KONU iNDEKSLEMESi

TlillB. :34. .:1 \l9$ô)
KONU iNDEKSLEMESi
Dr. GülbÜD DA VDU);:;"
oz
Bibliyografik denetimde standartlaşınanm h'2nü zgerc;ek!ı;·ştirilmedifti tf.'k
alan "konu indekslemesİ»ndekn son gelişmeler tartışılmaktadır. lndekslemf'~l­
ll' ilgili tanımlamalar verilmiştir.
ABSTHACT
Su,bject in.dex:rıg is the only area within the field of bibliographic contre!
standardization has not been impl("mented. This study aims to discuss not
enly th~. re-eent ckveloprnents in this are~ but also tries to give the defi.nitions
ci r€'lated terminology.
t~,at
Günkik hayatta inde'kslerle (.ç tee
~clardaki kayıtlar,
sergi
l.i olan kütüphane
katalogları.
Bir kütüphane
ya,?ıyoruz:
katal.ogları, tğrenci
Telefon rehberle--: bo-n·
albümleri ve bizim için önem-
kata!o-ğunun hazırlanmaSıının amacı.
gtinümüzde de
CuUer'in <cRules for O Cictionary Catalog (1876)>> do beHrled~i prens.ipIcre dayandınlır :
1) o) Yazar adı, b) eser adı, c) konusu bilinen bir kitabı bulmak,
2') d) Verilen bir yazar adı. e) konu ve
lerin c-lduğunu göstermek.»
tL edebI' türde kütüpnanede ne·
Burada da görüldüğü gibi kullanıcının bilgiyeerişiminde ko-nu yokloşımı, yazarın ve es.erin ndı kadar
önem taşımaktadı.r. Gerçekte de okuyucu, konuyu veya bunun bir parçasını bHere-k kütüphaneleri kullanmara çalışmaktadır. Cc·ğunlukla da tamamlnI' hatırlayamadı.~ı eser adını konu
ad,ıyla özleştirmektedir.
:~ H.
ü. KütüphaIiecilik Bölümü
Öğretim elemanı.
""',
T
172' .
Dr. GÜLBÜN BAYDUR
Indeks, C. D. Needham'a göre sistematik herhangi bir dizime (fite)
bır indeks üretmek olarak tanımlanmıştır. Fakat artık sistemin girdisi ile
Ilgili olan tüm işlemleri -dôkümahıh:'kapsam· analizi, gınıtlama ve katalog girişlerinin üretllmesl- kapsayan çok geniş anlam taşımaktadır (1).
Dokümanlarm kavramsal kapsam analizi olarak tanımlanabilen konu ana.llzi, çağdaş bilgi Işlem sistemlerinin kalbi olarak önemini korumaktadır (2). Yenı bilim dallarının ortaya çıkmasıyla birlikte bunların kendi termlnololllerinl üretmelerı, üretilen veya aktarılan bu terimierin bir
kısmının yerleşebildiği halde bazı Io'r'ı nı n zamanla kullanılmaması vb. hız­
lı gelişmeler konu denetimine ağırlık:la önem kazandırmış bulunmaktadır
(3).
".
Bilgisayar kullanımına rağmen, henüz otomatık indekslerne gerçek
uygulamaya geçememiştir. Bunun için de indeksçi (kütüphaneci), dokü,'
manın termlnoloiisi ile araştırıcının arayabiieceği başlıklar arasında zihinsel. çalış~ayı yürütmek zorunda olan bir kişi olarak çalışmaktadır. Sözlü
veya yazılı d~ olsa bilgi Içeren. doküman' sözcüklerden' 0luşur. Konu ile.
bll.gi .arayan kişiier de .kendi sözcükleriyle. araştırırlar: Indeksclnin burada yaptığı iş, sözcüklerin temeli olan kavramları seçmektir. Daha başka
bir deyışle, dokümandaki konuyu analizleyip araştırıcının arayabileceğı'
farklı dılı' de (sözcükler) anlatan kavramları indeks girişi olarak kuııan.
ması gerekir. Çünkü, belli konuda ne bilgi vardır? ın cevabı ancak aynı
ba,şlıklar (kavramlar) 'altında' toplanarak elde" edilebilmektedir.. Bu orta
dile' «Indeks dili» denilmeKtedir (4). Sınıflama şemaları buna örnek ve-'
rllebillr.
,/
C-ağımızda yayın, tür' ve" sayı Olarak fazladır: Bunun :gereğl indeks-
ler
hızla
artarken, konu indekserne yöntemleri de çok' çeşitIHikgöster­
mektedır: Şüphesiz, indekslemede bilgisayar uygulamaları da ·bu gelrş-'
meyi hızlandırmıştır. Bu konudaki araştırmalar Vf3 gelişmeler özellikle 70'Jj
yııı~rdan
Itibaren
yoğunlaşmıştır
(5).
