alatoo academic studies - International Atatürk

Transkript

ALATOO ACADEMIC STUDIES
ISSN: 1694-5263
.iaaomnim
Volume 7 - Number 1 - Year 2012
CONTENTS
ALATOO
ACADEMIC
STUDIES
International
Scientific Journal
a
publication
of
International
Ataturk
Alatoo University
ПРИРОДА И ОСОБЕННОСТИ ЭТНИЧЕСКИХ
КОНФЛИКТОВ СОВРЕМЕННОСТИ
Аалиева Гульзат
12
PEACE-BUILDING AS A PEACE OPERATION
Yasar Sari
20
РОЛЬ ОБЩЕСТВЕННОЙ МЫСЛИ В ПРЕОДОЛЕНИИ
МЕЖНАЦИОНАЛЬНОГО КРИЗИСА
Джунушалиева Замира
29
ПРОДОВОЛЬСТВЕННАЯ ПРОБЛЕМА КАК
ПРИЧИНА ВОЗНИКНОВЕНИЯ ЛОКАЛЬНЫХ
КОНФЛИКТОВ
Алымбеков К.А.
31
ИННОВАЦИИ В КУЛЬТУРЕ ДУНГАН В ПРОЦЕССЕ
ИХ СБЛИЖЕНИЯ С ДРУГИМИ НАРОДАМИ
КЫРГЫЗСТАНА
Миникеева Альбина
33
ВНЕШНЯЯ ТРУДОВАЯ МИГРАЦИЯ В
КЫРГЫЗСТАНЕ: КОНФЛИКТНЫЙ ПОТЕНЦИАЛ
ИММИГРАЦИОННОГО ВЫЗОВА
Мамырканов М.А.
36
ВКЛАД МЕЖДУНАРОДНОГО СООБЩЕСТВА В
СТАБИЛИЗАЦИИ КОНФЛИКТНОЙ ОБСТАНОВКИ В
КЫРГЫЗСТАНЕ
Сатиева Ж.С.
42
Address:
Microregion
Thunguch, Gorky
Street, 72048
Bishkek
KYRGYZSTAN
Tel:
+996 312 631425
+996 312 631426
Fax:
+996 312631428
E-mail:
[email protected]
Журнал Кыргыз
Республикасыны
н Юстиция
министирлигинд
е катталган,
каттоо
куболугу № 969.
СТУДЕНТТЕРДИ УЛУТТУК БААЛУУЛУКТАРГА
ШЫКТАНДЫРУУДА КААДА-САЛТТАРДЫН
МААНИСИ
Адилова Г.
45
DİLBİLİMİN ÖZELLİKLERİ VE GELİŞİMİ
Bahargül Alım
49
HYDROPOLITICS IN CENTRAL ASIA
Ormushev Kubanychbek
54
НАЦИОНАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА КЫРГЫЗСТАНА В
ОТНОШЕНИИ ЭТНИЧЕСКИХ МЕНЬШИНСТВВ
ПЕРВЫЕ ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ: КРАТКИЙ
ОЧЕРК
Эдилова Мариям
60
МЕЖДУНАРОДНЫЕ ШКОЛЫ КАК ИНСТРУМЕНТ
ТОЛЕРАНТНОСТИ
Асан уулу Талант
63
TÜRKİYE-TÜRKİ CUMHURİYETLER İLİŞKİLERİNE
ETKİ EDEN OLUMLU FAKTÖRLER
İbrahim Koncak
69
ИЗМЕНЕНИЯ УДАРЕНИЯ В ОБЛАСТИ ИМЕНИ
СУЩЕСТВИТЕЛЬНОГО В КОНЦЕ XX-ГО – НАЧАЛЕ XXIГО ВВ.
Йоанна Вох
105
ÜRÜNE YÖNELİK 2000’Lİ YILLARDA YAPILAN
PAZARLAMA ARAŞTIRMALARI ÜZERİNE BİR İNCELEME
Gözde Kosa
109
GÜVEN VE ÖRGÜTSEL ANLAMI
Mine Halis
121
ТҮРК ТИЛИНДЕГИ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДИН
ӨЗГӨЧӨЛҮКТӨРҮ ЖАНА АЛАРДЫН ИЗИЛДЕНИШИ
Назаркул кызы Анархан
132
К.ЖУСУПОВ - РЕДАКТОР ЖАНА ПУБЛИЦИСТ
Т. Назаркул Кызы
136
ОКУУЧУНУН ЧЫГАРМАЧЫЛ АКТИВДҮҮЛҮГҮН
КАЛЫПТАНДЫРУУДАГЫ КЛАССТАН ТЫШКАРКЫ
ИШМЕРДҮҮЛҮКТҮН МҮМКҮНЧҮЛҮКТӨРҮ
Хикмет Жан
141
«ДИВАНДЫН» КОТОРМОЛОРУ ЖӨНҮНДӨ
Cайдалиева Алтынай
145
ТУРК ТИЛИНДЕГИ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫК
КАРАЖАТТАРДЫН БЕРИЛИШИ ЖАНА АЛАРДЫН
ФОРМАЛДЫК ЖАНА СЕМАНТИКАЛЫК
ОЗГОЧОЛУКТОРУ
Mehmet İli
148
FISCAL ISSUES IN CONDUCTING MONETARY POLICY IN
THE KYRGYZ REPUBLIC
Kerimkulova Gulnur
151
MAIN FACTORS OF COUNTRY’S ECONOMIC GROWTH IN
MODERN CONDITIONS
Ahmet Sahin
160
АНАЛИЗ ТЕНДЕНЦИЙ ВЗАИМОСВЯЗИ МЕЖДУ
ДЕНЕЖНОЙ МАССОЙ И ИНФЛЯЦИЕЙ В КЫРГЫЗСКОЙ
РЕСПУБЛИКЕ
Бектенова Дамира & Атабаев Нурлан
165
АНАЛИЗ ВЛИЯНИЯ НА ДЕНЕЖНУЮ МАССУ
КОЭФФИЦИЕНТА ДОЛЛАРИЗАЦИЯ ЭКОНОМИКИ В
КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ
Атабаев Нурлан
171
ТҮРКТӨРДҮН КОНЦЕПТОСФЕРАСЫНДА СӨЗ
КОНЦЕПТИНЕ БАЙЛАНЫШТУУ МАКАЛ - ЛАКАПТАР
Чолпонкулова Гулзат
176
ТАБЫШ ТУУРАНДЫ СӨЗДӨР ЖАНА АЛАРДЫН
СЕМАНТИКАЛЫК (МААНИЛИК) ТОПТОРУ
Ергун Кожа
ANALYSIS OF PRIORITY SECTORS IN POSTINDEPENDENCE TURKMENISTAN
Ercan Ekmekcioglu & Ahmet Dinc
77
КОРПОРАТИВДИК МАДАНИЯТ ТҮШҮНҮГҮНӨ
БЕРИЛГЕН АНЫКТАМАЛАРГА КАРАТА
ХРОНОЛОГИЯЛЫК ЖАНА КОНТЕНТ-АНАЛИЗ
Нажимудинова Сейил
89
DİLİN DUYGU DEĞERİ
Ayşen Koca
ТҮРК ТИЛДЕРИНДЕ АЛЧА СӨЗҮНҮН КЕЛИП
ЧЫГЫШЫ
Жылдыз Исмаилова
97
КАТУУ КАБЫКТУУ ЖЕМИШ ӨСҮМДҮКТӨРҮ
FUZULİ’ NİN ‘’BENİ CÂNDAN USANDIRDI CEFÂDAN YÂR
USANMAZ MI/ FELEKLER YANDI ÂHIMDAN MURÂDIM
ŞEM'İ YANMAZ MI’’ GAZELİNİN TAHLİLİ
Ayşen Koca
203
100
181
ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNDEKİ YANSIMA
SÖZCÜKLER ÜZERİNE
Ergün Koca
188
Журнал «Alatoo Academic Studies»включен в Перечень рекомендованных Национальной аттестационной
комиссией Кыргызской Республики рецензируемых периодических изданий (Приказ № 2 от 12 февраля 2008 г.)
197
ALATOO ACADEMIC
STUDIES
ISSN: 1694-5263
Volume 7 - Number 1 - Year 2012
(International Scientific Journal)
a
publication
of
International Ataturk Alatoo University
Bishkek, KYRGYZSTAN
March 2012
Журнал «Alatoo Academic Studies»включен в Перечень рекомендованных Национальной аттестационной комиссией
Кыргызской Республики рецензируемых периодических изданий (Приказ № 2 от 12 февраля 2008 г.)
Alatoo Academic Studies………………………………….………………………………………………...Vol 7, No1, Year 2012
3
AIM AND SCOPE OF THE JOURNAL
Alatoo Academic Studies is a peer-reviewed refereed journal published semiannually by International
Ataturk Alatoo University (Bishkek, capital of Kyrgyz Republic), one of leading international universities of both
Kyrgyzstan and Central Asia with its multi-language focus in education. The journal’s mission is to enlarge
Eurasian scholarsip in different fields. The journal intends to deal with subjects ranging from economics,
business, politics, humanities, sociology, religion, linguistics, applies sciences, engneering and other fields. The
regional focus, Eurasian one, has a special place in the journal’s mission. So, those articles concerning Eurasian
scholarship will be specially welcomed by the journal. The journal’s focus is the problems and new phenomena
caused by social, economic, political, cultural changes in newly independent states of the ex- Soviet Union. Since
transition brought many different things to the related countries, the journal especially seeks original papers
dealing with all aspects of these changes. Though the major focus of the journal is on Eurasia, papers dealing
with other subjects can also be acccepted. Especially, inter disciplinary studies having views from different
perspectives are valued for the journal. The journal accepts articles, research notes, book reviews, etc. in
English, Turkish, Kyrgyz and Russian languages.
4
EDITOR
Prof. Dr. Ali AYATA,
International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
CO-EDITOR
Prof. Dr. Mariam EDILOVA,
International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
JOURNAL COORDINATOR
Bedelbai MAMADIEV, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN)
JOURNAL MAILING ADDRESS:
Microregion Tunguch Gorky Street, 720048, Bishkek, KYRGYZSTAN
JOURNAL WEB ADDRESS:
www.iaau.edu.kg/aas
JOURNAL CONTACT E-MAILS:
Bedelbai MAMADIEV, (journal coordinator) at [email protected]
5
6
JOURNAL SCIENCE BOARD
Prof. Dr. Ali AYATA
(Kyrgyzstan)
Acad.Prof.Dr.Altay BORUBAEV (Mathematics)
Kyrgyz National Attestation Committee
(Kyrgyzstan)
Prof. Dr. Erol ORAL
Turgut Ozal University (Turkey)
Prof. Dr. Ibrahim HASGUR, (Statistics & Law)
TBMM (Turkey)
Prof. Dr. Mariam EDILOVA, (Philosophy)
(Kyrgyzstan)
Prof. Dr. Valentin BABAK (Information
Technology in Economics)
Kyrgyz Technical University (Kyrgyzstan)
Prof. Dr. Vildan SERIN (Central Asian
Economies)
Fatih University (Turkey)
Prof. Dr. Beyshebay Usubaliev (Kyrgyz
Language)East University named Mahmoud
Kashgary Barskany (Kyrgyzstan)
Prof. Dr. Tashpolot SADYKOV (Turkish
Language)
(Kyrgyzstan)
Assoc. Prof. Dr. Zinaida KARAYEVA (Literature)
Kyrgyzstan International University (Kyrgyzstan)
Assoc. Prof. Dr. Orozbek KOCOGULOV (Physics)
(Kyrgyzstan)
Assoc. Prof. Dr. Mehmet ORHAN (Econometry)
Assoc. Prof. Dr. Ihsan YILMAZ, (Socio-legal
studies, Law and Politics, Religion and Secularism)
University of London (United Kingdom)
Assoc. Prof. Dr. Cihan BULUT, (Economic Policy)
Qafqaz University (Azerbaijan)
Assoc. Prof. Dr. Alexander TSOY (Russian
Language) Litarature Institute of A.M. Gorki
(Russian Federation)
Assoc. Prof. Dr. Vedat KIRAY, (Electronics,
Robotics & Fuzzy Logic)
Turgut Ozal University (Turkey)
Assoc. Prof. Dr. Mesut YILMAZ, (Ecomomics)
Suleyman Demirel University (Kazakhstan)
Assis. Prof. Dr. Reha YILMAZ (International
Relations)
Cankiri Karatekin University (Turkey)
Assis. Prof. Dr. Mustafa AKIN, (Development
Economies) Maltepe University (Turkey)
Prof. Dr. Niyazi ARI, (Electronics&Computer
Science)
University of Technology-Zurich (Switzerland)
Assis. Prof. Dr. Ibrahim KELES (Accounting)
(Kyrgyzstan)
Prof. Dr. Samandar ISKANDAROV,
(Mathematics)
(Kyrgyzstan)
Assis. Prof. Dr. László VASA, (Management)
Szent István University (Hungary)
Prof. Dr. Ismail OZSOY, (Economic History)
Prof. Dr. Asylbek IBRAEV (Phonetics)
(Kyrgyzstan)
Assis. Prof. Dr. Ghiyath NAKSHBENDI
(International Business) Sangamore Group (USA)
Assis. Prof. Dr. Lutfu SAGBANSUA, (Operations
Management) Turgut Ozal University (Turkey)
Assis. Prof. Dr. Yasar AYYILDIZ (Fiscal Policy)
Abant Izzet Baysal University (Turkey)
Prof. Dr. Hasan SELCUK, (Law)
Marmara University (Turkey)
7
8
CALL FOR PAPERS AND SUBMISSION GUIDELINES
CALL FOR PAPERS
Alatoo Academic Studies is a double-blind refereed journal which seeks togather original and
unpublished academic papers. The journal accepts original papers dealing with scholarship in economics,
business, international relations, humanities, sociology, religion, linguistics, literature, applied sciences,
engineering, etc. Those papers focusing on newly independent states will be especially welcomed. The
journal accepts articles, research notess, book reviews. The manuscripts can include theoretical,
conceptual, empirical and case study meaningful contributions which will advance our understanding in
the related areas. The journal is semiannually published. The deadlines for submissions are March 1 and
September 1. All submissions will be subjected to “double blind” peer review.
SUBMISSION GUIDELINES
Papers should be submitted via e-mail (in word format) to [email protected].
BEFORE YOUR SUBMISSION, PLEASE READ CAREFULLY (PROOF-READING) YOUR PAPER TO
MAKE SURE IT HAS NO SPELLING AND GRAMMAR MISTAKES, AND FOLLOW THE INSTRUCTIONS
STATED BELOW TO FORMAT YOUR PAPER. PAPERS WITH MISTAKES AND WRITTEN NOT
CONFORMING TO THE FORMAT GUIDELINES BELOW WILL BE RETURNED TO THE CORRESPONDING
AUTHOR(S)
Paper format:
The submission will include
- The title of the paper,
- Name of author(s) and affiliation(s),
- Contact information of the corresponding author
- An abstract of maximum 250 words (all papers should also include an abstract written in English if the
paper is not written in English)
- Key words (up to 5)
- All papers should be double-spaced with 11 font size (Times New Roman)
- Margins should be (4 cm) at the left, (2.5cm) at the top, bottom and right
- Before and after paragraphs 6 cm.
- Limits: Approximately 20 pages. If your paper is longer than these limits, we recommend you to shorten
it before the submission.
Reference Style
Please use in-text reference style, not endnotes style! Examples:
…Fisher and Madet (2000) state that…
…this result has been obtained in a recent study (David, 1997).
At the end of your paper, please give the full citation as indicated below:
Journal Articles
Fisher, J. and Madet, G. (2000), Implications of Globalisation, Journal of Business Development, 34(2): 102123
Books
Mariam, G. J. (1999), Managing the Change, Basic Books: New York.
9
Papers
David, H. (1997), Radon Risk Models', in A.R. Knight and B.Harrad (eds.) Indoor Air and Human Health,
Proceedings of the Seventh Life Sciences Symposium; 29-31 October 1981; Knoxville, USA. Amsterdam:
Elsevier, pp 69-78.
Chapters in Edited Books
Teece, D.J. (1987), Capturing Value from Technological Innovation: Integration, Strategic Partnering and
Licensing Decisions, in R.B. Guile and H. Brooks (eds.) Technology and global industry: Companies and
Nations in the World Economy, Washington DC: National Academy Press, pp.19-38.
Dissertations
Salk, J.E. (1992), Shared Management Joint Ventures: Their Developmental Patterns, Challenges and
Possibilities, Unpublished Ph.D Dissertation, Sloan School of Management, Massachusetts Institute of
Technology, Cambridge, MA.
Online documents
Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages,
[www document] http://www.jibs.net (accessed 13 January 2003).
Online journal articles
Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages,
Journal of Business, doi:10.1057/palgrave.jibs.8400007
10
Selected articles from the conference on
“Peaceful Coexistence in a World of
Diversity in Global Era”
BISHKEK, KYRGYZSTAN – OCTOBER 11, 2011
11
ПРИРОДА И ОСОБЕННОСТИ ЭТНИЧЕСКИХ КОНФЛИКТОВ СОВРЕМЕННОСТИ
Аалиева Гульзат Карыбековна – кандидат философских наук, докторант Института философии
и политико-правовых исследований НАН КР
Сегодня на постсоветском пространстве национальный фактор все больше
приобретает политическую окраску, так как нация выступает активным субъектом политики, а
национальные отношения - важнейшим элементом социально-политических отношений
общества. Межнациональные отношения тем самым становятся крупной проблемой, которая
затрагивает политические процессы и институты бывшего СССР, где в процессе модернизации
общественной системы обнаружились острые межнациональные противоречия и конфликты.
Конфликт - неизбежный результат всякой системы управления, любой иерархически
организованной системы. «Социальный конфликт существует в том случае, когда две или
большее количество сторон убеждены в том, что цели их деятельности несовместимы»
(Krisberg, 1982). Если исходить из этой посылки, то конфликты в определенном смысле
неизбежны, однако в кризисном нестабильном обществе по сравнению со стабильным
значительно большее число «сторон» выдвигают несовместимые друг с другом «цели
деятельности», не говоря уже об интересах, именно поэтому в просторах бывшего СССР,
частью которого были суверенные государства современной Центральной Азии уже с
середины восьмидесятых годов число и разнообразие конфликтов (политических,
экономических, культурных и, учитывая полиэтничность государства, этнических) растет в
геометрической прогрессии.
Существование конфликта обусловлено существованием социальных неравенств. Эта
посылка лежит в основе теории Р. Дарендорфа, одного из наиболее известных конфликтологов
нашего времени (Dahrendorf, 1969). С его точки зрения, для регулирования конфликта важны
три обстоятельства.
Во-первых, наличие ценностных предпосылок. Каждая из сторон конфликта должна
признавать наличие конфликтной ситуации, и в этом смысле ее исходная ситуация
заключается в том, что за оппонентом признается само право на существование, что, конечно,
вовсе не означает признания справедливости его содержательных интересов. Иными словами,
регулирование конфликта невозможно, если одна из сторон заявляет, что ее оппонент не
имеет право на существование, а его позиция лишена всяких оснований.
К слову, именно такое «патовое» положение отличает состояние абхазского конфликта,
где грузинская сторона фактически отрицает само право на существование суверенной
Абхазской Республики, в определенном смысле - и грузино-российского конфликта, так как
Тбилиси исходит из полного игнорирования претензий абхазской стороны.
Во-вторых, важным моментом в регулировании конфликта является степень
организованности сторон: чем более они организованы, тем легче достичь договоренности и
добиться исполнения условий договора. И напротив, диффузный характер интересов, их
расплывчатость затрудняет разрешение конфликтной ситуации.
Если привлечь те же примеры, что и в первом случае, то по этой предпосылке
регулирования конфликта менее организованными представляются «сепаратистские» стороны
- карабахская, чеченская, и особенно абхазская. Правительство Саакашвили не было в
состоянии даже пресечь военного захвата мирного народа, а интересы Абхазии заметно
расходятся с позицией официального Тбилиси.
В-третьих, конфликтующие стороны должны согласиться относительно определенных
правил игры, при соблюдении которых только и возможен переговорный процесс. Эти правила
должны предоставлять равенство возможностей для каждой из сторон, т. е. обеспечивать
некоторый баланс в их взаимоотношениях.
Последняя предпосылка регулирования фактически во всех конфликтах этнонационального характера отсутствует, ибо сторона, стремящаяся к отделению (сецессии), уже
12
априори оказывается в неравном положении относительно стороны, представляющей уже
существующее государство - субъект международного права. Исходное равенство
возможностей может существовать в политических или экономических конфликтах, ибо
стороны его в известном смысле равноположены, в то время как государство и часть его,
ориентированная
на
сецессию,
обладают
неравными
политическими
статусами
(Здравомыслов, 1994).
В отличие от Дарендорфа, исходящего из неизбежности конфликтов, английский
социолог Антони Гидденс разделяет «противоречие» и «конфликт». Как он полагает,
противоречия далеко не всегда влекут за собой конфликты. Для превращения противоречия в
конфликт необходимо осознание противоположности интересов и соответствующая мотивация
поведения. Под конфликтом он имеете виду «реальную борьбу между действующими людьми
или группами независимо оттого, каковы истоки этой борьбы, ее способы и средства,
мобилизуемые каждой из сторон» (Giddens, 1989).
Иными словами, если экстраполировать позицию А. Гидденса на этническое
пространство, в котором действует иерархия групп и отношения неравенства, то оно
изначально внутренне противоречиво (это положение мы называем как раз латентной
конфликтогенностью), однако собственно конфликт разворачивается лишь в том случае, когда
противоположность интересов не только осознается, но и концептуализируется, становится
импульсом действия, в этом, напомним, как раз и проявляется мотивационная функция
этничности на стадии ее мобилизации.
Нейл Смелсер в своей теории коллективного поведения справедливо обращает
внимание на иррациональность коллективных действий, приводящих к конфликту. Напомним,
что именно иррациональность и является отличительной стороной этничности. Суть его
концепции состоит в том, что в развитии коллективных настроений, подготавливающих
вспышки насилия и ненависти, одно состояние при определенных обстоятельствах может
перейти в другое: ситуация неопределенности приводит к истерической реакции, которая
превращает эту неопределенность в абсолютную угрозу, которая в свою очередь может
привести к разрушительным массовым действиям. На этом фоне неизбежно формируется
образ врага, который ответственен за возникновение угрозы (Smelser N. J., 1962).
Совершенно очевидно, что так называемая перестройка в СССР и последовавшие за
ней процессы политической и экономической трансформации как раз и создали «ситуацию
неопределенности», о которой говорит Н. Смелсер, затронув и этническое пространство СССР.
Не случайно, образ этнического врага постоянно подпитывает как деятельность национальных
движений, так и массовое сознание граждан постсоветских государств. Ведь наличием
«вражеских происков» легко объяснить и снижение уровня жизни, и психологический
дискомфорт частного человека.
Этническая мобилизация почти всегда развивается на фоне массовой истерии, ибо
одной из важных предпосылок ее возникновения становится обеспечение коллективного, в
данном случае этнического, самосохранения, на что обратил внимание еще П. Сорокин в
своем объяснении социальной напряженности' (Сорокин, 1992). И в этом, напомним,
реализуется защитная функция этничности.
Итак, из всего сказанного выше становится очевидно, что этнический конфликт
является частной формой социального конфликта, а внутренняя противоречивость (латентная
конфликтогенность) этнического пространства в случае системного кризиса, т. е. и внешней
(социальной) и внутренней (психологической) неопределенности, с большой долей
вероятности перейдет во множество открытых трудно разрешимых конфликтов,
подпитываемых массовой истерией в форме конструирования образов врага - «чужака»,
ответственного за все сложности и неурядицы переходного периода.
Все авторы, пытающиеся по-своему определить категорию «этнического конфликта»
исходят из следующих посылок:
13
во-первых, наличия двух или более сторон, которые могут быть представлены
национальными движениями, политическими партиями или государственными органами как
местными, так и центральными;
во-вторых, оценки ситуации как противоречия между интересами отдельных этнических
(субэтнических) групп внутри единого этнического пространства или между интересами какойто этнической группы, находящейся в положении национального меньшинства, с одной
стороны, и государственными институтами, представляющими интересы титульного народа
(национального большинства), - с другой стороны.
Таким образом, самой общей классификацией этнических конфликтов служит деление
их на два класса по особенностям противостоящих сторон:
«горизонтальные» конфликты между этническими группами (например, осетиноингушский конфликт или ферганский конфликт между узбеками и турками-месхетинцами);
«вертикальные» конфликты между этнической группой и государством (например,
чеченский, карабахский или абхазский конфликты).
В своем определении А. Ямсков (Ямсков, 1997) концентрирует внимание на конкретных
действиях участников конфликта:
«Этнический конфликт - это динамично меняющаяся социально-политическая ситуация,
порожденная
неприятием
ранее сложившегося
статус-кво существенной частью
представителей одной (нескольких) из местных этнических групп и проявляющаяся в виде хотя
бы одного из следующих действий членов данной группы:
а) начавшейся этноизбирательной эмиграцией из региона, ("исход", "массовое
переселение"), существенно изменяющей местный этнодемографический баланс в пользу
"других", остающихся этнических групп;
б)
создания политической организации ("национального" или "культурного"
движения, партии), декларирующей необходимость изменения существующего положения в
интересах указанной этнической группы (групп) и тем самым провоцирующей ответное
противодействие органов власти и/или политическую мобилизацию другой (других) местной
этнической группы в защиту статус-кво, вполне удовлетворяющего последних;
в)
спонтанных... акций протеста против ущемления своих интересов со стороны
представителей другой местной этнической группы и/или органов государственной власти в
виде массовых митингов, шествий, погромов».
В этой дефиниции автор исходит из социально-психологического определения
конфликтных вариантов межгрупповых отношений (Taifel H, 1981). Соглашаясь с ним по
существу толкования действий, в которых проявляется наличие конфликтной ситуации, в
нашем определении «отправной точкой» является изменение этнического пространства или
пересечения этнического и политического пространств.
Под этническим конфликтом мы понимаем социальную ситуацию, обусловленную
несовпадением интересов и целей отдельных этнических групп в рамках единого этнического
пространства или этнической группы (групп), с одной стороны, и государства, с другой, на
пересечении этнического и политического пространства, выражающуюся в стремлении
этнической группы (групп) изменить сложившиеся этнические неравенства или политическое
пространство в его территориальном измерении.
Вместе с тем, с нашей точки зрения, этнические конфликты имеют стадиальную
динамику (степень напряженности) и в этом контексте рассмотрения их можно
классифицировать по уровню притязаний и форме проявления. В первом случае динамика
развития конфликта выглядит следующим образом:
В период зарождения конфликтной ситуации выдвигаются требования, связанные с
повышением роли языка коренного населения региона, национальные движения обращаются к
14
традициям, обычаям, народной культуре, в целом к этнонациональной символике, которая
противопоставляется «чуждым» символам и ценностям. Эту стадию можно назвать ценностносимволическим конфликтом, обусловленным защитной и регулятивной функциями этничности.
Вторая стадия характеризуется стремлением перераспределить властные полномочия
в пользу одной этнической группы за счет других групп, изменить этническую иерархию,
повысить этнический статус коренных жителей и т. п. На стадии статусного конфликта
этничность, актуализированная в форме этнонациональных интересов, становится для
местной элиты инструментом «давления» на центральную власть с целью реорганизации
существующего этнополитического пространства в свою пользу. Основной становится
инструментальная функция этничности.
Третья стадия, вероятная, хотя и не обязательная, доводит развитие конфликта до
выдвижения либо территориальных притязаний в рамках данного этнополитического
пространства, либо притязаний на оформление новой этнонациональной государственности, т.
е. изменения территориальных контуров существующего политического пространства. Таким
образом, в этом случае идет речь либо о территориальном, либо о сецессионном конфликте.
На этой стадии этническая группа может прибегнуть к силовым действиям, чтобы силой оружия
подкрепить свои притязания.
В период с 1986 по 1991 годы подобная стадиальная динамика была характерна для
развития конфликта между отдельными союзными республиками и Союзным центром,
который, как известно, завершился дезинтеграцией политического пространства СССР. По
такому же «сценарию» развивался и конфликт в СФРЮ, закончившийся распадом и этого
федеративного государства.
На субъективированном уровне этнический конфликт развивается в форме
последовательно меняющегося поведения в этноконтактной среде - отчуждение сменяется
неприязнью, которая в свою очередь может перерасти в насилие.
Отчуждение - это своего рода пролог конфликтной ситуации в полиэтническом
обществе. Эта стадия проявляется в форме стремления к этнически однородным бракам, к
моноэтническому общению, к минимизации контактов с иноэтнической средой за исключением
неизбежных - профессиональных или бытовых. Иными словами, речь идет об увеличении
социокультурной дистанции. Именно такое поведение, судя по данным социологических
исследований, характерно в последние годы для этнодисперсных групп в крупных российских
городах, для русской «диаспоры» в постсоветских государствах. Отчуждение чаще всего
обусловлено кроме причин ситуативного характера культурными различиями, несхожими
стереотипами поведения.
Переход в стадию неприязни связан со следующими причинами:
культурными (частичная этнокультурная денационализация,
экстраполируется на соседствующую этническую группу);
вина
за
которую
экономическими (большая экономическая успешность одной этнической группы по
сравнению с другой, особенно в условиях общего снижения уровня жизни всего населения);
правовыми (законодательная дискриминация одной этнической группы в пользу
другой);
политическими (манипуляция массовым сознанием со стороны политических партий
или национальных движений). Для жителей крупных российских городов, судя по данным
исследований, ведущими оказываются экономические мотивы неприязни (в частности, это
главные мотивы «кавказофобии»), для населения государств СНГ и Прибалтики - в большей
мере культурные, правовые и политические.
Стадия насилия (в обыденном сознании - это и есть собственно конфликт) уже выходит
за пределы не только этнических, но и национальных отношений, ибо в него оказываются
втянутыми люди не только по этническому происхождению, но и политическим пристрастиям,
15
включенности в те или иные статусные группы, просто по местожительству в зоне конфликта.
На этой стадии конфликт становится формой политического действия и средством достижения
политических целей.
Конфликт в силовой стадии протекания может использоваться как:
инструмент борьбы за власть (например, в Грузии в момент прихода к власти Э.
Шеварднадзе);
инструмент удержания власти (например, противостояние М. Снегура и парламентской
оппозиции в канун приднестровского конфликта);
инструмент геополитики (например, на Кавказе в целом, где соприкасаются, с одной
стороны, государства, представляющие северо-западную христианскую цивилизацию (Россия,
Грузия и Армения), с другой же, - государства и национально-территориальные образования,
принадлежащие к юго-восточной исламской цивилизации (Азербайджан и северо-кавказские
республики России).
Этнические конфликты чаще всего различают по их приоритетным целям (Сикевич,
1996). Если их расположить по нарастающей сложности достижения компромисса или
урегулирования, типология будет выглядеть следующим образом:
Культурно-языковые конфликты, связанные со стремлением сохранить или возродить
полноценное функционирование языка и традиционной культуры в условиях прогрессирующей
аккультурации, которая неизбежно приводит к постепенному «размыванию» этнокультурной
идентичности.
Межнациональные конфликты в центральноазиатском регионе подпитываются
миграцией, приведшей к перемещению людей в поисках работы и лучших условий жизни.
Столкновения на межнациональной почве в регионе, проходившие под лозунгом защиты
"земли отцов" от нашествия "чужаков", осуществлялись при активном участии безработной
молодежи, люмпенизированных, криминальных элементов. Например, движение скинхедов,
неофашистов и т.д.
К числу постоянно действующих факторов, способных привести к обострению
отношений между этнорелигиозными группами населения, относится устойчивость в массовом
сознании этнических и религиозных стереотипов населения, с помощью которых легко
распространяются мифы, слухи, рождающие недоверие, враждебность к людям иной нации,
веры.
Хотя политические процессы дезинтеграции СССР и содействовали разгоранию
межнациональных конфликтов, причины возникновения последних, как правило, объективны, а
корни зачастую уходят в историю. На межнациональных отношениях, несомненно, отражаются
сложные коллизии исторического прошлого, деструктивную роль играют застарелые
разногласия и обиды, реанимируемые политиками и идеологами, преследующими разные цели
с той или другой стороны.
В изучении конфликтных ситуаций в межнациональных отношениях, поиске
эффективных путей их разрешения немаловажное, значение имеет раскрытие роли в
межнациональных конфликтах этносоциальной памяти как специфической формы аккумуляции
и трансляции социально-этнического опыта.
Социальная память - сложное и многокомпонентное явление (историческая память,
политическая память и т.д.) (Lavahre, 1992), которое выступает одним из важнейших условий
существования общества, базируется на накоплении, хранении, трансляции социально
значимой информации.
