1 3. HARİTA PROJEKSİYONLARI Projeksiyon

3. HARİTA PROJEKSİYONLARI
Projeksiyon, fiziksel yeryüzünün geometrik bir yüzey üzerine izdüşürülmesidir. Yerküre’nin
tamamı veya bir bölümü harita üzerine aktarılırken projeksiyon sistemleri kullanılır.
Projeksiyon Koordinat Sistemi, Coğrafi Koordinat Sisteminin bir projeksiyon metodu ve ona
ait parametreler kullanılarak yapılan transformasyonunun sonucudur. Projeksiyon Koordinat
Sistemi, 2 boyutlu düzlem yüzeydir.
Şekil 3.1 Projeksiyonun anlamı
1
Şekil 3.2 Projeksiyon koordinat sistemi
Şekil 3.3 Küresel bir yüzeyin düzlemsel bir yüzeye izdüşümünde, metod ne olursa olsun,
düzlemsel görüntüde daima bir bozulma (deformasyon) vardır.
2
3
Bu yüzeylerin konumuna göre 9 temel durum ortaya çıkar. Bunlar:
Bir projeksiyonun özellikleri denince, orijinal yüzeyin bir kesiminde diferansiyel anlamda
küçük bir şeklin projeksiyon yüzeyindeki karşılığının, projeksiyon esnasında uğradığı
değişiklikleri veren bilgiler anlaşılır:
• Açılarda değişim
• Uzunluklarda değişim
• Alandaki değişim
Projeksiyonda,
•Açıların orijinal yüzeydeki büyüklükleri korunuyorsa açı koruyan (conformal)
•Alan korunuyorsa alan koruyan (equivalent)
•Hem açı, hem alan korunuyorsa (uzunluklar da korunmuş olur) izometrik
projeksiyonlar denir.
Kürenin düzlem üzerine, açı koruyan ve alan koruyan projeksiyonu yapılabilir. İzometrik
projeksiyonu yapılamaz. Ancak projeksiyonda bir doğrultuda uzunluklar korunabilir.
4
Yeryuvarının, projeksiyon yüzeyi üzerine, söz konusu üç çeşit deformasyondan biri sabit
tutularak aktarılması ile 27 tane temel projeksiyon türü elde edilir.
Projeksiyon Seçimi
• çizim ölçeğine,
• haritası yapılacak bölgenin yerine
• haritası yapılacak bölgenin büyüklüğüne
bağlı olarak değişir.
Konik (Lambert Conformal Conic): Orta enlemler (Doğu-Batı yönünde) için
Silindrik (Transverse Mercator): Kuzey-Güney doğrultusundaki alanlar için
Azimutal (Lambert Azimuthal Equal Area): Tüm dünya görüntüsü için
Merkator projeksiyonuna göre yapılmış bir Türkiye haritasında, ülkenin en güneybatı ve en
kuzeybatı noktası arasındaki kuş uçuşu uzaklık gerçekte 1697 km iken, haritadan 2187 km
olarak alınacaktır. Bunun nedeni bu projeksiyon yönteminin navigasyon (denizcilik) amaçlı
olarak (açı koruyan projeksiyonlar) geliştirilmiş olmasıdır. Buna karşın atlaslarda alan
koruyan projeksiyonlar kullanılır. Bunu nedeni projeksiyon kavramını bilmeyen birinin
ülkelerin, karaların, denizlerin büyüklüklerini haritadan karşılaştırırken yanlış bilgi sahibi
olmalarını önlemektir.
Elipsoid seçiminin aksine, harita projeksiyonu seçimi bir lokasyonun enlem ve boylam
koordinat değerlerini değiştirmez. Yalnızca XY kartezyen koordinatları değişir.
Aşağıda çeşitli projeksiyon türleri tanıtılmıştır.
5
UTM Projeksiyonu (Universal Transverse Mercator): Merkator projeksiyonu kürenin,
kendisine ekvatorda teğet olan silindire izdüşümüdür. Gauss-Kruger projeksiyonu ise kürenin,
bir başlangıç meridyenine teğet olan silindire izdüşümüdür. Bu nedenle Gauss-Kruger
projeksiyonuna Transversal (yatık eksenli) Merkator projeksiyonu da denir. UTM ise
American Military Services tarafından üretilmiş, TM projeksiyonunu kullanan bir
projeksiyondur.
TM Projeksiyonun özelikleri:
•
Projeksiyonda, teğet meridyen boyunca dünya üzerindeki uzunluklar projeksiyondaki
uzunluklara eşit olur. Teğet meridyenden uzaklaştıkça deformasyon artar.
•
Buna göre dünya, başlangıç meridyenleri 6o’de bir değişen 60 dilime (zone) ayrılır ve
referans enlemi ekvatordur. Her dilimin enlem genişliği 84o kuzey, 80o güney
enlemidir.
