Cumhuriyetin İlk Yıllarında Balıkesir`de Dil ve Ağız Çalışmalarına

Balıkesir'de Dil ve Ağız Çalışmaları
Cumhuriyetin İlk Yıllarında Balıkesir'de Dil ve Ağız
Çalışmalarına Genel Bir Bakış
Nazmi Alp 1
Girne Amerikan Universitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü, KKTC
Özet
12 Temmuz 1932 yılında kurulan eski adıyla "Türk Dili Tetkik Cemiyeti", yeni
adıyla "Türk Dil Kurumu"nun kurulması ile Türk Dili araştırmaları sağlam bir
zemine oturtulmuştur. 1932 yılında başlatılmış olan önemli süreçte (dil inkılâbı)
amaç, Türk Dili'ni çağdaş dünya medeniyetinin gerektirdiği kelime ve kavramları
karşılayabilecek derecede nitelikli bir kültür dili haline getirmektir. Bu amaca ulaşmak
için de Türk Dili'nin hem geçmiş evreleri hem yeni evresi, hem Anadolu
sahasındaki hem de diğer Türk bölgelerindeki durumu inceleme altına almak
gerekmiştir. Atatürk'ün kuruculuğunu yaptığı Türk Dil Kurumu bu amaçlara
yönelik faaliyetler içine girmiş, Türk Dili'ne o güne kadar gösterilmeyen dikkat ve
özeni göstermiştir. Bu kurumla birlikte dil araştırmalarına doğrudan veya dolaylı
olarak katkıda bulunan pek çok kurum ve şahıs da olmuştur. Özellikle Cumhuriyet
döneminin önemli kültür merkezleri konumundaki "Halkevleri"nin dil
araştırmalarına büyük katkısının olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca Halkevleri
sayesinde dil araştırmaları yurdun pek çok yerine de yayılmıştır. Biz de bu
çalışmamızda, Cumhuriyet'in ilk yıllarında Balıkesir'de yapılan dil ve ağız
araştırmalarını değerlendirmeye çalıştık.
Anahtar kelimeler: Balıkesir ağzı, Balıkesir bölgesi ve Türk Dili, Balıkesir dili,
Halkevleri
An Overview of the Language and Dialect Studies in Balıkesir Region in the
Early Years of the Turkish Republic
Abstract
With the establishment of the Turkish Language Association in 1931, the studies
on the Turkish language have taken a new direction. It was aimed since then to
bring the Turkish language to an adequate level of progress in terms of conceptual
and lexical relationships to meet the demands of the world-wide developments.
Within this framework, the Turkish language has shown great progress. Some other
institutions have also contributed to the studies carried out by the Turkish language
Association. One of them in this respect was “Public Houses”, which enabled the
1
[email protected]
36
N. Alp, GAU J. Soc. & Appl. Sci., 3(5), 36-45, 2007
developments on the Turkish language to spread all over the Anatolian land by
acting as an important cultural center until 1950’s. Within this framework, this
study explores various examples of dialects of Balıkesir region and shows the
regional contributions to the development of the Turkish language
Keywords: Local Balıkesir dialect, regional language variations, Balıkesir vernacular,
Public Houses
Giriş
Türkiye Cumhuriyeti'nin temellerinin atıldığı yıllarda sadece siyasi ve ekonomik
alanlarda değil, kültür alanında da dikkate değer gelişmeler kaydedilmiştir.
Cumhuriyetin ilanı ile başlatılan inkılâp hareketlerinin önemli bir kısmının dil,
tarih, coğrafya gibi sahalarda yoğunlaştığını görmekteyiz. Uzun bir imparatorluk
dönemini yaşayan Türk toplumunu yeniden yapılandırma hedefini güden, küllemiş
haldeki "millet olma" şuurunu gün yüzüne çıkarmak isteyen Cumhuriyet dönemi
politikası, doğal olarak mesaisinin büyük bir kısmını dil araştırmalanna ayırmıştır.
Genel anlamdaki dil çalışmalarının yanı sıra Türk Dili'nin hakim olduğu büyüklü
küçüklü pek çok yerleşim biriminde çeşitli kurum, kuruluş ve özel teşebbüsler
vasıtasıyla önemli ölçüde bilgi ve malzeme kazanımına da gidilmiştir.
Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında diğer pek çok konuda olduğu gibi dil
araştırmaları da bir kurumun çatısı altında yapılma amacından uzak halde
seyretmiştir. Ancak, 12 Temmuz 1932'de eski adıyla "Türk Dili Tetkik Cemiyeti",
yeni adıyla "Türk Dil Kurumu"nun kurulması ile Türk Dili araştırmaları sağlam bir
zemine oturtulmuştur. 1932 yılında başlatılmış olan önemli süreçte (dil inkılâbı)
amaç, Türk Dili'ni çağdaş dünya medeniyetinin gerektirdiği kelime ve kavramlan
karşılayabilecek derecede nitelikli bir kültür dili haline getirmektir (Korkmaz 1995:
912). Bu amaca ulaşmak için de Türk Dili'nin hem geçmiş evreleri hem yeni evresi,
hem Anadolu sahasındaki hem de diğer Türk bölgelerindeki durumu inceleme altına
almak gerekmiştir. Atatürk'ün kuruculuğunuyaptığı Türk Dil Kurumu bu amaçlara
yönelik faaliyetler içine girmiş, Türk Dili'ne o güne kadar gösterilmeyen dikkat ve
özeni göstermiştir. Bu kurumla birlikte dil araştırmalarına doğrudan veya dolaylı
olarak katkıda bulunan pek çok kurum ve şahıs da olmuştur. Özellikle Cumhuriyet
döneminin önemli kültür merkezleri konumundaki "Halkevleri"nin dil araştırmalarına büyük katkısının olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca Halkevleri sayesinde dil
araştırmaları yurdun pek çok yerine de yayılmıştır.
Bu çalışmamızda amacımız, Cumhuriyet'in ilk yıllarında Balıkesir'de yapılan dil ve
ağız araştırmalarını değerlendirme altına almaktır. Dil ve ağızla ilgili çalışmaların
yapılış amaçlan, şekilleri, sonuçları vb. hususlarda, bunun yanı sıra genel olarak
Cumhuriyet dönemindeki bölgesel dil araştırmalan hakkında da genel bilgiler vermek
hedefler arasındadır.
37
Balıkesir'de Dil ve Ağız Çalışmaları
Cumhuriyet dönemi dil araştırmalannda ilk adımlardan birisi, halk ağzından yapılan ve
halkın söz varlığını tespit etme amacı güden derleme faaliyetleridir. Gerek halk edebiyatı
gerekse dil araştırmacılan, yurdun çeşitli bölgelerinde, değişik zamanlarda derleme
faaliyetinde bulunmuşlardır. Daha çok ağız araştırması kategorisine dahil edebileceğimiz
bu faaliyetlerin Türkiye'de en önemli ismi Ahmet Caferoğlu'dur. Caferoğlu'nun ağız
araştırmalan esnasında kayıt altına aldığı metinler, bugün de dil, halk edebiyatı gibi
alanlarda kullanılmaktadır2. Cumhuriyet dönemindeki bazı kurum vekuruluşların yaptığı
derleme faaliyetleri dil araştırmalarına malzeme sağlamada son derece değerlidir.
Balıkesir bölgesi dil ve ağız araştırmalarında da ekseni bu kurum ve kuruluşlar teşkil
etmektedir.
Balıkesir'de dil çalışmaları, çoğunlukla 24 Şubat 1933 yılında kurulan Balıkesir
Halkevi tarafından yapılmıştır. Balıkesir Halkevi'nin "Dil, Edebiyat ve Tarih
Şubesi", çeşitli zamanlarda dil anketi ve söz derlemesi yapmak için bir araya
gelmiştir. Bu şubenin dil kolu aynı zamanda Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin merkez
heyetini oluşturmuştur. Dil kolu "Dil Cemiyeti"nin ajanslarla verdiği sözcükleri bir
liste halinde 500 adet bastırmış, bu nüshaları da halka, okullara, okuma odalarına,
memurlara dağıtmıştır. Bu ankete dikkat çekmek için her yere afişler asarak şehrin
uygun yerlerine ve okuma odalanna da kutular koymak suretiyle dağıtılan sözcüklere
karşılık bulanlar, buldukları sözcükleri bu kutulara atmışlardır. Bu anketler her
çarşamba ve cumartesi komite üyelerince değerlendirmeye alınarak hem Türk
2
Anadolu ağızlarının ses ve şekil özelliklerini belirlemeye yönelik olarak Ahmet Caferoğlu
pek çok çalışmaya imza atmıştır. Caferoğlu'nun bu çalışmalarından bazıları;
"Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve
Yöresi Ağızlan" (Caferoğlu'nun 1945 yılı yazında Trabzon, Rize, Giresun ve Ordu
İllerinde yapılan araştırmalar sırasında derlenen ağız malzemelerini içermektedir.);
"Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme I Oyunlar, Tekerlemeler, Yanıltmaçlar ve
Oyun Istılahları" (Balıkesir, Manisa, Afyonkarahisar, İsparta, Aydın, izmir, Burdur,
Antalya, Muğla, Denizli, Kütahya yörelerinden derlenmiş; hikâye, masal ve hatıralardan
oluşan metinleri içeren dil malzemesi yer almaktadır.); "Anadolu Dialektolojisi Üzerine
Malzeme II Oyunlar, Tekerlemeler, Yanıltmaçlar ve Oyun Istılahları" (Eserde Konya,
İsparta, Burdur, Kayseri, Çorum ve Niğde illerinden derlenen çocuk ve halk oyunlarına,
tekerlemelere, yanıltmaçlara ve oyunlara ait çeşitli şarkılar bulunmaktadır); "Anadolu
Ağızlarından Toplamalar (Kastamonu, Çankırı, Çorum, Amasya, Niğde, Kalaycı Argosu
(Burdur, Muğla), Geygeyli Yürüklerinin kullandıkları Gizli Dil" ve "Sözlük" olmak üzere
sekiz bölümden oluşmaktadır.), Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar" (Kars,
Erzurum ve Çoruh ilinin Yusufeli ağızlarını içine almaktadır.), "Orta Anadolu Ağızlarından
Derlemeler" şeklindedir (Caferoğlu 1994a, Caferoğlu 1994b, Caferoğlu 1994c, Caferoğlu
1994ç, Caferoğlu 1994d, Caferoğlu 1994e). Caferoğlu'nun yanı sıra Zeynep Korkmaz,
Hamza Zülfıkar, Ahmet Bican Ercilasun, Tuncer Gülensoy, Efrasiyab Gemalmaz gibi
araştırmacıların da Anadolu ağızlan ile ilgili önemli çalışmaları bulunmaktadır (Korkmaz
1994, Gemalmaz 1995, Gülensoy 1988).
38
N. Alp, GAU J. Soc. & Appl. Sci., 3(5), 36-45, 2007
Dili Gazetesi'ne verilmiş, hem "Türk Dili Tetkik Cemiyeti'ne gönderilmiş hem de bir
deftere yazılıp saklanmıştır.
Cumhuriyet dönemi Balıkesir dil araştırmalarında Türk Dil Kurumu'nun çalışmalarına
katkıda bulunma faaliyetleri son derece önemlidir. Yurt çapında dil seferberliğinin
başlatıldığı bir dönemde Balıkesir de üstüne düşen görevi yerine getirmiştir. Türk Dil
Kurumu'nca sistematik hale getirilen derleme faaliyetleri, esasında çok daha önceki
dönemlere dayanmaktadır. Maarif Vekaleti Hars müdürü, Besim Atalay başkanlığında
1920 yılında başlatılan halk arasında yaşayan Türkçe kökenli kelimelerin derlenip
toparlanması işi, yeni devletin kurulmasından sonra gerçekleştirilen Türk Dili ile ilgili
ciddi çalışmaların resmi ve kurumsal bir politika haline getirildiği ilk örnekler
olarak karşımıza çıkar. Besim Atalay başkanlığında yürütülen bu çalışmalar ile
yazı dilinde kullanılmayan, fakat günlük konuşmalarda, her yerde kullanılan
Türkçe kelimelerin kullanılmasına başlanmıştır. 1928 yılında kurulan Dil Encümeni
de İstanbul Üniversitesi profesörlerinden Ragıp Hulusi Özdem Bey'i halk ağzından
söz derlemeleri için görevlendirmiştir. Hem Dil Encümenin hem de Maarif
Vekaletinin derlemiş olduğusözler, Hamit Zübeyr Koşay, ve İshak Refet Isıtman
tarafından 1932 yılında "Ana Dilden Derlemeler" adıyla yayımlanmıştır.
Mustafa Kemal Atatürk'ün himayelerinde 12 Temmuz 1932 tarihinde kurulan
Türk Dili Tetkik Cemiyeti, ilk Türk Dili Kurultayı'nı 26 Eylül 1932'de toplayarak
halk ağzından söz derleme işini "Derleme Kolu"na; eski kitaplardan taramalar yapma
işini de "Lügat-Filoloji Kolu"na vererek çalışmalara hız katmıştır. Nitekim,
Türk Dil Kurumu'nun Derleme Kolu, Milli Eğitim Bakanlığı'yla işbirliği içerisinde
1932-1960 yıllan arasında sürdürülen söz derleme çalışmalarını 12 cilt halinde
ortaya koymuştur. Türk Dil Kurumu'nun bu çalışmalarına Balıkesir de katkıda
bulunmuş, hem söz derlemeleri hem de Arapça Farsça kelimelere yeni karşılıklar
bulma yoluyla ciddi çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar arasında belki de en
faydalı olanı Balıkesir'den Türk Dil Kurumu'na gönderilen 1873 adet fiştir. Kaynak
ve Gençler Yolu dergileri ile Türk Dili Gazetesi'nde derlenen sözler ve Arapça
Farsça kelimelere karşılık olmak üzere teklif edilen yeni kelimeler "Dil Anketi" başlığı
ile yayımlanmış ve Halkevinin gayretleriyle halka benimsetilmeye çalışılmıştır.