Этнический фактор является одной из детерминант социальной памяти. Составляющая
содержание этносоциальной памяти - это факты, сюжеты, характеризующие своеобразие
исторического пути народа, совокупность культурных и материальных ценностей, лежащих в
основе этнической идентификации. Этносоциальная память представляет своего рода
16
"национально-генетический код", хранящий информацию об историческом развитии, условиях
существования и этническом потенциале социальной общности. Кодирование культурного и
социального опыта этноса в памяти - многоплановый процесс, который протекает как в сфере
интеллектуально-духовной, так и в материально производственной деятельности. Главная
функциональная характеристика этносоциальной памяти - сохранение и передача
самоидентичности национальной общности. Аккумулируемая этносоциальной памятью
информация посредством института воспитания и образования, механизма социального
наследования транслируется от одного поколения к другому, и именно это обеспечивает
идентификацию этнической общности, т.е. степень выраженности этнического "я". В свою
очередь этническое "я" с учетом интересов, на основе разума будет ревизировать свою
этническую память.
Постановка и обсуждение проблем этносоциальной памяти вызвано во многом тем, что
собственно сам данный феномен крайне неоднозначен, воплощаемый как со знаком «минус»,
так и со знаком «плюс».
Каждое новое поколение обращается к прошлому не только с целью связи с минувшим,
но исходя из своих нынешних интересов. Разные политические, общественные силы видят в
социальной памяти то, что хотят видеть. Этносоциальная память всегда избирательна, потому
что здесь всегда присутствует субъективный фактор, то есть факты и события воспроизводятся
через призму интересов личности, различных национальных групп.
Социально-экономические
конфликты,
в
которых
выдвигаются
требования
выравнивания уровня жизни между отдельными этническими группами («богатыми» и
«бедными»), предоставления квот «коренному населению» во властных группах или элитных
слоях, распоряжения природными ресурсами в интересах той этнической группы, на
территории которой они находятся («Финансы и статистика», 1991). Как показывают
сегодняшние реалии Центральной Азии, конфликты в межнациональных отношениях
возникают, как правило, на социально-экономической базе. В частности, на базе
экономического неравенства между этноконфессиональными сообществами. Это выражается в
осуществлении "права большинства", дающего преимущества титульному этносу. Конфликт
может быть вызван и неудачной экономической политикой, что в целом свойственно многим
государствам Центральной Азии, в результате которой появляются массовая безработица,
маргинализация и люмпенизация значительной части населения, особенно молодежи.
Территориальные конфликты между отдельными автономиями в пределах единого
политического пространства федеративного государства или этнической группой, не имеющей
(лишенной) собственного образования, с одной стороны, и автономией или государством в
целом, с другой стороны. Такого рода конфликты уже предполагают существенную
«перекройку» внутри этнополитического пространства.
Одними из основных причин конфликтности на этнической почве являются
этнотерриториальные проблемы, в обосновании многих, если не большинства
этнотерриториальных требований и притязаний, лежат ссылки на историческую память.
Рассмотрим это положение на примере Центральной Азии.
Большинство территориальных споров в центральноазиатском регионе имеют свои
исторические корни, во многом связанные с национально-территориальным размежеванием,
произведенным в 1920-е годы советской властью. Трудности национально государственного
размежевания в Центральной Азии обуславливались, прежде всего, тем, что этнические,
границы не были проведены объективно. Установленные в советский период политические
границы во многом не соответствовали этническому расселению в регионе. Несовпадение
этнического расселения и политических границ объясняется сложным характером этнических
процессов в Центральной Азии. Территориальное смешение народов, чересполосное
проживание населения различных национальностей в регионе превращали этнические
границы в более или менее широкую зону.
До вхождения в состав Российской империи в XIX веке основные оазисы региона были
поделены между Хивинским и Кокандским ханствами и Бухарским эмиратом, и окружены в
основном кочевыми народами. После 1917 года земли Хивинского ханства были поделены
17
между Узбекистаном, Казахстаном и Кыргызстаном; Кокандского ханства - между
Узбекистаном, Казахстаном, Кыргызстаном и Таджикистаном; Бухарского эмирата - между
Узбекистаном,
Таджикистаном
и
Туркменистаном.
Создание
государственности
осуществлялось на основе национального, а не территориального принципа, как прежде, хотя
ни одна из республик этого региона не обладала в те годы собственным национальным
большинством на выделенных землях. При определении границ на основе национальнополитических принципов за основу бралось преобладание той или иной национальности,
компактно проживавшей на той или иной территории, исключая возможность каких-либо
территориальных
перерывов.
За
годы
существования
союзного
государства
центральноазиатские
республики
во
многом
стали
соответствовать
этническим
самоназваниям, но все же территориальные притязания остаются дестабилизирующим
фактором межнациональных отношений.
В Центральной Азии основными инициаторами этнотерриториальных претензий
выступают преимущественно национальные движения, политические партии и этнические
общины. В отличие от других регионов бывшего СССР, территориальные притязания и
требования практически не выдвигаются на государственном уровне. Одним из немногих
исключений является спор между правительствами Таджикистана и Кыргызстана по
пограничному вопросу. Между двумя этими государствами существует ряд спорных участков на
границе ("Эхо науки", 1996) Дефицит земельноводных ресурсов, высокий уровень безработицы
превращают многие приграничные районы обеих республик в зону хронической
нестабильности, чреватую конфликтами. Так, в 1989-1990 гг. произошли столкновения между
таджиками Исфаринского района Таджикистана и кыргызами Баткенского района Кыргызстана,
вызванные земельно-водными проблемами. Гражданская война в Таджикистане привела к
"выдавливанию" тысяч этнических кыргызов на историческую родину многочисленными
беженцами из глубинных районов Таджикистана, где ведутся боевые действия.
Статусные конфликты, связанные с выдвижением требований по изменению
(повышению) политического статуса и объема властных полномочий той или иной
этнотерриториальной автономии, чаще всего возникающие в условиях организации
государства на принципах национально-территориального федерализма.
С конфликтами "депортации" тесно связаны конфликты "репатриации". Выдвигая
этнотерриториальные требования, национальные движения зачастую связывают их с
воспоминаниями об "исконных" территориях народов. Так, в государствах Центральной Азии
начинают раздаваться призывы о возвращении на историческую родину когда-то вытесненных
с нее народов (туркменовна полуостров Мангышлак в Казахстане, кыргызов - на Памир в
Таджикистане, казахов - в Ташкентский оазис в Узбекистане). В соответствии с политикой
национального государственного размеС конфликтами "депортации" тесно связаны конфликты "репатриации". Выдвигая
этнотерриториальные требования, национальные движения зачастую связывают их с
воспоминаниями об "исконных" территориях народов. Так, в государствах Центральной Азии
начинают раздаваться призывы о возвращении на историческую родину когда-то вытесненных
с нее народов (туркменовна полуостров Мангышлак в Казахстане, кыргызов - на Памир в
Таджикистане, казахов - в Ташкентский оазис в Узбекистане). В соответствии с политикой
национального государственного размежевания, проведенной советской властью в 20-30 годах,
эти народы были переселены (частично или полностью) соответственно в Туркмению,
Кыргызстан и Казахстан.
Апеллируя к исторической памяти народа, различные силы пытаются исторически
обосновать свои притязания на принадлежность той или иной спорной территории. В качестве
основного аргумента выдвигается положение о том, что данный народ некогда проживал или
проживает на данной территории. При этом не учитывается, а чаще всего игнорируется
процесс становления той или иной исторической общности в результате длительного
исторического развития, происшедшие в структуре населения спорных территорий изменения.
Незнание и сокрытие исторического прошлого, содержащего и положительный опыт
межнациональных отношений, и трудные противоречия, привели и приводят к взаимному
отчуждению людей, зачастую выливаются в межнациональные конфликты.
18
В этом кроется немаловажная причина кыргызско-узбекского конфликта (Ошская
область Кыргызстана, 1990 г.). Мотивация этого конфликта была, прежде всего, обусловлена
ухудшением социально-экономического положения различных национальных групп. Ошская
область находилась на последнем месте в республике по ряду показателей, характеризующих
уровень благосостояния населения. Остро стояли проблемы занятости, жилья.
Дестабилизации межнациональных отношений способствовал различный социальный статус
национальных групп в регионе: если узбеки, главным образом, были заняты в торговле,
общественном питании и транспорте, то кыргызы преимущественно в сельском хозяйстве,
животноводстве. Перекосы в кадровой политике в области в пользу кыргызов при
комплектовании управленческих структур, имеющиеся трудности в удовлетворении
национально-культурных запросов породили у части узбеков идею о создании в этом районе
узбекской автономии, необходимости пересмотра границ Ошской области в пользу
Узбекистана. В то же время, отсталость социально-бытовой сферы села, бедственное
положение значительной части семей, в основном многодетных, породили у рядовых кыргызов
мнение об ущемленности интересов их народа на своей родной земле (Бишкек, 1995).
Одной из важных причин ошского конфликта явился низкий уровень культуры
межнациональных отношений как кыргызского, так и узбекского населения. "Национализм
просачивался с невинных, на первый взгляд, склонов с ревностной монополизацией, с
приписыванием только своей части имен и деяний исторических личностей прошлого, с
отказом другим в причастности к общетюркской духовной панораме" (Айтматов, 1991).
Произошло, как точно выразился Ч. Айтматов, размежевание исторического сознания этих
народов. Изучение самого феномена общетюркского самосознания до недавнего времени
пресекалось и рассматривалось как происки пантюркизма. Давно назрела задача создания
летописи совместной истории народов, населяющих Центральную Азию, так как до сих пор
каждая республика ограничивалась лишь своей этнической версией, замыкаясь в ней, как в
"скорлупе".
Сецессионные конфликты, в которых выдвигаются требования по созданию
собственной независимой государственности или воссоединения с соседним («материнским»
или «родственным») государством. Решение подобного конфликта возможно исключительно
посредством изменения территориальных контуров данного политического пространства.
ЛИТЕРАТУРА
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Айтматов Ч. Т. Вороний грай над оползнем. Ошские раздумья, год спустя / "Известия". –
1991. 31 июля.
Дмитриев А. А., Кудрявцев В. И., Кудрявцев С. В. Введение в общую теорию конфликтов. –
М., 1993;
Здравомыслов А. Г. Социология конфликта. – М., 1994;
Национальный состав населения СССР. – М.: «Финансы и статистика», 1991.
Развитие межнациональных отношений в новых независимых государствах Центральной
Азии. - Бишкек, 1995.
Сикевич З. В. Национальное самосознание русских. – М.: Институт «Открытое общество»,
1996.
Сикевич С. В. Социология и психология национальных отношений. Учебное пособие. –
СПб., 1999.
Сорокин П. А. Человек, цивилизация, общество. – М., 1992.
"Эхо науки". - Бишкек. 1996, - № 4.
Ямсков А. Этнический конфликт: проблемы дефиниции и типологии // Идентичность и
конфликт в постсоветских государствах. – М., 1997.
Dahrendorf R. Class and Class Conflict in an Industral Society. – London, 1969.
Giddens A. The Constitution of Society. Cambridge, 1989.
Krisberg L. Social conflicts. Prentic Hall, 2-nd, 1982.
Lavahre M. Histoire et memoire es parties politiques: la memoire communiste. Paris, 1992.
Smelser N. J. Theory of Colletive Behaviour. – N. Y., 1962.
Taifel H/ Human Groups and Social Categories: Studies in Social Psychology/ - Cambridge,
1981.
19
PEACE-BUILDING AS A PEACE OPERATION
Dr. Yasar Sari
Assistant Professor
Department of International Relations
Kyrgyzstan-Manas University
Bishkek, Kyrgyzstan
and
Department of International Relations
Abant Izzet Baysal University
Bolu, Turkey
E-mail: [email protected]
1. INTRODUCTION: PEACEKEEPING: CONCEPTS AND APPROACHES
Peacekeeping is “the prevention, containment, moderation and termination of hostilities
between or within states, through the medium of a peaceful third-party intervention organized and
directed internationally, using a multinational force of soldiers, police, and civilians to restore and
maintain peace.” (Rikhye, 1974) Peacekeeping is an objective activity. However, it is clear from the
definition that peacekeeping is not a completely neutral activity and primarily a political and diplomatic
activity. Furthermore, one of the most important distinguishing characteristics of peacekeeping is the
implementation of a non-coercive operation.
There are several differences between peacekeeping operations from the collective security
operations: First, peacekeeping troops are not designed to restore order or stop the fighting between
opposing adversaries. Peacekeeping troops are usually only deployed following a cease-fire
agreement by the conflicting parties. In other words, unlike a collective security operation,
peacekeeping troops are deployed after fighting is halted rather than before or during military conflict.
Second, while a usual collective security operation tasks involve the defense or attack the other side,
the role of a peacekeeping force is considerably different. Peacekeeping troops control and settle a
given area but act an interposition force between the conflicting parties. A third unique element of
peacekeeping is its transparency. Their activities are open, not veiled. Their rules of engagement are
transparent, not secret. They let conflicting parties see where they are deployed and do not seek to
hide their positions. In conflict situations, their role is de-escalating rather than escalating to solve
conflict. Their approach is cooperation rather than confrontation. Therefore, peacekeeping missions
have a role that is completely dissimilar from that of collective security operations.
In 1945 the Charter of the United Nations (UN) established measures for international action
to deal with conflict between states. It distinguished between the ‘Pacific Settlement of Disputes’
(Chapter Six) and ‘Action with Respect to Threats to the Peace, Breaches of the Peace, and Acts of
Aggression’ (Chapter Seven), which could include the use of military force in the last choice. These
chapters emphasize for a quick temporary measures to bring a conflict under control rather than on
the longer-term task of helping the conflicting parties negotiate a political settlement to their conflict.
However, during the Cold War the competition between two blocks dominated international system
and the United Nations’ first four decades; therefore, it weakened the United Nations’ ability to use the
measures which are written down in the Charter.
The first peacekeeping operation was established in 1948 during the first Arab-Israeli war
when the UN Truce Supervision Organization (UNTSO), a group of unarmed military observers, was
sent to Palestine after the Security Council had intended a ceasefire between conflicting parties. The
first armed peacekeeping operation was the UN Emergency Force (UNEF1) which was deployed in
1956 to ‘secure and supervise’ the stop of fighting following the Anglo-Franco-Israeli invasion of
Egypt. During the Cold War era, the peacekeeping missions turned as potential tool for the
superpowers (the United States and Soviet Union) used for diminishing each other influence
conflictual regions such as Korea and Congo.
However, the fall of the Soviet Union, the demise of communism in Eastern Europe, and the
end of the Cold War led in a new era of international politics. The bipolar sphere of East-West conflict
20
ended without a military clash between the two superpowers. In the early 1990s, scholars and
politicians spoke of the promise of an “end of history” and a lasting “democratic peace” as the
international society began to talk about a “new world order.” (Fukuyama, 1997) However, heading
into the late 1990s suggests that the emerging “new world order” is better described as a “new world
disorder.” (Oakley, 1998)
On the other hand, the end of the Cold War with new opportunities brought for international
engagement to resolve some long-standing conflicts in which the superpowers had been supporting,
directly or indirectly, competing parties engaged in large-scale, violent struggles for power, particularly
in Namibia, Angola, Mozambique, Nicaragua, El Salvador, Afghanistan, and Cambodia. As a result
those years introduce massive growth in peacekeeping operations. Moreover definition, structure and
the way of implications of peacekeeping operations have also changed significantly over the years.
Peacekeeping is no longer defined as deployment of military forces in the ground for the goals only of
the deterrence of conflict and the making of peace. The features of peacekeeping are changing
because the world is changing. For example, several of the new peacekeeping operations were larger
in size and more complex than previous actions and were authorized to employ military force actively
rather than passively; they were undertaken either without agreement or with only fragile, limited
agreement of the warring parties.
A first-time meeting of the United Nations Security Council at the heads of state level was
held on 31 January 1992 and approved the concept of "Strengthening the Capacity of the United
Nations for Preventive Diplomacy, for Peacemaking and for Peacekeeping.” The heads of states
asked the newly-elected the United Nations General Secretary, Boutros Boutros-Ghali, to prepare
recommendations on strengthening the UN’s capacity for preventive diplomacy, for peacemaking and
peacekeeping. Boutros-Ghali clarifies four different fields of post-Cold War UN activities: preventive
diplomacy, peacemaking, peacekeeping, and post-conflict peace-building. They simply refer to the UN
and its peacekeeping operations before (preventive diplomacy), during (peacemaking and
peacekeeping), and after (post-conflict peace-building) a conflict (Boutros-Ghali, 1995). As a result,
peacekeeping operations have expanded from an isolated and limited set of tasks, such as monitoring
and confirming the observance of ceasefire between conflicting states, to include assistance in
making, enforcing, maintaining and building peace within states.
If one looks at different peacekeeping missions of UN after the Cold War, one can see
obvious differences those of after the Cold War. For example, Operation Restore Hope and United
Task Force (UNITAF) in Somali were unique on several counts. For the first time in history, the United
States under the United Nations auspice had sent a large military force to an area without strategic
interest on a strictly peacekeeping mission. Moreover, the UN Security Council for the first time
approved the dispatch of UN-approved force without the request of the local government. The
Security Council decided to make Somali into a kind of example for applying the new UN
peacekeeping approach. In other words, the idea of peace-building and reconstruction of “failed
states,” were all applied in Somali (John, 1995). However, after less than a year the Somali
operation, in 1994, enthusiasm for this kind of mission had begun to wane. This was especially true in
the United States, which was shocked by the death of 18 of its peacekeeping soldiers and the
wounding of 78 more on 3-4 October, 1993 in Mogadishu, Somalia, along with UN peacekeeping
operations and moreover, discouraged by the failure of the UN operations in Bosnia and Rwanda in
early 1990s in which over 200,000 Bosnians and 800,000 Rwandans were slaughtered while UN
peacekeeping forces watched helplessly, remains century’s enduring images of genocides. Therefore,
the failure of peacekeeping missions in Somali, Bosnia and Rwanda left a scar on the UN and its
Department of Peacekeeping Operations. The UN struggled to save its reputation and prove its
commitment for peace. And so, in the fall of 1993, it established the International War Crimes Tribunal
for the Former Yugoslavia in The Hague. A year later, the horrors of Rwanda were handed over to the
same body, which created a parallel process, the International Criminal Tribunal for Rwanda.
Moreover, in 1999, the UN assumed authority to administer the transition from war to sustainable
peace in two regions- Kosovo in the Federal Republic of Yugoslavia and East Timor controlled by
Indonesia. The UN rule was intended to fundamentally transform the status of these two entities, in
the case of East Timor to sovereign statehood and in Kosovo to substantial autonomy. Finally, the UN
rules provided a similar outcome for Kosovo, Kosovo declared its independence.
Thus, since the late 1980s that we have witnessed the expansion of peacekeeping activities
to embrace a wide variety of peace-building tasks-which are ranging from electoral assistance and
21
human rights monitoring to the resettlement of refugees; the training of police forces; and the
disarmament and demobilization of armed forces.
2. PEACEBUILDING
“One of the lessons to be learnt from the international community’s intervention in Cambodia
is that peacemaking and peacekeeping are not enough. There is also a need of for peace-buildingthat is, international action to help a society torn by civil war to identify the root causes of the conflict
that just ended and to devise means of eradicating those root causes. This takes time, for the roots
often turn out to be deep. It requires a more profound understanding of the society than peacemakers
or peacekeepers usually have. It is very sensitive, because it touches on issues deep within the
domestic jurisdiction of the state concerned.” (Goulding, 2003)
Boutros-Ghali introduced a new concept to the peace literature: peace-building. He defines
peace-building as an engagement to identify and support structures which will tend to fortify and
solidify peace in order to avoid a fall back into conflict or (re)building institutions and infrastructure
within a country to create conditions favorable to peace (Boutros-Ghali, 1995). Peace-building could
begin even before deployment, but must happen during and after it. Peace-building efforts are
essential to prevent the conflict from basically resuming after the peacekeeping forces depart. What
the international society can do to make certain that peace lasts after the fighting has stopped has
been called post-conflict peace-building. Therefore, to be effective, peace-building would have to
cover both the deployment and post-deployment stages. A multidimensional peacekeeping operation
would usually integrate peace-building measures as it makes every effort to rebuild institutions that
make a lasting peace possible.
Peace-building is longer-term mission to secure peace by dealing with the origin causes of a
potential or past conflict. One of the lessons learnt by the UN since the end of the Cold War is that it is
not enough to negotiate a peace settlement, help the parties apply it and then withdraw after a couple
of years. The peace will last only if corresponding, long-term action is taken to eliminate the basis of
the conflict. Peace-building is especially important and difficult for the UN is that such conflicts the root
causes are internal issues. They typically associate to human rights, justice and law and order, ethnic
discrimination, economic policy, the distribution of wealth, all of them matters which sovereigntysensitive governments will be unwilling to open to foreign governments and IGOs.
Therefore, peace-building operations are complex and difficult. According to Richard Caplan,
peace-building process should include: establishment and maintenance of law and order, providing
humanitarian assistance such as repatriation and reintegration of refugees and internally displaced
persons, performance of basic civil administrative functions, development of local democratic political
institutions, including the holding of elections to these institutions, and the building of infrastructure
and civil society, and economic reconstruction and development (Caplan, 2005).
Law and Order:
In the absence of security, governance is naturally difficult if not impossible to exercise.
Furthermore, in the absence of any local police force at all, anarchy may exist and organized crime
boom. Establishing and maintaining law and order, and providing security to the people are thus
among the most important functions for peacekeeping forces engaged in administering and
reconstructing societies emerging from internal conflict. Peacekeeping forces carry out such police
tasks as patrolling the streets and countryside to report incidents and deter criminal and other hostile
actions.
Providing law and order refers to the power and practice of law and enforcement by
peacekeeping forces within a specific area. This power derives from the assumption by the United
Nations of sovereign authority over the area and its practice from the establishment of an international
administration. To date, UN peacekeeping missions in Kosovo and East Timor (UNMK and UNTAET),
established in October 1999, are the only two examples of executing law and order in a peace
operation.
Main function of law and order is to provide security for the people. Public security is closely
related to the return of refugees and internally displaced persons, particularly in the circumstance of
22
internal conflicts where the migration of civilians is often a calculated and planned goal of conflicting
parties who are seeking to achieve ethnic homogeneity on the territory that they control as they were
in Kosovo and East Timor. Where ethnic minorities are not rather free from the threat of physical
attack, they are not likely to be keen to risk life to return to their regions of origin. The removal of
mines may also be necessary for the guarantee of physical security. Other factors that can have an
effect on the return of refugees and displaced persons include employment opportunities, the
accessibility of housing and social services such as schools and health care, and a legal infrastructure
that guarantees the restoration of citizenship, and other fundamental rights that an individual may
have lost.
Humanitarian Assistance:
During many internal conflicts, control over the country is break between the central
government and various rebel groups. Combined with the turmoil caused by the war, this prevents
essential services such as food supply and medical care from being delivered to the population and
creates a flood of refugees fleeing war zones. For these reasons, peacekeeping operations include
involvement in situations where human rights are at risk and where there is a crisis. The
peacekeeping forces are often the only organization with the necessary equipment and capacity for
immediate action to be able to deal with a humanitarian emergency. The UN has participated in
distribution of food and essential items, in primary health care, in repatriation of refugees and
resettlement of displaced persons. Therefore, the peacekeeping forces perform two sets of functions
in the humanitarian arena: logistic (relief activities and support for civilian relief agencies) and security
that way safeguarding the well-being of victims by ensuring that they have access to material
assistance.
The other humanitarian activities, peacekeeping forces perform including such services as
letting the local population to make use of facilities set up to serve the peacekeeping troops, such as
medical clinics, assisting with electricity and water problems in the area, and providing transportation
or help to local farmers. These activities are not formally part of peacekeeping operations’ mandates,
but they are in harmony with it and may in fact support the main mission. Aiding the local population
helps bring acceptance for the peacekeeping force and reduces the threat that the forces will be the
victim of unprovoked attack by local elements who might dislike their existence in the region.
Humanitarian activities are generally non-controversial, contributing greater sincerity to the claim that
the peacekeeping forces are neutral parties not seeking to have an effect on the military situation in
the area (Diehl, 1993).
Election
Election process became a greater extent popular way to resolve internal conflict in a state.
Allowing popular opinion instead of force of arms to decide which groups will control the government.
The presence of UN observers has been necessary to monitor the entire electoral process, to ensure
that elections are held in a peaceful environment, and on the demand of the competing parties. UN
peacekeeping forces would guard the area in which the election is held, seeking to limit the campaign
carnage that has become common in many parts of the world. Second, and most importantly, the
peacekeeping forces would monitor the election process to guarantee that fair and standard
procedures were followed; in fact they would be on hand to report and in that way prevent any ballot
fixing or wrongdoing on the Election Day. Peacekeeping forces might also be asked to take on certain
governmental functions (e.g., to provide a police force) before the election. Thus, It is clear that the
existence of peacekeeping troops preserves the reliability of the election, checking competing parties
from manipulating the election results or from using claims of fraud to nullify or disregard those results
should they lose. In fact, peacekeeping troops guarantee the legitimacy of the election.
Electoral observation missions usually arrive in countries shortly before scheduled elections,
when the pre-electoral political climate is turbulent and they depart a few days after the elections. The
significance of election missions and their very visible existence in the electoral process of the country
in question means that the missions themselves are “observed,” both nationally and internationally.
For instance, UN observer teams have played a role in supporting fair and democratic elections in
1989 and 1990 in Nicaragua.
23
Democratization
How does democracy play a role for sustainable peace? Peace needs democracy. However,
looking and thinking of democracy only from having fair election limits role of democracy to establish
stable peace, even increase possibility of a conflict. The task of building the liberal democracy is too
complex; therefore, responsibility of a peace-building mission is to construct a condition to flourish a
stable political system based on democratic principles (Hoohan, 2005). While democracy materializes
to be the primary measure of political legitimacy, democratization requires many activities: including
assistance in the drafting of constitutions, strengthen parliamentary assemblies, the development of
political parties, aid to trade unions, and efforts to increase citizen involvement in decision-making.
More than any other feature of a transitional regime, democratization has extensive and important
implications for the future political character of the country.
However, there is a paradox exists: while “democracy” is held by the international society to
be an essentially popular goal and a necessary condition of a sustainable peace, the process of
democratization itself is often seen to let loose competing forces and friction within a society that
make conflict more likely. Thus, the success or failure of a democratic state, like any other state, rests
eventually upon the legitimacy of the system. Legitimacy may be defined simply as the moral right of
the government to govern combined with the capability of the government to carry out its programs
and policies.
Demobilization and Disarmament:
Demobilization in countries emerging from internal conflicts is no easy task, as it involves the
payment to ex-fighters and the reintegration of the demobilized individuals into normal civilian life. In
recent years it has increasingly been recognized that a major element of post-conflict peace-building
must be effective arrangements for bringing former fighters back into normal civilian life as creative
members of the local community.
Disarmament contains the collection of weapons from the demobilized fighters of competing
military forces, armed groups in internal conflicts, and the civilian cause a division and split of society
that may or may not lead a split of the armed forces into factions. Such conditions bring about the
collapse of central authority in a country. The process of restoring peace must then cover not only the
collection of weapons but also the creation of new instruments to maintain law and order and security.
Institutional Building:
Perhaps the most distinguishing characteristic of peace-building is the establishment of
institutions with broad responsibility for the management of some of the core functions of a modern
government such public resources and the providing public services. After establishing order,
peacekeeping forces are able to begin the process of resurrecting the institutions of civil society,
relocating the displaced, revitalizing the economy, rebuilding damaged infrastructure, and establishing
the fundamentals upon which political institutions can be revived or newly created. Furthermore,
peace-building requires the establishment of a single national army for security duties and a trained
police force to maintain law and order.
The establishing of political institutions is crucial for the legitimacy of continued peace-building
operations ahead of the preliminary stage of a peacekeeping operation. However, too speedy a
transfer of authority carries its own risks: among other things, it can devastate a people emerging from
the suffering of violent conflict as well as strengthen dividing lines that lie at the center of the conflict
as former conflicting parties compete for political power. Therefore, a well-functioning government,
and operational political institutions are important not only for democratic self-government but also in
relation to economic reconstruction and development where political institutions are not capable to
control emerging political and economic crimes.
One clear need in many cases is the restructuring of internal political systems to have
capacity for the social problems. The convergence of increasing democratization and increasing
internal conflict has logically redirected concentration to the capacity of the political institutions of
countries to respond to and effectively manage conflict.
24
Three broad areas of structuring political institutions have attracted special attention: the
territorial structure of the state (questions of federalism, autonomy, confederation); the form of the
state’s legislative and executive functions (presidential, parliamentary or “semi-presidential”); and a
state’s rules of political parties, and local representation). Building these political institutions,
adaptation of diversity, management of conflict, and shaping of political-economic institutions of
conflict is central to the broader debate about the building of sustainable peace and stability.
While accepting and establishing tolerance and democratic values cannot be forced, the
international society can offer a series of incentives, disincentives and services to support and
encourage societies to move in this direction. For instance, to establish local police forces; to train
local police officers to make sure that their activities are meeting the requirements with international
standards; to investigate human rights abuses by local law-enforcement personnel; to restructure
local police forces so as to rationalize their size and achieve an ethnic composition reflecting the
community they serve; and to monitor judicial proceedings.
Economic Assistance:
Poor economic condition and unequal distribution of wealth can be sources of internal conflict,
especially in societies where economic disparities are consistent with ethnic, religious, tribal, or other
kinds of social separation. Where these disproportions have produced disturbance difficult enough to
have led to internal conflict, it is crucial to take measures in the high priority post-war environment to
promote economic development foundations of political violence. Economic revival is also critical to
create broad support locally for international peace-building efforts. It presents substantial benefits
that can help create confidence in the process. And where the establishment of political and economic
institutions and mechanism are a part of that process, economic revival is also important to generate
the income necessary to finance these developing institutions (Diehl, 1993).
The challenge for peacekeeping is thus often have multiple dimensions: reconstruction of
political and economic infrastructures, economic development, and structural transformation to a
market economy. The challenge becomes more difficult by the fact that poor areas will likely have
experienced a sharp deterioration of living standards as a result of the internal conflict, therefore,
overcoming these challenges demand a degree of coordination among external parties. International
development aid and the support of development projects, especially in areas of possible conflict, are
important to economic peace-building within states. Projects aimed at bringing states together around
joint agricultural development projects and transportation, water, and electricity use systems are
important confidence-building measures.
Economic and technical assistance of the United Nations and other international
organizations (World Bank, EBRD, etc.) can reduce many of the social and economic tensions
underlying conflicts. It is important here to ensure that the United Nations does not lose contact with
the fact that peace and security involves the security of peoples and societies as much as it does that
of states and that the promotion of popular, as well as state, well-being should be a decisive factor for
shaping resource allocation (Evans, 1998). The goal of many internationally funded reconstruction
activities is to ensure a sustainable peace through promoting the participation of women and minority
groups in government and economic activities.
In conclusion, economic development alone does not make certain on the whole development
of a country, and structural adjustment policies have deep internal consequences on society as a
whole and may act to slow down other areas of reform. Therefore, safety measures are crucial to
neutralize the negative impacts of macro-economic reforms.
3. ROLE OF UNITED NATIONS
The end of the Cold War created a sense of opportunity for the United Nations. The United
Nations became engaged in efforts to end internal conflicts in Cambodia, Somalia, Angola, Haiti, and
the former Yugoslavia, among many others. As a result, the UN began to develop a new generation of
peace support activities and tasks designed to respond to the challenges of intrastate conflict:
consolidating civil order and establishing the political and socio-economic conditions for sustainable
peace. Thus, the United Nations became engaged in building peace.
25
In 1995 Boutros-Ghali published the supplement to an Agenda for Peace, which used the
term “peace-building” to refer to both pre- and post-conflict measures. According to Boutros-Ghali,
post-conflict peace-building must be linked to the comprehensive development efforts of the UN,
political, economic, social and cultural. The objective of peace-building is to involve hostile parties in
mutually beneficial understandings which not only contribute to economic and social development but
also reinforce the confidence necessary for the creation of lasting peace. Peace-building begins with
practical measures for the creation of lasting peace. Peace-building begins with practical measures to
restore the civil society, reinvigorate its economy, repair the land and restore its productivity,
repatriate and resettle displaced people and refugees; it also entails reducing the level of arms in
society, as a component of the volatility that induces violence (Boutros-Ghali, 1993).
