤an-Alparslan
Prof. Dr. Nur Balkan-Atl›
Obsidiyen en basit tan›m›yla do¤al camd›r. Volkanik
patlamada magman›n kristalize olmaya zaman› olmadan, çok çabuk so¤umas›yla oluflur. Ancak, sadece
yap›s›nda asit bulunan volkanlar›n ürünü oldu¤u için,
dünya üzerindeki da¤›l›m› çok yayg›n de¤ildir. ‹zlanda
(Mt Hekka Kelad), Kuzey Amerika (Wyoning), Orta
Amerika (Tequila), Avrupa (Lipari, Melos), Afrika
(Etiyopya) gibi bölgelerin yan› s›ra Anadolu ve Kafkasya önemli obsidiyen yataklar›na sahiptir. Anadolu’
da obsidiyen, özellikle iki bölgede yo¤unlafl›r: ‹ç
Anadolu’da Bat› Kapadokya’da ve Do¤u Anadolu’da
(Bingöl, Van, Kars).
Obsidiyen, özellikle tarihöncesi insan›n›n çeflitli amaçlarda kulland›¤›, ticaretini yapt›¤› k›ymetli bir hammadde iken, zamanla önemini yitirmifltir. Bu yaz›da
genel olarak ça¤lar boyu obsidiyenin kullan›m alanlar›na, baz› örnekler vererek de¤inece¤iz.
Etimolojik olarak obsidiyen kelimesinin kökeni hakk›nda tam bir görüfl birli¤inin oldu¤u söylenemez.
Antik Ça¤ yazarlar› obsidiyeni tan›rlar, ancak onun
için özgün bir kelime kullanmazlar. Heredot ve Sicilyal› Diodoros, obsidiyeni, Etiyopya Tafl› olarak adland›r›rlar ve onun kesici özelli¤i üzerinde dururlar.
Theophrastos ise obsidiyeni, Lipari Tafl› olarak adland›r›r ve daha çok yand›¤›nda geçirdi¤i kimyasal ve
fiziksel de¤iflim üzerinde durur. Genel kan›, bu do¤al
cam› Etiyopya’da bulan Obsidius’a ithafen, kelimenin ilk olarak Plinius taraf›ndan obsidianus (Obsidius’un Etiyopya’da buldu¤u tafl) olarak kullan›ld›¤›
fleklindedir. Plinius, Do¤a Tarihi (Naturalis Historia)
adl› eserinin 36. cildinde, obsidiyenden flöyle bahseder: “Cam kategorisine, Obsidius’un Etiyopya’da
buldu¤u tafla benzeyen obsidiyenleri de sokmam›z
gerekir. Siyah renkli, bazen fleffaf, duvara ast›¤›m›z
aynalardan daha kaba, ancak görüntüyü gölge gibi
yans›t›rlar”. Yine ayn› eserinde Ksenokrates’in, bu tafl›n
Hindistan, ‹talya ve ‹spanya’n›n okyanus k›y›lar›ndan
da geldi¤inden bahsetti¤ini yazar. Di¤er Antik Ça¤
yazarlar›, Plinius’un yazd›klar›na yeni bir fley eklemezler. Anadolu’daki varl›¤›ndan ise, Bizans Dönemi’ne
ait anonim bir eserde (Lapidaire nautique) bahsedilmesi sayesinde haberdar olabilmekteyiz (Decourt,
1998).
Obsidiyenin Antik Ça¤ yazarlar› taraf›ndan fazla önemsenmemesinin nedeni, büyük olas›l›kla, kullan›m alan›n›n k›s›tl› olmas›ndand›r. Tarihöncesi ça¤larda belli
bir önem ve konuma sahip bu hammaddenin, zaman
içindeki yolculu¤una bakt›¤›m›zda, daha Antik Ça¤’a
varmadan önemini büyük ölçüde yitirdi¤ini görüyoruz.
TÜRK ESK‹ÇA⁄ B‹L‹MLER‹ ENST‹TÜSÜ HABERLER
1
PALEOL‹T‹KTEN GÜNÜMÜZE OBS‹D‹YEN
Obsidiyen, yerel bulundu¤u takdirde, tarihöncesi
insan› taraf›ndan alet yap›m›nda kullan›lan s›radan bir
hammaddedir. Paleolitik Dönem’de obsidiyenin da¤›l›m› hakk›nda çok az verimiz vard›r. Avrupa’da Üst
Paleolitik Dönem’de, deniz ve tatl› su kabuklular›n›n
veya mamut difllerinin de¤ifl/tokuflu yap›l›rken, obsidiyenin henüz çok önemsenmedi¤ini (veya fazla tan›nmad›¤›n›) görüyoruz. Yak›n Do¤u’da ise, Üst Paleolitik Dönem’de, Kuzey Irak-Shanidar’da Van Gölü
kökenli iki parça, Suriye-Yabrud’da bir kaz›y›c› ve
Antalya Bölgesi-Öküzini ve Karain’de bulunan birkaç
yonga, bu da¤›l›m›n, büyük olas›l›kla tesadüfi oldu¤unu göstermektedir (Cauvin-Chataigner, 1998). Bu
durum günümüzden 12.000 y›l önceye kadar sürer. Bu
tarihten bafllayarak, baflta az olarak Neolitik Dönem’
de takas› veya ticareti önem kazanan bir hammadde
durumuna gelir. Öncelikle dilgicikler halinde bir ürün
olarak kavk›lar, malakit, kornalin veya da¤ kristalleri
gibi de¤ifl/tokufl veya arma¤an paketi içinde yer almaya bafllar. Ayr›ca do¤al bölgesinin d›fl›nda da bir grup
insan taraf›ndan tercih edilen hammadde haline gelir.
Örne¤in Hallan Çemi, Çayönü veya Cafer Höyük gibi
yerleflmelerin, yataklardan ekonomik s›n›r›n ötesinde
bulunmas›na karfl›n, alet yap›m›nda büyük bir oranla
obsidiyeni seçerler.
Çanak Çömleksiz Neolitik ile beraber, bu hammaddeye karfl› ilginin yükseldi¤ini görüyoruz. Güney Do¤u
Anadolu köyleri obsidiyeni, çakmak tafl›na tercih
etmeye bafllarlar. Kaynaklara uzak olan yerleflimlerde
obsidiyen miktar›n›n göreceli olarak artt›¤›n› gözlemleriz. Özellikle ‹ç Anadolu obsidiyen kaynaklar›ndan,
standart bir üretim ürünü olan dilgi ve dilgicikler,
Levant Bölgesi’nde önemli bir da¤›l›m gösterir. Bu
da¤›l›m›n belli bir sistem dahilinde oldu¤una gerek
üretim atölyeleri, gerekse da¤›l›m flemas› iflaret etmektedir.
Yaklafl›k M.Ö. 7000’lerde obsidiyen ticaret a¤›nda bir
de¤iklik gözlenir. Yak›n Do¤u’ya, özellikle de Levant
Bölgesi’ne obsidiyen ihraç eden ‹ç Anadolu, bu ihracat› büyük ölçüde keser. Art›k Do¤u Anadolu obsidiyeninin daha fazla da¤›l›m gösterdi¤i görülür. Kullan›m
alanlar› ço¤unlukla silah, alet ve daha ender olarak da
tak›lard›r.
Neolitik sonras›, yerel olarak bulundu¤u bölgeler
d›fl›nda obsidiyen kullan›m›n hem azald›¤›, hem de
kullan›m alanlar›n›n de¤iflti¤i gözlenir. Çeflitli Sümer/
Akad metinlerinde Òurru tafl›n›n (çakmak tafl› için de
ayn› kelime kullan›lmakta, ancak tan›mla ikisi ayr›labilmektedir) rengi, par›lt›s›, büyü ve t›pta kullan›m›,
hazine ve ticaret listelerindeki yerinden bahsedilmekte (Coqueugniot, 1998), özellikle sembolik yönü öne
ç›kmaktad›r. Örne¤in Lugal.e mitinde kendisine
sa¤d›k kalmad›¤› için Òurru, Tanr› Ninurta taraf›ndan
2
lanetlenir (ibid.). Ancak lanetlenmifl de olsa k›ymetlidir. Tak›larda (ço¤unlukla muska olarak), t›pta (“ya¤da siyah obsidiyeni ezeceksiniz”) ve sembolikte
(“Aflk›n gerçek obsidiyenden”) yer al›r (ibid.). Obsidiyenin, Neolitik Dönem’de bafllayan, göz ve bak›flla
olan iliflkisi (özellikle figürinlerdeki obsidiyen gözler)
devam eder ve bu iliflki Roma Dönemi’ne kadar sürer.
Mezopotamya’da çeflitli yerleflimlerdeki (Ninive,
Ouelli, Ur) “obsidiyen çiviler”, kimi araflt›rmac›lar
taraf›ndan giysi i¤nesi olarak yorumlan›rken, baz›
araflt›rmac›lar taraf›ndan “sürme kalemi” olarak kabul
edilmektedir. Obsidiyenin prestijli kullan›m alanlar›ndan birisi de vazolard›r. Halaf Dönemi’nden bafllayarak birçok yerleflimde bu vazolar görülür (Arpaciyah,
Gavra, Brak, Ur, Acemhöyük). Neolitik Dönem sonras› obsidiyen araflt›rmalar›n›n fazla önemsenmemesi
nedeniyle, teknik olarak yap›lmas› son derece güç
olan bu vazolar hakk›ndaki bilgimiz, oldukça s›n›rl›d›r. Tell Brak’ta analizi yap›lan bir vazonun, ‹ç Anadolu kökenli obsidiyenden yap›ld›¤› ve tamamlanm›fl
olarak yerleflime getirildi¤i kabul edilirken; Ur Kral
Mezarlar›’ndaki vazonun yerel metal kaplara benzemesi nedeniyle, brüt getirilmifl obsidiyen blo¤unun,
yerel ifllenmesi olarak yorumlan›r (Coqueugniot,
1998). Obsidien vazolar hakk›nda heyecan verici
buluntular ise, Anadolu’dan gelmektedir. Hititler taraf›ndan çok önemsenmeyen obsidiyen, Asur Koloni
Ça¤›’nda sanat ve ticarette önemli bir yer tutar.
Kültepe’de (Karum Ib), bir tap›nakla iliflkili bir odada,
iki tondan fazla obsidiyenin stoklanmas› (Özgüç,
1996) ve Amuk Ovas›’nda ayn› döneme tarihlenen
Tell Açana’n›n VII. tabakas›nda bulunan tafl kap ve
özellikle obsidiyen kap iflleme atölyesi (Woolley,
1955) dikkat çekicidir.
Obsidiyen M›s›r’›n yo¤un olarak ithal etti¤i hammaddelerden biridir. Ancak burada söz konusu olan obsidiyen, birkaç istisna d›fl›nda kuzeyden gelmez. Kaynak,
Etiyopya ve Eritre’dir. Burada da obsidiyen çakmak
tafl›n›n yan› s›ra silah ve alet yap›m›nda kullan›lm›flt›r,
ama ana kullan›m alan› sembolikte ve düflüncededir.
Tak› ve glipti¤in yan› s›ra obsidiyen, astroloji sembolizmas›nda (y›ld›zlarla iliflki), t›pta (çakmak tafl›n›n
yan› s›ra b›çak olarak) ve ritüellerde yo¤un olarak kullan›l›r. Ritüellerde öne ç›kan kullan›m alan›; mumyalama iflleminde obsidiyen b›çaklar›n kullan›lmas›
ve ufak obsidiyen tafllar›n da yer almas› fleklindedir.
Ayr›ca mumyaya efllik eden amuletlerin ço¤u da obsidiyenden yap›lm›flt›r. Bunlar›n yan› s›ra obsidiyen,
di¤er bölgelerde tespit edildi¤i gibi, vazo yap›m›nda,
ayr›ca figürin ve heykellerde, göz olarak kullan›lm›flt›r.
Obsidiyen, Melos Adas› nedeniyle, Yunanistan’a
yabanc› de¤ildir ve kullan›m› Mezolitik Dönem’den
PALEOL‹T‹KTEN GÜNÜMÜZE OBS‹D‹YEN
beri vard›r. Özellikle Girit Adas›’nda Minos Kültürü
ile beraber, alet ve silahlara obsidiyen kap ve vazolar
da eklenir (Knosos, Zakros, Tylissos, Agia Triadha).
Antik Ça¤’da obsidiyenin kullan›m› birbiriyle kesiflen
alanlarda görülür: dekorasyon, t›p ve büyü (Decourt,
1998). Örne¤in; aynalar hem dekoratif bir anlam tafl›rken, hem de bak›fl (gözler) ve gelece¤i okuma (yans›ma) gibi sembolizmay› da içerirler. Obsidiyenin özellikle gözlerle olan ilgisini Antik Ça¤ yazarlar›ndan
anl›yoruz. Bu iliflki somut veya soyut olarak ça¤lar ve
çeflitli kültürlerde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Günümüzde
de mikrop kapmama özelli¤inden dolay› Amerika
Birleflik Devletleri’nde baz› göz ameliyatlar›n›n obsidiyen dilgiciklerle yap›l›yor olmas›, yine farkl› bir
flekilde de olsa bu iliflkiyi bir kez daha önümüze ç›kar›yor.
1991 y›l›ndan beri Avrupa Konseyi taraf›ndan “Dünya
Do¤al Miras›” olarak kabul edilen obsidiyenin, günümüzde kullan›m alan› hemen hemen yoktur. Koruma
alt›nda olmas›na karfl›n, turistik amaçl› kullan›lmaktad›r. Ermenistan’da tak›, biblo gibi turistik eflyalar
obsidiyenden yap›l›rken; Meksika obsidiyenleri, hat›ra
eflya olarak Avrupa kentlerinde bile sat›lmaktad›r.
Bugün halen, obsidiyen hayranl›k uyand›ran bir maddedir ve baz› edebiyatç›lara esin kayna¤›d›r ve hatta
ismi alt›nda gruplaflm›fl flairler bile vard›r: Poetas of
the Obsidian Tongue (Coqueugniot, 1998).
Kaynakça
Cauvin, M.C. – C. Chataigner
1998 “Distribution de l’obsidienne dans les sites archéologiques du Proche et Moyen Orient”, Cauvin,
Gourgaud, Gratuze, Arnaud, Poupeau, Poidevin,
Chataigner (ed.), L’obsidienne au Proche et Moyen
Orient. Du volcan a l’outil, BAR International
Series 738: 325-350.
Coqueugniot, E.
1998 “L’obsidienne en Méditerrannée Orientale”, Cauvin,
Gourgaud, Gratuze, Arnaud, Poupeau, Poidevin,
Chataigner (ed.), L’obsidienne au Proche et Moyen
Orient. Du volcan a l’outil, BAR International
Series 738: 351-362.
Decourt, J.C.
1998 “L’obsidienne dans les sources anciennes. Note sur
l’histoire du mot et l’utilisation de la roche dans
l’antiquité”, Cauvin, Gourgaud, Gratuze, Arnaud,
Poupeau, Poidevin, Chataigner (ed.), L’obsidienne
au Proche et Moyen Orient. Du volcan a l’outil,
BAR International Series 738: 363-377.
Özgüç, T.
1996 “An obsidian storehouse close to the temples built
by Anitta, king of Nesa”, Gasche, Hrouda (ed.),
Collectanea Orientalia-Histoire, arts de l’espace et
industrie de la pierre. Etudes offertes en hommage a
Agnes Spycket, CPOA 3, Neuchatel, Paris: 279-283.
Woolley, Sir L.
1955 Alalakh, an account of the excavations at Tell
Atchana in the Hatay, 1937-1939, Oxford.
Kitap Tan›t›mlar›
Becker, T., Griechische Stufenanlagen. Untersuchungen
zur Architektur, Entwicklungsgeschichte, Funktion und
Repräsentation, Bonifatius Druck Buch Verlag, Paderborn, 2003. 314 sayfa, 53 levha, 97 resim ve 119 çizim.
Kitap, yazar› taraf›ndan Marburg’da Geschichte und
Kulturwissenschaften der Phillips-Universität’de Prof. Dr.
H. Lauter’in dan›flmanl›¤›nda haz›rlanan ve 2000/2001 güz
döneminde kabul edilen doktora tezinin k›salt›lm›fl ve
üzerinde çal›flma yap›larak bas›lm›fl halidir.
Buradaki çal›flmada Hellen mimarisinde merdivenler konu
seçilmifl, mimari aç›dan geliflimi, fonksiyonu ve tipolojisi
ayr›nt›l› biçimde de¤erlendirilmifltir. Arkeoloji literatüründe Hellen mimarisi ile ilgili çok say›da çal›flma vard›r;
ancak flimdiye kadar merdivenler tek bafl›na ayr› bir araflt›rma malzemesi olarak incelenmemifltir. Yazar, kitab›nda Hellen dünyas›n›n farkl› yerlerinden seçti¤i merdiven örneklerini topluca irdeleyip, bunlar›n genel bir de¤erlendirmesini
yapmay› amaçlam›flt›r. Bu amaç do¤rultusunda merdivenleri ve basamakl› yap›lar› befl ayr› grupta toplam›fl, her
grubu kendi içerisinde irdelemifl ve sonuçlar elde etmifl,
bunlar›n yard›m›yla genel sonuçlara ulaflm›flt›r.
Kitab›n Kuruluflu: ‹ç kapaklar ve içindekiler listesini kitap
ile ilgili aç›klamalar ve yazar›n teflekkürlerinin yer ald›¤›
Önsöz, metin içerisinde kullan›lan k›saltmalar›n listesi ve
Girifl bölümleri izler. Girifl bölümünde, okuyucuya kitab›n
kapsam› k›saca aç›klanm›fl, merdiven yap›lar›n›n mimarl›k
tarihindeki yeri ve önemine de¤inilmifl, bunlar›n tipolojik
ayr›m› ve isimlendirilmesindeki kavram sorununa yer
verilmifl, baz› kavramlar›n ilk kez yazar taraf›ndan kullan›ld›¤›ndan söz edilmifltir. Merdiven yap›lar› befl ayr› bölümde
ele al›nm›flt›r. Bunlar: 1-teras merdivenleri: Argos, Lindos,
Halikarnassos, Perachora, Labraunda, Epidauros, Eleusis,
Thasos, Selinus, Kos, Morgantina, Priene, Rhodos, Amphipolis, Kameiros, Aegina ve Pergamon; 2-tap›nak merdivenleri: Agrigent, Selinus, Ephesos, Didyma, Teos, Pergamon
ve Samos; 3-basamakl› sunaklar: M.Ö. 6. ve 5. yy sunak
basamaklar› (Selinus), Geç Klasik ve Hellenistik Dönem
merdivenli sunaklar› (Magnesia, Pergamon, Kos, Priene,
Tenos); 4-seyirci basamaklar›: Perachora, Selinus, Atina,
Lykosoura, Korinth, Lato, Pergamon, Didyma, Knidos;
5-basamak destek duvarlar›: Selinus, Aliphera, Argos,
Atina, Olympia örnekleri yard›m›yla detayl› biçimde ayr›
de¤erlendirilmifl, elde edilen sonuçlara ise, her bölüm içerisinde ayr›ca yer verilmifltir. Yedinci bölümde (VII. Zusammenfassende Ergebnisse) genel de¤erlendirme yap›lm›fl,
merdiven yap›s›n›n geliflim tarihi, fonksiyonu, yap› tekni¤i,
plan›, boyutlar› ve an›tsal anlamda öneminden ayr› alt
3
K‹TAP TANITIMLARI
bafll›klarda söz edilmifltir. Metin bölümünü çizim listesi,
levhalar›n listesi, indeks ve levhalar izler.
Sonuç: Hellen mimarisinde merdiven ait oldu¤u yap›y›
veya bulundu¤u alan›n görkemini artt›rmaya katk›da bulunmufltur. Argos ve Lindos’da görülen, Arkaik Dönem’e ait
teras merdivenlerinin, oldukça genifl yap›lmas›, yap›y› görkemli göstermek için olmal›d›r. Hellen dünyas›n›n çeflitli
bölgelerinde aç›¤a ç›kar›lan Arkaik-Hellenistik tap›nak ve
sunak merdivenleri de bu amaca yönelik bir uygulamay›
iflaret etmektedir. Hellen mimarisinde kullan›m›n›n kökeni
henüz tespit edilememifltir; ancak baz› araflt›rmac›lar Mezopotamya veya M›s›r etkili oldu¤undan söz etmektedir.
Bunun yan› s›ra bat›da Minos Kültürü’nde görülen Hellen
seyirci basamaklar› yard›m›yla, do¤udan ayr› bir basamakl› yap› geliflimi de kabul edilmek istenmektedir. Hellen
dünyas›nda basamak yap›lar›n›n de¤iflim/geliflimi hususu
farkl› yönleriyle ele al›nmal›d›r. Hellen dünyas›nda teras ve
seyirci basamaklar› en erken M.Ö. 6. yy’›n ikinci yar›s›na
tarihlenmektedir ve bu döneme ait örnekler Kara
Yunanistan d›fl›nda belgelenememifltir. Agrigent’teki
Herakles tap›na¤› ve merdiven motifi M.Ö. 500’de ilk kez
bir tap›na¤›n merdiven basama¤› ile çevrelendi¤ini iflaret
etmektedir. Argos Heraionu’ndaki teras merdiveni bilinen
en eski an›tsal teras merdiven örne¤idir (M.Ö. 450). M.Ö.
6. yy’›n ikinci yar›s› teras merdiveni motifinde M.Ö. 5. yy
boyunca hiç de¤iflme olmam›flt›r. Erken Hellenistik Dönem
merdiven mimarisi için bir dönüm noktas›d›r. Abdera,
Thasos, Argos, Priene, Milet gibi antik kentlerde ve
buralardaki kutsal alanlarda bu geliflimin somut örneklerini
görmek mümkündür. Örne¤in; M.Ö. 300 civar›nda
Didyma-Apollon Tap›na¤›’n›n cephesinin görkemi, bir
merdiven ile artt›r›lm›flt›r. Çok say›da Roma Dönemi
basamakl› yap›s›, Hellen merdiven yap›lar›n›n etkisini tafl›maktad›r ve bu yap›lar örnek al›narak infla edilmifltir.
Basamaklar›n ve basamak yap›lar›n›n fonksiyonu çeflitlidir:
‹ki teras› veya düzlükte yükselen teras ile düzlü¤ü birbirine
ba¤lad›¤› gibi, yamaçta kurulmufl seyirlik yap›larda seyirci
basamaklar› ifllevli infla edilmifllerdir. Klasik Dönem’den
itibaren iki mekân› birbirinden ay›ran s›n›r olarak merdivenlerden yararlan›ld›¤› da görülür. Tap›nak ve büyük sunaklarda ulafl›m kolayl›¤› sa¤lam›flt›r. Kutsal alanlara ulaflan
merdivenler, muhtemelen kapal› tutulmakta ve y›l›n belirli
döneminde aç›lmaktayd›.
Tap›nak merdivenlerinin temeli ço¤unlukla, sunak basamaklar›n›n temelleri ise genelde sa¤lam yap›lmaktayd›. Arkaik
ve Klasik Dönemlerde en az›ndan teras merdivenleri sa¤lam temeller üzerine oturmaktayd›.
Arkaik Dönem’de basamak yükseklikleri genelde 0.20 m’
dir; ancak baz› yap›larda 0.70 - 0.75 m yüksekli¤e sahip
basamaklar da bulunmaktad›r. M.Ö. 4-3. yy geçifl döneminde serbest merdivenlerin ço¤u 0.15 - 0.175 m aras›nda
yüksekliklere sahiptir.
Yukar›da detayl› biçimde tan›t›lan ve Hellen merdiven
mimarisini konu alan kitapta farkl› bölgelerden zengin
örneklerle bir sonuca ulafl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Ancak, belirli bir dönem, belirli bir bölge için somut bir tespit elde
edilememifltir. Merdiven yap›lar›n› ait olduklar› konteksten
ayr› tek bafl›na tarihleme kriterlerine ulafl›lamam›flt›r. Bu
eksiklere ra¤men Türkiye’den merdiven yap›s› örneklerinin
4
derlenmifl olmas›, baz› belirleyici sonuçlar elde edilmifl
olmas›, Anadolu arkeolojisinin bu konuda eksik bilgilerine
tamamlay›c› bir halka eklemeye yard›mc› bir nitelik kazand›r›r.
Turgut H. Zeyrek
Burkert, W., Die Griechen und der Orient. Von Homer
bis zu den Magiern, Verlag C.H. Beck, München, 2003.
176 sayfa.
Max Weber’e göre, bafllang›çtaki halk karakterinin en önemli ö¤esi “Hiçbir fley bilmedi¤ini kabul etmektir”. Bu durum,
kendisini özellikle bir halk›n çevre ve tarihsel ödevler karfl›nda bu ya da flu özelli¤ini nas›l korudu¤unu, terk etti¤ini
ya da bunlar› nas›l gelifltirebildi¤i konusunda ortaya
koymaktad›r. Yani Yunanl›lar, bilebildi¤imiz kadar›yla, herhangi bir köken nedeniyle de¤il, uzun tarihsel çat›flmalar,
geliflmeler sonras›nda neyse o olabilmifllerdir.
Yunanl›lar erken döneme ait önemli tarihsel evreleri, politik güç anlam›nda kendileri için yaflam›fl olsalar da, Do¤u’
nun geliflmifl kültürleri ile çok yönlü iliflkileri olmufl ve
onlardan pek çok fley ö¤renmifllerdir. Bu iliflkiler, Yunanl›lar’›n baz› özelliklerini kazanmalar›nda ve bunlar› çok net
bir flekilde özümsemelerinde oldukça etkili olabilmifltir.
Ancak bu iliflkilerin etkisi ve derinli¤i uzun zaman gerekti¤i kadar gerçek anlamda alg›lanamam›flt›r. Bu konuda,
Walter Burkert’in ç›¤›r açan çal›flmalar›na çok fleyler borçluyuz.
Burkert’in Venedik’te verdi¤i konferanslar›n metinlerine
dayanan ‹talyanca bask›s› 1999 y›l›nda yay›nland›¤›nda,
k›sa zaman içerisinde Frans›zca ve ‹spanyolca’ya çevrilen
eser, yazar›n kendisi taraf›nda Almanca’ya çevrilmifl ve
büyük oranda aktüellefltirilmifltir.
Kitap konuyla ilgili genel bir giriflle bafllamakta (s. 9-22),
Yunanl›lar’›n, Do¤u’dan nas›l etkilendiklerini ele alan 5
bölümle (s. 23-133) devam etmektedir. Daha sonra ise
notlar (s. 136-159) ve Do¤ulu kaynak metinlerin çeviri
listeleri (s. 161), konuyla ilgili kaynaklar listesi (s. 163170) ve bir indeks (s. 171-176) ile kitap bitmektedir.
Burkert, daha ilk bölümdeki alfabe ve yaz›l› kültür ile ilgili
genel bilgilerden hemen sonra, Homeros’un, Mezopotamya
kökenli G›lgamefl, Enuma, Elifl ve Athrahasis’den ne büyük
oranda etkilenmifl olabilece¤ini (olmas› gerekti¤ini); özellikle de anlat›m tekni¤i, tanr›lar› kavrama, ölümlüler ve
ölümsüzler aras›ndaki iliflkiler konusunda, çok belirgin bir
flekilde gözler önüne sermektedir.
Yine ayn› flekilde, Sokrates öncesi felsefesini Do¤u ile birlefltiren geleneksel e¤ilimlerde de ayn› etki söz konusudur:
Bilgelik edebiyat›, dünyan›n oluflumu ile ilgili mitolojiler,
evrenin yarat›lmas› konusundaki görüfller. Hangi konuda
olursa olsun, Yunanl›lar’da, kökeni M›s›rlar’a, Mezopotamyal›lar’a, Hurriler’e, Hititler’e kadar izler görülmektedir. Yunanl›lar’da Thales’le bafllayan güneflin tutulmas›n›
önceden hesaplama ifli, asl›nda ilk kez Babil astronomisinde görülmektedir. Dairenin 360 dereceye bölünmesi de ilk
kez Babil matemati¤inde gerçeklefltirilmifltir. Böylece,
ba¤›ms›z bir Yunan Felsefesi’nden söz etmek imkâns›z gibi
görünüyor.
K‹TAP TANITIMLARI
“Orpheus und Ägypten” isimli bölümde ise, ölenlerin öteki
dünyadaki mutlulu¤unu garanti alt›na almak için gerekli
inan›fl ve ö¤retiler konusunda veriler sunulmaktad›r. Yeni
kaynaklar Dionysos mitolojisinin, daha beflinci yüzy›lda
bile yayg›nlaflm›fl oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Hatta baz›
belgeler çok eski bir tanr› olan Dionysos’un, M›s›r etkisiyle
yayg›nlaflt›¤›n›, yeralt› dünyas› ve ruhlar›n gezileri mitolojilerinin de yine ayn› kökenli oldu¤unu göstermektedir.
Yunal›lar’›n, Do¤u’ya olan ba¤l›l›klar›n›n biraz daha ortaya
ç›kmas›yla, Yunanl›lar’a özgü tipik ö¤elerin ne oldu¤u
sorusu da biraz daha ön plana ç›kmaktad›r. Burkert sonuçta
bir tür çok boyutlu zenginlik’ten söz ederken, Yunan kültürünün Yak›ndo¤u-Akdeniz havzas›nda devaml› bir birliktelik içinde yer ald›¤›n› da vurgulamaktad›r.
Örne¤in, Burkert, ‹lyada’daki bir savafl sahnesini, II.
Ramses’in fliiriyle karfl›laflt›rmaktad›r. ‹kisinde de kahramanlar, bir tanr›n›n yard›m›yla düflmana sald›r›p, zafere
ulaflmaktad›rlar. Bir yerde pek ço¤u bunu yaparken, bir
yerde ise, komutan› kaçt›¤› için kral tek bafl›na düflmana
sald›r›p, onlar› öldürüp, yenmek ister. Ordum ve savafl arabalar›m beni terk edip, içlerinden bir teki bile geri dönmeden öylece bekleyince, ben de tek bafl›ma bütün yabanc›lar› alt ettim. Bu cümlelerle söylenmek isteyen çok bildik
bir durumdur. Bir yandan kral›n herkes üzerindeki inan›lmaz hakimiyeti, öte yandan anlat›lanlardaki gerçeklik pay›n›n çok zay›f olmas›. Kahramanlar›n büyüklü¤ü, insan›
aflan bir boyut kazanmaktad›r. Yani Do¤u ve Bat› aras›ndaki benzerlikler kadar farkl›l›klar da oldukça ilgi çekicidir.
Waltert Burkert’in eserinde, pek çok yeni yay›nlar› göz
önünde bulundurarak, akültürasyon, yabanc› kültürlerin
özümsenmesi, yabanc› ve benzeri kültürlerin aralar›ndaki
çat›flmalar konusunu da ortaya koymaktad›r. Baz› yerlerde
ise, eski yay›nlar›ndaki verileri, özellikle de Do¤ulaflma
Devrimi’ni (orientalisierende Revolution) tekrarlamakla
kalmaktad›r. Kaynaklara bak›ld›¤›nda neredeyse tüm yeni
yay›nlar›n bilindi¤i gözükmekle birlikte, eserdeki en büyük
eksiklik, kültürel transferler konusundaki teorik alt yap›d›r.
Çünkü son y›llardaki çal›flmalarda, yabanc› kültür ö¤elerinin dolafl›m› ve özümsenmesi konusunda teorik bir alt yap›
oluflturulmaya çal›fl›lmaktad›r. Bu çal›flmalar sonucunda,
iki kültür aras›ndaki co¤rafik ve kronolojik alandaki ortak
noktalar ço¤ald›kça, akültürasyon sürecinin h›zland›¤›n›
göstermektedir. Yani ço¤u zaman, günümüzde varolan
kültürel kar›fl›m ve birleflimden bafllang›çtaki ö¤eleri teker
teker ay›klamak çok zordur. Kitap, bu konudaki teorik
eksikli¤e ra¤men “Yunan Mucizesi”ne elefltirel yaklaflmak
için çok önemli bir kaynakt›r.
Rüstem Arslan
Belli, O. (ed.), Güneflin Do¤du¤u Yer: Do¤ubayaz›t
Sempozyumu, Apa Ofset, ‹stanbul, 2004. 468 sayfa, 357
resim, 93 çizim, 9 harita, 22 gravür, 8 tablo.