Ülkemizde de son yıllarda kütüphane 'kataloglarında ·alfabetlk konu
listeleri (ABD Kongre Kütüphanesi Konu Başlıkları Listesi
-LCSH, 'Tıp Konu Başlıklan-::-MeSH, v.b.) özgün veya Türkçeleştirilerek
kullanılmaktadır. Fakat henüz Türk dilinde oluşturulmuş. veya dil!m.ize. üYe..
gun yap,ıda liste veya siste,r:nl~r geliştirllememiştir. Önce:leri y~ygın olan.
sistematik
katalogıano indekslerini ise yetersiz kabul etm~k gerekir.
. '
.
başlıkları
/
,"
Ceşitli
indekslerne yöntemlerinden önce, sistematik ·ve alfabetik ko;,
nu kataloglannı hatırlamak yerinde olacaktır: Sistematik kcnu kataloğu,
genellikle bir kütüphanenin raf düzenlemesinde kullanılan sınıflam9 sis.teml alınarak sistematik düzenlenmiş bir katalogdur. {G). Böyle bır kata./
173
KONU tNDEKSLEMESt
'!ogdö kIJllanıml ve göncelliği sağlayan alfabetik bir indeks bulunmalıdır.
8:stematik .konu ,kata~oğunun düzeni, bi:ı kütüphanectlere herhangi bir
sınıflama sisten-;inln şemaları ile alfabetik indeksini hatırlatır,
Alfabetik konu kataloğu ise, konu girişleri ile yöneitmelerin (gön·
dermeler) tek bir alfabetik düzendeolduğu katalogdur (7). Alfabetik ko'katdlogu, .sistemötil< konu 'kataloğunun .j'ndeksine benzetilebilir. Ancak' keriıiların yanında semboBer (notation) kullanmak zorunlu değndir.
Basitolarak t.rnekleyellm :' .
nu
Sistematik konu' katal6ğu :
. Sistematik konu
i
~7.127 Y~LKENCILlK.
J~
SPOR
iBOŞ
Alfabetik konu katalogu:
Yöneltmeler.;
:
,
SPOR
f BOŞZAMAN
:ı
.. ~.'
YELKENCILlH
indeksi:
YELKENCtLlK 797.127
SPOR 796
f790.'BOŞ ZAMAN.··
.-t
'kataleğunun
ZAMAN 790
I
EGLENOE'
.
Bakınız:
'
BOŞ ZAM!AN : '
Spor
Ayrıca bakınız
YELKENe'lUK
'.
Indeksler, Pre-coordinate (önceden düzenlenmiş) ve Post-coordinate
(kullanırırken dÜzenlenebilen) inde·ksler olmak üzere iki grupta toplana ..
bilmektedir~ F~re-ccordinate indekslerne .. Önceden düzenlenmiş kavram.
lar kullaniıarak indeks hazırlama veya konu erişimidir (8).
Post-coordinote indeksleme : Birleşik bir konunun temel kavramlarının jndek~çi tarafında-n analizleı:ıerek yapıldığı bir indekslerne siste-
Dr. GüLBü N BAYDU R
174
birleştirilemez­
midir. Fokat bu kavram lar, araştırma aşamasına kadar
ektedi r {S).
ler. Bu indeks lemeye "co-or dinate » indekslerne de denilm
PRE-C OORD INAlE iNDEKSLER
rinin eser
Catchw crd indeks (Anaht ar sözcü'k) indeks i: Konu girişie
başlan··
ine
sistem
lerne
indeks
ği
seçildi
adındaki sözcük lere dayanılarak
o Anyüzyıld
19.
deta
ilk
r.
gıçta verilen ad «catOhword» indeks dmuştu
leindeks
Bu
(1856).
mıştır
drea eresta dero ta-rafl'f1dail kuralla ra bcğlan
r·
1S50'le
r.
Print'ti
in
menin kullanıldığı yaYHllardon biri de, «British Books
yar
bilgisa
adıyla
de H. P. Luhn «keyword» (anaht ar sözcük) indeksleme
kullan ımına geçirmiştir (10).
a kedar gidePRECI S (PREserved Cente xt Index) : B~ sisten: :s-n3uz
idir (cenee pt
bl1en sözcük kavrarnkırına dayona n bir indekslerne y~ııtem
r, isten·
terimle
llan
kull'Crı
kere
of open ended vocaoo lary). literot ürde bir
koaynı
lerde
indeks
dlği zaman indeks e katılabilMektedir. Oluşturulan
r\
cnc8de
S.
FR'ECI
nu. her zaman aynı formda kullanılabiimektedir. Anc:ıl<
baş­
konu
tik
tanımlanmış terim ve sczcük lerden oluşan bildiğimiz alfabe
bir dizi cahş~
e
temeld
S
PRECl
yerine
Bunun
ır.
lıkları listeler inden "farklıd
mo
.
işlemine dayanır (ıı).
c-gesi inPRECIS. chain indeks de değildir. Çünkü, indeks teki gifi~
deksçi
tarafından
önemli
olduğu
için seçilen terimd ir.
yar ürüJı'U
M. J. Ramsden'in de belirttiği gibi bu indekS, bir bilgisa
indeks rın
insanla
i
enmes
değildir. PREClS'in başlangıçta seçilip düzenl
seçilen
rolü.