The change in relations between the superpowers in early 1990s was having an impact on the
UN and its capacity for peacekeeping. The organization became a key mechanism on the world’s
problems. Nowhere was this more evident than in peacekeeping. The UN has achieved some
dramatic successes in dangerous, complex situations in Cambodia and Namibia were highly effective
that made possible these fragmented and destroyed countries to get on their feet. On the other hand,
it is clear that continuing shortcomings in the UN’ capacity to manage peacekeeping, and peace
enforcement in particular strongly for a sustained push for UN institutional reform, restraint and
selectivity in undertaking enforcement missions, and creativity in supporting their management.
Moreover, a major difficulty is posed by the fact that the UN is not institutionally organized to deal with
peace-building, even though it may be the only body with a mandate broad enough to address such
situations.
Thus, only the UN has to capacity to integrate the many political, humanitarian, military and
socio-economic activities relating to peace and development. In practice, however, the potential of the
UN to carry out an integrated approach has not yet been fully developed, either within the UN itself or
with the agencies. A coherent peace-building effort would require considerable harmony of objectives
and political will on the part of the international society. In addition, there is the question of how the
coordination among donors would be carried out on the ground.
The United Nations system has a strong supportive role to play in promoting peace-building
within states in some of the areas. For example, disarmament, demilitarization, the control of small
arms, institutional reform, improved police and judicial systems, the monitoring of human rights,
electoral reform, and social and economic development are peace-building tools.
The obstacles of the United Nations to play more constructive role in peace-building missions
include the fact that there are no formal, comprehensive peace-building policies within the UN, no
institutional home for the development of peace-building strategies and operations, the lack of
coordination within UN bureaus that deal with peace building, and the lack of UN capabilities to
restructure societies. Successful peace building requires considerable economic resources, and the
UN quite simply does not possess them. This does not mean that it can not make contributions to
peace building because of the roles of UN peacekeeping operations and because of the legitimacy
that UN brings to the restructuring of societies; but there are dramatic obstacles to major progress at
the present time.
4. ROLE OF OTHER INTERNATIONAL ORGANIZATIONS
Since the end of the Cold War, intervention in internal conflicts has risen considerably, with a
parallel increase in peace operations intended to manage these conflicts. Regional actors became
increasingly engaged in peace operations, either alongside the UN or occasionally separately.
Regionalization of peace operations has taken place in response to specific regional
situations. For instance, the implementation of the Dayton Peace Agreement in Bosnia added a new
dimension to the relationship between the UN and NATO: forms of cooperation under conditions of
peace, as part of a “post-conflict peace-building” effort. This manifest the beginning of the “transition
to peace,” which made it possible for the force slowly but surely to pay more attention to civilian
responsibilities, to be conducted in close cooperation with a number of the other international bodies
such as the High Representative, the UN International Police Task Force (UNIPTF), the UNHCR, the
OSCE, and the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (ICTY).
26
The emerging cooperation in the former Yugoslavia between the UN and NATO was seen as
an illustration of subcontracting to, and task sharing with, regional organizations- based on the
Security Council delegating its powers concerning enforcement action. In Bosnia and Kosovo, peacebuilding models are based on a division of labor along civil-military lines, with NATO taking the lead in
implementing the military components, and the UN taking a more complex position. In Bosnia the UN
played a relatively minor role with its police task force before handed it over to the EU at the start of
2003, while in Kosovo UNMIK has a key role in providing for the transitional administration of the area
(Leurdjik, 2003). Interestingly enough, the NATO-led actions in Bosnia and Kosovo in cooperation
with the UN, OSCE, ICTY, and a host of other international organizations, constitute the largest
military operations ever undertaking by the alliance.
6. CONCLUSION:
The political, military, and humanitarian elements of many peacekeeping operations cannot
be logically separated. Humanitarian and economic actions go together and reinforce political-military
goals, but can weaken them if not used appropriately. Humanitarian relief and rehabilitation;
repatriating refugees and displaced persons; rebuilding infrastructure; and helping with such political
functions as elections and government institutions- each of these elements may be vital for the
success or failure of the overall mission (Hirsch, Oakley, 1995).
There are several considerations should mention about the post-conflict peace-building
reconstructions. First, it is clear that the slower the reconstruction process, the more probably to have
conflict reemerged on the ground. Second, reconstruction effort shouldn’t be a guardian of the
returning status quo, but rather, facilitate efforts towards comprehensive settlement of the conflict.
Third, each peace-building operations must be carefully measured, and regularly revisited in the
framework of the local political situation.
It is clear that the United States and its military forces will be called upon in variety of
humanitarian peacekeeping operations, contributing the expertise, resources, and capabilities that
only the United States military possesses at the present. The United States finances 40 percent of
NATO’s bills and, until recently, over 30 percent of UN peacekeeping expenditures. More importantly,
as the remaining major power, multilateral military initiatives to respond to large-scale crises are
virtually infeasible without Washington’s concurrence and support. However, after casualties in
Somalia produced a U-turn in the United States policy on the United Nation peacekeeping operations.
The United States politics have tended to dictate the choice, extent, and duration of the United States
support for and participation in the United Nations operations.
One of the most immediate is the crucial role played by peacekeeping forces in efforts to
restore and (re)build stable societies. Because of the legitimacy that UN brings to the restructuring of
societies, the UN could have played very positive role to reconstruction after Saddam Hussein regime
overthrown by the United States and its allies. Their act without legitimate support of the UN and
abolishing of the military and police forces in Iraq has coincided with a power vacuum within the
internal security forces, allowing the insurgence emerged and become the primarily security dilemma
for the country. Moreover the result of intensify bombing to the country resulted in economic
difficulties which makes worse the initial social and economic causes of conflict.
In Iraq, insurgencies are the main threat to peace and plays upon preventive role in economic,
social and political conditions. Because democratization is a process of legitimization of democratic
government, attacks against the state greatly challenge the legitimacy of the newly forming systems.
These challenges rest on a social, economic and security front. Occupying forces like the United
States army in Iraq often lack firm legitimacy within the eyes of the population, an established legal
and judicial system to handle criminal problems, and effective intelligence and military operations to
combat the threats.
Peace-building is a politically, institutionally, technically and logistically complex and sensitive
process, demanding considerable human and financial resources to plan, implement and monitor its
various components. Given the diversity of actors involved in the different stages of the process, the
inter-relation of these phases and their dependence, in turn, on related aspects of the broader peace
implementation plan, the requirement for integrated planning and effective coordination is particularly
acute.
27
Peace-building can be distinguished from traditional peacekeeping. Many of the challenges
may be similar. From the stand point of international politics, however, there is a significant difference:
military occupation requires the occupation of sovereign territory by a state or group of states acting
jointly and without the authorization of the UN, an example of the US-led occupation of Iraq following
the defeat of Saddam Hussein in March 2003. By the contrast, an international body, whether it is the
UN or an ad hoc organization, such as the Peace Implementation Council (PIC) in the case of Bosnia,
which have authorized its establishment. An international administration is thus subject to constraints
that an occupying power can more easily elude-with respect to the transfer of authority to local
officials, for instance, or the award of reconstruction contracts to foreign firms and other aspects of
post-war reconstruction. The legitimacy that an international organization can confer on a transitional
administration, moreover, may have implications for the ease of attracting donor and other external
support and building consent for the operation within the territory.
In conclusion, peace-building includes the combined measures adopted after the end of
hostilities to rebuild and strengthen institutions and infrastructures, thus avoiding a return to the
conflict situation. Once again, this process requires diplomatic, social, and economic measures.
REFERENCE
1.
2.
Indar J. Rikhye, The Thin Blue Line, New Haven, Yale University Press, 1974.
Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, New York, Avon Books, 1992; Michael
Doyle, “Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs,” Philosophy and Public Affairs, Vol. 12, No.
3, (Summer 1983), pp. 205-235; John Owen, Liberal Peace, Liberal War: American Politics and
International Security, Ithaca, Cornell University Press, 1997.
3. On September 11, 1990, the United States President George H. W. Bush spoke before a joint
session of Congress: “Out of these troubled times, … a new world order can emerge: a new era - freer from the threat of terror, stronger in the pursuit of justice, and more secure in the quest for
peace.” Accessed 18 October 2009, http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_papers.php?id=2217&year=1990&month=9. On the other hand, most of scholars and policymakers
see the new international system as “world disorder.” See, Robert B. Oakley and at. all, (eds.),
Policing the New World Disorder: Peace Operations and Public Security, Washington, D.C.,
National Defense University Press, 1998 and Max Manwaring, Toward Responsibility in the New
World Disorder: Challenges and Lessons of Peace Operations (Small Wars and Insurgencies),
London: FrankCass, 1998.
4. Boutros Boutros-Ghali, An Agenda for Peace, 2nd ed., New York, United Nations Publications,
1995, pp. 45-46.
5. John L. Hirsch and Robert B. Oakley, Somali and Operation Restore Hope: Reflections on
Peacemaking and Peacekeeping, Washington, D.C., United States Institute of Peace Press,
1995, p. 151.
6. Marrack Goulding, Peacemonger, Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 2003, p. 265.
7. Richard Caplan, International Governance of War-Torn Territories: Rule and Reconstruction,
Oxford, Oxford University Press, 2005.
8. Paul F. Diehl, International Peacekeeping, Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 1993,
p. 10.
9. Anne Hoohan, Networks of Democracy: Lessons from Kosovo for Afghanistan, Iraq, and Beyond,
Stanford, Stanford University Press, 2005, p. 178.
10. Gareth Evans, “Preventive Action and Conflict Resolution,” in Olara A. Otunnu and Michael W.
Doyle, Peacemaking and Peacekeeping for the New Century, Lanham, Rowman & Littlefiled
Publishers, Inc., 1998, p. 85.
11. See, Dick A. Leurdjik, “The UN and NATO: The Logic of Primacy,” in Michael Pugh and
Waheguru Pal Singh Sidhu, The United Nations and Regional Security: Europe and Beyond,
Boulder, Lynne Rienner Publishers, 2003.
12. John L. Hirsch and Robert B. Oakley, Somali and Operation Restore Hope: Reflections on
Peacemaking and Peacekeeping, Washington, D.C., United States Institute of Peace Press,
1995, p. 167.
28
РОЛЬ ОБЩЕСТВЕННОЙ МЫСЛИ В ПРЕОДОЛЕНИИ МЕЖНАЦИОНАЛЬНОГО КРИЗИСА
(КЫРГЫЗСТАН)
Джунушалиева Замира Айболотовна
КНУ им.Ж.Баласагына
Осознание роли общественной мысли всеми важно, в связи с реалиями современного
общества, находящееся в противоречии. Войны, отсутствие порядка, бездействие законов,
понятие чиновников о их безграничной власти ставят людей в зависимость от обстоятельств.
Одним из важнейших условий преодоления этих негативных сторон жизни является
повышение уровня общественной мысли.
Эта проблема не обошла и Кыргызстан. В связи с конфликтными процессами,
происходящие между жителями нашей страны, стал вопрос о решении этой проблемы в
отечественной науке. Ученые по-разному объясняют причину сложившихся обстоятельств: это
и экономическое состояние, социальное обострение в стране, политическая ситуация и т.д.
Если вдуматься, то можно понять, что вся это взаимосвязь исходит из-за отсутствия единой
общественной идеи, так как каждый этнос по-своему индивидуален и у каждого из них свой
устоявший менталитет. Общественная мысль, ее роль оценивается недостаточно: она
считается второстепенной, после более важных вопросов (политических, экономических,
производственных) [Какеев, 1991]. В этом докладе глубокий акцент будет сделан на роль
общественной мысли как фактор для устойчивого сосуществования
народов Кыргызстана,
так как нормальное функционирование общества невозможно, если не будет утверждена
общественная мысль для всех здесь живущих этносов. Под общественной мысли, здесь
подразумевается идеология.
Общественная мысль уходя глубоко корнями в историю, отражала жизненное
состояние народа, ситуацию в стране. На протяжении многих столетий на территории
Кыргызстана происходили определенные политические процессы, что вызвало изменения и
сдвиги в обществе, которые и стали подосновой для формирования общественной мысли. Так
как наши предки многие столетия вели кочевой образ жизни и вхождение в состав России,
ускорил процесс оседания, то это все привело к объединению элементов Востока и Запада,
что привело к недостаточному уровню развития национального самосознания [Бейманалиев,
2003]. Одним из разрушительных процессов стало, именно, провозглашения Кыргызстаном
суверенитета, после чего пошел процесс «осознования» своих исторических корней, начались
исследования
в отдельных областях философии, менталитета, а также выявления
традиционного образа мышления. Это был, конечно, резкий скачок, для подражания западному
стереотипу [Урманбетова , 1997] .
Но события последних лет показали, что кыргызский народ не един, что наш
многонациональный состав страны не может мирно, бок о бок сосуществовать. Так
называемые революции доказали, что в современных условиях мира в Кыргызстане идет
разрушения не устойчивой структуры общественной мысли . Она находится в состоянии
подчинения политической ситуации, в национальных и государственных противоречиях, а
также в межэтнических конфликтов . Так, в данное время, трайболизм в Кыргызстане носит
угрожающий характер, к вспышке гражданской войны. Поэтому необходимо, вовремя осознать,
остановить процесс «перебивания друг друга», так как эти последствия отразятся в нас самих.
Может быть и такая ситуация, что этносы, живущие на территории Кыргызстана, уже не будут
нас воспринимать как народ и нация «кыргыз» растворится среди них. Но, как известно
общество развивается с помощью личности, поэтому мы должны искать выход в нас самих и
не подчиняться слепо словам, действиям, интересам отдельно взятых личностей (чиновников).
Мы живем в трудное время, где происходят глобальные изменения, что может привести
к объединению наций, культур, языков, и отсюда вытекает потребность в сплоченности и
адаптации к существующему миру. В условиях глобализации, жители современного
Кыргызстана уже переменяют образ жизни западной цивилизации [Абдрасулов , 2009], которая
еще не может полностью утвердиться. Кыргызстан, как участница прогресса, отдалена уже от
природы и знания, передаваемые из поколения поколению, потихоньку уже отодвигаются в
сторону и забываются. Она представляется как общество переходного типа. Необходимо
29
осмыслить все происходящее, и анализировать те факторы, влияющих, на формирование
общественной мысли данного этапа.
Таким образом, необходимость рассмотрения проблемы обусловлена развитием
общества и ее взаимосвязи. Главная задача и цель общественной мысли в том, что она может
показать противоречивость данного времени и стать одним из источников мирного
сосуществования.
Список использованной литературы
1. Какеев А.Ч. О новых аспектах изучения истории общественной мысли в Киргизии
//Общественно-философская мысль народов Средней Азии.- Бишкек,1991.
2. Бейманалиев Н.Б. Этнополитическая ситуация в Кыргызстане на современном этапе//
Политика и общество. Общественно-политический журнал. – Бишкек,2003.
3. Урманбетова Ж.К. Культура кыргызов в контексте развития цивилизации.- Бишкек,1997г.
4. Абдрасулов С.М., Урманбетова Ж.К. Истоки и тенденции развития кыргызской культуры. –
Бишкек,2009.
30
ПРОДОВОЛЬСТВЕННАЯ ПРОБЛЕМА КАК ПРИЧИНА ВОЗНИКНОВЕНИЯ ЛОКАЛЬНЫХ
КОНФЛИКТОВ
Алымбеков К.А.
д.т.н., профессор,
директор Бишкекского филиала
Российского государственного
торгово-экономического
университета (г. Москва)
Несмотря
на усиливающиеся процессы глобализации,
современный мир
характеризуется проявлением и сохранением немалых конфликтных ситуаций, имеющие
значение от локальных до международных. К их числу, среди прочих, относится и
продовольственная проблема.
В настоящее время во многих странах мира существование продовольственной
проблемы приближается к своей критической точке, которая определяется следующими
основными факторами:
нехватка продовольственных ресурсов;
изменения экосистемы в сторону ухудшения;
внедрение новых технологий
производству пищевых продуктов;
по
переработке
сельскохозяйственного
сырья
и
дисбаланс в соотношении производства и потребления продуктов питания;
тенденция увеличения на рынке товаров доли контрафактного, фальсифицированного,
низкосортного и некачественного продовольствия;
неблагоприятная медико-социальная обстановка из-за несоответствия объемов
реального потребления пищевых продуктов к физиологическим нормам потребления на душу
населения в год.
В Кыргызской Республике продовольственная проблема существует уже много лет.
Поэтому, в последнее время не только со стороны ученых и специалистов, но и правительства
страны стали все чаще заявлять об обеспечении продовольственной безопасности.
По данным Национального статистического комитета республики в стране за последние
годы наметился небольшой рост производства основных видов сельскохозяйственной
продукции. Однако, он не может удовлетворить потребности населения в пищевых продуктах в
достаточном объеме. По этой причине среднедушевые физиологические нормы потребности в
год удовлетворяются, например, по мясу и мясным продуктам на 40-45%, молоку и молочным
продуктам на 52-56% и по яйцам на 70-72%. В то же время товарные рынки республики
заполнены на 70-80% продовольственными продуктами импортного происхождения. При этом
многие виды импортных продуктов являются низкокачественными, часть из них оказываются
генетически модифицированными и далеко не «органическими». Большинство таких продуктов
питания по ценам не соответствует уровню платежеспособности местного населения, а при
хорошем организационном, экономическом, технологическом и инвестиционном подходе их
можно было бы вырабатывать у себя в стране. Возникает вполне закономерный вопрос – не
станет ли такая ситуация возможной причиной проявления каких-то конфликтов? Ответ может
быть утвердительным по следующим обстоятельствам:
во-первых, продовольственная проблема может стать причиной и локального, и
регионального, и международного конфликтов, так как во всем мире наблюдается тенденция
нехватки пищевых продуктов на фоне продолжающегося роста населения;
31
во-вторых, продовольственная проблема является скрытым источником возникновения
конфликта интересов между товаропроизводителями и потребителями с одной стороны, и
между потребителями и сферой торговли с другой стороны.
В Кыргызстане признаками проявления первого обстоятельства можно считать
следующие моменты: отсталость сельскохозяйственного сектора экономики и низкий уровень
агротехнической культуры; слабый потенциал перерабатывающей отрасли; отсутствие
активности во внедрении научных и технологических инноваций в производстве продуктов
питания; недостаточность государственного регулирования и прогнозирования в сфере
фермерства и отраслевого предпринимательства; рост численности населения в республике и
в сопредельных государствах, например, в Ферганской долине; постепенно угасающее
сельскохозяйственное производство в соседних странах Центральной Азии; увеличение
зависимости от импорта продовольственных товаров.
К признакам проявления второго обстоятельства, на наш взгляд, относятся следующие:
заинтересованность производителей на выпуск продовольственных товаров повышенной
стоимости и не всегда надлежащего качества; отсутствие у товаропроизводителей стремления
к изготовлению пищевых продуктов оптимального ассортимента учитывающего запросы
широкого круга потребителей; усиление недоверия потребителей к товаропроизводителям изза участившихся случаев поступления на рынок контрафактных и фальсифицированных
товаров; существование недобросовестной конкуренции между поставщиками и продавцами в
процессе товародвижения; присутствие низкого уровня сервиса в деятельности предприятий
торговли и ресторанного бизнеса; неравномерный уровень культуры потребления у разных
слоев населения.
На основании вышеизложенного можно предположить, что продовольственная
проблема может стать одной из причин возникновения локальных конфликтов в пределах
одного региона или всей страны, между различными слоями населения, сообществ и
хозяйствующих структур. Устранение причин и предотвращение возникновения такого
специфического вида конфликта должны находиться под повседневным пристальным
внимание правительства и государства.
32
ИННОВАЦИИ В КУЛЬТУРЕ ДУНГАН В ПРОЦЕССЕ ИХ СБЛИЖЕНИЯ С ДРУГИМИ
НАРОДАМИ КЫРГЫЗСТАНА
МИНИКЕЕВА АЛЬБИНА КУВАТБЕКОВНА
КНУ им.Ж.Баласагына
В текущем году Кыргызстан отметил 20-летие со дня своей независимости. Распад
СССР послужил началом создания новых независимых государств и новых взаимоотношений
между ними. Став независимым государством, Кыргызстан вступил в эпоху новых
геополитических процессов.
Наше государство является многонациональным по составу населения. Разнообразие
ее этнических компонентов проявляется в особенностях культурной составляющей народа
страны. Под влиянием глобализационных процессов, происходит интеграция в культурном
развитии этнических групп.
Современная культура представляет собой в известном смысле духовное
пространство, объединяющее индивидуальности через посредство традиции, выполняющей
наряду с функцией объединения людей во времени (преемственность поколений) и функцию
их объединения в пространстве вокруг общих установок культурной деятельности, общих
духовных ориентиров практики (Жайшибекова, 2001).
В наше время все шире и интенсивнее становятся культурные контакты между
народами, что неизбежно ведет к их взаимодействию.
Дунгане являются одной из народностей, проживающих на территории Кыргызстана, на
примере которой можно проследить процесс взаимодействия, взаимного проникновения
культурных элементов.
Культура дунган Кыргызстана отличается национальной спецификой, однако, она на
современном этапе претерпела значительные изменения в результате межнациональных
контактов.
Взаимное проникновение культурных элементов играет ключевую роль в сближении
народов Кыргызстана. Общность некоторых
черт культуры благоприятно способствует
единому функционированию нашего общества.
В свете последних конфликтов, произошедших в нашей стране на этнической почве,
необходимо показать эффективную роль процесса интеграции в области культуры, что может
благоприятно сказаться в мирном сосуществовании народностей в едином пространстве.
Есть множество компонентов культуры, способствующих единению страны. К примеру,
язык, который является главной особенностью каждого этноса, также является важнейшим
инструментом межкультурного общения. В дунганском языке наблюдается проникновение
иноязычных элементов (Вансванова, 2001). Культурные традиции также не избежали
материального и духовного обмена, что требует более подробного изложения, приведенного
ниже.
Дунганский народ, проделав большой исторический путь развития, сумел сохранить
самобытность своей культуры, несмотря на внешние факторы, проявляющиеся в
соприкосновении с культурой соседних народностей.Культура дунган оказала большое влияние
на культуру местных народов, в том числе на жизненный уклад кыргызов. Дунгане-опытные
земледельцы, с переселением дунган на территорию Кыргызстана местные народы переняли у
них способы ведения хозяйства, обрабатывания земли. Многие орудия труда дунган
используются при возделывании земли (Сушанло, 1971).
Дунганская кухня отличается своей спецификой и вкусовым разнообразием. Многие
блюда вошли в повседневный пищевой рацион кыргызов и других народов. На протяжении
долгого времени, находясь в большем или меньшем взаимодействии с национальной пищей
своих ближайших и отдаленных соседей, дунганская кухня не могла не заимствовать
33
некоторые ее элементы (Юсуров, Юсуровa, 1988). Поэтому в национальной пище дунган
сложились сходные явления с пищей соседних народов.
Жилища дунган отличаются от других своим внешним видом. В сфере строительства
жилищ, у дунган, местным населением были заимствованы некоторые типы сооружений.
Дунгане же, переняли у местного населения элементы внутренней обстановки комнат.
Одежда дунган-переселенцев вызывала восхищение у местных народов своим
нетрадиционным покроем и видом, со временем традиционная одежда дунган вышла из
употребления, вследствие появления фабричной одежды. Только свадебная одежда остается
актуальной на сегодняшний день, девушка-дунганка, обязательно, выходя замуж должна
надеть традиционное платье дунганской невесты и сделать традиционную прическу (Савуров).
Свадебная обрядность дунган требует особенного внимания, это именно тот элемент культуры
дунганского народа, который характеризуется относительной устойчивостью традиционных
компонентов.
Свадебная обрядность, хотя и изменилась во многом, сохранилась до наших дней.
Особенно полно она сохранила свои традиционные черты в больших селах. В то же время
исчезают или исчезли многие элементы, отражающие былые социально-экономические,
культурные особенности, обычаи и обряды. Появилось много и современных элементов в
свадебной обрядности: браки по взаимному согласию юношей и девушек, присутствие друзей и
гостей - представителей других национальностей, современное музыкальное сопровождение и
др. [Савуров]. Изменения в культуре, ее взаимодействие с культурами окружающих народов
оказали сильное влияние на дунганскую свадьбу, в результате чего произошли многие
преобразования. Упростились свадебные ритуалы, появились новые элементы, и в то же
время сохранились многие обряды традиционной свадьбы.
Таким образом, дунганский народ, переселившись на территорию Кыргызстана,
привнес новые веяния в культуру местного населения. В основном это сказалось в области
земледелия. Например, кыргызы, перейдя с кочевого образа жизни на оседлый, многое
заимствовали у дунган в способах обработки земли. Такие орудия труда дунган, как ручная
тяпка, кетмень, ручные грабли и др. стали широко использоваться местным населением.
Дунгане, в свою очередь, стали пользоваться плугом, виллами, косой, серпом и т.д.
Дунгане принесли с собой разнообразную по вкусовым ощущениям национальную
пищу. Коренное население Кыргызстана переняло у дунган рецептуру дунганской кухни.
Дунгане, в результате общения с коренным населением Кыргызстана восприняли от них ряд
национальных кушаний. Кроме того, дунгане-переселенцы стали употреблять молочные
продукты, чего раньше не наблюдалось.
Можно привести еще множество примеров взаимовлияния культур дунганского и других
народов, указывающих на интенсивность интеграционных процессов на территории
Кыргызстана.
Приведенные примеры взаимопроникновения культурных элементов между дунганским
и соседними народами показывает на плодотворное сосуществование представителей
различных этнических конфессий в едином территориальном пространстве. Необходимо
актуализировать изучение и выявление инноваций в культуре, возникших в результате
сближения различных этносов и сказавшихся на трансформации культуры. Данный аспект в
изучении культуры народов Кыргызстана, несомненно, может способствовать их мирному
сосуществованию, основываясь на общности историко-культурного наследия.
Список использованной литературы
1.
2.
Жайшибекова К. К вопросу взаимовлияния культуры и языка в странах ЦентральноАзиатского региона //Актуальные проблемы развития дунганского языка и литературы. –
Алма-Ата, 2001. с 135.
Вансванова М.Н. Этническая культура дунган на современном этапе развития// Материалы
Международной научно-практической конференции 20-21 мая 2001 г. – Алма-Ата, 2001. с.
129-130.
34
3.
4.
5.
6.
Сушанло М. Дунгане. – Фрунзе, 1971. с. 94-95.
Юсуров Х.Ю., Юсурова З.Г. Дунганская кухня. – Фрунзе, 1988. с.3
Савуров М.Д. Дунганская семья: прошлое и настоящее. –Ташкент, с. 36.
Савуров М.Д. Дунганская семья: прошлое и настоящее. –Ташкент, с. 54.
35
ВНЕШНЯЯ ТРУДОВАЯ МИГРАЦИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ: КОНФЛИКТНЫЙ ПОТЕНЦИАЛ
ИММИГРАЦИОННОГО ВЫЗОВА
Мамырканов М.А, ст. преподаватель кафедры
социологии ИСГН КНУ, соискатель БГУ
Вовлечение Кыргызстана в глобальные мировые процессы объективно сопровождается
нарастающим воздействием внешних миграционных потоков, в особенности трудовой
миграции, на общество и государство.
Хронологический обзор минувшего столетия показывает, что население территорий,
составлявших в начале ХХ в. Российскую империю, затем СССР, а после 1992 г. – новые
независимые государства, в течение одного столетия прошло путь от разрушения
полуфеодального капитализма к строительству советского общества, а затем от разрушения
последнего – к рыночной модернизации. Каждый новый этап начинался с радикальной ломки
существующих форм организации общественной жизни и сопровождался длительным
периодом социальной дезорганизации.
Последствия этих изменений дают о себе знать во всех сферах жизни и позволяют
лучше понять основные причины появления на постсоветском пространстве государствмаргиналов и громадных масс людей-маргиналов (Дмитриев, 2007).
Нынешний
этап
характеризуется
в
экономической
сфере
развитием
транснациональных корпораций; мгновенным переливом колоссальных свободных капиталов
из одних континентов и стран в другие. Это создает благоприятные предпосылки для массовой
миграции рабочей силы, как на внутреннем, так и на международном уровнях. Усилилась
иммиграция, в том числе и этническая, появились большие группы беженцев, особенно из
стран «третьего мира», в индустриально развитые или другие развивающиеся страны.
Ситуация, таким образом, изменилась радикально. В прошедшие столетия европейские
переселенцы осваивали Америку, Африку, Азию. Нынешние миграционные потоки идут в
обратном направлении. Бывшие же жители колоний активно заселяют метрополии, зачастую
образуют этнические анклавы, находящиеся в той или иной степени в изоляции. Примерно
такая же ситуация характерна и для современной России, куда в основном устремляются
иммигранты из стран Центральной Азии, в том числе из Кыргызстана.
Растущая разница в доходах населения особенно заметна в развивающихся странах.
Развитие национального хозяйства в условиях рыночной экономики при невмешательстве
государства в экономику, как замечено, неизбежно приводит к еще большему неравенству.
Наиболее заметны различия между высокоразвитыми странами и развивающимися, что
радикальным образом сказывается на решении людей искать работу и убежище именно в
первой группе государств. Миграция, таким образом, играет одну из ключевых ролей в
социальных изменениях современного общества, т.к. является и результатом интеграции, и
предпосылкой для дальнейших серьезных конфликтных изменений в обществе. Ее
непосредственное влияние сказывается на состоянии народного хозяйства, на социальных
отношениях. Миграция неизбежно ведет к культурно-этнической диверсификации населения
внутри отдельных государств и размыванию традиционных границ (Дмитриев, 2004).
Такая ситуация заставляет правительства развитых стран принимать меры для
ограничения въезда. В то же время правительства развивающихся обществ часто выступают
против эмиграции высококвалифицированных специалистов, так называемой «утечки умов».
Частные фирмы в странах, принимающих иммигрантов, напротив, всегда с готовностью берут
на работу иностранных высококвалифицированных специалистов. Бывает и так: государство
поощряет отъезд своих малоквалифицированных граждан, который способствует уменьшению
социальной напряженности. А правительства стран, принимающих иммигрантов, не
приветствует приток неквалифицированной рабочей силы, однако закрывает глаза на ее
нелегальный въезд, если фирмам необходимы такие работники (например, нелегальный въезд
кыргызских мигрантов в Казахстан на работу на табачных плантациях).
Если правительство пытается остановить этот процесс, в действие вступает рыночный
механизм, организованный агентствами трудоустройства, получающими прибыль, как от
36
легальной, так и от нелегальной миграции. Данный рынок связан с неформальными
социальными структурами, сформировавшимися внутри этого процесса. Именно поэтому сеть
миграционных учреждений является куда более мощной силой в определении форм и
размеров такого международного движения, чем политика правительства (Дмитриев, 2004).
Кыргызское правительство, во всяком случае, пресечь эти передвижения пока не в состоянии.
Прямым следствием масштабных перемещений мигрантов – в соответствии с
потребностями быстро развивающихся экономик, по политическим, социальным и иным
мотивам, - является все возрастающее этно-культурное и этно-конфессиональное
разнообразие социумов. Оборотной стороной этих явлений становится возникающее
напряжение между местным населением и мигрантами, которые могут существенно отличаться
по этническим, расовым, конфессиональным, социальным, культурным параметрам. Особую
озабоченность, наряду с динамикой, вызывают расширение социально-демографической базы
ксенофобских настроений и апелляция к ним практически всех политических сил,
избирательность фобий по отношению к определенным этническим группам.
Вирусу этнофобий сегодня более подвержены жители мегаполисов, чем других
поселений. Весьма настораживает подверженность этнофобиям молодежи: среди московской
молодежи, например, негативное отношение ко всем этническим группам выше, чем среди
москвичей (Левада, 2004). Молодежь демонстрирует сегодня более высокий уровень
интолерантности, чем пожилые люди – в отличие от 1990-х гг., когда на фоне этнических
фобий старшего поколения молодые были более терпимы к представителям разных
этнических групп.
Преувеличенное значение этничности, пронизывающее все аспекты социальных
контактов («транспарентная этничность»), в первую очередь затрагивает мигрантов.
Антимигрантские настроения базируются на представлении о мигрантах как чуждых, иных.
Фиксируемые социологами ксенофобии направлены, в первую очередь, на этнических
мигрантов, независимо от их гражданства, от того, являются они временными трудовыми
мигрантами (трудящиеся – мигранты), переселяются ли на постоянное место жительства в
пределах России (мигранты) или из-за ее пределов (иммигранты) (4, с. 56-57). Так, по данным
всероссийского опроса общественного мнения, проведенного Левада-Центром в 2007 г., только
12,5% опрошенных назвали свое отношение к мигрантам хорошим или сочувственным. В то же
время 22% ответивших заявили, что относятся к мигрантам плохо или очень плохо (15%), т.е.