•
Her dilimin ayrı bir koordinat sistemi vardır. Dilim orta meridyenleri X ekseni, ekvator
da Y eksenidir. İkisinin kesişimi başlangıç noktasıdır.
•
X değerleri dünyadaki uzunluklarla aynı, Y değerleri ise dünyadakinden biraz
büyüktür. Bu farkı azaltmak için X,Y değerleri mo = 0,9996 ile çarpılır.
•
Y değeri başlangıç meridyeninin solunda negatif olur. Bundan kurtulmak için Y
değerine 500000 eklenir.
•
Bu durumda koordinatlara Sağa ve Yukarı değer denir. Uzunluk birimi metredir.
6
Gauss-Kruger projeksiyonun özellikleri:
UTM projeksiyonu ile aynıdır. Gauss-Kruger projeksiyonunda başlangıç meridyenleri 6o ve
3o’de bir değiştirilir. 3o’lik dilimlerde mo=1’dir. Türkiye, 26o-45o doğu boylamları ve 36o-42o
kuzey enlemleri arasındadır. Boylam farkı 19o’dir. Bu nedenle, 6o’lik 4 dilim (4 ayrı koordinat
sistemi) ve 3o’lik 7 dilim (7 ayrı koordinat sistemi) vardır.
Şekil 3.4 Gauss-Kruger projeksiyonu: Yukarı değerler ekvatordan başladığı için 4000 km
civarındadır.
7
Saha değerleri:
6o için: 200000-800000 m arasında,
3o için: 350000-650000 m arasındadır.
Koordinat Dönüştürme (Coordinate Conversion):
Koordinat değerlerini, koordinat referans sistemini değiştirmeden diğer sisteme dönüştürme
işlemi. (örneğin; coğrafi koordinatlardan TM grid koordinatlarına dönüştürme). Bir noktanın
herhangi bir referans sistemindeki koordinatlarının, başka bir referans sistemindeki
koordinatlara dönüşümü. Bu işlem, koordinat sistemlerinden birinin eksen doğrultularında
kaydırılması, döndürülmesi ve koordinatların belli oranda küçültülmesi yada büyütülmesi ile
sağlanır.
• Benzerlik Dönüşümü: Dönüşüm, geometrik şekillerin benzerliğini korur. Geometrik
şekillerin kenarları aynı oranda (ölçek faktörü oranında) küçülür yada büyür. Açılar değişmez.
Dönüşüm için, her iki sistemde de koordinatları bilinen en az 2 noktaya ihtiyaç vardır.
• Afin Dönüşüm: X ve Y eksenleri farklı dönüklük açılarında döndürülür. Koordinatlar farklı
oranda küçültülür yada büyütülür. Bu nedenle, uzunluk, açı ve alan deformasyonları ortaya
çıkar. Dönüşüm için her iki sistemde de koordinatı bilinen en az 3 noktaya ihtiyaç vardır.
8
PROJEKSİYON SİSTEMLERİN ÖZETLENMESİ
1. TEMEL KAVRAMLAR
a. HARİTA PROJEKSİYONU:
Haritacılık mesleğinin faaliyetlerinden birisi,yeryüzünün bütününün yada bir parçasının
haritasını yapmaktır.Harita denilen şey ise basit anlamıyla kapsadığı alandaki çeşitli bilgilerin
belirli standartlarla bir plan düzleminde gösterilmesidir.
Yerin şekli bilindiği gibi bir dönel elipsoid yada daha yaklaşık olarak bir küre olarak kabul
edilmektedir.Dünya,ister dönel elipsoid ister küre kabul edilmiş olsun, harita yapılırken bu
eğri yüzey üzerindeki bilgilerin bir düzlem alan harita üzerine geçirilmesi söz konusudur. Eğri
bir yüzeyin düzleme doğrudan doğruya açılabilmesi olanaksızdır. Ancak matematik ve
geometrik kurallarla yardımcı yüzeylerden yararlanılarak açınım gerçekleştirilebilir. Eğri bir
yüzey üzerindeki bilgilerin matematik ve geometrik kurallardan yararlanarak harita düzlemine
geçirilmesine Harita Projeksiyonu adı verilir.
b. PROJEKSİYON YÜZEYİ
Harita projeksiyonunda, yeryüzü bilgileri doğrudan doğruya düzleme geçirilmeyebilir.
Düzlem yerine, koni yada silindir gibi başka geometrik yüzeyler de kullanılabilir. Fakat bu
tür yüzeyler ana doğruları boyunca kesildiklerinde bir düzlem şekline dönüşebilme özelliği
gösterirler. Harita projeksiyonunda kullanılan düzlem yada düzleme dönüşebilen koni ve
silindir gibi yardımcı yüzeylere projeksiyon yüzeyi denir.
c. DEFORMASYON
Orijinal yüzey denilen dünya üzerinde bulunan ve harita yapımına konu olan bilgiler
arasında uzunluk, alan ve şekil bakımından daima bir ilişki vardır. Bu bilgiler bir projeksiyon
yüzeyine geçirildiğinde aralarında bulunan ilişkilerin orijinal yüzeydeki gibi kalması
beklenemez ve ilişkilerde bazı değişmeler yada bozulmalar olur. Projeksiyonda ortaya çıkan
bu değişme ve bozulmalara deformasyon denir.Projeksiyon tiplerinde
deformasyonların hesaplanabilme olanağı vardır.