Balıkesir'in ülke çapında yapılan dil çalışmalarına katılmaya ve bu konuda
mevcut imkanlarını harekete geçirmeye dair çalışmaları, şüphesiz Türk Dili
çalışmalarına dikkate değer bir katkı sağlamıştır. Balıkesir dil ve ağız araştırmaları,
büyük oranda Balıkesir Halkevi'nin bir yayın organı olan Kaynak'ta yayımlanmıştır.
Kaynak, Balıkesir Halkevinin yayın organı olarak halkevlerinin kuruluşundan bir yıl
sonra 19 Şubat 1933'te yayın hayatına başlamıştır. Ocak 1947 tarihine kadar 168
sayı olarak çıkan Kaynak, aylık olarak yayımlanmıştır, ancak bazı sayılan iki veya üç
ay birleştirilerek tek sayı halinde çıkartılmıştır. Kaynak dergisinde halk ağzından
derlenmiş mahalli sözler, terimler, atasözleri ve deyimler, maniler, türküler,
bilmeceler de önemli yer tutmaktadır. Kaynak dergisinin Nisan 1947 tarihinde yayın
hayatına son vermesinden sonra Mayıs 1948'de Kaynak (Yeni Seri) olarak yayın
hayatına atılmıştır. Mayıs 1948-Ocak 1950 tarihleri arasında 21 sayı olarak
39
Balıkesir'de Dil ve Ağız Çalışmaları
yayımlanan bu dergi yine Balıkesir Halkevi'nin yayın organı olarak ve hemen
hemen aynı kadroyla çıkmıştır (Yurdakök 1992: 290-293).
Kaynak dergisinde dil üzerine veya doğrudan olmasa da dolaylı olarak dille ilgili
yazılann büyük çoğunluğu derleme faaliyetleri ile ilgilidir. Balıkesir Halkevi'nin
"Dil, Edebiyat ve Tarih Şubesi"nce yürütülen çalışmalar sonunda Balıkesir'in pek
çok bölgesi gezilmiş, buralarda halk ağzından derlemeler yapılmıştır. Bu
derlemeler esnasında Balıkesir ağzını yansıtan metinler derlendiği gibi yazı dilinde
bulunmayan pek çok yerel kelime de kayıt altına alınmıştır. Bu bakımdan yapılan
derleme faaliyetleri, dönemlerin şartları düşünüldüğünde ve elde edilen sonuçlar
göz önüne alındığında hem dil araştırmaları hem de diğer edebiyat, tarih vb.
disiplinler için son derece önemlidir. Kaynak dergisinde yayınlanan bazı çalışmalar
şu şekildedir;
İsmail Hakkı [Akay], Köy Edebiyatı, 2(22), Kasım 1934, 479-481; 2(23), Aralık
1934,495-496; 2(24), Ocak 1935, 503-504.
İsmail Hakkı [Akay], Ata Sözleri, 6(62), Mart 1938, 373-374; 6(64), Mayıs 938,
403-404; 6(65), Haziran 1938, 419-420; 6(66), Temmuz 1938, 437-438; 6(67),
Ağustos 1938 455-456; 6(68), Eylül 1938, 469-470; 6(71), Aralık 1938, 559560; 6(72), Ocak 1938 582-583; 7(73), Şubat 1939, 595-596; 7(74), Mart 1939,
15-16.
İsmail Hakkı [Akay], Türkülerimiz, 5(58), Kasım 1937, 285-287; 5(59), Aralık
1937, 305-306; 6(61), Şubat 1938, 342-344.
Cavide Abdi, Balıkesir ve Balıkesir'e Bağlı Köylerden Derlenen Sözler, (1),
Şubat 1933, 19-22. Kaynak'ta yer alan bu yazıda Balıkesir'den derlenmiş 140
söze yer verilmiştir.
Sabur Şahin, Atalar Sözü, 3(36), Ocak 1936, 935; 4(37), Şubat 1936, 30; 4(38),
Mart 1936, 77; 4(39), Nisan 1936, 103; 4(41), Haziran 1936, 164-166; 4(42),
Temmuz 196-198; 4(46), Kasım 1936, 337-338; 4(47), Aralık 1936, 365-366;
4(48), Ocak 1937,417-418; 5(49), Şubat 1937, 29-30; 5(50), Mart 1937, 63-64;
5(52), Mayıs 123-125; 5(54), Temmuz 1937,179-180.