Kitap, 13-14 Eylül 2003 tarihlerinde Do¤ubayaz›t’ta düzenlenen,”Güneflin Do¤du¤u Yer: Do¤ubayaz›t Tarih, Kültür
ve Sanat Sempozyumu” kapsam›nda sunulan bildirileri içermektedir. Do¤ubayaz›t Kaymakaml›¤›, Çekül Vakf›, Erzurum Atatürk Üniversitesi ve ‹stanbul Üniversitesi Avrasya
Arkeoloji Enstitüsü taraf›ndan gerçeklefltirilen sempozyumda, toplam 38 bildiri sunulmufltur. Do¤ubayaz›t tarihinde
bir ilk gerçeklefltirilmifl ve bölgeye, farkl› disiplinlerden,
birçok bilim insan› gelerek ortak bir konuda bilimsel bir
ad›m›n at›labilece¤i ifade edilmifltir. Arkeoloji, Tarih, Sanat
Tarihi, Nümizmatik, Etnografya, Edebiyat, Sosyoloji,
Müzik ve Turizm alanlar›nda sunulan bildirilerden özellikle Arkeoloji konusunda sunulan bildiriler, bölgenin karanl›k olan Kalkolitik, Tunç ve Demir Ça¤lar›n› ayd›nlatacak
niteliktedir. ‹shak Pafla Saray› ile ilgili sunulan bildiriler ile
de, saray ilk kez çeflitli yönleriyle ayr›nt›l› olarak de¤erlendirilmifltir.
Kitapta yer alan makalelerin bafl›nda, birer sayfa ‹ngilizce
özet yer almaktad›r. Kitap, okuyucunun eline ulaflt›¤› ilk
günden bu yana gerek zengin içeri¤i ve gerekse göz al›c›
bask› kalitesiyle, ulusal bas›nda da ad›ndan övgüyle söz
ettirmektedir.
Do¤ubayaz›t Kaymakam› Nurullah Çak›r’›n, Çekül Vakf›
Baflkan› Prof. Dr. Metin Sözen’in ve Tarihi Kentler Birli¤i
Genel Dan›flman› Yüksek Mimar Oktay Ekinci’nin yapt›¤›
aç›l›fl konuflmalar›n›n ard›ndan Prof. Dr. Oktay Belli’nin
sunufl yaz›s› (23-26) yer almaktad›r.
“Do¤ubayaz›t Bölgesi’nde Tunç Ça¤› Kalelerinin Araflt›r›lmas›” (27-40) bafll›kl› makalede Tunç Ça¤› ve Erken Demir
Ça¤› kaleleri ve nekropolleri anlat›lmaktad›r. “Do¤u Bayaz›t’›n Eskiça¤ Tarihine Bir Bak›fl”(41-50) bafll›kl› makalede, Erzurum Müzesi’nde bulunan ve Do¤ubayaz›t Bölgesi’nden ele geçen arkeolojik eserler ›fl›¤›nda, bölgenin
Eskiça¤ Tarihi’ne de¤inilmifltir. “Demir Ça¤›’nda Do¤ubayaz›t ve Yak›n Çevresi”(51-72) bafll›kl› makalede bölgedeki kale ve nekropollere yer verilmektedir. “Urartu Krall›¤›
Dönemi’nde Do¤ubayaz›t Bölgesi”(73-88) bafll›kl› makalede, 1987 y›l›ndan beri bölgede Prof. Dr. Oktay Belli ve
ekibinin sürdürdü¤ü arkeolojik çal›flmalar neticesinde
tespit edilen, Urartu Kalelerinden bahsedilmektedir. “A¤r›
Da¤› Arkeolojik Yüzey Araflt›rmas›”(89-102) bafll›kl› makale ile bölgedeki, Kalkolitik, ‹lk Tunç, Orta Tunç ve Orta
Demir Ça¤lar›na tarihlendirilen yerleflme, kale ve nekropoller anlat›lmaktad›r. “Do¤ubayaz›t Bölgesi’nde Keflfedilen Urartu Sulama Tesisleri’ne Toplu Bir Bak›fl”(103-126)
makalesi bölgedeki Urartu baraj, gölet ve sulama kanallar›na de¤inmektedir.
Di¤er makaleler ise s›ras›yla flöyledir: “Tarihi Co¤rafyada
Bayezid”(127-134), “Geçmiflten Günümüze Do¤u Bayezit
Bölgesi’nde Siyasi Geliflmeler”(135-144), “KarakoyunluTemürlü Mücadelesi ve Eleflgird Meydan Muharebesi”
(145-160), “Saltuko¤ullar› Sikkeleri’nin Sanatsal Yönleri”
(161-172), “Selçuklular’›n Fethinden Osmanl› Hakimiyeti’ne Kadar Bayezid ve Çevresinin Tarihine Bir Bak›fl”
(173-182), “Ç›ld›r Beylerbeyi: I. ‹shak Pafla ve II. ‹shak
Pafla” (183-196), “1877-1878 Osmanl› Rus Harbi’nde
Bayezid” (197-204), “Eski Bayezit Kalesi Tarihi ve Mimarisi” (205-214), “‹shakpafla Saray› ve Çevresinin Arkeolojik Topografyas›” (215-226), “‹shakpafla Saray› Kaz›lar›”
(227-240), “Geleneksel Mimaride ‹shakpafla Saray›’n›n
Yeri” (241-252), “Türk Saray Mimarisi ‹çerisinde ‹shak
Pafla Saray›’n›n Yeri” (253-266), “‹shak Pafla Camii ve
Türk Sanat›ndaki Yeri” (267-278), “Eski Bayezid Camii
Hakk›nda Düflünceler” (279-290), “‹shak Pafla Saray› Tafl
Süslemeleri” (291-310), “‹shak Pafla Saray› Türbesi Üzerindeki Bölgesel Etkiler” (311-324), “Eski Do¤ubayaz›t’ta
(Bayezid) ‹shak Pafla Saray› Mezarl›¤› ve Mezarl›k Mescidi”
5
K‹TAP TANITIMLARI
(325-352), “Do¤u Bayaz›t ‹shak Pafla Saray› Kompleksindeki Kufl Evleri Üzerine” (353-360), “Do¤ubayaz›t ve
Çevresi El Dokuma Yayg›lar›” (361-384), “Do¤ubayaz›t
ve Yöresinde Geleneksel K›yafetler” (385-392), “Yaflar
Kemal’in ‘A¤r› Da¤› Efsanesi’ Roman› Üzerine Düflünceler” (393-398), “Ahmet Muhip D›ranas’›n A¤r› fiiiri:
Mekân-Metin ‹liflkisi (399-408)”, “‹shak Pafla Hakk›nda
Oluflan bir Halk Hikâyesi ve Varyantlar›n›n Karfl›laflt›rmal›
Tahlili” (409-414), “‹shak Pafla Saray› ve Ahmed-i Han›
Hakk›nda Anlat›lan Efsaneler” (415-424), “Do¤ubayaz›t’ta
Müzik ve ‹smet Öztürk” (425-432), “Do¤ubayaz›t
‹lçesi’nin Turizm Potansiyeli” (433-450), “Yolumuzun
Üzeri: Do¤ubayaz›t” (451-456), “Do¤ubayaz›t’›n Turizm
Yönünden De¤erlendirilmesi” (457-468).
Farkl› disiplinlerden birçok bilim insan›n›n kat›ld›¤› bu
sempozyum ile bir ilk gerçeklefltirildi. Daha da önemlisi,
sunulan bildiriler kitap olarak yay›nland›. Böylece gelece¤e
bir miras b›rak›ld›. Temennimiz devam›n›n getirilmesi ve
her bilimsel çal›flman›n bir kitap halinde okuyucuya ulaflmas›.
Can Avc›
Alk›m, U. B. – H. Alk›m – Ö. Bilgi, ‹kiztepe II. Üçüncü,
Dördüncü, Beflinci, Alt›nc›, Yedinci Dönem Kaz›lar›
(1976-1980). Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, Ankara,
2003. 313 sayfa metin, 22 tablo, 154 levha, 58 plan ve
kesit çizimleri.
Kitap, Samsun ili Bafra ilçesi ‹kiztepe Köyü s›n›rlar› içinde
yer alan ‹kiztepe yerleflmesinde gerçeklefltirilen 5 dönemlik
(1976-1980) kaz›lar›n ilk sonuçlar›n› içermektedir. ‹kiztepe
II kitab› 1974 y›l›nda Prof. Dr. U. Bahad›r Alk›m taraf›ndan
araflt›rmalara bafllanan ve 1980 y›l›nda kendisinin vefat›
nedeni ile, 1981 y›l›ndan itibaren Prof. Dr. Önder Bilgi
taraf›ndan yürütülmekte olan ‹kiztepe kaz›s›n›n, 1974 ve
1975 kaz› sezonlar›n›n sonuçlar›n› içeren ‹kiztepe I kitab›n›n devam› niteli¤indedir.
Kitap, Üçüncü Dönem Kaz›lar›-1976, Dördüncü Dönem
Kaz›lar›-1977, Beflinci Dönem Kaz›lar›-1978, Alt›nc›
Dönem Kaz›lar›-1979 ve Yedinci Dönem Kaz›lar›-1980
olmak üzere; 5 ana bafll›k alt›ndaki bölümlerden oluflmaktad›r. Her y›l yap›lan arazi çal›flmalar›, o kaz› sezonunda ele
geçen çanak-çömlek ve küçük buluntular› ile birlikte ayr›nt›l› olarak incelenerek de¤erlendirilmifltir. ‹çindekiler,
Kaynakça ve K›saltmalar, U. B. Alk›m taraf›ndan kaleme
al›nm›fl Önsöz ve Ö. Bilgi taraf›ndan yaz›lm›fl bir Aç›klama
k›sm› ile bafllayan kitapta ayr›ca Genel Sonuçlar, De¤erlendirme, Summary/Zusammenfassung, Ekler-Appendix,
Buluntu Yerleri Listesi, Kat ve Evrelerin Buluntu Yeri
Numaralar›, Buluntular Listesi, Buluntular›n Say›sal Döküm
Listesi, Turkish-English Glossary, Türkisch-Deutsch
Wörterbuch, Tablolar için Aç›klamalar, fiekiller için Aç›klamalar, Resimler için Aç›klamalar, Plan ve Kesitler için
Aç›klamalar, Buluntular›n Say›sal Döküm Tablolar›, Çanak
ve Çömleklerin Geliflim Tablolar›, Kronoloji Tablosu, Levhalar ile Plan ve Kesit Çizimleri yer almaktad›r.
“Üçüncü Dönem Kaz›lar›-1976” bafll›kl› ilk k›sm›n birinci
bölümünde Tepe I’de Geçifl Ça¤›’na ait kültür katlar›nda gerçeklefltirilen kaz› çal›flmalar› ile Helenistik Ça¤’a
6
tarihlendirilen dromoslu mezar kaz›s› anlat›lm›flt›r. ‹kinci
bölümde Tepe II’de ‹lk Tunç Ça¤› II kültür katlar›nda yap›lan araflt›rmalar yer almaktad›r. Üçüncü bölümde Tepe I ve
Tepe II çanak çömle¤i hamur özellikleri, form ve dönemlerine göre incelenmifltir. Dördüncü bölümde ise Tepe I ile
Tepe II’de ele geçmifl küçük buluntular s›ras›yla; piflmifl
toprak, tafl, kemik-boynuz ve madeni eserler bafll›¤› alt›nda
grupland›r›larak sunulmufltur.
“Dördüncü Dönem Kaz›lar›-1977” bafll›kl› ikinci k›s›m
5 bölümden oluflmaktad›r. Tepe I’deki kaz› çal›flmalar›
birinci bölümü, Tepe III ve Tepe IV’te yap›lan araflt›rmalar
ikinci bölümü, Tepe II’deki ‹lk Tunç Ça¤› I ve Geç Kalkolitik Ça¤ kaz›lar› ise üçüncü bölümü oluflturur. Dördüncü
bölümde Tepe I, II ve III çanak çömle¤i, beflinci bölümde
ise Tepe I, II ve III’te gerçeklefltirilen kaz›larda ele geçen
küçük buluntular anlat›lmaktad›r.
Üçüncü k›s›m “Beflinci Dönem Kaz›lar›-1978” bafll›¤›n›
tafl›maktad›r. Bu k›s›mda 5 bölümden oluflmufltur. Birinci
bölümde Tepe I’deki çal›flmalardan bahsedilmektedir.
Geçifl Ça¤›, Mezarl›k Alan› ve ‹lk Tunç Ça¤› kültür katlar›,
evreleri ve her evrenin buluntular› ile birlikte ayr›nt›l›
olarak sunulan bu bölümden sonra gelen ikinci bölüm, ayn›
flekilde Tepe II’deki arazi çal›flmalar›n› anlat›r. ‹kiztepe’nin
ahflap yap›lar›n›n anlat›ld›¤› üçüncü bölümde her bir
mimari ö¤e, yap›m teknikleri ile birlikte detayl› bir biçimde
sunulduktan sonra Anadolu’da di¤er ahflap mimarl›k kal›nt›lar› veren merkezlerin k›saca anlat›ld›¤› bir de¤erlendirme
k›sm› yer almaktad›r. Dördüncü bölümde Tepe I’de ele
geçen Geçifl Ça¤›, ‹lk Tunç Ça¤› ve Hellenistik Ça¤ çanak
çömle¤i ile Tepe II’de ele geçen ‹lk Tunç Ça¤› ve Geç
Kalkolitik Ça¤ çanak çömle¤i, beflinci bölümde ise Tepe I
ve Tepe II’nin küçük buluntular›ndan bahsedilmektedir.
Takip eden “Alt›nc› Dönem Kaz›lar›-1979” ile “Yedinci
Dönem Kaz›lar›-1980” bafll›kl› k›s›mlar da ayn› sistemde
arazi çal›flmalar› ve bütün eserleri ile sunulduktan sonra 5
kaz› sezonu sonucu elde edilen bilgiler “Genel Sonuçlar”
ad› alt›nda k›saca özetlenerek anlat›lm›flt›r. Bu k›s›mda,
‹kiztepe’de ortaya ç›kar›lan kültür kal›nt›lar›ndan, yerleflmenin Geç Kalkolitik Ça¤ bafllar›ndan, Helenistik Ça¤’a
kadar iskân edildi¤i ve Tepe I’de Geçifl Ça¤› kültür kat›n›n
hemen alt›nda ‹lk Tunç Ça¤›’na ait büyük bir mezarl›k
alan›n›n bulundu¤u anlafl›lm›flt›r. Kalkolitik Ça¤’dan Geçifl
Ça¤›’n›n sonuna kadar ortaya ç›kan çanak çömlek ve madeni eserler baflta olmak üzere, di¤er buluntular ile birlikte
‹kiztepe yerleflmesinin Anadolu arkeolojisine büyük katk›lar sa¤layaca¤›na de¤inilmifltir. Ayr›ca ‹kiztepe’nin Karadeniz Bölgesi mimarisinde ahflap gelene¤in kökeninin,
M.Ö. 4500 y›llar›ndan itibaren bafllad›¤›n› göstermesi
aç›s›ndan da oldukça önemli bir yere sahip oldu¤unun, alt›
çizilmifltir.
‹ngilizce ve Almanca özetlerin de bulundu¤u “De¤erlendirme” k›sm›nda ise, ‹kiztepe kaz›s›nda ele geçen çanak
çömlek ve küçük buluntular›n yard›m› ile ‹kiztepe halk›n›n
sosyo-ekonomik yaflam› hakk›nda baz› gözlemler yer almaktad›r. ‹kiztepe’de yaflam›fl insanlar›n avc›l›k ve hayvanc›l›kla geçimini sa¤lad›¤›, dokumac›l›kta ve maden sanat›nda
çok ileri düzeyde olduklar› ve özellikle Orta Anadolu
Bölgesi’nde yer alan di¤er ça¤dafl merkezlerle bir kültür
birli¤i içinde oldu¤u sonucu ortaya ç›kmaktad›r.
K‹TAP TANITIMLARI
“De¤erlendirme” bölümünden sonra ‹kiztepe’nin çeflitli
buluntular› ile ilgili, konusunun uzmanlar› taraf›ndan kaleme al›nm›fl, alt› makaleden oluflan ekler k›sm› yer almaktad›r. Bu eklerin yazarlar› ve konular› ise flöyle s›ralanabilir; Ek I: Sema Bayr›-Baykan, “‹kiztepe Kaz›lar›n›n 19751979 Kaz› Y›llar›na ait Yontmatafl Malzemesi Tipsel
Ayr›m›”, Ek II: Willem van Zeist, “Crop Plants from ‹kiztepe”, Ek III: Sebastian Payne, “‹kiztepe Animal Bones”,
Ek IV: Sebastian Payne, “Sample Water-Sieving for small
Animal Bones”, Ek V: Michael Schultz, “‹kiztepe Infant
Skeletons”, Ek VI: Ursula Wittwer-Backoffen, “Mezarlar
Listesi”.
Anadolu’nun en az araflt›rma yap›lm›fl bölgelerinden biri
olan Karadeniz Bölgesi’nin kesintisiz en uzun süreli ve tek
sistematik kaz›s› konumundaki ‹kiztepe yerleflmesinin,
5 kaz› döneminin her aç›dan bütün detaylar› ile de¤erlendirilip sunuldu¤u ana kaynak niteli¤indeki bu kitap, ayn›
zamanda ‹kiztepe’nin Anadolu Arkeolojisi’ndeki yeri ve
önemi hakk›nda da önemli ipuçlar› vermektedir.
Asl›han Yurtsever
Arkeoloji Dünyas›ndan
ARCANE Projesi
Uluslararas› ARCANE Projesi Yönetim Komitesi
Toplant›s› 16 ve 19 Aral›k 2004 tarihinde Almanya’
n›n Blaubeuren kentinde yap›ld›. K›saca ARCANE
(Associated Regional Chronologies for the Ancient
Near East and the Eastern Mediterranean) olarak
adland›r›lan bu proje ile, Kara Yunanistan ile Bat› ‹ran
aras›nda kalan bölgede, M.Ö. 3. biny›ldaki bölgesel
kronolojiler ve bu kronolojilerin birbirleriyle olan
iliflkilerinin saptanmas› amaçlanmaktad›r.
fiimdiye kadar bu bölgede M.Ö. 3. biny›l için kullan›lan ‹lk Tunç Ça¤› I-IV A+B gibi klasik terminoloji,
birbirlerine çok yak›n olan bölgelerin karfl›laflt›r›lmas›nda bile, kavram kargaflas›na ve tarihlendirmede
tutars›zl›klara yol açmaktad›r. Son y›llarda Türkiye ve
Suriye’deki baraj sahalar›nda yap›lan yo¤un kurtarma
kaz›lar›, bu zorluklar›n daha bir ön plana ç›kmas›na
neden olmufltur. Bu sorunlar›n çözümüne katk›da
bulunmak amac›yla çeflitli bölgesel toplant›lar yap›lm›fl ve bunlar›n sonucunda yeni yerel kronolojiler
saptanm›flt›r. Bu yerel kronolojilerin bir araya gelinerek tart›fl›lmas› ve birbirleriyle karfl›laflt›r›lmalar›
gerekmektedir.
Son iki y›l suresince zaman zaman bir araya gelen
konunun uzmanlar›, bu sorunu bir çözüme kavuflturmak amac›yla ARCANE projesini kurmufllard›r.
Bu proje çerçevesinde, Yunanistan’dan Bat› ‹ran’a,
Gürcistan’dan Filistin’e kadar uzanan genifl co¤rafi
bölgede, yerel kronolojilerin daha iyi saptanmas› amac›yla 12 bölgesel grup (Regional Group) oluflturulmufltur. Bu 12 grubun d›fl›nda bütün bölge üzerine
çal›flan, epigrafi, glyptik, tarihleme yöntemleri ve
arkeoloji konular›nda 4 grup (Transversal Group) daha oluflturulmufltur. Önce bu bölgelerde kaz› yapan
ya da yapm›fl olan arkeologlar›n verecekleri bilgiler
do¤rultusunda bölgesel kronolojiler saptanmas›; daha
sonra da bu kronolojilerin birbirleriyle karfl›laflt›r›lmalar› sonucunda, tüm bölge için geçerli olan bir kronoloji ve terminoloji saptanmas› suretiyle, genel bir
senteze gidilmesi planlanm›flt›r. Bu göreceli kronolojilerin ayr›ca C14 gibi tarihleme yöntemleriyle de
mutlak tarihlendirilmelerine çal›fl›lacakt›r. Bu amaçla
projeye, arkeologlar ve filologlar›n yan› s›ra Fen
Bilimleri’nden de bilim adamlar› kat›lmaktad›r.
Proje, European Science Foundation (ESF) “à la
carte” listesine al›nm›fl olup, 2005 y›l›ndan itibaren
yap›lacak toplant›lar, bu vak›f taraf›ndan finanse
edilecektir. Almanya’da yap›lan toplant›ya Tübingen
Üniversitesi Dostlar› Vakf› (Unibund) ve Henkel
Vakf›’n›n (Gerda-Henkel Stiftung) maddi katk›lar›yla,
on ülkeden 27 bilim adam› kat›lm›fl olup organizasyon, çal›flma yöntemleri ve ileride ne gibi ad›mlar›n
at›lmas› gerekti¤i konular›nda fikir al›fl veriflinde bulunulmufltur.
Proje hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için:
http://www.uni-tuebingen.de/arcane
Ferhan Sakal
Mountains and Valleys:
A Symposium on Highland/Lowland
interaction in the Bronze Age settlement
systems in Eastern Anatolia,
Transcaucasia and Northwestern Iran
Sempozyum 09-13 A¤ustos 2004 tarihlerinde Van’da
Merit-fiahmaran Otel’de gerçeklefltirilmifltir. Yürütücülü¤ünü bu sat›rlar›n yazarlar›n›n yapt›¤› sempozyumun Bilimsel Komitesi, Prof. Dr. H. Parzinger
(Deutsches Archäologisches Institut, Der Präsident,
Berlin), Prof. Dr. H. Hauptmann (Heidelberg Academy for the Humanities and Scientes, Heidelberg),
Prof. Dr. M. Salvini (Direttore dell’Istituto di Studi
sulle Civilta’ dell’Egeo e del Vicino Oriente, CNR,
Roma) ve Prof. Dr. Veli Sevin (Yüzüncü Y›l
Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü Baflkan›, Van)’den oluflmufltur.
Sempozyum bugün Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan, Nahç›van, ‹ran Azerbaycan› ve Do¤u Anadolu
7
ARKEOLOJ‹ DÜNYASINDAN
Bölgesi’nin yer ald›¤› ve ayn› kültürleri paylaflm›fl
olan bir co¤rafyan›n Urartu Krall›¤›’ndan önceki
sosyo-ekonomik yap›s›n› incelemeye yönelikti. Bu co¤rafyada bir baflka tan›mlamayla Van, Urmiye ve Sevan
Gölleri üçgenindeki arkeolojik çal›flmalar, 20. yüzy›l
boyunca politik s›n›rlar nedeniyle d›fla aç›lamam›flt›r.
Yerleflme düzeni, sosyal yap› ve uzun ya da k›sa
mesafeli iliflkileri anlayabilmek için gerekli kan›tlar,
ancak k›sa süre önce, daha genifl bir kitleye ulaflmaya
bafllam›flt›r. Önceleri do¤u ve bat›da ayr› ayr› derlenen
bilgilerin ortak bir sentezinin art›k yap›labilece¤ini
düflünerek özellikle Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan, Nahç›van ve ‹ran’l› bilim insanlar›yla bat› dünyas›n›n bir araya gelmesini amaçlanm›flt›r. Çevre kültürlerle ba¤lant›lar› de¤erlendirebilmek için de, söz
konusu co¤rafyayla ba¤lant›l› bölgelerden de konuflmac›lar sempozyuma davet edilmifltir.
Uluslararas› kat›l›ml› ve dili ‹ngilizce olan bu sempozyumda Gürcistan, Azerbaycan, Nahç›van, ‹ran, Amerika, Fransa, Almanya, ‹talya, Avustralya ve ‹srail gibi
ülkelerin çeflitli üniversite ve kurumlar›ndan 45
kat›l›mc› yer alm›flt›r.
Sempozyum boyunca afla¤›daki bildiriler sunulmufltur:
Harald Hauptmann ‘From village to central place. The
Development of settlement systems in the Alt›nova
and Upper Euphrates Region during the late 4th and
3rd millenium BC.’, Barbara Helwing ‘The Late
Chalcolithic Period in the Northern Zagros’, Stephan
Kroll ‘Early Bronze Age settlement patterns in the
Urmia Basin’, Gian Maria Di Nocera ‘Mobility and
Stability: Preliminary observations on the Early
Bronze Age settlement organization in the Malatya
Plain’, Kirstin Kasper ‘Obsidian sources in Transcaucasia and their exploitation in the Bronze Age’, Tuba
Ökse ‘Early Bronze Age settlement pattern and cultural structure of the Sivas Region’, Behrouz Omrani
‘The Urmia Lake and its climatic conditions in
E.B.A.’, Abbas Seyidov ve Veli Bahshaliyev ‘Middle
Bronze Age nomadic settlement centers in Nakhichevan’, Veli Bahshaliyev ‘Early Bronz Age settlements
of Nakhichevan’, Safar Huseyn oglu Ashurov ‘The
monuments of Sharur’, Karen Rubinson ‘The Polychrome Pottery of Dinkha Tepe, Iran, Revisited’, Lily
Niakan ‘Introduction of the Bronze Age pottery from
Yanik Tepe in the National Museum’, Catherine
Marro ‘Cultural duality in Eastern Anatolia in Late
Prehistory. The examples of the Araxes Basin in the
Chalcolithic and the Upper Euphrates in the Early
Bronze Age’, Mikheil Abramishvili ‘Between Caucasus and the Aegean!’, Gregory E. Areshian ‘Early
Bronze Age settlements in plain of Ararat and its
mountainous vicinity’, Parvin Akhanchi ‘Database
“Azerbaijan archaeological monuments of the Bronze
Age”, (quantitative analysis of archaeological sources)’,
8
Veli Huseyn oglu Aliyev ‘Development early town
of civilization in Nakhichevan’, fievket Dönmez
‘Central Black Sea region and Kelkit River Basin
settlements in the Bronze Age’, Bertille Lyonnet
‘Relations between the Syrian Djezire and the North
(Steppe north of the Caucasus and Highlands of
Transcaucasia) in the 1st half of the 3rd Millennium
BC.’, Bahram Ajorloo and Hassan Fazeli Nashli
‘Social transformation and interaction of the Qazvin
Plain during the Fourth and Third Millennium BC’,
Peter Bartl ‘The Middle Bronze Age on the Upper
Tigris: new evidence from the Excavations at Giricano and Ziyaret Tepe’, Aynur Özf›rat ‘Transhumance
of the Eastern Anatolian High Plateau in the second
millennium BC’, Jan-Krzysztof Bertram ‘Seasonal
sites and structured systems: Aspects of the settlement
organization in the Iori-Alazani-Region in the 2nd/
early 1st millenium BCE (Tqisbolo-gora, Didi Gora,
Udabno)’, Mikail Mustafayev ‘Nikropol-Narimankand’, Akbar Hasanqulu oglu Badalov ‘Monuments
of Bronze and Iron periods in Nakhichevan (late II
millennium BC. and I millenium BC.)’, Giorgi
Bedianashvili ‘Barrows of Namgalamitsa and its cultural environment’, Hassan Akbari ve Morteza
Hessari ‘Korgans in the Ardebil and their affairs’,
Mitchell Rothman ‘Migration, trade, and integration
during the Early Bronze Age in highland zones’,
Mojgan Seyedin Dijojin ‘Bronze Age burial rites in
Northwestern Iran’, fiükran Sevimli ‘The concept of
hygiene and its practices as part of the primary necessities of Anatolian Bronze Age people’, Abuzer Ibrahimoglu Alekperov ‘The religious beliefs of Azerbaijan population in the Bronze Age’. Bildirilerin d›fl›nda ayr›ca Haluk Perk taraf›ndan ‘Selected Bronze Age
Artifacts from Eastern Anatolia in the Haluk Perk
Private Collection’ konulu bir konferans verilmifl ve
Ufuk Al›r›z ve Fatih Sönmez taraf›ndan Van yöresiyle
ilgili iki dia gösterisi yap›lm›flt›r.
Befl gün süren sempozyumda bildirilerin yan› s›ra
tart›flmalara genifl yer ayr›lm›flt›r, her bildiriden sonra
yap›lan soru-cevap k›sm›n›n d›fl›nda her günün sonunda ‘Natural factors and general trends’, ‘Bronze
Age settlement systems’, ‘Late Bronze and Iron
Age highland-lowland interaction’ bafll›klar› alt›nda
ikifler saatlik tart›flma seksiyonlar› gerçeklefltirilmifltir.
H. Hauptmann ve S. Kroll taraf›ndan yap›lan kapan›fl
konuflmalar›nda ise sempozyumun her iki amac›na
uygun olarak baflar›yla sonuçland›¤› ve bu anlamda
bir ilki oluflturmas› nedeniyle devam›n›n gerçeklefltirilmesi dile¤i tüm kat›l›mc›lar taraf›ndan benimsenmifl ve ikincisi için organizasyon komitesinden istekte bulunulmufltur. Sempozyum yay›n› Archäologische
Mitteilungen aus Iran und Turan’›n 2005 y›l› 37.
say›s›nda yer alacakt›r. Bildirilerin yan› s›ra Van civar›ndaki arkeolojik yerleflimlere de geziler yap›lm›flt›r.
Sempozyum TÜB‹TAK-TÜSEP (Uluslararas› Toplant›lar› Destekleme Program›), Deutsches Archäologisches Institut, Van Valili¤i, Arkeolojik Eser Koleksiyoncular› Derne¤i ve Yüzüncü Y›l Üniversitesi taraf›ndan desteklenmifltir. Tüm bu kurumlara destekleri
için çok teflekkürler, Merit-fiahmaran Otel’e ise s›cak
ev sahiplikleri teflekkür etmek bizim için zevkli bir
görevdir.
Aynur Özf›rat – Barbara Helwing
I. Van Gölü Havzas› Sempozyumu
T.C. Van Valili¤i, ‹stanbul Üniversitesi Avrasya Arkeoloji Enstitüsü, ÇEKÜL Vakf›, Erzurum Atatürk Üniversitesi ile Van Yüzüncü Y›l Üniversitesi taraf›ndan
ortaklafla düzenlenen “I. Van Gölü Havzas› Sempozyumu”, 8-10 Eylül 2004 tarihleri aras›nda Van Kültür
Saray›’nda gerçeklefltirilmifltir. Avrasya Arkeoloji
Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Oktay Belli taraf›ndan
yap›lan konuflmayla törenle aç›lan sempozyumun üç
oturumdan oluflan ilk gününde; Sinan K›l›ç ‘Van Gölü
Havzas› Prehistoryas› ve Tilkitepe’nin Bugünkü
Durumu’, Oktay Belli ‘Van ve Urartular’, ‹. Zeynep
Konuralp ‘Urartularda Kad›n Tak›lar›’, ‹smail Ayman
‘Urartularda Ölü Ziyafet Sahneleri ve Din’, Can Avc›
‘Urartu Savunma Silahlar›’, Adnan Baysal ‘Transhumanism ve Yaylac›l›k: Arkeolojik Belgeleri, Veriler
ve Materyal Kal›nt›lar›n›n ‹zleri Üzerine’, Vedat Onar
‘Van Bölgesi’nin 3000 Y›ll›k Çoban Köpekleri’,
Selim Pullu ‘Urartu-Tabal ‹liflkileri’, Ayd›n M›zrak
‘Van Gölü Havzas› Tarihi, Do¤al Çevre Sorunlar› ve
Çözüm Önerileri’, Yahya Çiftçi ‘Van Tarihi-Kültür
Park› Projesi’, Hasan Geyiko¤lu ‘Harezmflah Celaleddin’in Van Gölü Çevresindeki Faaliyetleri ve Ahlat’›n
Zapt›’, Gündegül Parlar ‘Ahlat ve Çevresinde Darbedilen ‹lhanl› Sikkeleri’, Haldun Özkan ‘Do¤u Anadolu Mezar yap›lar› ‹çerisinde Ahlat Kümbetlerinin
Yeri’, Celalettin Karadafl ‘Ahlat Mezar Tafllar›nda
Kullan›lan Rumi Motifi ve Tezyinat›m›zdaki Yeri’ bafll›kl› bildirileri sunmufllard›r. ‹lk günün sonunda Cenk
Demirk›ran taraf›ndan yönetilmifl ve ‹stanbul Üniversitesi katk›lar›yla çekilmifl olan ‘Yukar› Deniz’ belgeseli yay›nlanm›flt›r.