практически враждебно. В опросах ВЦИОМ 69% опрошенных в 2006 г. и 68% в 2008 г. сказали,
что рассматривают большое количество приезжих в Россию как явление, скорее,
отрицательное. В Москве и Санкт-Петербурге в 2008 г. таких респондентов было 75% (ВЦИОМ,
2008).
По данным исследования МОМ (в г. Москве) и БДИПЧ ОБСЕ, 45% населения трех
пилотных российских городов обеспокоено количеством мигрантов в их городе, не видят ничего
положительного в их присутствии и считают, что мигранты не нужны городу (Итоговый доклад ,
2008). Внимание населения в основном сфокусировано на отрицательных проявлениях
миграции. В первую очередь граждане отмечают низкое качество продаваемых продуктов и
товаров, вопросы гигиены и здоровья и ухудшение криминогенной обстановки. 30-40%
населения акцентируют внимание на различных негативных экономических последствиях
миграции: монопольных ценах на товары, конкуренции на рынке труда, демпинговых ценах на
труд и др.; до 1/3 – на культурной отчужденности мигрантов от местного населения:
неуважении российских культурных традиций, привнесении чуждой культуры и т.п. (Фирсова,
2010).
Тесная взаимосвязь мигрантофобий и этнофобий лежит на поверхности: и мигранты, и
представители других этнических групп являются «иными», отношения местного населения и с
теми, и с другими проецируются через призму отношений «свои» - «чужие». Факторы роста
этно- и мигрантофобий не могут быть объяснены однозначно. Как и все фобии, они производны
от страхов утраты «ресурсов» и «утраты собственной идентичности».
Страхи «утраты ресурсов» - экономической и социальной неконкурентоспособности с
напористыми и консолидированными этническими мигрантами, - присутствующие в обществе,
ретранслируются в масс-медиа и некоторыми публичными политиками. В то же время, они не
37
могут служить однозначным объяснением роста фобий по отношению к «неуспешным» с точки
зрения общественного мнения мигрантским меньшинствам – выходцам из Центральной Азии
(таджикам, узбекам, кыргызам и др.) – в данном случае, видимо, более значимы
социокультурные страхи «утраты идентичности».
Ряд российских социологов, увязывают рост этнофобий в период «травматической
трансформации» общества с разрастающимся комплексом социальных обид, принимающих,
тем не менее, форму не социального, а этнически окрашенного протеста. И вероятно,
справедливо уточнение, что «ксенофобные высказывания лишь в незначительной мере
являются прямой импульсивной реакцией на социальные напряжения. Напротив, они
закрепляются в сознании значительных групп населения как общие ценностные установки и не
исчезают после спада общественной возбужденности».
По крайне мере, такое объяснение применимо к части молодежи крупнейших городов,
которая не имеет перспектив вырваться из полумаргинального существования, получить
образование и сделать карьеру в нынешнем обществе, где социальное расслоение
исключительно высоко, и обвиняющей во всех бедах «иных». Именно в среде с наименьшими
культурными ресурсами семьи рост этнофобии происходит наиболее резко; откровенно
враждебные суждения наиболее естественно усваиваются слоями, не имеющими собственных
критериев оценки социального окружения.
Антимигрантские настроения, доминирующие в российском обществе, небеспочвенны:
среди мигрантов есть и преступники, и наркоторговцы, и преследующие иные асоциальные
цели. Для части из них характерны замкнутость, закрытость, вытекающая из иных культурных и
национальных традиций, нормы поведения, не сообразующиеся с нормами и традициями
принимающего общества.
Если в отношении преступности, асоциального поведения мигрантов нет однозначных
выводов, то важность культурной дистанции между ними и принимающим населением
неоспорима. Как отмечают исследователи, чем больше культурная дистанция, тем сильнее
мигрантофобии и этнофобии; в некоторых случаях противоречия со временем не только не
стираются, а усиливаются. Контакты между местным населением и мигрантской общиной
сводятся к минимуму.
Особое значение приобретает фактор разницы «урбанизационных потенциалов»
территорий выхода и вселения мигрантских этнических общин. Так, сложно адаптироваться к
российским условиям выходцам из сельской местности Кыргызстана, слабо знающих русский
язык. Важно и качество городской среды: традиции и нормы поведения, сложившиеся даже в
больших городах Средней Азии и Кыргызстана, несут печать традиционного общества и
кардинально отличаются от российских. Не меньшее значение имеет и опыт этнокультурных
контактов принимающего населения, тесно связанный с урбанизированностью территории.
Мигрантофобии и этнофобии, перефразируя С. Хантингтона, - порождение
столкновения цивилизаций. Столкновение городской цивилизации с развитыми социальными
коммуникациями, высокой социальной мобильностью, выраженным индивидуализмом, не
замыкающимся в рамках группы, и сельской – с патриархальным, клановым, коллективистским
образом жизни.
Интолерантность к мигрантам есть реакция на целый комплекс наложившихся проблем,
связанных с появлением культурно различающихся новообразований в локальной социальной
среде, которые неизбежны при массовом притоке мигрантов в ту или иную местность,
преобладанием в миграционных потоках представителей неурбанизированной среды, не
адаптированных к высокоурбанизированной российской среде, тем более – к существованию в
условиях мегаполисов, перенесением негативных стереотипов на целые антропологические
группы – «кавказцев», «азиатов».
Судя по многим исследованиям, российское общество поражено этнофобиями.
Акцентирование государственной миграционной политики на «борьбу с незаконной миграцией»
дало мощный импульс мигрантофобиям, принимающим этническую окраску. Страдают при
этом не только иноэтничные мигранты, с большими проблемами сталкиваются и иммигранты,
38
переселяющиеся в Россию из государств СНГ (в подавляющем большинстве это русские), и
временные трудовые мигранты из этих государств, и россияне.
Миграционная и национальная (этнонациональная) политика рассматриваются
властями, СМИ и общественностью в неразрывной связи. Сложился своеобразный
политический и общественный консенсус в отношении необходимости жесткой национальной и
миграционной политики. В последние годы активно идет процесс замещения переселений на
постоянное место жительства временными трудовыми миграциями, в который вовлечены
преимущественно выходцы из Кавказа и Центральной Азии. Неприятие временных трудовых
мигрантов, не ориентированных на интеграцию или адаптацию к российским условиям,
распространяется на всех мигрантов, а также иноэтнические группы, давно осевшие в регионе.
И власти, и политики, и СМИ делают акцент исключительно на негативных последствиях
миграции. И это оказывает воздействие на общественное мнение: обыватель начинает верить,
что ужесточение миграционной политики – во благо общества и его лично. Редкие голоса
специалистов, предупреждающих, что без труда мигрантов встанут целые отрасли, что сферы
их занятости – весьма специфичные, куда россияне не идут, что их дешевый труд делает
дешевле и комфортнее их жизнь, остаются не услышанными (Мукомель, 2005).
Конфликтогенность трудовой миграции отличается тем, что для России характерен
одновременно высокий уровень безработицы и нехватка рабочей силы. Во многих регионах
Севера, Восточной Сибири, Дальнего Востока и некоторых других недостаток рабочих в ряде
отраслей тормозит экономическое развитие. Например, в Москве постоянно необходим приток
строителей, водителей транспорта, работников быта. С другой стороны, мигранты, предлагая
свою относительно дешевую рабочую силу, не платят налогов, профвзносов, не претендуют на
какие-либо социальные привилегии, составляют серьезную конкуренцию местным жителям,
которая вкупе с технологическим прогрессом воздействует на рынок рабочей силы: под угрозой
оказываются выплаты денежных пособий по больничным и на детей, защита от
необоснованного увольнения, пятидневная рабочая неделя, отпуск и многое другое, что входит
в социальную составляющую экономики России.
Как результат, в последние годы многие коренные жители пополнили ряды
безработных или вынуждены были занять низкооплачиваемые места в сфере услуг. Россия
уже в 1990-е гг. стала люмпенизироваться: количество бездомных и безработных достигло
миллионов; мужчины трудоспособного возраста, которые, потеряв работу, не хотят
трудоустраиваться, не обучаются новым профессиям, не имеют права на пенсию, т.е. живут, не
имея официального источника существования. Они страдают алкоголизмом и наркоманией,
агрессивны, ищут виновных в своем положении, которыми, на их взгляд, являются
«экономические» конкуренты, приехавшие из других российских регионов и стран.
Одновременно среди местного населения идет обособление богатых, которые
концентрируются на определенной территории, нанимают многочисленную охрану. В то же
время в некоторых районах городов появились дома, где большинство квартир закуплено
диаспорами и заселено этническими мигрантами. Возникновение привилегированных
иммиграционных групп, их отчуждение от остальных жителей также является особенностью
процесса поляризации на территории РФ (Дмитриев, 2004).
Вместе с тем трудовые мигранты из Кыргызстана по прибытии в Россию соприкасаются
почти с той же действительностью, от которой бежали, но с одной лишь разницей – получают
возможность заработать на жизнь несколько больше, чем в своей стране. Приток их
происходит на фоне противоречивых тенденций на трынке труда РФ, связанных с развитием
занятости и безработицы, спросом и предложением рабочей силы.
Кроме этого прибывая в Россию трудовые мигранты из Кыргызстана транслируют, в
массе своей, расколотые символы веры, тенденциозные картины-образы минувшей и
современной истории и через их призму воспринимают российскую действительность,
выстраивают стратегии поведения. В российском социуме они взаимодействуют с еще более
контрастной маргинальной средой.
Наблюдаются также существенные различия в социализации групп мигрантов. Первая
(большинство) включает тех, кто независимо от сроков пребывания не намерен закрепляться в
39
России и усваивает минимально необходимый объем информации и принимающем обществе,
обеспечивающей гарантированную реализацию их целей (получение дохода и возвращение на
родину). Вторая состоит из мигрантов, ориентированных на закрепление, постоянное
местожительство и последующее обретение российского гражданства. Они являются
потенциальными иммигрантами, стремятся получить максимальный объем информации и
формируют из разрозненных представлений относительно целостные (с точки зрения
мигрантов) политико-географические, экономико-географические и этнокультурные образы
пространств их пребывания и деятельности. Это помогает мигрантам лучше осваивать новые
статусы и роли, вырабатывать адекватные стратегии поведения и успешно адаптироваться к
окружающей среде.
Очевидно, что для представителей первой группы риски возникновения конфликтных
ситуаций с принимающим обществом несколько выше, чем для второй. Важно подчеркнуть, что
различные группы трудящихся-мигрантов из Кыргызстана существенно отличаются друг от
друга возможностями закрепления, адаптации и деятельности в российском социуме. Это
связано с наличием или отсутствием связей и поддержки в принимающем обществе, с
правовым статусом мигрантов, уровнем их квалификации, образованием, финансовым
положением и др. (Дмитриев, 2007).
Большинство кыргызстанских мигрантов работает на условиях устных договоренностей,
нефиксируемых в документах, при всевластии работодателей и попустительстве местных
властей.
Ситуация осложняется наличием несовершенной нормативно-правовой базы, которая
регулирует внешнюю трудовую миграцию и затрудняет формирование цивилизованных
отношений между иностранными работниками и работодателями, а также привлечение нужных
трудовых мигрантов.
Информация об использовании иностранной рабочей силы в экономике становится еще
более неопределенной, когда речь идет о количестве и составе незаконных мигрантов, а также
теневых характеристиках их занятости. Даже после введения с 2007 г. в Российской Федерации
новых миграционных правил существует огромный разрыв между численностью официально
работающих трудовых мигрантов и числом иностранцев, получивших разрешение на занятость
в регионах страны (http://www.ruvek.ru/?module=articles&action=view&id=5626).
Сложившаяся ситуация обусловлена во многом тем, что внешняя трудовая миграция
выступает важным источником формирования трудовых ресурсов для того сегмента
российской экономики, который связан с использованием теневых отношений и
принудительного труда. На данной основе за прошедшие годы возник свердоходный
криминальный бизнес, имеющий свою инфраструктуру и покровителей в разных структурах
власти. Связанные с этим социальные силы не заинтересованы менять миграционную
политику и стремятся сохранить и укрепить позиции этого бизнеса. Предварительный анализ
позволяет выделить некоторые тенденции в развитии конфликтов между мигрантами и
работодателями и в отношении к этим конфликтам различных социальных институтов.
Первая тенденция – это доминирование тенденции криминализации конфликтов, их
силового разрешения работодателями и дальнейшего отторжения сторон друг от друга,
невозможности развития диалога на правовой основе. Она подкрепляется солидарными
усилиями работодателей по закреплению сложившейся практики трудовых отношений с
мигрантами.
Вторая тенденция отражает стремление работодателей либо их представителейпосредников выстраивать с трудящимися-мигрантами патерналистские отношения, создающие
иллюзию общей заинтересованности в деле во главе с «хозяином-отцом». Конфликты в этом
случае загоняются вглубь, мигрантам внушается мысль о необходимости согласия с
предъявляемыми требованиями и определенными ограничениями их прав как неизбежной
психологической компенсации «хозяину-отцу» за предоставленную работу, содействие в
решении бытовых вопросов, за обещание защиты от посягательств криминальных структур, по
повышению внимания правоохранительных органов. В результате, как правило, протестное
движение мигрантов в защиту своих прав минимизировано и чаще обсуждается в своем кругу
40
лишь как желательное действие, которое они сознательно не используют во избежание
жестких санкций со стороны работодателя, считая бессмысленными обращения в
официальные органы, призванные защищать трудовые права работников.
Третья тенденция связана с попытками правозащитных и других общественных
организаций, организованных мигрантами либо их соотечественниками из числа граждан
России, создать систему учета фактов нарушения работодателями прав трудящихся-мигрантов
и защиты их законных интересов в судах и иных инстанциях.
В последние годы обозначилась линия на применение со стороны государственных
властей РФ различных мер воздействия к работодателям с целью побудить их к выстраиванию
трудовых отношений с мигрантами на правовой основе. В конце 2004 г. Госдума РФ приняла
поправки к Кодексу РФ об административных правонарушениях, которыми значительно
ужесточена ответственность за нарушение миграционного законодательства (Метелев, 2007).
Однако ряд российских исследователей полагает и опасается, что изменения
миграционного законодательства, направленные на легализацию миграционных процессов, а
также смягчение демографических и экономических угроз, не предусматривают защиту
принимающего населения от социальной и социокультурной опасности. Упрощение правил
въезда на территорию России и трудоустройства мигрантов, приведет к росту миграционных
потоков и их бесконтрольному распространению. Эксперты утверждают, что это больно ударит
по принимающему населению, в первую очередь, центров миграционного притяжения (Москва,
Санкт-Петербург,
Дальний
Восток,
пограничные
районы
России)
(www/rhr.ru.).
«Перенаселение» мигрантами той или иной принимающей территориальной общности может
привести к росту ксено»- и этнофобий из-за усиления угрозы потери собственной
идентичности. Следствием этого выступает рост социального напряжения, усложнение
взаимодействия мигрантов с коренным населением, а также очаговые конфликты и даже
открытое противостояние.
По их мнению, новое миграционное законодательство требует существенной доработки
с учетом социальных особенностей принимающего населения и его отношения к мигрантам:
«толерантность не является самостоятельным качеством, а всего лишь следствием
уверенности в своей неуязвимости» (Мелихов, 2007). Законы, направленные на привлечение
мигрантов, должны содержать меры по снижению уязвимости принимающего сообщества к
негативным последствиям нововведеий (Шлыкова, 2008).
Литература
1. Дмитриев А.В., Пядухов Г.А. Нелегальная иммиграция: риски и опасности. – М., 2007.
2. Дмитриев А.В. Конфликтогенность миграции: глобальный аспект // Социс. 2004. - №4.
3.
Левада Ю. «Человек советский»: четвертая волна. Рамки самоопределения // Вестник
общественного мнения. 2004, май – июнь. №3 (71). – С.10.
4. Мукомель В.И. Грани интолерантности (мигрантофобии, этнофобии) //Социс. 2005. -№ 2.
5. См.: Пресс-выпуск ВЦИОМ, № 978, 17 июня 2008 г. № 1600.
6. См.: Предотвращение и противодействие распространению рабства и торговли людьми в
Российской Федерации: Итоговый доклад по исследовательской части проекта Европейского
Союза, реализуемого Бюро МОМ в РФ «Предотвращение торговли людьми в Российской
Федерации». – М., 2008.
7.
Фирсова Н.А. Политико-правовые проблемы миграции в условиях глобализации (на
материалах СНГ). – Бишкек: КРСУ, 2010. – С. 110-111.
8.
Рост трудовой миграции из Кыргызстана сохранится в ближайшие пять лет //
http://www.ruvek.ru/?module=articles&action=view&id=5626
9.
Метелев С.Е. Международная миграция и ее влияние на социально-экономическое
развитие России. – М., 2007. – C. 177-178.
10. Предложенные депутатами поправки в закон о миграции – катастрофа для Москвы //
www/rhr.ru.
11. Мелихов А. Толерантны только победители //Московские новости. 2007. 8-14 июня. – С. 7.
12. Шлыкова Е.В. Социальная приемлемость нововведений миграционного законодательства //
Социс. 2008. №2.–С.63-64.
41
ВКЛАД МЕЖДУНАРОДНОГО СООБЩЕСТВА В СТАБИЛИЗАЦИИ КОНФЛИКТНОЙ
ОБСТАНОВКИ В КЫРГЫЗСТАНЕ
Эксперт-консультант Отдела стратегического
анализа и мониторинга развития
Аппарата Президента КР
Сатиева Ж.С.
Год спустя после трагических событий, ситуация в Кыргызстане более менее
нормализовалась. Наметились улучшения в области соблюдения прав человека и обеспечения
правопорядка. Неотъемлемую роль в стабилизации обстановки сыграло международное
сообщество в лице международных организаций и государств мира. В соответствии с
мандатом, определенным в письме Генерального секретаря ООН от 7 мая 2007 года
Председателю Совета безопасности ООН, Региональный центр по превентивной дипломатии
для Центральной Азии (РЦПДЦА) оказывает содействие центральноазиатским государствам в
укреплении мира, предотвращении и снижении угрозы конфликтов. В этой связи, деятельность
Центра направлена на разработку мер по расширению регионального и международного
партнерства для противодействия трансграничным угрозам, включая такие проблемы как
международный терроризм, экстремизм, незаконная торговля наркотиками и организованная
преступность, а также для достижения консенсуса по вопросам управления трансграничными
природными ресурсами и решения экологических проблем. В рамках реализации мандата
проводятся регулярные консультации с руководством пяти центральноазиатских стран,
региональными организациями, в частности, ОБСЕ, СНГ, ШОС, ЕС и ОДКБ, координируются
совместные усилия со страновыми группами ООН. Большой импульс превентивным усилиям
Центра дал визит в Центральную Азию Генерального Секретаря ООН Пан Ги Муна 2-7 апреля
2010 года. В ходе переговоров с руководством Туркменистана и других центральноазиатских
государств г-н Пан Ги Мун поднял вопросы мира и безопасности в регионе, превентивной
дипломатии,
противодействия
региональным
угрозам,
совместного
управления
трансграничными ресурсами, влияния процессов в Афганистане на обстановку в Центральной
Азии.
События в Кыргызстане показали важность своевременного реагирования
международного сообщества в случае возникновения локальных конфликтных ситуаций.
Данному Центру, совместно с агентствами системы ООН, пришлось задействовать на полную
мощность свой миротворческий потенциал для предотвращения эскалации конфликта и
стабилизации ситуации. Недавние события в Кыргызстане показали важность своевременного
реагирования структур Организации в случае возникновения локальных конфликтных ситуаций.
В период кризиса Генеральный Секретарь ООН пристально следил за событиями и
настоятельно рекомендовал активно содействовать переговорам сторон, четко отслеживать
ход событий, всемерно содействовать восстановлению порядка и спокойствия в очагах
напряженности и в целом стабилизации положения в стране. Если бы не существовало
Центра, структурам ООН было бы намного сложнее оперативно реагировать на возникшую
сложную ситуацию. Только благодаря тому, что РЦПДЦА находится в непосредственной
близости от источника напряжения, Генеральный Секретарь ООН имел возможность без
промедления использовать этот инструмент дипломатии для влияния на конфликт.
К сожалению, обстановка в регионе была сложной и в этой связи значительная часть
деятельности ООН направлена на содействие государствам Центральной Азии налаживать
сотрудничество в противодействии трансграничным угрозам, управлении общими природными
ресурсами, борьбе с загрязнением окружающей среды. Евросоюз приветствовал решение
Кыргызстана о введении полицейской миссии ОБСЕ, и около 50 полицейских ОБСЕ оказали
помощь сотрудникам правопорядка Кыргызстана в стабилизации ситуации на юге республики.
На "Скорейший ввод" полицейских специалистов в зону конфликта, повлиял краткосрочный
визит в республику главы МИД Франции и Германии. Их цель заключалась в мониторинге и
консультировании правоохранительных органов страны. Практическим вкладом Организации в
урегулирование кризиса стало направление Полицейской консультативной группы. По
договоренности с кыргызским руководством было решено разместить полицейских ОБСЕ сразу
после парламентских выборов.
42
В столь трудное время не остались в стороне соседнее государство- Казахстан. Первый
вице-премьер правительства Казахстана У.Шукеев в составе спецкомиссии выезжал на
минувшей неделе в Кыргызстан, где совместно с новым правительством республики оценивал
масштаб ущерба, нанесенного событиями на юге страны. В ходе встречи с миссией
Всемирного банка, которая работает там уже около 4 месяцев, выяснилось, что потребуется
около 1 миллиарда долларов, чтобы стабилизировать ситуацию. Казахская сторона выразила
обеспокоенность и готовность оказать техническую помощь. Было подготовлено два
постановления: это поставка угля на Бишкекскую ТЭЦ и срочная помощь Ошской и
Джалалабадской областям стройматериалами.
Неотъемлемую помощь оказали Соединенные Штаты Америки. Вашингтон выразил
готовность содействовать правительству Кыргызстана в стабилизации ситуации на юге
республики. В частности, правительство США концентрировало свое внимание на оказании
помощи для первоочередных гуманитарных нужд и на восстановлении южного региона, а также
на содействии примирению общин. Чтобы избежать повторения в будущем произошедшего
конфликта, в республике необходимо создать подотчетное правительство, открытые
правоохранительные и судебные системы, а также создавать экономическое благополучие для
всех сообществ, и строить активное гражданское общество, которое могло бы вести
взаимодействие с международными сообществами.
Страны Организации Договора о коллективной безопасности (ОДКБ) провели ряд
мероприятий для нормализации обстановки в Кыргызстане, пострадавшем от июньских
беспорядков. Гуманитарная помощь государств-членов ОДКБ поступила в Кыргызскую
Республику в рамках договоренностей, достигнутых главами государств-членов ОДКБ на
неформальном саммите 8 мая 2010 года в Москве. "Мероприятия, направленные на
стабилизацию обстановки в Кыргызской республике на коллективной основе, принятые
Советом коллективной безопасности ОДКБ в июне сего года находятся в стадии реализации", заявил Бордюжа, слова которого приводит пресс-служба секретариата ОДКБ. Как ранее
сообщал секретариат ОДКБ, Российская Федерация предоставила нашей республике грант на
20 миллионов долларов для социальной поддержки населения и льготный кредит на 30
миллионов долларов по линии Россельхозбанка. Россия также выделила 25 тысяч тонн
горюче-смазочных материалов, 20 тысяч тонн дизельного топлива и передала имущество для
правоохранительных органов и специальных служб Киргизии. По линии Министерства
чрезвычайных ситуаций РФ были поставлены 129 тонн различных гуманитарных грузов, а
также 43 тонны медицинских препаратов и необходимое медицинское оборудование, отмечает
секретариат ОДКБ. Правительство Москвы выделило 5 автомобилей "скорой помощи" и
передвижную рентгеновскую установку на базе автомобиля "Камаз", говорится в документе.
Предложен комплекс мер - вплоть до оказания помощи по совместной деятельности для
выявления организаторов беспорядков и привлечения их к уголовной ответственности. В то же
время Казахстан, по сведениям ОДКБ, поставил в Кыргызстан 3,7 тысяч тонн дизельного
топлива для проведения весенне-полевых работ. Таджикистан для нужд кыргызских
Вооруженных сил передал вещевое имущество и продукты питания, а также доставил 100 тонн
муки, 30 тонн риса, 10 тонн макарон, 10 тысяч литров растительного масла, 10 тонн картофеля,
10 тонн лука, 10235 литров дизельного топлива по линии Комитета по чрезвычайным
ситуациям и гражданской обороны. Как отмечает Секретариат ОДКБ, Узбекистан доставил в
Киргизию медикаменты. В их числе 164000 одноразовых шприцов, перевязочных материалов 43,8 тысяч штук, инфузий и инфузионных растворов 15 тысяч и 10,08 тысяч штук
соответственно. Также было направлено 200 тонн минеральных удобрений, 150 тонн
строительных материалов, 30 тонн муки, 20 тонн ГСМ.
Большую помощь оказало правительство Армении, на заседании в четверг страна
выделила 40 миллионов драмов (около 109 тысяч долларов) в качестве гуманитарной помощи
Кыргызстану. Как сообщил министр финансов Армении Тигран Давтян, Кыргызстан ранее
обращался к странам СНГ с просьбой оказать в рамках своих возможностей гуманитарную,
финансовую и техническую помощь. И в этот раз страны СНГ не могут отказать в помощи и
поддержке.
Также в те дни, правозащитная организация "Международная амнистия" (Amnesty
International) призывала соседние с Кыргызстаном государства открыть границы для десятков
тысяч беженцев, а власти Узбекистана, принимающего сейчас основной поток бегущих от
43
беспорядков - обеспечить доступ гуманитарных сил в страну. "Необходимо немедленно
предоставить гуманитарную помощь тем, кто бежал из Кыргызстана в Узбекистан, включая тех,
кто пытается сейчас добраться до Узбекистана, начать регистрацию беженцев, а также
защитить тех, кто в этом нуждается, включая детей, которые отправлены туда в одиночестве,
без родителей", - говорилось в заявлении эксперта "Международной амнистии" по Средней
Азии Мэйси Вайшердинг. На тот момент основное число беженцев из Кыргызстана, где на юге
продолжались межэтнические столкновения между киргизами и узбеками, принимает именно
Узбекистан. Власти Кыргызстана объявляли частичную мобилизацию военнообязанных, а в
южной столице республики Оше и двух районах Ошской области - Кара-Сууйском и
Араванском – был введен круглосуточный комендантский час.
С первого дня трагических событий в стране Казахстан оказывает помощь и поддержку
братскому народу, как на двусторонней основе, так и в качестве Действующего председателя
ОБСЕ. Как Вы хорошо знаете, в результате совместных усилий Президентов Казахстана
Нурсултана Назарбаева, США Барака Обамы и России Дмитрия Медведева, а также активных
посреднических действий ОБСЕ, ООН и ЕС, была достигнута договоренность с Временным
правительством и К.Бакиевым о его выезде из страны. Это стало важным шагом по пути
урегулирования ситуации в стране и ее возврату в правовое поле, недопущению гражданской
войны. Как действующий председатель ОБСЕ, Казахстан приветствовал успешное проведение
всенародного референдума в Кыргызстане 27 июня, символизирующего решительный шаг к
политической стабильности, восстановлению конституционного порядка и легитимности
действующих органов власти.
Можно отметить, что ОБСЕ искренне заинтересована в том, чтобы ситуация в
Кыргызстане окончательно вернулась в созидательное русло и в этой связи призывает
государства-участники и международные структуры в возможно короткие сроки выработать
план оказания масштабной помощи стране. Считаем, что своевременные, эффективные и
скоординированные
действия
мирового
сообщества
станут
важным
фактором
внутриполитической стабилизации, поддержания и укрепления региональной безопасности и
сотрудничества, обеспечения устойчивого экономического развития и полноценной защиты
демократических устоев Кыргызстана. Действующее председательство поддерживало
предварительные оценки, данные состоявшемуся плебисциту миссией Бюро ОБСЕ по
демократическим институтам и правам человека (БДИПЧ)
Мы уверены, что активные действия, предпринимаемые представителями таких
авторитетных международных организаций, как ОБСЕ, ООН, ЕС и ОДКБ, будут способствовать
скорейшему преодолению последствий кризиса.
Мы верим в светлое будущее Кыргызстана и считаем сегодняшние трудности
временным явлением. Только тогда Кыргызстан с достоинством выйдет из зоны политической
турбулентности и вступит на путь уверенного развития.
44
СТУДЕНТТЕРДИ УЛУТТУК БААЛУУЛУКТАРГА ШЫКТАНДЫРУУДА КААДА-САЛТТАРДЫН
МААНИСИ
Адилова Г.
Канд. Филол.наук
Международный университет
«Ататюрк Ала-Тоо»
Азыркы учурда студенттерди улуттук баалуулуктарга шыктандырууда бүт дүйнө
жүзүндөгү адамзаты бири-бири менен тынчтыкта алака-катышта болууга умтулуу,
улуттар
аралык аралык мамилерди жакшыртуу жана өз улутунун элдик тарбиялык каражаттарын
заманга ылайыктап колдонуу боюнча билим, билгичтик жана көндүмдөрүн калыптандыруу
зарыл. Улуттук баалуулуктардын негизгилеринин бири өз жана жашаган чөйрөсүндө тынчтыкты
камсыз кылуу жана аны сактоого өз салымын кошуу.
Тынч жашоонун бирден бир себеби ар бир эл, улут бири-бирин сыйлап, бири - бирине
урмат көрсөтүү деп эсептеп, ага ылайык ар кандай иш чаралар каралат. Айрыкча, билим берүү
алкагы аркылуу көптөгөн маселелер чечилери талашсыз. Анткени окутуунун тарбиялык
мүмкүнчүлүктөрү бар. Башкача айтканда, окутуунун негизги формасы сабак болгондуктан,
сабак процесси ар бир окуучуга кандайдыр бир деңгээлде өз таасирин тийгизип келет. Ушундан
улам, этнопедагогиканын өзөгүн түзгөн элдик педагогиканын үлгүлөрүн сабакта колдонууда,
өзгөчө студенттердин инсандык сапаттарын калыптандырууда анын эч нерсеге алмаштыргыс
мазмундуулугун жана пайдалануу ыкмаларын аныктоо талабы келип чыгат.
Андыктан, элдик традиция,
түшүнүктөрүнө токтолуп кетели.
башкача
айтканда,
каада-салт,
үрп-адат
сыяктуу
Элдик традиция - социалдык-педагогикалык кубулуш катары Мисалы, ар бир эл
бүтүндөй улуттук тарыхый жолунда каада-салт, үрп-адат, ырым-жырым сыяктуу моралдык
баалуулуктарды жаратат. Каада-салт, үрп-адат, ырым-жырым адамдардын өз ара мамиле
тажрыйбаларын жана улуттук баалуулуктарды өзүнө сиңирет жана жалпылайт
Каада-салттардын, үрп-адаттын, ырым-жырымдардын тарбиялык мааниси Кей Кавус,
Аль-Фараби, Беруни, Ибн-Сина, Ю.Баласагын, М.Кашгари, О.Хайям сыяктуу белгилүү чыгыш
акылмандарынын эмгектеринде чагылдырылган.
Мисалы, “Канон врачебной науки” аттуу эмгектен Ибн-Сина чынчылдык, адилеттүүлүк,
тазалык сыяктуу адеп сапаттарын жогору баалап, “адилеттүүлүккө шыктандыруучу элдин адепахлак өзгөчөлүктөрүн жана кылымдар бою калыптанган каада-салттарын” сөзсүз эске алууну
сунуш кылганын билүүгө болот.
ХVIII кылымда эле белгилүү немец акылманы жана агартуучусу Г.И.Готфрид адамда
каада-салттан башка тарбия жана маданият каражаты жок экендигин, адам баласы болгон
жерде каада-салт болоорун белгилеген. Эгерде адам эл арасында жашаса, анда ал
маданияттан баш тарталбайт, андыктан маданият ага же форма берет, же аны таптакыр адам
кейпинен чыгарарын эскерткен (Осмонова, 2000).
Улуттук каада-салтты, үрп-адатты туура пайдалануу үчүн анын адамды тарбиялоодогу
маңызын түшүнүү зарыл. Советтик Улуу Энциклопедияда каада-салт мындайча аныкталат:
“Традиция (от лат. Traditio передача) элементы социального и культурного наследия,
передающиеся от поколения к поколению и сохраняющиеся в определенных обществах,
классах и социальных группах в течение длительного времени; охватывает объекты
социального наследия (материальные и духовные ценности); процесс социального
наследования; его способы. В качестве традиций выступают определенные общественные
установления; нормы поведения, ценности, идеи, обычаи, обряды и т.д.” (Большая Советская
Энциклопедия, 1977).