Ali Osman Balkır, Folklor: Bilmeceler, 10(120-121), Ocak 1942-Şubat 1943,
136; 11(122-123-124), Mart-Nisan-Mayıs 1943, 158-160; 11(125-126-127),
Haziran-Temmuz-Ağustos 1943, 184; 11(128-129-130), Eylül-Ekim-Kasım
1943, 208; 11(131-132), Aralık 1943-Ocak 1944, 232; 12(133-134), Şubat-Mart
1944, 256; 12(135-136), Nisan-Mayıs 1944, 280; 12(137-138), HaziranTemmuz 1944, 304; 12(158-159), Mart-Nisan 1946,10.
Ali Osman Balkır, Maniler, 3(25), Şubat 1935, 530; 3(26), Mart 1935, 546;
3(30), Temmuz 1935, 654.
Rifat Göktan, Susurluk Bölgesinde Maniler, 14(160-161), Mayıs-Haziran 1946,
14-15; 14(162-163), Temmuz-Ağustos 1946, 16; 14(166-167), Kasım-Aralık
1946, 16.
40
N. Alp, GAU J. Soc. & Appl. Sci., 3(5), 36-45, 2007
Halil Sezai [Paracıkoğlu], Çağatay Manileri, 3(26), Mart 1935, 542-543.
İsmail Paylay; Maniler, 3(33), Ekim 1935, 792.
Mustafa Salman, Yağcılar ve Savaştepe Manileri, 5(54), Temmuz 1937, 75-178;
5(55), Ağustos 1937, 200-205; 5(56), Eylül 1937, 226-232; 5(57), Ekim 1937,
254-259; 5(58), Kasım 1937, 289-292; 5(59), Aralık 1937, 309-312; 6(60),
Ocak 1938, 326-327; 6(61), Şubat 1938, 351-354; 6(62), Mart 1938, 375-376;
6(64), Mayıs 1938, 405-406; 6(65), Haziran 1938,423-424; 6(67), Ağustos
1938, 453-454;6(68), Eylül 1938,471-472; 6(71), Aralık 1938, 564-565.
Mustafa Salman, Mâniler, (Y.S.) 2(14), Haziran 1949,10.
Mustafa Salman, Zaman ve Mâniler, (Y.S.) 2(16-17), Ağustos-Eylül 1949, 11,
22.
Balıkesir'de yayınlanmış dergilerden bir diğeri de Gençleryolu'dur. 28 Şubat 1929 yılında
yayın hayatına başlayan Gençleryolu, on beş günde çıkan bir dergidir. "Her ayın on
beşinde çıkar, mektep halk mecmuası, siyasetten maada her şeyden bahseder" kaydıyla
takdim edilen derginin çıkış amacı, okuma ve yazmaya özendirmektir. Gençleryolu, M.
Eminittin Çeliköz'ün sahipliği ve başyazarlığında 78 sayı yayımlanmıştır (Yurdakök
1992: 285-286). Dünya ve Türk edebiyatından pek çok seçme eserlerin yayınlandığı bu
dergide Balıkesir bölgesiyle de ilgili pek çok yazı yer aldığı ve bu yazıların pek çoğunun
derleme faaliyetlerine dayandığı görülmektedir. Gençleryolu'nda yayınlanan
çalışmalardan bazıları;
Gazali (Toplayan), Balıkesir'in Edebi Mahsulleri, 3(46), 28 Şubat 1931, 2; 3(48-49), 31
Mart 1931,17;3(51), 23 Nisan 1931, 8; 3(52), 31 Mayıs 1931, 8; 3(53), 15 Haziran 1931,
7-8; 3(54), 30 Haziran 1931, 9-10; 3(55), 14 Temmuz 1931, 8; 3(56), 31 Temmuz 1931,
9; 3(57), 15 Ağustos 1931, 9; 3(58), 31 Ağustos 1931, 16; 4(64), 31 İlkkânun [Aralık]
1931,11. Bu yazı serisinde 206 adet mani metni bulunmaktadır.
Gazali (Toplayan); Halkiyat: Balıkesir Ağız Edebiyatı, 4(67), 29 Şubat 1932, 8-9; 4(70),
15 Nisan 1932, 6; 4(73), 31 Mayıs 1932, 8; 4(74), 15 Haziran 1932, 9. 66 mani metni
verilmiştir.