Sempozyumun yine üç oturumdan oluflan ikinci
gününde ise Hamza Gündo¤du ‘Ercifl Anonim Kümbetin Süsleme Program›’, Mehmet top ‘Hakkari’nin
Ortaça¤ ve Sonras› Kültürel Dokusu Üzerine Bir De¤erlendirme’, Dünder Alik›l›ç ‘‹risan Beylerinin (Hakkari Beylerinin) Van Gölü Havzas› Hakimiyeti’, Ahmet
Ali Bayhan ‘Bitlis’teki Medreseler’, fiahabettin Öztürk
‘Van Evlerinin Plan Oluflumu ve Geliflimi’, Hüseyin
Yurttafl ‘Bitlis Camilerinin Plan, Mimari ve Süsleme
Aç›s›ndan ‹rdelenmesi’, Hatice Özyurt Özcan ‘Van ‹li
ve Çevresindeki H›ristiyan Yap›lar›n Plan Aç›s›ndan
De¤erlendirilmesi’, Gönül Cantay ‘Do¤u Anadolu’nun
Ald›¤› Göçler ve Van’, Osman Aytekin ‘Van ‹li Örne¤inde Kültür Varl›¤› Koruma Bilinci Üzerine Bir De¤erlendirme’, Sedat Bekiro¤lu ‘Geçmiflten Günümüze
Van kenti Yeflil Alanlar›’, Mehmet ‹nbafl› ‘Van Valileri
(1750-1830)’, Sami A¤ao¤lu ‘Van Merkez Sancaktaki
Vak›flar’, Selman Can ‘Ahlat’›n Sultan II. Abdülhamit Dönemi’ndeki Sosyal Yap›s› Üzerine Bir De¤erlendirme’ adl› bildirileri sunmufllard›r.
Üç oturumlu son günde ise; Erkan Cevizliler ‘Osmanl› Dönemi’nde Van Vilayeti’ndeki Amerikan Misyonerlerine Ait Kurumlar’, Nilüfer Cevizliler ‘Birinci
TBMM’de Van Milletvekilleri’, Selahattin Polat ve
Necmettin Elmastafl ‘Nazik Gölü Havzas›’n›n Hidrolojik Potansiyeli ve Gölden Yararlanma’, Necmettin
Elmastafl ‘Hasanabdal Kapl›cas›’, Abdüsselam Uluçam
‘Van Gölü Havzas›’n›n Kültür ve Turizm Potansiyeli’,
Orhan Deniz ‘Van Gölü K›y›lar›ndaki Do¤al Plajlar
ve Onlar› Tehdit Eden Unsurlar’, Funda Kara ‘Van Gölü
Çevresi A¤›zlar›n›n Özellikleri’, Hurisel Hatipo¤lu
‘Ahlat Yöresi Düz Dokumalar›ndan Örnekler’, Fikri
Salman ‘Ahlat ve Yöresinde Geleneksel K›yafetlerin
Günümüzdeki Durumu’, Adem Çelik ‘Bitlis Yöresi
Mekekli El Dokumalar›ndan GEJ’in Tan›t›m›’, fievket
Alp ‘Van Gülleri’, Gülhan Atnur [Van Yöresi’ne Ait
Efsaneler’, Ahmet Selim Do¤an ‘Van Gölü Havzas›
Oyunlar›n›n Köken Yönünden ‹ncelenmesi’, Yusuf
Ziya Sümbüllü ‘Van Folklorunda Geçifl Merasimleri’,
Serhat Yener ‘Van ve Yöresi Türk Halk Müzi¤inde
Yaflayan Ortak Kal›plar›n Bilgisayar Destekli Analizleri’, Nilgün Sevinç ‘Van Mutfak Kültürü’ adl› bildirileri sunmufllard›r.
Bunlar›n yan› s›ra Van Bölgesi Foto¤raf Sergisi, Poster Sunumlar› ile Van Gölü Ezgileri Dinletisi, sempozyum kapsam›nda gerçeklefltirilen etkinlikler aras›ndad›r.
‹.Ü.’nin 1944 y›l›nda Van’da düzenledi¤i V. Üniversite Haftas› kapsam›ndaki “Ayd›nlanma Konferanslar›”ndan tam 60 y›l sonra düzenlenen I. Van Gölü Havzas› Sempozyumu arkeoloji, tarih, sanat tarihi, folklor,
etnografya, do¤al çevre ve turizm alanlar›nda verilen
bildirilerin, gerek çeflitli üniversite ve alanlarda çal›flan bilim adamlar›, gerekse Van’›n yerel halk› üzerinde son derece bilgi verici ve keyifli bir etki yaratmas›n›n yan› s›ra, bilim adamlar› ile Van halk› aras›nda
oluflan iletiflim, duyarl›l›k ve bilgi al›flverifli aç›s›ndan
da, oldukça verimli geçmifltir. Düzenlenen sempozyum,
Van Gölü Havzas› üzerine yap›lan bilimsel çal›flmalar›n Van halk› ve di¤er bilim adamlar› ile paylafl›lmas›na, bölge halk›n›n sahip olduklar› turizm potansiyelini bir kez daha fark etmelerine ve bu yönde bir
tak›m yeni at›l›mlar›n bafllamas›na da yard›mc› olmufltur. Her kesimden insan›n yo¤un ilgisi ile karfl›lafl›lan sempozyumda sunulan bildiriler, bas›m aflamas›ndad›r. Tan›t›m eksikli¤i ve buna ba¤l› olarak da
9
insanlar›n ilgisizli¤inden dolay›, uzun y›llar boyunca
ihmâl edilen Türkiye’nin do¤usunun, Eskiça¤’dan
günümüze kadar, içinde bar›nd›rd›¤› kültürel zenginli¤ini, birçok aç›dan, özellikle bölge halk›na bir kez
daha göstermeyi amaçlayan ve amac›na ulaflan sempozyumun, gelecek y›llarda ikincisinin düzenlenmesi
planlanmaktad›r. Etkinli¤in gerçeklefltirilmesinde eme¤i geçen herkese teflekkür eder; bu ve benzeri çal›flmalar›n devam›n› dilerim.
‹lknur Zeynep Konuralp
6. Anadolu Demir Ça¤lar› SempozyumuSixth Anatolian Iron Ages Symposium
Ege Üniversitesi ve Anadolu Üniversitesi taraf›ndan
16-19 A¤ustos 2004 tarihleri aras›nda organize edilen
6. Anadolu Demir Ça¤› Toplant›s›, Eskiflehir-Anadolu
Üniversitesi Konferans Salonu’nda, sempozyum
sekreteri Prof. Dr. Altan Çilingiro¤lu, Rektör Prof. Dr.
Engin Ataç ve Lynn Roller taraf›ndan yap›lan aç›l›fl
konuflmalar›yla bafllad›.
Sempozyumun ilk konuflmac›s› Prof. Dr. Muhibbe
Darga, ‘Dorylaion (fiarhöyük) in the Iron Age’ adl›
bildiriyi sundu. Darga, 1989 y›l›ndan itibaren yürütmekte oldu¤u Eskiflehir-fiarhöyük kaz›lar›nda, höyü¤ün kuzey kesiminde yer alan basamakl› açma ile bat›
ve güney kesimindeki açmalarda gün ›fl›¤›na ç›kart›lan Frig tabakalar› ve buluntular› hakk›nda bilgi vererek, höyükteki Frig katlar›n›n Gordion ve di¤er Frig
merkezleri ile kronolojik ba¤lant›s›n› ortaya koymaya
çal›flt›. Darga özellikle tabaka d›fl›nda bulunan, el
yap›m› koyu açk›l› seramik örneklerinin form ve
yap›m tekni¤i bak›m›ndan Troya, Bo¤azköy ve Gordion’da ele geçen Erken Demir Ça¤ malzemesi ile
benzerli¤ine dikkat çekerek fiarhöyük’ün bölgedeki
stratejik konumuna vurgu yapt›. Sempozyumun ikinci
konuflmac›s› Dekan Prof. Dr. M. Taner Tarhan idi.
Uzun y›llar Van-Çavufltepe kaz›lar›na kat›lan Tarhan,
‘A Third Temple at Çavufltepe-Sardurihinili (?): Uç
Kale’ adl› bildirisinde Çavufltepe’nin bugüne de¤in
gözden kaçt›¤›na inand›¤› bir yap›s› hakk›nda saptamalarda bulundu. Tarhan’a göre, Çavufltepe-Uçkale
olarak adland›r›lan ve II. Sarduriye atfedilen an›tsal
yap›n›n, kalenin üçüncü tap›na¤› olabilme ihtimali
çok yüksektir. Çavufltepe Uçkale’nin ifllevinin tespiti
için, Van Kalesi’nde ‹ç Kale’nin doru¤undaki yap› , II.
Sarduri’ye ait olan Anal›-K›z Kutsal Alan›’n› ve Adilcevaz-Kef Kalesi’nde bulunan kabartmal› paye ipuçlar› veren önemli noktalar olarak öne ç›kar›lm›flt›r.
Tarhan’a göre Van Kalesi’nde bulunan yap› çift cellal›
bir tap›nak plan›ndad›r ve bu plan anlay›fl› Uçkale
yap›s› ile paralellikler tafl›r. Ayr›ca Adilcevaz Kef
Kalesi’nde bulunan paye üzerindeki yap› tasviri Çavufltepe-Uçkale yap›s›n›n t›pa t›p benzeridir. Konuflmac›
10
bu örneklerden ve baz› Urartu yaz›tlar›ndan hareketle
Çavufltepe-Uçkale yap›s›n›n, üst kat›nda kült törenlerinin gerçeklefltirildi¤i, II. Sarduru’nin kral kültüne
ya da tanr›ssall›¤›na adanm›fl çift cellal›, bir yap› oldu¤unu vurgulad›. Sempozyumun ikinci oturumunda Gül
Gürtekin Demir, ‘Provincal Productions of Lydian
Painted Pottery’ adl› bildirisinde, zengin görsel malzeme ile farkl› bölgelerde yerel olarak üretilen Lidya
boyal› çanak çömleklerinin yap›m ve boyama teknikleri hakk›nda bilgi verdi ve bu seramikler için kullan›lacak terminolojiyi tart›flt›. Oturumun son konuflmac›s› Kemalettin Köro¤lu ‘New Observations on the
Origin of the Rock-cut Tombs with a single Room
from Eastern Anatolia’ adl› bildiride Urartu co¤rafyas›nda yer alan kaya mezarlar›n›n kronolojisi üzerinde
durdu. Önce Do¤u Anadolu’daki mezarlar›n genel bir
yaklafl›mla çok odal›lar ve tek odal›lar olarak ikiye
ayr›ld›¤›n› belirtti. Van-Kalesi, Kayal›dere ve Palu
gibi mezarlar›ndan hareketle ilk gruptaki klasik Urartu
kaya mezar tipinin özelliklerini ortaya koydu. ‹kinci
aflamada tek odal›lar›n bulunduklar› yerleri, planlar›n›, iliflkili olduklar› merkezlerde ele geçen buluntular›
tart›flmaya açt›. Sonuç bölümünde ise tek odal›lar›n
birçok bak›mdan çok odal› Urartu örneklerinden farkl› olduklar›n› ve bunlar›n Urartu döneminden sonraya,
Helenistik ve Roma Ça¤›’na kadar uzayan zaman dilimine tarihlenmesi gerekti¤ini önermifltir.
Sempozyumun ikinci gününde Scott Branting, ‘GIS
and Transportation Modelling at Kerkenes’ adl› bildirisinde Co¤rafi Bilgi Sistemleri (GIS) yard›m›yla,
bilgisayar ortam›nda gelifltirilen Kerkenes Demir Ça¤
yerleflmesindeki kent içi ulafl›m ve tafl›mac›k modeli,
Geoffrey Summers ise ‘Results of the 2004 Seasons at
Kerkenes’ adl› bildirisiyle Kerkenes’de 2004 y›l›nda
gerçeklefltirilen kaz› çal›flmalar›n›n sonuçlar› üzerine
konufltular. Günün ikinci oturumu Anadolu Demir
Ça¤›’n›n kronoloji ile ilgili son y›llarda ivme kazanan
tart›flmalar›n gündemine oturan Gordion’un Demir
Ça¤ kronolojisi ve stratigrafisinin ateflli bir biçimde
tart›fl›ld›¤› bir oturum oldu. Konuflmac›lar, Keith De
Vries ‘The Date of the Destruction Level at Gordion:
Imports and the Local Sequeence’ ve Mary Voigt
‘Middle Phrygian Gordion: It’s Form, Organisation
and History’ bafll›kl› konuflmalar›nda Gordion tümülüsleri ve Erken Frig tabakalar›ndan elde edilen C14 ve
Dendrokronolojik veriler ›fl›¤›nda Gordion’un Frig
tabakalar› için yeni bir tarihleme önerdiler. Erken Frig
Dönemi’nin son yap› kat› olan 6a tahrip tabakas› için
daha önce kabul edilen M.Ö. 700 tarihinin M.Ö. 820/
800 y›llar›na çekilmesi gerekti¤ini vurgulad›lar. Buna
ba¤l› olarak Orta Frig tabakas› ise M.Ö. 820/800-550
y›llar›na çekilmelidir. Yeni kronoloji için söz alan O.
W. Musceralla bu tarihlemenin 100 y›l kadar yukar›
tafl›nmas›n›n, tahrip tabakas›nda ele geçen bütün arkeolojik malzemenin tarihlemesini de¤ifltirece¤ini, bu
noktada tümülüs buluntular›n›n dikkatle de¤erlendirilmesi gerekti¤ini, özellikle tümülüs ve tahrip tabakas›nda ele geçen fibulalar›n tarihlemede önemli kriter
oldu¤unu vurgulad›. O. W. Muscarella, çevre bölgelerde yap›lan kaz›lar›n stratigrafisi ve buluntular›n›n
yeni C14 ve Dendrokronolojik çal›flmalar› tam desteklemedi¤ini örneklerle aç›klad›. Daha sonra bu analizleri yapan Peter Ian Kuniholm daha önceki çal›flmalar›nda da çeflitli tarih sapmalar› oldu¤unu belirterek,
tahrip tabakas›nda ele geçen arkeolojik malzemelerin
stil kriti¤i yöntemiyle mutlaka eski kronoloji çerçevesinde de¤erlendirilmesi gerekti¤ini ve Tahrip Tabakas› için M.Ö. 700 civar›n›n do¤ru bir tarihleme oldu¤unu savundu. Oturumun di¤er konuflmac›lar› Gordion
kaz› ekibinden R. C. Henrickson ve L. Roller idi.
Henrickson, ‘The Mid-first Millennium at Gordion:
Phrygians, Lydians and Persians’ adl› bildirisiyle kaz›
buluntular› ›fl›¤›nda Gordion’un M.Ö. 1. biny›l›n ortalar›nda Frigler, Lidyal›lar ve Persler’in oluflturdu¤u farkl› kültürel yap›y› de¤erlendirdi. Roller ise,
‘Towards the Formation of a Phrygian Iconography in
the Early Iron Age’ bafll›¤›yla Gordion kaz›lar›nda ele
geçen tafl bloklar üzerine kaz›ma tekni¤inde yap›lm›fl
resimlerden yola ç›karak, Erken Demir Ça¤’da Frig
ikonografisinin oluflumu ve buna ivme kazand›ran
komflu kültürleri inceledi. Ayn› günün son oturumunda Mehmet Ifl›kl›, ‘Erzurum Region in the Early Iron
Age: New Observations’ adl› bildirisinde Erzurum
Bölgesi Erken Demir Ça¤›’n›n, kronolojisi ve stratigrafisini de¤erlendirdi. Bu oturumun di¤er konuflmac›lar›, Efes Kaz› ekibinden M. Kerschner, A. Bammer
ve U. Muss, özellikle Efes’in Erken Demir Ça¤ buluntular› üzerine ilginç bildiriler sundular. Kerschner (The
Late Bronze Age and Early Iron Age Ceramic Wares
Found at Ephesus and Their Relation to Other Anatolian Sites), Efes kaz›lar›nda ele geçen Geç Tunç Ça¤
ve Erken Demir çanak çömlek örneklerini takdim
ettikten sonra bu malzemenin Anadolu’daki di¤er yerleflim merkezleri ile mukayesesini yapt›. Bammer (Iron
Age Architecture and Nature at Ephesos), Efes
Artemision kaz›lar›nda ortaya ç›kart›lan Demir Ça¤
yap› kal›nt›lar› ›fl›¤›nda dönemin mimari özelliklerini
vurgulad›. U. Muss ise (Early Iron Age Terra-cottas
from the Artemision at Ephesus) Artemision kaz›lar›nda bulunan Erken Demir Ça¤ terra cottalar›n› yap›m
tekni¤i ve stil aç›s›ndan de¤erlendirerek ça¤dafl› çevre
kültürler ile karfl›laflt›rd›.
Sempozyumun üçüncü günü, Friglerin en önemli kale
tipi yerleflmelerini ve kaya an›tlar›n› bar›nd›ran Frig
Vadileri Yaz›l›kaya Midas Vadisi ve Köhnüfl Vadisi’ne
tam günlük gezi düzenlendi.
Sempozyumun son gününün ilk oturumunda konuflan
Taciser Sivas, ‘Observations on Phrygian Settlement
Pattern in Western Phrygia in the Light of 2001-2003
Surface Survey’ adl› bildiri sundu. Sivas, bildirisinde
Frig yerleflmeleri ve kaya an›tlar›n›n Eskiflehir, Kütahya ve Afyonkarahisar il s›n›rlar› içindeki yay›l›m
alan›n›n saptanmas›na yönelik olarak 2001 y›l›ndan
itibaren bölgede yürütmekte oldu¤u yüzey araflt›rmalar›n›n sonuçlar›n› zengin görsel malzeme eflli¤inde
tan›tt›. Özellikle daha önce hiç araflt›r›lmam›fl olan
Sivrihisar ve Günyüzü Da¤lar›n›n eteklerindeki bereketli ova ve vadilerde saptam›fl oldu¤u yeni Frig yerleflmeleri ve kaya an›tlar›na dikkat çekti. Sivas, yürütmekte olduklar› yeni araflt›rmalar›n, ünlü araflt›rmac›
C. H. E. Haspels’›n Frig araflt›rmalar›na yön veren
de¤erli çal›flmas›n› bir ad›m daha ileri götürdü¤ünü,
Frig yerleflmelerinin sadece Da¤l›k Frigya Bölgesi ile
s›n›rl› olmad›¤›n›, özellikle baflkent Gordion ile Midas
fiehri aras›nda bir geçifl bölgesi olan Sivrihisar ve çevresinin de kalabal›k bir Frig nüfusunu bar›nd›rd›¤›n›
vurgulad›. ‹kinci konuflmac› Susanne Berndt-Ersöz,
‘Phrygian Rock-cut Step Monuments: An Interpretation’ bafll›¤›nda arkeoloji literatüründe “Frig kaya
altarlar›” olarak bilinen basamakl› kaya yap›lar›ndan
örnekler vererek, bunlar›n tipolojisi ve ifllevleri üzerine yeni görüfller ileri sürdü. Berndt’e göre bunlar,
görünmeyen ilahi gücü simgeleyen kaya tahtlar›d›r ve
bu yap›lar ile ba¤lant›l› kaya çanaklar›, platform, seki
ve nifl gibi elemanlar basamakl› yap›lar›n kült törenleri ile yak›n iliflki içinde olduklar›n› göstermektedir.
Berndt, ayr›ca bu yap›lar›n bir bölümünde en üst basama¤›n gerisinde yer alan çift idol kabartmalar›ndan
birini Friglerin Ana Tanr›ças› Matar, di¤erini ise Hitit
dini gelene¤inin Frig dinine uzanan etkisi çerçevesinde, Baba Tanr› (Ata) olarak yorumlayarak Frig
dininde, tart›flmaya aç›k yeni bir görüfl getirdi.
Oturumun di¤er konuflmac›lar› Catherine Draycott,
Pillar Tombs and Dynasts in Archaic Lycia, U. Kelp,
‘Elements of Phrygian Monuments in Hellenistic and
Roman Times ve Ursula C. Seidl ‘Kubaba of Karkam›fl at Olympia’ adl› bildirileri sundular. Sempozyumun ö¤leden sonraki son oturumunda, Hermann Genz,
‘Late Iron Age Occupation on the Northwest Slope at
Bo¤azköy’ adl› bildirisinde yeni kaz›lar ›fl›¤›nda Bo¤azköy Geç Demir Ça¤› hakk›nda bilgi verip, buluntular
çerçevesinde ‹skit-Kimmer ba¤lant›lar›na de¤indi.
Hakan Sivas, T. Sivas ile birlikte Bat› Frigya Bölgesi’nde Frig yay›l›m alanlar›n›n saptanmas›na yönelik
olarak yürüttükleri yüzey araflt›rmalar›nda tespit
edilen yeni Frig merkezlerinde toplanan Frig gri
çanak çömleklerini ‘Phrygian Grey Ware from Western Phrygian Survey’ bafll›¤›nda sundu. Sivas, farkl›
merkezlerde ele geçen çanak çömlek örneklerini formlar›na göre tipolojik olarak gruplayarak bunlar›n hamur
özellikleri hakk›nda bilgi verdi. Ayr›ca, bu malzemeyi
kaz› heyet üyesi olarak yer ald›¤› fiarhöyük kaz›s›nda
tabaka buluntusu olarak ele geçen Frig gri çanak çömlekleri ile karfl›laflt›rd›. Sempozyumun son konuflmas›n›,
11
sempozyum sekreteri Prof. Dr. Altan Çilingiro¤lu yapt›. Çilingiro¤lu ‘Grain, Weapon and Fire: A Combination in the Urartian Cultic Ceremonies’ bafll›kl› konuflmas›nda, Van-Ayanis kaz›lar› ›fl›¤›nda Urartu Dini ve
Kültleri hakk›nda kimi de¤erlendirmeler sundu.
Özellikle Ayanis-Haldi Tap›na¤› duvar kenarlar›nda
saptanan yakma yerleri ve içlerinden bulunan silahlar,
Urartular’›n yeni bir özelli¤ine iflaret eder. Tanr›lara
kurbanlar yan›nda silahlar da adanm›flt›r. Konuflmac›
bu çerçevede Urartular’da ateflin dinsel bir karakteri
olabilece¤i üzerinde durdu.
Sempozyum Charles Burney taraf›ndan yap›lan kapsaml› bir de¤erlendirme konuflmas› ile sona erdi.
Erkan Konyar
K›rklareli Kültür Sektörü Projesi ve
Halkla Buluflma
1980 y›l›ndan bu yana ‹stanbul Üniversitesi Prehistorya Anabilim Dal› ad›na Prof. Dr. Mehmet Özdo¤an
taraf›ndan sürdürülen kapsaml› ve çok yönlü araflt›rma projeleri 25. y›l›n› geride b›rakmak üzere. Halen
süren proje kapsam›nda K›rklareli’nin hemen hemen
tümü taranarak, ildeki kültür varl›klar›n›n envanteri
ç›kart›lm›fl, M.Ö. 1. biny›la ait Tafll›cabay›r ve M.Ö. 4.
biny›la ait Tilkiburnu mevkiinde kurtarma kaz›lar›
gerçeklefltirilmifltir. 1993 y›l›nda bafllayan ve halen
devam eden, K›rklareli Höyü¤ü kaz›lar› ise, il merkezinin hemen güneyinde yer alan Afla¤›p›nar ve Kanl›geçit mevkiilerinde sürdürülen genifl kapsaml› bir
arkeolojik çal›flmad›r. Bunlar›n d›fl›nda, proje ile ba¤lant›l› olarak K›rklareli kentsel kültür varl›klar›, K›rklareli ili k›rsal kültür varl›klar›, Istranca Bölgesi megalitik an›tlar›, Istranca Bölgesi tarihi madencili¤i ile
K›rklareli Müze Müdürlü¤ü taraf›ndan bafllat›lan
Demirköy maden ifllikleri, Vize Antik Kenti ve K›rklareli Tümülüsleri gibi çal›flmalar da K›rklareli’ni
uygarl›k tarihi içindeki yerinin anlafl›lmas›na katk›
sa¤layacak di¤er çal›flmalar› oluflturur. Bilimsel nitelikteki bu projelerin yan› s›ra Ahmetçe Köyü’nde
inflas›na bafllanan “K›rklareli Arkeolojik Araflt›rma
Merkezi”, ildeki çal›flmalar›n tek merkezeden yürütülmesini sa¤layacak bir giriflim niteli¤indedir.
Söz konusu tüm çal›flmalar, elde edilen sonuçlar›n ilin
sosyal ve ekonomik zenginli¤ine kazand›r›lmas› ve
böylelikle ça¤dafl anlay›fla uygun bir “Kültür Sektörü”
oluflturulmas› fikirini do¤urmufl ve bu kapsamda bir
dizi çal›flma planlanm›flt›r. Bunun ilk ad›m› olarak
bölgede çal›flan bilim insanlar› ile burada yaflayanlar›
bir araya getiren ve kültür sektörü ile ilgili ileriye yönelik çözümlerin arand›¤› bir toplant› düzenlenmifltir.
27 Kas›m 2004 tarihinde, K›rklareli Hareketi derne¤inin katk›lar›yla düzenlenen ve K›rklareli halk›n›n
genifl kat›l›m› ile gerçekleflen toplant› bölgede çal›flan
12
bilim insanlar›n›n bildirileri ile bafllanm›fl, yukar›da
s›ralanan beklentiler çerçevesinde kat›l›mc›lar›n öneri
ve sorunlar›n›n tart›fl›ld›¤› forum ile devam etmifltir.
Bir anlamda bilim insan›n›n sorumlulu¤u dahilinde,
bilginin paylafl›ld›¤› bu toplant›da kültür varl›klar›n›n
korunmas›, yaflama kazand›r›larak gelecek kuflaklara
aktar›lmas› konusunda, onlarla birlikte yaflayan insanlar›n sorumlulu¤u üzerinde durulmufltur.
Al›fl›lagelmiflin aksine bir bilgilendirme toplant›s› görünümü tafl›mayan toplant›da birçok öneri tart›fl›lm›fl ve
özellikle kentteki sivil toplum örgütlerinin kat›l›m›yla
gerçeklefltirilecek bir toplant› karar› al›nm›flt›r. Bunun
d›fl›nda tarihsel dokusunu koruyan, kent merkezindeki Yayla Mahallesi’ni koruma ve buradaki yap›lar›n
restorasyonu kararlaflt›r›lm›flt›r. Ayr›ca kentteki arkeolojik ören yerleri için haz›rlanan Aç›khava Müzesi
projeleri de de¤erlendirmeye al›nm›flt›r.
Al›nan tüm kararlar›n d›fl›nda K›rklareli’nde gerçeklefltirilen toplant›, bir kentin yaflayanlar›yla, ülkemizin
birçok yerinde oldu¤u gibi, orada herkesten habersiz
çal›flan bilim insanlar›n› bir araya getirmesi bak›mdan
önem tafl›maktad›r. Di¤er taraftan toplant›n›n, kültür
varl›klar›n›n devlet otoritesinden çok, yerel insanlar›n sahip ç›kmas› sayesinde korunabilece¤i ve bu konuda insanlar›n bilinçlendirilmesinin zorunlu oldu¤unu
ortaya koydu¤u, vurgulanabilir.
Necmi Karul
Strukturierung & Datierung in der
hethitischen Archäologie, VoraussetzungProbleme-Neue Ansätze,
Workshop Alman Arkeoloji Enstitüsü
‹stanbul
26 ve 27 Ekim 2004 tarihlerinde, Alman Arkeoloji
Enstitüsü ‹stanbul fiubesi’nin 75. kurulufl y›ldönümü
nedeniyle, “Hitit Arkeolojisi’nde Bölümlendirme ve
Tarihlendirme: Önflartlar-Problemler-Yeni Yaklafl›mlar” konulu uluslararas› bir Workshop düzenlenmifltir.
Organizasyonu Dirk Paul Mielke, Ulf-Dietrich Schoop
ve Jürgen Seeher üstlenmifllerdir. Konu, Hitit Arkeolojisi’ni yak›n zamanda artarak ilgilendiren bir problem olarak seçilmifltir. Geçmifl zamanda yap›lan uygulamalar, yaz›l› kaynaklardan edinilen bilgilerin direkt
olarak arkeolojik buluntulara aktarman›n problem
oluflturabilece¤ini, hatta yanl›fl sonuçlara neden olabilece¤ini göstermifltir. Bugün art›k Hitit Arkeolojisi’nde gelinen durumu tespit etmenin ve bu bilim dal›n›,
yaz›l› belgelere endeksli araflt›rmalara olan ba¤›ml›l›¤›ndan kurtarman›n zaman› gelmifltir. Do¤al olarak
her iki bilim dal›n› birbirinden tamam›yla koparmak
amaçlanmamaktad›r. Workshop bu konu ile ilgili genifl
yelpazeli görüfllere yer vermifltir. Bununla birlikte as›l
a¤›rl›k noktas›n› do¤al olarak arkeolojik araflt›rmalar
oluflturuyordu, yani Hitit maddi kültürünün bölümlendirilmesi. Hem konu ile ilgili bilinen problemlere,
hem de imkân dahilinde olan çözüm önerilerine dikkat çekmeyi amaçlanm›flt›r.
Jörg Klinger, filolog olarak Hitit metinlerin, arkeolojideki önemi üzerinde durdu. Andreas Müller-Karpe,
do¤a bilimlerinin tarihleme konusundaki etkisi ve s›n›rl› oluflunu tart›flt›. Jak Yakar, Hitit kültürünün y›k›l›fl
dönemine dair bilgiler verdi. Dirk-Paul Mielke Eski
Hitit Dönemi, arkeolojik malzemelerin tarihlendirmesinde bulunan uyuflmazl›klara dikkat çekti. Belk›s
Dinçol, Hitit Krallar›’n›n hükümdarl›k dönemlerinin
kesin kronolojisinin hâlâ ne denli problemli oldu¤unu
gösterdi. Suzanne Herbordt, Hitit mühürcülük araflt›rmalar›n›n bugünkü durumu hakk›nda bilgi verdi. Daliah
Bawanypeck, Niflantepe arflivinin mühür deposundan
elde edinilen bilgileri anlatt›. Asl› Özyar, Hitit sanat
tarihi araflt›rmalar›nda gelinen durumu özetlerken;
Andreas Schachner, mimarl›k araflt›rmalar›; Hermann
Genz ise, Hitit Bölgelerine getirilen ithâl malzemeler
hakk›ndaki bilgilerimizi özetlediler. Jürgen Seeher,
baflkent Hattu‡a’n›n kronolojik geliflimi üzerindeki
yeni tasar›mlar›n› sundu. Çanak-çömlek araflt›rmalar›nda da geliflmeler kaydedildi, özellikle de istatistiksel kullan›mlar›nda: Vuslat Müller-Karpe, Kuflakl›’daki yeni sonuçlar hakk›nda; Robert C. Henrickson, Geç
Bronz Ça¤›’ndaki Gordion hakk›nda; Tadashi Katsuno,
Kaman Kalehöyük hakk›nda; Marie-Henriette Gates,
Kinet Höyük hakk›nda; Éric Jean, Mersin-Yumuktepe
hakk›nda; Erkan Konyar, ‹mikufla¤› hakk›nda ve bu
sat›rlar›n yazar› Bo¤azköy hakk›nda bilgi verdi. Ann
Gunter ise, Workshop’un son konuflmas›nda, Hitit etki
alan›n›n s›n›r bölgelerindeki Hitit maddi kültürü üzerine konufltu.