çinin) zihinsel çabalarıyla clmakt adtr. Burada bilgisayarın.
yapı·
ve
ri
terimle ri monipu le ederke n insanların yürüttüğü rutin işlemle
e en aza indirlabilec ek hataların riskler ini ortada n kaldırmak, hiç değils
dir, dene··
sistem
bir
li
destek
yar
bilgisa
S
mektir (12). Bunun iCin PRECI
bilir.
lan bir teBu sistem e göre yürütü len indekslerne işleminde. kullanı
imi (syntox)
rim indeks s aktarıiırken iki farklı şekilde ele alınır: Sözdiz
çinin (ncelik le
ve anlc:r.·s::ıl (semantie) yönler ine ayrılır. Burada indeks
gerekm ekteSi
seçme
ri
terimle
cek
kullanıcı için yeterin ce tnemli clabiie
ekte::i!".
olabilm
giriş
temel
dir. Bu terimle r indeks te döne döne hei' biri
n belirSeCilen terimle r dizisin deki her bir terimin konumu öncede
ors)
operat
(role
ra
şemala
an
kodlan
ıenip sembo llerle (rakam ve harf)
şöy­
sema
bu
n
yaraya
maya
g.öre dağıtılır. Teriml erin bağlantılarını sağla
Le örnekl enebil ir:
Yer
Ey!'em ve etMen ekonu '0101'1
«O
ı
..
::~
-.
'.
175
KONU tNDEKSLEMEst
2
3
Eylem ,iş)
Etmen»
gibi.
Anlatılmok Isteneni PRECIS Workbook'dan aktarılan örnekle te1<-
rarlarsak konu biraz daha açıklık kazanacaktır:
In
LONDON
Yer
a
Eylem ve stmene konu olan
POLlCEMAN
was
KICKED
by o
Eylem
HORSE
Etmen
Indeksçlnin bu çozume ulaşabilmesi için önce «eylem» bildiren bır
terim araması gerekmektedir (şemada 2). Sonra eyleme konu olan şey
istenmektedir (şemada 1). Böylece terimler arasında içerlğe göre bağ­
lılık (context dependency) kurulabiimektedir. Çünkü her bir terlm bir sonra.kine içeriğiyle dayanmaktadır.
Bu sistem kullanılarak terimler bir düzen içinde toplanmış olmaktaAncak bu sıralanışta herhangi bir cümle yapısına benzerlik olmayabiImektedir. Bir dizi örneği verirsek: Türkiye'de kütüphanecilerin eğiti­
mi, gibi. O Türkiye, 1 kütüphaneeller, 2 Eğitim şeklinde düzenlenebIlecektir.
dır.
Sistemin anlambilim. yönü ise doğal. olarak eşanl'Jmlı veya Ilgili terimler için yöneitmelerin üretilmesine olanak vermektedir. Hunter ve 80kewell'ln de doğruladıkları gibi böyle bir sistemde çok sayıda yöneltme
gerekmektedir (13).
Indeksçinin vardığı bu sonuçlar daha sonra bHgisayara, bilgisayar
kamut kodları ile verileb.itmektedir. $z 1 100 O $0 policeman, gibi her
bir alan ayrı ayrı verilmektedir. Bilgisayar her bir terimi indeks başlığına
üç temel konumda seçebilmektedir :
TEMEL BAŞlıK. Alt başlık
Temel başlıkla Içerik bağlılığı olan terim
PRECIS'nin basılı indeksinde kayıtlar, iki sıralı gırış yapısı oluştur­
maktadır. Her terim Indeksçinin seçimine ve' bilgisayara verilen komuta
göre temel başlık olabilmektedir:
TÜRKiYE
Kütüp~anecller, ,Eğitim
T
Dr; GüLBüN HAYDUR
KUTUPHANECILER. Türkiye
Eğitim
EGiTIM. Kütüphaneciler. Türkiye
,
gibi.
Bundan da enlaşılocağı gibi PRECIS'de konu erışımı sön derece
büyük sayılarda tutulabilrnektedir. Ayrınttlı biçimde uzmanlık konuranna
inilebilmektedir.
PRECIS, H>c9- H?lO yıllarında geliştirillı1iş, 1971'de ingiliz Ulusal Bib(British National Bibliography - BNB) kullanılmaya baş­
lanmıştır (14). PRECtS2 olarak tilinen 1874 yılında gözdengeçirilen b:ı·
sımı ise, o yıldan beri British Library'de, 1875 yılından beri de Avustralya
Ulusal Bibliyng'rafyasında (ANS) kullanılmaktadır. PREC1S'nin kuiloi"ıımı
Iııglltere'de yoygınlaşmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri'ndeise çeşitli
tartışmalara rağmen henüz LCSH kullanılmaktadır (15).
Iiyografyasında
PRECIS'nin ingiliz dili dışındaki dillere de kolayhklauyarlcmabllirliğ;
araştırmaları yoğun biçimde sürdürülmektedir (16).