Ал эми Советтик Чакан Энциклопедияда – “Традиция (от латинского Traditio передача;
предание) – исторически сложившиеся и передаваемые из поколения в поколение обычай,
45
общественный порядок,
энциклопедия,1960).
норма
поведения,
идеи”
деп
айтылган.
(Малая
советская
Салттын энциклопедиялык чечмелениши бардык эле тармактарга адекваттуу маанисин
бербеши мүмкүн. Андыктан биз бул түшүнүктүн педагогикалык көз караштан аныкталмасын да
карап көрүшүбүз абзел.
Педагогикалык сөздүктө – “Традиция в семье (от Traditio буквально передача) –
совокупность обычаев и норм поведения, принятых в семье и передаваемых от старшего
поколения младшему”. Традиция – феномен не однопорядковый, очень сложный. Это не
письменное или устное предписание.
Это комплекс установившегося порядка в общественных отношениях, различного
социального опыта, социума, обрядов и обычаев.Традиции как духовное образование находят
выход или проявляются через обряды и обычаи” (Волков, 1974).
Cалт түшүнүгүн талдоонун натыйжасында философтор Плахов В.Д., Лучанкин А.И.,
Дробижева Л.М. элдик каада-салттардын таасиринде мамилелер ошол коомдук системаны же
баалуулукту сактап калуу максатында белгилүү бир багытта кайталанат деген жобону сунуш
кылышкан.
Социалдык нормалардын өзгөчө көрүнүшү болгон каада-салтта маалымат компакттуу
матрицага сиңирилет.
Плахов В.Д. каада-салттын колдонууга ыңгайлуулугун белгилеп, анын мамилелерди
түзүүдөгү мааниси жөнүндө мындай деген: “Традиции в человеческих взаимоотношениях
.играют роль таких объектов, “готовых формул”, на которые не только направлены те или иные
действия индивидов, но и которые избираются последними в качестве эталонов, образцов
поведения и взаимоотношений с другими индивидами ” (Осмонова, 2000).
Социологдор
В.С.Зеленчук, Е.Н.Ануфриев каада-салттын, үрп-адаттын окутуу,
тажрыйба жана жөндөмдүүлүк алмашуунун; мурастык элементтерди сактоонун жана
жайылтуунун; мурастын практикалык муктаждыктарга колдонуу үчүн маанисин чечмелөөнүн
негизи катары кароо менен руханий жана практикалык байлыктарды мурастоо жолу экендигин
белгилешет.
А.Г.Спиркин белгилегендей, салт өз ара мамилелерди камтыган структура болуп, ал өз
мазмунунда жаңыланып, ар заманда колдонууга ылайыкташтырылып турат.
Эгерде салт өнүгүүгө тескери таасирин тийгизе турган болсо, анда ал акырындап
жоголот да адамзаттык маанилүүлөрү гана калат. Жүздөгөн, кээде миңдеген жылдар бою
жашап келе жаткан салттар бар. А.Г.Спиркин “история, как правило, следует принципу: то что
является вечным, это всегда остается современным” деп абдан туура баамдаган (Осмонова,
2000).
Г.Н.Волков, Б.Б.Пистровский, Э.А.Бэллер ж.б.с. бир катар окумуштуулар каада-салт,
үрп-адат, ырым-жырым сыяктуу адамзаттык жашоодогу стереотип формаларды өз ичине
камтыган интегралдык кубулуш катары карашат.
Биз белгилүү этнопедагог, профессор Г.Н.Волковдун каада-салтты “улуу муундан
кийинки муунга берилүүчү, элдин бул же тигил тобунда бекем орногон үрп-адаттардын,
тартиптин, жүрүм-турум эрежелеринин жыйындысы, аны сактоо жана өткөрүп берүү жашашынын башкы шарты” (Волков, 1974) деген пикирине кошулабыз. Каада-салт көптөгөн
үрп-адат, ырым-жырым, диний үрп-адат менен бекемделиши мүмкүн. Каалагандай ырымжырым каада-салт болушу мүмкүн, ал эми ар кандай каада-салт ырым-жырым боло албайт.
Салттын үйбүлөлүк жана коомдук мамилелерге таасирин көрсөтүү максатында
философиялык, этнографиялык жана тарыхый планда топторго ажыратуу үчүн бир катар
изилдөөлөр жүргүзүлгөн. Ар түрдүү классификациялар сунуш кылынган:
46
Аракет таасири кеңдиги боюнча – үйбүлөлүк, жергиликтүү, улуттук, жалпы адамзаттык
салттар;
Салттардын келип чыгышы боюнча – ыңкылаптык, аскердик, мектептик,үйбүлөлүк;
Коомдун руханий чөйрөсү боюнча – адептик, илимий, көркөмдүк;
Сезимдерди туюнтуу мүнөзү боюнча – салтанаттуу майрамдык жана күнүмдүк;
Ишмердүүлүк мүнөзү боюнча – тармактык, үйбүлөлүк турмуш тиричилик, саясый жана
философиялык, диний, ошондой эле, адабият жана искусство салттары (Осмонова, 2000).
Бала төрөлгөндөн баштап үй бүлөсүндө ич ара мамилелердин, үй бүлөлөр аралык
карым-катнаштардын ж.б. таасиринде өсүп-өнүгөт. Адамдын бала чагы, өспүрүм кези, бой
жеткен курагы сыяктуу ар бир этапта үй бүлөдө, чөйрөдө, улутта калыптанган жүрүм-турумдун
чеги аныкталган. Мамилелердин түрлөрү жана формалары калыптанган. Алар улуттук жана
жалпы адамзаттык денгээлге чейин өсүп чыгат.
Улуттук денгээлде алганда, кыргыздарда жаратылышка, адамдарга, жаныбарларга,
өсүмдүктөргө, тоо-талааларга жасала турган мамилелерди жөнгө салуучу нормалар каадасалт, үрп-адат, ырым-жырым деген топторго бөлүнөт. Мисалы, адам өзүнүн тегерегиндеги
башка адамдарды жакындыгына жараша ага-ини, эже-сиңди, чоң ата, чоң эне, таята, таэне ж.б.
деп атайт. Мындай жакындыгы болбогон адамдар аяш ата, аяш эне, дос, курбу, курдаш, коңшу
ж.б. делет. Мындан да алысыраак болгондо классташ, курсташ, кызматташ, өнөктөш ж.б.
дешет.
Үй бүлө курганда кудаа-сөөк күткөн мамиле өзүнчө салт. Салт – бул адам топторунун
арасындагы бир кыйла туруктуу, жалпыга бирдей норма катары калыптанган эреже.
Кыргыз улуттук үрп-адат, каада-салт, ырым-жырымдары элдик оозеки чыгармачылыкта
сакталып келген.
Булар жалпы улутка, урууга, урукка, үй бүлөгө тиешелүү болушу мүмкүн. Ошондой эле,
жашаган аймагына жараша бир эле каада-салт кээ бир касиеттер, ыкмалар менен
толукталышы ыктымал. Мисалы, Кыргызстандын түштүгүндө койдун этин тартканда улуу
аксакалга баш тартылса, түндүктө баш жашы жагынан эң кичүүсүнө ыйгарылат. Бул жерде
жиликтин наркы өзгөргөн.
Каада-салт – бул илгерки муундан келечек муунга берилүүчү жүрүм-турум бир кыйла
туруктуу мүнөздөгү эрежелер.
Үрп-адат – бул локалдык мүнөзгө ээ болгон кыймыл-аракет ыкмалары.
Мурдагы СССРдин доорунда улуттук каада-салттар, үрп-адаттар, ырым-жырымдар
унутта калган. Орустун каада-салттары жалпыланып, айласыз абалга тушуктуруунун
натыйжасында улуттарга тиешелүү нарк-дөөлөттөр жоголуп, орусташтыруу саясаты өкүм
сүргөн.
Билим берүү системасында улуттук тил, каада-салт, үрп-адат жетекчиликке алынбаган.
Билим берүүнүн бардык тепкичтеринде улуттук нарк-насил, каада-салт, үрп-адат жетекчиликке
алынбай, космополиттик мамиле басымдуулук кылган.
Адам – коомдук мамилелерде негизги фигура эмес, кандайдыр бир идеологияга баш
ийдирилген структуралык бөлүкчө катары эсептелген. Ошондой шартта тарбияланган балдар
азыркы учурда же тилин, же маданиятын билбей маңкурт абалда калды.
Ошондуктан, билим берүүнү улуттук каада-салттарга негиздөө зарылдыгы бар. Улуттук
каада-салттарды,
баалуулуктарды
цивилизация
баалуулуктарына,
демократиялык
баалуулуктарга айкалыштыруу демилгелери керек.
47
Мындай эрежелерди тутунган бүтүндөй бир муунду калыптандыруу шарт. Албетте, бул
максатта келечек адистерин
окутуу мазмунун улуттук каада-салт үлгүлөрү менен
айкалыштыруу максатка ылайык.
Бул өңүттөн алганда, Эл аралык Ататүрк –Ала-тоо университетинин сабактары мол
мүмкүнчүлүктөргө ээ. Анткени ар кандай улуттун өкүлдөрүнөн студенттер окушат. Алардын
каада салттарынын алгылыктуу жактарын студенттер бири-бирине билдирүүсүнө сабакта
мүмкүнчүлүк берүү өз ара түшүнүү мамилелерин жана улуттук баалуулуктарды баалоого
калыптандырат.
Окуу жайда жаңыдан кадам таштаган студенттерге биринчи жылы «тил үйрөтүү»
жүргүзүлөт. Андыктан, тил үйрөнүү учурунан баштап адисттик даярдык учурунда каада салт
боюнча билимдерди интеграциялап берүү керек. Сабактарды сөзсүз түрдө улуттук каадасалттардын, үрп-адаттардын, баалуулуктардын заманбап үлгүлөрүн студенттин күндөлүк
жашоосундагы социалдык тажрыйбалары менен айкалыштырылган формаларда берүү жагы
изилдениши зарыл. Студенттин өнүгүүсүндө жүрүм-турумдун улуттук эрежелери жана
демократиялык баалуулуктар айкалыштырылып берилиши максатка ылайык.
Адам укуктары жана эркиндиктери аныкталган декларацияда ар бир адам расасына,
жынысына, улутуна, социалдык абалына, саясый көз карашына, диний ишенимине, тилине
карата эч кандай шек келтирүүгө жол берилбейт. Ошол эле мезгилде, кыргыз улутуна тиешелүү
каада-салт, үрп-адат, ырым-жырым үлгүлөрү жогоруда айтылган белгилерге каршы келбейт.
Негизинен, студенттердин бири-бири менен болгон мамилелеринде жана кандай гана
предмет болбосун анын тарбиялык мазмунун өркүндөтүүдө каада-салттар чоң мааниге ээ.
Ошону менен бирге
студенттин инсанынын типологиялык сапаттарын, жүрүм-турум
нормаларын улуттук сезимдерин түптөөгө таасирин тийгизет.
Ошентип, студенттерди окутууда билим берүүнүн мазмуну, методдору, формалары
жана каражаттары улуттук баалуулуктардын, салттардын мыктылары менен байытылышы
учурдун талабы болуп саналат.
Колдонулган адабияттар:
1. Осмонова Ч.Т. Взаимосвязь кыргызских народных традиций и современных методов
стимулирования в развитии нравственно – трудовой активности младших школьников: Дисс...
канд. пед. наук. – Бишкек, 2000. 160с.
2. Большая Советская Энциклопедия.т.26.-М.,1977.-391с.
3. Малая советская энциклопедия.т.9.М., 1960-437с.
4. Педагогический словарь. М., 1960.-490с.
5. Волков Г.Н. Этнопедагогика. Чебоксары:- Чувашкнигоиздат,1974.-207с
6. Волков И.П. Цель одна - дорог много: Проектирование процессов обучения. – М.:
Просвещение, 1990. – 159 с.
48
DİLBİLİMİN ÖZELLİKLERİ VE GELİŞİMİ
BAHARGÜL ALIM
KIRGIZ-TÜRK MANAS ÜNİVERSİTESİ
ÇİN DİLİ BÖLÜMÜ
Özet
Dilbilim eski akademik bir daldır.Dilbilimi çok uzun bir tarihi gelişime sahiptir.Dilbilimin
günümüze kadar olan gelşim evrelerini altı döneme ayırabiliriz. Geleneksel dilbilim,Tarihsel
karşılaştırmalı dilbilim,Çağdaş dilbilimi,Yapısalcı dilbilimi,Dönüşümcü üretimsel dilbilimi ve Yakın
zaman Çağdaş dilbilimi.15. yy’da Avrupa’da edebiyat ve sanat alanında gelişmeler,yeni coğrafi
keşifler ve sömürge topraklarının genişlemeye başlamasıyla beraber Avrupalı bilim adamlarının
dilbilim vizyonu da genişledi, bu durum daha fazla dilbilim kaynağının toplanmasına da imkan
sağladı.19.yy’da Alman dilbilimci Franz Bopp Sanskritçenin;Yunanca, Latince, Farsça ve Proto-Alman
dilleriyle karşılaştırmalı fiil çekimleri sistem teorisi kitabını yazmakla dilbilim tarihinde bir çıkış yaptı ve
dilbilim tarihinde yeni bir dönem başlamasını sağladı.Franz Bopp’tan sonra Saussure dilbilime yepyeni
bir yön vererek dilbilim tarihinde yeni bir çığır açtı ve dilbilim alanında yeni bir çok dalın ortaya çıkışına
zemin hazırladı.1950 ‘li yıllara kadar Saussure’nin dillbilim teorisi en kabul gören teoriydi.Ama
teknolojik gelişmeler ve sonucunda bu teorinin dilbilimde yetersiz kaldığı görülünce yeni teoriler
geliştirildi ve yakın zaman dilbilimi sürecine girildi.Bu yepyeni ve gelişmiş dönemde birçok dünyaca
ünlü dilbilimci yetişmiş ve yeni dilbilim alanları ortaya çıkmıştır.
Anahtar kelimeler: Dilbilim, Geleneksel dilbilim, Çağdaş dilbilim, dilbilim teorisi,dilbilim alanları
PROGRESS AND FEATURES OF PHILOLOGY
Abctract
Philiogy is an ancient academic branch.Philology has a very long historical development.We
can divide progress stages of philology until today into 6 periods;Traditional philology, Historical
Comparative philology, Contenporary philology,Structuralist philology,Transformationalist Productional
philology and Contemporary philology in recent times.In the 15th century Europen scientists' philology
vision has also improved with starting to expand colony lands, new geographic expeditions and
developments in literature and art fields in Europea,this case has also provided opportunity to be
collected many more philology sources.In the 19th century German Philologist Franz Bopp Sankritche
has appearedin history philology by writing his book on comparative conjugations system theory with
Greek, Latin, Persian and Proto-German languages and supplied to begin a new period at philology
history.After Franz Bopp, Saussure gave a new direction to philology and marked a new era and
precipitated to arise many new branches on philology field.Until 1950s years, Saussure's theory was
the most acceptable one.However, new theories were developed when having been understood that
theory was insufficient on philology because of technological progresses and their results and it is
entered in the process of contemporary philology.In this new and developed period, a lot of
philologists who are well-know around the world were brought up and new philology fields have been
came up.
Key words:Philology,
philology,fields of philology
Traditional
philology,
Contemporary
philology,The
theory
of
Dil bilimi eski akademik bir daldır.Dildiliminin çok uzun bir tarihi gelişimi vardır.Çağdaş dilbilimi
tüm yanlarıyla netleştirmek için burada aşağıda beliritilen dilbilim tecrübesinin gelişim evrelerini kısaca
gözden geçirmemiz gerekir.
1.Geleneksel Dilbilim
Dil bilimin üç önemli geleneği vardır:tecrübe ve deneyim yöntemiyle dil olayının eski Hint
geleneğini araştırmak,felsefi açıdan dil sorununun eski Yunan geleneğini ve Arapçanın dilbilgisi
sistemini kuran Arap geleneğini araştırmak. Orta çağ Avrupa bilginleri“standartlık”konusunu fevkalade
önemle vurgulamışlar sık sık mekanize bir şekilde Latincenin dilgisi standartlığını başka diller üzerine
kalıplaştırmışlardır,sonuç itibariyle diğer dillerin uygun adım atmaları nın önünü kesmektedirler.
49
17.yüzyılda ,Fransa da tek bir dilbilgisi akımı ortaya çıktı.Ünlü Fransız düşünür Dekarta göre
mantığı kullanma yöntemi dilbilgisini araştırmadan geçer,bu na göre dilbilgisi araştırılması mantığı
kullanmayı temsil eder.Ünlü Alman politikacısı ve dilbilimci Humbolt'un yazdığı'İnsanlık dilinin
oluşumundaki farklılıklar ve ve insanlığın ruhsal gelişimine etkisi kuramı'adlı kitabı genel dilbilimi
üzerine yazılmış ilk eserdir,daha sonra bu kitap 'dilbilim felsefesi ders kitabı' olarak ün kazandı.
15.yüzyıl Avrupasın da edebiyat ve sanat alanlarında canlanma meydana geldi, bu dönem
klasik edebiyat mirasının edebi çalışmalarındaki gelişiminin araştırılmasını büyük ölçüde
hızlandırmıştır.Yeni coğrafi keşifler,sömürge topraklarının genişlemeye başlaması,Avrupa bilginlerinin
dilbilim vizyonunu da genişletti ve büyük miktarda dilbilim kaynağının toplanmasına imkan sağladı.
2.Tarihsel Karşılaştırmalı Dilbilim
19.yüzyılın başlarında daha önce dilbilimi etkileyen üç sebep vardı;tarihselci lik görüşünün
bilim üzerindeki tatbikatı,romantizm fikrinin gelişmesi ve Avrupa lı bilim insanlarının Sanskritçe
üzerindeki araştırmaları. Joan ve Shılegeer tarihsel karşılaştırmalı dilibiliminin öncüleridir.1816 yılında
Alman Dilbilimci Franz Bopp Sanskritçenin; Yunanca, Latince, Farsça ve proto-Alman dilleriyle
karşılaştırmalı fiil çekimleri sistemi teorisi adlı kitabı çikardı.Tarihsel karşılaştırmalı Dilbilimin temelini
kuran ilk dilbilimci diye bilinir.1816 yılından 1833 yılına kadar olan geçen 17 yıllık kısa zaman dilimi
içerisinde,Tarihsel karşılaştırmalı Dilbilimin ilk sağlam temelleri atıldı.Alman Dilbilimci August
Schleicher'in 'Genç Dilgisi akımı'araştırması Tarihsel karşılaştırmalı Dilbilim teorisini bir adım daha
derinleştirmiştir. Bununla beraber,Tarihsel karşılaştırmalı Dilbilimciler kendi başarılarına karşı çok
iyimserdiler, taki Paul 1870 yılına kadar açıkça:sadece dil tarihini araştıran dilbilimi ancak bilim
sayılabilir, geri kalan bilimsel araştırmaların bilim değildir tezini iddia edene kadar.Bu kendini
beğenmişlik durumu Dilbilimin gelişmesinin önünü kesinikle bir adım engelledi. Bundan dolayı Dilbilim
dünyasında yeni bir dönem inklaplar meydana geldi,bu inklap döneminin Dilbilim dünyasına
kazandırıdığı en önemli kişilik İsviçreli Dilbilimci olan Ferdinand de Saussure dir.Saussure'den sonra
Dilbilimi yeni çağdaş dilbilim evresine ulaştı.
3.Çağdaş Dilbiliminin Kurucusu Saussure ve Eseri
İsviçreli Dilbilimci olan Saussure çağdaş dilbilimin temelini kuran kişidir.Saussure'in öne
sürdüğü dil öğretisine göre dil tarihindeki Kopernik inklabının, çağdaş dilbiliminin gelişimi üzerinde
uzak ve derin bir anlamı vardır. İngiliz Loyance bir zamanlar “Çağımızda birbirinden farklı çok fazla
Dilibilim alanı vardır,ama bunların hepsi doğrudan ya da dolaylı olarak Saussure'nin bu ki tabından
etkilenmişlerdir. Bu kitap Saussure'nin en önemli ve tek eseri olan <Genel Dilbilim> kitabıdır”demişti.
Bu Kitabın içeriği son derece zengin kapsamlıdır,içinde kendine has bir kaç görüş özelliği
içermektedir.
1.Söz faaliyetleri,söz ve dil arasındaki alan farklılıkları,
2.Dili bir semboller sistemi olarak ele alır;bu sistemin iki özelliği vardır;
(1)Sembollerin kuralsızlık özelliği(2)Düz çizgilerin ifade edebilme özelliği.
3.İç ve dış Dilbilimi arasındaki alan farklılıkları,
4.Dilin sistematik özelliği ve sembollerin önemini belirtmiştir,
5.Eş zamanlı Dilbilimi ve Tarihsel Dilibilimini ayırtetme,
6.Cümle bölükleri ve cümleler arasında bağlantı ilşkilerini ortaya koymak.Ünlü Amerikalı
Dilbilimci Leonard Bloomfield Edward Sapir'in “Dil teorisi”adlı başyapıtına yaptığı
eleştirisinde,Saussure'yi Dil araştırmalarına yeniden yön vermesi ve Dilbilimine yeni teori temeli
sağladığı için övmüştür.Bu Dilbilimi araştırmalarının yeniden yönlendirmesi Çağdaş Dilbilimidir,işte biz
bu konuya istinaden bir kez daha önemle vurguluyoruz ki Saussure Çağdaş Dilbiliminin temelini kuran
kişidir.
50
O zaman Çağdaş Dilbilimin farkını,eski dilbilimi açısından karakteristik özelliklerini aşağıdaki 6
maddeyle özetleyebiliriz;
1.Dil ve söz kavramlarını bölümlendirdi ve dilbilimini araştırma aracının dilin kendisi olduğunu
doğruladı.
2.Eşzamanı ve tarihi birbirinden ayırdı,dilbilim araştırmasının tamamen eşzaman dilbilim
araştırmsı olduğunu doğruladı.
3.Dilin sistematik özelliğine dikkat çekti,dile bir sistem ve düzenli bir yapı olarak bakıldı,
4.Dilin tasvir edici özelliği vardır,aksine dil kuralcı özelliğe sahip değildir,
5.Bir dilde öncelikli olarak konuşma dilinin araştırılması tüm dillere tanınması gereken ortak
ayrıcalıktır,
6.Dilin bağımsızlık ve kendine haslık özelliği vurgulanmış, kendini felsefe ve psiklojinin
geleneksel görüşünden soyutlamak dile objektif bir gözle yeniden incelenme imkanı sağlamıştır.
4.Yapısalcı Dilbilim
Dil bilim kategorilerinden biri olan yapısal Dilbilim Saussure'nin dilin semboller sistemi
teorisinden gelişerek ortaya çıkmıştır,Yapısal Dilbilim üç önemli ekolü içerir; bunlar Prag
ekolü,Kopenhag ekolü ve Amerikan Tasvir Dilbilimidir.
Prag ekolünün dilbilime sunduğu en önemli katkı sesbirimi teorisi üzerindeki araştırmalarında
öne çıkan başarılarıdır.Rus dilbilimci Trubetskoi'n fonem teorisinin kristalleştirdiği “Sesbilim İlkesi”
dilbilim tarihinin en önemli evresini teşkil eder.Kopenhag ekolü Saussure'nin “Dil bir semboller
sistemidir” düşüncesini devraldı, dilin bir form olduğu madde olmadığı düşüncesiyle de geliştirerek
Yapısalcı dilbilimin üç büyük ekolünden biri halini aldı. Amerikan Tasviri dilbilimi ise üç büyük
Yapısalcı dilbilim akımlarını en etkili olanıdır, akımın kurucusu olan ve akımı temsil eden dilbilimci
Leonard Bloomfield ise Amerikanın Çağdaş dilbilim sözcüsü olarak tanınır.
5.Dönüşümcü Üretimsel Dilbilgisinin ortaya çıkışı
Nasıl ki Saussure'nin dilbilim öğretisin de belirtilen dilbilim tarihinde Kopernik inklabından söz
ediyorsak,Chomsky Dönüşümcü Üretimsel dilbilgisi tarihinde de yeni bir sınır çizilerek “Chomsky
inklabı”na ulaşıldığından söz edilebilir.Comsky'nin 1957 yılındaki “Cümle Yapısı”eserini
basılması,dilbilim tarihinde “Chomsky inklabı”nın başladığına en büyük delil sayılır.
6.Çağdaş Dilbiliminin yakın zamandaki gelişimi
Eğer 20.yy'ın 50-60 yıllık dönemini kapsayan bir sınır koyarsak buna göre söylenebilirki ,bu
dönemden önce Saussure'nin dilbilim öğretisinin yaygındır ve ilerlemiştir ama bu dönemden sonra
Saussurenin kendisine ve teorisine karşı yapılan hamleler karşısında etkisinin zayıfladığını görürüz.
Çağdaş dilbilimin yakın zamandaki gelişimi aşağıdaki maddelerde gösterilmiştir;
(1)Dil sistemi araştırmasından dil kullanımı araştırmasına geliş evresi: “Genel Dilbilim”eserinin
ortaya çıkışından sonraki yarımyüzyıl içerisinde dil kullanımı araştırmasının nispeten çok zayıf olduğu
gözlenir,50-60 yıllık dönemden başlayıp başından beri parçalanarak 3 teori etrafında dolaşan süreç
içerisinde gelişerek bugüne gelmiştir.İlk olarak dile sadece basit bir sistem gözüyle bakılması fikri
ortadan kalkmıştır.İkinci olarak dilin kendi kendine yetme ve kapalı bir sistem olduğu fikri ortadan
kalmıştır,üçüncü olarak dilin sesbirimden başlayıp cümle düzeyine ulaşan sistem olduğu düşüncesi
ortadan kalkmıştır.
Dil kullanımı çalışmalarının direkt sonucu pragmatik, edebi yazın dilbilimi, söylem analizi,
sözler arası iletişim bağları vs. gibi yeni ortaya çıkmış olan bilim dallarının kurulması ve gelişmesidir.
(2)Dil Teorisinin çeşitlendirilmesi: Bu yüzyılın 50-60 yıllık döneminden başlayıp geçmişte dilin
bir sisteme ait olduğu görüşü özünü yitirmiştir ve buna binayen dil teorisinde çeşitlilik durumu ortaya
51
çıkmıştır.İlk olarak Yapısalcı dilbilimle ilişkili olarak dilbilgisi teorisi kendini göstermiştir.1950 li yıllara
gelindiğinde Prag ve Kopenhag ekollerinin fikren çöktükleri görüldü.Amerikan Tasviri dilbilimi ise iki
kola ayrıldı, bunlardan biri 60 lı yıllarda Amerikalı Lamb tarafından kurulan Yale ekolüdür,diğeri ise
yine 60 lı yıllarda Amerikelı Parker tarafından kurulan Michigan ekolüdür.Yale akımı tarafından öne
sürülen dilbilgisi teorisine seviyeli dilbilgisi denir,şu anda ise bu teori çoktan sessizliğe gömülmüş
durumda. Michigan akımı tarfından öne sürülen dilbilgisi teorisine ise dizimbirimbilimi denir,80 li
yıllarda Parker bu teoriye karşı bir çok yenilikçi faaliyetlerde bulundu.1960 lı yıllarda İngiliz Hallidey
tarafında kurulan sistemli dilbilgisinin şekillenmesi işlevsel dilbilgisinin İngilter'de Londra ekolünün
öğretisi temelinde gelişen dilbilgisi teorisi olması,şimdiki dilbilim dünyasında gittikçe önem
kazanmaktadır.İkinci olarak Dönüşümcü üretimsel dilbilgisi ve bağlantılı olduğu diğer dilbilgisi
teorileri.1950 li yılların sonunda Chomsky tarafından kurulan Dönüşümcü Üretimsel dilgisinin
Amerikan Yapısalcı dilbilimi üzerinde çok güçlü bir etkisi vardır.1980 li yıllara gelindiğinde Dönüşümcü
Üretimsel dilbilgisi üzerindeki tüm çalışmaların ortaya çıkardığı sonuç kısıtlanmış cümle yapısı ve
anlambilimsel(semnantik) açıklamalardır.1960 lı yılların sonlarına doğru Dönüşümcü Üretimsel
dilbilgisi içerisinde bölünmüş üretimsel anlambilim ve olgu dilbilgisi olarak iki ayrı dalın ortaya
çıkmasına sebep olmuştur.Üretimsel anlambilimi 70 li yılların sonuna gelindiği zaman kasvetli duruma
gelmiş zayıflamıştır.Anlambilimin durmadan gelişimine mutakiben olgu dilbilgisi de bu sebeple bir çok
eleştiriye maruz kalmıştır.Üçüncü olarak başka dilbilgisi teorilerinin oluşumu;özyinelemeli tanım
kullanılarak doğa ve iş dilini tasvir edici ve açıklayıcı Richard Montague dilbilgisi ortaya
çıktı.Genelleştirilmiş ve kısaltılmış yapısal dilbilgisi Montgue dilbilgisinden ilham alarak gelişmiştir, o,
sert kalıpların biçimlenmesinde ısrarcı olmuştur,bir takım karmaşık sembol ve formülleri
belirlemiştir,bu yüzden birçok bilişimsel dilbilimci tarafından takdir edilmiştir.
Dilbilgisinin oluşumuyla 1970 li yıllarda hem biçimsel matematik tanımlamasında hem de
psikolojik mekanizmanın işleyişindeki tepki talebinde ısrarcı olunmuştur, günümüzde ise daha
yukarıya doğru bir yönelme vardır. Bugüne kadar oluşan herbir ekolün dilbilgisi teorisine bakılarak
aşağıdaki bir kaç teçvik edici düşünce özellikleri gözlemlenebilir;
-1 Dil çalışmalarının biçimselleşmesi,
-2 Dilbilgisi işlevinin hızla büyümesi,buna göre şuanki dilbilgisi işlevsellik çalışmalarını iki tür
de inceleyebiliriz;ilk tür tabiat dili fonksiyonunun temel olarak alınması ve dilin iletişimsel fonksiyonuna
odaklanma,diğer bir tür ise dilbileşiminin yapısal işlevlilik ilşkisinin temel olarak alınması ve onların
konuşma esnasındaki görevlerine odaklanma.
-3 Dilin müşterek özelliğini veya olağan durumunu izah etme, farklı dillerin ortak özelliğini
ortaya koymak.
(3)Transdisiplinerlik ve İnterdisiplinerliğin ortaya çıkışı: Çağdaş dilbilimi şuanda başka bilim
dallarınını verilerini kullanıp edinmemekle beraber ayrıca dilde transdisiplinerlik çalışmalarıda
yapmaktadırlar bu sayede sayısız transdisipliner ve interdisipliner bilimlerin ortaya çıkışına sebep
oldular,bu da çağa zengin bir yönelim özelliği kazandırdı.Bunun sonucunda ortaya çıkan bilim
dallarından bazıları şunlardır; insanlık bilimi,toplum bilimi,psikoloji dilbilimi, matematik dilbilimi,
edebiyat dilbilimi, bilişimsel (bilgisayar) dil bilim vb.
7.Sonuç
20.yy dilbilim tarihinde insanoğluna ilham veren ve büyüleyen bir çağ olmuştur. Bir yandan
Saussure'den sonraki çağdaş dilbilimi bizi ağır bir sorumluluktan kurtarmıştır, birkaç on yıl içinde farklı
gruoların aniden ortya çıkışı sonucunda büyük edebi bir başarı elde edildi,Batı Edebiyatı bilim
alanında”Öncü Bilim” gibi güzel bir ün kazandı,ardında büyük ve zengin bir miras bıraktı,diğer bir
yandan ise,geçen 20 yıl içerisinde birbirinden farklı akademik akımlar ve gelişmekte olan yeni bilim
dallarının ortaya çıkışı kat kat arttı ve teori yenileme oranı insanı hayrete düşürecek şekilde
hızlandı.Çağdaş bilgi teknolojisinin hızla büyüyüp gelişmesiyle birlikte, haberleşme dil olgusunun
dilbilimi araştırmasında en başçıl rolü oynamıştır ve gelecekte de insanlık toplumunda giderek artan
bir öneme sahip olması kaçınılmazdır.
