FAS ÜLKE RAPORU

FAS ÜLKE RAPORU Hazırlayan Deniz ÇAKIROĞLU 2008 T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi
GİRİŞ Fas 1956 yılına kadar Fransa hakimiyeti altında kalmış, aynı yıl bağımsızlığını ilan etmiş ve ülkede anayasal monarşi kurulmuştur. Ancak ülke geçmişi 9. Yüzyıla kadar dayanmaktadır. Fas Krallığı 1996 yılında kabul edilen 4. Anayasasına göre, kendisini; devlet dini islam, Resmi dili Arapça olan bir demokratik monarşi olarak tanımlamaktadır. Kral kanun koyucu aynı zamanda da dini ve ahlaki bir lider konumundadır. Kral, Başbakanı hükümet üyeleri, ordu komutanlarını ve üst düzey yetkilileri kendisi atamaktadır. Parlamentonun yetkileri sınırlıdır. Modern Fas’ın kurucusu kabul edilen Kral II. Hasan 1999 yılında ölmüş yerine büyük oğlu Sidi Mohammed, Kral VI. Mohammed olarak tahta geçmiştir. Arap dünyasının diğer ikinci nesil kralları gibi VI. Mohammed’ de ülkedeki modernleşme çalışmalarına katkıda bulunmaya söz vermiştir. Yeni kralın öncelikle odaklandığı nokta başta AB olmak üzere Fas’ın uluslararası ilişkileri olmuştur. VI. Mohammed, demokratik liberal bir ekonomi politikası izlemekle birlikte geniş siyasi haklarını paylaşmak yönünde bir eğilim göstermemektedir. Diğer taraftan tahta çıktığından bu yana yapılan genel seçimlerde Kralın, mevcut hükümetlere destek verdiği görülmektedir. Önümüzdeki dönemde Fas’ta politik sistemin istikrarını sürdürmesi beklenmektedir. Ülkede muhalif partiler hükümeti eleştirme hakkına sahiptir ancak, monarşinin, İslam’ın ve Batı Sahra sorununun eleştirilmesi yasaktır. 1996 yılında AB ile Fas arasında imzalanmış bulunan Ortaklık Anlaşması 2000 yılında yürürlüğe girmiştir. 2004 yılı başında kadınların evlilik, boşanma ve çocuklar üzerindeki haklarını güçlendiren yeni medeni kanun “Moudwana” kabul edilmiştir. VI. Mohammed Nisan 2002’de ABD’ye resmi bir ziyarette bulunmuştur. Bu ziyaret sonucunda ABD Hükümeti ile Fas Krallığı arasında imzalanması öngörülen Serbest Ticaret Anlaşması, 2004 yılı başında imzalanmıştır. Fas son dönemde, Tunus, Mısır ve Ürdün’le Arap –Akdeniz Serbest Ticaret Bölgesi kurmak üzere anlaşmıştır. Fransa ve İspanya Fas’ın iki önemli Avrupalı partneridir. Fransa hem birinci derece önemli ticari ortak hem de Fas’ın uluslararası toplumdaki gerek ekonomik gerekse siyasi desteğidir. Fas’ta istikrarlı bir politik sisteme ek olarak güvenli bir yaşam ortamı vardır. Yabancılar kabul görmekte, iş adamları rahat hareket edebilmektedir. Diğer taraftan iyi çalışan bir turizm endüstrisi bulunmaktadır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 1 Temel Ekonomik Göstergeler GSYİH (milyar $) GSYİH büyüme % Tüketici fiy.enfl.ort.% Nüfus, milyon İhracat (fob, milyar $) İthalat (cif, milyon $) Döviz kuru ort. Dh:$ Döviz kuru ort. Dh: € 2006 65,1 7,8 3,4 30,9 11,9 21,3 8,8 11,0 2007 73,6 2,2 2,0 31,2 12,8 27,0 8,2 11,2 2008a 89,2 5,1 3,9 31,5 13,9 32,95 7,4 11,4 Kaynak: EIU,Economist Intelligence Unit, Country Report, Haziran 2008 .a: Tahmini Sektörler itibariyle GSYİH 2005 Sektörler Tarım ve balıkçılık İmalat Madencilik İnşaat Enerji ve su Diğer Hizmetler Ulaştırma ve haberleşme Ticaret ve ithalat vergileri Kamu yönetimi Toplamın %si 12,6 17,7 2,7 4,7 5,7 9,9 7,4 22,1 28,2 Kaynak: EIU,Economist Intelligence Unit, Country profile 2008 Doğal Kaynaklar­ Altyapı 2007 yılında nüfus 31,2 milyona ulaşmıştır. Demografik profil ülkenin genç bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. 15 yaşın altındaki nüfus genelin %31’ine karşılık gelmektedir. Ülkede yaşayan yabancılar genellikle Fransız, İtalyan ve İspanyollardan oluşmaktadır. 1,7 milyon Faslı yurtdışında yaşamaktadır. Bunların coğunluğu Avrupa ülkelerinde yaklaşık yarısı Fransa’da ikamet etmektedir. Ayrıca Fas’ta 6000 kadar musevi yaşamaktadır. Nüfusun %53’ü şehirlerde yaşamaktadır. Eğitim açısından değerlendirildiğinde okuryazar oranı bölge ülkelerine göre yüksek olmakla birlikte ilkokul sonrası eğitimde sorunlar yaşanmaktadır. Diğer taraftan sağlık hizmetleri açısından şehirlerde sorun bulunmamakla birlikte, kırsal kesimde içme suyu ve sağlık hizmetlerinin sunumu yetersizdir. Fas’ın toplam yüzölçümü 710 850 km2’dir. Ülkenin kıyı kesimleri tarıma uygun bir iklim ve toprak yapısına sahiptir. Balıkçılık önemli bir gelir kalemidir. Tarımsal üretimin verimliliği hava koşulları ile yakından ilgilidir. Fosfat üretimi ve kimyasal tesislerin kıyıda bulunması nedeniyle ülke aynı zamanda hızlı bir çevre kirlenmesi sorunu ile de karşı karşıyadır. Fas hükümeti altyapı yatırımlarındaki fon sorunun genellikle yardım ve imtiyazlı oranlarla borçlanmak suretiyle gerçekleştirmektedir. Ancak son dönemde özel sektör katılımı da önem kazanmış ve yap­ işlet –devret (BOT) yöntemi de tercih edilmeye başlanmıştır. Ülke içinde kara ve demiryollarının iyileştirilmesi çalışmaları devam etmektedir. Ülkedeki en büyük liman
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 2 Casablanka limanıdır. Hidrokarbon ihracatının tamamına yakın kısmı buradan yapılmaktadır. 2003 yılında inşasına başlanan Akdeniz kıyısındaki Tangier limanı Casablanca’dan sonraki en büyük liman olacaktır. Fas’ta 12 havaalanı bulunmaktadır. Havaalanlarının özelleştirilmesinin fizibilite çalışmalarının finansmanı amacıyla ABD yardımı alınmıştır. Haberleşme sektörü, istihdam imkanları ve özel sektörün büyümesine sağladığı katkı açısından umut vaad etmektedir. Cep telefonu talebi çok yüksektir. Bu sektörün rekabete açılması ve liberalleşmesi yönündeki çalışmalar yatırımcılara güven vermektedir. Fas enerji ithalatına bağımlı bir ülkedir. Az sayıda hidroelektrik ve rüzgar enerjisi üreten santral ve kömür rezervi vardır. Enerji alanındaki dar boğazı aşmak için BOT modeline başvurulmuştur. Ekonomik Durum Ekonomi son yıllarda geçmişe nazaran daha fazla çeşitlenmiştir. Fosfata dayalı sanayiler ve tarım hizmetler sektörü ve imalat sanayine nazaran daha az önem arz eder hale gelmiştir. Tarım Sektörü çalışanların %43’ünü barındırarak hali hazırda ekonomide önemli bir rol oynamaktadır özellikle kuraklık nedeniyle tarımsal gelirin azaldığı yıllarda iç talep de bu durumdan etkilenmektedir. Fas dünyanın en büyük fosfat ve ürünleri üreticisidir. GSYİH’nın %17,7’sine karşılık gelen imalat sektöründe ise tekstil ve hazır giyim önemli bir yer tutmaktadır. Hizmetler sektörü 2005 yılında GSYIH’nın %61,2’sini oluşturmakta ve işgücünün %25’ini istihdam etmektedir. Bunun içinde turizm ülkenin temel döviz kaynağıdır. Fas ekonomisinin uluslararası ve bölgesel ekonomik sistemlere entegrasyonu artarak gelişmektedir. Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler­2005 GSYİH (milyar$) GSYİH/kişi ($) GSYİH/kişi/ppt/ ($) Tüfe (ort%) İhracat­fob (milyar$) İthalat­cif (milyar$) Fas 55,6 1 824 3 314 0,9 10,7 18,9 Cezayir 1 02,6 3124 5 897 1,9 46,4 19,6 Tunus 28,7 2 839 7 958 2,1 10,5 12,5 Libya 37,3 6 369 13 669 2,0 28,8 11,2 Mısır 93,2 1 258 4 447 4,9 16,1 27,2 Kaynak: EIU,Economist Intelligence Unit, Country Profile 2008. Fas, 1995 yılından bu yana Dünya Bankası tarafından önerilen bir ekonomik program yürütmektedir. Ülkedeki sosyal ve ekonomik eşitsizliğin büyümedeki en önemli engel olduğu belirtilmektedir. Orta ve uzun vadeli hedefler içeren DB programı yıllık ortalama büyümenin %5­6 düzeyinde gerçekleşmesi gerektiği yönündedir. Bürokrasi ülkenin rekabet ekonomisine geçmesinde büyük engel oluşturmaktadır. Hükümet iş çevrelerinin modernizasyonu konusunda bir kampanya başlatmıştır. Fas firmalarının özellikle Avrupa’dan gelecek rekabet karşısında zayıf kalmalarından korkulmaktadır. GSYİH ülkedeki kuraklık ve tarım alanlarından elde edilen başarısız hasattan büyük ölçüde etkilenmektedir. Artan nüfus da GSYİH’yı olumsuz yönde etkileyen bir diğer faktördür. 2007 yılında büyüme %2,2 olarak gerçekleşmiştir. Bu oran önceki yıllara göre önemli bir yavaşlamayı işaret etmektedir. 2005 yılında, GSYİH içinde Tarım ve Balıkçılık