Günümüzde cnahtar sözcük (keyword) indekslenıesi büyük ölçüde,
bir dokümanın eseradındaki yeterince' önemli tet'imterin bilgisoyarın oto~
matik seçimine dayanmaktadır. Bilgisayar, indeks girişi olarak kuııanıl·
mayacak sözcükler (articie, preposition, vb.) atılacak ~ekilde programlanıl'. Böylece indeks girişlerinde eseradları seçilen tertmlere göre alfabetik düzende basılmaktadır.
Anahtar sözcük indekslemesine dayanan çeşitli indeksler hazırlan·
KWIC (Key-Word in Context -Iç dizin) indeks : Bu inookste
eseradındaki her bir önemli sözcük tek tek baş"lık ögesi olmaktadır : B~
Stlı indekste bu öge, sayfanın sol başına değil de, eseradının diğer kıEımları bu başlığın iki yanına dağılmış biçimde ortal·anarak yerleştiriol·
rnektedir (17). Orneğin.
,i
,i
maktadır.
Primmy
Gymnastics for
~
EDUGATION
GYMNASTICS for sehools
F'Rltv.'ARY EDUCATION
E:CHOOLS,
gibi.
,i
KWAC (Key-Word And Context) indeks: Bu· KWIC indextendüzeniyle
oyrrlobilen tir inc;extir. Baş.lıklar temel harflerle sayfanın sol başına yozılır,
sonra eser adı tekrarlanmaktadır.
F:OUCATION
GYMNASTICS
Primary education
Gymnastics for schocls, gibi.
KWOC (Key-Word-Out of Context-Oış Dizin) indeks: Bu da KWAC'o
aüzeniyle de çok benzeyen bir tür eseradı indeksiçHr.8ura(Jo KWAC'don
KONU İNDEKSLEMESİ
177
farklı biçimde, temel. başlık yanındaki· eseradında başlık,olan terim tek·
rartanmaı,
Onun yerine
yıldız işareti
(*) kullanılmaktadır (ıg).
Primary
','
for schocts,
EDUCftTION
GYMNASTtCS
gibi.
Bilgisayarlardaki gelişmelerin yaratt!ğı clanaklara ba,ğlı olarak anah·
tar sözcükindekslerde yazar adı giri~,leri C~ kullanılabilmektedir. Örneğin, WACEX (Wcrd and Author ınDEX) ve AKWIC (Author and Key-word in
Context) indeksler gi,bi.
Anahtar scıcükte yapılan indekslelTıedeki ge!işmeler kavramlar ara·
~1t1da hızla bağlantı olanağı da yaratmıştır. Ornegin, 1960'larda DouhleKWIC'in oluşturulması. gibi.
Anahtar sözcükte yapıian ındeksiemedeki, gelişmeler kavramlar ara·
sında hızla bağkıntı olanağı da yaratmiştır. Örneğin, 1960'larda COlJCleKW~C'in oluşturulması, gibi.
Son çalışmalar Fre-cocrdinate sistemlerıe hazırlanan indekslerde konu giriş~erinin sayısının daha da arttırtıması yönündeolmaktadır. Ancak
bunun doğurduğu scnuç verimlilik SOi"USIJnu dabirHkte getirmektedir (181.
8u tür indeksleri birlikte, şematık darok gcstermek yeterli· olacaktır
Chain: A
B
C
B
C
FREClS: A
C
B
C
B C
A
SUC (Selective Usting
Rotation: A
8
Cycling: A
B
C
A
C
üç egeden
C
A
A B
C
in C.omcinatian) :
B
C
A C
B C
C
A B C
A B C
Yukarıda
B
cluşan
herhangi bir konudaki egeler A. B. C
i~e
gö::;.~erilmiştir.
Eseradından seçilen s,czcüklerrin b1lgisayarlarla kolayca üretilel:ilmesine rağmen anlam taşımayan eseradının indeks başlığı elması henüz
sorun olarak karşımızdadır (20).
Alfabetik konu listeleri: Bunlar alfabetik konu katalcglarıııı, hazırla­
mak üzere oluşturulmuş konu listeleridir. Amac, araştırıcının kullandığı
ona dılı ile konu erışimini gercekleştirmektir. Anahtar sözcük indeksi Ile
konu listesi arasındaki en önemlifark, ikincisinin aynı konudaki tüm dokümatlların kayıtlarını bir başlık altında toplayabilmesidir. Ortaya çıkan
farklı terminolciı ise Gncak cok sayıdaki yöneltme ile çözülebllmektedir.
Bunun iCin alfetetik konu katoloğunda indeks dili denetimli ve yapayelır (21),
'
'i'
178
Dr.. GÜLBÜN BAYDUR
1914'de ilk basımını yapan tCSH (Subject Headings usedin the O::ctlcnary Cotalogs of- Librory ofCongress-Amerlkon. Kongre Kütljphanesi Kcnu Başlıkları Listesi), ilk kcnu başlıkiarı otorite listesi darek b:linir. LCSH son clarak 9. basımını 1980 yılında yapmıştır. Üc aylık ek saytalarla gGnce)l€ştirilmektedir. Bu kcnu başlıkları bilinen tüm kcnuları
kapsayan genel· kapsamlı bir listedir (22).