Gazali (Toplayan), Halk Diline Dair: Balıkesir Vilayetinde Kullanılan Mühim Kelimeler
ve Istılahlar, 3(46), 28 Şubat 1931, 10; 3(47), 15 Mart 1931, 14; 3(48-49), 31 Mart 1931,
21; 3(50), 15 Nisan 1931, 3; 3(51), 23 Nisan 1931, 9; 3(52), 31 Mayıs 1931, 9; 3(54), 30
Haziran 1931, 11; 3(55), 15 Temmuz 1931, 10; 3(56), 31 Temmuz 1931, 4; 3(57), 15
Ağustos 1931, 10; 3(58), 31 Ağustos 1931, 7; 3(59), 15 Eylül 1931, 7; 4(60), 30 Eylül
1931, 6; 4(65), 15 Sonkânun [Ocak] 1932, 10; 4(68), 15 Mart 1932, 3; 4(72), 15 Mayıs
1932, 5; 4(73), 31 Mayıs 1932, 16; 4(74), 15 Haziran 1932, 4; 4(76), 15 Eylül 1932,1516.
Gençleryolu dergisinde Gazali'nin yayınladığı Halk Diline Dair: Balıkesir
Vilayetinde Kullanılan Mühim Kelimeler ve Istılahlar başlıklı seri yazılarda hem
Balıkesir ağzı hem de Türk Dili için son derece kıymetli kelimeler ve tabirler kayıt
41
Balıkesir'de Dil ve Ağız Çalışmaları
altına alınmıştır. Türk Dil Kurumu'nun halk ağzından söz derleme faaliyetlerini
başlattığı günlerde Balıkesir'de yayınlanan mütavizi bir derginin hemen hemen aynı
dönemde, dil alanındaki gelişmeleri takip ederek bu yönde çalışmalar yapması ve elde
ettiği sonuçlan yayınlaması dikkate değer bir gelişmedir. Gençleryolu, derleme
yapmak isteyenlere rehber olması için aynca Söz Derleme Talimatnamesi, (4(78), 15
Sonteşrin [Kasım] 1932, 12-13) adlı bir yazı da neşretmştir.
Kaynak ve Gençleryolu dergilerinde ve Türk Dili gibi gazetelerde yayınlanan bu
şekildeki derleme faaliyetlerinin yanı sıra, bir de Balıkesir civanndaki nüfusun boy
yapısıyla ilgili çalışmalarda dil ve ağız çalışmalannm az da olsa yer aldığını
görmekteyiz. Bahsettiğimiz konuda İsmail Hakkı [Akay] ve Kâmil Su'nun
çalışmalan bahsetmeye değer niteliğe sahiptirler. 1935 yılında Balıkesir Halkevi
tarafından yayınlanan ve İsmail Hakkı [Akay]'a ait olan Çepniler Balıkesir'de adlı
çalışmada bir Oğuz boyu olan Çepnilerin kendi aralannda kullanmış oldukları
gizli dilleri hakkında bilgiler yer almaktadır. Akay, Çepnilerin kendilerine has
bir ağızlarının olduğunu, ayrıca yabancılann yanında kullandıktan bir dillerinin
var olduğunu söyleyerek Çepnilerin gizli dillerine ait pek çok kelimeyi de
çalışmasına eklemiştir. (Akay 1935: 67-70). İsmail Hakkı'nm Çepnilerin ağızlan ve
dilleri üzerine yapmış olduğu bu çalışması, bu konuda çeşitli araştırmalan olan
Ahmet Caferoğlu'ndan çok daha öncelere rastlaması aynca dikkati çekmektedir
(Caferoğlu 1953, Caferoğlu 1954). Balıkesir Çepnilerine dair bir diğer faaliyet
daha yapılmıştır. İstanbul Belediye Konservatuannın Anadolu'ya yapmışolduğu
araştırma gezilerinde çok sayıda türkü derlenmiştir. Konservatuarın beş araştırma
gezisinden beşinci ve son gezisi Balıkesir bölgesine yapılmıştır. Yusuf Ziya
Demircioğlu, Mehmet Halit Bayrı ve Hikmet Turhan Dağlıoğlu, Balıkesir'in Çağış
bölgesindeki Çepni/Çetmilerden derlemeler yapmışlardır. Fakat bu metinler,
yayımlanmamıştır (Ülkütaşır 1973: 36)3. Kâmil Su'nun Balıkesir ve Civarında Yürük
ve Türkmenler adlı çalışması da Balıkesir'de bulunan pek çok boya ait kelime
tabirleri içermesi ile önemlidir (Su 1938).