Bu workshop yeni bir yöne do¤ru bir ilk ad›m olarak
de¤erlendirilmelidir. Bilim dallar›n›n, hangi problemlerle karfl› karfl›ya olduklar› ve geliflmenin ne yönde
ilerleyece¤ini bize göstermifltir. Sonuçlar›n› sab›rs›zl›kla bekliyoruz. Workshop’da sunulan bildiriler,
Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün özel bir cildi olarak
yay›nlanacakt›r. O zamana kadar bildiri özetlerini
Workshop’un web sitesinde okuyabilirsiniz:
http://www.hethiter-workshop.de
Ulf-Dietrich Schoop
“Aslantepe-‹ktidar›n Kökenleri” Sergisi
Malatya Aslantepe Höyü¤ü’nde 1932 y›l›nda bafllayan
kaz›lar›n ard›ndan yerleflme Geç Hitit Dönemi heykel
ve kabartmalar› ile ünlenmiflti. Roma La Sapienza
Üniversitesi taraf›ndan 1961 y›l›nda üstlenilen araflt›rmalar ise höyü¤ün tarihöncesi dönemlerinin ayd›nlanmas›n› sa¤lam›flt›. Böylece M.Ö. 3800-3000 y›llar› aras›na tarihlenen, dünyan›n bilinen en eski saray yap›s›
da dahil olmak üzere bir çok yeni veriye ulafl›ld›.
Evrensel kültür tarihinin en önemli dönüflümlerden biri
olan devletin ortaya ç›k›fl süreci, Aslantepe’de de izlenebilmektedir. Aslantepe Höyü¤ü’nde yap›lan kaz›lar,
M.Ö. 4200 y›llar›ndan itibaren, devlet kavram›n›n, tüm
göstergeleri ile Mezopotamya’ya rakip olarak geliflti¤ini ortaya ç›kar›r. Do¤u Anadolu’nun bu verimli ve
zengin bölgesinde geliflen uygarl›k, yeni bir yönetim
modelini yans›tman›n yan› s›ra bürokrasi, yaz›, organize ticaret, ordu ve seri üretim gibi bir çok kavram›n
arkeolojik izlerini de tafl›maktad›r. 40 y›l› aflk›n süredir devam eden çal›flmalar Mezopotamya’da sistemin
tap›na¤a ba¤l› ekonomi ve sosyal düzen içerisinde
geliflme gösterirken, Malatya Aslantepe’de krall›k sisteminin geliflti¤ini, bütün ayr›nt›lar›yla ortaya koyar.
Gerek uygarl›k tarihimizin anlafl›lmas›na, gerekse ülke
arkeolojisine büyük katk›lar sa¤layan Aslantepe kaz›lar›, kaz› baflkan› Prof. Dr. Marcella Frangipane ve
‹talyan ekibinin düzenledi¤i bir sergi ile tan›t›ld›. Roma
La Sapienza Üniversitesi’nin kuruluflunun 700. y›l›
nedeniyle düzenlenen etkinlikler kapsam›nda aç›lan
sergi, “Aslantepe-‹ktidar›n Kökenleri” ad›n› tafl›yordu. Roma’n›n, tarihi Traianus Agoras›’nda (Mercati di
Traiano) Kültür ve Turizm Bakanl›¤› ve Malatya Müzesi’nin deste¤i ile oluflturulan sergi 9 Ocak 2005 tarihine kadar aç›k tutulmufltur. Bu çal›flma, arkeolojik
buluntular›n yan› s›ra foto¤raf, maket, çizim, resim ve
anlat›m panolar› ile ça¤dafl bir sergileme anlay›fl›n› yans›tmaktad›r.
Sergiye ek olarak bir de katalog yay›nlanm›flt›r. Prof.
Frangipane’nin yay›na haz›rlad›¤› “Arslantepe alle
origini del potere” adl› bu katalog, sergiyi tan›tmaktan
çok Aslantepe’yi anlatan bir kitap niteli¤indedir. Detaylar› http://www.arslantepe.it adresinde bulunabilecek sergi ile, Aslantepe’nin Anadolu uygarl›k tarihine
yapt›¤› katk›, kolay anlafl›l›r bir flekilde sunulurken,
gezenlerin be¤enisini toplayarak, ülkemizin tan›t›m›na büyük katk› sa¤lam›flt›r.
Necmi Karul
Gre Virike Kaz›lar›
F›rat nehri üzerine kurulan Karkam›fl Baraj Gölü s›n›rlar› içerisinde kalan Gre Virike’de kurtarma kaz›lar›
1999-2001 y›llar› aras›nda Kültür Bakanl›¤›’n›n izni,
Devlet Su ‹flleri’nin mali deste¤i ve Ortado¤u Teknik
Üniversitesi’nin organizasyonu çerçevesinde Hacettepe Üniversitesi’nden bir ekip taraf›ndan fianl›urfa
Müzesi ile ortak yürütülmüfltür. Karkam›fl’›n yaklafl›k
10 km kuzeyinde yer alan çak›l tepe üzerine, M.Ö. 3.
bin bafllar›nda infla edilen teras 50 x 35 m boyutlardad›r ve etek kesiminde 2 m yükseklikte bir bazalt
duvar ile desteklenmifltir.
Teras›n kuzeydo¤u kesimine yerlefltirilen 1.20 m
derinlikte iki dörtgen havuz ile güneybat› yamaç
13
kesimine yerlefltirilen bir bazalt kanal ile buna ba¤l›
dört çukur, Dönem I’de kullan›lm›flt›r (Erken Tunç
Ça¤› I-II). Çukurlar içinden adak figürinleri, tah›l ve
hayvan kemikleri, kanal içinden de tah›l ele geçmifltir.
Çukurlar›n kapak tafllar› ile kanal üst örtü tafllar›
aras›ndaki s›val› bölümde, içleri kül dolu küçük çukurcuklar aç›¤a ç›kart›lm›flt›r. Güneybat› kesime iri bazalt
bloklarla infla edilen merdivenli tunel, yer alt›ndaki
bir p›nara ulaflmaktad›r.
Tepe üzerine iri kireçtafl› bloklarla infla edilmifl üç dizi
mekân Dönem IIA’da kullan›lm›flt›r (Erken Tunç Ça¤›
III). Küçük boyutlu bu mekânlar›n üzerleri aç›k b›rak›lm›fl olup, tabanlar› üzerinde bulunan kireç s›val›
çukurlarda kül ya da dipleri delinmifl çömlek parçalar›, en büyük boyutlu mekân›n taban› üzerinde çok
say›da mutfak kab› bulunmufltur. Bat›daki iki mekân
dizisinin kuzeyinde yo¤un tahribat görmüfl iki oda
mezara ait duvar kal›nt›lar› bulunmufl, do¤udaki oda
dizisinin ise bir oda mezara ba¤land›¤› görülmüfltür.
Oda mezar komplekslerinin üzerine ya da yanlar›na
b›rak›lm›fl yedi farkl› tipte 10 bebek ve küçük çocuk
mezar›, (Dönem II B) Erken Tunç Ça¤› IV’e tarihlenmektedir. Kerpiç teras›n güneydo¤u yamaç kesiminde
saptanan bir aç›k hava mutfa¤› da bu mezarlarla ça¤daflt›r.
tedir. Gre Virike’de günlük yaflam›n geçti¤i herhangi
bir kal›nt› bulunmam›fl, bu alan›n normal bir mezarl›k
olarak kullan›ld›¤›n› düflündürecek say› ve tipte
mezara da rastlanmam›flt›r. Dönem I’de kullan›lan
kanal ve buna ba¤l› kurban çukurlar›n›n; su, atefl ve
tah›l›n birlikte kullan›ld›¤› bir ritüel alan› oldu¤u,
Dönem II A oda mezar komplekslerinin de toplumda
ön planda bulunan, olas›l›kla zengin ya da yönetici
s›n›fa ait bireylerin mezarlar› ile bu kiflilerin ruhlar›na
su, yiyecek ve tütsü sunulmas›nda kullan›lan sunu
odac›klar›ndan oluflan, an›t mezar kompleksleri oldu¤u düflünülmektedir. Bu tipte birer kompleks yap›
oluflturan oda mezarlar Tilmen Höyük, Tell Ahmar,
Jerablus Tahtani, Umm el-Marra, Tell Banat, Tell
Chuera, Ur Kral Mezarlar› gibi an›t mezarlar aras›nda
yerini alm›flt›r. Dönem II A’da bu komplekslerin çevresine b›rak›lan bebek ve çocuk mezarlar›n›n yedi farkl› tipte olmalar› da bu merkezin özel önemini vurgulamaktad›r. Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya’daki
benzeri an›t mezarlar çevresinde de bu tip “uydu mezarlar” bulunmufltur. Teras›n güneybat› kesimindeki merdivenli yap› ile ulafl›lan kaynak suyu da benzeri ça¤dafl mezarl›klarda görüldü¤ü gibi, mezarlara sunulan
ve törenler s›ras›nda kullan›lan temiz kaynak suyunu
sa¤lam›fl olmal›d›r.
Ortalama 9000 ton a¤›rl›¤›ndaki kerpiç teras ile destek
duvarlar›nda kullan›lan bazalt bloklar›n yaklafl›k 6 km
mesafedeki Karada¤’dan getirilmesi için harcanan
emek, bu yap›ya özel bir önem verildi¤ini göstermek-
Çivi yaz›l› kaynaklarda, ilkbaharda do¤an›n canlanmas›n›n kutland›¤› yeni y›l bayram› (Akitu) flenliklerinde
ve sonbaharda hasat ve ölüler bayram›na (Abu) iliflkin
yas törenlerinde tanr›lara ve ölü ruhlar›na temiz
Gre Virike Kaz›lar›ndan Genel Bir Görünüm
14
kaynak suyu, yiyecek ve tütsü sunuldu¤undan söz
edilmektedir. Gre Virike’deki kurban çukurlar› ile
bazalt kanal›n oluflturdu¤u kompleksin bereket kültü
çerçevesinde, havuzlar›n ya¤mur kültü, oda mezar
komplekslerinin de ölü kültü çerçevesinde kullan›lm›fl
olabilece¤i düflünülmektedir. Gre Virike’nin Karkam›fl Baraj Gölü dolum alan›n›n ortas›nda yer almas›,
ça¤dafl höyüklere olan mesafesinin fazla olmamas›
(en uzun mesafe 17 km) ve çevresindeki küçük yerleflim birimlerinde yaflayan insanlar›n en fazla birkaç
saatlik yürüme mesafesinde olmas›, buran›n merkezi
bir ritüel alan olarak kullan›lm›fl olabilece¤ini göstermektedir. Buradaki teras›n ve ba¤lant›l› yap›lar›n
inflaas›nda kullan›lan büyük miktardaki malzeme ile
gereken ifl gücü, Gre Virike’nin çevre halk› için önemli bir merkez oldu¤u izlenimini b›rakmaktad›r.
Kaynakça
Ökse, A. T.
1999
“Gre Virike 1998 Araflt›rmas›” Il›su ve Karkam›fl
Baraj Gölleri Alt›nda Kalacak Arkeolojik Kültür
Varl›klar›n› Kurtarma Projesi 1998 Y›l›
Çal›flmalar›, Ankara: 119-155.
2001
“Gre Virike 1999 Kaz›s›” Il›su ve Karkam›fl Baraj
Gölleri Alt›nda Kalacak Arkeolojik Kültür
2002
“Gre Virike 2000 Kaz›s›” Il›su ve Karkam›fl Baraj
Gölleri Alt›nda Kalacak Arkeolojik Kültür
2002
“Gre Virike: F›rat Kenar›nda Bir MÖ. 3. Bin
Kutsal Alan›” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Dergisi 19-2: 53-74.
Bask›da “Gre Virike 2001 Kaz›s›” Il›su ve Karkam›fl Baraj
Gölleri Alt›nda Kalacak Arkeolojik Kültür Varl›klar›n› Kurtarma Projesi 2001 Y›l› Çal›flmalar›.
Ökse, A. T. – E. Bucak
2001
“Karkam›fl Baraj› - Gre Virike 1999 Kurtarma
Kaz›s›” 22. Kaz› Sonuçlar› Toplant›s›: 191-202.
2002
2003
A. Tuba Ökse
Emar Kaz›lar›
Ebla ve Mari belgelerinde ad›na çok s›k rastlanan
ticaret flehri Emar, Halep’le Raqqa aras›ndaki karayolunun tam ortalar›nda, F›rat Nehri k›y›s›nda yer al›r.
Dörtgene yak›n bir alana yay›lan flehir, ‹lk Tunç
Ça¤›’ndan (‹TÇ) Eyyubiler Dönemi’ne kadar yerleflme buluntular› vermektedir. Emar’daki ilk bilimsel
kaz›lar J.-C. Margueron baflkanl›¤›nda yap›lm›flt›r.
Assad Baraj›’n›n yap›m› dolay›s›yla bir kurtama kaz›s› niteli¤inde olan bu kaz›larda 1972 ve 1976 y›llar›
aras›nda Geç Tunç Ça¤›’na (GTÇ) tarihlenen yap›
kal›nt›lar› ortaya ç›kart›lm›flt›r. Bu kaz›larda yaklafl›k
900 kadar, ço¤u Akkadca olan kil tabletler de bulunmufltur.
Assad Baraj Gölü’nün dolmas›ndan sonra höyü¤ün
üçte ikisi su alt›nda kalm›flt›r. Bugün halen su üzerinde kalan bölüm flehrin en yüksek kesimi olup; bat›ya
do¤ru yükselen bir kayal›k üzerine kurulmufltur. Bu
ilk kaz›lar›ndan sonra koruma alt›na al›nmayan höyükte, kil tablet bulmak amac›yla kaçak kaz›lar bafllam›flt›r. Kaçak kaz›lardan gelen bir çok kil tablet bugün
Amerika, ‹srail ve Japonya’da özel kolleksionlarda
bulunmaktad›r.
1992 ve 1995 y›llar› aras›nda DGA (La Direction
Générale des Antiquietés et des Musées de Syrie) ve
Halep Üniversitesi taraf›ndan kaz› çal›flmalar›na Dr.
Shawki Sha’ath ve Dr. Farouk Ismael’in bilimsel baflkanl›¤› alt›nda tekrar bafllanm›flt›r. Bu kaz›lar›, 1996
y›l›ndan itibaren Almanya’n›n Tübingen Üniversitesi’nden Dr. Uwe Finkbeiner ve DGA’n›n ortaklafla
yapt›¤› kaz›lar izlemektedir. 1996, 1998, 1999, 2001
ve 2002 y›llar›nda gerçeklefltirilen befl Alman-Suriye
ortak kaz›lar›nda daha önce Frans›z Arkeologlar taraf›ndan gözlenen GTÇ kal›nt›lar›n›n yan› s›ra ‹TÇ ve
Orta Tunç Ça¤›’na (OTÇ) ait tabakalar da tesbit edilmifltir.
Emar’›n ‹TÇ yap› kat›, Kuzey Suriye’nin ‹TÇ IVb
kat›na tarihlenmektedir. Bu yap› kat›nda bir yamaca
kurulmufl olan birbirine ba¤l› odalar bulunmufltur. Bu
odalardan in situ çanak çömlek ve küçük buluntular
gelmektedir. Odalar bir çesit Pisé tekni¤inde yap›lm›fl
duvarlara sahiplerdir. Büyük bir ihtimalle genifl bir
komplekse ait olan odalar›n güney k›s›mlar›, daha geç
dönemde yap›lm›fl olan bir glacis taraf›ndan kesilmektedir.
Yaklafl›k dört metre kal›nl›¤›ndaki OTÇ tabakalar› bir
derin açmada tespit edilmifltir, ama henüz genifl bir
alanda kaz›lmam›flt›r. Bu açman›n yan› s›ra, yine OTÇ’
ye tarihlenen bir sur, flehrin güneyinde ve bat›s›nda
saptanm›flt›r. Tafl temelli ve kerpiç duvarl› olan sur
yaklafl›k 2,5 m geniflli¤inde olup, büyük bir ihtimalle
belirli aralarla yap›lm›fl burçlara sahipti. Bat›da tespit
edilen surun iç k›sm›nda, sura bitiflik olarak yap›lm›fl
ocak ve tand›rlar, ayr›ca yerlerdeki direk çukurlar›,
buran›n, ev olarak kullan›lmas›ndan daha çok, aç›k
avlu biçimde kullan›ld›¤›n› düflündürmektedir.
GTÇ’ye ait olan yap›lardan, flehrin en yüksek k›sm›
olan bat› ucundaki iki tap›nak ve “Oberstadt” (Yukar›
fiehir) olarak adland›r›lan bölümde ortaya ç›kar›lan
evler say›labilir. Ba’al ve “A‡tarte” ad›na yap›lm›fl
olan tap›naklar, bu çevre için çok tipik olan Anta
Tap›na¤› plan›nda yap›lm›fllard›r. ‹lk olarak 1970’li
y›llarda tespit edilen bu tap›naklar, kaçak kaz›larca
15
oldukça tahrip edilmifllerdir. Alman-Suriye kaz›lar›nda
tap›naklar temizlenerek yeniden çizimleri yap›lm›fl ve
girifl bölümlerinde kaz›lara bafllanm›flt›r. Ba’al Tap›na¤›’n›n eski bir kat›n›n yan› s›ra bir terasa sahip oldu¤u ve teras önünde yer alan merdivenlerle de tap›naklar avlusuna inildi¤i tespit edilmifltir. “A‡tarte” Tap›na¤›’ndan da merdivenlerle avluya iniliyordu, fakat Ba’al
Tap›na¤›’n›n aksine buradaki merdivenler antalar
aras›nda bafllamaktayd›. GTÇ evleri “Emar Evi” plan›nda, yani bir ön avlu ve buradan girilebilen iki arka
odaya sahip bir biçiminde yap›lm›fllard›r. Bu evlerden
gelen küçük buluntular, Emar’›n kuzeyinde bulunan
Munbaqa flehrinin Mittani Dönemi buluntular›na benzemektedir. Hitit Ça¤›’na ait buluntular höyük yüzeyinden ele geçmektedir. En önemlileri aras›nda Luwi
Hiyeroglifli iki damga mühür say›labilir.
Helenistik, Roma ve Bizans Dönemlerinde Barbalissos
ad›yla tan›nan flehir Araplarca, Balis olarak adland›r›lm›fl ve 1261 tarihinde Mo¤ollar taraf›ndan tahrip edilmifltir. Balis kaz›lar› yine 1970’li y›llarda A. Raymond
baflkanl›¤›nda yap›lm›flt›. Baraj gölünün dolmas›ndan
sonra sadece iki savunma kulesi ve bu ikisi aras›nda
uzanan sur haricinde tamam›yla baraj gölü alt›nda kalan
Balis’teki yeni çal›flmalar, Prof. Dr. Thomas Leisten’›n
bilimsel baflkanl›¤›nda Amerika’n›n Princeton Üniversitesi taraf›ndan gerçeklefltirildi.
Baraj gölünün yol açt›¤› dalgalarca altlar› oyulan
yaklafl›k 18 m yüksekli¤indeki kuleler, (Praetorium ve
güneydo¤u kulesi) Dr. Uwe Finkbeiner baflkanl›¤›nda
Alman D›fliflleri Bakanl›¤›, Würth Vakf› ve Tübingen
Üniversitesi Dostlar› Derne¤i’nce verilen ba¤›fllarla
restore edilmifl ve çökmeleri engellenmifltir.
Tunç Ça¤lar›’ndan sonra flehrin bat› k›sm›, özellikle
Geç Roma Ça¤›’nda mezarl›k olarak kullan›lm›flt›r.
Mezarlar, kaçak kaz›larca tahrip edilmifl olmalar›na
ra¤men, tahribat s›ras›nda gözden kaçan fibula veya
cam flifleler gibi buluntularla, Geç Roma Dönemi
hakk›nda halen bilgiler vermektedirler.
Alman Araflt›rma Derne¤i’nce (Deutsche Forschung
Gemeinschaft) finanse edilen 1996 ve 2002 aras›nda
sürdürülen Alman-Suriye kaz›lar›, flu s›ralarda yay›na
haz›rlanmakta olup, stratigrafi ve mimarisi Dr. Uwe
Finkbeiner ve Ferhan Sakal M.A., çanak çömle¤i
Wendy Eixler M.A., küçük buluntular› ve mezarl›¤›
yine Ferhan Sakal M.A. taraf›ndan yay›nlanacakt›r.
Kaz› hakk›nda ayr›nt›l› bilgi için;
http://www.uni-tuebingen.de/emar adresine baflvurulabilir.
Ferhan Sakal
Kaz› - Araflt›rma
Akalan ve Yak›n Çevresi
Yüzey Araflt›rmas› - 2004
Akalan ve Yak›n Çevresi Yüzey Araflt›rmalar› 6-19
Eylül 2004 tarihleri aras›nda iki aflamal› olarak gerçeklefltirildi. Bu dönem çal›flmalar›na araflt›rma heyeti
üyesi olarak ‹.Ü. Edebiyat Fakültesi Protohistorya ve
Önasya Arkeolojisi Anabilim Dal› Yüksek Lisans
ö¤rencisi Hüseyin Madenli, stajyer lisans ö¤rencisi
Mehmet Sa¤›r ile Mimar Ali Kamil Yalç›n kat›ld›.
Yüzey araflt›rman›n birinci aflamas›n›, 6-9 Eylül 2004
tarihleri aras›nda 4 gün süreyle gerçeklefltirilen Zindankaya araflt›rmalar› oluflturdu. Zindankaya, Samsun
ili Vezirköprü ilçesinin 15 km güneybat›s›nda yer
almaktad›r. Esenköy ile Boruk Köyü yolu üzerinde
bulunan yerleflim Esenköy arazisi içindedir. Tavflan
Da¤›’n›n bat› ete¤inde Esenler Deresi’nin akt›¤› vadi
üzerinde konumlanm›fl olan Zindankaya yerleflmesi
ad›n› ald›¤›, yaklafl›k 20 m yüksekli¤inde ve 60 x 50 m
boyutundaki bir kaya kütlesi etraf›nda yer al›r. Üzerinde ifllenerek oluflturulmufl çok say›da basamak oldu¤u
gözlenen kaya kütlesinin tepe k›sm›nda, 7 x 4 m boyutunda ve 5 m derinli¤inde tekne fleklinde oyulmufl bir
16
bölüm bulunmaktad›r. Kaya kütlesinin yaklafl›k 300 m
kuzeybat›s›nda Evkaya ad› ile an›lan üç sütunlu ve iki
odal› bir kaya mezar› yer almaktad›r. Odalar›n›n önünde bir galerisi bulunan kaya mezar›, yaklafl›k 25 m
yüksekli¤inde ve 50 x 30 m boyutundaki bir kaya
kütlesinin güney yüzüne oyulmufltur. Zindankaya
yerleflmesinin ismini ald›¤› kaya kütlesinin yaklafl›k
300 m kuzeyinde ise Ziraat Tepesi olarak adland›r›lan
20 m yüksekli¤inde ve 80 x 60 m boyutunda bir höyük
bulunmaktad›r. Evkaya ve Ziraat Tepesi’ni içine alacak flekilde büyük olan yerleflme ilk saptamalar›m›za
göre, 1200 x 500 m boyutundad›r. Yerleflme kuzeyden
güneye do¤ru e¤imli bir arazi üzerine kurulmufltur.
Zindankaya yerleflmesinde gerçeklefltirdi¤imiz araflt›rmalar sonucunda Geç Demir Ça¤› ve Helenistik
Ça¤’a ait boya bezekli ve yal›n çanak-çömlek parçalar›n›n yan› s›ra, Samsun ilinde Akalan ve Köyiçi Tepesi’nden de bildi¤imiz piflmifl toprak mimari kaplama
levha parçalar› da ele geçti. ‹lk gözlemlerimize göre
Akalan ve Köyiçi Tepesi örneklerinden biraz farkl›
olan piflmifl toprak mimari kaplama levhalar›, Zindankaya’n›n çok önemli bir Demir Ça¤› yerleflmesi oldu¤una iflaret etmektedir. Ayr›ca yerleflmenin boyutu da
bu durumu destekler niteliktedir.
KAZI - ARAfiTIRMA
Yüzey araflt›rmam›z›n ikinci aflamas› Akalan’da
gerçeklefltirildi. Samsun il merkezinin 18 km güneybat›s›nda yer alan ve Büyükflehir’e ba¤l› ‹lkad›m ‹lçesi,
Çatmaoluk Köyü, Yeniköy Mahallesi’nin 2 km güneyinde bulunan kale tipi bir yerleflme olan Akalan’da,
2004 y›l›nda gelifltirdi¤imiz yüzey araflt›rmalar›, 1019 Eylül 2004 tarihleri aras›nda toplam 10 gün süre ile
gerçeklefltirildi. Orta Karadeniz Bölgesi’nin bilinen
tek Demir Ça¤› kale tipi yerleflmesi olan Akalan’da
2000 y›l›nda yapt›¤›m›z ayr›nt›l› bir yüzey araflt›rmas› sonucunda, daha öncekilere ilaveten büyük çapta
tahribatlar oldu¤unu gözlemledik ve belgeledik. Söz
konusu bu tahribatlar›n daha fazla ilerlemesine engel
olmak, gerekli önlemleri almak ve günümüze kadar
ayakta kalm›fl mimari kal›nt›lar› ayr›nt›lar› ile belgelemek için de 2001 y›l›nda topografik plan çal›flmalar›
yapt›k. Topografik plan çal›flmalar›n›n tamamlanmas›ndan sonra, Akalan’da gelecek y›llarda yapmay›
planlad›¤›m›z restorasyon ve kaz› gibi arkeolojik
faaliyetler öncesi haz›rl›¤›n en önemli aflamas› olan
jeofizik araflt›rmalar›na, Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeofizik Mühendisli¤i Bölümü ö¤retim üyelerinden, Yrd. Doç. Dr. Emin Ulugergerli’nin
sorumlulu¤unda 2002 y›l›nda bafllad›k ve 2003 y›l›nda tamamlayarak olumlu sonuçlar elde ettik.
Yukar›da özetlenen sistematik, planl› ve programl›
4 dönemlik (2000-2003) araflt›rmalar›m›z sonucunda,
Akalan’da saptad›¤›m›z tahribatlarla ilgili kayg› verici durum bir ölçüde giderilmifl bulunmaktad›r. Akalan’da bu aflamadan sonra, özellikle tahribat›n çok
yo¤un oldu¤u savunma sisteminde, restorasyon çal›flmalar› yap›lmas› gerekti¤i düflüncesindeyiz. Bu nedenle 2004 döneminden itibaren güneydo¤u ve kuzeydo¤u girifllerde restorasyon haz›rl›k çal›flmalar›na
baflland›. Mimar Ali Kamil Yalç›n sorumlulu¤unda
yürütülen restorasyon haz›rl›k çal›flmalar›nda sitadelin güneydo¤u ve kuzeydo¤u girifllerinde rölöve
ve restorasyon projeleri için arazi çal›flmalar› gerçeklefltirildi. Söz konusu röleve ve restorasyon projelerinin çizim çal›flmalar›n›n sa¤l›kl› bir flekilde yürütülebilmesi için, savunma duvarlar› üzerinde yo¤un bir
flekilde bulunan çal›lar›n büyük bir k›sm› kesilerek
temizlendi. Ayr›ca bu temizlik çal›flmalar› ile söz
konusu çal›lar›n, sur duvarlar›n› oluflturan tafl örgüyü
kökleri ile yerlerinden oynatarak tahrip etmesi engellenmifl oldu.
Bütün bu çal›flmalara ek olarak 2003 y›l› çal›flmalar›
s›ras›nda haz›rlanmaya bafllanan ve ancak Kas›m
ay›nda bitirilebilen tan›t›m levhas› ile aç›klama levhalar›n›n ilgili yerlerine dikilme çal›flmalar› gerçeklefltirildi.
Toplam 14 gün süren yüzey araflt›rmalar›m›za manevi
destek sa¤layan Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Kültür
Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü, ‹.Ü. Edebiyat
Fakültesi Dekanl›¤›, Samsun Müzesi Müdürlü¤ü ve
Samsun Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Müdürlü¤ü ile maddi katk›da bulunan ‹.Ü. Bilimsel
Araflt›rma Projeleri Yürütücü Sekreterli¤i’ne teflekkür
ederiz.
fievket Dönmez
Allianoi Kurtarma Kaz›s› - 2004
Pergamon’un 18 km kuzeydo¤usunda yer alan Pafla
Il›cas› Mevkii’ndeki Allianoi’daki kaz› çal›flmalar›
ancak 19.08.-08.10.2004 tarihleri aras›nda gerçekleflebilmifltir. Ço¤unlu¤u Trakya Üniversitesi’nden
olmak üzere 25 heyet üyesi, 50 iflçi görev alm›flt›r. Bu
y›l yo¤unlukla Il›ca’n›n Kuzey Salonlar› ve Decumanus ve güneyindeki mekânlar ve yeni saptanan sokakta çal›fl›lm›flt›r.
Allianoi’un dörtte birini kapsayan Il›ca, 9000 m2 bir
alan üzerine kuruldu¤u anlafl›lm›flt›r. Do¤u-bat› do¤rultusunda 100 m kuzey güney do¤rultusunda 90 m
boyutlar›ndaki Il›ca’n›n ortas›ndan Ilya Çay› geçmektedir. K›z›l Avlu’da oldu¤u gibi yan yana iki tünel
yap›larak suyun alttan geçmesi sa¤lanm›fl ve Il›ca
kompleksinin kuzey ve güneyi birbirine ba¤lanm›flt›r.
Böylece tünellerin üzerinde palaestra olarak kullan›labilecek bir platform elde edilmifltir.
2004 y›l›nda iki ayr› sektörden biri; Il›ca’n›n kuzey
k›sm›nda KI A1 ve A2 salonlar›nda kaz› ve tespit
yap›lm›flt›r. Kriptopotikus’un güneyinde yer alan bu
mekânlar›n özellikle A1 ve A2 salonlar›nda 7 m derinli¤e inilmifl mekânlar›n içindeki sedimantasyon tamamen boflalt›lm›flt›r. Apsisli A1 Salonu; kuzey-güney
do¤rultulu 14.35 x 12.80 cm ölçülerinde olup de¤iflik
form ve ölçülerde 7 nifl saptanm›flt›r. Bunlardan kuzeyde, ortada bulunan 1 nolu niflte 2000 y›l› kaz› sezonunda Nymphe heykeli bulunmufltu (Bas›nda da sürekli yer alan heykel, bu y›l yay›nlanm›flt›r; A. Yarafl,
“Allianoi Nymphesi”, 60.Yafl›nda Fahri Ifl›k’a Arma¤an, Anadolu’da Do¤du, Festschrift für Fahri Ifl›k
zum 60. Geburstag, ‹stanbul, 2004; s.803-815). Di¤er
nifllerin içinin bofl oldu¤u görülmüfltür. Çünkü nifllerin
içinde Çam Tepe’den getirtilen so¤uk su, Kriptoportikus ve do¤udaki havuzun do¤usundaki depo arac›l›¤›
ile nifllere künklerle ulafl›yordu. Bu nifllerde ise
olas›l›kla su ile ilgili heykelt›rafll›k eserleri olmal›yd›.
A1 Salonu’nda üç piscina bulunmufltur. Piscinalara
göre salonunun en az iki yap› evresi oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Mekân›n üstü iki aflamal› beflik tonozla kapal›yd›.
A1’in güneydeki A2 Salonu ise, do¤u bat› do¤rultusunda 23 x 16.05 m ölçülerindedir. Taban farkl› geometrik bezemelerden oluflan oldukça sa¤lam kalabilmifl
mozaikle kapl›d›r. Salon ortas›nda, iki s›ra halinde
472 cm uzunlu¤unda Kozak granitinden in situ ve
17
KAZI - ARAfiTIRMA
monolit 8 sütun saptanm›flt›r. Mekân içinde, antik ça¤
ya¤›fl rejimini ortaya koyan sedimantasyon dolgusu
içinde çok say›da sütun bafll›k parças› ele geçmifltir.
Kuzeydo¤udaki iki sütun üstünde ise in situ durumda
kompozit bafll›k bulunmufltur. Bafll›klar, tipolojik aç›dan oldukça unik örnekleri olufltururlar. Ayr›ca 2000
y›l›nda Il›ca’n›n kuzeyindeki A11 salonunda ortaya
ç›kart›lan antea bafll›klar› ile bezeme aç›s›ndan büyük
benzerlik gösterir. Bafll›klar, ornamentlerinden dolay›
M.Ö. II. yy’›n ilk 60 y›l›na tarihlendirilir. Bafll›k dekorasyonu Aphrodisias ekolü ile ilintili olabilir. Salonun
tavan› 15 çapraz tonozla kapat›lm›flt›. Tonozun alt›nda
ise kaburga k›s›mlar›nda akanth yapraklar› daha plastik ifllenmifltir. Sar›, yeflil ve mavi renklere a¤›rl›k
verilerek daha gösteriflli yap›l›rken di¤er düz hatlar›n
daha sade ifllendi¤i sedimantasyon içinde ele geçen
sütüko ve fresklerden anlafl›lm›flt›r. Yass› k›yg›n tafl›ndan yap›lm›fl tonozlar ise, daha geç bir dönemde
sedimantasyonun üstüne çökmüfltür. Salonun kuzeyindeki A1 salonu ile aras›ndaki tonozlu girifl ve bat›s›nda A3 mekân›na geçifli sa¤layan k›s›m, 2005 kaz› sezonunda aç›lmas› planlanmaktad›r. Salonun güneyinde
tonozlu 5 an›tsal girifl tespit edilmifltir. Do¤usunda
peristylli avludan bu mekânlara geçifli sa¤layan çift
kanatl› kap› ve 8 basamakl› genifl bir merdiven bulunmaktad›r. Il›ca’n›n kuzeybat›s›ndaki bu iki salonun
do¤usunda ard arda s›rlanm›fl mekânlar›n s›n›rlar›
2004 y›l›nda tespit edilmifl ancak tümüyle tamamlanamam›flt›r.