Kaynakça
-1 Genel Dilbilimi - Ferdinand de Saussure
52
-2 Dilbilim Teorisi - Edward Sapir
-3 Dilbilim Teorisi - Leonard Bloomfield
-4 Dilbilime Giriş - Nagongwan yayınevi (Pekin)
-5 Dilbilime Giriş - Gaomingkai / Shianshi
-6 Dilbilime Giriş - 1.Baskı A.C. Çikobava
-7 Dilbilimin Özü - Xu Sıyi
-8 Çağdaş Dilbilim Tarihi ve Mevcut Durumu - Lin Yushan
-9 Batı Dilbilimninde Seçmeler - Hu Mingchang
-10 Dilbilim Taslağı - Ye Feisheng
-11 Çağdaş Dilbilimin Özellikleri ve Gelişimi - Qiyucai yayınevi (Pekin)
-12 Çağdaş Dilbilim Akımı - Feng Zhıwei
-13 Kısa Dilbilim Tarihi - Rollins
53
HYDROPOLITICS IN CENTRAL ASIA
Ormushev Kubanychbek,
OSCE Academy,
Master of Arts in
Politics and Security Programme
[email protected]
After the collapse of the Soviet Union, the Central Asia was divided into five independent
states. This region became a large land locked area with no entrance to the seas or oceans and no
straits nearby. As a result, these states had to be content with their roles of transit countries, even in
that case only to some extent, and the Central Asian states became very inwardly focused in their
policies. Such conditions led to a high dependence by these countries on their internal resources, with
the transboundary waters considered as one of the most important ones. Central Asia has two big
transboundary rivers: Amu Darya that takes its origin from the Pamir Mountains in Tajikistan and then
it flows along the border with Afghanistan then to Uzbekistan, Turkmenistan and back to Uzbekistan
before reaching the Aral Sea. According to J.Michael Biddisons` report, “Amu Darya has the biggest
water bearing capacity in Central Asia, its` annual discharge is 78.5km³. The second river which forms
the Aral Sea basin is Syr Darya, it takes its` beginning from the Tyan Shan mountain ranges in
Kyrgyzstan, in smaller part goes through Tajikistan then to Uzbekistan and finally flows into
Kazakhstan where it fills the Aral Sea. The annual discharge of the Syr Darya is 37km³” (Biddisons,
2011). Both rivers are largely fed by the glaciers and snowmelt.
All the way along the Amu Darya and Syr Darya there is a wide network of dams, irrigation
canals and reservoirs that results in the complexity of water sharing between states. For better
understanding the level of difficulty and diversity of water management in Central Asia, one has to go
back and examine the roots of this issue. When the whole energy system of the Central Asia was
constructing from the midst of 1950s, there were two major points of the Soviet administration that
shaped the current energy system. Firstly, according to Jeremy Allouche, the Director of the Water
Institutions and Management Competence Centre at the Swiss Federal Institute of Technology, the
water sharing and energy system were constructed in such way, that all the CA republics were
interdependent to each other, the system worked on sustainable competition between water-surplus
and water-deficit republics, and Moscow ensured itself to be the permanent mediator between them.
Thus realizing the Soviets divide and rule policy (ALLOUCHE, 2011). Secondly, the USSR was a
single state and Central Asia wasn`t an exception, the region was considered as a one state, so all
the hydroelectric constructions were planned and built according to the agricultural and energy needs
of the whole region, and it was economically much cheaper and strategically prudent than to construct
individual and independent energy systems for each country.
As a consequence, all the hydroelectric and thermal electric plants of Central Asian states
were linked and unified to the giant network of transmission lines of electricity. Hence this energy grid
was called UPS (United Power System). Biddisons notes that
“The United Power System of Central Asia developed in the 1960’s and operated by the
Soviets as an integrated electric power pool, has been separated into relatively independent national
power systems, which are now loosely coordinated through the United Dispatch Center - Energia
(UDC) in Tashkent. The UDC is responsible for maintaining the balanced and synchronized operation
of the electrical power transmission and distribution systems of the five Central Asian countries.
During the Soviet era, the UDC had unconditional control of all power systems in Central Asia”
(Biddisons, 2011).
Thus the Soviet administration created a single energy circle, which bonded the transmission
lines of five Central Asian states. As a result, the distribution of electricity was more or less conducted
through UDC in Tashkent. The UPS proved good in the times of the Soviets, since it maintained
stability within the UPS. For example, when there were electricity disruptions in one particular state, it
was quite easy to conduct electricity through UDC and supply electricity to that state. The role played
in this system to hydroelectric dams is important, since if there is an energy disruption, the generating
units could be flooded by water, which means the total destruction of the generating unit. However,
UPS became very problematic after the dissolution of USSR. Nonetheless, CA states managed to
integrate and on October 1991 they signed the Almaty agreement, according to which they agreed
54
that they would stick with the Soviet`s water distribution scheme. At the same time, the Interstate
Coordinating Water Commission (ICWC) was established to regulate the implementation of quotas,
with decisions on key issues to be made by consensus of the five member states. Several treaties
and agreements were signed and numerous donors were involved in order to facilitate the
agreements and help to manage the ecological disaster of the shrinking Aral Sea. However, those
agreements were never fully implemented and interstate cooperation between CA states was very
poor.
A report by the International Crisis Group described the problem in detail:
“The upstream countries trade water to Uzbekistan and Kazakhstan for energy in the form of
gas, coal or power. Since energy deliveries have been unreliable, Kyrgyzstan has responded by
releasing more water through its hydropower dam in winter, which results in downstream flooding and
less water for summer irrigation. Attempts by Kyrgyzstan to demand payment for water have been
resisted by the downstream countries. As each country has started to view the problem as a zero-sum
game, it has taken steps to increase control over water, often to the detriment of the others” (ICG Asia
Report, 2002).
Kyrgyzstan`s winter water release is unavoidable, since it has to somehow compensate for its
domestic energy demand for heating, a situation that did not exist in the Soviet times. The water
release was only in spring and summer time in order to meet the agricultural needs of the downstream
countries. According to the report of Erika Weinthal, these winter water releases went to the Chardara
water reservoir, which divide the Uzbekistan and Kazakhstan, because of the freezing of the
downstream parts of the Syrdarya, Uzbekistan could not handle the overwhelming water pressure
and in some cases it threatened to break through the Chardara water reservoir, so Uzbekistan
diverged the overflow of water into the natural Arnasay Depression, as a result a new giant Aydarkul
lake was formed in the desert, these wasteful discharges are lost to downstream use, including the
flow to the Aral Sea (Weinthal, 2011). The creation of artificial Aydarkul Lake is a good example of the
bad management of the three Syrdarya river sharing states. In fact, all CA states are quarrelling over
water; Turkmenistan and Uzbekistan blamed each other of using too much water, Kazakhstan on its
turn blamed Uzbekistan of overusing its share from Syrdarya, Tajikistan and Uzbekistan still
confronting each other on water issue.
One remarkable thing is that upstream countries Kyrgyzstan and Tajikistan have very few
fossil energy sources while the downstream countries Uzbekistan, Turkmenistan and Kazakhstan
have vast amounts of fossil energy sources. The lack of fossil energy sources in upstream states
makes them too dependent on their hydroelectric energy systems.
The world market prices for the gas and oil are constantly increasing, so the downstream
states which have plenty of oil and gas are in a much better condition. A Giant network of pipelines
helps these states to export their fossil energy sources to the West through the Russian Federation
and Azerbaijan. Thus huge revenues from the oil and gas improve their economies significantly. On
the other side, the upstream states having been unable to attract big investments to their mineral
sources (except Kumtor Gold mining company in Kyrgyzstan and Talco aluminum firm in Tajikistan),
seems to have no choice but to construct strategies that ensure their energy security in order to have
financial stability in their countries.
Regarding this policy, the upstream states are more interested in changing the Status Quo in
these “river relations,” leading to super projects such as constructing big dams in the courses of the
Amu Darya and Syr Darya. Kyrgyzstan initiated its` projects by constructing Kambar Ata-2, whose first
generating unit was launched in 2010, and are currently seeking investments for Kambar Ata-1.
Tajikistan, having built the Sangtuda-1 in cooperation with Russia, who has 75% ownership of that
dam, continued to build Sangtuda-2 with the partial help of Iran. Tajikistan has also started its` own
giant dam – Rogun, projected to bear the capacity of 3200 megawatts. Of course such projects are
negatively perceived by downstream states, especially by Uzbekistan the biggest consumer of water
due to its huge cotton fields and large irrigation system for agriculture.
Uzbekistan showed its serious concerns about the Rogun dam by imposing a rail road
blockade to Tajikistan. According to Alexander Sodiqov, Central Asia-Caucasus Institute analyst,
since February 2010 Uzbekistan on its railway network is holding up about 2000 of Tajikistan`s transit
55
cargo wagons, one-third of which are loaded with construction materials for the Rogun dam,
attributing it to the logistical and technical issues. However, in June 2010, the Iranian state railroad
company warned Uzbekistan that they would stop all the Uzbekistan`s wagons loaded with cotton and
other goods headed towards the Persian Gulf through the Iranian railroads. Uzbekistan depends to a
large extent on Iranian railroads and seaports, as about 150 Uzbek freight cars loaded by cotton
passes through Iran per day (Sodiqov, 2011). Whether Iran`s position will would resolve the problem
or not, its firm interference into Tajik-Uzbek rail dispute shows that Iran will not stay aside to protect
its interests and uses its own leverages to promote Iranian influence in Central Asia.
Another method of influence that Uzbekistan often uses is the cut-off of the gas supply.
Parshin writes that “Two days after the Sangtuda ceremony, Uzbekistan’s state gas distributor sent a
letter to its Tajik counterpart saying that unless Tajikistan immediately repaid its $1.6 million debt,
Uzbekistan would have no choice but to cut off Tajikistan’s gas supplies. The upstream country relies
on Uzbekistan for up to 95 percent of its gas supplies.” (Parshin, 2011). In addition to this “Uzbek
State Committee on Environmental Protection, Narimon Umarov”, “predicted that Rogun would inflict
$17.8 billion in damage on Uzbekistan during its first five years of operation” (Parshin, 2011).
Gas supplies were always a good leverage to Uzbekistan towards Tajikistan and Kyrgyzstan,
since two latter countries are hugely dependent on the Uzbek gas supply during winter time.
According to Kyrgyz scholar Rustam Mukhamedov, “when in the past Kyrgyzstan tried to raise
unpleasant issues concerned with Uzbekistan it reminded to Kyrgyzstan about its gas debt and even
cut off the gas supply in winter 2001” (Mukhamedov, 2011).
Uzbekistan’s aggressive policy toward upstream countries became clear if we try to analyze
their stand from the inside. Firstly, there are no big sources of fresh water in Uzbekistan, as no
mountain range is located there, and more than a half of its territory is covered by the Karakum and
Kyzyl-Kum deserts. Secondly, the agricultural economy of Uzbekistan is deadly dependent on
irrigation, especially cotton sector. If we refer to researcher Akbar Saidzoda, “26% of its` economy
budget derived from the cotton and Uzbekistan holds the 4th place in world producing cotton”
(Sadbaev, 2011). Thirdly, as a result from the above mentioned reasons Uzbekistan constructed a
great number of water reservoirs. If we refer to researcher Bektash Sadbayev, he says that according
to official information of European Economic Commission of the UN by 2007 Uzbekistan have built
54 big dams in its` territory. The total capacity of these dams is approximately 80 km³ (Sadbaev,
2011). Another fact from his work is that, the today`s water capacity of Sary-Kamysh lake in
Uzbekistan is leveled up to 100 km³, in comparison to this the Toktogul water reservoir in Kyrgyzstan
holds only 19,5 km³ of water (Sadbaev, 2011). So it is contradictory for Uzbekistan to blame upstream
countries for releasing a small amount of water, having collected in own territory such a big amount of
water. But from this point we are not trying to undermine Uzbekistan, we are just trying to figure out
Uzbekistan’s internal dependence on water. Thus we can assume that Uzbekistan`s opposition to
upstream countries derived from the protection of their agriculture and cotton sector on which
Uzbekistan depends a lot.
So we investigated the internal factors that affect Uzbekistan`s position to the water issue.
What about two upstream countries? As we discussed before these two states are highly dependent
on the hydro energy power. Not just for the industry, but mainly as an electricity source for the
population and for the heating in severe winter months. In order to solve these acute domestic
problems the heads of the states started big projects, construction of huge dams. The president of
Tajikistan Emomali Rahmon chose the boldest way. The several billion dollars project Rogun dam
was first started with Russian RUSAL Company, but later officials of Tajikistan refused this
partnership and declared that they will complete the construction by their own. The probable reason
was that Russians objected to Tajikistan`s evaluation of the project, since according to the Soviets`
project it had to be about 300 meters high, but Tajikistan`s engineers remade it to 335 meters, which
make it the tallest dam in the world, which also broadened the volume of the projected reservoir water
capacity by many times. So Russian engineers warned about high risk of building such dam in
seismic active region, subsequently RUSAL hesitated invest money in fragile project. “On 5 January
2010, Rahmon called upon his people to each make a financial contribution to the project. He
emphasized that every family should buy stocks in the dam (voluntarily, of course). His speech was
broadcast by all state media” (Andrey, 2011). We also could hear in his speech about the energy
shortages,” Every winter, when the country experiences an energy crisis, I suffer with the people. It
hurt me greatly when, as head of state, the energy shortages in 2008 caused the deaths of newborn
56
children” (Andrey, 2011). According to neweurasia.net journalists, the huge brainwashing campaign
started. All the mass media were advertising this fundraising project, the images of people overjoyed
with their stock purchases were always on screens, nevertheless it didn`t seem to be realistic. The
main imams added this notion in their Friday preaching. “Some media have reported that there is a
certain list of Tajik organizations with mandatory donation sums listed next to each of their names.
Experts believe it will negatively affect businesses, particularly the banking sector, the internet and
mobile communications” (Andrey, 2011). Such project was very negatively perceived by the local
population and E.Rahmon and his administration refused this way of investment. It`s interesting, but
almost the same methods were used in building the Kambar Ata -2 dam in Kyrgyzstan by K.Bakiev.
Of course compulsory money collecting was not applied; instead Bakiev negotiated with Russian
administration and was promised to take a low percent credit for 2 billion dollars. Unfortunately first
transaction weren`t donated to Kambar Ata-2 project, the construction mostly acquired the local
budget money. This mega project was a good money laundry for the Bakiev`s clan, the bigger part of
Russian credit was transferred out of state during the April upheaval.
Well, now we can more or less figure out the causes of upstream countries` policy toward
Uzbekistan and their behavior at home. The lack of the fossil sources forces them to invent an idea;
the idea of future prosperity and stability, through engagement of the local population on a mass
construction project. The best current situation of upstream states is probably was given by another
Kyrgyz searcher Zainiddin Karaev: “They are poorer, less powerful, and have few resources to
develop. Water is one of the few assets Kyrgyzstan and Tajikistan possess. Yet, if they face
retaliatory cutbacks in gas supplies, their urban populations put pressure on the governments for a
more flexible water strategy. Giving up more water, however, undercuts their hydroelectric production
which only makes them more vulnerable to energy blackmail from their downstream neighbors.”
(Karaev, 2005).
Nevertheless downstream countries don`t just sit aside and wait for the water, they are taking
all the measures, which they could do. Turkmenistan in the year of 2000 restarted the old Soviet
project, Golden Century Lake. According to BBC journalists, the Golden Century Lake is the biggest
and most ambitious in the world, and could cost up to 20 billion dollars. The goal of the project is to
divert all the water from the cotton fields of Turkmenistan to the Karashor Depression, the creation of
the new lake in the middle of the Karakum desert supposed to bloom the local terrain. Although, there
are many critics that say that the lake will be full of fertilizer and insecticides, a lot of water will be
simply lost into the deserts sands, thus leaving the rest of water highly salinated. Which means the
lake would become a new Dead Sea. The project had to be completed to the 2010, but digging works
are still going on, the new president of Turkmenistan is very enthusiastic about this project and fully
supports it. The experts fears, that it would take many years to fill in the lake that should cover the
2000 sq. km. and that Turkmenistan could siphon the fresh water from the Amudarya, which could
trigger hostile interaction with Uzbekistan (www.bbc.co.uk/2/hi/asia.../8154467.stm).
Observing such kinds of projects and constructions of its neighbors Kazakhstan also started
its own Koksaray water reservoir project. But this project raised hot debates, while Kazakhstan`s side
claims, that Koksaray water reservoir is vital for Kazakhstan, in order to prevent seasonal flooding of
more than seventy villages in downstream parts of Syrdarya and for collecting water in winter for
irrigational use it in summer. The Uzbekistan`s side believes, that this project is not well-thought and
does not reflect the reality, as an example they pointing to the Aydarkul Lake in Uzbekistan, which`s
vast amount of water are out of use now, due to its high salinization. Although as Ferghana.ru
journalists report,
“This is not an easy decision to commit ourselves to such a big and expensive project,
however, we do not have another choice,” Kazakh President Nursultan Nazarbayev has said. He calls
Koksaray a social project, meaning there is no commercial motivation for it, but it is crucial to solving
many problems… Kamitzhan Pulatov, advisor to the chairman of the Committee for Water Resources
at the Kazakh Ministry of Agriculture, sees only one disadvantage to the project, and it is not ecology.
Pulatov thinks the price Kazakhstanis will have to pay for the reservoir is excessive. Today’s projected
budget is 500 million US dollars, as opposed to 223 million dollars initially planned for construction of
the reservoir” (Kazorina,enews.fergananews.com/article.php?id=2414).
Discussing about CA relations over water one doesn`t has to forget that the Aral Sea basin
includes also Afghanistan, and as Jeremy Allouche says, “Although 12.5 % of the Aral Sea Basin
57
water resources originate from this country; only a fraction is used for irrigation. However, the situation
is now different and it would be naive to think that Afghanistan will rehabilitate its agriculture without
increasing its intake from the Amu Darya. Actually, the Ministry of Irrigation, Water Resources and
Environment is developing a long term undertaking entitled the ‘Good Hill’ project which would pump
water from the Amu Darya River into a canal to be transported to Mazar-I-Sharif. Solutions to
maximize efficiency and minimize any additional intake are therefore needed to lessen the negative
impact on downstream countries and prevent tensions between Central Asian states and Afghanistan.
It is nonetheless clear that future water management initiatives will have to take into account
Afghanistan’s possible demands” (ALLOUCHE, 2000).
So, as we can see Central Asian relations over water includes complexity of other issues such
as: political resistance, economical profits, energy power grid interdependence and permanent
attempts for over dominating each other. The main reason for such poor cooperation between the
Central Asian states is the lack of trust, since no one of them has been able to maintain and fulfill their
obligations over water and energy treaties for various reasons. Riparian states are so self oriented
and the ‘water relations’ are so complex, that even if one or two of them are willing to cooperate it`s
still hard to cope, when a single actor can hinder all the development process. Ill-management of
Central Asian states` integration are in such a deep stage, that instead of using common facilities and
benefitting from them, they are just shifting apart from each other by constructing additional very
expensive water reserving facilities, and even projecting the transmission power lines to withdraw
from the UPS, so that to be independent and make sure own energy security. The position of
Uzbekistan is crucial in water management, if Uzbekistan will use more flexible policy towards
upstream countries, perhaps there wouldn`t be so much tensions over water and energy issue.
Kyrgyzstan and Tajikistan on its turn should take into account the pivotal role of water for the
downstream states.
The possibility of military conflict between CA states over water is very small, since every one
understand that no state could devastate the other one completely, in order to gain total control of the
whole water discourses, it`s obvious that, such a game does not worth a candle. In addition to this
there are permanent presence of interests of the greater powers; USA, Russian Federation and
maybe even Iran, whose influence would always restrain the CA states from such actions.
Yet, Central Asian states have many multilateral agreements over common water usage, and
they are more or less fulfilled, since there is no other choice, but to cooperate with neighbor. The
problem is that every state wants to use its leverage to gain more profit over water issue. And if every
state just overlook their domestic and neighboring strategies, and start to build a new policy based on
mutual sustainable development, then perhaps we can get profits together and can hope for the
stabile future and common welfare.
Bibliography
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Allouche
Jeremy. “ A source of regional tension in Central Asia: The case of
water”/p.99.<www.cimera.org/sources/92_104.pdf>(18.10.11)
BBC
News
Agency.
«Turkmenistan
to
create
desert
sea”,
<www.bbc.co.uk/2/hi/asia.../8154467.stm>(12,11,11)
Biddisons J.Michael. “The study on water and energy nexus in Central Asia”.
<www.adb.org/.../water-energy-nexus.pdf>(18.10.11)
ICG Asia Report N°34. “Central Asia: Water and Conflict”. 30 May 2002, p.2
Karaev Zainiddin. “Water Diplomacy in Central Asia”, Volume 9, No. 1, Article 5 - March 2005,
The
Middle
East
review
of
International
affairs.<meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9no1a..>(18.10.11)
Kazorina Irina. “Koksaray Water Reservoir Project Continues To Attract Heated Debate”,
«Ferghana» News agency, Moscow. <enews.fergananews.com/article.php?id=2414>(12.11.11)
Mukhamedov Rustam. “Geopolitical approaches: Gas policy of Uzbekistan toward Kyrgyzstan”,
Central Asia-Caucasus Institute Analyst; <www.cacianalyst.org> (18.10.11)
Parshin Konstantin. “Uzbekistan vs. Tajikistan: Competition over Water Resources Intensifying”.
neweurasia.net; <www.neweurasia.net> (18.10.11)
Sodiqov Alexander. “Iran Interferes in Tajik-Uzbek rail dispute”, Central Asia-Caucasus Institute
Analyst. <www.caciaanalyst.org>(12.11.11)
58
10. Sadbaev Biktash. «Uzbekistan`s reservoirs – killers of the Aral Sea”, Thursday, 14 July 2011,
Central Asia-Caucasus Institute Analyst.<http://newscentralasia.net> (18.10.11)
11. Weinthal Erika. Water Conflict and Cooperation in Central Asia/ p.13, Human Development
Report Office. OCCASIONAL PAPER, <hdr.undp.org/.../reports/.../papers/weinthal%..>(12.11.11)
12. Written by Andrey, “The people’s dam, but what price for energy security?”, neweurasia.net;
13. Written by Andrey, “Did Rahmon and Karimov almost get into a brawl?”, neweurasia.net;
<www.neweurasia.net>(18.10.11)
59
НАЦИОНАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА КЫРГЫЗСТАНА В ОТНОШЕНИИ ЭТНИЧЕСКИХ
МЕНЬШИНСТВВ ПЕРВЫЕ ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ: КРАТКИЙ ОЧЕРК
Эдилова Мариям Миталиповна
Профессор, доктор филос. наук
Гусейнова Мавлюда Джабировна
«Ататюрк Ала-Тоо»
Конец 1980-х ознаменовался множеством событий, которые изменили картину мира и
внесли в него новый мировой порядок. С 1989-х начался официальный распад Советского
Союза, что явилось началом образования новых независимых национальных государств.
Появление национальных государств на постсоветском пространстве разрушило
строящееся годами понятие «советский народ» и ознаменовалось множеством конфликтов,
основанных на межэтнической почве. В связи с этим, независимым республикам, в том числе и
Кыргызстану, стало необходимым выработать национальную политику в сфере межэтнических
отношений.
В данной работе будет сделана попытка рассмотреть национальную политику
Кыргызстана в отношении этнических меньшинств на примере Ассамблеи народа Кыргызстана
и турков-месхетинцев.
Сегодня на территории Кыргызской Республики проживает более 80 этносов, каждый из
которых отличается историей, культурными и духовными ценностями. По данным переписи
населения 1999 года (http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/), большую часть
населения, являясь титульным этносом страны, составили кыргызы. По численности
населения на втором месте оказались узбеки, на третьем месте русские. За последнее время
заметен естественный прирост населения центральноазиатских республик: узбеков, таджиков,
уйгуров, казахов, хотя сократилась численность русских, немцев, украинцев, татар, евреев. Это
обуславливается активной миграцией отдельных представителей этносов на свою
историческую родину или в связи с выездом на проживание в зарубежные страны. В
республике проживают представители не только ближнего, но и дальнего зарубежья.
Например, турки, греки, болгары, чехи, иранцы, курды, финны, словаки, американцы, арабы,
кубинцы, венгры, голландцы, ассирийцы, вьетнамцы, албанцы, французы, австралийцы,
хорваты и др. Эти малые народы проживают в стране в качестве этнических меньшинств.
Прибывание столь большого количества этносов на территории Кыргызстана
обуславливается политическими и историческими событиями, занявшими место в прошлых
столетиях.
К примеру, русские начали прибывать в Северный Кыргызстан в 60-е годы 19 века, а на
юг Кыргызстана — с 1893 года. В это время царская Россия проводила колониальную политику,
и в связи с этим начала осуществлять массовое переселение русских на территорию
Кыргызстана. Второй этап массового переселения был зафиксирован во время Великой
Отечественной войны 1941—45 (http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/). Вместе
с эвакуацией крупнейших заводов, фабрик прибывали высококвалифицированные рабочие,
раненные, старики, сироты. Регионами компактного проживания русских считаются Чуйская
область, восточная часть Ысык-Куля, западная часть Таласской области, все города
республики, особенно Бишкек.
Узбеки проживали в юго-западной части Ферганской долины ещё до возникновения
Кокандского ханства. Они осели на территории, граничащей с Ошской, Жалал-Абадской
областями Кыргызстана и пограничными районами Узбекистана. Узбеки, проживающие в
северной части Кыргызстана, являются потомками жителей крепостей Кокандского ханства
(http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/).
Украинцы прибыли в Кыргызстан вместе с русскими. Большинство из них являются
переселенцами
окраин
России
и
Украины
(Полтавской
области)
60
(http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/). Украинцы проживают в основном в
Чуйской области и городах Кыргызстана, численность их составляет 50,4 тыс. чел.
Татары переселились в Кыргызстан в начале 20 века. Они были одними из первых
просветителей, которые открывали на территории республики школы и обучали грамоте
кыргызскую молодёжь (http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/). Большая часть
татар проживает в городах. Среди татар много рабочих, интеллигенции и работников торговли.
В 1999 в республике проживало 45,4 тыс. татар.
Дунгане прибыли в Кыргызстан в конце 19 века (1877—78) из северо-западной части
Китая. Из- за участия в Циньском мятеже они подверглись гонениям, в результате чего были
вынуждены покинуть свою родину. Дунгане осели в основном в Чуйской долине (Токмоке,
сёлах: Александровке, Милянфане, Кен-Булуне), в Ысык- Кульской области (Караколе, селе
Ырдыке). Их языком является китайский, исповедуют мусуль манскую веру. Занимаются
земледелием и торговлей (http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/).
Уйгуры переселились в Кыргызстан в 20-е годы 20 века. В 50-е годы зафиксирован
второй этап их переселения. Они были вынуждены покинуть родину в результате «культурной
революции». Оседали в основном в земледельческих районах и в городах — Бишкеке,
Токмоке, Караколе.
Казахи испокон веков живут с кыргызами по соседству, размещены на всей территории
Кыргызстана. Доминирующая часть их проживает в Чуйской и Таласской областях. В основном,
занимаются животноводством и торговлей.
Проживающих сегодня на территории Кыргызстана турков-месхетинцев можно
разделить на две группы. Первая группа турок и их потомки, которые были расселены здесь во
время депортаций, вторая – расселившаяся после событий 1989 года в Ферганской долине.
Так, в этот период в Кыргызстан вынуждены были переселиться приблизительно 12 000 турок
(http://www.ecmi.de).
Так, являясь представителями национальных (этнических) меньшинств, каждый из этих
этносов составляют народ Кыргызстана и имеют в стране свои представительства, в качестве
посольств, консульств, диаспор. Следует отметить, что такие термины, как «национальные
меньшинства», «диаспора» занимают важное значение в изучении межэтнических вопросов.
Под национальным (этническим) меньшинством понимается часть народа, проживающая в
инонациональной среде за пределами территории его традиционного расселения, но
продолжающая сохранять самобытность, язык, культуру, традиции и другие этнические
особенности этого народа (Этнополитический вестник России, 1992). Национальные
меньшинства, стремясь сохранить свои культуру и традиции, создают в стране прибывания
национально-культурные центры, или диаспоры (http://yas.yuna.ru/). Такие организации
способствуют улучшению межэтнических отношений и формированию полиэтничного
гражданского общества. Хотелось бы отметить, что одной из главных задач в построении
национальной политики государства является регулирование национальных отношений.
На сегодняшний день в Кыргызстане функционируют различные институты и
организации, созданные со стороны гражданского общества в целях поддержания мира и
согласия между народами страны. Гражданское общество, являясь неотъемлемой частью
государства, является носителем его суверенитета и имеет свои права и обязанности.
Государство, обеспечивая необходимую инфраструктуру для населения, дает возможность
обществу развиваться в различных сферах жизнидеятельности. Пожалуй, самым ярким
примером сотрудничества гражданского общества и государства является образование в 1993
году Ассамблеи народа Кыргызстана (АНК). На его открытии была провозглашена «Декларация
единства, мира и согласия».
Создание Ассамблеи народа Кыргызстана стало мощным импульсом к формированию
общественно-государственной системы поддержания межэтнического согласия и гражданского
мира в республике (http://yas.yuna.ru/). По сути, Ассамблея народа Кыргызстана - уникальный
народный парламент, обеспечивающий представительные права всем и каждой этнической
группе, проживающей на кыргызской земле (http://www.assamblea.kg/index). На сегодняшний
61
день, членами АНК являются более 28 национально-культурных центров (НКЦ), т.е. диаспор.
Ярким примером является Общественное объединение турок Кыргызстана (ООТ КР).
ООТ КР вносит свой влад в развитие социально-культурной и экономической жизни
страны. Главой ООТ является президент, который избирается каждые 5 лет. Под его началом
активно работают Молодежный Комитет, группа ответственных за свои округа аксакалов.
Молодежный комитет функционирует с помощью активной турецкой молодежи.
Студенты из различных образовательных учреждений, молодые специалисты и творческие
молодые люди встречаются здесь, организовывают праздники, устраивают собрания. Таким
образом, турецкая молодежь ближе знакомится со своей историей, сохраняет свой язык,
культуру, обычаи. Так, ради упрочнения культуры со стороны ООТ был создан танцевальный
ансамбль «Ахыска». Молодые юноши и девушки приходят сюда учиться национальным танцам.
Большинство молодежи, в основном в летний сезон, уезжает на заработки за границу. Очень
много молодых людей обучается за рубежом. Среди турок немало успешных бизнесменов,
которые вносят вклад в развитие экономики страны.
Таким образом, АНК с помощью диаспор играет важную роль в национальной политике
страны и регулировании межэтнических отношений.
Стабилизация межэтнических отношений, обеспечение национально-культурного
развития народов Кыргызстана, а также их социально-экономического положения является
главным приоритетом как в построении государством национальной политики, так и для самого
многонационального гражданского общества. Как говорится в главном законе страны, «народ
Кыргызстана является носителем суверенитета и единственным источником государственной
власти в Кыргызской Республике» (Конституция КР, 2007).
В заключении, было бы уместным процитировать из конституции страны, в которой
говорится так, «никто не может подвергаться какой-либо дискриминации, ущемлению свобод и
прав по мотивам происхождения, пола, расы, национальности, языка, вероисповедания,
политических и религиозных убеждений или по каким-либо иным обстоятельствам личного или
общественного характера» (Конституция КР, 2007). Отсюда следует, что государство заботится
о своем народе в целом, не ставя границ между титульным этносом и представителями
этнических меньшинств.
Источники
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Из текста Конституции Кыргызской Республики. – Б., 2007. - (В редакции Закона КР от 15
января 2007 года №2)
Журнал:
Этнополитический вестник России. - М., 1992. - С. 58.
Интернет – ресурсы:
www.president.kg/docs/etapconst.
http://www.assamblea.kg/index
www.stat.kg
http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/
http://www.ecmi.de
62
МЕЖДУНАРОДНЫЕ ШКОЛЫ КАК ИНСТРУМЕНТ ТОЛЕРАНТНОСТИ
Асан уулу Талант
Ататурк-Алатоо,
Email: [email protected]
Что такое толерантность, сегодня знают многие из нас, но все-таки, разными народами
данный термин понимается не одинаково. Так, в английском языке толерантность означает
"готовность и способность без протеста воспринимать личность или вещь". Французы этот
термин трактуют как "уважение свободы другого, его образа мысли, поведения, политических
или религиозных взглядов". В русском языке толерантность означает терпимость- умение быть
терпимым, снисходительным к поступкам других людей, подготовленность к примирению.
В последнее время наблюдается усиление внимания к проблеме толерантности. Это
обусловлено факторами, характеризующими сегодняшнюю ситуацию в мире и нашем
обществе: социальные и межэтнические конфликты, рост насилия и терроризма, напряженная
социальная, экономическая, идеологическая обстановка, мировой кризис.