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 3 sektörünün payı %12,6, İnşaat %4,7, Madencilik %2,7, Enerji ve su %5,7, İmalat %17,7, Hizmetler %61,3 paya sahip olmuştur. Hükümetin bazı ürünler üzerindeki fiyat kontrolleri giderek azalmakla birlikte sosyal baskılar nedeni ile bazı gıda ve sağlık ürünleri ile eğitim materyali hali hazırda sübvanse edilmektedir. Fas’ta 1980­1990 döneminde yoksulluk düzeyi yarı yarıya düşmüştür. Yoksulluğun azaltılmasında iş imkanları yaratılması anahtar rol oynarken, dengesiz gelir bölüşümü önemli bir etken olarak ortaya çıkmaktadır. Ülkede ekonomik aktivite Casablanca ve Rabat etrafında yoğunlaşmıştır. Hükümet az nüfuslu bölgelerdeki iş imkanlarını geliştirmek amacıyla yatırım teşvikleri uygulamaktadır. Çeşitli önlemlere karşın köyden kente göç önlenememektedir. Nüfusun yaklaşık % 53’ünün şehirlerde yaşamakta olduğunu tahmin edilmektedir. Diğer taraftan, Fas Demografik Araştırmalar Merkezine göre, ülke nüfusunun yaklaşık %20’si yoksulluk çekmektedir. Bu oran yıllar itibarıyla artış göstermektedir. Yoksulluk oranı şehirlerde kırsal kesime göre farklılık göstermektedir. Nüfusun %47’sini barındıran kırsal kesimde yoksulluk oranı % 27, %53’ünü barındıran kentsel kesimde %12’dir. Başlıca sektörler Tarım, Ormancılık, Balıkçılık Tarım sektörü emek yoğun olup işgücünün %40’ını istihdam etmektedir. Tarım ve balıkçılık sektörünün GSYİH içindeki payı %18,6’tir. Sektörün performansı bir önceki kış elde edilen yağmur miktarına bağlıdır. Toplam 8,7 milyon hektarlık ekilen arazi içinde yer alan ve yaklaşık 1 milyon hektarlık bir alanı oluşturan modern büyük ölçekli çiftlikler ihracata yönelik üretim yapmakta ve toplam narenciye ve şarap üretiminin %80’i, sebze üretiminin %33’ü ve tahıl üretiminin %15’i burada üretilmektedir. Fas süt ürünleri, et, meyve konusunda kendine yeterli olmakla birlikte tahıllar, şeker, yağ ve çay ithal etmektedir. Ayrıca meyve suyu, şarap, kurutulmuş ürünler, zeytin ve kapari ihracata yönelik olarak üretimleri desteklenen ürünlerdir. En önemli tarımsal ihraç ürünleri narenciye, domates, taze patates, şaraplık üzümdür. Şeker kamışı ve pancarı yerel olarak üretilmekte, zeytin ve zeytinyağı üretimi hem yerel tüketim hem de ihracata yönelmektedir. Fas tarım ürünleri AB piyasasında daha ucuz ve kaliteli ürünler sunan Yunanistan, İspanya ve Türkiye kaynaklı tarım ürünleri ile rekabet içindedir. Ülkede ormancılık gelişmemiştir. Mantar ve kereste başlıca ürünlerdir. Balıkçılık Fas’ta önemli ve gelecek vadeden bir alandır. Tarım ve Balıkçılık hızlı büyüyen sektörler arasında yer almaktadır. Madencilik Fosfat ağırlıklı olan madencilik sektörü ülkedeki en önemli ekonomik kaynaktır. Fas ABD ve Rusya’dan sonra dünyadaki üçüncü büyük fosfat üreticisidir. Maden üretiminin %95’ini fosfat oluşturmakla birlikte ülkede gümüş, çinko, bakır ve kobalt da üretilmektedir. Çin, Hindistan, Fransa ve Belçika, Fas’ın en önemli müşterileri arasında yer almaktadır. Fosfat dışı madenlerin kısmen özelleştirilmesi düşünülmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 4 İmalat Sanayi 2005 yılında İmalat sanayi GSYİH’nın %17,7’sini oluşturmakta ve bu sektörde toplam istihdamın yaklaşık %20’si yer almaktadır. Casablanca bu alanda önemli bir merkezdir. Hükümet planlarında; imalat sanayinde faaliyet gösteren bir özel sektör yaratmanın ekonomik büyüme için şart olduğu ifade edilmektedir. 1993 yılından bu yana çimento, demir, çelik ve petrol rafine tesislerinin belirli bir yüzdesi özelleştirilmiştir. 1988 yılında yerli ve yabancı yatırımları destekleyen bir yatırım mevzuatı çıkarılmıştır.1994­98 yılları arasında imalat sanayi yıllık ortalama %1,9 oranında büyümüştür. Yüksek katma değerli endüstriler yabancı ortaklıklar şeklinde giderek artmaktadır. 1997 yılında imalat sanayinin modernizasyonuna ilişkin bir program uygulanmaya başlanmıştır. Anılan planla orta ve küçük ölçekli işletmelerin 2008 yılına kadar Avrupa standartlarına yükseltilmesi amaçlanmaktadır. Gıda İşleme Gıda işleme sanayi ihracat için konserve meyve ve balık iç piyasaya ise un ve bitkisel yağlar arz etmektedir. Bu sektörde yatırım, üretkenlik, ve göreli bir etkinlik eksikliği görülmektedir. Bütün bu faktörler başta AB olmak üzere rekabetçi ortamlara girildiğinde zayıf kalma tehlikesi ortaya çıkmaktadır. Fas konserve sardalye üretiminin yarısından fazlasını AB’ye ihraç ederek pazarın %25’ine hitap etmektedir. AB­ Fas Ortaklık Anlaşması Avrupa piyasalarına olan sardalye ihracatını gümrükten muaf olarak artırabilme imkanı da sağlamaktadır. Diğer taraftan tüketicilere sübvansiyonlu şeker teminine ilişkin zorunluluklar nedeni ile şeker sanayinin özelleştirilmesi gecikmektedir. Mevcut 16 şeker fabrikası ve 5 rafineri toplam 534 000 ton kapasite ile iç talebin yarısını karşılamaktadır. Tekstil Tekstil sektörü ekonomik büyüme içinde önemli bir paya sahiptir. Sektör iplik ve kumaş gibi ithal yarı mamul ve hammaddelerle üretim yapmakta sonra bunların büyük çoğunluğu ihraç edilmektedir. Elyaf, iplik, kumaş ve aksesuarların ithalatı toplam ithalatın %12’sini oluşturmaktadır. Son dönemde daha etkin üreten ve işgücü ve diğer faktör maliyetleri daha düşük olan, Asya kaynaklı rakipler nedeniyle büyüme yavaşlamaktadır. Üreticiler 2005 yılında AB’nin Asya ülkelerine uygulamakta olduğu kotaların ve Çok Elyaflılar Anlaşması’nın sona erdirilmesinden tedirginlik duymaktadır. 2002 yılında hükümet ve tekstil üreticileri 2010 yılına kadar ki dönemde sektörün geliştirilmesine yönelik bir çerçeve anlaşması imzalamıştır. Amaç sektörün rekabet gücünün finansal destek, teknik modernizasyon, üretim ve yatırım desteği yoluyla artırılmasıdır. Bu anlaşma yoluyla 45 000 kişiye iş yaratılması öngörülmüştür. Ayrıca tekstil üreticileri pazar çeşitlendirilmesi, niş piyasalara yeni ürünler üretebilmek için daha fazla yaratıcılık ve aktif bir şekilde yabancı yatırımcı arama konusunda çaba göstereceklerini belirtmişlerdir. İlaçlar ve Kimyasallar