‹kinci kaz› sektörü, decumanusun üzerinde ve güneyinde yap›lan çal›flmalard›r. Bu alanda elde edilen sonuca göre, temennos duvar›n› aflan güneye ba¤lanan,
3 m geniflli¤inde bir yol oldu¤u ortaya ç›kart›lm›flt›r.
Klasik ça¤larda yerleflim oldu¤unu daha önceki y›llarda saptad›¤›m›z Paflaköy ile Allianoi’a ba¤lant› sa¤lan›yor olmal›yd›. Ayn› yol güzergâh›ndan Apdal Tepe’
den su getiren birkaç evreli kanallarda da ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla, Allianoi’un güneyini boydan boya
kapatan, 70-75 cm kal›nl›¤›ndaki temennos duvar›nda
gösteriflsiz bir giriflin varl›¤› tespit edildi. Decumanusun andezit güney bordürleri üzerindeki tekerlek
izleri, bir yolun varl›¤›n› kuflku b›rakmaz.
Sonuç olarak, 2004 y›l› Allianoi kurtarma kaz›s›nda;
Il›ca’n›n kuzeyinde en az iki yap› evresi oldu¤u anlafl›ld›. Bu evreler, M.Ö. II. yy’›n ilk çeyre¤i ile en geç
III. yy’›n bafl› aras›nda yaflanm›fl olmal›d›r. Daha sonra
gelen do¤al afetler, A1 ve A2 salonlar›n› hatta kuzey
Il›ca’y› tekrar kullan›lamaz hale getirmifltir. Decumanusun güneyinde ortaya ç›kart›lan yol ise, Allianoi’un
do¤u ve bat› girifllerine ek olarak, güneyden de bir
girifli oldu¤u ve bu giriflin ba¤l› oldu¤u yolun olas›l›kla Paflaköy’deki antik yerleflime kadar gidebilece¤ini
göstermifltir. Çok say›da Roma ve Bizans kerami¤i,
cam, kemik ve bronz eser ve 375 bronz, gümüfl ve
18
alt›n sikke, küçük buluntu olarak müzeye envanterlenerek teslim edilmifltir.
2005 kaz› sezonunda kuzeydeki salonlar›n aç›lmas› ve
decumanusun güneyinde ortaya ç›kart›lan yolun
devam›n›n tespiti yap›lmas› planlanmaktad›r.
Ahmet Yarafl
Alt›ntepe Urartu Kalesi Kaz› ve Onar›m
Çal›flmalar›-2004
Erzincan ‹li, Üzümlü ‹lçesi s›n›rlar› içinde kalan
Alt›ntepe Kale Kaz›s›’n›n 2004 y›l› çal›flmalar› 09
A¤ustos-10 Eylül 2004 tarihlerinde gerçeklefltirilmifltir. Kültür ve Turizm Bakanl›¤›-DÖS‹M ve Atatürk
Üniversitesi Araflt›rma Fonunca desteklenen kaz›lar›n
bu y›lki program›nda geçen y›l bafllat›lan Tap›nak ve
Kilise alanlar›n›n d›fl›nda Apadana ve çevresi de çal›flma kapsam›na al›nm›flt›r.
1) Tap›nak Çal›flmalar›:
Tap›na¤›n onar›m çal›flmalar›na 2003 sezonunda bafllan›lm›fl olup, öncelikle sella k›sm›n›n temizlenerek
zeminin düzlefltirilmesi ve iç duvarlar tafllar›n›n
dizilmesi gerçeklefltirilmiflti. Bunun d›fl›nda, tap›nak
duvarlar›n›n d›fl kenar ve köflelerinde, temel seviyesine kadar inilerek temel-duvar ba¤lant›lar› incelendi.
Tap›na¤›n dört köflesinde yer alan temel tafllar›n›n
üzerinde aç›lm›fl, dairesel oyuklar tespit edilmiflti.
Bu oyuklar içinde bulunan ve çaplar› yaklafl›k 8 cm
olan bronz döküm madalyonlar (temel plakalar›),
örneklerini daha önceden Toprakkale Tap›na¤› ve Van
Kalesi Saray Yap›s›’nda gördü¤ümüz, önemli buluntulard›. Ayr›ca, 2003 sezonunda toplam 3 s›ra olmas›
gereken ve ço¤u etrafa da¤›lm›fl, özellikle güney ön
cephe ve k›smen yan cephelere ait, Urartu’nun karakteristik tafl iflçili¤inin en güzel örneklerinden olan
düzgün bazalt bloklar›n ilk s›ras› ve tap›nak giriflindeki eflik ve basamak tafllar› yerlerine yerlefltirilmiflti.
2004 döneminde, Atatürk Üniversitesi Araflt›rma
Fonunca sat›n al›nan hidrolikli calaska sayesinde, 2.
ve 3. s›raya ait bloklar›n yerlefltirilifli de büyük ölçüde
tamamlanm›flt›r. Tap›nak tafllar› defineciler taraf›ndan
y›k›l›p da¤›t›ld›¤› için çal›flmalar, Prof. Dr. Tahsin
Özgüç’ün Alt›ntepe-I kitab›ndaki foto¤raflar dikkate
al›narak sürdürülmüfltür. Defineci tahribatlar›n›n yan›
s›ra, bölgede s›k s›k yaflanan büyük depremlerin etkisi,
özellikle tap›na¤›n kuzey arka cephesinde net biçimde
izlenmekteydi. Yer yer 15-20 cm kadar d›fla do¤ru
kayan bu tafllar da bu y›lki çal›flmalarda onar›lm›flt›r.
Ancak tap›na¤a ait baz› tafllar›n baflka yerlere tafl›nd›¤› bu onar›m ve ölçümler s›ras›nda anlafl›lm›flt›r. Yap›n›n do¤u yan cephesine ait ilk s›ra tafllardan baz›lar›n›n orijinal olmad›¤› saptanm›fl, hatta bu tafllar›n
do¤rudan temel tafllar›na oturmad›¤› tespit edilmifltir.
Tap›na¤›n di¤er köflelerindeki rizalitler 4.30 m oldu¤u
KAZI - ARAfiTIRMA
Alt›ntepe-Kilise Zemin Mozaiklerinde Yer Alan
Hayvan ve Av Sahnelerinden Bir Örnek
halde bu k›s›m 3.85 m, yani 45 cm k›sad›r. Planlara da
bu flekilde yans›t›lan bu fark›n, onar›m hatas› sonucu
olufltu¤u temel tafl›na kadar aç›lan küçük bir açmayla
saptanabilmifltir.
2) Kilise Çal›flmalar›:
Tepenin do¤u ete¤inde yer alan Kilise kaz›lar›na 2003
sezonunda bafllanm›fl, bu dönemde iç mekân› tamamen aç›lm›flt›. Kilise’nin zeminini kaplayan ve Do¤u
Anadolu için tek örnek olan zemin mozaiklerinde, bitkisel ve geometrik motiflerle bunlar aras›ndaki çerçevelerde iflli çeflitli hayvanlar ve av sahnesi görülmektedir. 2004 dönemi çal›flmalar›nda, mozaiklerin üzerindeki geçici koruyucu örtü de¤ifltirilerek jeo-textil
kaplanm›flt›r. Gerek mozaikler gerekse duvarlar üzerinde yer yer korunmufl olan geometrik boyal› duvar
s›valar›, yap›n›n kiliseye çevrilmeden önce 2 x 4 sütunlu bir Roma Dönemi yap›s› oldu¤unu gösterir. Bu
görüflümüzün di¤er bir kan›t› da, taban mozaiklerinin
Kilise’nin apsis platformunun alt›na do¤ru devam
ediyor olmas›, apsisinin mozaiklerin üzerine sonradan
ilave edildi¤inin kesinlik kazanmas›d›r. Yamaca infla
edilen Kilise’nin bat› duvar› burada oluflabilecek bask›
da göz önünde bulundurularak, payandalarla desteklenmifltir. Son olarak, Kilise’nin d›fl çevresinde yap›lan kaz› çal›flmalar›nda, iliflkili yap› gruplar›n›n olmad›¤› saptanm›flt›r. Gerek yap› duvarlar›n›n, gerekse
ziyaretçilerin güvenli¤i dikkate al›narak Kilise’nin
etraf› dikenli tellerle çevrilmifltir. Önümüzdeki kaz›
dönemlerinde, hem tarihsel ve kültürel hem de turistik
önemi nedeniyle, söz konusu yap› ve taban mozaiklerinin gerekli finans kaynaklar› araflt›r›larak korunma
ve sergilenmesine yönelik bir yap› ve örtü sistemiyle
kapat›lmas› amaçlanmaktad›r.
3) Apadana (Kabul Salonu) Çal›flmalar›:
Kaz›lar›na ilk olarak 2004 döneminde bafllad›¤›m›z
Apadana, gerek konumu gerekse ifllevi aç›s›ndan
dikkat çekici bir yap›d›r. Di¤er Urartu Merkezlerinde
örne¤i ve benzeri olmayan yap›n›n özellikle avluya
bakan do¤u duvar d›fl cephesindeki tafl iflçili¤i ve tekni¤indeki farkl›l›klar, Apadana’n›n en az iki evreli bir
yap› olabilece¤i olas›l›¤›n› düflündürmüfltür. Bu amaçla, öncelikle bu duvar önünde temizlik çal›flmalar›
yo¤unlaflt›r›lm›flt›r. Apadana’n›n, tap›na¤›n güney do¤u
avlu duvar›n› k›smen kapatan kuzeydo¤u köflesindeki
kaz› çal›flmalar› devam ettikçe, Apadana iç zeminin
alt›nda, farkl› yap› evrelerinin kan›tlar› da ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Bu k›s›mda do¤u duvar›n›n, kuzey
kesiminin zigzag çizerek bat›ya do¤ru ilerledi¤i tespit
edilmifltir. Di¤er yandan, Apadana’n›n içinde, zeminin hemen alt›nda, büyük boyutlu bir yap›ya ait harçl›
temel kal›nt›lar›yla karfl›lafl›lm›flt›r. Temel kal›nt›lar›
izlenerek yap›lan geniflletme ve açma çal›flmalar›
sonucunda ortaya ç›kar›lan 14 x 10 m boyutlar›ndaki
mekân›n içinden az say›da Bizans Dönemi seramik
parçalar› ç›kar›lm›flt›r. Yer yer inebildi¤imiz daha
derin seviyelerde, Apadana do¤u duvar›ndan 90°’lik
aç›yla bat›ya do¤ru zigzag yaparak uzayan duvar›n
devam› görünümündeki erken dönem duvar›, Apadana’n›n ilk yap›m evresinin Urartu Dönemi’ne ait
olabilece¤i olas›l›¤›n› güçlendirmifltir. Buna göre,
T. Özgüç baflkanl›¤›ndaki kaz›larda ç›kar›lan duvar
resimleri Apadana’n›n ilk evresine aitti ve Apadana
ikinci evrede geniflletildi¤inde Tap›nak ifllevini çoktan
yitirmiflti. Ayr›ca, zeminin alt›nda kalan ilk evre
duvar›n›n üstüne ikinci evrede bir s›ra sütun altl›¤›
yerlefltirilmiflti. Apadana’n›n kronolojisinin daha iyi
anlafl›labilmesi ve yorumlanabilmesi için önümüzdeki
kaz› sezonlar›nda çal›flmalara devam edilmesi planlanmaktad›r.
4) Harita ve Plan Çal›flmalar›:
Tap›nak, Kilise ve Apadana çal›flmalar›n›n bafllat›lamamas› dolay›s›yla, zaman› de¤erlendirmek ad›na
tepe genelinde yap›lan genel temizlik ve ölçüm çal›flmalar› yap›lar›n konumlan›fl› ve ifllevi konusunda önemli fikirler vermifltir. Uzman bir ekip eflli¤inde gerçeklefltirilen total-station ölçüm çal›flmalar›nda, hem tepenin fiziki durumu hem de toprak üstündeki yap›lar›n
planlar› ayr›nt›l› biçimde kaydedilmifltir. Daha önceki
kal›nt›lar›n yan› s›ra son iki sezonda çal›fl›lan Tap›nak,
Kilise ve Apadana’n›n kaz› ve onar›mlardan sonraki
durumlar› da plana aktar›lm›flt›r. ‹lk dönem kaz›lar›na
ait yay›nlarda tam olarak yer almayan yap› gruplar›,
bu ölçüm çal›flmalar›yla kent olan› içinde yerini
alm›flt›r. Özellikle yap›lar› çevreleyen sur duvarlar›n›n
plana aktar›lmas›, kent dokusunu ka¤›t üzerinde büyük
ölçüde tamamlam›flt›r. Çeflitli yap›m evreleri bar›nd›ran sur duvarlar›n›n baz› k›s›mlarda de¤ifltirilip
geniflletilerek, baz› k›s›mlarda da aynen korunarak
geç dönemlerde de kullan›ld›¤› saptanm›flt›r. Sur
duvarlar›n›n kentin kuzeybat›s›nda kalan bölümünde
gözlenen kanalizasyon ç›k›fl›, 2003 kaz› sezonunda
çal›fl›lan Urartu Dönemi Kale Kap›s› alt›ndaki at›k su
19
KAZI - ARAfiTIRMA
tahliye sistemiyle ayn› tekni¤e sahiptir. Bunun d›fl›nda,
yine ölçüm ve temizlik çal›flmalar› s›ras›nda gözlemlenen di¤er bir yap›, Kale Kap›s›’n›n kuzeyindeki
zemini tafl döfleli ve olas›l›kla galerili dikdörtgen bir
yap›ya ait kal›nt›lard›r. Ayr›ca bu yap› içinde, büyük
bir kaba ait üzerinde bo¤a bafl› protomu bulunan
k›rm›z› hamurlu seramik parças› bulunmufltur.
5) Küçük Buluntular:
2004 dönemi kaz› evi çal›flmalar›, a¤›rl›kl› olarak son
iki sezon çal›flmalar›nda elde edilen çok say›da seramik buluntunun çizim, envanter ve foto¤raflama
çal›flmalar›na yönelik olmufltur. Arkeoloji Bölümü
ö¤rencilerinden oluflan çizim ekibi taraf›ndan çal›fl›lan
seramik ve az say›da cam buluntular, önümüzdeki
dönem çal›flmalar›nda da de¤erlendirilmek üzere, Erzincan Arkeoloji Müzesi depolar›nda korunmaktad›r.
Mehmet Karaosmano¤lu – Birol Can
Afla¤› ve Yukar› Anzaf Urartu Kaleleri
Kaz›s› - 2004
2004 y›l›nda 11 nolu büyük salonda yap›lan kaz› çal›flmalar›nda, salonun bat› duvar› saptanm›flt›r. Sonuçta
10 x 30 m büyüklü¤ünde, dikdörtgen bir plan gösteren
büyük salon, toplam olarak 300 m2’lik bir alan› kaplamaktad›r.
10 nolu Ana Koridor:
An›tsal bir görünüme sahip olan 10 nolu koridor,
5 nolu depo odas›n›n güneyinde yer almaktad›r.
2.5 m geniflli¤indeki koridorun bat› duvar› ortalama
4 m, do¤u duvar› ise ortalama 3.70 m yüksekli¤indedir. Temelleri tafltan ve üst k›sm› da kerpiçten yap›lan
koridorun duvarlar› beyaz badana ile s›vanm›flt›r. Ayr›ca bu yüksek duvarlar, ç›kan yang›ndan dolay› yer yer
tu¤lalaflm›flt›r. S›k›flt›r›lm›fl kilden yap›lan taban döflemesinin içine, yuvarlak çak›l tafllar›n›n gömüldü¤ü
görülmüfltür. Bir elma büyüklü¤ündeki çak›l tafllar›n›n
taban döflemesine gömülmesiyle, oldukça sa¤lam bir
zemin elde edilmifltir. Böylesine ilginç taban döflemesinin benzerine, bugüne kadar, di¤er Urartu kalelerinde rastlan›lmam›flt›r. Ana koridorun en önemli özelli¤i, koridora aç›lan odalar›n ikisi d›fl›nda flimdilik
dört tanesinin do¤u yönünde yap›lm›fl olmas›d›r.
14 nolu Oda:
Koridordaki kap› giriflinin 6 m güneyinde, do¤u yönüne aç›lan üçüncü odan›n kap› girifli yer almaktad›r.
fiimdilik bu odan›n yaln›zca kap›dan 7 m uzunlu¤unda olan kuzey duvar›n›n s›n›r› bulunabilmifltir. Odan›n
do¤u duvar›na ise rastlan›lamam›flt›r. Dikdörtgen
planl› oldu¤u san›lan bu odan›n plan› ve hangi amaçla
kullan›lm›fl oldu¤u, 2005 y›l› kaz› çal›flmalar› ile anlafl›lacakt›r.
20
12 nolu Oda:
Do¤uya aç›lan 14 nolu odan›n 10.40 m güneyinde,
bat› yönüne aç›lan bir baflka kap› girifli ile karfl›lafl›lm›flt›r. Bu oday› da geçici olarak 12 nolu oda olarak
adland›rd›k. 1 m geniflli¤indeki kap› girifli, 1.30 m
derinli¤inde ve ortalama 1.80 m yüksekli¤indedir.
8.60 m uzunlu¤unda ve 2.50 m geniflli¤inde olan bu
oda, dikdörtgen bir plan göstermektedir.
13 nolu Koridor:
2004 y›l›nda yap›lan kaz› çal›flmalar›nda, güney yönünde Haldi Tap›na¤› avlusuna kadar ilerleyen 10 nolu
ana koridorun toplam 46 m uzunlu¤unda oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Bundan sonra ana koridor 45°’lik dik bir aç›
ile do¤u yönüne do¤ru devam etmektedir. 2 m geniflli¤inde ve 38 m uzunlu¤unda olan 13 nolu koridorun
güney duvar› üzerinde herhangi bir kap› bofllu¤u görülmezken, kuzey duvar› üzerinde belirli aral›klarda kap›
giriflleri bulunmaktad›r.
Küçük Buluntular:
Büyük Salon’un y›k›lan bat› duvar› önünde k›r›k parçalar halinde bulunan rhyton, oldukça ilginçtir. Kutsal
flarab› ak›tacak delik k›sm›, bafl›n hemen arkas›ndad›r.
fiimdiye kadar Urartu Krall›¤›’n›n yay›l›m alan›nda
benzerine rastlan›lmayan bu rhyton, Urartu dini ve
sanat› için çok büyük bir önem tafl›maktad›r.
11 nolu büyük salon ile 13 nolu odada bulunan demir
duvar halkalar›n›n benzerleri, Toprakkale’de (Rusahinili) yap›lan arkeolojik kaz›larda da ortaya ç›kar›lm›flt›r. 10 nolu ana koridorda bulunan çivi yaz›l› bronz
kap› halkalar›, Yukar› Anzaf Kalesi’ndeki çeflitli mimari yap›lar›n Kral Menua’dan sonra gelen di¤er Urartu
krallar› taraf›ndan da kesintisiz bir flekilde infla
edildi¤ini göstermesi aç›s›ndan çok büyük bir önem
tafl›maktad›r. Halkalar›n d›fl k›sm›na 1.2 cm geniflli¤inde çizilen çizginin aras›na çivi yaz›s› yaz›lm›flt›r.
Yaz›da Urartu Kral› II. Sarduri’nin kalede, bir silah
deposu (arsenal) yapt›rd›¤›ndan söz edilmektedir.
Yaz›t üzerindeki çal›flmalar, Anzaf Kalesi Kaz›lar›n›n
Dilbilimcileri olan Prof. Dr. Ali M. Dinçol ve Prof.
Dr. Belk›s Dinçol taraf›ndan devam etmektedir.
Oktay Belli
Badema¤ac› Kaz›lar› - 2004
Prof. Dr. Refik Duru ve Prof. Dr. Gülsün Umurtak
yönetiminde sürdürülen Badema¤ac› Höyü¤ü Kaz›lar›’n›n 12. dönem çal›flmalar›na, 1 A¤ustos-16 Eylül
2004 tarihleri aras›nda devam edildi.
Neolitik Ça¤ Yerleflmeleri:
2004 y›l› çal›flmalar› sonunda, höyü¤ün eski kaz›
dönemlerinde saptanm›fl olan tabakalaflma durumunda, herhangi bir de¤ifliklik yap›lmas›n› gerektirecek
geliflmeler olmad›. ‹ki y›l önce aç›lmas›na bafllanan
KAZI - ARAfiTIRMA
2. Derinlik Açmas›’nda (2. DA) ana topra¤› saptamak
için çal›fl›ld›. Söz konusu alanda -9 m’de, ana toprak
görünümündeki steril bir katman içinde de 30 cm
kadar daha derinleflildikten sonra, -9 m’nin ana toprak
düzlemi oldu¤una karar verilerek, çal›flmalara son
verildi. Burada yap›lan kaz›larla, daha önceki y›llarda
aç›lan 1. Derinlik Açmas›’dan sonra ikinci bir yerde
daha ‘Ana Topra¤a’ eriflilmifl ve ilk derinlik açmas›ndaki sonuçlar kontrol edilmifl oldu. 2. DA’n›n alt katlar›nda, büyük olas›l›kla Erken Neolitik Ça¤ (ENÇ) I/
7 yap› kat› düzeyinde, hocker durumunda yat›r›ld›¤›
saptanan yetiflkin bir insana ait iskelet bulundu. Bu
gömüt, flimdiye kadar Badema¤ac› ENÇ yerleflmelerinde bulunmufl en erken örnektir. Höyü¤ün kuzey
kenar› yak›nlar›ndaki ENÇ II / 3 yap› kat›n›n 7 numaral› evinin bat›s›nda yap›lan düzenleme kaz›lar› s›ras›nda, bitiflik infla edilmifl, dört ba¤›ms›z depolama
kutusu ortaya ç›kart›lm›flt›r. Bu depo grubunda, kutu
kenarlar› ayr› ayr› kil levhalardan yap›lm›flt›r. Kutulardan birinin içinde bol miktarda tah›l taneleri bulunmufltur. Neolitik tabakalardan ele geçen çanak çömlek,
önceki y›llarda bulunanlardan farkl› de¤ildir. Savunma sistemine ait oldu¤u düflünülen ›zgara planl› temellerin oldu¤u kesimdeki çal›flmalar›m›z›n ilk gününde,
bir önceki y›l indi¤imiz düzeyde, toprak üzerinde, çok
sa¤lam durumda, k›r›lmadan günümüze kadar gelmifl
olan bir damga mühür –pintadera– ele geçmifltir.
Üzerinde ‘Gamal› Haç’ motifi olan eser, Badema¤ac›
mühür kolleksiyonun en güzel parçalar›ndan biridir.
Di¤er piflmifl toprak eserler içinde hayvan bafl› fleklinde biten tutama¤› olan küçük bir kepçe ile ayak
fleklinde bir kap parças› ilginçtir. De¤iflik yerlerde ve
derinliklerde ele geçen tafl buluntular aras›nda, çok
say›da keski ve balta ile tafl boncuklardan yap›lm›fl
kolyeler, çakmaktafl› ve obsidyen dilgi çekirdekleri ile
dilgiler a¤›rl›kl› bir yer tutmaktad›r. Badema¤ac› ENÇ
buluntular› aras›nda say› bak›m›ndan önemli bir yer
tutan kemik spatulalardan, eklem kemi¤inden yap›lm›fl delici ve di¤er aletlerden bu y›l da bir çok örnek
ele geçti. Kemik eserlerden biri de, olta biçimli buluntudur.
Arkeobotanist Dr. Danièle Martinoli, suda yüzdürme
yöntemi ile çok miktarda bitki kal›nt›s› toplam›fl, söz
konusu malzeme Basel Üniversitesi Laboratuvarlar›’nda incelenmek üzere ‹sviçre’ye gönderilmifltir.
‹lk Tunç Ça¤› Yerleflmeleri:
‹kinci ve en genifl ölçekli çal›flma alan› olarak, höyü¤ün
flimdiye kadar araflt›r›lmam›fl olan kuzeybat› yamac›
seçildi. Bu alanda yap›lan araflt›rmalarla, özellikle ‹lk
Tunç Ça¤› II (‹TÇ II) yerleflmelerinin bat›daki durumunun ayd›nl›¤a kavuflturulmas› istenmifl, bu ba¤lamda 10 x 40 m boyutunda, do¤u-bat› yönünde yeni bir
açmada çal›flmalara bafllanm›flt›r. Bu alanda kaz›lan
‹TÇ II / 3 yerleflmesi ve onu çevreleyen yamaç döfle-
mesi –glacis– do¤u yamaçta oldu¤u gibi, hemen hemen
simetrik flekilde bat› yamaçta da devam etmektedir.
‹TÇ mimarlar› hiç kuflkusuz, bu yerleflmeyi önceden
planlam›fllar ve kasabay› adeta bir ön planlama sonunda, bir defada infla etmifllerdir. Kaz›lan befl yap›, höyükte ‹TÇ II / 3 ve 2’de tekrarlanan ‘Megaron’ plandad›r.
‹TÇ II çömlekçili¤inin tipik örneklerine bu sezondaki
kaz›larda da rastland›. Kulplu, gaga a¤›zl› küçük boy
testilerden –testicikler– ile çift kulplu çömleklerden
çok say›da ele geçti. 2004’ün az say›daki piflmifl toprak eserlerinden biri, basitçe biçimlendirilmifl olan
‘idol’dür. Bu tür idollerden eski kaz› dönemlerinde de
örnekler bulunmufltu. Badema¤ac›’n›n ‹TÇ döneminin tafltan ve piflmifl topraktan yap›lm›fl damga mühürlerinin say›s› giderek artmaktad›r. Bu y›lki çal›flmalarda, dairesel bask› alan›na geometrik desenler kaz›nm›fl olan mühürler ele geçti. Maden buluntu olarak,
‹TÇ II/3 yap› kat› y›k›nt›s› içinden gelen birkaç tunç
i¤ne’den söz edilebilir.
Badema¤ac› Kaz›lar›’n›n 12. y›l›nda, kaz›lan alanlar›n
geniflli¤i yaklafl›k 7000 m2’ye ulaflm›fl; 1. Derinlik
Açmas› ve 2. Derinlik Açmas›’nda -9 m de Ana Toprak’a var›lm›flt›r. Höyükteki çal›flmalar›m›z›n 2-3 y›l
kadar daha sürdürüldükten sonra tamamlanmas› planlanmaktad›r.
Gülsün Umurtak
Çamalt› Burnu I Bat›¤›
Demir Çapalar›
Marmara Adas›’n›n kuzey bat›s›nda 20-30 metre
derinlikte bulunan Çamalt› Burnu I Bat›¤› üzerindeki
bilimsel kaz› çal›flmalar› 1998-2004 y›llar› aras›nda
Prof.Dr. Nergis Günsenin’in bilimsel baflkanl›¤›nda
tamamlanm›flt›r. XIII. yüzy›l›n bafllar›na tarihlendirilen bat›¤›n kal›nt›lar›n›, genifl bir alanda kumluk
zemine yay›lm›fl durumda olan amphoralar, say›lar›
otuzun üzerinde olan demir çapalar ve bu iki grup
aras›nda yer alan düz dipli tafl›ma kaplar› oluflturur.
Bat›k üzerinde ve bat›¤›n kargosuna paralel, 112 m
uzunlu¤unda bir alana yay›lm›fl olarak bulunan ve toplam a¤›rl›¤› yaklafl›k 1,5 ton gelen çapalar, 2003-2004
kaz› kampanyalar›nda, ekip liderli¤imde sürdürülen
baflar›l› bir sualt› çal›flmas›yla gün ›fl›¤›na ç›kart›lm›flt›r. Projenin tüm aflamalar› dijital-dia foto¤raflar ve
dijital video kamera ile belgelendi. Çapalar›n ‹stanbul’a
tafl›nmas› ve depolanmas› amac›yla 15 adet ahflap kasa ve 2 adet çelik konstrüksüyon imâl edildi. TAEK,
Çekmece Nükleer Araflt›rma ve E¤itim Merkezi’nde,
Doç. Dr. fiinasi Ekinci baflkanl›¤›nda radyografik
incelemeleri tamamland›. Bu çal›flmalar s›ras›nda 130
adet radyografi filmi çekildi. Yap›m teknolojisi ve
metal içeri¤inin anlafl›lmas›na yönelik XRF analizleri
yap›ld›.
21
KAZI - ARAfiTIRMA
Bat›kta Bulunan Çapalar›n Gün›fl›¤›na
Ç›kar›lma Çal›flmas›
Sualt› arkeologlar› ve konservatörler olarak, flimdi
çoktan unutulmufl olan bu “Y” ve “T” formlu çapalar›,
‹.Ü. Edebiyat Fakültesi, Tafl›nabilir Kültür Varl›klar›n›
Koruma ve Onar›m Bölümü Laboratuvarlar›nda, Prof.
Dr. Sait Baflaran ve Prof. Dr. Oktay Belli’nin dan›flmanl›¤›nda sürdürdü¤ümüz bilimsel çal›flmalarla
yeniden canland›rarak, onlar› denizcilik tarihindeki
gerçek yerlerine iade etmeye çal›fl›yoruz.
Haz›rlamakta oldu¤um doktora tez projesi kapsam›nda yürüttü¤üm bu çal›flma, PADI Project AWARE
Foundation ve ‹.Ü. Rektörlü¤ü, Bilimsel Araflt›rma
Projeleri Yürütücü Sekreterli¤i taraf›ndan (Proje No:
T-193/06032003) desteklenmektedir.
Ufuk Kocabafl
Enez (Ainos) Kaz› ve Onar›m
Çal›flmalar› - 2004
Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve
Müzeler Genel Müdürlü¤ü, DÖS‹M, Edirne Valili¤i
Tarihi Çevre Koruma Baflkanl›¤› ile ‹.Ü. Bilimsel
Araflt›rma Projeleri Fonu taraf›ndan desteklenen Enez
(Ainos) 2004 y›l› kaz› ve onar›m çal›flmalar› 19.07.24.09.2004 tarihleri aras›nda gerçeklefltirilmifltir.
Çal›flmalar kaz›, onar›m ve çevre düzenleme konular›n› içermifltir.
K4f Açmas› ve Mahzen ‹çi Kaz› Çal›flmalar›:
Kale içi kaz› çal›flmalar›na 19.07.2004 tarihi itibariyle
-2.20 m düzeyinde K4 açmas›n›n güneyini oluflturan
K4f açmas›nda bafllanm›flt›r. Bu çal›flmalar s›ras›nda,
K4f açmas›n›n kuzey k›sm›nda yerli kayan›n ifllenmesiyle oluflturulmufl olan duvara bitiflik durumda
kesme tafllarla harçs›z örülmüfl yuvarlak a¤›zl›, olas›l›kla giriflini henüz saptayamad›¤›m›z mahzenin havaland›rma bacas› yer almaktad›r. Ayn› açman›n güneydo¤usunda yap›lan derinlefltirme çal›flmalar› sonucunda,
yerli kaya yontularak yap›lm›fl üç basamaktan oluflan
bir merdiven ortaya ç›km›flt›r. Havaland›rma bacas›
ile açman›n de¤iflik yerlerinden Arkaik, Klasik ve
22
Hellenistik Dönemlere ait çeflitli keramik kal›nt›lar›
ele geçmifltir. Kalede yürüttü¤ümüz di¤er bir çal›flma
IV nolu açmada yer alan mahzenlerin içinde gerçeklefltirilmifltir. Mahzenler bilindi¤i üzere 1978-1983 y›llar› aras›nda kaz›lm›fl ancak alan›n çok büyük ve 15 m
derilikte yer almas›, ayr›ca o y›llarda ifl emniyetinin
gerekti¤i flekilde sa¤lanmam›fl olmas› nedeniyle mahzenleri oluflturan mekânlardan yaln›zca A odas›n›n
molozu temizlenebilmiflti. Bu y›l B, C ve D olarak
isimlendirilen odalarda bulunan molozun temizlenmesi, ayr›ca geçen y›l yeri ve havaland›rmas› saptanan ancak girifli bulunamayan yeni mahzenle olan
iliflkilerinin ortaya ç›kart›lmas› amac›yla buradaki
çal›flmalara tekrar bafllanm›flt›r. Mahzenleri dolduran
molozu temizleme çal›flmalar›na önce girifl k›sm›ndan
bafllanm›fl, daha sonra ise, mahzenin giriflinin sol
k›sm›nda kesme tafllarla örülmüfl duvar›n ortaya ç›kart›lmas›yla devam etmifltir. Burada yer alan B ve C
odalar›ndan iki amfora, tekstil a¤›rl›klar›, piflmifl toprak kandiller, kantharoslar, figürin parçalar›, biberon
(guttus) ve boyal› keramik kal›nt›lar› ele geçmifltir.