В настоящее время государством признана первостепенная роль культуры для
возрождения и сохранения культурно-нравственных ценностей, укрепления духовного единства
многонационального народа Кыргызстана и международного имиджа в качестве страны с
богатейшей традиционной и динамично развивающейся современной культурой, Создания
системы духовного и патриотического воспитания граждан Кыргызстана,
Факты свидетельствуют о том, что конфликты играют в жизни людей, народов и стран
гораздо большую роль, чем хотелось бы самим людям: все хотят мира, но каждый стремится к
нему по-своему и в результате этого «по-своему» возникает антагонизм. Конфликтные
процессы мало кто одобряет, но почти все в них участвуют. Если в конкурентных процессах
соперники просто пытаются опередить друг друга, быть лучше, то при конфликте делаются
попытки навязать противнику свою волю.
В условиях современных процессов глобализации повышается значимость
межкультурного и международного взаимодействия, а это приводит не к образованию единой
мировой культуры а, напротив, к повышению значимости специфики отдельных регионов,
образованию новых субкультур, и, как следствие, к росту конфликтности и напряженности.
Поэтому сегодня воспитание толерантности, особенно у молодежи и студентов имеет
огромное значение для гармонизации национальных отношений в любой стране.
Надо в раннем возрасте «вживлять» принципы толерантности и межнациональной
терпимости в сознание людей. Действительно, толерантность не является врожденным
чувством, а формируется. Толерантность - это результат воспитания. Более того,
толерантность - это в первую очередь воспитанность, требующая самоограничений и
позволяющая относиться к другому (иному, не такому, как я) с позиций равного.
В последние годы толерантность в молодежной среде заявляет о себе как активная
нравственная сила, позиция и готовность к терпимости во имя позитивного взаимодействия с
людьми разных национальностей и религиозных предпочтений.
Толерантность определяется как терпимость, снисходительность, умение без вражды
относиться к чужому мнению, к чужому образу жизни, к другой национальной культуре, к иного
рода религиозным взглядам, языку, чувствам, мнениям, верованиям, как определенная
мировоззренческая и нравственно-психологическая установка личности на то, в какой мере ей
принимать или не принимать различные, прежде всего, чуждые идеи, обычаи, культуру, нормы
поведения, слышать и уважать мнение других, невраждебно встречать мнение, отличное от
своего и т.д. В то же время толерантность – это готовность к диалогу, взаимопониманию и
уважению, признание права на проявление национальных характеристик в поведении и
высказываниях (если они не противоречат нормам морали и права общества в целом).
63
Толерантность может проявляться как осознанная позиция: люди имеют право быть
разными – с другими взглядами, нравами, привычками. Но, в отличие от проявления
равнодушия, безразличия и отсутствия позиции, толерантность является признаком
уверенности в себе и сознания надежности своих собственных позиций, признаком открытого
для всех идейного течения, которое не боится сравнения с другими точками зрения и не
избегает духовной конкуренции. Реализация в реальной практике принципа толерантности
подразумевает не только принятие позиции терпимости, но и формирование у человека особых
способностей и умений: культуры ведения переговоров, искусства поиска компромиссов,
продуктивной конкуренции и др. Неслучайно одной из пяти ключевых компетенций, принятых
Советом Европы, «… которыми должны быть оснащены молодые европейцы», является
компетенция, связанная с жизнью в многокультурном обществе». Принцип толерантности,
который пропагандирует Евросоюз, не требует, чтобы люди одинаково любили «своих» и
«чужих». Речь идет всего лишь о признании реально существующего плюрализма культур и
стилей жизни: не подражай тому, что тебе не нравится, но не возводи свои принципы в
абсолют и не мешай другим людям жить по-своему. Это одно из необходимых условий мирного
сосуществования.
Основная ее суть — терпимость к "чуждому", "иному может быть присуща не только
отдельной личности, но и конкретному коллективу, той или иной социальной группе, обществу
в целом. Не только государство, но и само общество ответственно за ту атмосферу
толерантности или интолерантности, которая в нем складывается.
Ярким примером того является университет Международный университет АтатуркАлатоо. Здесь обучаются представители более 15 стран ближнего и дальнего зарубежья, плюс
студенты из разных регионов Кыргызстана. Все они представители различных
социокультурных сред (региональных, этнических, городских, сельских и др.).
И вот, попадая в совершенно иные неизвестные им культурные, религиозные,
этнические традиции, они испытывают стресс, а может быть даже некий страх.
Решение этой проблемы во многом зависит от самих-студентов и преподавательского
состава. Учебным заведениям необходимо вести постоянную работу по просвещение
студенческой молодежи основам толерантного поведения, установления толерантных
отношений.
Мы все разные и надо воспринимать другого человека таким, какой он есть, при этом не
следует осуждать или винить тех, кто еще не «просвещен».
Весьма важным для развития толерантности является пример собственного поведения,
с помощью которого можно привлечь окружающих и приобрести единомышленников.
Надо начинать уметь оценивать свои поступки и отвечать за них. Принимать другого
человека таким, каков он есть, независимо от его культурного и социального уровня. При этом
обязательно должны быть использованы принципы доверия, уважения и доброжелательства.
Только тогда может быть, достигнут положительный результат. Еще китайский мудрец
Конфуций призывал: не делай другому того, что чего не хочешь, чтобы делали тебе.
Особенно актуальной на сегодняшний день представляется проблема толерантной
коммуникации в молодежной среде. Путь к толерантному взаимодействию - это живое
общение. В этом большая роль отведена Студенческому Совету нашего университета, в
состав которых входят самые передовые и активные представители студенчества.
Студенческие советы выражают интересы студенческой молодежи, анализируют их проблемы
и определяют пути их решения, координируют деятельность общественных групп, организуют
досуг, отдых и оздоровление студентов.
В университете проводится много культурных мероприятий, тематические встречи,
которые позволяют расширить круг общения, завязать новые дружеские связи, что особенно
положительно влияет на изменение стиля взаимодействия студентов разных стран и
народностей, оздоровление морально-психологического климата в студенческой среде,
64
способствует позитивному взаимодействию, обогащению личности молодого человека новым и
иным культурным достоянием.
В университете созданы различные спортивные клубы, постоянно проводятся
соревнования, турниры, спартакиады и выступления на различных уровнях, факультета,
университета, между ВУЗами города и т.д. Здесь как нигде чувствуется командный дух,
единство и сплоченность молодежи на пути к победе. Это сближение и понимание формирует
коммуникативную толерантность среди студентов, что очень важно для молодежи. Сегодня они
студенты, а завтра им будет доверено будущее нашей страны и всего мира.
Студенческая среда - это хорошая база для развития толерантности , так как именно в
процессе совместного обучения, проявления интереса к истории, традициям и обычаям других
стран, формируется уважение к их истории и культуре. Все это внедряясь в сознание
молодежи, подготавливает изменения в системе межличностных отношений, и создают
большие предпосылки к установлению мира, взаимного экономического сотрудничества между
странами.
Необходимо
усиление
роли
студенческих
общественных
объединений
в
гуманистическом воспитании студентов, развитие и углубление инициативы студенческих
коллективов в организации гражданского воспитания.
На пути к толерантным отношениям, главным средством решения спорных вопросов
должен стать диалог. Этот диалог должен быть доброжелательным и спокойным. Только таким
образом можно достичь здорового морально-психологического климата.
Вместе с тем, нужно понимать, что толерантность – это не уступка, снисхождение или
потворство, а активная жизненная позиция на основе признания иного.
Однако это не говорит о том, что если я плохо отношусь к другому и вынужден или
должен его терпеть, чтобы считать себя толерантным или просто воспитанным. Нельзя
терпимо относиться к радикальным антиобщественным группировкам, терроризму,
антиконституционным, незаконным проявлениям.
Необходимо использовать доступные для студентов источники информации в целях
раскрытия антиобщественной природы экстремизма в любых его проявлениях, снижения
социальной напряженности в молодежной среде и формирования в массовом сознании
позитивного отношения к толерантности как социальной норме.
Было бы полезно в ВУЗах страны ввести предмет по изучению основ толерантности в
обучающий процесс, с использованием интерактивных методов, проигрывая жизненные
ситуации в ролевых играх. При этом возможно даже, в некоторой степени, провоцировать
сложные ситуационные отношения и находить пути к компромиссу. Такая практика научит
студентов к установлению толерантных отношений в их дальнейшей профессиональной
деятельности.
В университете работает программа обмена, т.е. обмен студентами за рубежом.
Необходимо всячески поддерживать расширение географии зарубежных стажировок,
увеличение количества участников обменных программ. А так же практиковать их отчетные
выступления перед студенческой и преподавательской аудиторией.
Чтобы противостоять нетерпимости необходимы:
Законодательная база
Образовательный уровень
Доступ к информации
Осознание проблемы на личном уровне
Индивидуальные решения
1. Законодательная база
65
Правительство каждой страны несет ответственность за применение законодательной
базы в целях защиты прав человека, за запрещение и наказание за преступления,
совершенные на почве ненависти и дискриминации национальных меньшинств вне
зависимости от того, кто совершал данные преступления – государственные служащие,
частные компании или отдельные граждане. Государство должно также обеспечить
одинаковую для всех возможность обращения в суд, комиссии по правам человека либо к
Уполномоченному по правам человека. Это необходимо для избежание самосуда и насилия в
разрешении споров.
2. Образовательный уровень
Законодательство играет значительную, но недостаточную роль для противодействия
нетерпимости на уровне индивидуального сознания. Часто ее корни уходят в невежество и
страх: страх перед неизвестным, другими культурами, нациями, религиями. Нетерпимость
также часто имеет общее с гипертрофированным ощущением собственной ценности и
высокомерия: личным, национальным или религиозным. Эти представления формируются в
раннем возрасте, поэтому больший акцент должен быть сделан на более широкое и
качественное образование. Необходимо прилагать большие усилия при обучении детей
толерантности и правам человека, отношению к иному образу жизни. Тяга к знаниям должна
поощряться как дома, так и в школе. Образование – это процесс, который длится всю жизнь, не
начинается и не заканчивается школой. Попытки привития толерантности через школьное
образование будут безуспешны, до тех пор, пока они не будут направлены на все возрастные
группы и не станут повсеместными дома, в школе, на работе, в обучении по юридической или
правоприменительной специальности, и даже при проведении досуга.
3. Доступ к информации
Нетерпимость представляет наибольшую опасность, когда она используется для
удовлетворения политических или территориальных амбиций отдельных лиц или групп людей.
Разжигатели ненависти обычно начинают с того, что определяют уровень толерантности в
обществе. Затем они разрабатывают ложные аргументы, представляют ложную статистику,
манипулируют общественным мнением путем дезинформации и игры на предрассудках.
Наиболее эффективный способ ограничения влияния разжигателей ненависти состоит в
выработке такой политики, которая бы способствовала становлению и развитию свободы
прессы и плюрализма мнений, чтобы общественность самостоятельно могла отделять
домыслы от фактов.
4. Личное осознание проблемы
Нетерпимость общества это слагаемое нетерпимости его граждан. Фанатизм,
стереотипы, шельмование, оскорбления или шутки на расовую тему - конкретные примеры
выражения нетерпимости, которые ежедневно имеют место в жизни части людей.
Нетерпимость ведет только к встречной нетерпимости. Она заставляет своих жертв искать
формы отмщения. Для того, чтобы бороться с нетерпимостью индивидуум должен осознавать
связь между своим поведением и порочным кругом недоверия и насилия в обществе. Каждый
из нас должен задаться вопросом: толерантен ли я? Вешаю ли я ярлыки на людей? Не
отвергаю ли я тех, кто не похож на меня? Не виню ли я их в своих бедах?
5. Решения для отдельно взятых ситуаций
Многим людям известно, что проблемы завтрашнего дня будут иметь все более
глобальный характер, но немногие осознают, что решение глобальных проблем находится на
местном, порой даже на личном уровне. Встречая эскалацию нетерпимости вокруг нас, нам не
следует лишь надеяться на ответные действия правительств и организаций. Мы все – часть
решения. Нам не следует чувствовать себя беспомощными, т.к. в действительности мы
обладаем широкими возможностями быть сильными. Ненасилие – вот способ использования
этой силы – силы людей. Инструментом ненасильственного действия могут быть встречи для
обсуждения проблемы, организация работы с простыми людьми, демонстрация солидарности с
жертвами нетерпимости, дискредитация пропаганды, направленной на разжигание ненависти.
66
Все эти средства имеются в распоряжении тех, кто хочет положить конец нетерпимости,
насилию и ненависти.
Хотелось бы привлечь внимание еще к очень важному фактору – это проведение
различных студенческих форумов, встреч и фестивалей по демонстрации национальных
традиций и культурного наследия представителей разных народностей.
Студенты, очень мобильны и активны, полны сил и решимости на пути к установлению
толерантных отношений, к сотрудничеству во имя Истины, Добра и Красоты.
А главное, во имя дальнейшего процветания нашей Родины - Кыргызстана.
67
SOCIAL SCIENCES
68
TÜRKİYE-TÜRKİ CUMHURİYETLER İLİŞKİLERİNE ETKİ EDEN OLUMLU FAKTÖRLER
BAĞIMSIZLIK SONRASI İLK DÖNEME SİYASİ ANALİZ
İbrahim Koncak
Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Bişkek, Kırgızistan
Summary
The economic,cultural and political relations between the Turks of Anatolia and Turkic
nations of Central Asia date back to early history. Even though the relations have been discontinued
by the events of history, as soon as the interruptions went away the relations reastablished. In this
sense, first, the accoupation of Central Asia by the Russian Empire and then the period of Soviet
Union lessened and almost stopped the relations.The collapse of Soviet Union followed by
declarations of independencies of the Turkic Republics of Central asia paved way for establishing
relations once more with stronger and robust ambitions.Ethnic kinship, common language and religion
along with public support and accommodation of global and regional powers played the major role in
reestablishing relations.
Key Words: Central Asia, Turkic Republics, Turkish Foreign Policy
Anahtar Kelimeler: Türki Cumhuriyetler,Orta Asya, Türk dış politikası
Giriş
Anadolu Türkleri ve Orta Asya Türki halkları arasında ki ekonomik,kültürel ve siyasi ilişkiler
tarihin derinliklerine doğru uzanmaktadır. Zaman zaman tarihi olaylar bu ilişkileri inkita’ya uğratsada,
ilşkiler aradaki engellerin kalmasından sonra hemen eski haline geri dönerek devam etmiştir. Bu
ilişkiler, 19. yüzyılda Rus Çarlığı’nın bölgeyi hakimiyeti altına almasıyla azalmaya başlayıp Sovyetler
döneminde durma noktasına gelmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Orta Asya’da Türki
devletler’in bağımsızlığını ilan etmesiyle karşılıklı ilişkiler yeniden ve daha canlı olarak eski mecrasına
döndü.
Türkiye Orta Asya ilişkileri ve bu bağlamda Türkiye’nin Orta Asya’ya dönük politikası Türki
Cumhuriyetler’in bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra gerek ilgili ülkeler gerekse uluslarası
kamuoyunda siyasetçilerden medyaya, sivil kişi ve kuruluşlardan akademisyenlere kadar farklı
kesimlerce tartışılmış ve geçen zamana rağmen hala konuşulmaya ve üzerinde yazılar yazılmaya
devam edilmektedir. Sovyetler Birliğinin dağılması ve birlik içindeki toplulukların bağımsızlıklarını ilan
etmeleri uluslararası arenada yeni oluşumlara ve bu oluşumlar çerçevesinde aktörlerin yeni dış
politikalar geliştirmeleri ve pozisyonlarını değişen jeopolitikduruma göre şekillendirmeleri sonucunu
doğurmuştur. Bu jeopolitik değişim en fazla Türkiye’yi ve Türk dış politikasını etkilemiştir.
Bağımsızlıklarını kazanmalarıyla uluslararası arenaya çıkan Orta Asya ülkelerinin Türkiye’yle etkik,
din ve dil ortak paydasında buluşmaları gerek yeni bağımsız Cumhuriyetler’in ve gerekse batı
merkezli uluslararası sistemik güçlerin tercih ve destekleri
doğrultusunda Türk dış
politikasınırealizmden idealizme,kenardan merkeze doğru bir değişim sürecine soktu.
Makalede,Türkiye-Yeni Bağımsız Türki Devletler (YBTD) ilişkileri’ni etkileyen olumlu
faktörler’in neler olduğu sorusuna cevap aranarak ilişkilerdeki ilk dönem (1991-1993) analiz edildi.
Görüleceği gibi bu faktörler Türkiye-YBTD ilişkilerini, YBTD’lerin diğer ülkelerle olan ilişkilerin’den
farklı kılmıştır.Şüphesiz bu farkın ilişkilere olumlu ve olumsuz yansımaları oldu. Bu makale adı geçen
faktörlerin olumlu taraflarını açıklamaktadır.
1.1 Tarihi Arkaplan
Anadolu Türkleri’yle Orta Asya Türki halkları arasındaki ilişkiler gerek resmi gerekse sivil
aktörlerce yüzyıllar boyu devam etmiştir. Selçuklular ve Osmanlılar dönemlerinde Orta Asya
Anadolu’yu gerek manevi olarak din adamları gerekse bilim adamları olarak destekleyerek
Anadolu’nun gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Bu anlamda Küçük Asya’nın mana kökleri Orta
Asyaya uzanmaktadır desek yanılmış olmayız.Osmanlılar dönemine baktığımızda manevi büyüklerin
büyük çoğunluğunun Orta Asya kökenli olduğu görülecektir. Kültürel ilişkiler her zaman devam etsede
69
siyasi ilişkiler Şah İsmail’e karşı Çaldıran Savaşı hazırlıklarını yaparken Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan
Selim’le Semerkant hakimi Celaleddin Ubeyd Han arasında gerçekleştiği ifade edilen yazışmalar
siyasi ilişkilerin başı kabul edilebilir.(Çağ 2008:128) Bu dönemden sonra Buhara Hanlığı başta olmak
üzere Orta Asya hanları ve
Osmanlı Sultanları birbirlerine karşılıklı
elçiler ve hediyeler
göndermişlerdir.(Çağ 2008:128)Ancak bu ilişkiler gerek mesafenin uzak olması ve arada İran gibi
menfi bir devletin bulanması ilişkilerin devamlı olmasına engel teşkil etmesinden dolayı gelişmemiştir.
Osmanlılar döneminde karşılıklı elçiler ve askeri ekonomik yardımların gönderilmesi iki taraftan birinin
veya her iki tarafın kendini zayıf hissettiği dönemlere rastlar. Hanlıklar’ın kendi aralarında ki
anlaşmazlıklarda yada hanlık içi taht kavgalarında müşruiyetlerini güçlendirmek amacıyla halife
olarak Sultan’nın desteğini almak için Elçiler gönderip yardım istemeleri ve yine Osmanlı sultanları’nın
önceleri İran’la mücadelelerinde sonraları, Ruslar’la yapılan savaş dönemlerinde hanlıklardan destek
isteyerek Hanlıkları Ruslara Çarlığına karşı harekete geçirme teşebbüsleri olmuştur.Örneğin 1590
yılında Sala Şah isimli elçiyle Buhara hanı 2. Abdullah’a (1583-1598) gönderilen askeri malzeme
yardımı Osmanlı Devletinin bölgeye ilgisiz olmadığını göstermektedir. (Çağ 2008:128)
Osmanlılar, Orta Asya hanlıklarıyla ve halkarıyla ilişkilerin gelişmesindeki en büyük engel olan
ulaşım sorununu ortadan kaldırmak ve bölgeyle ticari ilişkileri geliştirmek için Don-Volga projesini
devreye sokmak istediler.(İnalcık 1948:349-402) Don-Volga nehirlerini birleştirerek deniz yoluyla
Hazara ulaşma projesi Osmanlılar tarafından gerçekleştirelemesede ticari ilişkiler noktasında bölgeye
verdikleri önemi göstermektedir.(Saray 1994:7) Osmanlı devletiyle Rus Çarlığı arasında ki savaşlar
döneminin, Rus Çarlığı’nın Türkistan topraklarına yayılma dönemine dek gelmesi ve Batı kaynaklı
milliyetçilik hareketlerinin Osmanlı ve Türkistan aydın ve devlet adamları üzerinde etkisini göstermeye
başlaması; Türkistan Hanlıkları’yla Osmanlı devleti arasında siyasi ve askeri ilişkilerin yoğunlaşması
sonucunu doğurmuştur. Ostroumov, Anciyan isyanını yönetmek üzere Muhammed Ali Sabır oğluna
(Mollo Esen) Osmanlı Sultanı ikinci Abdulhamit’in “fermanı” geldiğini belirtmektedir.(Ostroumov
2002:26) Osmanlı devletinde etnik siyasete dayalı Türkistan politikası doktrini Jön Türklerce dile
getirilip sonrasında Enver paşa öncülüğünde İttihat ve Terakki partisi tarafından oldukca zayıflayan
Osmanlı devletini Orta Asya siteplerinde Türki halkların desteğiyle yeniden canlandırma projesi olarak
askeri alanda devlet siyasetine dönüştürmüştür.( Jung ve Picolli 2001:178)Pan-Türkizm, Türkçülük
yada Turanizm, askeri-siyasi odaklı bir siyaset olsada 19. yüzyılın sonunda Osmanlı aydınlarından bir
kesimle; Rusya Çarlığı idaresindeki Türki halklarınaydınları arasında Avrupa karşısında geri kalmışlığı
etnik birlik merkezinde giderme amaçlı ilişkiler oluşmasına sebep olmuştur. 19. yüzyıl sonu ve 20.
yüzyıl başında gerek Osmanlı gerekse Orta Asya olmak üzere bütün İslam coğrafyasında aydınlar ya
din merkezli İslami modernleşme reformları yapılması yada etnik merkezli siyasete dayalı
birlikekseninde farklı fikri görüşlere sahiptiler. Glenda Fraser, devrim dönemi atmosferi içerisinde
Rusya İmparatorluğu içinde ortaya çıkan Pan-Türkizm ideolojisinin aslında İsmail Gaspıralı gibi Tatar
aydınları tarafından Pan-Sılavizm akımına karşı geliştirdiklerini öne sürmektedir.(Frazer1988:53)İsmail
Gaspiralı’nın düşünceleri sırf milliyetcilik merkezli olmayıp İslami modernleşme eksenlidir.( Jung ve
Picolli 2001:177)Bu yönüyle Pan-İslamizm ideolojisi Pan-Türkizm’e göre ağır basar.( Jung ve Picolli
2001:177) Siyasi anlamda Pan-Türkizm’in en etkili ideolog’u Volga Tatarların’dan Yusuf Akcura
olarak kabul edilir.( Jung ve Picolli 2001:177)Bir çok bilim adamı Akcura’nın 1904 yılında ‘Türk’ adlı
dergide yayınladığı ‘Üç Teri Siyaset’ (Üç Tür Devlet Sistemi) adlı makalesinin Pan-Türkizmin
manifestosu niteliğinde olduğunu kabul eder.(Landau 1995:43)Bu makalesinde Akcura; Gasprinski’nin
İslami reform odaklı ideolojisinden farklı olarak sırf milliyetci odaklı siyasi söylemini ortaya koymuştur.
Akcura’ın etnik temelli siyasi görüşleri geleneksel Osmanlı aydınları arasında önceleri uygun
bulunmasada;sonraları İttiat ve Terakki tarafından Avrupa ve Afrikada ki kayıpları telefi etmek
amacıyla benimsenmiştir.( Jung ve Piccoli 2001:178)Türkçülük odaklı meceraperest askeri siyaset
Osmanlı Devletine 1914 Sarı Kamış savaşı gibi büyük kayıplara ve trajedilere mal olmuştur. Bu
siyaset’in öncüsü Enver Paşa Türkistanda ki ‘Basmacı’ ayaklanmasına katıldığı sırada öldürülmüştür.
Pan-Türkizm gerek Osmanlı gerekse Türkiye Cumhuriyeti döneminde genel kabul görmemiştir.
Kemalizmin milliyetçilik siyaseti sadece ülke sınırları içinde yaşayan bütün etnik grupları kapsamıştır.
Atatürk siyasi anlamda ‘Ben,İslam birliğine değil,Türkbirliğine bile inanmamaktayım. ... ne duygusallık
nede hayal bizim siyasetimizi etkilemelidir. Rüyalar ve gölgeler bizden uzak olsun! Onlar bize
geçmişte çok pahalıya mal olmuştur.(K.Ataturk)diyerek Pan-Türkist iddiaları kesin bir dille
reddetmiştir. Kemalizm siyasi anlamda Pan-Türkizmi red etmesi genelde Türkiye sınırları dışındaki
bütün Türk halklarıyla ve özelde Orta Asya Türki halkarı’nın kaderlerine karışmaktan uzak durmuştur.
Ancak yeni bir ulus devlet kurmak için; Türklerin ana yurdunun Orta Asya olduğu gibi kültürel PanTürkist elementler yoğun bir şekilde kullanılmıştır.( Jung ve Piccoli 2001:179)Günümüzde Anadolu’da
yaşayan Türk halkının Orta Asya Türki halklarına karşı akrabalık duygusunun temeli, tarihin
derinliklerinden gelen diğer öbelerle birlik’te Kemalizm’in kültürel Pan-Türkist etkisindende
70
kaynaklandığı söylenebilir. Türkiye’nin Anadolu dışındaki Türkler’e yönelik Kemalist dış politika
anlayışı ve Soğuk Savaş’ın neden olduğu güvenlik ve ideolojik odaklı dış politikası, Orta Asya Türki
halklarla ilişkilerin Moskova üzerinden yürütülmesi sonucunu ortaya çıkarmıştır. Bu nedenle Soğuk
Savaş döneminde siyasi anlamda ilişkiler kesilmiştir.
1.2 Sovyetler’in dağılması ve yeni bağımsız Türki devletler (YBDT)
Sovyetler Birliğinin 25 Aralık 1991’de dağılmasıyla egemenliği altındaki 15 Cumhuriyetin
bağımısızlıklarını ilan etmeleri,Soğuk Savaşı sona erdirmekle kalmamış Avrasya’da jeopolitik,
jeoekonomik ve jeokültürel anlamda muazzam bir coğrafyayı ortaya çıkarmıştır. Bağımsızlıklarını birer
birer ilan eden yeni Cumhuriyetler, hem Sovyetler Birliğin’den devraldıkları ekonomik ve sosyal
problemlerine çözüm bulmak hemde bağımsızlıklarını sağlamlaştırmak amaçlı model arayışına
girdiler. Doğu Avrupa Cumhuriyetleri Avrupa ülkeleriyle sıkı münasebetler geliştirirken, Türki
Cumhuriyetler’in yöneticileri Türkiye’ye yönelmişlerdir. Orta Asya Cumhuriyetlerin’den Türkiye’ye
ziyaretler bağımsızlığın ilan edilmesinden önce başlamıştır. Ocak 1989’da Kırgızistan’dan zamanın
başbakanı N. İsakov’la Kırgız delegasyonu Türkiye’ye ziyaret yapmış ve Bişkek’te verdiği basın
açıklamasında
Türkiyeyle ilişkilerin geliştirilmesinde tarih, dil,psikolojik ve coğrafi ektenlerle;
Türkiye’nin ekonomik
gelişmişliğinin Kırgızistanın Türkiyey’le ilişkilerini geliştirmesine imkan
vereceğini söylemiştir.( BişkekŞamıgazetesi, Ocak 1989) Bütün yeni bağımsız Cumhuriyetlerle birlikte
Türki Cumhuriyetlerin yeni model arayışları ve bu yönelişin önemi kavramak için duruma tarihi
boyuttan yaklaşmak gerekir. Bütün Türki Cumhuriyetler yaklaşık 140 yıllık bir Moskova merkezli
yönetimden çıkmışlardı. Ek olarak Sosyalist ekonomiden pazar ekonomisine geçmeleri ve
Sovyetler’den miras kalan ekonomik sıkıntılardan çıkmaları hayati önem arz etmekteydi. Isakov’un da
beyan ettiği gibi coğrafi açıdan Cumhuriyetlerin yönelebileceği Türkiye ve İran olmak üzere iki ülke
vardı. Sosyalist eğitim almış laik yöneticiler tercihlerini Türkiye üzerine yapmışlardır. Yeni devlet sitemi
ve ekonomik açılım için Kuzeyde Rusya, Doğuda Çin ve Afganistan’a yakın ve sınırları olan bu
ülkelerin batıda en yakın Türkiye ve İran seçenekleri olduğu görülecektir.
1.3 Türkiye’nin Dış Politika Değişikliği ve YBTD’lerin Bağımsızlıkarı’nı Tanıması
Bağımsızlıklarını ilan eden Türki Cumhuriyetler, Türkiye’nin kenar kuşak pozisyonunu
merkeze doğru çekme fırsatı oluşturarak Türk Dış Politikasında yeni yöneliş ve söylemler ortaya
çıkmasını sağladılar. 1991 yılında Özal’ın Moskova’dan sonra Azerbaycan, Kazakistan ve diğer
Cumhuriyetleri ziyaret etmesi Türk kamuoyunda bölgede ortaya çıkan yeni Cumhuriyetlere karşı
büyük ilgi oluşturmuştur.(Fidan 2010:112)Türkiye ilk olarak 9 Kasım 1991’de Azerbaycanın
bağımsızlığını tanımıştır. 8 Aralık 1991’de Bağımsız Devletler Topluluğunun (BDT) ilan edilmesinin
hemen akabinde bütün eski Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri’nin bağımsızlıklarını tanıdı. Ortaya çıkan
yeni bağımsız devletler (YBTD) hem kamuoyu hemde sağ ve sol bütün siyasi kesimlerde heyecan
patlaması meyda getirdi.Basında ve politik çevrelerde “Adriyatik’ten Çin seddine Türk dünyası” gibi
söylemler tarşılıp müzakere edilmeye başlanmıştır.(Aras 2008) Türkiye’nin YBTD’yi hemen tanıyıp
politik söylemler geliştirmesi ve elçilikler açması, yukarıda bahsedilen sebebin ötesinde politik,
ekonomik,sosyo-kültürel, coğrafi
ve güvenlik olmak üzere dörttemel faktöre dayanmaktadır.
Birincisi,Türk dış politika hedefleri ve yönü Batı ve kuruluşları ekseninde olan Türkiye, Soğuk Savaş’ın
sona ermesiyle Amerika ve özellikle Avrupa ülkeleri gözünde eski stratejik değer ve itibarının azalma
olgusu ve yalnızlaşma riskine karşı,kuruluşunda benimsediği dış politika parametrelerini koruyarak
(Kona2008), Soğuk Savaş dönemi’nin pasifdış politikasından aktiv bölgesel politikalar geliştirmeye
yönelmiştir. Bu anlamda YBTD’ler Türkiye’ye Amerika ve Avrupa’ya dönük stratejik önemini ortaya
koyma fırsatı veren yeni imkanlar sağladılar. İran’nın bölgedeki nüfuzunu artırmasına karşı Amerika
ve Avrupa’nın desteklediği ve YBTD’in benimsediği “Türkiye Modeli” Türk dış politikası’nın temeline
oturmuştur. Ek olarak enerji zengini olan YBTD’den kurulması tasarlanan enerji boru hatlarının
Türkiye üzerinden dünya pazarlarına ulaştırılması hedefi ekonomik kazanımlarla birlikte politik
imkanlar sunması Orta Asya polikasına önem kazandırmıştır.
İkinci olarak, Türkiye’nin YBTD’ye yönelik dış politikasında ekonomik sebebler rol oynamıştır.