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 5 Mevcut ilaç üretimi iç talebin %80’ini karşılamaktadır. Kimya sektörünün küçük bir bölümünü oluşturan ilaç üretimi için gerekli hammadde Avrupa’dan gelmektedir. Üretimin tamamı lisanslıdır. Libya, Fransa, Cezayir ve Tunus gibi yakın pazarlara ihracat yapılmaktadır. Kimya sanayi fosfatın işlenmesi esasına dayanmaktadır. Fas Dünyadaki en büyük fosforik asit üretici ve ihracatçısıdır. Fosfat kimyasalları sanayi tam kapasiteye yakın çalışmakta fakat üretim ve depolama sorunları yaşamaktadır. Son dönemde üretim ve işleme hacminin artırılması amacıyla Fransa, Belçika, Hindistan ve Pakistanlı ortaklar ile “joint venture” oluşumuna gidilmektedir. Diğer taraftan, elektrik, elektronik ve mekanik endüstrileri GSYİH içindeki oranları itibarıyla küçük olmakla birlikte artan öneme haizdir. Elektrik elektronik endüstrisi özellikle ihracat için üretim yapmaktadır. Taşıt araçları montaj sanayi ise daha ziyade iç talebi karşılamaya yöneliktir. İnşaat Sektörü İnşaat sektörü son yıllarda hükümetin konut politikası, turizmdeki gelişmeler, yollar, barajlar enerji santralleri gibi alt yapı projeleri sayesinde sürekli büyümektedir. Turizm Turizm ülkenin önemli gelir ve istihdam kaynaklarından biridir. Fransa Almanya, İspanya, İngiltere, İtalya ve ABD en önemli müşterilerdir. Bu sektörde gelir genel olarak artan bir eğilim içerisindedir. Bu sektöre yabancı yatırımların çekilmesi konusunda hükümet ciddi çalışmalar yürütmektedir. Turizm sektöründe hali hazırda Fransız, İngiliz, Suudi, Alman ortak yatırımları bulunmaktadır. Ancak sektör politik krizlerden etkilenmeye açıktır. Son dönemde ülkeyi ziyaret eden batılı turist sayısında düşüş görülmesine karşılık ülkeye Arap ülkelerinden gelen turist sayısında artış görülmektedir. Uluslararası ilişkiler ABD ile Serbest Ticaret Anlaşması: Fas Hükümeti ABD ile serbest ticaret Anlaşması görüşmelerini tamamlamıştır. Bu anlaşma tüm tarım ürünlerini kapsamaktadır. Fas pazarı ABD tarım ürünlerine açılmıştır. Diğer taraftan anlaşmanın iki ülke karşılıklı ticaretine olumlu yönde etkileyeceği özellikle ABD’nin teknoloji ve know­how transferi ile Fas iş çevrelerine olumlu katkıda bulunabileceği belirtilmektedir. Bu haliyle Fas, Ürdün’den sonra ABD ile Serbest Ticaret Anlaşması yapmış olan ikinci Arap ülkesi olmuştur. Bu durum ABD’nin Tunus, Fas ve Cezayir’den oluşan yaklaşık 73 milyonluk Magrep pazarına olan ilgisinin de bir göstergesi olmaktadır. Ayrıca son dönemde ABD’nin bu ülkelerle olan ticareti giderek artmaktadır. İspanya ile ilişkiler: İki ülke arasındaki ilişkiler, İspanya’nın Fas anakarasında bulunan üç yerleşim birimi ile ilgili sınır ihlalleri ve Fas tarım ürünlerinin İspanya’ya girişi sırasında yerel üreticilerin tepkisi ile karşılaşılması gibi durumlarda zaman zaman gerginleşebilmektedir. Bununla birlikte İspanya Kuzey Afrika’daki ticari çıkarlarının bir kısmını Cezayir’e yöneltmiş gözükmektedir. Son dönemde İspanya ve Cezayir bir “Dostluk Anlaşması” imzalamıştır. Ayrıca iki ülke arasında, mevcut boru hattı Fas’tan geçerken, bu kez, Cezayir’in
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 6 kuzeyinden direkt olarak İspanya’ya doğal gaz ulaştıran 6 milyar dolarlık bir boru hattı anlaşması imzalanmıştır. Çin ile İlişkiler: 2002 yılının Ağustos ayında Çin Başbakanı Fas’ı ziyaret etmiştir. Taraflar 5 tane işbirliği anlaşması imzalamıştır. Fas, Çin hammadde ve yarı mamulleri ile Fas’ta üretilecek ürünlerin Afrika’ya ihraç edilmesini amaçlayan ortak teşebbüsler oluşturulmasını teklif edilmiştir. Diğer taraftan Çin Fas’a Asya pazarlarına girişte kolaylık sağlayacağına dair teklifte bulunmuştur. Çin balıkçılık firmaları Fas’ta 720 adet ortak teşebbüs kurmuştur. Çin işadamları aralarında çelik tel, motorsiklet ve giyim üretimi yapan, 5 imalat firması kurmuştur. İkili ticaret dengesi fazlası ile Çin lehinedir. Fas Çin’den elektronik eşyalar, makineler, çay, ve tekstil satın almakta ve Çin’e sadece fosfat gübresi ve kobalt cevheri satmaktadır. Rusya ile ilişkiler: İki ülke arasında, Fas Kıralı’nın 2002 Ekim ayında Moskova’yı ziyareti sırasında aralarında anti terörizmi destekleyen bir stratejik anlaşmanın da olduğu bir dizi anlaşma imzalanmıştır. Ayrıca Fas’ın karasularında Rus balıkçıların avlanmasına izin veren bir balıkçılık anlaşması da imzalanmıştır. Bu arada ikili ticaret yıllık 400 milyon dolar civarında ve ¼ oranında Rusya lehine seyretmektedir. DIŞ TİCARET Mal Ticareti 2006 11,9 21,3 ­9,4 İhracat (fob, milyar $) İthalat (cif, milyar $) Denge 2007 12,8 27,0 ­14,2 2008a 13,9 32,95 ­19,5 Kaynak: EIU,Economist Intelligence Unit, Country Profile 2006. a:Tahmini Fas dış ticaret dengesi sürekli yapısal bir açık vermektedir. Son dönemde İhracat, ithalatın yaklaşık 1/2’sini karşılamaktadır. İhracat ithalata nazaran daha yavaş artmaktadır. Fosfat ve fosfat ürünleri ihracatın yaklaşık olarak 1/3’ünü oluşturmaktadır. İkinci büyük kategori tekstil ve deri ürünleridir. Balık ve balıkçılık ürünleri ise diğer bir önemli ürün grubudur. İthalat ekonomik büyümeye koşut olarak artmaktadır. Dış Ticaretin Yapısı ­2006 (milyon $) Başlıca ihracat ürünleri Tekstil Fosforik kaya Fosforik asid Narenciye % 19,4 8,6 5,8 2,1 Başlıca İthal ürünleri Tüketim malları Yarı mamüller Sermaye malları Enerji ürünleri % 20,5 24,9 23,7 21,7 Kaynak: EIU,Economist Intelligence Unit, ,Country Forecast raporu Haziran 2008. Ekonominin liberalleşme çalışmaları 1980’lerin başına kadar gitmektedir. 1991 yılında yeni bir dış ticaret mevzuatı oluşturulmuştur. 1994 yılında şeker ve çay üzerindeki devlet tekeli kaldırılmıştır. 1985 ve 1995 yıllarında gümrük vergileri basitleştirilmiştir. Fas DTÖ nezdinde aktif bir rol oynamaktadır. Halen ülkede uygulanmakta olan korumacı önlemler ve yavaş yürüyen ekonomik serbestleşme süreci DTÖ tarafından zaman zaman eleştirilmektedir.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 7 1998 yılında öngörülen tarife indirimleri ertelenmiştir. Ancak AB ile olan Ortaklık Anlaşması ve DTÖ Anlaşmalarının bu süreci hızlandırması beklenmektedir. Başlıca Ticari Partnerler 2007 İhracat İspanya Fransa İngiltere İtalya % 21,4 19,2 4,9 4,9 İthalat Fransa İspanya İtalya Çin % 16,5 13,9 6,6 7,4 Kaynak: EIU,Economist Intelligence Unit,Country Forecast raporu Haziran 2008. 2007 yılında Fas ihracat gelirlerinin %21,4’ü İspanya’dan elde edilmiştir. Aynı yıl ithalatın % 16,5’i Fransa kaynaklı gerçekleşmiştir. AB­Fas Ortaklık Anlaşması 1996 yılında imzalanmıştır. AB içinde Fransa ve İspanya en önemli ticaret ortaklarıdır. Ülke ithalatının yaklaşık %30’u ve ihracatının yaklaşık % 41’i Fransa ve İspanya ile yapılmaktadır. TÜRKİYE­FAS EKONOMİK VE TİCARİ İLİŞKİLERİ Yasal Altyapı Anlaşma/Protokol Ticaret Anlaşması İmza Tarihi 16.05.1972 RG Tarih RG No’su 05.09.1972 14297 Ekonomik, Bilimsel ve Teknik İşbirliği Anlaşması Hava Ulaştırması Anlaşması Deniz Ulaştırması Anlaşması Türkiye­Fas Hükümetler Arası Daimi Komisyon Kurulmasına Dair Anlaşma Turizm İşbirliği Anlaşması Gümrükler arası Karşılıklı İdari ve Teknik Yardım Anlaşması Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması Serbest Ticaret Anlaşması 20.06.1984 14.08.1984 18489 24.09.1985 26.03.1987 01.05.1989 20155 22.06.1987 19495 26.06.1989 20207 VIII. DÖNEM KEK TOPLANTISI TUTANAĞI 07.04.2004 12.07.1988 27.08.1992 13.05.2003 07.04.2004 07.04.2004 23.02.1993 21505 05.08.2003 25190 22.06.2005 25853 28.12.2004 25684 (Mükerrer) 26.06.2004 25504 Kaynak: DTM Anlaşmalar Genel Müdürlüğü İkili Ticaret Verileri (1.000 USD) YIL 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 İHRACAT 67.269 52.290 51.905 99,427 90.444 70.413 98.149 131.936 İTHALAT 52.476 82.116 52.597 46,896 44.469 71.466 38.194 68.315 DENGE 14.793 ­29.826 ­692 52.531 45.975 ­1.053 59.955 63.621 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 HACİM 119.745 134.406 104.502 146.323 134.913 141.879 136.343 200.251