Bunlar›n kuzeybat›s›nda yer alan D odas›, di¤erleriyle
3 m uzunlu¤unda tonozlu bir koridorla ba¤land›¤›
anlafl›lm›flt›r. Odaya giriflin sa¤›nda 2 m uzunlu¤unda
tavan› tonoz biçiminde ifllenmifl bir nifl yer almaktad›r.
Duvarlar›nda isli kandil yuvalar› ile k›sa kenar›nda
oturma sekisi olan bu niflin, bir kült yeri olarak yap›lm›fl oldu¤u san›lmaktad›r. Çak›ll›k Nekropolü’nde bu
y›l yap›lan çal›flmalarda 500 m karelik alan kaz›larak
7 mezar gün ›fl›¤›na ç›kar›lm›flt›r. De¤iflik tipteki bu
mezarlarla birlikte, Çak›ll›k Nekropolü’nde bugüne
kadar ortaya ç›kar›lan mezar say›s› 22’ye ulaflm›flt›r.
Bu y›lki çal›flmalarda bulunan gömülerin dört tanesi
lahit içi, üçü kremasyon gömüsü biçimindedir. P4
plan karesinde ortaya ç›kan ve kremasyon gömü için
kullan›lan bronz hydria önceki y›llarda bulunanlarla
benzer bir gömü biçimi göstermifltir. ‹ki ayr› blok
tafl›n iç k›s›mlar› karfl›l›kl› oyularak aç›lan yuvaya
hydria yerlefltirildikten sonra tafllar üst üste getirilerek
kurflun kenetlerle perçinlenmifltir. Hydrian›n içinden
kül ve ufalanm›fl kemik parçalar›, piflmifl topraktan
k›rm›z› figürlü befl parçaya ayr›lm›fl bir oinokhoe ve
k›r›k durumda bronz ayna ele geçmifltir. S4 plan
karesinde ortaya ç›kar›lan di¤er bir mezar tipi ise,
Ainos Nekropollerinde bu güne de¤in benzerine rastlanmayan bir yap› tarz› göstermifltir. Söz konusu
mezar, yerli kaya 1.90 m derinlikte oyularak oluflturulmufl kuyu mezar tipindedir. Mezar›n taban›nda
kal›n bir kömür tabakas› ve bunlar›n üzerinde iyice
yanmam›fl kemiklerle birlikte kül art›¤› ve irili ufakl›
parçalar halinde befl lekythos bulunmufltur. Laboratuar›m›zda parçalar› birlefltirilerek onar›lan lekythoslar›n yükseklikleri 25-53 cm aras›nda de¤iflen büyüklüklerde olduklar› anlafl›lm›flt›r. M.Ö. 5. yy’›n ikinci
yar›s›na tarihlenen lekythoslar›n a¤›z,kulp, kaide ve
KAZI - ARAfiTIRMA
sondaj›n derinlefltirilmesinden vazgeçildi. Açma çizim
ve belgeleme ifllemlerinden sonra ayn› toprakla kapat›larak, yerinden kald›r›lm›fl taban döflemesine ait
mermer levhalar, özgün yerlerine yerlefltirildi. Yap›lan
onar›m s›ras›nda özgün malzemenin kullan›lmas›na
özen gösterilmifl ba¤lay›c› harç olarak kireç harc› kullan›lm›flt›r.
Çevre Düzenleme Çal›flmalar›:
Kale ana girifli ile bunun güneyinde geçen y›l yap›lan
moloz temizleme çal›flmalar› sonunda aç›lm›fl olan alan
düzeltilerek, taban› ince m›c›rla kapland›ktan sonra,
buraya kentin çeflitli yerlerinden toplanan ve müzelik
de¤eri bulunmayan antik mimariye ait tafllar ve di¤er
kal›nt›lar yerlefltirilmifltir. Ayr›ca, kale ana girifli ile
güneyindeki surun önüne bir bordür yap›larak çimlendirilmifltir.
Sait Baflaran
Enez-Çak›ll› Nekropolü’nden Lekythoslar
kar›n alt› k›s›mlar› siyah firnisli, gövdeleri ise beyaz
boyal›d›r. Gövdeleri üzerinde k›rm›z› boya kullan›larak çizgi tekni¤inde oturur ya da ayakta bir bazen iki
figür betimlenmifltir. S3 plan karesinde, 70 cm derinlikte M19 ve M20 nolu lahit mezarlar ortaya ç›kar›lm›flt›r. Bunlardan M19 nolu mezar, piflmifl topraktan
yap›lm›fl olup a¤›z k›sm› boyunca uzanan yumurta
dizisinden oluflan kal›n bir silmeye sahiptir. 1.90 cm
uzunlu¤unda olan lahdin içinden, kuzeydo¤u-güneybat› do¤rultusunda yerlefltirilmifl bir iskelet ile üzerinde k›rm›z› figür tekni¤inde, arkas›na sarkan elbisesinin ucunu kendine do¤ru çekmekte olan bir
kad›n›n betimlendi¤i lekythos ve piflmifl topraktan bir
alabastron gün ›fl›¤›na ç›km›flt›r.
Aya Sofya Kilisesi Koruma ve Onar›m Çal›flmalar›:
Kiliseye ait çat› ile ara duvarlardan baz›lar›n›n 1965
y›l›nda y›k›lmas› sonucunda orta nefin taban kaplamas› olan mermer döfleme parçalanm›fl ve tabanda 50
cm derinlikte iki çöküntü oluflmufltu. Kilise taban›n›n
düzeltilmesi ve rahatça gezilebilir duruma getirilmesi
amac›yla, bu alanda restorasyon çal›flmalar›na baflland›. Yap›lan rölöve çal›flmalar›ndan sonra orta nefin
bat›s›ndaki çöküntülerin içinde bulunan kaplama levhalar› yerlerinden al›narak ayn› yerde 2.00 x 1.00 m
boyutlar›nda bir sondaj yap›ld›. Bir metre derinli¤e
kadar inilen sondajda, kilisenin bir önceki evresine ait
oldu¤u anlafl›lan kuzey-güney yönünde uzanan duvar
kal›nt›lar› ve bunlar›n aras›nda 7. yy’a ait bronz bir
sikke ile çok say›da Erken Bizans Dönemi’ne tarihlenen keramik parças›, hayvan kemikleri, k›r›k bronz ve
kemik i¤ne ile cam mozaik tesseralar› bulundu. Kilisenin ayakta kalan üst yap›s›n›n titreflimden etkilenip
y›k›labilece¤i varsay›m› göz önünde bulundurularak,
Hakemi Use Kaz›lar› - 2002
Hakemi Use’deki kaz›lar, Dicle Nehri üzerinde yap›m› planlanan Il›su Baraj Gölü etki alan› içinde kalan
kültürel varl›klar›n tespiti ve kurtar›lmas›na yönelik
çal›flmalar kapsam›nda, Diyarbak›r Müze Müdürlü¤ü
baflkanl›¤›nda, Hacettepe Üniversitesi’ne mensup
bilim heyeti taraf›ndan yürütülmektedir. Hakemi Use,
Diyarbak›r flehir merkezinin yaklafl›k 70 km do¤usunda, Bismil ilçe merkezinin 12 km güneydo¤usunda,
Dicle’nin sa¤ k›y›s›nda yer alan küçük bir höyük
yerleflimidir. Bölgenin boyutlar› bak›m›ndan en büyük
höyüklerinden biri olan Ziyaret Tepe’nin yaklafl›k 3 km
bat›s›ndaki bu yerleflim, 120 m çap›nda ve ovadan
yaklafl›k 4 m yüksekli¤e sahiptir. Höyükte kaz›lara
2001 y›l›nda bafllan›lm›fl ve 2002 y›l›nda da devam
edilmifltir. Proje kapsam›ndaki di¤er yerli kaz›larda
oldu¤u gibi mali kaynak sorunu çözümlenemedi¤i
için 2003 y›l›nda kaz› çal›flmalar› gerçeklefltirilememifltir.
‹lk iki kaz› sezonu sonunda Hakemi Use’de sadece
bölge arkeolojisi aç›s›ndan de¤il, ayn› zamanda
Önasya arkeolojisi aç›s›ndan da önemli sonuçlara
ulafl›lm›flt›r. Kaz› çal›flmalar› höyü¤ün Dicle’ye bakan
kuzey k›sm›nda yürütülmüfl; burada, 10 x 10 m boyutlar›nda befl açma aç›larak yaklafl›k 500 m2’lik bir alanda çal›fl›lm›flt›r. Bu çal›flmalar sonunda yerleflimde ana
topra¤a ulafl›lamamakla birlikte üç ana kültür kat›
saptanm›flt›r. Bunlar:
I. Kat: M.Ö. I. biny›l (Erken Demir Ça¤-Yeni Assur)
II. Kat: M.Ö. II. biny›l (Orta ve Eski Assur)
III. Kat: Geç Neolitik (Hassuna/Samarra)
Söz konusu tabakalardan üstteki ilk iki kat hakk›nda
mimari kal›nt› yok denilecek kadar azd›r. Höyü¤ün içinde bulundu¤u arazi bir flahs›n tapulu mal› oldu¤undan
23
KAZI - ARAfiTIRMA
uzun y›llardan beri tar›msal faaliyetler nedeniyle
tahrip olmufltur. Kaz›lar›n yürütüldü¤ü alan ayn›
zamanda 20. yy bafllar›nda mezarl›k olarak kullan›ld›¤›ndan tahribat›n boyutu daha da artm›flt›r.
Geç Neolitik mimarisi k›smen takip edilebilir niteliktedir. Dönemin karakteristik yerleflme plan›na sahip
olan Hakemi Use’de bu tabakaya ait iki yap› kat› saptanm›flt›r. Her iki yap› kat› benzer özellikler göstermektedir. Dikdörtgen planl› konutlar birkaç küçük
odaya sahiptir. Gün ›fl›¤›na ç›kart›lan ocaklar›n pek
ço¤u yap›lar›n d›fl›nda yer almaktad›r. Ocaklar›n içinden ve civar›ndan toplanan botanik kal›nt›lar›ndan,
bunlar›n beslenme amaçl› kullan›ld›¤›n› göstermektedir.
Geç Neolitik seramik yap› katlar›na göre belirgin
farkl›l›k göstermektedir. Üstteki I. yap› kat›ndaki
örnekler daha ince bir iflçilik göstermekte olup, kap
yüzeylerini süsleyen boya bezekler daha itinal› yap›lm›flt›r. Bu yap› kat› serami¤i içinde bölgenin Kuzey
Suriye-Kilikya ile iliflkisini gösteren seramik örnekler
dikkat çekmektedir. Bunlar aras›nda Amuq, Tell elKerkh, Tell Aray, Tell Halula ve Kosak Shamali gibi
yerleflimlerden bilinen çizi bezeli ve bask› bezekli
kaplar ile Dark Faced Burnished Ware olarak bilinen
örnekler yer almaktad›r. Bu yap› kat›nda ayn› zamanda Orta Mezopotamya ile iliflkiyi gösteren Samarra
parçalar›na rastlanm›flt›r. Söz konusu parçalar aras›nda “Kuzey” tipi örneklerin yan› s›ra “Klasik” Samarra
tipi parçalar da ele geçmifltir.
Geç Neolitik II. yap› kat›nda ise seramik daha kaba
görünümlüdür. Bezekler daha düzensizdir. Bu yap›
kat› kaplar› aras›nda Proto Hassuna tiplerinin yan› s›ra
Standart Hassuna tipleri de ele geçmifltir. Hem çizi
hem de boyal› parçalardan oluflan bu seramikler son
y›llarda Suriye’nin Türkiye s›n›r› yak›nlar›ndaki Tell
Sabi Abyad’daki buluntulardan hareketle “Orange
Fine Ware” olarak adland›r›lan örnekler ile yak›n benzerlik göstermektedir. Serami¤in yan› s›ra di¤er küçük
buluntular da göz önüne al›nd›¤›nda Hakemi Use’nin
II. yap› kat›n›n, Sabi Abyad’›n 8-6. yap› katlar›yla
ça¤dafl görmek mümkündür. Orta Habur bölgesindeki
Tell Boueid II yerleflimi de Hakemi Use ile ça¤dafl
olmal›d›r (Early Transitional Period).
Hakemi Use’nin içinde bulundu¤u bölge Akeramik
Neolitik için önemli referanslara sahiptir (Hallan Çemi,
Çayönü, Kortik gibi). Ancak, Güneydo¤u Anadolu
Bölgesi’nin bu bölümünde Seramikli Neolitik hakk›nda bilgi yok denilecek kadar azd›r (Çayönü’nde k›s›tl›
bilgiler vard›r). Bölgenin seramik öncesi ile seramikli
Neolitik aras›ndaki geçifl kültürleri hakk›nda neredeyse hiçbir fley bilinmemektedir. Hakemi Use’de II. yap›
kat›nda az say›da oldukça kaba çanak-çömlek parçalar›na rastlanm›flt›r. Bu parçalar›n daha alt katlara
24
ait olmas› muhtemeldir. Bu kaba yap›m örnekler Önasya’da ilk üretilen çanak çömleklere yak›n benzerlik
gösterirler (Coarse Ware). Hakemi Use’de henüz ana
topra¤a inilmedi¤i dikkate al›nd›¤›nda yerleflimin alt
katmanlar›nda seramik kullan›m›n›n bafllang›c› üzerine önemli bilgilere ulafl›laca¤› beklenebilir. Hakemi
Use kaz›lar› ayn› zamanda Hassuna/Samarra serami¤inin yay›l›m› hakk›nda da önemli sonuçlar vermifltir.
fiimdiye kadar Hassuna ve Samarra serami¤inin Anadolu içlerindeki varl›¤› flüpheyle karfl›lanmaktayd›.
Buluntular daha çok günümüz Türkiye-Suriye modern
s›n›r› boyunca ele geçmekteydi. Oysa Hakemi Use
buluntular›yla daha da iç k›s›mlarda, Toroslar’›n güneyine kadar bu seramiklerin ulaflt›¤› ispatlanm›flt›r.
Bugünkü buluntular›n ›fl›¤› alt›nda Hakemi Use’nin
Hassuna/Samarra serami¤inin Önasya’daki en kuzey
s›n›r›n› oluflturdu¤unu söyleyebiliriz. Hakemi Use
yine ayn› zamanda fianl›urfa’dan Hakkariye kadar
uzanan co¤rafyada kaz›s› yap›lm›fl ilk ve tek Seramikli Neolitik yerleflme olma özelli¤ine sahiptir. Gelecekteki kaz›lardan elde edilecek sonuçlar ile sadece bölge
için de¤il, ayn› zamanda Önasya prehistoryas› için
önemli verilere ulafl›laca¤› kuflkusuzdur.
Halil Tekin
Harmanören (Göndürle Höyük)
Mezarl›k Kaz›s› - 2004
2004 Harmanören Mezarl›k kaz›s›na ‹.Ü. Rektörlü¤ü,
Bilimsel Araflt›rma Projeleri Yürütücü Sekreterli¤i’
nin maddi deste¤iyle devam edilmifltir. Ayr›ca, s›n›rl›
olarak da Akdeniz Medeniyetleri Enstitüsü, Vehbi Koç
Vakf› ile Türk Tarih Kurumu yöneticilerinden destek
al›nm›flt›r. Kaz›m›za yard›mc› olan bu kurum yöneticilerine candan teflekkür ederim.
Alan yöneticili¤ini Arkeolog Nesrin Özsait’in yapt›¤›
kaz›ya Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eskiça¤ Tarihi Anabilim Dal›’ndan Yrd. Doç. Dr. Özdemir
Koçak, ‹.Ü. Edebiyat Fakültesi Eskiça¤ Tarihi Anabilim Dal›’ndan Arafl Gör. Dr. Erkan Konyar, Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eskiça¤
Tarihi Anabilim Dal›’ndan Ö¤retim Görevlisi Dr. Adem
Ifl›k, Arkeolog Mustafa Bilgin, Mühendis Pelin Ercan,
‹.Ü. Edebiyat Fakültesi Eskiça¤ Tarihi Yüksek Lisans
ö¤rencilerimizden Özden Özdemir, Baflak Güvel, ile
Tarih Bölümü mezunlar›m›zdan Harun Oy, ‹smail
Baytak, Salih Kaymakç›, Beyil Öner ile, Arkeoloji,
Klasik Filoloji ve Tafl›nabilir Kültür Varl›klar›n›
Koruma ve Onar›m bölümlerinden 14 lisans ö¤rencisi
kat›lm›flt›r. Özveriyle çal›flan ekip üyelerimize candan
teflekkür ederim.
18.08.-27.09.2004 tarihleri aras›nda sürdürülen kaz›da tek açmada çal›fl›ld›. 3 x 5 m boyutlar›nda bafllanan
V açmas› aç›lan ceple bat›ya do¤ru 2 m geniflledi.
KAZI - ARAfiTIRMA
Aç›¤a ç›kar›lan on üç küp mezar›n a¤›z aç›kl›klar›
do¤uya bakmakta olup, do¤u bat› yönünde yerlefltirilmifltir. Sonuçlar› özet olarak verece¤iz:
(HÖMO4V2-1, HÖM04V11-2), gerekli temizlik ve
bak›m› yap›ld›ktan sonra Isparta Müze Müdürlü¤ü’ne
teslim edilmifltir.
Mezar V1 ve V2 define aramak gayesiyle tahrip
edilmifl, Mezar V2’nin tutamakl›, orta boy bir küp
oldu¤u anlafl›lmakta, yönü ve örtü flekli hakk›nda bilgi
edinilememekte. Mezar V2 a¤›z parças›n›n yan›nda
minik yar›m çömlekçik (HÖM04V2-1) ele geçmifltir.
Mezar V1 a¤›z aç›kl›¤›n›n düz büyük bir kapak tafl› ile
örtüldü¤ü anlafl›lmaktad›r. Tahrip edilmifltir. Mezar
V3, Mezar V6, Mezar V7, Mezar V8, Mezar V9,
Mezar V10 ve Mezar V12 buluntu vermedi. Mezar V4
A¤›z aç›kl›¤›, dar a¤›zl› yuvarlak gövdeli bir çömlekle örtülmüfltür. V4 dar a¤›zl›, yuvarlak gövdeli,
simetrik dört dikey kulplu, düz dipli küçük bir küptür.
V4 mezar›nda kemiklerden bir çocu¤a ait oldu¤u görülen iskelet kal›nt›s› ve flevron bezemeli bir testicik
(HÖM04V4-1) ele geçti. Mezar V5 El de¤memifl, dört
dikey kulplu, dibe do¤ru daralan genifl gövdeli, dar
dipli büyük bir küptür. Burada orta boy çan fleklinde
bir küpün k›r›larak boyun çevresinde destek olarak
kullan›ld›¤› görüldü. Üstten k›r›larak iki defa kullan›ld›¤› anlafl›lmakta. Bu mezarda iki bireye ait iskelet
kal›nt›s› ile iki gaga a¤›zl› testi ( HÖM04V5-1 ile
HÖM04V5-2) ele geçti. Mezar V11 a¤›z aç›kl›¤› çok
iri düz kal›n bir tarla tafl›yla kapat›lm›fl. Kapak tafl›n›n
önü keramik k›r›klar›, toprak ve iri toplama tarla tafllar›yla desteklenmifl. D›fla çekik a¤›zl›, k›sa dik boyunlu dikey dört tutamak kulplu, dibe do¤ru daralan gövdeli, düz dipli büyük bir küp. Kemik durumundan
birkaç kez gömü yap›ld›¤› anlafl›lmakta. Küp içinde
dört bireye ait kemikler görülmekte. Küp içinde bulunan bir çömlekçik (HÖM04V11-2) ilk gömülerden
birine, küp d›fl›nda küpün kuzeyinde bulunan a¤z›
zaman›nda k›r›lm›fl bir testi (HÖM04V11-1) son
gömüye ait olmal›. Mezar V13 Mezar V10’nun alt
seviyesinde, mezar V11’in kuzey yan›nda bulunmufltur. V11’de son gömü yap›l›rken HÖM04V13 mezar
küpünün üst yar›s› tamamen tahrip edilmifl, buraya
yerlefltirilen toplama tafllar aras›na arma¤an olarak
gaga a¤›zl› bir testi (HÖM04V11-1) yerlefltirilmifltir.
Mehmet Özsait
Kaz›da ele geçen iskelet kal›nt›lar› Paleoantropolog
Dr. Songül Alparslan Roodenberg taraf›ndan incelenmektedir.
2004 y›l› çal›flmalar›m›zda ele geçen buluntular, ‹TÇ2
ve ‹TÇ3 dönemlerine aittir. Bu y›l da restorasyon
çal›flmalar›na devam edilmifltir. Daha önceki y›llarda
çok parçal› olarak kald›r›lan küplerden HÖM93A7,
HÖM93B3, HÖM97M1-A, HÖM97M3, HÖM99P7
ve HÖM00R6’n›n gerekli temizleme ve restorasyonu
yap›larak aya¤a kald›r›lm›flt›r. Yine, bu y›l ç›kar›lan
gaga a¤›zl› dört testi (HÖM04V4-1, HÖM04V5-1,
HÖM04V5-2, HÖM04V11-1) ile iki çömlekçik
Samsun–‹kiztepe Kaz›lar› - 2004
‹.Ü. ile Kültür ve Turizm Bakanl›¤› ad›na Türk Tarih
ve Türkiye Turing ve Otomobil Kurumlar›n›n mali
katk›lar› ile 17 Temmuz - 31 A¤ustos 2004 tarihleri
aras›nda 46 gün süreyle gerçeklefltirilen Samsun ‹kiztepe kaz›lar›n›n 2004 dönemi çal›flmalar›na kaz› heyeti üyesi olarak Arfl. Gör. Asl›han Yurtsever, yüksek
lisans ö¤rencisi Junko Yamamoto ile ‹stanbul Üniversitesi stajyer lisans ö¤rencileri Meral Baflaran, Kezban
Polat, Züleyha Do¤an, Osman Ocak, Sezer Seçer,
Ergün Ça¤›ran, Samim Elibolo¤lu, Togay Do¤an, Evren
Ço¤al, Direnç fientürk, Merve Kocaaslan kat›ld›.
Bakanl›k uzman› olarak Samsun Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu Müdürlü¤ü araflt›rmac›lar›ndan ‹pek Karaman kaz›da görev ald›.
Bu dönem arazi çal›flmalar› 1974 y›l›nda ilk defa
kaz›lmaya bafllanan ve 2000, 2001, 2002 ve 2003
dönemlerinde tekrar kaz›lmas›na devam edilen Tepe
I’de gelifltirildi. Tepe’nin kuzey yamac›nda yer alan
“M” açmas›n›n C 15-18/IV 8 ile C 15-18/IV 9 plankarelerini kapsayan 200 m2’lik alan›nda kaz›lar gerçeklefltirildi.
1975-1986 dönemlerinde ortaya ç›kart›lm›fl bulunan
mezarl›¤›n devam›n› aramak için höyü¤ün formasyonuna paralel olarak söz konusu plankarelerde ortalama 4 m kadar derinleflildi. Bu derinleflme sonucunda
farkl› plankarelerde ve ayr› seviyelerde 7 mimari tabaka saptand›. Bu mimari tabakalar›n üzerinde yer alan
mezarl›k dolgusu içinde ise sadece Sk.686 numaras›
verilen bir bebek mezar› bulundu. Böylece ‹lk Tunç
ça¤› III mezarl›¤›n›n bat› kesimdeki s›n›r› belirlenmifl
oldu.
Mezarl›k dolgusu alt›nda ortaya ç›kan ve birbiri
üzerinde yer alan tabakalar›n herbirinde f›r›n ve iflliklerin ile birlikte çok say›da dokuma tezgah› a¤›rl›¤› ile
taraklar›, a¤›rflak gibi aletlerin bulunmas›ndan yerleflmenin bu kesiminin ‹lk Tunç Ça¤› II döneminde
imalat merkezi olarak kullan›lm›fl bulundu¤u düflünüldü.
Dönem çal›flmalara son verildikten sonra kaz› alan›
koruma alt›na al›nd› ve 42 adeti müzelik ile 518 adeti
etüdlük olmak üzere toplam 560 aded pt, kemik, kavk›, tunç, tafl ve çakmaktafl›ndan yap›lm›fl eser Samsun
Arkeoloji Müzesi Müdürlü¤ü’ne 31.08.2004 tarihinde
teslim edildi.
Önder Bilgi
25
KAZI - ARAfiTIRMA
Ka¤›zman Çall›’da Tarihöncesi Döneme Ait
Kayaüstü Resimleri Bulundu!
Ka¤›zman ilçesinin yaklafl›k 8-9 km kuzeyinde yer
alan andezit kayal›klar üzerinde yeni keflfetmifl oldu¤umuz Çall› Kayaüstü Resimleri, Anadolu ve komflu
bölgelerin kayaüstü resim sanat›na çok büyük bir
katk› sa¤lamaktad›r.
Büyük Pano Resimleri:
Büyük Pano olarak adland›rd›¤›m›z kaya yüzeyindeki
resimler, yaklafl›k olarak 50 cm x 240 cm’lik bir alana
yap›lm›flt›r. Bu alanda 20 hayvan resmi bulunmaktaysa da, bunun çevresine 6 adet hayvan resmi daha
çizilmifltir. Böylece 130 cm x 320 cm’lik bir alana
toplam 26 adet çeflitli hayvan resimleri çizilmifltir.
Hayvan resimlerinin hemen hepsi çizgi tekni¤i ile
yap›lm›flt›r. Kayal›¤›n cam gibi düzgün yüzüne yap›lan resimler, yerden ortalama 3.5-4 m yüksekli¤indedir.
Büyük Pano’da çizilen resimlerin iki grupta topland›klar› görülmektedir; sa¤ taraftakiler iki geyik, bir
ceylan, üç da¤ koyunu ve bir da¤ keçisinden oluflmaktad›r. Hayvan resimlerinin büyük bir k›sm› yandan,
yani sol taraflar›ndan gösterilmifltir, bafl›n› arkaya
çeviren ceylan ve geyik ise perspektif bir yöntem ile
betimlenmifltir. Av hayvanlar›n›n hemen hepsi sa¤dan
sola do¤ru yürür veya koflar durumda bir hareketlilik
içinde gösterilmifltir. Bu gurubun solunda küçük bir
köpekten sonra, yine sol tarafta tuza¤a do¤ru sürülen
bir baflka hayvan gurubu dört da¤ keçisi, iki da¤ koyunu ve bir hörgüçlü deveden oluflmaktad›r. Sol tarafta
av hayvanlar›n›n önünde dikey olarak gösterilen üç
çizginin aras›, baklava dilimi biçiminde çapraz çizgilerle taranm›flt›r. Bunun a¤açlardan yap›lm›fl bir tuzak
oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Yani burada anlat›lmak istenen konu, köpe¤in de yard›m› ile soldan sa¤ tarafa
do¤ru düzenlenen sürek av›nda, hayvanlar›n tuza¤a
düflürülerek avlanmas›d›r.
Büyük Pano’da herhangi bir insan figürünün çizilmemifl olmas› ilginçtir. Hayvan resimlerinin büyüklükleri ortalama 4-15 cm uzunlu¤unda ve 6-19 cm aras›nda de¤iflmektedir. Hayvan gövdeleri oldukça orant›l›
bir biçimde çizilmifl ve vücut ayr›nt›lar› özenli bir
flekilde belirtilmifltir. Perspektif olarak gösterilen ceylan ile erkek geyik figürü o kadar gerçekçi ve baflar›l›
bir flekilde betimlenmifltir ki, sanatç›n›n yetene¤i
karfl›s›nda flafl›rmamak olanaks›zd›r. Ayn› durum di¤er
hayvanlar için de geçerlidir; ceylan›n gövdesindeki
benekler ile da¤ keçilerinin gövdelerindeki kaburgalar›, sakallar› ve özellikle boynuzlar› çok ayr›nt›l› ve
özenli bir biçimde belirtilmifltir.
Büyük Pano’da ilginç olan bir baflka özellik, büyüklük, biçim ve ayr›nt› yönünden hiçbir hayvan›n di¤erinin benzeri olarak yap›lmad›¤› gözlemlenmifltir. Türü
anlafl›lamayan bir baflka av hayvan›, tuzak sahnesinin
alt›na betimlenmifltir. Çok büyük bir olas›l›kla bunun
büyük bafl bir hayvan› yans›tt›¤› san›lmaktad›r. Bir
baflka ilginç resim, çift hörgüçlü olarak gösterilen hayvand›r; çok büyük bir olas›l›kla bu hayvan›n da deve
oldu¤u san›lmaktad›r.
Küçük Pano Resimleri:
Büyük Pano’nun yaklafl›k 13-14 m bat›s›nda bulunan
Küçük Pano üzerindeki resimlerin say›s› daha azd›r.
Toplam olarak 17 adet hayvan resminin hemen hepsi
t›pk› Büyük Pano’daki resimler gibi çizgi tekni¤i ile
yap›lm›flt›r. Yerden ortalama 170-210 cm yüksekli¤inde düz bir kaya yüzeyine yap›lan hayvan resimlerinin
hemen hepsi yandan, yani sol taraftan gösterilmifltir.
60 x 80 cm’lik bir alana yap›lan 14 hayvan resminin
çevresine 3 adet daha hayvan resmi çizilmifltir. Buradaki hayvan resimleri de ortalama 8-14 cm uzunlu¤unda ve 6-18 cm yüksekli¤indedir. Büyük Pano’daki
resimler gibi, buradaki resimler de bir hareketlilik
içinde betimlenmifltir. Burada da anlat›lmak istenen
konu, sa¤ taraftan sol tarafa do¤ru hayvanlar›n köpek
yard›m› ile sürülerek, önlerinin bir tuzak ile kesilerek
Ka¤›zman-Çall› Kayaüstü Resimleri, Büyük Pano
26
KAZI - ARAfiTIRMA
Ka¤›zman-Çall› Kayaüstü Resimleri, Küçük Pano
avlan›lmas›d›r. Ancak t›pk› Büyük Pano’daki resimlerde oldu¤u gibi, buraya da herhangi bir insan resmi
çizilmemifltir. Resimler yedi adet erkek ve difli da¤
keçisi, bir erkek ceylan, bir o¤lak, bir da¤ koyunu, bir
köpek, bir tilki ve iki kufltan oluflmaktad›r. Sa¤ üst
k›s›mda gösterilen köpek, taz›ya benzemektedir. Oldukça iri olarak betimlenen köpek, bölgenin yerel türünü
yans›tmaktad›r. Köpe¤in pençelerindeki t›rnaklar,
büyük bir özenle belirtilmifltir.
Küçük Pano’daki ilginç tuzak sahnesi ve av hayvanlar›n›n resimleri, t›pk› Büyük Pano’daki tuzak sahnesi ve av hayvanlar› gibi, yaklafl›k olarak günümüzden
10.000 y›l önce, yani Neolitik Ça¤’dan itibaren çizilmeye bafllanm›flt›r.