2. PROJEKSİYON YÖNTEMLERİ
Orijinal yüzey üzerinde bulunan bilgiler arasında, uzunluk, alan ve şekil yönünden bir ilişki
olduğu daha önce belirtilmişti. Bir harita projeksiyonu geliştirilirken, orijinal yüzey bilgileri
arasında bulunan bu ilişkiden bir tanesinin projeksiyon yüzeyinde değişmemesi istenir ve
9
matematik bağıntılar buna göre kurulur. Eğer orijinal yüzey üzerinde belli yönlerdeki uzunluk
projeksiyon yüzeyinde de değişmiyorsa, bu projeksiyona uzunluk Orijinal yüzeydeki alan
projeksiyonda bir değişmeye uğramıyorsa, böyle bir projeksiyona alan koruyan adı verilir.
Eğer orijinal yüzey üzerinde şekiller ile projeksiyon üzerindeki şekiller benzer ise böyle bir
projeksiyona da konform (şekil koruyan) yada açı koruyan denir. Harita projeksiyonları bu üç
özellikten birini taşırlar. Her üç özelliği de gösteren bir harita projeksiyonu yoktur. Bir harita
projeksiyon sisteminden söz ederken projeksiyonun yukarıda söylenen üç özellikten hangisini
taşıdığının belirtilmiş olması gerekir.
3. PROJEKSİYONLARIN SINIFLANDIRILMASI
Değişik cinsleri ve özellikleri olan harita projeksiyonları, kullanılan projeksiyon yüzeylerinin
cinsine ve projeksiyonun karakterine göre iki esas gruba ayrılarak sınıflandırılır. Her grup
içinde yer alan değişik projeksiyon türlerinden söz edilebilir. Harita projeksiyonları
projeksiyonda kullanılan yüzeylerin cinsine göre düzlem, silindir ve konik projeksiyonlar
olmak üzere üçe ayrılır.
Projeksiyon yüzeylerinin orijinal yüzeyle ortak noktalarına göre; teğet yüzeyli, kesen yüzeyli
ve çok yüzeyli olmak üzere de ayrılabilir. Teğet yüzeyli projeksiyonlarda projeksiyon yüzeyi
orijinal yüzeye ya bir noktada yada bir daire boyunca teğet olur. Kesen yüzeyli
projeksiyonlarda, projeksiyon yüzeyi orijinal yüzeyi keser. Çok yüzlü projeksiyonlarda, bir
bölgenin haritasının yapımında birden fazla projeksiyon yüzeyi kullanılır.
Projeksiyon yüzeylerinin orijinal yüzeye göre konumları, harita projeksiyonlarının
sınıflandırmasına olanak verir. Projeksiyon yüzeyinin değme noktasındaki normali (yüzeye
dik doğru) yada projeksiyon yüzeyinin ekseni orijinal yüzey ekseni ile çakışık ise bu hale
normal projeksiyon denir.Yüzeyin değme noktasındaki normali yada yüzeyin ekseni ile 90°
açı yapıyorsa bu tür projeksiyonlar transversal adını alır. Sözü edilen eksenler orijinal yüzey
ekseni ile herhangi bir açı yapıyorsa bu tür projeksiyonlarda eğik projeksiyonlar adını alır.
Sözü edilen sınıflardaki projeksiyon türlerine ait bazı örnekler aşağıdaki Şekilde verilmiştir.
Seçilen projeksiyon yüzeyleri, düzlem, silindir, koni; hangisi olursa olsun, bunlar orijinal
yüzeye göre normal, transversal ve eğik konumlarda bulunabileceği gibi her üç hal için bu
yüzeyler, teğet, kesen ve çok yüzeyli konumlarda olabilir. Harita projeksiyonları ikinci grup
10
olarak karakterlerine göre sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırmada projeksiyon gösterdiği özelliğe
göre, uzunluk koruyan, alan koruyan ve açı koruyan diye ayrılır.
Projeksiyon yüzeylerinin küreye teğet olduğu bölgelerin yakın çevresinde projeksiyondan ileri
gelen deformasyonlar minimum değerdedir. Teğet nokta yada dairelerden uzaklaştıkça
deformasyonların büyüdüğü görülür. Bu nedenle, projeksiyonu yapılacak bölgenin küre
üzerindeki coğrafi konumu, seçilecek projeksiyon yüzeyinin cinsini ve konumunu
belirlemekte önem taşır. Örneğin; ekvatoral bölgeler için normal konumlu silindir uygundur.