8 2003 2004 2005 2006 2007 2008* 180.779 330.059 368.888 551.377 721.595 457.918 76.990 105.778 142.938 173.902 198.460 138.592 103.789 224.281 225.950 377.475 323.135 319.326 257.769 435.837 511.826 725.279 920.055 396.510 Kaynak: DTM,EBİM * Ocak­Mayıs 1995 yılından bu yana Fas ile olan ticaret hacmimizde yaklaşık 7 katlık bir artış meydana gelerek iki ülke arasındaki ticaret hacmi 2007 yılında 721,5 milyon dolara ulaşmıştır. 2000 yılında ihracatımızda meydana gelen düşüş, demir ve çelik, kara ulaşım araçları, hububat ihracatımızdaki düşüşten kaynaklanmıştır. Aynı dönemde ithalatımızdaki artış ise, fosfat ve türevleri ithalatının artışından kaynaklanmıştır. Bunu takip eden dönemde ihracatımızda düzenli bir artış kaydedilmiştir. Diğer taraftan 2007 yılı ithalatımız 138,6 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. İkili Ticarette Başlıca İhraç Maddeleri1 (USD) GTİP MADDE 2006 2007 2008* 720711 DEMIR/ALASIMSIZ ÇELIK (CU<%0, 25; GENISLIK<2XKALINLIK) DEMIR/ALASIMSIZ ÇELIKLER (C=>%25 MOTORLU TASIT; DIZEL/YARI DIZEL (SILINDIR HACMI=<1500CM3) TRAKTÖR; DIGER L SEKLINDE PROFIL (SICAK HADDE, YÜKSEKLIK<80MM.) I SEKLINDE PROFIL (DEMIR­ÇELIK, YÜKSEKLIK=>80MM, SICAK ISLENMIS) DIGER DEMIR/ÇELIK PROFILLER (SICAK ISLENMIS) PAMUK MEN (DENIM, RENKLI IPLIKLERDEN, M2>200GR, PA=>%85) DEMIR/ÇELIKTEN DIGER PROFILLER (SOGUK ISLENMIS­DIGER) DIGER DEMIR/ÇELIK ÇUBUKLAR (DIGER) MOTORLU TASIT; KIVILCIM ATESLEMELI (1000CM3<SILINDIR=<1500 CM3) EV TIPI BUZDOLABI­KOMPRESÖRLÜ MOTOSIKLET; IÇTEN YANMALI DOGRUSAL PISTONLU (SILINDIR HACMI<= 50 CM3) U, I/H SEKLINDE PROFIL (SICAK HADDELENMIS, SICAK ÇEKILMIS, )YÜKSEKLIK >80MM) DIGER ÖRME MENSUCAT (EN>30CM, ELASTOMERIK/ (KAUÇUK HARIÇ)=>%5) DIGER YAGLAR VE MÜSTAHZARLAR U SEKLINDE PROFIL DEMIR/ÇELIK (YÜKSEKLIK=>80MM, SICAK ISLENMIS) DEVAMSIZ POLIESTER+VISKOZ IPEGI LIFLERINDEN DEMIR/ÇELIKTEN DIGER INSAAT­AKSAMI KARA TASITLARI IÇIN TEKERLEKLERI VB 128828716 82463305 139447169 74907264 20207487 79801925 31602935 14760856 6929732 15786770 17936509 25315287 24047931 14386054 13020870 3694870 23628124 6431106 19108548 23445463 8499443 9885696 18122433 13473169 61351 17820841 316286 14547078 6231882 16180724 12451364 8026160 6735994 4264259 8514405 12382260 12306584 5841459 5648373 7100754 11088993 2773637 4040047 10355612 2277893 6964542 6116004 8105813 7577780 28110405 1768821 8412564 6698813 1906134 6540896 3516598 6479261 5965484 6823673 2849856
720720 870331 870190 721621 721632 721650 520942 721699 721499 870322 841821 871110 721610 600410 271019 721631 551511 730890 870870 © İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 9 845590 401120 180690 730820 721640 851430 721391 520513 600622 732111 550630 AKSAM, PARÇA/AKSESUARI METALLERI HADDELEME MAKINELERININ AKSAM, PARÇALARI OTOBÜS­KAMYON DIS LASTIGI; YENI DIGER ÇIKOLATA, KAKAO IÇEREN GIDA MÜSTAHZARLARI DEMIR/ÇELIKTEN KULELER VE PILONLAR L/T PROFIL DEMIR (ÇELIK; YÜKSEKLIK=>80MM, SICAK ISLENMIS) ELEKTRIKLE ÇALISAN DIGER OCAK VE FIRINLAR FILMASIN (ÇAP<14MM. ENINE KESITI DAIRE SEKLINDE) PAMUK IPLIGI (TEKKAT, PENYSIZ, PAM=>%85, 192.31=<DTEX<232.56; TOPTAN) DIGER ÖRME MENSUCAT (PAMUKTAN, BOYANMIS) DEMIR/ÇELIKTEN YEMEK PISIRME CIHAZLARI (GAZ YAKITLI/HEM GAZ HEM DIGER YAKITLI) AKRILIK VEYA MODAKRILIKTEN LIF VE DÖKÜNTÜLER TOPLAM 204218 5434348 2662 3767434 3367115 5431162 5168351 2551410 1297361 661789 2699176 5091575 5033650 1269611 4198795 85031 4950000 400000 7941498 4471613 2115000 1306694 4224959 1931741 1177535 3814986 1402404 2708330 3597322 1401023 3285753 3545455 1539361 551.377.105 721.594.690 457.918.156 Kaynak: DTM­EBİM * Ocak­Mayıs 2007 yılında Fas’a yönelik ihracatımızda demir ve çelik ürünleri otomotiv ve yedek parçaları, beyaz eşyalar ve tekstil ürünleri önem arz eden kalemler arasında yer almıştır. İkili Ticarette Başlıca İthal Maddeleri (USD) GTİP 280920 720449 470329 251020 780110 721049 030371 MADDE FOSFORIK ASIT VE POLIFOSFORIK ASITLER DIGER DÖKÜNTÜ VE HURDALAR GENIS YAPRAKLI AGAÇLARDAN YARI BEYAZ, BEYAZ KIMYASAL ODUN HAMURU TABII KALSIYUM; TABII ALUMINYUM KALSIYUM FOSFATLAR VE FOSFATLI TEBESIR (ÖGÜTÜLMÜS RAFINE EDILMIS KURSUN DIGER ÇINKOLU DEMIR­ÇELIK, DIGER (EN=>600MM.) SARDALYELER (DONDURULMUS) 620462 KADIN/KIZ ÇOCUK IÇIN PANTOLON, SORT VS. PAMUKTAN 470321 IGNE YAPRAKLI AGAÇTAN YARI BEYAZ, BEYAZ KIMYASAL ODUN HAMURU 721070 BOYALI, VERNIKLI/PLASTIKLE KAPLI DEMIR­ ÇELIK (EN=>600MM.) 640399 AYAKKABI; YÜZÜ DERIDEN, DIGER 620342 ERKEK/ERKEK ÇOCUK IÇIN KISA PANTOLON, SORT VS. PAMUKTAN 854239 DIGER ENTEGRE DEVRELERI 230120 BALIK, YUMUSAKÇA, SUDAKI OMURGASIZLARIN UN, PELLETLERI 854430 TASITLARDA KULLANILAN KABLO BAGLANTI TAKIMLARI 2006 34188318 16716819 14411337 2007 48265437 25931226 16230638 2008 31905937 22058290 9315616 14052013 14175864 19678308 6682645 29075261 9553628 9380286 8261891 14145377 8468090 6224894 0 4199850 5556265 2739384 1844815 4255662 378551 2144383 2838123 1926294 2013362 2622608 2806466 2746080 801061 1665869 14302 1963707 2441244 2164772 739035 1013884 47696 2078968 1241891
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 10 620630 KADIN/KIZ ÇOCUK IÇIN GÖMLEK, BLUZ, VS, PAMUKTAN 681389 AMYANT IÇERMEYEN DIGER MINERALLER VE SELÜLOZ OLAN SÜRTME ESYASI 610910 TISÖRT, FANILA, ATLET VS. GIYIM ESYASI; PAMUKTAN (ÖRME) 854121 TRANSISTÖRLER (GÜCÜ <1W) (ISIGA DUYARLILAR HARIÇ) 620213 KADIN/KIZ ÇOCUK IÇIN PALTO, KABAN VB. GIYSI; SENTETIK/SUNI LIF. 091099 DIGER BAHARATLAR 620463 KADIN/KIZ ÇOCUK IÇIN PANTOLON, SORT VS. SENTETIK LIF. 310310 SÜPER FOSFATLAR 620640 KADIN/KIZ ÇOCUK IÇIN GÖMLEK, BLUZ, VS, SENTETIK/SUNI LIF. 391590 DIGER PLASTIKLERDEN DÖKÜNTÜ KALINTI VE HURDALAR 854129 DIGER TRANSISTÖRLER 610444 KADIN/KIZ ÇOCUK IÇIN ELBISE; SUNI LIFDEN (ÖRME) 620442 KADIN/KIZ ÇOCUK IÇIN ELBISE; PAMUKTAN 841710 METAL CEVHERLERI ISLEM FIRINLARI; ELEKTRIKSIZ 610990 TISÖRT, FANILA, ATLET VS. GIYIM ESYASI; DIGER MADDELERDEN (ÖRME) 170390 DIGER MELASLAR TOPLAM 721052 1561992 928027 0 1548134 991280 1254136 1538667 884232 1301418 1523914 502339 665171 1288629 79569 520758 979855 1260899 1254707 462207 271302 0 579336 1250821 1123868 0 472139 128227 1093725 600820 2719035 620731 1078074 990285 70068 609747 571989 0 921792 895893 671850 0 992526 894929 836864 0 860729 0 173.902.433 198.460.090 138.591.646 Kaynak: DTM­EBİM * Ocak­Mayıs 2007 yılında Fas’tan yapılan ithalatta fosforik asit, tekstil, ayakkabı, çinko, kurşun önem arz eden kalemler arasında yer almaktadır. DİĞER KONULAR Eximbank Kredileri Fas’a yapılacak ihracata, Eximbank’ın aracılık etmekte olduğu İslam Kalkınma Bankası bünyesindeki finansman programlarından “Orta Vadeli Ticaretin Finansmanı Fonu” ve Eximbank kısa vadeli ihracat kredi sigortası programı kapsamında finansman desteği sağlanmaktadır. Hava Ulaştırması Türkiye ile Fas arasında 24 Eylül 1985 tarihinde imzalanan Hava Ulaştırması Anlaşması mevcuttur. Sözkonusu Anlaşma ile THY için Casablanca, Fas Kraliyet Havayolları (Royal Air Maroc) için ise İstanbul iniş noktası olarak belirlenmiştir. Bu çerçevede karşılıklı direkt uçak seferleri bulunmaktadır. Deniz Ulaştırması T.C. Hükümeti ile Fas Krallığı arasında denizcilik ilişkilerinin geliştirilmesi amacıyla 26 Mart 1987 tarihinde Türkiye­Fas Deniz Ulaştırması Anlaşması imzalanmıştır. Sözkonusu