Oktay Belli
Trakya’da Bir Tunç Ça¤› Yerleflimi:
Kanl›geçit
1993 y›l›ndan bu yana ‹.Ü. Prehistorya Anabilim Dal›
ad›na Prof. Dr. Mehmet Özdo¤an ile Alman Arkeoloji
Enstitüsü ad›na Prof. Dr. Herman Parzinger baflkanl›¤›nda yap›lan K›rklareli Höyü¤ü kaz›lar›, Son Neolitik-Orta Kalkolitik Ça¤’a tarihlenen Afla¤› P›nar
mevkinde bafllam›fl, 1994 y›l›nda yerleflimin ‹lk Tunç
Ça¤’da 300 m kadar bat›ya Kanl›geçit mevkiine
kayd›¤›n›n görülmesi üzerine, kaz› alan› bu bölgeyi de
kapsayacak biçimde geniflletilmifltir. Kanl›geçit mevkiindeki çal›flmalara 1998 y›l›ndan itibaren ara verilmifl, ancak burada geçen y›l bir restorasyon ve “Aç›khava Müze Porjesi”nin gündeme gelmesiyle birlikte
kaz›lara yeniden bafllanm›flt›r. Bu nedenle geçti¤imiz
sezon Kanl›geçit’te sürdürülen kaz› çal›flmalar›
s›ras›nda a¤›rl›kl› olarak, önümüzdeki y›l bafllanmas›
düflünülen restorasyon ve Aç›khava Müze Projesi’ne
yönelik sorunlar üzerinde durulmufltur.
Kanl›geçit mevkiindeki ‹lk Tunç Ça¤ yerleflimi kültürel aç›dan iki farkl› evreye ayr›labilir. ‹lk evre M.Ö.
3000’li y›llar›n bafl›na tarihlenmekte ve daha çok
Balkan etkileri göstermektedir. Ezero kültürünün özelliklerini yans›tan bu evrede, Balkan ‹lk Tunç Ça¤ için
tipik olan, ahflap evlerden oluflan küçük bir yerleflim
ve yine bu kültüre özgü siyah yap›m kaba çanak çömlek bulunmaktad›r (Özdo¤an, M. – H. Parzinger – N.
Karul, “K›rklareli Kaz›lar› Afla¤› P›nar ve Kanl›geçit
Höyükleri”, Arkeoloji ve Sanat 77, Arkeoloji ve Sanat
Yay›nlar›, ‹stanbul, 1997: 2-11). Kanl›geçit mevkiindeki Balkan etkili bu yaflam biçimi ‹lk Tunç Ça¤ ortalar›ndan itibaren Anadolu etkileri göstermeye bafllam›flt›r. Bir süre sonra gerek mimari gerekse çanak
27
KAZI - ARAfiTIRMA
çömle¤i ile, Anadolu’daki örneklerinden daha küçük
ancak, onlar›n tipik bir örne¤i olan bir yerleflim ortaya
ç›km›flt›r (Özdo¤an, M., “Anadolu’dan Avrupa’ya Aç›lan Kap›: Trakya” Arkeoloji ve Sanat 90, Arkeoloji ve
Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul, 1999: 2-28).
‹lk evreden daha genifl ve daha tan›ml› bir flekilde
aç›lan ikinci evre (M.Ö. 2600-2100) surla çevrili bir
“iç kale” ile, bu alan›n etraf›nda bulunan ve olas›l›kla
seyrek yap›lardan kurulu bir afla¤› flehirden oluflur.
‹TÇ III dönemine tarihlenen ve iç kaleyi saran sur
duvar›, höyü¤ün kuzey k›sm› boyunca 40 m uzunlu¤unda aç›lm›fl ve duvar›n yaklafl›k olarak 50 m çap›nda bir alan› çevreledi¤i anlafl›lm›flt›r. ‹ri ve yass› tafllardan temelleri bulunan duvar›n üst k›sm›, olas›l›kla
ahflap ile yükseltilmifl, savunma ve dayan›kl›l›¤› art›rmak için ise, küçük tafllardan yap›lm›fl bir glasiden
(tafl kaplama) faydalan›lm›flt›r.
yataklar› nedeniyle, Anadolu kentlilerinin dikkatini
çekmifl ve bir süre sonra Anadolu etkisine girmifltir.
Eylem Özdo¤an
Karadeniz Bölgesi Yüzey
Araflt›rmalar› - 2004
Bu y›l, 12-27 Temmuz 2004 tarihleri aras›nda Samsun’un Lâdik ve Havza ilçeleri ile Amasya’n›n Merkez ‹lçe, Göynücek, Suluova, Merzifon ve Gümüflhac›köy ilçelerinde yüzey araflt›rmalar› yapt›k. Baflkanl›¤›m›z alt›nda sürdürülen yüzey araflt›rmalar›na
Arkeolog Nesrin Özsait, ö¤rencilerimizden Harun Oy,
‹smail Baytak, Salih Kaymakç› ve Bakanl›k temsilcisi
olarak, Arkeolog Nihan Çiftçi kat›lm›flt›r.
‹TÇ III döneminin sonlar›na do¤ru yerleflmenin ifllevini kaybetti¤i, sur duvar›na ait glasiyi kuzeydo¤u k›s›mda keserek tahrip eden an›tsal bir yap› kal›nt›s›ndan anlafl›lmaktad›r. 6 x 7 m boyutlar›nda olan dörtgen
planl› bu yap› kal›nt›s› yer yer 5-6 tafl s›ras› yüksekli¤ine kadar koruna gelmifltir. Henüz ifllevi anlafl›lamam›fl olan yap› kal›nt›s›n›n inflas›nda da farkl› bir teknik
uygulanm›flt›r. Oldukça büyük tafllar kullan›larak yap›lan duvarlar›n içi ham toprakla doldurulduktan sonra,
topra¤›n üst k›sm› duvar köflelerinden bafllayarak üst
üste bindirilen, orta boy/küçük tafllarla yayvan bir
kubbe biçiminde örülmüfltür.
Samsun ‹li Yüzey Araflt›rmalar›:
Samsun ‹li Ladik ve Havza ‹lçelerinde daha önceki
y›llarda yapt›¤›m›z çal›flmalarda önceden bilinen Salur
Höyük (Yüktepe), Mazlumo¤lu Köyü’nde Yurtyeri
(Köyiçi Tepesi) ile bizim önceki y›llarda tespit etti¤imiz Çak›r Höyük, A¤c›tepe, Sar›gazel Höyük, Ac›kl›eflme gibi 18 yerleflme, Akda¤ ve Cüceköy Tümülüsü
ile Havza ‹lçesi’nde Kömürlük Höyük, Yel Tepesi,
Sivri Tepe gibi yerleflme yerlerinin son durumlar›
incelenmifl, yap›lan çal›flmalarda söz konusu alanlar›n
GPS ve foto¤raflar› al›nm›flt›r. Ladik’te Mazlumo¤lu
Köyü s›n›rlar› içinde kalan ve bugün ada durumunda
olan Köyiçi Tepesi’ne (=Yurtyeri Tepesi) de geçilememifltir. Son ya¤›fllarla, özellikle de regülatörün
kodunun yükseltilmesi sebebiyle Ladik Gölü çana¤›ndaki su seviyesi çok yükselmifltir. Bu durumda, M.Ö.
III. biny›ldan itibaren yerleflmeye sahne olan ve özellikle de M.Ö. I. biny›l›n›n ilk yar›s›nda son derece
önemli bir konuma geldi¤i yüzey buluntular›ndan
anlafl›lan Köyiçi Tepesi’nin, bu son durumda önemli
ölçüde tahrip oldu¤u görülmüfltür. Amasyal› co¤rafyac› Strabon eserinde (XII III 38), Stiphane Gölü
k›y›s›nda Kizari Kalesi ve yan›nda harabe haline gelmifl, kralî bir saray›n kal›nt›lar›n›n varl›¤›n› kaydetmifltir. Buras›n›n, yüzey buluntular›n›n ›fl›¤› alt›nda,
Strabon’un anlatt›¤› yer oldu¤u düflüncesindeyiz. Bu
yerleflme, yaln›zca Lâdik’in tarihi yönünden de¤il, ayn›
zamanda bölgenin Demir Ça¤›’na önemli ›fl›k tutacak
buluntular vermektedir.Bu bak›mdan burada bir kurtarma kaz›s›n›n yap›lmas› çok isabetli olur görüflündeyim.
Bilindi¤i gibi ‹lk Tunç Ça¤›’nda Anadolu’da kent
devletleri geliflirken, Balkanlarda daha çok k›rsal bir
yaflam biçimini sürdüren topluluklar bulunmaktayd›.
Farkl› yaflam biçimlerini yans›tan bu iki bölge aras›nda yer alan Trakya’daki Kanl›geçit yerleflmesinin geliflim süreci, bölgeler aras› etkileflime de ayna tutar.
Buna göre, Balkan özellikleri gösteren yerleflme zaman içinde, olas›l›kla bölgede bulunan zengin maden
Amasya ‹li Yüzey Araflt›rmalar›:
Amasya ‹li, Merkez ‹lçe, Göynücek, Merzifon, Gümüflhac›köy ilçelerini kapsayan yüzey araflt›rmas›nda
daha önceki y›llarda bölgede tespit etti¤imiz Ali¤ap›nar›, Üçtafl Höyük, Bel Höyük, Selçuk, Höyük, Toklu Tepe, Do¤antepe-Ball›kaya gibi yerleflme yerlerinin GPS verileri ve foto¤raflar› al›nm›flt›r. Amasya’y›
her yönüyle araflt›rabilmek amac›yla, Türk Eskiça¤
Sur duvar› ile çevrelenen bu alan›n içerisinde megaron planl› yap›lardan oluflan ve en az iki yenileme kat›
bulunan bir yerleflim bulunmaktad›r. Bunlar; sur
duvar›, yerleflim plan› ve yap› özellikleri bak›m›ndan,
Troya II ile yak›ndan benzeflmektedir. Sur duvar›n›n
kuzeydo¤u k›sm›na koflut olarak, 1-1.5 m aral›klarla
kuzeydo¤u-güneybat› do¤rultulu, 14 x 6 m boyutlar›nda, tafl temel üzeri kerpiç kullan›larak yükseltilmifl
yap›lar bulunmaktad›r. Yap›lar daha çok alan›n kuzeydo¤u k›s›mda yo¤unlaflm›fl, güneybat›s› ise avlu olarak kullan›lm›flt›r. Avlu niteli¤indeki bu alanda bulunan iki adak çukuru, buran›n daha çok tören alan›
olarak düzenlendi¤ini düflündürür. Megaron planl›
yap›lar›n son evresinde olas›l›kla sur ifllevsiz bir hale
gelmifl, yerleflme küçülmüfl ve surun yerine megoronlar› çevreleyen bir temenos duvar› infla edilmifltir.
28
KAZI - ARAfiTIRMA
Bilimleri Enstitüsü ile Frans›z Georges Dumezil Anadolu Araflt›rmalar› Enstitüsü ortak bir çal›flma içine
girdi. Bu kapsamda bu y›l bir ön araflt›rma yapt›k.
Amasya Valisi Say›n Hüseyin Poroy’un da destekledi¤i projeye, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Kültür
Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü’nün izni sa¤lanabilirse, 2005 y›l›ndan itibaren bafllanacakt›r.
Göynücek ‹lçesi Araflt›rmalar›:
Göynücek ‹lçesi araflt›rmalar› son derece verimli geçti. Biz 1989 y›l› araflt›rmalar›m›zda Göynücek ‹lçesi’nde Çekerek Çay›’n›n do¤usunda çal›flm›flt›k. Bu y›l,
daha önceki y›llarda yeterince araflt›ramad›¤›m›z
Karayakup, Çamurlu, Gökçeli, fieyho¤lu gibi köyleri
ve çevrelerini sistematik olarak araflt›rd›k. Sonuçta,
Göynücek’in çok yak›n çevresi ile mahallelerinde Ç›ç›r
P›nar› Mevkii, Ard›çl›k Tepe, Laf Tepesi, Kekikli Tepe,
Hac›tepe, Saz Mevkii, Saz Deresi, Gökçeli Köyü’nde
Gökçeli Kalesi’nin yak›n çevresinde Güroluk Yerleflmeleri, Yar›kkaya Mevkii, Karayakup Köyü’nde Tilkiini yerleflmelerini tespit ettik. fieyho¤lu Köyü’nde de,
Roma Ça¤›’na ait iki kaya mezar›n› bularak inceledik.
Burada yaln›zca, Gökçeli Kalesi ve Amasya Merkez
‹lçedeki baz› tespitlerimizi özet olarak verece¤iz.
Gökçeli Kalesi:
Bir Roma Garnizonu olarak tan›mlanan Gökçeli Kalesi ve k›smen de yak›n çevresini inceledik. Kale çevresinde az say›da Roma Ça¤› keramikleri yan› s›ra, yo¤un
olarak, M.Ö. 7. yy’a ait Demir Ça¤› kerami¤i gördük.
Bu durumda kalenin, esas olarak, Demir Ça¤›’nda
yap›ld›¤›n› düflünüyoruz. Gökçeli Köyü’nün Güroluk
Mevkii’nde Patlakk›z› ve Göktepe olarak adland›r›lan
yerlerde ‹lk Tunç Ça¤› (‹TÇ) II+Demir Ça¤+Roma
Ça¤› yerleflmeleri ve bir nekropol; Yar›kkaya Mevkii’
nin Kayaönü olarak bilinen kesiminde ise, Roma ve
Geç Antik Ça¤ yerleflmeleri tespit ettik.
Amasya’n›n do¤usunda yer alan Ayd›nca ve Sarayözü
araflt›r›lm›flt›r. Sarayözü’nde, Sarayözü Höyük ile
Dikmen Tepe-Malkayas›’nda iki Tunç Ça¤› yerleflmesi tespit edilmifltir. Amasya Merkez ‹lçe’nin Yolyan›
Köyü’nde tespit etti¤imiz Perçemlikaya yerleflmesi
(‹TÇ+Demir Ça¤+Roma Ça¤›) ve yerleflmenin kuzeyindeki monoblok kaya üzerinde üç adet sarn›ç bulunmufltur.
Yine, Amasya Merkez’de yer alan Gökhöyük Teknik
Ziraat Okulu ve Devlet Üretme Çiftli¤i arazisini 1986
y›l›nda araflt›rm›fl ve buraya ad›n› veren Gökhöyük’ün
150 m kadar gerisinde Som Tepe-Gökhöyük ve çiftlik
arazisinin orta kesiminde de Büyükyu¤-Yass› Höyü¤ü
tespit etmifltik. O y›lki araflt›rmam›zda, do¤al olarak
gördü¤ümüz Gökhöyük’ün, bu y›lki araflt›rmalar›m›zda, son y›llardaki tahribatla, orta kesiminde, bir
tümülüsün krepisini and›ran bir tafl s›ras›n›n ortaya
ç›kt›¤›n› gözledik. Çok yak›n›ndan inceleyemedik.
‹ster bir tümülüse ait olsun, isterse de do¤al olsun yöreye ismini veren bu güzel an›t›n tahribinin önlenmesi
amac›yla koruma alt›na al›nmas› gerekti¤i düflüncesindeyiz. Burada, bir Kalkolitik ve ‹TÇ yerleflmesi
olan Som Tepe-Gökhöyük, Lâdik Çimento Fabrikas›’na malzeme al›nmas› nedeniyle önemli ölçüde tahrip edilmifltir. Yukar›da sözünü etti¤imiz ve Gökhöyük Devlet Üretme Çiftli¤i’nin 14 Parselinde yer alan
Yass› Höyük’te (Büyükyu¤-Bozhöyük) yapt›¤›m›z
araflt›rmada ‹TÇ+M.Ö. II. biny›l›+Roma Ça¤› yerleflmelerine ait keramikler gördük.
Bu y›lki araflt›rmalar›m›z›n a¤›rl›k noktas›n› Göynücek ‹lçesi oluflturmufltur. Burada, Gökçeli Kalesi’nin
çevresinde yapt›¤›m›z araflt›rmalar ilginç sonuçlar vermifltir. Ayr›ca, kale de son derece güzel bir konuma
sahiptir. Ormanl›k bir arazinin ortas›nda olan kalenin
floras› ve faunas›yla birlikte koruma alt›na al›nmas›,
eteklerinde yap›lacak sondajlarla da tarihinin kesin
olarak ayd›nlat›lmas› çok yerinde olur. Sulama suyu
kaynaklar›n›n yeterli oldu¤u bu kesimde, içme suyunun da yeterli oldu¤u görülmüfltür. E¤er Amasya projemiz gerçekleflirse, bu güzelli¤in, yak›n çevresi,
tarihi ve ekolojik dokusuyla, floras› ve faunas›yla birlikte kesin olarak, bir “Tarihî Milli Park” statüsü içinde korunma alt›na al›nmas› yönünde çal›fl›lacakt›r.
Bölge, Ahududu’ya kadar her çeflit meyvenin ve bitkinin yaflama ve geliflme ortam› buldu¤u bir iklime de
sahiptir. Bu flekilde turizme de aç›lacak olan Gökçeli,
hizmet bekleyen Gökçelilerin de umutlar›n› yeflertecektir.
Mehmet Özsait
Mersin–Olba
Yüzey Araflt›rmas› - 2004
Mersin-Silifke, Olba yüzey araflt›rmalar›, Kültür ve
Turizm Bakanl›¤› izni ile Mersin Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü’nden Yard.
Doç. Dr. Emel Erten baflkanl›¤›nda, Okt. Murat Özy›ld›r›m ve befl ö¤rencinin kat›l›m›yla yap›ld›. Araflt›rmada Bakanl›k Temsilcisi olarak Arkeolog Yeflim Ozan
görev ald›. 2004 çal›flmalar›, afla¤›da bafll›klar alt›nda
gerçeklefltirildi:
1) Do¤u Vadisi an›tsal mezar kompleksinin mimari
belgeleme çal›flmalar›nda, ayn› alanda tonozlu bir
mezar an›t› da saptand›. Çevresinde de çok say›da
lahit, nifl ve bir de sarn›ç bulunmaktad›r. Tonozlu
mezar an›t›, Olba’da flimdiye dek bilinen mezar tiplerine yenisini eklemesi bak›m›ndan önem tafl›r.
2) Olba nekropolis alanlar›, fieytanderesi vadisinde
devam eder. Vadinin do¤u yamac›nda, 2004 çal›flmalar›nda kaya mezar› kompleksine rastland›. Kaya
biçimlendirilerek oluflturulan giriflten ulafl›lan,
29
KAZI - ARAfiTIRMA
merkezi avlu çevresine yerlefltirilen mezar odas› ve
lahitler kompleksin elemanlar›d›r. Burada saptanan
arkeolojik veriler, alan›n biçimlendirme ve yap›m›n›n tamamlanmad›¤›n› göstermektedir.
3) Do¤u Tepesi nekropolisi, ço¤unlukla lahitlerden
oluflur. Burada, chomasorium, sabit kaya lahitleri
ve ba¤›ms›z olarak ifllenen lahit tipleri görülmektedir. Ayn› mezarl›k alan›nda, Do¤u vadisi girifline
yak›n tarafta iki adet arcosorium bulunmaktad›r.
4) Güney nekropolisi olarak bilinen alanda da ayn›
lahit tipleri izlenir. Burada yer yer kaya mezarlar›
ve nifller vard›r. Olba’n›n bilinen kaya an›tlar›ndan
biri olan ve iki askerin yer ald›¤› kabartma da güney
nekropolisindedir. Ancak, an›t tahrip edilmifl,
kabartmal› k›sm› k›r›larak, yere at›lm›fl durumdad›r.
Kabartman›n kurtar›lmas› için Silifke Müze Müdürlü¤ü ile ortak çal›flmalar›m›z sürmektedir.
5) Akropolisin tepe noktas›nda, podium üzerinden
yükselen prostylos planl›, Korinth düzenindeki an›tsal Roma yap›s› (tap›nak) ile çevresindeki mimari
çizim ve belgeleme çal›flmalar› da sürdürüldü.
Emel Erten-Murat Özy›ld›r›m
Tilmen Höyük Kaz›lar› - 2004
Tilmen Höyük’de (Gaziantep) 1959-1972 y›llar›nda
Prof. Dr. U. Bahad›r Alk›m baflkanl›¤›nda gerçeklefltirilen ilk dönem kaz›lar›ndan sonra, 2002 y›l›nda Prof.
Dr. Refik Duru baflkanl›¤›nda temizlik ve onar›m
çal›flmalar›n›n gerçeklefltirildi¤i bilinmektedir. 20032004 sezonlar›nda ise, bir Türk-‹talyan ortak projesi
kapsam›nda Tilmen Höyük’de kaz›lara yeniden bafllanm›flt›r.
Do¤u Akdeniz’de Orta (M.Ö. 2000-1550) ve Geç
(M.Ö. 1550-1175) Tunç Ça¤lar› kent uygarl›¤›n› anlama konusunda son otuz y›lda ortaya ç›kan geliflmeler,
Tilmen Höyük’te kaz›lar›n yeniden bafllat›lmas›na
neden olmufltur. Bu kaz›lar, befl hektarl›k bir alana
yay›lm›fl olan baflkentin yerleflim dokusunun daha
genifl alanlarda ortaya ç›kart›lmas›na, maddi kültürünün incelenmesine ve Güneydo¤u Anadolu ile Kuzey
Suriye iliflkilerinin tarihsel çerçevesini ayd›nlatmaya
yarar sa¤layacakt›r.
Tilmen Höyük’ün 1750-1375 y›llar› aras›nda ilk
olarak Yamhad/Aleppo krall›¤›na ve daha sonra belki
Mitanni Krall›¤›’na baflkent oldu¤u san›lmaktad›r.
Yerleflmenin eski ad› bilinmemektedir; bir varsay›ma
göre, isminin Zalbar olabilece¤i düflünülmüflse de bu
durum kesinlik kazanmam›flt›r. Tilmen Höyük’te bugüne kadar ele geçirilen tek yaz›l› belge, üzerinde Akkadca ip-la-tù yazan bir mühürdür ve “tazminat ödemesi”
anlam›na gelir.
30
Tilmen’de hem Yukar› fiehir hem de Afla¤› fiehir,
kazematl› güçlü savunma duvarlar›yla çevrilidir.
fiehre girifl K2 ve K3 olarak adland›r›lan iki tali kap›dan ve K1 olarak adland›r›lan, iki yan›nda aslan heykelleri olan bir kap›dan sa¤lanm›flt›r. An›tsal bir merdiven, Yukar› fiehir’de olas›l›kla kral›n oturdu¤u (A)
saray alan›na uzan›r. Bu alanda 2003 y›l›nda tekrar
çal›fl›lm›flt›r. Bu alandaki büyük E yap›s› Orta Tunç
Ça¤› I ve II’de üç yap› evresi içerir. Yap›n›n ön taraf›nda girifle bitiflik iki kanad› vard›r. E yap›s›n›n bir
konuttan ziyade tap›nak oldu¤u varsay›m›n› ileri
sürmek mümkündür. Bu yap›y› Kanefl 7. kattaki iki
tap›nakla karfl›laflt›rmak aç›dan önemlidir. Orta Tunç
Ça¤› II’ye tarihlenen, kral›n oturdu¤u, meflhur A saray›na ait yeni odalar, güney kesimde yo¤unlaflan
2003 y›l› kaz›lar›nda ortaya ç›kar›lm›flt›r. Saray›n
Alalakh VII saray› ile benzerli¤i genelde bilinmektedir. Alalakh saray› daha kompleks bir yap›d›r ama iki
saray›n genel yap› düzeni benzeflmektedir. Bitiflikteki
C yap›s›ndaki muhtelif stratigrafik ve yap›sal incelemeler buran›n kullan›m›n›n Geç Tunç Ça¤›’na kadar
devam etti¤i konusunda fikir vermektedir. Görünüfle
göre söz konusu yap› A saray› ile birlikte kullan›lmaya devam etmifltir, 2003 y›l›nda çal›fl›lm›fl olan, Geç
Tunç Ça¤› bafl›na tarihlenen H kalesi ise, tüm plan›
ortaya ç›kar›lm›fl olan A saray›na bitifliktir. 2004 y›l›nda iki yeni açma daha aç›lm›flt›r. Bunlardan biri (L)
yukar› flehrin kuzey s›n›r›nda bulunmaktad›r. Bu kesimde birinci kat› yang›n nedeniyle tahrip olmufl olan 3
yap› katl› genifl bir yap› kaz›lm›flt›r. Orta Tunç Ça¤›
bafllar›n›n erken evrelerine ait tüm çanak çömlek formlar› en alttaki tabandan ele geçirilmifltir. Di¤er bir yeni
alan (M) ise, geçen sene yüzeyinde baz› ilginç özellikler saptad›¤›m›z yerde, Afla¤› fiehirde bulunmaktad›r. Burada, içerisinde dinsel mobilya eflyas› olabilecek bazalt parçalar› ve baz› banklar bulunmufl olan,
çevresi bir temenos duvar› ile çevrili bir taht odas›
bulunan Geç Tunç Ça¤› I’e ait an›tsal bir tap›nak
keflfedilmifltir. Cella’n›n içinde, üzerinde çok güzel bir
kabartma bulunan bazalt bir stel bulunmufltur. Stelde,
f›rt›na tanr›s›n›n karfl›s›nda Orta Suriye kral› görülmektedir. Bu stel flu ana kadar Islahiye çevresinde
bulunan en eski heykeltrafll›k eseridir. Bölgedeki arkeolojik alan, an›tsall›¤› nedeniyle önemli bir turistik
ilgiye sahiptir. Bu nedenle bu bölgenin arkeolojik park
olmas›n› gerçeklefltirmek için Gaziantep Müzesi ve
sivil yöneticilerle birlikte bir proje gelifltirilmektedir.
Kaz› alan›n›n girifline flimdiden turistler için resimli
aç›klamal› panolar yerlefltirilmifltir. Tilmen Höyük eski
bir baflkentin yerleflim dokusunu ve 2. biny›l boyunca
Anadolu ile Suriye aras›ndaki iliflkilerin boyutunu ve
tarz›n› yeniden araflt›rmak bak›m›ndan çok büyük
önem tafl›maktad›r.
Nicolò Marchetti
(Çeviri: Deniz Sar›-Murat Türkteki)
KAZI - ARAfiTIRMA
Do¤u Anadolu Bölgesi’nde Urartu
Baraj, Gölet ve Sulama Kanallar›n›n
Araflt›r›lmas› - 2004
2004 y›l›nda “Do¤u Anadolu Bölgesi’nde Urartu Baraj, Gölet ve Sulama Kanallar›n›n Araflt›r›lmas›”
konulu yüzey araflt›rmas› projesi kapsam›nda, 7 adet
gölet ile 1 adet sulama kanal›n›n varl›¤› saptanm›flt›r.
Aktafl Göleti: Aktafl Göleti, Van’›n yaklafl›k olarak 28
km do¤usunda ve bugünkü Van-Erçek karayolunun
2.5-3 km güneyinde yer almaktad›r. Gölete en yak›n
yerleflim merkezi, 1.5 km güneyde yer alan Aktafl
Köyü’dür. Kabaca yar›m ay biçiminde olan göletin
duvar›, e¤imli olan kuzey kesimi kapatmaktad›r. Deniz
seviyesinden 1850 m yüksekli¤inde olan göletin ilk
yap›ld›¤› s›rada oldukça büyük oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Toplam 144 m uzunlu¤unda olan gölet duvar›,
do¤u-bat› do¤rultusunda uzanmaktad›r. Kuzey yönüne do¤ru ak›t›lan sular, Erçek Gölü’ne de¤in uzanan
verimli topraklarda yap›lan tar›m›n ve sebze bahçelerinin su gereksinmesini karfl›lamaktad›r. Gölete en yak›n
arkeolojik kal›nt›, 900 m bat›da yer alan Aktafl Kalesi’
dir. Kale ve gölet Kral Menua döneminde yap›lm›flt›r.
Mercimek Göleti: Mercimek Göleti, Van’›n yaklafl›k
96 km güneydo¤usunda yer almaktad›r. Gölette biriktirilen sular, ünlü Mengene Da¤›’ndan al›nan Pestekan
Kanal›’ndan gelmektedir. Göletin hemen güney ete¤ine
bitiflik olarak yap›lan kale, kuzey- güney do¤rultusunda uzanmaktad›r. Çevre halk› bu kaleyi, Mercimek
Kalesi olarak adland›rmaktad›r. Gerek kale duvarlar›n›n yap›l›fl tekni¤i, gerekse toplam›fl oldu¤umuz çanak
çömlek parçalar›, kalenin ve göletin, M.Ö. 7. yy’da
yap›ld›¤›n› göstermektedir.
Kurba¤al› Göleti: Kurba¤al› Göleti, Van’›n yaklafl›k
109 km güneydo¤usunda yer almaktad›r. Büklümdere
Köyü’nün 3- 3.5 km kuzeyinde bulunan göletin deniz
seviyesinden yüksekli¤i 2350 m’dir. Oldukça büyük
olan gölet, yüksek tepelerin güney eteklerine yap›lm›flt›r. Göletin duvar›, aç›k olan güney kesimi kapatmaktad›r. Göletin aç›k olan güney ve güneybat› kesimine duvar yap›lm›flt›r. Toplam 220 m uzunlu¤unda
olan duvar›n kaç metre geniflli¤inde oldu¤u, üzerinin
toprak ve çimenler ile kapl› olmas› yüzünden belli
olmamaktad›r. Mengene Kanal› ve su tafl›m›fl oldu¤u
di¤er göletler gibi, Kurba¤al› Göleti’nin de M.Ö. 7.
yy’da yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
Büklümdere Göleti: Büklümdere Göleti, Van’›n yaklafl›k olarak 108 km güneydo¤usunda yer almaktad›r.
Kurba¤al› Göleti’nin de 5.5-6 km güneybat›s›nda bulunan gölet, oldukça büyüktür. Kuzey-güney do¤rultusunda iki tepe aras›na yap›lan göletin duvar›, toplam
olarak 370 m uzunlu¤undad›r. Göletten güneydo¤u
yönüne do¤ru ak›t›lan sular hem tar›m alanlar›n›n su
gereksinmesini karfl›lamakta, hem de 4.5-5 km güneydo¤uda yer alan Albayrak ve Atl›lar göletlerine su
tafl›maktad›r. Mengene Sulama Kanal› ve di¤er göletler gibi, Büklümdere Göleti’nin de M.Ö. 7. yy’da yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
Kurugöl Göleti: Kurugöl Göleti, Büklümdere (eski
Iringani) Köyü’nün 2-2.5 km kuzeyinde yer almaktad›r. Deniz seviyesinden 2230 m yüksekli¤indeki gölet,
yüksek tepelerin güneyinde bulunmaktad›r. Kabaca
34 x 42 m büyüklü¤ünde olan göletin duvar›, e¤imli
olan güneybat› kesimi kapatm›flt›r. 36 m uzunlu¤unda
olan duvar›n geniflli¤i de 5 m’dir. Güneybat› yönüne
ak›t›lan sular, Büklümdere Köyü’ne kadar uzanan
tar›m alanlar›n›n su gereksinmesini karfl›lamaktad›r.
Zor Osman Pafla Ark›: Zor Osman Pafla Ark›, Urartu
su mühendisli¤inin Do¤u Anadolu Bölgesi’ndeki bir
baflka ilginç örne¤ini oluflturmaktad›r. Çok genifl bir
co¤rafi bölgede yap›lan tar›ma hayat veren Zor Osman
Pafla Ark›, yöre halk› aras›nda söylencelere konu olmufltur. Oldukça sert bir bileflime sahip olan andezit kayal›klar›n›n yer yer kesilmesiyle aç›lan ve arazinin elveriflli olmayan k›s›mlar›na yap›lan yüksek destek duvarlar›ndan dolay›, yöre halk› kanal› Zor Osman Pafla
olarak adland›rmaktad›r. Zor Osman Pafla Ark›, Alada¤’daki (3255 m) zengin su kaynaklar›n› de¤erlendirmek için planlanan ve elveriflli güzergâhlardan geçirilen ola¤anüstü bir uygulaman›n ürünüdür. Bir taraftan Do¤ubayaz›t Ovas›’na, di¤er taraftan Gürbulak
S›n›r Kap›s› yak›nlar›ndan Kuzeybat› ‹ran içlerine
kadar su tafl›yan böylesine uzun bir kanal, ne yaz›k ki
çok uzun bir süreden beri çal›flmamaktad›r. Ark M.Ö.
7. yy’da yap›lm›flt›r.
Oktay Belli
Van–Kalecik Nekropolü Kaz›s› - 2004
Van Müze Müdürlü¤ü baflkanl›¤›nda, Yrd. Doç. Dr.