Buna karşılık herhangi bir paralel kuşak boyunca uzanan bölgeler için konik projeksiyon
yüzeyi seçilmesi deformasyonların fazla büyümemesi için yararlıdır. Eğik konumlu düzlem
projeksiyonlar ise küre içindeki küçük alanların projeksiyonları için kullanılabilir. Meridyen
üzerinde uzanan bölgeler için en uygun projeksiyon yüzeyi transversal konumlu silindirdir.
Örneklerden görüleceği gibi projeksiyonu yapılacak bölgenin konumu,seçilecek yüzeyi
belirlemekte önemli bir kriterdir. Projeksiyonun karakteri ise elde edilecek haritanın kullanılış
amacına göre saptanmalıdır. Örneğin orman alanlarının dağılımını gösterecek bir haritada alan
koruma özelliğinin bulunması uygundur. Jeodezik amaçlar için yapılacak haritaların açı
koruma özelliğini taşıması beklenir.
Şekil 3.5 Harita projeksiyonlarında yüzeylerin durumları. (a) normal konumlu düzlem,
(b)normal konumlu silindirik, (c) normal konumlu konik, (d) eğik konumlu düzlem, (e)
transversal konumlu silindirik, (f) eğik konumlu konik projeksiyon.
11
HARİTA ÜZERİNDE YER ALAN BİLDİRİM (REFERANS) SİSTEMLERİ
1. GENEL KAVRAMLAR
Bir nokta veya yerin harita üzerin tespit edilmesinde ve harita üzerindeki bir nokta veya
yerin bildirilmesinde kullanılan sisteme harita bildirim (referans) sistemi denir. Bildirim
sistemleri ya koordinat sistemleri ile aynıdır yada koordinat sistemlerinden türetilmiştir.
Standart topografik haritalarda iki koordinat sistemi yer almaktadır;
a. Coğrafi Koordinatlar
b. Dik koordinatlar (izdüşüm koordinatları)
Coğrafi koordinatlar enlem ve boylamlardan oluşur. Dik koordinatlar ise enlem ve boylam
değerlerinin, matematiksel işlemler sonucunda kullanılan izdüşüm sistemine çevrilmesiyle
elde edilen değerlerdir. Genelde izdüşüm koordinatları topografik haritalarda gösterilmesine
rağmen, küçük ölçekli tematik haritalarda sadece coğrafi koordinatların gösterilmesi yeterli
olmaktadır.
Koordinat çizgilerinin haritalarda gösterilmesi, haritanın ölçeğine göre değişmektedir.
1/25.000, 1/50.000 ve 1/100.000 ölçekli topografik haritalarda coğrafi koordinatlar pafta
köşelerine değerleri yazılarak ve kitabe hattı boyunca bölüm çizgileri konularak gösterilirken,
ölçek küçüldükçe harita ana bünyesi içerisinde birbirini kesen çizgilerle yer alırlar.
Dik koordinatlar ise ölçek büyüdükçe, haritanın ana bünyesinde birbirini kesen çizgilerle
gösterilirken, ölçek küçüldükçe coğrafi koordinat çizgileri ile beraber ve ayrı renkte gösterilir,
belli bir ölçekten sonra ise artık bunların gösterilmesine ihtiyaç duyulmaz.
2. BİLDİRİM SİSTEMLERİ
Haritalarda 4 türlü bildirim sistemi kullanılmaktadır:
a. Grid Koordinat Sistemi
b. Askeri Grid Bildirim Sistemi
c. Coğrafi Koordinat Sistemi
d. Georef Sistemi
12
a. GRİD KOORDİNAT SİSTEMİ
UTM izdüşüm koordinatlarının oluşturduğu sistemdir. Sağa ve Yukarı değerlerden oluşur.
UNIVERSAL TRANSVERS MERKATOR (UTM) gridi, yeryüzünün 84o kuzey , 80o güney
enlemleri arasındaki bölgesinde kullanılmaktadır. UTM gridi (Gauss-Kruger) projeksiyonuna
dayalıdır ve bu projeksiyon sistemi açı ve mesafeye sadık bir sistem olarak, topçular,
ölçmeciler, havacılar ve denizciler tarafından hakiki açı ve mesafelere çok yaklaşık değerler
vermesi nedeni ile tercih edilmektedir.
b. ASKERİ GRİD REFERANS SİSTEMİ
Özellikle askeri kullanıcılar için, Grid Koordinat sisteminden türetilmiş bir bildirim
sistemidir. Dünya üzerindeki bir noktanın hakiki yerini herhangi bir karışıklığa meydan
vermeden, çok çabuk olarak tespit edebilmek amacıyla uygulanmaktadır.