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 11 Denizcilik Anlaşması ile aynı tarihte imzalanan müzakere tutanağının ilgili hükümleri çerçevesinde, Deniz Nakliyatı T.A.Ş. Genel Müdürlüğü ile Fas Milli Denizcilik Şirketi COMANAV arasında Amerika’dan Fas limanlarına yönelik yüklerin Deniz Nakliyatı T.A.Ş. gemileri ile taşınması için bir Taşımacılık Anlaşması imzalanmıştır. Fas’a yapılan deniz taşımacılığı, hali hazırda Deniz Nakliyatı T.A.Ş.’nin gerek tramp olarak gerekse Akdeniz ve Kontinant gibi muntazam hatlarda çalışan gemileri, diğer Kuzey Afrika limanlarında olduğu gibi Fas limanlarına da yeterli ve uygun miktarda yük çıktıkça uğrak yapmaktadırlar. Öte yandan, Fas ile, gemi inşa, bakım­onarım gemi sökümü, makine teçhizat konularında işbirliğine gidilebileceği hususu değerlendirilmektedir. İş Konseyi Türk­Fas İş Konseyi, Türk­Kuzey Afrika İş Konseyi bünyesinde 1990 yılında kurulmuştur. Konseyin son ortak toplantısı 3 Mart 2008 tarihinde İstanbul’da gerçekleştirilmiştir. Bilgi için ilgili kuruluş: DEİK, web sitesi: http://www.deik.org.tr Serbest Ticaret Anlaşması­STA Türkiye­Fas Serbest Ticaret Anlaşması 7 Nisan 2004 tarihinde iki ülke Başbakanları tarafından Ankara’da imzalanmış ve 1 Ocak 2006 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu Anlaşmaya göre ülkemizin Fas menşeli sanayi ürünleri ithalatına uyguladığı bütün gümrük vergisi ve eş etkili vergiler, Anlaşmanın yürürlüğe girmesi ile birlikte sıfırlanacaktır. Fas’ın ülkemize tatbik ettiği vergiler yönünden ise, AB ile Fas arasındaki Ortaklık Anlaşmasına paralel olarak, Fas için hassasiyet arz eden bir grup ürün için, gümrük vergileri 9 yıllık bir geçiş dönemi zarfında kaldırılacaktır. Bu kapsamdaki ürünler için, Fas, STA yürürlüğe girer girmez %10’luk gümrük vergi indirimi yapacak, yine takip eden 9 yıl boyunca, yıllık %10’luk indirimler yapılarak 9’uncu yılın sonunda gümrük vergisi uygulaması sona erdirilecektir. Ürün bakımından en geniş kapsamlı olan bu grupta esas itibariyle mamul maddeler yer almaktadır. Bu grupta ihracatımız açısından önem arz eden başlıca ürünler şunlardır: Petrol yağları ve petrol yağları veya bitümenli mineral yağlarından müstahzarlar, Parfümeri, kozmetik ve tuvalet müstahzarları, Sabunlar, yüzeyaktif müstahzarlar, yıkama ve temizleme müstahzarları, Plastikler ve mamulleri, Kauçuktan kara taşıtları ve uçak dış lastikleri, Tekstil ve konfeksiyon ürünleri, Ayakkabılar ve aksamı, Cam bardaklar, sofra ve mutfak işlerinde kullanılan diğer cam eşyalar, Demir veya alaşımsız çelikten çubuklar ve teller, Demir veya çelikten eşyalar, Kıvılcım ateşlemeli, içten yanmalı pistonlu motorlar ve bunların aksam ve parçaları, Buzdolabı ve çamaşır makineleri, Elektrikli fırınlar ve ocaklar, Traktörler, Binek otomobilleri, Toplu yolcu taşıtları ve eşya taşımaya mahsus motorlu taşıtlar,
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 12 Motorlu taşıtların aksam, parça ve aksesuvarları, Motosikletler Mobilyalar, STA’nın yürürlüğe girişiyle birlikte gümrük vergisinden muaf olarak Fas’a ithal edilebilecek olan mallardan aşağıda sayılan ürünler, ülkemiz ihracatı bakımından dikkati çekmektedir: Sentetik veya suni filament demetleri ve sentetik veya suni devamsız lifler, Dökme veya haddeden geçirilmiş camlar, çekme veya üfleme camlar, float veya yüzeyi taşlanmış veya parlatılmış camlar, vb., Kuyumcu ve mücevherci eşyası, inci, kıymetli taşlar ve metaller, Demir veya alaşımsız çelikten yarı mamuller, yassı hadde ürünler ve profiller, Bulaşık makineleri, Skreyperler, buldozerler, angledozerler, greyderler, küreyici ve yükleyiciler, yol silindirleri, Tarım ürünlerinin hasat ve harman edilmesine mahsus makine ve cihazlar, Süt sağma makineleri ve sütçülükte kullanılan diğer makine ve cihazlar, Çamaşır makinelerine ait aksam ve parçalar, hadde makineleri ve hadde silindirleri, Torna tezgahları, Televizyon alıcıları (TV), Kara taşıtlarının tekerlekleri ve bunların aksam ve parçaları, Anlaşma Eki Listeler Fas’ın Armonize Sistem kodlarına göre hazırlandığından ülkemiz G.T.İ.P.’lerindan farklılık göstermektedir. Bununla birlikte, ülkemiz istatistikleri üzerinden yaptığımız tesbitlere göre, ihracatımızın %30­35’lik bir bölümü Anlaşmanın yürürlüğe girmesiyle muafiyetten yararlanacaktır. Tarım ürünleri için tanınan tavizlerin kapsamı sınırlı olmakla birlikte, Taraflar, aralarındaki tarım ürünleri ticaretinin gelişimini ve çok taraflı ticaret müzakerelerinin sonuçlarını göz önünde bulundurarak, STA çerçevesinde oluşturulacak olan Ortak Komite bünyesinde birbirlerine daha ileri tavizler tanıma imkanlarını inceleyeceklerdir. PAZAR İLE İLGİLİ BİLGİLER Ülkenin resmi dili Arapça olmakla birlikte iş ilişkilerinde güneyde Fransızca Kuzeyde İspanyolca ve Fransızca konuşulmaktadır. Devlet memurlarını çoğunluğu da Fransızca kullanmaktadır. İngilizce giderek yaygınlaşmasına rağmen yaygın olarak Fransızca konuşulması bazen bir dezavantaj olabilmektedir. Milli para Dirhem henüz tam konvertibl değildir. Fas Merkez Bankası Dirhem’in değerini Avrupa paralarından oluşmuş bir sepete göre belirlemektedir. Ülkede altyapı, eğitim, sağlık ve savunma yatırımlarına öncelik verilmektedir. Kurulmakta olan ikinci GSM şebekesinin lisansı Kral II. Hasan için kurulan bir vakfa verilmiştir. Ülkede etkin bir tanıtımı gerçekleştirebilecek yeterli basın yayın aracı bulunmaktadır. Işıklı levhaların reklam amaçlı kullanımı bir ölçüde sınırlandırılmıştır. Sinema ve televizyonlara Fransızca olmak kaydıyla kısa süreli reklam filmi vermek mümkündür. Reklam Ajansları Havas Maroc Tel: +212 22 31 14 21
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 13 Shem's Publicité Tel: +212 22 39 14 50 İş yazışmaları ve ticari materyalin Fransızca olması gerekmektedir. Ülkede Metrik Sistem kullanılmaktadır. Yeni ihracatçıların 90 gün vadeli gayrı kabili rucu ya da teyitli akreditif kullanmaları tavsiye edilmektedir. Kredili satış bu ülkede satış yapabilmenin en önemli koşullarından birisidir. Ticari örnekler aksine bir durum söz konusu olmadığı sürece gümrükten muaftır. Limandaki ilk 5 günlük bekleme için herhangi bir ücret alınmamaktadır. Bu tarihten sonra yükün durumuna göre bir ücret alınmaktadır. Gümrükten geçmemiş ve 60 gün içinde teslim alınmamış mallar açık artırma ile satılmaktadır. 