Rafet Çavuflo¤lu’nun bilimsel sorumlulu¤unda Yüzüncü Y›l Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji
Bölümü Baflkan› Prof. Dr. Veli Sevin ve bölüm elemanlar›n›n kat›l›m›yla Van ili, Merkez, Kalecik Köyü’nün
1.5 km kuzeydo¤usunda yer alan Kalecik Nekropolü’nde sürdürülen arkeolojik kaz› çal›flmalar› 04.22.10.2004 tarihleri aras›nda gerçeklefltirilmifltir.
Kalecik Kaz›lar›, Van Valili¤i ‹l Özel ‹dare Müdürlü¤ü ve Ener Enerji Van Elektrik Santral› ‹flletme Müdürlü¤ü’nün maddi ve manevi katk›lar›yla yürütülmüfltür.
Kaz› alan›; en do¤u uçtaki “Dikilitafllar Tarlas›” ile
biri bunun 25 m bat›s›nda, di¤eri ise 200 m kadar
kuzeybat›s›ndaki yumruk büyüklü¤ünde tafllardan iki
halka ve nekropolden oluflmaktad›r. 2004 y›l› çal›flmalar› tüm kaz› alan›n›n topografik aç›dan de¤erlendirilmesi, dikilitafl tarlas›ndaki çevre temizli¤i ve kayaya
oyulmufl mezarlardan oluflan nekropoldeki arkeolojik
kaz›lar olmak üzere üç ayr› alanda gerçeklefltirilmifltir.
31
KAZI - ARAfiTIRMA
Dikilitafllar Tarlas› ve Tafl Halkalar:
Kaz› sahas›n›n en do¤u ucunda yer alan “Dikilitafllar
Tarlas›”; 39.00 x 40.50 m ölçülerindeki kare bir alana
45 x 55 s›ra ile yerlefltirilmifl, kireç tafl›ndan, kaba olarak ifllenmifl tafllardan oluflmakta ve ilk günkü konumlar›n› hâlâ koruyan tafllar›n yükseklikleri yaklafl›k
1.00 ile 1.30 m aras›nda de¤iflir. Orijinaldeki toplam
say›lar› 2475 adettir. Ancak 25 kadar kaçak sondaj
nedeniyle flu anda say›lar› daha azalm›flt›r. Düzenli
s›ralar halinde do¤u-bat› ve kuzey-güney do¤rultusunda dizilmifl bulunan tafllar yaklafl›k olarak bir birlerinden 0,50 m uzakl›ktad›r. Güney kesimde, do¤ubat› yönündeki XI. ve XII. s›ralar aras› 1.30 m geniflli¤indeki dar bir sokak görünümündedir. Dikilitafllar›n
hemen bat›s›nda, küçük kireç tafllar›ndan oluflturulmufl, biri 13.00 m di¤eri 30.00 m çap›nda iki tafl halka
yer almaktad›r. Yapay bir yükselti üzerine kurulmufl
gibi görünen halkalardan büyü¤ü ile dikilitafllar›n aras›nda bir hendek bulunmaktad›r. Düz bir alan üzerindeki üçüncü bir halkan›n çevresi bir duvarla çevrili
gibidir; içerisinde büyük tafllardan örülmüfl radyal
duvarl› bir tak›m bölümlerin varl›¤› sezilmektedir.
Ancak bu alan da defineciler taraf›ndan bozulmufltur.
Dikilitafllar›n ne amaçla dizilmifl ve yönlendirilmifl
olduklar› aç›k de¤il. Ancak büyük bir emek ve özenle
haz›rlanm›fl olduklar› belirgin yön ve konum anlay›fl›
astronomik bir gözlem amac› gütmüfl olabileceklerini
akla getirmektedir. Büyük bir devlet düzeni kurmufl
olan Urartular bir takvim sistemine sahip olmal›d›rlar.
Benzerleri Avrupa’da yo¤un ve uzun süreli kullan›m
görmüfl günefl ve ayla ilgili astronomik gözlem evi
olarak nitelendirilmifl tafl halkalar›n da dikilitafllarla
birlikte böyle bir takvim sisteminin oluflturulmas›nda
kullan›lm›fl olabilece¤i düflünülmektedir.
Nekropol Alan› Kaz› Çal›flmalar›:
Kalecik kurtarma kaz›lar›n›n temelini oluflturan
nekropol kesimi Dikilitafllar Tarlas›n›n yaklafl›k 150 m
bat›s›nda ve çal›flma alan›n›n en güney kesiminde yer
almaktad›r. Bu alanda yap›lan ilk çal›flmalar daha
önce defineciler taraf›ndan yap›lan kaçak kaz›lar
sonucu aç›larak soyulmufl mezarlar›n tespit edilmesi
do¤rultusunda olmufltur. fiimdiye kadar nekropol sahas›nda 30 ayr› alanda kaçak kaz› yap›lm›fl oldu¤u, bunlardan 18 adedinde mezar tespit edildi¤i ve di¤erlerinin ise bofl ç›km›fl oldu¤u anlafl›lm›flt›r. 2004 kaz›
çal›flmalar› esnas›nda bunlardan ancak 9 adedinde
çal›fl›labilmifl, di¤erleri ise, kaz› izninin gecikmifl
olmas› nedeniyle zaman yetersizli¤inden 2005 y›l›na
b›rak›lm›flt›r. Nekropol do¤u-bat› yönünde uzanan,
Miyosen Dönem’de meydana gelmifl, ortalama 1.00 m
kadar kal›nl›ktaki konglomera, alt›ndaki batakl›k ortam›nda oluflmufl küçük tatl› su fosili ile killi tabakadan
bir katman›n bulundu¤u alana yay›lm›fl vaziyettedir.
Mezar giriflleri genellikle konglomera tabakan›n güney
ve kuzey kenar› boyunca, hemen tabakan›n kesitine
aç›lm›fl vaziyettedir.
Klasik Urartu halk mezarlar›nda oldu¤u gibi üstten
girilen bir dromos ve bir odadan oluflan mezarlar›n
dromoslar› genellikle dörtgen yap›l›d›r. Tek istisna
olarak Ka. 5 mezar› yuvarlak girifllidir. Adilcevaz
Mezarlar›nda oldu¤u gibi, ço¤unlukla dromosla oda
aras›ndaki girifl, daha küçük tafllarla desteklenmifl
büyük sal tafllarla kapat›lm›flt›r. Genellikle dikdörtgen
yap›l› mezar odalar›ndan baz›lar›nda, de¤iflik Urartu
mezarlar›ndan tan›nan nifller ve sekilere yer verilmifltir. Ancak di¤er Urartu mezarlar›ndan ayr›lan en belirgin özellikleri, mezar odalar›n›n, infla edilmifl oldu¤u
yumuflak killi toprak nedeniyle fazla yüksek olmamas›d›r.
Defineciler taraf›ndan soyulmufl ve içleri tamamen
kar›flt›r›lm›fl olan mezarlarda yap›lan kaz›lar sonucunda; tunç, gümüfl ve alt›ndan haflhafl ve aslan bafll› süs
i¤neleri, tunç at koflum parçalar›, ejder bafll› tunç ve
gümüfl bilezikler, gümüfl ve tunç küpe ve yüzükler,
çeflitli boylarda akik ve cam boncuklar, demirden
k›l›ç, balta, b›çak, m›zrak ucu ve k›n ile ifllevleri
bilinemeyen spatula, keski ve kal›n yüzlü orak benzeri aletler ele geçirilmifltir. Ayr›ca çok say›da çanakçömlek parças› ile in-stu durumda olmayan insan
iskeletleri ortaya ç›kar›lm›flt›r.
Rafet Çavuflo¤lu-Hanifi Biber
Türk Eskiça¤ Bilimleri Enstitüsü Y›ll›k Konferanslar›
Enstitümüz yeni dönem y›ll›k konferanslar›na, Cartoon Hotel’in ev sahipli¤inde devam etmektedir. ‹lk konferansç›m›z ‹ktisatç› Dr. Mahfi E¤ilmez idi. Kendisi 24 Kas›m 2004 tarihinde “Hitit Ekonomisi ve Günümüz ile
Karfl›laflt›rmalar” bafll›kl› ilginç bir konferans vermifltir. 26 Ocak 2005 tarihinde gerçekleflen ikinci konferans›m›z, Enstitü Üyelerimizden Prof. Dr. Gülsün Umurtak taraf›ndan verildi. “Burdur-Antalya Bölgesi’nde ‹lk Tunç
Ça¤› Öncesi Mimarl›k Gelenekleri: Gözlemler ve De¤erlendirmeler” konulu konferans, büyük ilgi gördü.
Devam eden Y›ll›k Konferans Program›m›z afla¤›daki gibidir:
Prof. Dr. Orhan Bingöl, 9 Mart 2005 “Hades’e Girmek: Mezar Mimarisinin Görsel Yan›na Elefltirel
Bir Yaklafl›m”
Dr. Wayne Horrowitz, 23 Mart 2005 “Looking for the Transition from the Middle to the Late Bronze
Age in Cuneiform Tablets from Canaan”
Dr. Uwe Finkbeiner, 19 Nisan 2005 “Neue Ausgrabungen in Emar-Syrien: Kampagnen (1996-2004)”
32
Enstitüden
Enstitü Kütüphanesine
Bir Ba¤›fl Daha
Prof. Dr. Güven Arsebük, kitapl›¤›n›n bir bölümünü
teflkil eden 400’ü aflk›n yay›n› enstitü kütüphanemize
ba¤›fllad›. Sayesinde kütüphanemiz daha da zenginleflti. Göstermifl oldu¤u bu hassasiyetinden dolay›, kendisine enstitümüz taraf›ndan 24 Kas›m 2004 tarihinde bir
teflekkür plaketi takdim edildi. Burada, üyemize bir
defa daha teflekkür etmek ve bu gibi örnek davran›fllar›n ço¤almas›n› dilemek istiyoruz.
Kütüphanemiz daha önce Alexo¤lu Ailesi’nin, fieref
Üyemiz Prof. Dr. Mustafa Kalaç’›n ve Rahmetli Hocam›z Prof. Dr. Afif Erzen’in ba¤›fllar›yla zenginleflmiflti.
Enstitü binam›z›n üç odas›n› dolduran kütüphanemiz,
Prof. Dr. Güven Arsebük’ün de ba¤›fl›yla, yak›n zamanda binam›z›n baflka bir odas›n› daha iflgal edecek gibi
görünmektedir.
Enstitü Kütüphanesinden Haberler
Her say›da oldu¤u gibi, okurlar›m›za bu say›da da iyi haberler verebiliyoruz. Kitaplar›m›z›n elektronik ortama kaydedilmesi son h›zla sürüyor ve en yak›n zamanda tamamlanmas› planlanmaktad›r. Takas yapt›¤›m›z kurumlar ço¤almakta ve bu sayede süreli yay›nlar›m›z›n çeflidi de artmaktad›r. Son olarak Tübingen Üniversitesi ile bir anlaflma yap›larak Die Welt des Orients adl› süreli yay›n›n devaml›
olarak gelmesi sa¤lanm›flt›r. Kütüphanemizi ziyaret eden
herkes, düflünülebilecek en küçük bütçe ile, ne denli büyük
ifllerin baflar›labilece¤ini görebilir. Ancak üyelerimiz ve enstitü dostlar›m›z olmadan, bu iflleri baflarmam›z da mümkün
de¤ildi. Destek veren herkese burada, tekrar teflekkür ediyor ve desteklerini devam ettirmelerini rica ediyoruz.
Monografiler
Bottini, A., Et al., Antike Helme (RGZM M14), Mainz,
1988.
Akarca, A., Neandreia Kuzey Ege’de Arkaik ve Klasik
Ça¤lara Ait Bir fiehir, ‹stanbul, 1977.
Aktüre, S., Anadolu’da Bronz Ça¤› Kentleri, ‹stanbul,
1994.
Albright, W.F., From the Stone Age to Christianity, New
York, 1957.
Bahar, H. – Ö. Koçak, Eskiça¤ Konya Araflt›rmalar› 2,
Konya, 2004.
Bununla beraber bu say›da da, yak›n zamanda yapm›fl
olduklar› kitap ba¤›fllar›yla gücümüze güç katan dostlar›m›za ayr›ca teflekkür etmek isteriz: Prof. Dr. M. Usman Anabolu, Prof. Dr. Ö. Bilgi, Prof. Dr. R. Duru, Prof. Dr. C.
Karasu, Prof. Dr. M. Özsait, Prof. Dr. M.H. Sayar, Prof. Dr.
O. Tekin, Prof. Dr. N. Tuna, Dr. fi. Karagöz, Dr. H. fiahin,
A.C. Üstüner, Amasya Müzesi, Ankara Üniversitesi, Ege
Yay›nlar›, Mimar Sinan Üniversitesi.
Bossneck, J. – D. Angela, Die Tierknochenfunde aus der
Neolithischen Siedlung auf dem Fikirtepe Bei Kad›köy
am Marmarameer, München, 1979.
Braidwood, S.L. – R.J. Braidwood, Prehistoric Village Archaeology in South-Eastern Turkey, England, 1982.
Breasted, H.J., A History of Egypt, New York, 1956.
Burrows, M., What Mean These Stones?, New York, 1957.
Bayburtluo¤lu, C., Lykia, ‹stabul 2004.
Burney, C., The Ancient Near East, Great Britain, 1977.
B›çakç›, E., Çayönü Tepesi, Karlsruhe, 2001.
Burney, C. – M.D. Lang, The Peoples of the Hills, London,
1971.
Bittel, K., Grundzüge der Vor- und Frühgeschichte
Kleinasiens, Tübingen, 1950.
Bittel, K., Önasya Tarih Öncesi Ça¤lar› –M›s›r, Filistin,
Suriye–, ‹stanbul,1945.
Butzer,W.K., Early Hydraulic Civilization in Egypt,
London, 1976.
Childe, G.V., Do¤u’nun Prehistoryas›, Ankara, 1946.
33
ENST‹TÜDEN
Coulborn, R., Der Ursprung der Hochkulturen, Stuttgart,
1962.
Jahreshefte Des Österreichischen Archäologischen Institutes, 72 (2003).
Coulborn, R., The Origin of Civilized Societies, New
Jersey, 1959.
Kaz› Sonuçlar› Toplant›s› 25 (2004).
Driesch, A. Von den – N. Pöllth, Bo¤azköy-Berichte 7,
Mainz, 2004.
Palmet, V (2005)
Olba, IX-X (2004).
DURU, R., Eski Önasya Dünyas›n›n En Büyük Heykel
Atelyesi Yesemek, ‹stanbul, 2004.
Rei Cretariae Romanae Favtorvm, 33 (1996), 35 (1997), 38
(2003).
Frankfort, H., Kingship and the Gods, Chicago, 1948.
Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici, XLV/2 (2003).
Frankfort, H., The Birth of Civilization in the Near East,
The United States of America, 1958.
Tel Aviv, 31 (2004).
Frankfort, H. – J.A. Wilson – T. Jacobsen – W. Irwin, The
Intellectual Adventure of Ancient Man, Chicago, 1946.
Goguey, R. – M. Redde, Le Camp Legionna›re De
Mirebbeau (RGZM M36), Mainz, 1995.
Lloyd, S., Early Anatolia, London, 1956.
Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums,
50/1-2 2003.
Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici, XLVI/1 (2004).
Varia Anatolica, XVI (2003).
Metin Alparslan
Naumann, R., Architektur Kleinasiens, Tübingen, 1955.
Orthmann, W., Der Alte Orient, Germany, 1975.
Parrot, A., Archeologie Mesopotamienne, Les Etapes, Paris
1946.
Parrot, A., Archeologie Mesopotamienne, Techhique et
Problemes, Paris 1953
Pearson, K. – P. Connor, The Dorak Affair, New York,
1968.
Pritchart, B.J. (Ed.), The Ancient Near East, London, 1958.
Ramsay, M.W., Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›, ‹stanbul,
1961.
Russell, H.F., Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia,
Ankara, 1980.
Shotwell, T.J., The History of History I, New York, 1950.
Vandier, J., La Sculpture Égyptienne, France, 1951.
Veenhof, K.R., The Old Assyrian List of Year Eponyms
From Karum Kanish and Chronological Implications,
Ankara 2003.
Wilson, J.A., The Culture of Ancient Egypt, London, 1951.
Williams, G., Eastern Turkey, London, 1972.
Woldering, I., Agypten, Spain, 1979.
Wooley, L., A Forgotten Kingdom, The United States of
America, 1953.
Wright, T.H., The Administration of Rural Production in An
Early Mesopotamian Town, Michigan, 1969.
Yüce, A., Amasya Müzesi, Amasya 2004.
Süreli Yay›nlar
Adalya, VII (2004).
Anatolia Antiqua, XI (2003), XII (2004).
Antike Welt, 23, 1992.
Archaologischer Anzeiger, 2003/2.
Arkeo Atlas, 3 (2004).
Die Welt Des Orients, XX/XXI (1989/90), XXIII (1992)XXXIV (2004).
Istanbuler Mitteilungen, 52 (2002), 53 (2003).
34
Enstitümüz Bir Ödülün Daha
Sahibi Oldu
1950 y›l›na kadar ülkemizin kültürüne
büyük katk›larda yapm›fl olan Halkevleri’
ni an›msatan sanat ve kültür etkinlikleriyle,
Akdeniz Bölgesi’nin bir ayd›nlanma merkezi
durumuna gelmifl, Mersin’deki ‹çel Sanat
Kulübü, bu y›l, Kültürel Mirasa Katk› Ödülü’
nü, Enstitü Baflkan›m›z Prof. Dr. Ali Dinçol’a
verdi.
‹çel Sanat Kulübü taraf›ndan 1-3 Ekim 2004
tarihlerinde, Mersin K›z Kalesi Rotary Kulübü’nün de kat›l›m›yla düzenlenen IX. Mersin
Arkeoloji Günleri’ndeki törende bir teflekkür
konuflmas› yapan Prof. Dinçol, kültürel mirasa yapt›¤› en önemli katk›n›n Türk Eskiça¤
Bilimleri Enstitüsü’nün kurulmas›na gayret
etmesi oldu¤unu söyleyerek, bu de¤erli ödülü Enstitümüz ad›na kabul etti¤ini vurgulad›
ve ödülü Edebiyatç› Özdemir ‹nce’nin elinden al›rken, ‹çel Sanat Kulübü Baflkan›
Teoman Sungur’un flahs›nda Arkeoloji Komitesi Üyeleri’ne ve yak›n ilgisinden dolay›
özellikle Ali Murat Merzeci’ye flükranlar›n›
sundu.
IX. Mersin Arkeoloji Günleri’ne enstitümüz
üyelerinden Prof. Dr. Fahri Ifl›k, Prof. Dr.
Havva Ifl›k, Prof. Dr. Serra Durugönül, Prof.
Dr. Mustafa Hamdi Sayar da ilginç konferanslar›yla katk›da bulundular.
ENST‹TÜDEN
Yeni Bir Atölye Çal›flmas›
Türk Eskiça¤ Bilimleri Enstitüsü, 20-21 May›s 2005 tarihlerinde ‹stanbul’da gerçeklefltirilecek yeni bir uluslararas›
atölye çal›flmas›n›n haz›rl›¤› içindedir. Atölye “The
Achaemenid Impact on Local Populations and Cultures in
Anatolia - 6th-4th centuries BC” / Anadolu’nun Yerli Halk
ve Kültürleri üzerinde Akhaimenid Etkisi - MÖ 6.-4.
yüzy›l” konusunu ele alacak ve Enstitü taraf›ndan, Baflkan
Prof. Dr. Ali Dinçol’un önerisiyle 2002 y›l›nda düzenlenen
“Identifying Changes: The Transition from Bronze to Iron
Ages in Anatolia and its Neighbouring Regions” (De¤iflimi
Tan›mlama: Anadolu ve Yak›n Çevresinde Tunç Ça¤›’ndan
Demir Ça¤›’na Geçifl) konulu uluslararas› atölyenin
devam›n› oluflturacakt›r.
Çal›flmalar için dört alt bafll›k belirlenmifltir:
1. Filoloji,
2. Antroponümi: etnik kökeni tan›mlama,
3. Din: ithal ve yerli kültler,
4. Maddi kültür: mimari, ikonografi (heykel, resim, mühür
ve sikkelerde), maden sanat›, keramik.
Enstitü Baflkan› Prof. Dr. Ali Dinçol ve Asbaflkan Prof. Dr.
Haluk Abbaso¤lu’nun destekledi¤i atölyeye Frans›z Anadolu Araflt›rmalar› Enstitüsü katk›da bulunacakt›r. Organizasyon komitesinde Olivier Casabonne, ‹nci Delemen,
fiehrazat Karagöz ve O¤uz Tekin görev almakta ve yaz›flmalar devam etmektedir. Program henüz kesinleflmemifl
olmakla birlikte, kat›l›mc›lar›n ço¤u sunacaklar› bildirinin
bafll›¤›n› iletmifltir (alfabetik s›ra ile):
Tomris Bak›r, Auswertung der Keramik für relative
Chronologie im perserzeitlichen Daskyleion
Jürgen Borchhardt, Das Gürtel als Zeichen der Gevolksschaft
Pierre Briant - José Paumard, A virtual Achaemenid
Museum on the web: Call for collaboration
Olivier Casabonne, The formation of Cappadocia: Iranian
populations and Achaemenid influence
Sedef Çokay-Kepçe - Matthias Recke, Achaemenid Cups in
Pamphylia
fievket Dönmez, The Achaemenid impact on the Central
Black Sea region
Aytekin Erdo¤an, Remarques sur les constructions architecturals de la périod Achéménide à Daskyleion
Gül Ifl›n, An Achaemenid seal from Patara
Deniz Kaptan, A Channel of Communication: Seals in
Anatolia during the Achaemenid period
fiehrazat Karagöz, Neue Ansichten zu freistehenden
Grabmonumenten aus Daskyleion
Frédéric Maffre, Achaemenid, Persian, and Oriental populations living in the Hellespontine Phrygia and working for the Persian authorities
Gürcan Polat, On a new Anatolian-Persian stele from
Daskyleion
Eric A. Raimond, Persian power and Lycian cults
Brian Rose, New archaeological survey and excavation in
the Granicus Valley region
Latife Summerer, Achaemenid wood paintings from
Phrygia
Christopher Tuplin, A foreign perspective: Xenophon on
Achaemenid Anatolia
Novella Vismara, Some reflections on iconographic motifs
in the Lycian coinage: A powerful political presence of
the Achaemenid Empire in a border region
1997 y›l›nda ülkemizde düzenlenen ve Anadolu’da Akhaimenid varl›¤›n› nümismatik ve tarih alanlar› üzerinden irdeleyen iki toplant›dan sonra 2005 atölyesi bu bölgede çal›flan
bilim adamlar›n›n dikkatini konuya bir kez daha çekme
amac›ndad›r.
‹nci Delemen
Colloquium Anatolicum’un III. Say›s› Ç›kt›!
Olivier Casabonne, Rhodes, Cyprus and Southern Anatolia During the Archaic
and Achaemenid Periods: The Ionian Question
Turan Efe, Kültür Gruplar›ndan Krall›klara: Bat› Anadolu’nun Tarihöncesi Kültürel ve Siyasal Geliflim Profili
Wayne Horowitz – Takayoshi Oshima, Cuneiform Tablets from Canaan in the
Istanbul Arkeoloji Müzeleri
Joachim Marzahn, Ein Amulett-Rohling aus Assur
Ali M. Dinçol – Belk›s Dinçol, Über die neuen hethitischen Hieroglyphensiegel
aus Emar
Michel Mazoyer, Defense et Illustration du Hatti, Les divinités hatties de la fondation CTH 726.11
Alice Mouton, Anatomie animale: le festin carné des dieux d’après les textes hittites I, Les membres antérieurs
Eric Raimond, La problématique lukkienne, Les mentions des Louvites dans les
souces égyptiennes
Julien De Vos, Qawê, Qode et la Biographie de Sinouhé La grande lyre symétrique en Égypte
Julien De Vos, À propos des instruments de musique orientaux employés à
l’époque amarnienne
Mustafa Hamdi Sayar, Tarsos ve Mallos; Nehirlerin Suladı¤ı Zengin Çukurova Toprakların› Paylaflamayan Düflman Komflular
Kitap Elefltirisi: Delemen, ‹., Tekirda¤ Naip Tümülüsü, ‹stanbul, Ege Yay›nevi, 2004 (Sedef Çokay-Kepçe)
35
ENST‹TÜDEN
Yeni Yay›nlar›m›z
Gülbay, O., Eskiça¤’da Tuvalet
Kültürü, ‹stanbul, 2004,
50 sayfa, 12 resim.
ISBN 975-807-072-X
Özdizbay, A., Eski Yunan’da
Tar›m, ‹stanbul, 2004, 46 sayfa,
22 resim. ISBN 975-807-085-1
Önsöz
Yaz›l› ve Arkeolojik Kaynaklar
Tar›m Aletleri
Saban
Bahç›van Beli ve Çapa
Orak
Tohum Sepetleri
Harman Savurma Sepeti ve Küre¤i
Toprak Kullan›m› ve Tar›msal
Uygulamalar
Yetifltirilen Ürünler
Tah›l Üretimi
Ba¤c›l›k ve Üzüm Üretimi
Zeytin Üretimi
Yetifltirilen Di¤er Ürünler
Yetifltirilen Meyveler
Ekonomik ve Politik Aç›dan Tar›m
K›saltmalar ve Kaynakça
36
Önsöz
Roma Öncesi Tuvalet Kültürü
Tarihi
Yaz›l› Kaynaklarda Tuvalet Kültürü
Seramik Buluntular›nda Tuvalet
Kültürü
Roma Tuvalet Kültürü ve Latrinalar
Roma Kamu Latrinalar›n›n
Tipolojisi
I Oturma Planl› Tip
L Oturma Planl› Tip
U Oturma planl› Tip
Peristil Planl› Tip
Eksedra Planl› Tip
Yap› Malzemesi, ‹ç Mekân
Unsurlar› ve At›k Sistemi
Kullan›m fiekli ve Sosyalizasyon
Ev Latrinalar›
At›klar ve Halk Sa¤l›¤›
Anadolu Latrinalar› ve Genel
De¤erlendirme
Planlama ve ‹liflkili Yap›lar
Yap› Malzemesi ve Dekorasyon
Tipoloji
Çat›
Temiz Su Kanallar›
Pis Su Kanallar›
Kaynaklar
Köro¤lu, G., Anadolu
Uygarl›klar›nda Tak›, ‹stanbul,
2004, 77 sayfa, 68 resim,
2 levha. ISBN 975-807-084-3
Önsöz
Girifl
Tak› Yap›m›nda Kullan›lan
Malzemeler
Tak› Yap›m›nda Kullan›lan
Teknikler
Anadolu Uygarl›klar›nda Tak›
Tarih Öncesi Dönem
Eski Anadolu Krall›klar›
Helen Uygarl›¤›
Anadolu’da Roma Hakimiyeti
Bizans ‹mparatorlu¤u
Selçuklu Dönemi
Osmanl› ‹mparatorlu¤u
Levhalar
Seçme Bibliyografya
E n s t i t ü m ü z
kl
am
h i m a y e s i n d e
e
eray r
Sponsorlar›m›z ve Enstitüye Kazand›rd›klar›
Atilla Do¤rusoy: Bir konferansç›m›z›n yurtd›fl›ndan gelifl
masraf›.
Borusan: Nakit olarak enstitünün y›ll›k giderleri.
Bülent Eray: Eray Reklamc›l›k taraf›ndan teflekkür plaketi
ve ajandalar›m›z›n yap›lmas›.
Cartoon Hotel: Enstitümüzün y›ll›k konferanslar› için salon
tahsisi.
Garanti Leasing: Enstitü kütüphanesinin giderleri için
maddi destek.
‹brahim Koral: Kitap bas›m› için maddi destek.
Mehmet Ali Yula: Arac›l›¤›yla JTI Firmas› taraf›ndan befl
enstitü yay›n›n›n bas›m masraf›.
Mercedes Türk A.fi. (Tülin Steinhäuser): Süreli yay›n›m›z
Colloquium Anatolicum’un bas›m masraflar›.
E n s t i t ü Ya y › n l a r ›
Popüler Dizi
Kaz› Monografileri
Alp, S., Hititler’in Mektuplaflmalar›, ‹stanbul
20012.
Anabolu (Usman), M., Antik Ça¤da Et ve Bal›k Pazarlar›,
‹stanbul, 2003.
the Excavation at Yumuktepe (1993-1997), ‹stanbul, 1998.
Bilimsel Dizi
Çete, ‹., Geçmifle Yolculuk Bir Gezi Rehberi, Journey into
the Past: A Short Guide, ‹stanbul, 1996.
Çokay, S., Antikça¤da Ayd›nlatma Araçlar›, ‹stanbul, 20002.
Delemen, ‹., Antik Dönemde Beslenme, ‹stanbul, 20032.
Demirifl, B., Eskiça¤da Yaz› Araç ve Gereçleri,
Savafl, Ö. S., Anadolu (Hitit-Luvi) Hiyeroglif Yaz›tlar›nda Geçen
Tanr›, fiah›s ve Co¤rafya Adlar›/Divine, Personal and
Geographical Names in the Anatolian (Hittite- Luwian) Hieroglyphic Inscriptions, ‹stanbul, 1998.
‹stanbul, 20023.
Dinçol, B., Eski Önasya ve M›s›r’da Müzik, ‹stanbul, 20032.
Dinçol, B., Eski Önasya Toplumlar›nda Suç Kavram› ve Ceza,
‹stanbul, 2003, Sponsor: JTI.
Dürüflken, Ç., Eskiça¤da Spor, ‹stanbul, 1995, Sponsor: Efes
Pilsen.
Dürüflken, Ç., Roma Dini, ‹stanbul, 2003, Sponsor: JTI.
Fazl›o¤lu, ‹., Eskiça¤da Dokuma, ‹stanbul, 20012.
Gülbay, O., Eskiça¤’da Tuvalet Kültürü, ‹stanbul, 2004.
H›rç›n, S., Çivi Yaz›s› Ortaya Ç›k›fl›, Geliflmesi, Çözümü,
‹stanbul, 20003.
Bilimsel Toplant›lar Dizisi
Dinçol, Ali M. (Yay›na Haz.), Ça¤lar Boyunca Anadolu’da
Yerleflim ve Konut Uluslaras› Sempozyumu (5-7 Haziran
1996)/International Symposium on Settlement and Housing in Anatolia Through the Ages (5-7 June 1996),
‹stanbul, 1999, Sponsor: Harun Y›lmaz.
Fischer, B. – H. Genz – E. Jean – K. Köro¤lu (Ed.), Identifying
Changes: The Transition from Bronze to Iron Ages in Anatolia and its Neighbouring Regions, Istanbul, 2003.
Süreli Yay›n
‹ren, K., Vazo Resimlerinin Ifl›¤›nda Eski Yunan Çanak Çömlekçili¤i, ‹stanbul, 2003, Sponsor: JTI.
Köro¤lu, G., Anadolu Uygarl›klar›nda Tak›, ‹stanbul, 2004.
Özdizbay, A., Eski Yunan’da Tar›m, ‹stanbul, 2004.
Serdaro¤lu, Ü., Eskiça¤da T›p, ‹stanbul, 20022.
Tekin, O., Eskiça¤da Para, Antik Nümizmati¤e Girifl, ‹stanbul,
19983.
Colloquium Anatolicum I, (Ed. M. Do¤an-Alparslan –
M. Alparslan), ‹stanbul, 2002, Sponsor: Mercedes Türk
A.fi.
Colloquium Anatolicum II, (Ed. M. Alparslan – M. Do¤anAlparslan), ‹stanbul, 2003, Sponsor: Mercedes Türk
A.fi.
Colloquium Anatolicum III, (Ed. M. Alparslan – M. Do¤an-
Tekin, O., Byzas’tan I. Constantinus’a Kadar Eskiça¤da ‹stanbul (Byzantion), ‹stanbul,
Köro¤lu, K. (Ed.), 5. Y›l›nda Yumuktepe/The V. Anniversary of
20012.
Alparslan), ‹stanbul, 2004, Sponsor: Mercedes Türk
A.fi.

haberler - Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü

Transkript

Benzer belgeler

AÇ - ekolojikmim.com

AÇ - ekolojikmim.com

000 ODTUbulten kasim

Bir Ülkü,Bir Dönem,Bir Fikir

İç Sayfalar