LCSH'de kullanılan temel konu başlıkları koyu· harflerle, kullanıima­
yıp da «bakınız» (see» yöneltmesi yapılan başlıklar açık renkte hepsi tek
bir alfabetik sırada yerleştirilmiştir. Temel konu başlıkları şu ögelerden
o~uşmaktadır :
i. Konuların' yanında coğunluk!'::] Kcngre Kütüphanesi Sınıflama Sistemi'ndeki (LC) sınıf numarası verilmektedir. Bunun icin LCSH, bir 'anlamda cidı geçen sınıflamasisteminin toplu indeksi' gibi de kullanılabiI­
mektedir.
iL. Terimin
nasıl
veya hangi icerikli dokümanlar 'için
kuııanılabi1et:~­
ğini gösterenkapsam nctian ve/veya LC sınıf numaraSi
. . ıii. YÖn~lt~eler .. Bunlar,
1) P,ynca
bakıniz (see' alsc- sa) altında lis~
telenmiş başlıklar: Bu .yöneltmeler. temel başlıktan· daha dar, uzman-
laşmış konulardır. 2) (x) Işaretiyle taşlayıp Iisteleiı~n terimler: LCSH iistesinde (x)'in yanındaki konular ye~ine ilgili. temel taşlık kullanıldı anlamında yer almaktadır. 3) (xx) ilecaşlayıp listelenenler ise temel konliliun
ilişkili olduğu başlıklardır. Bunlar.. temel konu başlığından daha geneldir
veya aralarında aynı düzeyde bir ilişki vardır. (xx)in anlamı. bunun yanındaki konulardan temel başlığa' «Ayrıca bakınız» yöneltmesi yapılaca­
ğını göstermektir.
LV. Tirenin (-) yanında yer alan terimler. konunun alt başlıklarını gösterir. (-) bunların temel başlıkla beraber kuHanılabilece·~ini gösterir. GREV
VE LOKAVT-KAUÇUK ENDÜSTRiSi . gibI. Alt konu başlıkları için de
ayrıca yöneltmeler h.azırlanmış olabilmektedir.
.
. Anlaşılacağı gibi Kcngre Kütüphanesi Konu Ba~Jıkları Listesi tek başına konu adlarını belirleylp listelemekle kalmamış, aynı zamanda alfa. b~Ü~'kcnu katolöğu gereği' konulararası ilişkileri de düzenl~miştlL
Böyle birctcrite listeden indekslenecek her bir doküman için uygun
indeks (konu) başlığı seçildiğinde. iJgili y6neltmel~r de kolayca hazırıana­
bilme.kt~dir. Tob~r .ki indekscintn. 'yöneltme .yaparken daha önce koieksiyona. ,~atılmamış kQnulara gönderme düzenlemek gibi bir. yanılgıy~ dOŞ­
memeşi; .i1gjJi konular eklendikCie işlemlere devam etmesigerekir. .
Konu başlıkları listesindeki yöneltmelerde x, xx gibi işaretlerin kı:ıl­
.Ianılm.osı yazı ile gereksiz zaman kcybetmemek içindir. Bu. semboller indeksei tarafından çözümleneceği için. kütüphanenin genel kataloğunda
sözcükıere dönüşerek anlam koıonacaktır
KONU
179
İNDEKSLEMESl
LCSH' deki kayıt:
Kütüph ane genel katalcğundaki kayıt:
KAUÇU K ENDÜS TRi VE TIcAR ETi
x Kauçu k endüs trisi
-KAUÇ UK ENDÜS TRiSi
Bakını z:
KAUÇU K ENDÜSTRI VE
TIcAR ETi. gibi ..
katalog.ou
LCSH' de özel isimler giriş olarak olmmomıştır. G.erekirse
fkleyeb ilmekte dir.
LCSH' den bir konu grrişini örnekl eyeiim :
Kllirv. (Sanat , NK 2275-2 89ô; imalat, TS
1777-8) (i-ii)
Halı
(ii i) 1
Kiiim temizliği
Kilim ve halı endüstrisı
x
2
3
killm imalatı
Kilim tezgôh lan
xx Ev
döşemeciliği
Halı
Zemin kaplam a
(iv)
-
Katalo glar
sa Halı VE kiHm fiyatları
Özel koleks iyonlar (NK 2790), gibi.
genei teBu listede alt konu baş~ıklarında her kcnuya eklene bilecek
larının yanınd a
rimler toplu bir liste olarak verilmiştir. Teme lkonu 'başlık
alt başl.ık olaın
adların
yer
ik
coğraf
rastlan an «Indire ct (Oolaylı) kaydı
ayan bir
tanınm
lırken
kullanı
adı
rak eklenm esiyle ilgilidir . Bir yerel yer
n.
Örneği
ıdır.
alınmal
coğrafik ad clduğunda bnce daha büyük ycneti m
KILlM- TÜRK IYE-M ilAS gibi.