6 ay için re­export edilen ürünler geçici kabul ile ithal edilebilirler. Bu gibi durumlarda gümrük vergisi yerine banka garantisi kabul edilmektedir. Tangier’de bulunan serbest ticaret bölgesine gümrükten muaf ithalat yapılabilmektedir. Casablanca ülkedeki ticaret ve dağıtım merkezidir. İthalatın büyük bölümü Casablanca’dan yapılmaktadır. İthalatçılar genellikle endüstri ve sektörler açısından uzmanlaşmıştır. Fas’ın dış ticaretteki geleneksel tedarikçilerinin yanısıra partnerlerini çeşitlendirmek istediğine ilişkin bir izlenim bulunmaktadır. Şayet Fas’ta bir temsilci ile çalışılmak isteniyorsa bu kişilerle direkt olarak temasa geçmekte fayda görülmekte ayrıca irtibatta bulunulan kişiler sık sık ziyaret edilmelidir. Piyasanın ziyaret edilmesi kaçınılmaz bir kuraldır. Firmaların öncelikle ürünlerinin hangi kurallar ile ithal edildiklerini öğrenmeleri gerekmektedir. Bu konuda; Kompass­Maroc: www.kompas­ma 51 Boulvard d’Anfa Casablanca 01 Tel:00 212 2 268 538/265 943 Fax:00 212 2 266 056 Önemli bir referans kaynağı durumundadır. Ülkede resmi merkezi bir satın alma birimi bulunmamaktadır. Fakat kamu kurumları kendi satınalma işlemlerini ihale yol ile kendileri yönetmektedir. Anılan kamu kuruluşlarının listesi aşağıda verilmiştir: Maroc Telecom: www.iam.ma Avenue Annakhil Hay Ryad 10,000 Rabat Tel: +212 7 712626 Fax: +212 7 713300 Office Cherifien des Phosphates (OCP): www.ocpgroup.ma Route d'El Jadida Km 7 CASABLANCA Tel: +212 2 230125/231025 Fax: +212 2 991263/230635
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 14 Office d'Exploitation des Ports (ODEP): www. amim.ma 175­177 Boulevard Zerktouni CASABLANCA Tel: +212 2 232324 Fax: +212 2 232335 Office de la Formation Professionnelle et de la Promotion du Travail (OFPPT): www.ofppt.org.ma 231 Boulevard Ibn Tachfine CASABLANCA Tel: +212 2 402250/402253/402289/402290 Fax: +212 2 403650 Office National de Recherches et d'Exploitations Petrolieres (ONAREP): www.onehym.com/onarep 34 Avenue al Fadila Quartier Industriel RABAT Tel: +212 7 796038/795005 Fax: +212 7 281626 Office National des Chemins de Fer (ONCF): www.oncf.ma 8 Bis Rue Abderrahmane el Ghafiki Agdal RABAT Tel: +212 7 774747 Fax: +212 7 774480 Office National Des Aeroports (ONDA): www.onda.org.ma Aeroport Mohamed V CASABLANCA Tel: +212 2 339040/339140 Fax: +212 2 339901 Office National des Transports (ONT): www.ont.org.ma Rue al Fadila Quartier Industriel RABAT Tel: +212 7 797842/797843 Fax: +212 7 797850 Office National de l'Electricité (ONE): www.one.org.ma 65 Rue Othman Ben Affan CASABLANCA Tel: +212 2 223330/224165 Fax: +212 2 220038 Office National de l'Eau Potable (ONEP): www.onep.org.ma 6 Bis Rue Patrice Lumumba RABAT Tel: +212 7 721281/721282 Fax: +212 7 731355
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 15 Office National Marocain du Tourisme (ONMT): www.tourisme.gov.ma Rue Oued Fès Angle Avenue Al Abtal Agdal RABAT Tel: +212 7 681531/681532/681533 Fax: +212 7 777437 Office National des Pêches (ONP): www.onp.co.ma 13 Rue du Lieutenant Mahroud Mohamed CASABLANCA Tel: +212 2 240551/240552 Fax: +212 2 242305 Paketleme ve işaretleme: Fransızca ve Arapça olması gerekmektedir. Ürünün adı, paketleyen ya da üreticinin adı, adresi, menşe ülke, ağırlık ve içindekiler gibi bilgilerin yiyecek maddeleri, sabun, kozmetik, ilaç ve kimyasal maddelerin kutu ya da paketlerinin üzerinde yer alması gerekmektedir. İlaçlar ve yiyecek maddeleri özelinde; son kullanma tarihi, içerik yüzdesi gibi bilgilerin yer alması gerekmektedir. Yine şayet ilaçlar zehir içeriyor ise bu durumun da belirtilmesi gerekmektedir. İthalat kontrolleri ve ithalat izni; malları iki kategoriye ayırmaktadır. A listesinde bulunan mallar için ithalat izni gerekmemekte, B listesinde bulunan mallar için ithalat izni gerekmektedir. Bir program dahilinde yıllık olarak yapılan bu uygulama İthalat idaresi tarafından herhangi bir zamanda değiştirilebilir. B listesindeki ürünlerin ithalatı için Ticaret Bakanlığından izin almak gerekmektedir. İthalat lisansı 6 ay için geçerli olmaktadır. Dokümantasyon; Dokümanların büyük bir titizlikle hazırlanması gerekmektedir. Zira yapılacak ufak bir hata gümrükte zaman kaybı ya da ödemenin gecikmesine yol açabilmaktadir. İthalat ve ihracata konu bütün mallar için “Declaration Unique des Marchandises” DUM belgesi düzenlenmesi gerekmektedir. Bu belge malın sahibi ya da sorumlusu tarafından doldurulmalıdır. DUM belgesine eşlik etmesi gereken diğer dokumanlar ise aşağıdaki gibidir: Proforma fatura, Konşimento, İhracat ve ithalat dokümanları, Menşe belgesi, Malların gümrükten çekilmesi sırasındaki banka sertifikası, Mal listesi. Menşe belgesi sadece özel durumlarda istenmektedir. Bazı bitkisel ve hayvansal ürünlar için sağlık belgesi gerekmektedir. İthalat lisans numarası bütün belgelere yazılmalıdır. Dokümanlar mallardan önce gönderilmelidir. Faks imzaları kabul edilmemektedir. Ancak faks ile gönderilen proforma fatura kabul edilmektedir. Gümrük vergileri: Fas Avrupa Birliği ile 1996 yılında bir Ortaklık Anlaşması imzalamış ve bu Anlaşma 1 Mart 2000 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Fas’ta üretilmeyen endüstriyel ürünler üzerindeki tarifeler 4 yıl içinde sıfırlanacak, ülkede üretilmekte olan ürünlere ilişkin tarifeler 2­3 yıl içinde yıllık %10 olmak üzere giderek azaltılacak ve AB ile Fas arasındaki tam gümrük birliği 2012 yılında tamamlanacaktır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 16 Ek vergiler: %2,5 ila %35 arasında değişen gümrük vergilerine ek olarak ithalatta %15 oranında cif değer harcı ve %0,25 maliye dışı ithalat vergisi uygulanmaktadır. Tüm bunların toplam değeri Katma Değer vergine tabi olmaktadır. KDV oranları %7 ila %20 arasında değişmektedir. Standart oran %20 olmakla birlikte gaz, elektrik, su, ilaçlar ve diğer temel ihtiyaç maddeleri %7’lik azaltılmış orandan yararlanmaktadır. %14’lük KDV oranı ise çay, kahve satışlarına, banka ve kredi işlemleri, inşaat, ulaştırma ve otelcilik hizmetlerine uygulanmaktadır. KDV’nin yanı sıra aralarında alkollü ve alkolsüz içecekler, şeker ve margarin bulunan çok sayıdaki ürüne iç tüketim vergisi uygulanmaktadır. Anti­damping ve fark giderici vergiler: Hükümet ve özel sektör kuruluşları temsilcilerinden oluşturulmuş olan İthalat Danışma Komitesi­ “Comission Consultative des Importations” içlerinde damping şikayetleri de bulunan koruma isteklerini gözden geçirmektedir. Hedef sektörler/ Haberleşme: bu sektördeki liberalizasyon çalışmaları bazı iş imkanları ortaya çıkarmaktadır. Tarım; GSYİH’nın %15’i olan bu sektörde sulama teknikleri ve hasat sonrası teknolojiler konusunda işbirliği ihtiyacı gözlenmektedir. Gıda işleme ve paketleme; tesis modernizasyonu konusunda işbirliği. Su ve atık yönetimi; Her iki konu da hükümet öncelikleri arasında yer almaktadır. Finansal hizmetler; bankacılık ve sigorta hizmetleri giderek gelişmektedir. Tekstil; ülke ihracatının bu alanda daha etkin bir rekabet gücüne ihtiyacı bulunmaktadır. Turizm; önemli bir potansiyel arz etmektedir. Turistik tesislerin iyileştirilmesi ve hizmet kalitesinin artırılması konusunda işbirliği imkanları araştırılabilir. Enerji: bu alan özelleştirmeye açılmıştır. Yatırımlar: Fas yabancı iş çevreleri tarafından: Avrupa’ya yakınlığı, Nispi olarak düşük işçi ücretleri, Gelişen bankacılık sistemi, Giderek liberalleşen ekonomi ve döviz kuru uygulamaları, Gelişen borsa ve özelleştirme programı ve Düzenli artan satın alma gücüne sahip büyüyen bir orta sınıf ile tercih edilen bir ülke konumunda bulunmaktadır. Fas hükümeti ülkede istihdam ve gelir yaratılması ve teknoloji transferi amacı ile yabancı yatırımlara sıcak bakmaktadır. Konu ile ilgili detaylar Fas Endüstriyel Gelişme Ofisi’nden ve “YabancıYatırımlar” Ofisinden elde edilebilir: Office du Development Industriel (ODI)­ Endüstriyel Gelişme Ofisi: www.odi.gov.ma 10 Zankat Gandi Rabat Tel: 00 212 7 708 460 Fax: 00 212 7 707 695 Direction des Investissement Exterieurs­ Yabancı Yatırım Ofisi: www.invest.gov.ma Angle Avenue Michelifen et Rue Hounain 4eme etage Rabat Tel. 00 212 7 673 375 Fax: 00 212 7 673 417­42