Balıkesir'de dil ve ağız çalışmalarında derleme faaliyetlerinin yanma dil anketleri
de önemli çalışmalar arasında yer almaktadır. Kaynak dergisinin önderlik ettiği bu
3
Balıkesir'e yapılan geziyi Balıkesir'de yayımlanmış olan Türk Dili Gazetesi'nde Halit
Bayrı değerlendirmiştir: "Balıkesir'in merkez kazası ile Sındırgı ve Dursunbey kazalarında
tetkikat yaptık. Merkez kazada halk sanatları, adetleri, köylerde adet ve ananeleri, bilhassa
iktisadi hayatla meşgul olduk. Yörük ve Çepnilerin hayat ve iktisatları çok şayanı dikkattir.
Sındırgı'da münkeşif bir sanat yoktur. Zirai adet ve ananeler tetkike değer. Bilhassa halk
oyunları şayanı tetkiktir. Bu kazada bir zeybek oyunu seyrettik. Bu şekilde oyunu şimdiye
kadar hiç bir yerde görmemiştik. İstanbul'da seyrettiğimiz zeybek oyunları bunun yanında
karikatür bile olamaz. Dursunbey bir sanat kasabasıdır. Burada demircilik, değirmencilik,
ayakkabıcılık çok ileridir. Keza kaza halkı musiki ve edebiyatı noktasından çok zengindir.
Bütün seyahatimizde yeni 450 mani topladık, 35 resim çektik.", Türk Dili Gazetesi, 8 Eylül,
1932.
42
N. Alp, GAU J. Soc. & Appl. Sci., 3(5), 36-45, 2007
çalışmaların ilki dergide"/)// Anketi, \(2), Mart 1933, 60-61." adlı künye i l e
yayınlanmıştır. Bu yazı şöyle başlamaktadır: "Halkevimizin dil şubesi, dil
anketi hakkında çok yerinde bir çalışma sistemi kurmuştur. Her gün neşredilen
kelimeleri küçük boyda kağıtlara bastırarak bütün halka dağıtmakta ve bir kısmını
da mülhakata göndermektedir. Her gün bin tane bastırılan ve dağıtılan bu anketler
şehrin muhtelif yerlerine asılı ve üzerinde halkevi yazılı kutulara attırılmaktadır"
görüldüğü gibi, Balıkesir Halkevi, dil çalışmalarına halkın katılımını da sistematik bir
yaklaşımla sağlamıştır. Kaynak dergisinde yayınlanan anket sonuçlarında Arapça ve
Farsça kelimelere Türkçe karşılıklar teklif edilmiştir. Ayrıca Kaynak dergisinde Dil
Anketi Karşılıkları adıyla üçüncü, dördüncü ve beşinci sayılarda da yazılar
yayınlanmıştır. Kaynak'ta dil üzerine Gazali'nin Dilin Milliyette Kıymeti ve Dillerin
Millileştirilmesi (1(4), Mayıs 1933, 117-118); Abdülbaki Gölpmarlı'nın Dil Kurtuluşu
(3(33), Ekim 1935, 762); Mustafa Salman'ın Dilimiz ve Görevlerimiz, (14(162-163),
Temmuz-Ağustos 1946, 11-12, 14(164-165), Ağustos 1946, 11-13.) adlı yazıları ve TDK
Genel Sekreterliğinin
Kurumun 1934-1936 Çalışmaları Üzerine Raporu, (4(44), Eylül 1936, 243-256) gibi
yazılar yayınlanmıştır. Balıkesir'de bu yazıların dışında Sabur Şahin'in Atalar Sözü, Abdi
İbrahim Şevki'nin Öz Türkçe Adlar adlı kitap boyutunda çalışmaları da yayımlanmıştır
(Şahin 1936, Abdi İbrahim Şevki 1934).
Balıkesir'de yayınlanan çalışmalann haricinde bir de Balıkesir dışında Balıkesir üzerine
yapılmış ve Balıkesir bölgesi ağız çalışmalannda kullanılabilecek bazı çalışmalar
bulunmaktadır. Hikmet Turhan Dağlıoğlu'nun Halk Bilgi Haberleri'nde yayınlamış
olduğu türkü metinleri Balıkesir'in Dursunbey ilçesine aittir (Dağlıoğlu 1934, 1937a,
1937b, 1938, 1939). Yine Halk Bilgisi Haberleri'nde yayımlanan Balıkesir Manileri ve
Balıkesir Köylerinde Derlenmiş Sözler başlıklı Osman Nazif in iki yazısı konumuzla
ilgili olduğu için anılmaya değerdir (Osman Nazif 1933a, 1933b).