(22). BunLCSH' in bağlı bir diger, yayını ise "Class ified LCSH" dir
: verlIbirlikte
rla
Cıa alfabe tik' listede ki sınıf numa'raları bağlantılı konula
listesi,
arı
başlıkl
miştir. Ilk kısımda (PortA ) sistem atik düzend e konu
tik listesi yer
alfabe
arın
başlıkl
aki
kısımd
ilk
ise
B)
(Part
ikinci kısımda
olmakt adır.
a Birleşik
LCSH, MAF\C bantlarında yer aldığıicin ezeilik le .Amerik
(24}.
dır
yaygın
de
I":evtetleri elmek üzere dünya üzerin
kapsali.lılarınddl1 biBifindiği gibi alfabe tik Kcnu başlıklarının genel
konusu nda hazır­
tıp
ri de Sears'dır (25). Tıp Konu Başlıkları av::eSH) iSE
l~nmış özel kcnu!u listeler e bir örnekt ir (26).
ama sisteChein (zincirl eme) indeks : Bu indeks . herhan gi bir sınıfl
nathan tam·
minin düzenI ne doynnılrırak hOllfla nmokta r.llL S. R Rongo
,
180
Dr.. GüLBüN BAYDUR
fmdan sistematik katalog Için indeks hazırlamak üzere geliştirilmiştir (27).
Chain' indeks/eme tamamen mekanik. bir· Iş/em değildir : lndeks. hazırlanırken sınıflama sist~mindekl bir konunun en özel (u'zmanlık) teriminden
Deneline dOğru gidilir. Mümkün çlduğu kadar sınıflama sistemindeki sözcük/er kul/anılmakla beraber indeksci gerektiğinde farklı terminoloji de
kullcnabilmektedir. Bu aşamada yöneitmelerin hazırlanması gerekmektedir. D~ğer yandan indekslenen konunun ilgili diğer yönlerLde Indekste
yer olmaktadır. Böylece chain indekslerne ila indeksleme sistematlkleş­
tirtlmekte, bağıntı.t! indeks. hazırlan~bilmektedir. indeksleme işlemlerini
Cclon Sınıflama Sistemiyle örnekleyelim:
'
Konu: Elma
hasadı
Sınıflama hiyerorşisi:
Sınıf numarası:
J
.
Basin'
Meyva
Elma
Hasat
Tarım
J3
J37
J371
J371 : 7
Oluşturulacak
chain indeks
J371 : 7
grri'Şlerl
Hasat : Elma :
Elma ','Tarım'
Meyva: Tarım
Besln : Tarım
.
Tarım
Tarım
J371 : 3
J371
J37
J3
J
gibi.
Chain indekslngiliz Ulusal Bibliycgrofyası (SNBYnda .1950·1970 araAncak· adı gecenbibllyografya. icin bilgisayar' otanakları araştırılırken bu yöntemin cak da pratik (kolay) olmadığı sonucuna varılmıştır.' Bunun yerine PRECIS geliştirilmiştir (28).
sında kullanılmıştır.
FOST-CCORCINATE iNDEKSLER
BJ tür indekslerne yöntemi Ilk d9fQ. 1SS0 başlarında Mortimer Taube
tarafından geliştirilmiştir (29). «Unilerm» indeks clarak tanınan bu indekste taşlık olarak tek terim 'alınmaktadır: indekslemeyi yapabilmek icin h.er
Gokümana bir aksesyon numarası verilmektedir. Dokümanın konu ..analizi
yapılarak hangi konulara girdiği belirlenir. Konu girişleri 0-9 arasında on
sütuna ayrılmış kartlara Işlenmektedir. ilgili konu ,kartlarında e'de~i dokümanln aksesY9n numarası. son rakamına göre ilgili sütuna yazılır. Böylece araştırıcı, konu adına göre alfabetik dizilen kartlarda her ~avramda
(konu) ortak aksesyon numaralarına gere kaynak seçebilmektedir,
Yukarıdaki sistemdeki aksesyon numaraları yerine konu kartlarında
ilgili sütunlor·Qelinerek hazırla.non, birazdaha farklı sistemler. ise «peek-
/
KONU
INDEKSLE1VIESİ
181
o-beo», «ccincidence» veya «feature»" kartlaralarak tanınmaktad.r. Bunlar ışıktan faydalanılarak kullanılmaktadırlar. .
Pre-coordinote ve post-coordinote sistemler karşılaştırıldığında ikinci tür indekslerde en cne;l1li sorun bunların ckuyucu tarafından dağıtıl­
ması olarak gcstarilmektedir. Cözüm olarak basılı (Gual index) veya COMP
(Computer-üutput Micreform F Jek-a-Soo) olarak adlandırılan mikroformlar c.nerilmektedır (3C).
Harold Borko ve Charles L. Bernier, «Thesaurus (coğulu : Thesauri)
sözcükler arasında eşanlamlllık veya bir başka ilişkiyi seçebilen özel!eş­
miş terimlerden c:u~an bir tarim listesidir» demektedirler (31). Bu tanıma
gö'reThssauri de denetimli veya yapay bir indeks özelliği gestermektedir.