Bu sistem biri diğerinin içinde olarak aşağıdaki unsurlardan meydana gelir:
1. Grid bölgesi
2. 100.000 m lik kareler
3. Grid koordinat çizgileri
c. COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ:
Koordinat çizgileri şeklinde, 1/250.000 ve daha küçük ölçekli haritalarda uygulanan ve bir
noktanın yerinin başlangıç,enlem ve boylam çizgilerinden olan açı cinsinden uzaklıklarına
göre belirten bir sistemdir. Bu sistemde boylam çizgilerinin başlangıcı Greenwich’den geçen
boylam çizgisi, enlem çizgilerinin başlangıcı ekvatordur. Her bir noktadan geçen enlem
çizgisinin ekvatordan derece cinsinden uzaklığına o noktanın ENLEM’i , aynı noktadan geçen
boylam çizgisinin başlangıç boylam çizgisinden açı cinsinden uzaklığına BOYLAM’ı ve bu
değerlerin bir arada ifadesine de COĞRAFİ KOORDİNATI adı verilir. Enlemler 0 ile 90
arasında, boylamlar 0 ile 180 arasında değer alır. Coğrafi koordinatlar aralarına nokta, virgül
gibi herhangi bir işaret konmaksızın bir sırada yazılır. İlk olarak enlem derece değeri ve N
harfi, sonra boylam derece değeri ve E harfi yazılır. Noktanın yeryüzünün güney – batısında
olması halinde harfler S (güney), W(batı) şeklinde değişir. Türkiye için N ve E harfleri
kullanılır.
Boylamların ifadesinde, bazı kullanıcılar iki veya tek haneli boylam değerinin önüne 0 veya
00 ilave ederek karışıklığı önlemeye çalışırlar (0180 E, 0050 W gibi).
13
d. GEOREF SİSTEMİ :
Coğrafi koordinat sisteminden türetilen bir bildirim sistemidir. Bu sistem daha çok deniz ve
hava haritaları ile küçük ölçekli haritalarda kullanılır. Bu sistemde harita projeksiyonun cinsi
ne olursa olsun bildirimde sürat ve kolaylık sağlar. Sistem biri birinin içinde üç unsurdan
oluşur:
1. 15 Derecelik Dörtgenler
2. 1 Derecelik Dörtgenler
3. Dakika ve ondalıklı değerleri
İster Askeri Grid Bildirim Sistemi olsun, ister GEOREF sistemi olsun, sistemlerin kullanımı
harita kenar bilgilerinde örnek kutularla açıklanmaktadır.
ÖZET
14
4. HARİTA VE KARTOGRAFYA
4.1 Genel Tanımlar
Harita: Yeryüzü objelerinin görünen fiziksel biçimleri, büyüklükleri, birbirlerine göre olan
konumları, yükseklikleri vb. hakkında bilgi verir.
•
altlık (basemap)
•
oriyantasyon
•
eğitim
•
savunma
•
bilimsel
İletişim aracı olarak harita
Verici
Kanal
İletişim Zinciri
Kartograf
Alıcı
parazitler
harita
işaret tablosu
kullanıcı
kullanıcı işaret repertuarı
ortak işaret repertuarı
Kartografya Ana Bilim Dalı
•
Bilgi iletilmesi ve bilgi kazanılması yalnızca işaretlerce olabilir.
•
Belli kurallar içinde kullanılan ve bir bütüncül sistem oluşturan işaretler topluluğuna
ise ‘işaret sistemleri‘ denir .
•
İletişim teorisi
•
İşaret teorisi (semiotik)
15
4.2 Haritaların özellikleri
1) Harita bilgi iletim aracıdır; diğer yayınlardan ayıran özelliklerdir.
• bilgi teorisi: fiziksel sinyaller,
•
zamansal (müzik),
•
mekansal (konfigürasyon-uzaysal işaret sistemleri),
•
ölçekli gösterimler (geometrik kurallar),
•
haritası olduğu bölgenin grafik modelidir.
• ikonik
• indeksel
• sembolik
2) Harita ile bilgi iletimini ters yönde etkileyen faktörler
•
genelleştirme
•
doğruluk
•
işaret sisteminin yeterliliği
•
kullanıcı seviyesi
•
güncelleştirme
•
yanlış bilgi aktarımı
3) Haritada olması gereken özellikler
M. Eckert
“doğru, eksiksiz, kullanma amacına uygun, açık, anlaşılır, okunaklı ve güzel ” olması
i) Haritanın doğruluğu
a) Geometrik doğruluk
•
Jeodezik ölçmeler
•
Topografik ölçmeleri
•
Harita projeksiyonu
•
Çizim
b) Tematik doğruluk (semantik doğruluk)
•
nitel doğruluk (arazi kullanımı)
•
nicel doğruluk (sıcaklık ölçmeleri)
ii) Haritanın eksiksiz olması (rölatif bilgi tamlığı)
•
harita ölçeği
•
harita kullanım amacı
•
ölçek
16
•
projeksiyon
•
tasarım
•
pafta (büyük-ölçekli bir haritanın bölümü) boyutu
iii) Haritanın anlaşılır olması
a) işaret seçimi
•
obje ile benzerlik
•
işaretlerin çizimi
•
rengi
•
boyutu
b) önemli objenin vurgulanması
iv) Haritanın okunaklı olması
•
işaret boyutları
•
konumları
•
kontrast
•
baskı kalitesi
v) Haritanın güzel olması
•
renk
•
işaret
•
yazılar
•
baskı kalitesi
•
çözünürlük
4) Pafta Elemanları
a) Paftanın biçimsel açıdan elemanları
b) Pafta resim alanı
c) Pafta çerçevesi
d) Pafta kenarı
17
.