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 17 İŞADAMLARININ PAZARDA DİKKAT ETMESİ GEREKEN HUSUSLAR Tatil günleri 11 Ocak Bağımsızlık Günü 23 Mayıs Milli Gün 9 Temmuz Gençlik Günü 30 Temmuz Kralın Taç Giyme Günü 14 Ağustos Milli Gün 20 Ağustos Milli Gün 6 Kasım Milli Gün 18 Kasım Bağımsızlık Günü Ayrıca Dini bayramlar İslami takvime göre kutlanmaktadır. Türkiye’den seyahat edenlere vize uygulaması yoktur. Ankara’daki Fas Büyükelçiliği: 0 312 437 60 20. Hafta sonu tatili, Cumartesi ve Pazar günleridir. Cumartesi günleri tüm işyerleri, Pazar günleri ise bazıları açıktır. Kış saatleri Eylül’den Haziran ayına kadar sürmektedir. Devlet dairelerinin iş saatleri; 08.30­12.00/14.30­16.45 arasındadır. Bankalar; Pazartesi­Perşembe 08.15­11.30/15.00­19.00, Cuma günleri 08.15­ 11.15/14.45­16.45 saatlerinde çalışmaktadır. Bazı bankalar Cumartesi günleri tek bir şubelerini saat 09.00­12.45 arası açık tutmaktadır. İşyerleri Pazartesi’den Cuma’ya 09.00­ 13.13.00/15.00­19.00 saatleri açıktır Yaz saatleri; Haziran­Eylül arasıdır. Devlet dairelerinin iş saatleri; Kış uygulamasında olduğu gibidir. Bankalar; Pazartesi’den Cuma’ya 08.15­14.15 saatleri arasında çalışmaktadır. İşyerleri genel olarak kış saatlerine uymaya özen göstermektedir. Giyim; kış aylarında hafif yünlüler ve orta kalınlıkta giysiler, yazları ise pamuklu ve hafif giysiler giyilmesi tavsiye edilmektedir. Batı tarzı giyim alışılmış bir görüntü oluşturmaktadır. İş hayatındaki sosyal kurallar, Güney Avrupa ülkelerinde olduğu gibidir. Ancak geleneksel bir Fas yemeğine davet edinildiğinde, yemeğin çoğunlukla sağ elle yendiğinin unutulmaması gerekmektedir. Resmi hitap şekli; Fransızcadaki kişilere hitap şeklinin aynısıdır. DEĞERLENDİRME Giderek büyüyen orta sınıfı, mal ve hizmet arzındaki ihtiyaçları nedeni ile Fas, önemli bir ihraç pazarı özelliği taşımaktadır. Ülkenin çok sayı ve çeşitte ürün ve hizmet ticaretine umut verici bir şekilde açık olduğu görülmektedir. Ancak bu piyasadaki en önemli rakipler ve geleneksel ticari partnerlerin Avrupalı firmalar olduğu unutulmamalıdır. Diğer taraftan, daha önce de belirtildiği üzere, Fas Nüfus Bakanlığı’nın şeffaflık politikası kapsamında, bu Bakanlığa bağlı bir kuruluş tarafından yapılan bir anketin sonuçlarına göre, Fas dünyadaki en fakir ülkeler arasında yer almaktadır.
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 18 1980’lerin başından 1995’e kadar, ülkede fakirlik sınırının altında yaşayan kişi sayısı önemli ölçüde azaltılmış olmasına rağmen, nüfusun halen %13’ü bu kategoriye girmektedir. Nüfusun yaklaşık %42’si ise, özellikle tarımda yaşanan kuraklık yıllarında ve diğer bazı nedenler ile ekonomide meydana gelebilecek en küçük dalgalanmada fakirlik sınırının altına düşebilecek olan grubu oluşturmaktadır. Sonuç olarak, nüfusun %50’ye yakın kısmını “fakirler grubu” oluşturmaktadır. Fas hükümeti yavaş fakat dengeli bir özelleştirme programı ile ticari hayattan çekilmektedir. Özelleştirme, otel işletmeciliği, tekstil, ithal teknoloji ve hizmetler sektörünü hedeflemektedir. Ayrıca Fas devlet planlamacıları Dünya Bankası ve diğer uluslararası finansman kuruluşlarının desteği ile telekomünikasyon, kara yolları, limanlar ve elektrik santralleri gibi temel alanlardaki projeleri yürütmeye devam etmektedir. Ülkede pazarlama teknikleri giderek gelişmekte, alışveriş merkezleri kurulmaktadır. Fas’ta, ülkemiz özel bir sempati ile anılmakla birlikte, Türk işadamlarına karşı tercihe dayalı, özel bir tutum izlenmemektedir. Devlet ve iş çevrelerinde Fransızca ve Arapça birinci dil olarak tercih edilmekte, iyi eğitilmiş çevrelerde ve genç işadamları tarafından İngilizce de kullanılmaktadır. Ülke, artan girişimcilik ruhu, nüfusu ve yönetim biçimi ile uygun bir ticari atmosfere sahip izlenimini vermektedir. Türk işadamlarına ilişkin imkanlar Telekomünikasyon: Şehir ve şehirlerarası şebekelerde fiber optik kablo donanımının sağlanması. Söz konusu alan, ülkede telekomünikasyon şebekesini iyileştirilmesi amaçlandığından potansiyel bir büyüme vaad etmektedir. Elektrik üretimi : Fas’ın elektrik tüketim talebi yıllık ortalama %7 oranında büyümektedir. Kirli su arıtımı : Sebou ırmağı üzerindeki zeytinyağı tesislerinin yarattığı çevre kirliliğinin giderilmesine ilişkin olarak Ulusal İçme Suyu İdaresi­ONEP’in bazı girişimlerde bulunması beklenmektedir. Kümes hayvanları sektörü : Ülkede kişi başına düşen kümes hayvanları ve yumurta tüketimi düşüktür. Ancak yem ithalatının serbestleştirilmesini takiben bu alandaki üretimin artırılmasına yönelik ekipman talebinin de artması beklenmektedir. Fas ile olan ticarette karşılaşılan sorunlar: Artmakta olan fakat hali hazırda düşük satın alma gücü, Küçük boyutlu piyasa, Ulaşım zorlukları, Ticari dil olarak Fransızca kullanılması, Satın alma ve finansman kolaylıkları sağlama zorunluluğu, İş çevrelerinin birbirlerini karşılıklı olarak iyi tanımaması olarak özetlenebilir. Diğer taraftan: Fas’ın koruma oranlarının çok yüksek ve Fas’ın AB ile 1 Mart 2000 tarihinde yürürlüğe giren Serbest Ticaret Anlaşmasını imzalamış olmasından dolayı, firmalarımız Fas
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 19 pazarında AB firmaları ile rekabette zorluk yaşamakta idi. Bu durumun 7 Nisan 2004 tarihinde imzalanan Türkiye­ Fas STA’SI ile düzelmesi beklenmektedir. Türk firmaları, Fas makamlarınca açılan ihalelere katılımları ile ilgili olarak, Türk bankalarından Fas bankaları aracılığı ile ihale makamlarına verilmek üzere geçici, kesin ve avans teminat mektubu düzenlenmesini talep etmektedirler. Söz konusu teminat mektupları için Fas bankaları Türk bankalarının kendilerine göndereceği kontrgarantilerin Fransızca düzenlenmesi şartını getirmektedir. Uluslararası işlemlerde ortaya çıkacak anlaşmazlıkların çözümünde teamül ve hukuki altyapı da İngilizce düzenlenen metinler çerçevesinde oluşturulmuş olduğundan, bir başka dilde verilen metinler anlaşmazlık durumunda taraflar için hukuki dezavantaj da yaratmaktadır. Fas’ın bankacılık sistemi uluslararası bankacılık uygulamalarına uygun değildir. İhracatların ödeme şekli itibariyle vadeli akreditif ve/veya aval kabullü vesaik mukabili olması, ihracatları müteakip vesaikin bankalarca kabul edilmesinden sonra bedelin vadesinden önce cari finansal kıymete dönüştürülebilmesi amacıyla Türkiye’deki aracı bankalara iskonto ettirilmesini veya ithalat işlemlerimizin finansmanında teminat olarak alınmasını gündeme getirilmektedir. Ancak, Fas bankalarından açılan akreditif ile ilgili gönderilen vesaikin alındı, kabul, ödeme vadesi gibi