B. O Vick'erv Thesavri'nrn eskiden beri kullanılan alfabetik konu baş­
lıkları listelerinden farkını beş grupta tcpla;1ılştır :
o) Thescuri, çoğunlukla konu başlıkları listelerine göre daha ayrın­
terimlerden oluşmaktadır.
b) Terimler ters çevirme yerine doğrudan kullanılmıştır. Örneğin.
yopay kauçuk. gibi.
c) Alt konu bölümlemesine uğratılmış veya deyim halinde girişler
ycktur. Her bir sözcük bağımsız giriş olarak kullanılmıştır.
d) ytneltmeler (eross-references) çok fazladır.
e) ((Ayrıca bakınız» (so) yöneltmeleri «dar terim» (narrcwer term-NT)
ve «geniş terim»' (breader term-BT) arasındoki bağlantıya dönüştürülmüş­
tür. Bunlar «ilgili terimlideki (related terın -ET) ilişkiden ayrılmışlardır (32).
tılı
Yukarıdaki
maddelerden 'son ikisini 'açıklamak gerekir: ThesaurL tek
indeks girişlerini listelemek yerine öteki konu . listelerinden fClrklt
clarak diğer terimlerle birleştirir. Listelerde kuilanılmayacak terimler için
de çok sayıda yöneltme hazırlanmıştır.. """
taşına
"Thesauri'deki yöneltmeler. 1<l,!lIanllon başlıktan genış, eaho dar veya
ilgUiterimlerle" ol.uşturulmaktadır.. Yöneltrnelerle birlikte kullanılan terimler ve kıs~ltmalan pek çok Thesaurus'cia standarttır'
SN
UF
BT
NT
RT
use
Scope' notes (Kapsam notları)
Use for (Kullanılmayan terim)
Brçader lerm (Geniş terim)
Narrower term (Dar terim)
Related term (ilgili terim)
Use (Kullanınız) .
eunlar Ingilizdiline dayandırıimış stanQartlar olmakla beraber. heı
ülkenin kendi diline göre hazırlayabileceği ISO Standartlarında •. 1$0,
2788) "'belirtiıin;ştir,
Dı', GüLBÜN 'llAYDUR
182
Thestıuri'oekiyör.eltmeleri örneklersek:
Arşivıer,
UF .
Z85/99
bilim
Arşiv,
'.
Gizli
UF
arşivler
Z98.5D
.A,kodemik arşivler
Endüstri arşivleri
Kilise arşivleri. gibi.
c
Yukarıdaki örnekteindeks terimi olarak kullanılmoyan terimlerin neler olduğu listelenmiş. onların yerine seCilen başlık terimine gönderilmiş­
tir. Bu da konu başlığı listelerindeki (x) sembolünü karşıkmıoktadır. «Use:>
ise konu başlıklarındaki «bakınız» (see) yerine kullanılmaktadır (33).
Celik
BT Metal
Bu
kayıtlar.
Metot
NT
Çel~k
bir terim diğer terimin tümünü temsil ettiği zaman. ara~
göstermek için kullanılmaktadır, Bir ölçüde alfabetik
listelerindeki so - NT. xx - BT ilişkisi vardır.
larındaki bağlantıyı
konu
cıyı
boşlıkları
.J
,/
iki terim arasında ~ınıfsal bir bağ yoksa. fakat indekseiyi ve kullanı­
birinden diğerine yöneltmek faydalı görülmüşse «ilgili terim» (RT)
bağlantısı
kurulmuştur.
Örneğin,
Besin
RT Hanoratlar, Beslenme. Karbonhidratlar, Proteinler.
Vitaminler
Bu standartlara rağmen "Thesauı i'de yöneltm~ kullanımında bir genellemeye gitmek de mümkün değildir (34) ..
Thesauri. cok sayıde kullanılan bu ycneltrrelerle konu ile cok daha
fazla dokümana erişmeyi sağlayabilmekte; ulaşılcn gereksiz ceküman
sayısı eok azalmaktadır (35·), Konu başlıkları listeleri ile Thesauri karşı­
laştırıldığında erişimin ikincisinde ilkinegöre cek büyük boyutlara ulaş­
tığı gözlenmektedir (36).
,/
Thesauri'de yeneltme yapılan terimler. bağımsız indeks terimi olaBunler araştırma sırasında yapılan yöneltmeler doğ­
ruıtusunda birleştirilerek (coordinate) kullanılırtor. e.u kullanımından doıoyı Thesauri'ye pcst-coordlnate sistem denebilir.
rak
kullanılmaktadır,
Sonuçta. Thesourf ile dc.ğal indeks dili yerine (anahtar sözcük ingibi) kontrollü dil kullanılarak terminoloji zorluklorı yenilmIş, indekslemeye büyük ölçüde sağlamlik kazandırılmıştır (37) .
deksıeri
._1' "
,/
183
KON U İNDEKSLEMES!