Boş alan
.
Ek harita
Pafta Kenar Bilgileri
….
….
….
Pafta resim alanı
Çerçeve
Pafta Ağı
Fazla çizim
Pafta kenar boşluğu
Pafta İçeriği
4.3 Harita Tanımları
i) E. Imhof:
“Harita, yeryüzünün yada yeryüzünün bir kısmının küçültülmüş, basitleştirilmiş ve
açıklamalarla tamamlanmış planimetrik resmidir.”
ii) W. Krallert:
Yeryüzünün bir takım konvesyonel işaretler yardımıyla yapılmış düzlemsel izdüşümü ve bu
izdüşüm üzerine işlenmiş konuların gösterimidir.
iii) ICA:
Yeryüzünün ya da diğer gezegenlerin bir düzleme belli bir ölçek dahilinde küçültülmüş,
genelleştirilmiş ve açıklamalarla tamamlanmış izdüşüm gösterimine denir. Coğrafi bilginin
grafik (anolog), sayısal (digital) ve -görme özürlüler için- kabartma formunda sunulmasını
sağlayan bir araçtır.
iv) Prof.Dr. Doğan Uçar:
“Yer yada diğer büyük gök cisimlerinin yüzeylerine veya bu yüzeylerin bir bölgesine ait
konulara ilişkin obje ve bilgileri, çizim altlığı üzerinde doğadaki konumlarını belli matematik
kurallara göre yansıtan, kartografik işaretlerle gösteren ve gereğinde yazılı sözcüklerle
tamamlayarak aktaran bir bilgi iletişim aracıdır”.
18
SORGULAMALAR:
1) Haritaların bilgi iletim aracı olması itibarıyla diğer yayınlardan ayıran özellikleri nelerdir?
2) İletişim aracı olarak haritanın şematik kullanımını çiziniz?
3) Bir haritanın okunaklı olması özelliğini sağlayan faktörler nelerdir?
4) Haritaların anlaşılır olmasında Objelerin önemini açıklayınız?
5) ICA ‘ya göre harita tanımını veriniz?
6) Pafta elemanları nelerdir?
7) Bir haritanın “doğru” ve “eksiksiz” olması arasında kavramsal olarak ne fark vardır?
19
5. ÖLÇEK
Harita Ölçeği: Harita üzerindeki bir uzunluğun arazideki uzunluğa oranıdır. Ölçek birimsiz
bir büyüklüktür, katsayıdır.
Ölçek Gösterimleri
1. Oransal Ölçekler
2. Grafik Ölçekler
2.1 Doğrusal Ölçekler
2.2. Geometrik Ölçekler
3. Metrik Olmayan Ölçekler
5.1 Oransal Ölçekler: Ölçeğin matematik dille ifadesidir.
ÖLÇEK =
HaritaUzunluk S ′
=
GerçekUzunluk S
S’: Belli iki nokta arasındaki harita uzunluğu
S: Bu uzunluğun arazideki gerçek değeri
1
⇔ 1: M
M
Bu şekildeki ölçekler
oransal ölçek olarak
tanımlanmaktadır
Örn: 1:5000 v.b.
5.2 Grafik Ölçekler: Grafik Ölçekler, uzunluk değerlerinin görsel olarak da bulunmasını
sağlar.
Grafik Ölçekler iki tip gösterime sahiptir
a) Doğrusal
b) Geometrik (Transversal)
5.2.a Doğrusal Ölçekler:
M= 1:500
5.2.b Geometrik (Transversal) Ölçekler: Doğrusal ölçeğe göre üstünlüğü, uzunlukların
ondalık kısımlarının gözle kestirilmesi yerine, doğrudan ölçülebilmesidir.
M= 1:25000
20
M= 1:5000
5.3. Metrik Olmayan Ölçekler
İngiltere gibi bazı ülkeler uzunluk birimi olarak metre kullanmamışlardır. Ölçü birimleri;
1 İngiliz Mili=1760 yard = 5280 ayak (feet) = 63360 parmak v.b. Metrik olmayan
haritalarının ölçek değerleri de yuvarlak değildir.