Sonuç, olarak Balıkesir bölgesi dil ve ağız çalışmalan, Cumhuriyet dönemi dil
araştırmaları ile paralellik göstermektedir. Özellikle Türk Dil Kurumu'nun dil
çalışmalarına Balıkesir'in yaptığı katkılar, son derece önemlidir. Balıkesir'deki
Cumhuriyet dönemi dil çalışmalan daha çok derleme faaliyetlerine dayanmaktadır.
Doğrudan dil çalışmaları için yapılan derlemelerin yanı sıra, dolaylı olarak dil
çalışmalarına hizmet edebilecek derleme çalışmaları da yapılmıştır. Bütün bu
çalışmalarda her zaman ilk sıralarda bulunan Balıkesir Halkevi'nin emekleri de
küçümsenemeyecek ölçüdedir. Balıkesir Halkevi'nin yayın organı olan Kaynak ve
Gençleryolu dergiler, ayrıca Türk Dili Gazetesi gibi yayınlar yapılan çalışmalann
okuyucu ile buluştuğu yerler olmuştur.
Kaynakça
Abdi - İbrahim Şevki, 1934. Öz Türkçe Adlar, Balıkesir: Vilayet Matbaası.
[Akay] İsmail Hakkı, 1935. Çepniler Balıkesir'de, Balıkesir: Halkevi Neşriyatından.
43
Balıkesir'de Dil ve Ağız Çalışmaları
Caferoğlu A, 1953. Anadolu Abdallarının Gizli Dillerinden Bir İki Örnek, Fuat
Köprülü Armağanı, Ankara, s. 77-79.
Caferoğlu A, 1954. Pallacı, Tahtacı ve Çepni Dillerine Dair, TM, C. XI, s. 41-57.
Caferoğlu A, 1994a. Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar Ordu, Giresun,
Trabzon, Rize ve Yöresi Ağızlan, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınlan.
Caferoğlu A, 1994b. Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme I Oyunlar,
Tekerlemeler, Yanıltmaçlar ve Oyun Istılahlan, Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınlan.
Caferoğlu A, 1994c. Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme II Oyunlar,
Tekerlemeler, Yanıltmaçlar ve Oyun Istılahlan, Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınlan.
Caferoğlu A, 1994ç. Anadolu Ağızlarından Toplamalar, Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınlan.
Caferoğlu A, 1994d. Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınlan.
Caferoğlu A, 1994e. Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınlan.
Dağlioğlu HT, 1934. Memleket Türküleri, HBH, 15 Haziran 1934, 3-4.
Dağlioğlu HT, 1937a. Memleket Türküleri, HBH, 7(73), Kasım 1937, 2-5.
Dağlioğlu HT, 1937b. Memleket Türküleri, HBH, 7(74), Aralık 1937, 40-42.
Dağlioğlu HT, 1938. Memleket Türküleri, HBH, 7(76), Şubat 1938, 94-96.
Dağlioğlu HT, 1939. Memleket Türküleri, HBH, 8(92), Haziran 1939, 160.
Gemalmaz E, 1995. Erzurum İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizin), I-III,
Ankara Türk Dil Kurumu Yayınlan.
Gülensoy T, 1988. Kütahya ve Yöresi Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınlan.
Korkmaz Z, 1995. Güney-Batı Anadolu Ağızlan Ses Bilgisi (Fonetik), Ankara: Türk
Dil Kurumu Yayınlan.
Korkmaz Z, 1995. Cumhuriyet Devrinde Türk Dilindeki Gelişmeler, Türk Dili Üzerine
Araştırmalar, I. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınlan, 909-919.
Osman N, 1933a. Balıkesir Manileri, HBH, 2(21-22), 15 Mayıs 1933, 189-205.
Osman N, 1933b. Balıkesir Köylerinde Derlenmiş Sözler, HBH, 3(27), Ağustos
1933,69-71.
Su K, 1938. Balıkesir Civarında Yürük ve Türkmenler. İstanbul: Balıkesir Halkevi
Yayınlan.
Şahin S, 1936. Atalar Sözü, Balıkesir: İl Matbaası.
44
N. Alp, GAU J. Soc. & Appl. Sci., 3(5), 36-45, 2007
Şakiroğlu MH, 1975. Cumhuriyet Tarihimizde Süreli Yayınlara Kısa Bir Bakış: I
Halkevleri Dergileri, Türk Kültürü, XEI(156), Ekim 1975, 59-64.
Ülkütaşir MŞ, 1973. Cumhuriyetle Birlikte Türkiye'de Folklor ve Etnografya
Çalışmaları. Ankara: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Cumhuriyet'in 50.
Yıldönümü Yayınlan.
Yurdakök A, 1992. Balıkesir Basın Tarihi, Balıkesir.
45