bildirimleri, çoğu kez usulüne uygun formatta (şifreli swift) alınamadığından Türkiye’deki bankalar da bu tür işlemleri yapamamaktadır. Bu nedenle, ihracatımızın finansal değere dönüşmesi gecikmektedir. Fransa ve diğer bazı Avrupa ülkelerinin, ticari tercihlerini etkilemek amacı ile Fas’a diplomatik ve politik baskı uyguladıkları bilinmektedir. Bu ülkeler halihazırda piyasanın büyük bir bölümünü ellerinde bulundurmaktadır. Yerli partnerleri tarafından iyi temsil edilen Fransız firmaları piyasaya hakim olup, bunları İspanyol, Alman ve İtalyanlar izlemektedir. Ülkedeki Fransız diplomatik misyonunda 30’dan fazla ticaret uzmanı görev yapmaktadır. Aynı zamanda Fas’ta 300’den fazla Fransız ve 150 kadar İspanyol firma, 700 Fransız­Fas ortak teşebbüsü bulunmaktadır. Fransız Ticaret Odasının aktif olarak ticaretle uğraşan 1200 üyesi vardır. Fas 1824 dolarlık kişi başına düşen geliri, tüketicilerinin düşük seviyedeki alım gücü ve Fransa, Almanya, İtalya ve İspanya başta olmak üzere Avrupa ülkelerinin pazarı ellerinde bulundurmaları göz önüne alındığında; güçlü rekabet ortamı nedeni ile Türkiye açısından çok cazip bir pazar gibi görünmemekle birlikte, diğer Afrika ülkelerine yapılacak ihracat sırasında bir geçiş noktası olarak değerlendirildiği takdirde ihracatçılarımız açısından yeniden önem arz eden bir konuma kavuşmaktadır. Ayrıca ülkemiz ihracatçılarının Fas piyasasında pazar payı elde edebilmeleri ve kendilerine iş imkanı yaratabilmelerinin, halihazırda bu piyasada yerleşik rakiplere rağmen uygun fiyatlı ve kaliteli, Türk ürünlerinin etkin tanıtımının gerçekleştirilmesi ile mümkün olabileceği düşünülmektedir. Ticari İmkanlar Su kaynakları ekipmanları Mimari, inşaat, mühendislik hizmetleri Elektrikli güç sistemleri
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 20 Madencilik sanayi ekipmanları Telekomünikasyon ekipmanları Çevre kirliliği kontrol ekipmanları Gıda işleme ve paketleme ekipmanları Tıbbı teçhizat Tarımsal makinalar Havalandırma ve soğutma ekipmanları Tarımsal ürünler : Mısır yemi Buğday Bitkisel yağlar Mum yağı Pamuk Yararlı Adresler Kamu Kurumları ve özel Sektör Temsilcileri (DIŞİŞLERİ VE KOOPERASYON BAKANLIĞI) MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS AND COOPERATION Avenue Roosvelt 10 000 Rabat, Morocco Tel: 212­776 21 65/76 28 41 Fax: 212­776 46 79 (MALİYE VE YABANCI YATIRIM BAKANLIĞI) MINISTRY OF FINANCE & FOREIGN INVESTMENT Quartier Administratif Rabat, Morocco Tel: 212­776 09 43 Fax: 212­776 40 81 (TARIM BAKANLIĞI) MINISTRY OF AGRICULTURE Avenue Mohammed V Quartier Adminstratif BP607 Rabat, Morocco Tel: 212­ 776 13 71/72 Fax: 212­776 46 12 (TİCARET, SANAYİ VE EL SANATLARI BAKANLIĞI) MINISTRY OF TRADE, INDUSTRY AND HANDICRAFTS Quartier des Ministeres Rabat­Chellah, Morocco Tel: 212­776 18 70 Fax: 212­776 01 92 (DIŞ TİCARET BAKANLIĞI) MINISTRY OF EXTERNAL TRADE 63, Avenue Moulay Youssef 10 000 Rabat, Morocco
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 21 Tel: 212­770 33 63 Fax: 212­773 50 23 (KAMU HİZMETLERİ BAKANLIĞI) MINISTRY OF PUBLIC WORKS Avenue Mohammed V Rabat, Morocco Tel: 212­ 776 06 95 Fax: 212­776 48 25 (BALIKÇILIK BAKANLIĞI) MINISTRY OF FISHERIES BP 476, Agdal Rabat, Morocco Tel: 212­777 01 44/77 01 54 Fax: 212­777 67 81 (ENERJİ VE MADENCİLİK BAKANLIĞI) MINISTRY OF ENERGY AND MINING RESOURCES Avenue Abou Maroune Assadi, BP, 6208 Rabat, Morocco Tel: 212­777 79 16/24 Fax: 212­777 47 21 (TURİZM BAKANLIĞI) MINISTRY OF TOURISM Quartier Administratif Rabat, Morocco Tel: 212­777 07 01/777 08 01 Fax: 212­776 13 36 (ÖZELLEŞTİRME VE KAMU KURUMLARI BAKANLIĞI) MINISTRY OF PRIVATIZATION AND STATE ENTREPRISES BP 6552 Rabat, Morocco Tel: 212­767 20 17/35/41 Fax: 212­767 32 99 (EKONOMİK TEŞVİKLER BAKANLIĞI) MINISTRY OF ECONOMİC INCENTIVES Nouveau Quartier Administratif, BP 412 Tel: 212­776 14 85 Fax: 212­777 47 76 (GÜMRÜK VE DOLAYLI VERGİLER YÖNETİMİ) CUSTOMS AND INDIRECT TAXES ADMINISTRATION Casablanca, Morocco Tel: 212­222 41 16 Fax: 212­226 07 06
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 22 (KAMBİYO OFİSİ) FOREIGN EXCHANGE OFFICE Place Moulay Hassan Rabat, Morocco Tel: 212­773 19 12 Fax: 212­772 20 74 (ULUSAL FOSFAT İŞLETMECİLİĞİ OFİSİ) PHOSPHATES CHERIFIAN OFFICE Route d’El Jadida Casablanca, Morocco Tel: 212­223 01 52 Fax: 212­223 06 35 (FAS KRALİYET HAVAYOLLARI) ROYAL AIR MAROC Aeroport Casa Anfa Casablanca, Morocco Tel: 212­2 91 20 00 Fax: 212­ 2 91 20 95 (ULUSAL ELEKTRİK OFİSİ) OFFICE NATIONAL DE L’ELECTRICITE (ONE) 65, Rue Othman Ben Affane Tel: 212­2 22 41 65 Fax: 212­ 2 22 00 38 (ULUSAL POSTA VE TELEKOMÜNİKASYON OFİSİ) OFFICE NATINAL DES POSTES & TELECOMMUNICATION 6, rue Ogbeh, Rabat, Morocco Tel: 212­7 70 64 64 Fax: 212­7 70 20 22 (ULUSAL DEMİRYOLLARI OFİSİ) NATIONAL RAILWAYS OFFICE 8 rue, Zankat el Chafiki, Rabat, Morocco Tel: 212­ 7 77 45 75 Fax: 212­ 7 77 43 76 (ULUSAL İÇME SUYU OFİSİ) NATIONAL POTABLE WATER OFFICE 6, bis rue Patrice Lmumba Rabat­Chellah, Morocco Tel: 212­772 65 15 Fax: 212­773 13 55 (FAS İHRACATI GELİŞTİRME MERKEZİ) MOROCCAN CENTER FOR EXPORT PROMOTION (CMPE) 23, rue Bnou Majed El Bahar Casablanca, Morocco Tel: 212­2 30 22 10/ 30 75 43 Fax: 212­ 2 30 17 93
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 23 (FAS BANKALAR BİRLİĞİ) MOROCCAN BANKS PROFESSIONAL ASSOCIATION (GPBM) 71, Avenue de I’Armee Royale Casablanca, Morocco Tel: 212­ 2 31 78 78 Fax: 212­ 2 31 51 36 (FAS TİCARET VE SANAYİ ODALARI FEDERASYONU) MOROCCAN TRADE AND INDUSTRY CHAMBER FEDERATION (FCCIM) 6, rue Arfoud Hassan, Rabat,Morocco Tel: 212­ 7 76 70 51 Fax: 212­7 76 70 76 (DÜNYA TİCARET MERKEZİ) WORLD TRADE CENTER Sheraton Casablanca Hotel 100, Avenue de I’Armee Royale Casablanca, Morocco Tel: 212­2 31 78 78 Fax: 212­2 31 51 36 (ULUSLARARASI TİCARET ODASI) INTERNATIONAL CHAMBER OF COMMERCE 4, rue Safir Allal (ex. Rhone) Casablanca, Morocco Tel: 212­2 30 97 71/30 97 16 Fax: 212­2 30 97 71 Bankalar Bank al Maghrib 277 Avenue Mohammed V RABAT Tel: +212 7 702626 Fax: +212 7 706677 Postal address: BP 445 RABAT Banque Marocaine du Commerce Extérieur (BMCE) 140 Avenue Hassan II CASABLANCA Tel: +212 2 266204/266237 Fax: +212 2 200005/200060 Posta Adresi : BP 13.421 CASABLANCA Banque Commerciale du Maroc (BCM) 2 Boulevard Moulay Youssef CASABLANCA
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 24 Tel: +212 2 224169 Fax: +212 2 223825/294125 Crédit du Maroc 48 Boulevard Mohammed V CASABLANCA Tel: +212 2 224142/68 Fax: +212 2 277127/205723 Société Generale Marocaine de Banques (SGMB) 55 Boulevard Abdelmoumen CASABLANCA Tel: +212 2 200982 Fax: +212 2 262851 Wafabank 163 Avenue Hassan II CASABLANCA Tel: +212 2 224105/200200 Fax: +212 2 266202/297272 Kaynaklar EIU,Economist Intelligence Unit, Country Report, Haziran 2008 EIU,Economist Intelligence Unit, Country profile 2008 EIU,Economist Intelligence Unit,Country Forecast raporu Haziran 2008. EIU,Economist Intelligence Unit,Country Risk raporu Nisan 2008. DTM­EBİM istatistikleri Yararlı Linkler http://www.dtm.gov.tr/ülke profilleri http://www.tradepartners.gov.uk/morocco
© İGEME ­ İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2008 25