ALIŞTIRMALAR:
Örn 1: Ölçeği 1: 300.000 olan bir haritadaki 1 cm uzunluğundaki bir yolun arazideki gerçek
uzunluğu ne kadardır?
Çözüm:
M=300.000
S ' = 1 cm
S=?
S′ 1
=
⇒ S = S ′ ⋅ M ⇒ 1 × 300.000cm = 3000m = 3km
S M
21
Örn 2: Haritada 4 cm olarak gösterilen bir yolun gerçek uzunluğu 1 km’dir. Haritanın ölçeği
kaçtır?
Çözüm:
S ' = 4 cm
S = 1 km (100, 000 cm)
M=?
1/M = S' / S
M = 1:25000
Örn 3: Ölçeği 1:M olan bir haritadaki belli bir alanın doğadaki gerçek değerinin bulunması
a′
Kenar uzunlukları a ve b olan bir dikdörtgen
alanı düşünelim. Bu kenar uzunluklarına
haritada karşılık gelecek olan kenarlar a' ve b'
olur.
b′
a
b
F ' = a 'b ' Dikdörtgenin haritadaki alanı
F = a b Dikdörtgenin arazideki alanı
O zaman bu dikdörthenin gerçek alanı: F = a ⋅ b = M 2 a ′b ′ olur.
Örn 4: Kaç tür ölçek gösterimi vardır isimlerini yazınız?
Örn 5: Geometrik (Transversal) ölçeklerin doğrusal ölçeğe göre üstünlüğü nedir?
Örn 6: Ölçeği bilinmeyen haritaların ölçeklerini bulma
a) Ölçeği bulunacak haritanın pafta ağı varsa:
- Ağın haritadaki bölümünün uzunluğu, bu bölümün doğada temsil ettiği uzunluğa oranlanır.
Örneğin paftanın dik koordinat ağı mevcut ve ağ 4 cm’lik olsun. Aralığı 4 cm olan iki
çizgiden birinin koordinat değeri 4 541 000 ve diğerininki 4 542 000 ise, aradaki fark 1000
m’dir. Bu 1000 m haritada 4 cm olarak gösterildiğine göre, harita ölçeği;
Ö=
S′
4cm
1
=
=
⇒ M = 1 : 25000
S 100000 25000
22
Paftanın dik koordinatlar ağı yerine coğrafi koordinatlar ağı var ve değerleri biliniyorsa
benzer bir yöntemle ölçek belirlenebilir. Ekvator üzerinde birbirine komşu iki meridyen
arasındaki uzaklığın yeryüzünde yaklaşık 111 km olduğunu bilmek yeterlidir (bu konu ilerde
detaylı işlenecektir).
b) Doğada gerçek uzunluğu bilinen iki nokta haritada işaretlenebiliyorsa, bu uzunluğun harita
üzerindeki değeri belirlenip gerçek uzunluğa oranlanırsa ölçek yine bulunabilir.
Örneğin: Doğadaki uzunluk 6 km ve bu uzunluğun haritadaki karşılığı 12 cm ise;
S′
12cm
1
=
=
⇒ M = 1 : 50000 bulunur.
S 600000cm 50000
23
6. HARİTALARIN TASNİFİ
a) Haritada İşlenen Konulara İlişkin Bilgilerin Elde Ediliş Biçimi,
b) Harita Ölçeğine göre,
c) Haritada İşlenen Konunun İçeriğine göre tasnif edilirler.
6.1 Haritada İşlenen Konulara İlişkin Bilgilerin Elde Ediliş Biçimi
a) Temel haritalar: Orijinal topografik ölçme ve tematik alımlara dayanarak üretilmiş
haritalardır.
b) Türetme Haritalar: Genelleştirme yoluyla temel haritalardan ve daha büyük ölçekli başka
türetme haritalardan yararlanılarak üretilirler.
6.2 Haritaların Ölçeklerine Göre Sınıflandırılması
a) Büyük Ölçekli Haritalar
1:10,000 ve daha büyük ölçekli haritalar
b) Orta Ölçekli Haritalar
1:10,000 ile 1:300,000 arası ölçekte olan haritalar
c) Küçük Ölçekli Haritalar
Ölçekleri 1:300,000 den daha küçük olan haritalar
Ölçekleri 1:10 000 den daha büyük olan haritalar plan olarak adlandırılır.
Ölçek Modülü M büyüdükçe ölçek küçülmektedir
6.3 İşledikleri Konuların İçerikleri Bakımından Haritaların Sınıflandırılması
a) Topografik Haritalar
b) Tematik Haritalar
Topografik Haritalar: Haritası yapılan yeryüzünde bulunan yapay objelerin, akar ve durgun
suların, arazi engebesinin, bitki örtüsünün ve bu tür objelerin birbirleri ile olan çevresel
ilişkilerinin gösterimini yapan haritalardır.
Tematik Haritalar: Çevre ile ilişki içinde olan herhangi bir konunun gösterimini yapar.