SO NU Ç
rak dikk atim izi çeken gekonu indekslemesi ile. ilgil i ola
ılın son yarısın­
verilmeye calışılmıştır. 20. yüzy
!i~,meler genel hatlarıyla
e artmıştır. Yayın
çalışmalar yoğun biçi md
da Indekslerne konusundaki
bilgisayarların bu
plin leri n ortaya çıkması, bir de
fazlalığı ve tabii yeni disi
ane katalogları, inzorlomaktr:ıdtır. Kütüph
olanda kullanımı hızlanmayı
ndığı belli
CZ Y·Jyınlar indekslerin uygula
(:eksier, tibl iycg rofy ala r veya
lerine bağ!ı olamektedir. indeksleme yentem
başlı ger eçle r ola rak b:lin
ılaşıyoruz.
karş
la
çok farklı uygulamalar
rak hazırlanan bu indekslerde
. Ank denetimin en önemli alanıdır
Kcnu indekslemesi, tibl iycg rafi
aŞ­
rtI
nda
sta
ilen
kayıtlarda gercekleştirileb
cak günümüzde bib liye gra fik
etim
Den
liyo gro tik
eriştiği halde (Evrensel Bib
ına uluslararası boy utla ra
adan söz edileaşm
rtl
nda
sta
rnesinde
-UB C gibi) henüz konu indeksle
rin kullanabir indeksçi clon kütüphanecile
tn0mektedir. Bu çeşitlilik, bire
vermeye zor·
i kcnusund-J kendi kararlarını
lEce kler i indekslerne yentem
lemoktadır. .
Bu
yazıda
UİPNOTLAR
Kno wle dge ın Lib rari es 2nd
1. Nee dha m, C. D. Org aniz ing
re Deu tseh , 1964) 95-96 s.
revi sed edit ion (Lo ndo n: And
\ıal Rev iew
rray L. «Su bjec t Ana lysi s». Anıı
Mu
der,
2. List or, Dav id M. ve How
al.
:
77)
(19
12
hno logy
of Info rma tion Scie nce and Tec
Bib liom etof Ter min olog ies; the eas e of
eers
Car
the
«On
C.
ma
Blu
3. Per itz,
4) : 237.
ries », Lib ri 34 <Se ptem ber 198
Cliv e Bin groac h to Info rma tion (Lo ndo n:
App
ject
Sub
The
4, Fos ket, A. C.
ley, 1969) 29 s.
5. List or, y. a. g. e. 101. s.
sad- ecii tion (Lo nK. G. B. Cat a!og uing 2nd revi
6. Hun ter, Eric J. ve Bak ewe ll,
XIV , s.
don : Cliv e Bin gley , 1983 )
s.
7. Fos ket, y. a. g. e, 120
ndo n: But terw orof Info rma tion Ket riev a! (Lo
8. Vic kery , B. C. Techniq1.1CS
ths, 1970 ) 120 s.
e (Lo ndo n: Cliv e
ation uıd Ind exin g Pra ctic
9. Bak ewe ll, K. G. B. Cla~ific
Bin gley , 1978) 195 s.
T
184
Dr, GüLBü N BAYDU R
10. Fosket, Y. a. g. e. 33-34 s.
lL. Hunter , y. a. g. e. 58 s.
12. Ramsde n, Micha elJ. PRECI S : a Workb ook for Studen
ts of Librana n.ship
(Londo n: Clive Bingley , 1981) 18 s.
13. Hunter , y. a. g. e. 59-60 s.
14. Ramsd en, y. a. g. e. 13 s.
15. Hunter , y. a. g. e. 61-63 s.
16. Ramsd en, Y. a. g. e. 112.118 s.
17. Fosket ,y. a. g. e. '34 s.
18. Anahta r sözcük (keywo rd) indeks lerin kullanıldığı kaynak
J.ar için bkz
BakewE lI, y. a. g. e. 163-167 s.
19. Hunter , y. a. g. e. 78 s.
20. Hnter, y. a. g. e. 66 s.
21. Hunter , y. a. g; e. 66-67 s.
22. Library of Congre ss. Subjec t Catalog ing Section . Subjec
t Head.in gs Used in
the Dietion ary Catalog s of I.Jbrary of Congre ss 9th edition
(Washi ngton.
1980) 2c.
23. Classif ied LCSR. Editors : James G. William s ve diğerle
ri (New York: Mareel Dekkel ', 1972) 2c.,
24. Bakew ell, y. a. g. e. 148-150 s.
25. Sears List of Subjec t Readin gs, llth edition edited by
Barbar a M. Westby
(New York: Wilson , 1977)
26. Mulica l Subjec t Headin gs (Bethes da, Maryla nd: Nationa
l Library of Medicine) yıllık 2c.
27. Fosket, y. a. g. e. 50-53 s.
28. Bakewe ll, Y. a. g. e. 144-148 s.
29. Fosket, y. a, g. e. 229-244 s.
30. Hunter , Y. a. g. e. 88 s.
31. BOTko, Harold ve Bernier , Charles L. Indexin g Concep ts
f.:Dd Method s (New
York: Academ ic Press, 1978 90-94 s.
32. Vickery . y. a. g. e. 92 s.
33. Fosket, Y. a. g. e. 239 s.
34. Huntel' . y. a. g. e. 92 s.
35. Buchan an, Brian, Theory of Library Classif ücation ;Londo
n: CJive Bigley,
1979) 13 s.
36. Vickery , Y. a. g. e. 92 s.
37. Hunter , y.. a. g. e. 94 s..