Tematik haritalar işledikleri konunun türüne göre isim alabilirler (Jeoloji, nüfus dağılmı, hava
kirliliği haritaları gibi…).
24
Örnek:
Topografik
Tematik
6.4 Haritaların Yayınlanış Biçimleri
a) Harita takımı
b) Belli bir referans yüzeyi / aynı ölçek
c) Pafta
d) Atlas (çeşitli ölçek)
e) Duvar haritaları
f) El haritaları / el atlasları
Tablo: Harita İle Hava Fotoğrafı Arasındaki Farklar
HARİTA
Genelleştirilmiş
HAVA FOTOĞRAFI
Gerçek görünümü
güncel değildir
günceldir
güncelleştirilmesi zordur
yeni bir resim çekilir
boş alanlar içerir
boş alan içermez
okunaklıdır
okunması zordur
baskı zamanı önemli değildir
resim zamanı önemlidir
25
6.5 Haritanın Grafik Tasarımı
a) Kartografik tasarım
b) Haritaya konu olan objeler ve kartografik gösterimin özellikleri
i) Harita dili: çevreye ilişkin konuların iletilmesinde kullanılan grafik işaret sistemi
ii) Gösterim konusunun ve karakteristiklerinin belirlenmesi
iii) Genel grafik ilkelerin belirlenmesi
iv) Grafik gösterim yönteminin belirlenmesi
6.6 Haritaya Konu olan Objelerin Özellikleri
Obje: Dilde kendisi için bir sözcük bulunan soyut ve somut her nesne için kullanılır.
Somut objeler: yardımcı bir araç olmadan duyu organları ile algılanabilen, boyutları
ölçülebilen ve konumu geometrik olarak tespit edilebilen nesnel objeler
Soyut objeler: yalnızca düşünsel olarak var olan objeler (toplumsal rejimler, dinler)
(genellikle tematik kartografyanın konusunu oluştururlar)
Objelerin Sınıflandırılması:
Objeler Çevrede Bulunuşlarına göre:
a) Devamlılık gösteren objeler:değeri noktadan noktaya değişen(hava sıcaklığı, hava basıncı
vb.)
b) Tekil objeler: sınırlanabilen objeler (nokta, çizgi, alan)
c) Sürekli/süreksiz objeler
Örnek:
çizgi
nokta
alan
alan
çizgi
Nokt
26
Obje Karakterine Göre:
a) Obje niteliği (ne, nerede)
b) Objenin nicelliği (nerede, ne kadar)
c) Mutlak büyüklükler (şehir nüfusu, nokta yüksekliği)
d) Bağıl büyüklükler (nüfus yoğunluğu, yağış oranı)
Objelerin Zamanla İlişkisine Göre:
a) Statik objeler: topografik haritalar
b) Dinamik objeler: hava akımları, nakliyat, kentleşme, vb.
6.7 Kartografik İşaretlerin (Gösterimin) Özellikleri
İşaret: Bilgi iletimi sırasında başka objeleri temsil eden, bu objelere ilişkin bilgilerin
kazanılması, saklanması ve iletilmesi için kullanılan, duyusal olarak izlenebilen maddesel bir
obje, bir etki ve benzeri gösterimlerdir.
a) Kartografik işaret sisteminin en önemli özelliği (harita dili):
b) İşaretlerin ve bu işaretlerce temsil edilen objelerin doğadaki konumlarına uygun olarak,
yani ölçekli bir düzende çizim altlığına geçirilmeleridir.
c) Kartografik işaretler kartografik iletişim zincirinin bilgi taşıyan elemanlarıdır.
Semiotik (İşaret Bilim): Konuşma diline ait olan veya olmayan tüm işaretlerin bilgi iletimleri
konusunda araştırmalar yapan bilim dalı
Sintaktik: işaretlerle harita tasarımı
Semantik: gösteren/gösterilen ilişkisi
Pragmatik: işareti yapan ile kullanan arasındaki ilişki
Kartografik işaretlerin Sintaktik açıdan en küçük elemanları Grafik Değişkenlerdir.
27
Görsel değişkenler
biçim
doku
boyut
boyut
renk
yön
beyazlık
değeri
Ana renkler
Bakı renkleri (karışım)
Hazrlayan: Y.Doç. Dr. Hasan TATLI
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Fen Edebiyat Fakültesi
Coğrafya Bölümü
Önemli Not
Burada adı geçen bilgiler çeşitli Kartografya ile ilgili kitap, internet bilgileri ve makaleler
derlenerek elde edilmiştir. Hiçbir ticari kaygı taşımamaktadır. İçeriğinde olabilecek hatalar
gözününe alınarak, bilimsel bir referans olarak kullanılması sakıncalıdır. Coğrafya Bölümü
Öğrencilerinin Kartografya Dersine yardımcı DERS NOTUDUR, özgün bilimsel değeri olan
bir eser değildir.
28