Güngörmüş, Türk politika yapımcılarının Orta Asya’ya odaklanmasını, bölgedeki muazzam doğal gaz
ve petrol yatakları; Türk iş adamları için ihracat fırsatları ve Türk işcilerine iş imkanları sunmasını
sebep göstermektedir.(Kona 2008)Seksenli yıllardan sonra yoğun sanayileşme sürecine giren
Türkiye’nin şehirleşme oranındaki yükselmeye paralel olarak enerji ihtiyacının günden güne tedrici
olarak artma eğilimi, Orta Doğu ülkeleri, Cezayir ve Rusya’dan petrol ve gaz ithal eden Türkiye’yi ithal
kaynaklarını çeşitlendirmeye yöneltmiştir. Birinci Körfez savaşıyla istikrarsızlaşan Orta Doğuya, enerji
71
güvenliği açısından, itimadın azalması yeni enerji politikasında etkili olmuştur. Kafkaslar ve Orta Asya
petrol ve gaz kaynakları’nın Türkiye üzerinden Dünya pazarlarına ulaştırılması yatırımlar
perspektifinden büyük sermaye girişi, geçiş ücretine ek olarak, belkide daha önemlisi, bölgede önemli
nüfuz kazandıracağı Türk politika yapıcıları tarafından beklenmekteydi.(Miles 1999:325)Güngörmüş,
bu realist yaklaşıma uygun olarak Türk politika yapımcıları’nın planlanan enerji projelerinin Türkiye’ye
sadece ekonomik değil aynı zamanda politik kazanımlar getireceğini ümit ettiklerini belirtmektedir.(
Kona 2008)
Ekonomik faktörün önemli ayaklarından biriside tedrici ve düzenli olarak gelişmekte olan Türk
özel sektörün yeni ihracat ve ithalat alanlarına ihtiyacı, Türkiye’yi Orta Asya’da ortaya çıkan pazarlara
yönlendirmiştir.(Kuru 1999:149) Orta Asya ülkelerinde ki ihraç mallara olan olağanüstü ihtiyaç bu
yönelişi haklı çıkaracak nitelikteydi.Sovyetlerin dağılmasından sonra ekonomik fenomen olarak ortaya
çıkan “Bavul Ticareti” bu iddiayı tasdik etmektedir. Son olarak Türkiye’de 1990’larda başlayıp
yükselerek devam eden işsizlik problemine Almanya ve Arab ülkelerine alternatif olarak Orta Asya, iş
imkanları açısından ümit vericiydi.( Kuru 1999:149)
İlişkilere temel oluşturan bir diğer faktörde sosyo-kültürel ortak paydası olmuştur. Akrabalık,
dil ve dini hısımlık bağları hem Türkiye hemde Türki Cumhuriyetler’in yöneticilerini ve aydınlarını
bağımsızlık sonrasında iştiyaklı ilişkiler kurmaya sevk etmiştir. Güngörmüş, Türk politika
yapımcıları’nın aynı soy, din ve ortak tarih ve dilin ülkeler arasında yüksek seviyeli gerçekci ve pratik
ekonomik ve politik işbirliği oluşturacağı umudu ve beklentisine girdiklerini belirtmektedir.( Kona 2008)
Ek olarak, yatay iletişimi sağlayan sivil aktörler ve medya Orta Asya Türki halkarıyla akrabalık hissine
dayalı işbirliği destek ve talepleri elitleri yeni söylem ve politik açılımlara sevk etmiştir. Halktan gelen
heyecan dalgası yöneticileri ani reflekse dayalı dış politika söylemine zorladı. Günün psikolojik
şartkları içerisinde hiç bir yönetici aksini düşünemezdi.
Son alarak coğrafi ve güvelik faktörüTürkiye’yi ve YBTD’leri karşılıklı ilişkilere yönlendirmiştir.
Türkiye’nin doğusun’da akraba devletlerin varlığını, Rusya veya başka bir gücün bulunmasına tercih
etmesi doğaldır. Bağımsızlığını ilan eden Türki Cumhuriyetler’in önceleri iki temel hedeflerinin olduğu
anlaşılmaktadır.Birincisi, sosyalist ekonomiden pazar ekonomisine geçerek dünyayla bütünleşmek;
diğeride sosyalist devlet yapısından demokratik yönetime adapte olmak. Coğrafi bakımdan farklı
ekonomi ve devlet yapısı olarak batıda Türkiye ve İran en yakın ve en uygun seçenek olduğu
anlaşılacaktır. Bu anlamda, Çin ve bölgedeki diğer ülkelerin model alınması düşünülemezdi. Türkiye
doğusunda liberal ve demokratik akraba Cumhurietleri ve coğrafyayı güvenlik açısından önem
vermiştir. Zira, NATO’da eski stratejik değeri azalan Türkiye’nin yeni politikalarla misyon yüklenmesi
kendi iç ve dış güvenliği için önem arz ediyordu. Bu bağlamda Türk toplumunda kurtuluş savaşı
öncesi işgallerin travması ve sonrasında devletin doktrini olarak işlenen “Türk’ün Türk’ten Başka
Dostu yoktur” söylemininde özellikle kamuoyu gözündebağımsız Türki Cumhuriyetlere, psikolojik
güvenlik zihniyet açısından, önem kazandırdı.
Sonuç olarak, Türkiye’nin YBTD’yi hemen tanıyıp politikalar geliştirmesi ve elçilikler açması,
yukarıda bahsedildiği üzere politik, ekonomik,sosyo-kültürel, coğrafi ve güvenlik olmak üzere dört
temel faktöre dayanmaktadır. Türk dış politika yapıcıları, adı geçen faktörlerin oluşturduğu psikolojik,
politik ve ekonomik beklenti ve hedefler çerçevesinde bölgeye yöneldiler. Şimdide, yeni ortaya çıkan
jeopolitik, jeoekonomik ve jeokültürel dış politika alanı Türkiye’nin Orta Asya politikasını neticeleri
itibariyle bölgeye ilgi duyan diğer ülkelere nazaran olumlu etkileyen faktörler üzerinde duralım.
1.4 Etnik,Dil ve Dini Faktörler
Türkiye-Türki Cumhuriyetler arasındaki ilişkilerin emsali görülmemiş bir nitelik ve yoğunlukta
başlamasının, gerek Türkiye ve Türki Cumhuriyetlerin halkları gerekse politika yapımcıları
perspektifinden bakıldığında etkili sebeblerden biride etnik,dini ve dil faktörü olmuştur. Alıcı, Türk
tarihi’nin yazımında ustalıkla Orta Asya’nın bütün Türkler’in ana yurdu olarak işlenmesi ve okullarda
okutulan resmi ders kitabının günümüze kadar büyük etki yaptığından bahseder.(Jung ve Piccoli
2001:179)Her ne kadar ulus devlet kurma sürecinde Kemalist milli kimlik, dış politika bağlamında,
ülke sınırlarını aşmayan politikalar izlesede Türk Halkının, Orta Asya başta olmak üzere diğer akraba
topluluklarına ve ilgili coğrafyalara romantik bağlılığı, ilgisi ve aidiyet duygusu ülke sınırlarının çok
daha ötesine aşmaktaydı.Landau 1991’de Türki Cumhuriyetlerin bağımsızlıkarını takip eden dönemde
ortaya çıkan elli milyonluk Türki milletleri yeniden keşfetme coşkusunun alt yapasını Kemalizm’in
hazırladığını iddia eder.(Landau 1995:179)Soğuk Savaş’ın sona eremesinin ardından dönemin
72
Cumhur Başkanı Turgut Özal parlemento konuşmasında Sovyetler Birliği’nin dağılması’nın Türkiye’nin
bölgesel güç olmasına tarihi fırsat sunduğunu söylemiştir.(Jung ve Piccoli 2001:179)Ek olarak Özal,
30 Ekim 1992’de ilk Türk Devletleri Zirvesi’nin açılış konuşmasında ‘eğer bu tarihi fırsatı mümkün olan
en iyi şekilde değerlendirir ve eğer hatalar yapmassak 21. yüzyıl Türklerin olacaktır’(Summary of
World Broadcast (SWB),ME/1527 E11-3, 1992; Jung, Piccoli 2001:180)diyerek etnik merkezli dış
politika söylemiyle bir nevi Kemalist dış politika anlayışını değişen dünya şartklarına göre revize
etmekteydi.Bu dönemde ‘Adriyatik’ten Çin Seddine büyük Türk Dünyası’ söylemi resmi ağızlarda
kullanılmaktaydı. Etnik temelli dış politika söylemleri Türkiye politika yapımcıları tarafından tek taraflı
olmayıp, acil politik, ekonomik destek arayan YBTD liderleride Türk Birliği temelli fikirlere sahip
çıkmış ve söylemlerine yansıtmışlardır. Aralık 1991Türkiye ziyaretlerinde Özbekistan Cumhurbaşkanı
İslam Kerimov ve Kırgızistan Cumhurbaşkanı Askar Akayev Türkiye’nin Türk Dünyasındaki liderlik
rolüne vurgu yapan duygulu konuşmalar ve demeçler verdiler.İslam Kerimov ‘bizim örneğimiz
Türkiyedir.Devletimizi bu örneğe göre kuracağız.’(Landau 1995:179)Takip eden günlerde Kırgızistan
Cumhurbaşkanı Askar Akayev şiirimsi dille Türkiye Cumhuriyeti’niTürki Cumhuriyetler’e yolunu
gösteren sabah yıldızı olduğunu söylerek Türkiye’ye verdikleri önemi ortaya koymuştur.
Genel olarak, etnik, dil ve din unsurunun ilişkilerin ilk dönemine etkisinin anlaşılması, dini ve
milliyetçi akımları yatay iletişim; bu akımları destekleyen veya akımlardan ayrışan yönüyle resmi
kurumları dikey iletişim olarak üçayrı katagoride incelenebilir.Evvela, genel olarak Anadolu dışında
yaşayan Türk halklarına ve özelde Orta Asya Türki Cumhuriyetler’iyle ilişkiler geliştirme her iki
tarafında milliyetçi kesimleri tarafından dillendirilmiştir.Selçuklu ve Osmanlılar’ın ilk dönemlerinde
kültürel, 19.yüzyıldan itibaren siyasi ve politik olarak milliyetçi yönelişlerin iz ve etkileri, milliyetçi
çevrelerin fikri alt yapısını teşkil etmektedir. Buna, Türkiye boyutuyla ulus devlet yapımı sürecinde
yoğun işlenen resmi “Türkleşme” dokrini’de eklenebilir. Milliyetçi çevrelerin siyasi söylemleri İttihat ve
Terakki dönemi’nin söylemiyle uyuşmaktadır. Sovyetlerin çözülmesi bu kesimlerde bir heyecan
fırtınası meydana getirdi. İkinci olarak, gerek Türkiye’de gerekse Türki Cumhuriyelerdeki dini akım ve
cemaat mensupları yeni ortamın sunduğu imkan ve fırsatlarla hızlı bir iletişim sürecine girdiler. Sünni
Anadolu müslümanlığı ve Sünni Orta Asya müslümanlığı çerçevesinde ilişkileri destekleyenler;
milliyetçi akım ve taraftarlarına nazaran birlirlerini buluşturan tarihi derinlik ve şahıslar münasebetiyle
daha fazla ortak nokta buldular. Yani, Orta Asya’dan Anadoluya göçen yada kurdukları tarikatlar
yoluyla Anadolu’ya ulaşan,Ahmet Yessevi, Emir Buhari, Emir Sultan gibi manevi insanlar örnek
verilebilir. Bu bağlamda, Sovyet Sosyalizmi’nin dine soğuk bakan siyaseti,bağımsızlık sonrası Türki
Cumhuriyetlere İslam dünyasının farklı kesimlerinden olduğu gibi Türkiyeden’de dini cemaatlerin
ilgisini artırmıştır. Bu kesimler açısından bağımsızlık dini özgür yaşama anlamı içeriyordu ve İslam
dünyası için Orta Asya cazibe merkezi haline geldi. Bu yönelişin en fazla Türkiye müslümanlarını
etkilediği söylenebilir.
Üçüncü kategori, bahsi geçen yatay iletişimi gerçekleştiren unsurları zaman zaman birleştiren
yada ayrıştıran boyutuyla tarafların dış politikası çerçevesinde yürütülen, resmi ilişkilerdir.Resmi
taraflar uygulamada dini ve etnik unsurların zaman zaman tarafı zaman zamanda karşıtı şeklinde
belirsiz bir politika yürütmüşlerdir. Türkiye-YBTD ilişkilerinde bağımsızlığı takip eden sürecde siyasi
liderlerin etkisi büyük olduğundan ilişkiler zik zaklı ilerlemektedir.Resmi kurumların dini ve milliyetçi
kesimlere bakışı iktidar partilerinin ve devlet yöneticilerinin görüşleri çerçevesinde şekillenmiştir. Bu
aynı zamanda tarafların dış politika zaafınıda ortaya çıkardı.
1.5 Uluslararası sitemik güçlerin Desteği
Kuruluşundan itibaren Batı ve güvenlik eksenli politikalar uygulayan Türkiye’nin Orta Asya’ya
açılması Amerika ve Avrupa’nın güçlü devletleri tarafından ilk başlarda eksen kaymasi olarak
algılanmadığı gibi söylemde desteklenmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla ortaya çıkan en önemli
jeopolitik durum, yeni bağımsız Türki Cumhuriyetler’in Asya’nın merkezinde; doğusunda Çin Halk
Cumhuriyeti, Güney-Batısın’da İran ve Kuzey ve Kuzey- Doğusunda Rusyagibi bölgesel güçlere
komşu olarak bağımsızlıklarını ilan etmeleri oldu. Bu durum Amerika, Avrupa Birliği ve diğer bölgesel
güçlerin bölgeye dönük politikalarını hazırlama sürecini başlattı.(Davutoğlu 2008:487)Zürcher,
bölgeye karşı Amerikan algısını: Sovyetler’in dağılmasının bölgede politik boşluk meydana getirdiğini
bu boşluğun ya Türkiye yada İran İslam Cumhuriyeti tarafından doldurulabileceğini, sonraki şıkkı
Amerikalılar’ın felaket olarak gördüğünü ve dolayısıyla Türkiye’yi bölgeyle ilişkiler geliştirmesine teşvik
ettiğinden bahseder.( Zürcher2004:329)Amerika’nın 90’lı yıllardaki bölge politikasını; ‘mevcut radikal
rejimlerin nüfuzlarının genişlemesini ve yeni radikal rejimler oluşmasını engellemek,(1994:332338)YBTD’lerin Rusya’ya karşı bağımsızlıklarını güçlendirmek,(Atal 2003)(Amerika’nın Rusya’nın
73
bölgedeki etkisini azaltmak istediği literatürde bahsedilmesine rağmen, Amerikan-Rusromantik
yaklaşma dönemi ve Sovyet mirası nükleer silahların yayılmasını önleme gibi konular nedeniyle ikna
edici görünmemektedir.),demokratikleşme ve selbest piyasa ekonomisine geçiş sürecini hızlandırmak,
nükleer silahları kontrol etmek ve uzun vadede enerji çeşitliliğini arttırmak olarak tanımlayabiliriz.ABD
için bölge ülkelerinin ulus devletler olarak bağımsızlıklarını korumaları İran’ın bölgeye ideolojik ve
ekonomik anlamda yayılmasını engelleyerek, İranı çevrelemek amacı gütmüştür. AmerikaOrta Asya
politakısını; layik ve demokratik sistemive liberal ekonomisiyle Türkiye aracılığıyla yürütmek istedi.
Şubat 1992’de başkan Bush (baba) Türkiye’nindemokratik ve seküler devlet modeliyle bölge ülkeleri
tarafından örnek olarak benimseneceğini belirtmiştir. Aynı şekilde, İngiltere dış işleri bakanı Douglos
Hurd ve Avrupa Konseyi genel sekreteri Catherine Lalumiere’de benzer beyanatlarla Türkiye-Türki
Cumhuriyetler arasında ilişkileri desteklemişlerdir.Bu destek sadece politik söylemler seviyesinde
olmayıp önemli Batı basınında ve akedemik çevrelerdede “Türkiye Modeli” taraftarı mevzular
tartışılmaktaydı.(Jung ve Piccoli 2001:179)Sonuç olarak Türkiye’nin Orta Asya Türki Cumhuriyetleriyle
ilişkileri layik, demokratik ve serbest piyasa ekonomisine dayalı sistemiyle YBTD’lere model olması
anlamında Amerika başta olmak üzere Batı tarafından desteklenmiştir. Ortak dil,din ve tarihin
yukarıda geçen batı değerlerinin bölgeye taşınmasına yardımcı olacağı noktasından meseleye
yaklaşan Batılı devletler ve hatta Türki Cumhuriyetler’in idarecileri, Türkiye’den yükselen abartılı
milliyetci söylem karşısında tedirgin olmuşlardır. Etnik birliğe dayalı söylem ABD ve Avrupayı şüpheye
düşürdü. Türkiye’nin Orta Asya politikasına itici güç katan bir diğer konuda muazzam iç kamuoyu
desteğidir.
1.6 Kamuoyu ve Medya Desteği
Orta Asya’da arzı endam eden bağımsız Türki devletler, tarih boyunca Anadolu Türk halkının
sosyal genlerinde yaşayıp gelen romantik ‘Orta Asya Stepleri’, ‘Ata Yurt’, ‘Turan Elleri’ gibi ifadeler
üzerinde şekillenen duygu patlaması ortaya çıkardı. Denilebilir ki; bağımsızlığına kavuşan kardeş
Türki Cumhuriyetler, Anadolu Türkleri nazarında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla ortadan kalkan
güvenlik endişelerinden daha dazla heyecan ve sevinç uyandırmıştır. Bu heyecan dalgası toplumun
her kesiminin dış politikayı gündemin başına oturtması sonucunu doğurmuştur. 1991 sonrası ilk
dönem itibariyle ancak savaş gibi önemli olaylarda dış politikayla ilgilenen halkın çoğunluğu Devlet
adamlarının yurt dışı ziyaretlerine önem vermeye başlamışlardır. Bu anlamda, Soğuk Savaş
monotonluğu yerini, Kafkaslar ve Orta Asya kaynaklı heyecan fırtınasına bıraktı. Hakan Fidan, Türk
kamuoyunun atayurt olarak algıladığı Orta Asya Türk toplumlarına karşı çok fazla hassas olduğunu
yazar (Fidan 2010:110). Özal’ın 1991’de resmi Moskova ziyaretinden sonra Azerbaycan ve
Kazakistan ve diğer Sovyet Cumhuriyetlerine yaptığı ziyaret bölgede ortaya çıkmakta olan
Cumhuriyetler’e karşı yükselen ilgiyi ortaya çıkardı. Pipes’ın da belirttiği gibi politikaları etnik
yapılardan ayırmak zor olduğundan,(Frank 1992:22-23) Orta Asya Türki Cumhuriyetler 1991 sonrası
Türk dış politikasının merkezine oturmuştur. Türki Cumhuriyetlerdeki halklarda güçlü kültürel, tarihi ve
etnik bağlarınoluşturduğu Türkiyeye karşı pozitif görüş, Türkiye politika yapımcıları ve özel sektöre
avantajlar sağlamıştır (Bağcı,Bal 2004:111). Netice olarak, Türkiye ve Türki Cumhuriyetler arasında
ilişkilerin başka ülkelere güçlenmesinde hazlandırıcı faktör olarak tarafların kamuoyları önemli yer
tuttu. Milliyetçi söylem kısmındada belirtileceği gibi özellikle Türkiye açısından kamuoyu baskısı
politika yapımcıları tarafından etkili politikalara dönüştürülemediğinden ütopik söylemlere zemin
hazırlamıştır.
Türkiye-Türki Cumhuriyetler arasındaki ilişkiler, karşılıklı resmi ziyaretler taraf ülkelerdeki
yazılı ve sözlü medyada geniş bir şekilde yer almıştır. Türk medyasında Orta Asya konulu haber ve
tartışmalar geniş bir şekilde yer aldı. Medya kültürel ve etnik ortak paydadan ekonomik ve politik çıkar
ve beklentilere kadar geniş yelpazede Türki Cumhuriyetler’le ilgili haber yapmaktaydı. C. Danielle
Vierling, Türk Medya’nın motivleri ve akıl oyunları adlı çalışmasında Türk medyasının Kafkasya ve
Asyayla ilgili haberlerini geniş bir şekilde analiz etmiştir ( Vierling1993) Çalışmaya göre YBD’ler Türk
basınının ve kamuoyunun merkezine oturdu. Bu dönemde Türki Cumhuriyetler ve Türkiye ilişkileri
basında daha fazla kültürel, etnik,ve dini motiflerle basında yer almıştır. Aynı şekilde, Türki
Cumhuriyetlerinde basın organlarında Türkiye ilişkileri geniş yer akmıştır. Burada Türki Cumhuriyetler
ve Türkiye medyasının ilişkilere benzer olduğu gibi farklı boyutlardanda baktıkları görülecektir. Göze
çarpan ilk farklılık etnik, dini ve dil faktörünün Türki Cumhuriyetlerin medyalarında Türkiyedekinden
farklı yorumlandığıdır. Buda Cumhuriyetler’in yeni ulus devlet kurma süreci yaşamaları ve tarihi
faktörlerin neticesi olarak açıklanabilir. Türki Cumhuriyetlerde ki medya ve elitler, ilişkilerin ilk
döneminde serbest piyasa ekonomisi ve demokratik batı tibi devlet sistemiyle batıyla entekrasyonda
74
köprü görevi ve tecrübe birikiminden faydalanma ve bu sonuca ulaşmada ortak kültür ve tarihin araç
olarak görselerde, Türkiye’de bu araçlar amaç olarak algılanmaktaydı.
1.7 Türki Cumhuriyetler’in Model arayışı ve ‘Türkiye Modeli’
Sovyetler Birliğinin ekonomik krizlerden sonra yıkılması bir manada sosyalist ekonominin ve
devlet sisteminide geçersiz kıldı. Bağımsızlıklarını ilan eden eski Sovyet Cumhuriyetlerinin idareci ve
seçkinlerini kapitalist piyasa ekonomisine ve batı tibi devlet modelleri oluşturmaya yöneldiler.
Rusyanın kendi iç problemelerine yoğunlaşmasıyla ortaya çıkan jeopolitik ‘güç boşluğu’ bölgeye en
yakın ve ilgisi olan Türkiye ve İran tarafından doldurulacağı bilimsel analiz ve resmi söylemlere
yansımaktaydı. Türki Cumhuriyetlerin Markist eğitimden geçmiş yöneticileri serbest piyasa ekonomisi
ve seküler demokratik devlet yapısıyla Türkiye’yi ‘model’ olarak gördüler ve söylemlerine
yansıttılar.Türkiye’nin batı tipi devlet yapısı ve Özal döneminde gerçekleştirilen serbest piyasa
ekonomisi bölge ülkelerine açılmada Türkiye’ye eşsiz fırsatlar sundu. Türki Cumhuriyetlerin “Türkiye
Modeli”ni benimsemelerinde dört faktör rol oynadı. Birincisi, coğrafi olarak Türkiye’nin bölgeye yakın
batı tibi devlet tecrübesi olan tek ülke olmasıdır. Acil politik ve okonomik yardım ve desteğe ihityacı
olan YBD idarecileri model olarak Türkiyeyi layık olduğundan fazla överek Türkiye ziyaretlerinde Türk
dünyasının lideri olarak görmüşlerdir. Aralık 1991 Kırgız ve Özbek cumhurbaşkanları yaptıkları
duygusal konuşmalarda Türkiye’nin Türki halkaların lideridir dediler. İslam Kerimov ‘bizim örneğimiz
Türkiyedir, biz devletimizi bu örneğe göre kuracağız.’ Demiştir (Jung, Piccoli 2001:180). Askar Akayev
şiirimsi dille Türkiye’yi, Türki Cumhuriyetlere yol gösteren sabah yıldızına benzetmiştir.(Smolonsky
1994:299). İkinci olarak,Türkiye’nin bölgeye herkesden evvel açılmış olmasıdır.Ortak,din,dil ve etnik
akrabalık bağları nedeniyle sivil ve resmi kuruluşlarıyla Türkiye Sovyetler birliğinin yıkılmasının hemen
ardından bölgeye açıldı, bağımsızlıklarının ilk döneminde Türki Cumhuriyetlerin idarecileri ve halkları
belkide genel anlamda ğlkelerinden ilk karşılaştıkları yabancılar olarak Türkleri buldular.1990’lı yılların
başı gerek Türkiye’den Orta Asya’ya gerek Orta Asyadan Türkiyeye büyük ve heyecanlı insan
akımına sahne oldu.Bu resmi ve gayri resmi yada dikey ve yatay iletişim devletler arasında ilişkilere
olumlu zemin hazırladı.Üçüncüs, bölge idarecilerinin İran, Pakistan ve diğer ülkelere göre laik
sistemiyle Türkiye’nin devlet yapısını benimsemeleridir.Türki Cumhuriyetlerin idareci ve seçkinlerinin
fikri alt yapılarını oluşturan Marksist-ateisteğitimden geçmiş olmaları laik yapısıyla Türk devlet
sistemine meyletmelerini sağladı. Bu anlamda ne İran nede Pakistan bölgeye örnek sistem
sunamazdı.Dördüncü olarak ciddi ekonik yardıma ihtiyacı olan bölge ülkelerinin Türkiye’nin ekonomik
yardım sözü ve Türkiye aracılığıyla batıya açılma hedefleridir. Ekonomileri birleşik sovyet sistemine
göre yapılanmış olan Türki Cumhuriyetler bağımsızlıklarının ilk yıllarında ciddi ekonomik zorluklarla
karşılaştılar.Bağımzılığın ilk bedeli ağır ekonomik şart ve ciddi dış ekonomik yardım ihtiyacı olmuştur.
Türki Cumhuriyetler için bağımsızlık Rusyadan bağımsızlığı ifade etmesi nedeniyle, gerekli olan
ekonomik ve politik yardım ve destek ihtiyacı Batı’dan ve Batıya köprü özelliğiyle Türkiye’den alınması
gerekiyordu. Türkiye bu yardımı yapmaya hazır ve Amerika ve Avrupa Orta Asya politikasın’da
Türkiye’ye destek olacaklarını söylemlerine yansıtmaları ilişkilere olumlu etki yaptı. İleride de
açıklanacağı üzere Türkiye ekonomik olarak Türki Cumhuriyetlerin ihtiyaçlarını karşılayacak
kapasitede değildi.
Sonuç
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla sona eren Soğuk Savaş uluslararası sistemi ve bu sisteme
bağlı devletlerin jeopolitik,jeoekonomik,stratejik konumlarını yeniden tanımlama ve yeni tanımlamalar
çerçevesinde dış politika yapma sürecini başlattı. Bu tanım ve değişimden en fazla etkelenen
ülkelerde biriside Türkiye olmuştur. Türkiye Soğruk Savaş süresince Batı Kampı’nın güney kenarı
pozisyonundan merkez ülke posizyonuna doğru yönelen yeni tamımlama sürecine girdi. Türkiye’nin
bu sürece girmesine Avrupa Topluluğu’nunTürkiye’nin tam üyelik teşebbüsüne soğuk davranmasının
yanında Kafkaslar ve Orta Asyada bağımsızlığını ilan eden YBTD’ler zemin hazırlamıştır.
Sovyetler Birliği’nin dağılması sedece Soğuk Savaşı sonlandırmakla kalmayıp aynı zamanda
bünyesindeki onbeşdevletin bağımsızlıklarını ilan etmesiyle uluslarası arenaya yeni bölgeler ve
devletler ortaya çıkardı. Orta Asya ve Kafkaslarda bağımsızlığını ilan eden Türki Devletler, Türkiye’nin
uluslararası konumunuyla ilgili yönelimlerin oluşmasında önemli rol oynadılar. YBTD’ler Türkiye ve dış
politikasını kenardan merkeze, realizmden idealizme doğru yönelmesinde büyük rol oynadılar.
Türkiye’nin Türki Devletler’in bağımsızlıklarını zaman geçirmeden ilk olarak tanıması, Türki
Cumhuriyetler Cumhurbaşkanları’nın ilk resmi ziyaretlerini Türkiye’ye yapmaları ve söylemlerinde
‘Türk Modeli’ üzerinde durmaları, kamuoylarının ve medyanın bu ziyaretlere yüksek ilgi göstermesi
75
ayrıca, ABD başta olmak üzere AT sözcüleri’nin Türkiyenin Orta Asya politikası ve “Türkiye Modelini”
desteklemeleri ilişkilere ivme kazandırdı.
Önce Rus Çarlığı, sonrasında Sovyetler Birliği’nin etkisiyle azalan veya kesintiye uğrayan
ilişkiler, Türki Cumhuriyetler’in bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra din, dil ve ortak kültür’ün etkisi
ve bu etkininin tarafların kamuoyunda meydana getirdiği destek ve uluslararı sistemik güçlerin tarafsız
yada destekleyici söylemleriyle yeniden ve geçmişe göre daha güçlü olarak yeniden başlamıştır.Ortak
kültür,din ve soydaşlık gibi unsurların ülkeler arası ilişkilerde olumlu etki yapma ön kabülü, TürkiyeTürki Cumhuriyetler ilişkilerinde doğrulanmıştır.
KAYNAKÇA
1. ARAS, Bülent, “Turkish Policy toward Central Asia” (SETA Policy Brief, No. 12-April 2008)
2. Atal, Subodh,”Central Asian Geopolitics and U.S. policy in the region: The post-11 September
Era” Mediterranean Quarterly: Spring 2003
3. Bağcı, Hüseyin&Bal, İdris, “Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era: New Problems and
Opportunities”,2004, s.111
4. Bişkek Şamıgazetesi, “Kırgızistan Delegatsıasının Turtsiaga Barışı”, Bişkek Şamıgazetesi,
Ocak 1989
5. Blank, Stephen, “Strategic Studies Institute U.S. interests in Central Asia and the challenges
to them”, Army War College (U.S.) March 2007, s.23
6. Çağ, Galip, “Osmanlı Devleti ve Orta Asya Hanlıkları arasında diplomatik faaliyetlerde
bulunun elçiler ve karşılıklı verilen hediyeler”,Akev Akademi Dergisi Yıl:12 Sayı:35 Bahar
2008, S.128
7. Davutoğlu, Ahmet, “Stratejik Derinlik; Türkiyenin uluslararsı konumu”2008, s.487
8. Dietrich Jung, Wolfango Piccoli, Turkey at the crossroads: Ottoman legacies and a greater
Middle East,Zed Books, s.179
9. Fidan, Hakan, Turkish Foreign Policy toward Central Asia, Journal of Balkan and Near
Eastern Studies, Volume 12, Number 1, March 2010. s.110-112
10. Frank, Andre Gunder, “The Centrality of Central Asia” Internatıonal Herald Tribute, 14
February 1990, Amsterdam: VU University Press, 1992, s.22-23
11. Frazer, Glenda, “Enver Pasha’s Bid for Turkistan 1920-1922” Canadian Journal of History 23,
No:2 1988, s.53.
12. GUNGORMUS KONA, Gamze, “Reasons Behind Turkish Interest In Central Asia”, EUROSIA
CRITIC, June, 2008
13. Jung, Dietrich& Picolli, Wolfongo “Pan-Turkist Dreams and Post-Soviet Realities; Modern Day
Turkey in Greater Middle East; Kemalism Faced with its Ottoman Legacy”, London:Zed Books
2001. s.177-180
Kuru, Ahmet T., "Uluslararası Ortam ve Bölgesel Entegrasyon Teorileri Işığında Türk Birliği
Meselesi"in Mim Kemal Öke (Ed.), Geçiş Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, Istanbul:
Alfa, 1999, s. 149.
14. Landau, Jacob M., “Pan-Turkism: from irredentism to cooperation”, Indiana University Press
1995,s.179
15. Miles, Carolyn, "The Caspian Pipeline Debate Continues: Why Not Iran?", Journal of
International Affairs (US), Vol.53, 1999, No.1, p. 325.
16. Ostroumov, N. “Novıy istoçnik Kokondskova Hanntsvo”, Dialog Sivilizatsiy, baskı 1, Bişkek
2002,s.26
17. Saray, Mehmet,”Rus İşgali devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi
Münasebetler (1775-1875)”, Ankara 1994, Sayı 5,s.7
18. Subcommittee statement, 1994: 332-338
19. Summary of World Broadcast (SWB),ME/1527 E11-3, 2 November 1992
20. Vierling, C. Danielle, “Motives and mind-plays of the media: a content analysis of Turkish
newspaper articles and editorials on events in the Caucasus and Central Asia”, American
University, 1993
21. Zürcher, Eric Jan,”Turkey A Modern History 2004” s.329
76
ANALYSIS OF PRIORITY SECTORS IN POST-INDEPENDENCE TURKMENISTAN
Ercan Ekmekcioglu, Dr., Kyrgyzstan Turkey Manas University,
[email protected], Bishkek-KYRGYZSTAN
Ahmet Dinc, Assist. Prof., Canik Basari University,
[email protected], Samsun-TURKEY
ABSTRACT
The Turkmen lands which had been under the dominance of the Russians since 1881 were
rich in natural underground resources and lots of industrial innovations and investments were done for
the transfer of these resources to Russia. Heavy industry was established in all the branches of the
industry to get benefit from the natural resources rich in raw materials. Turkmenistan, which is world’s
number four in natural gas and number eleven in petroleum has rich reserves in other natural
resources. Turkmen people who couldn’t found a state for 800 years gained its independence on 27
October, 1991. Turkmenistan who struggled against negative gross national product and over 1000%
inflation rates between 1992-1998 during the independence years, began to make progress in a
macro-economic sense from 1999 and 2000 onwards. The direct foreign investments had a great
impact on all the investments of Turkmenistan. In this work, the sectors given priority by Turkmenistan
were discussed. Turkmenistan is a country having rich resources compared to its scarce population.
As a result of this work, it was understood that Turkmenistan living through a transition period gives
priority to energy sector with the production of gas and petroleum, the major natural resources of the
country.
Key words: Turkmenistan, independence, transition period, priority sector.
Jel Code: N75, O13, P21.
1. INTRODUCTION
There are many reasons behind the Russian annexation of the Turkmen lands in 1881 but
one of these reasons was the 1877 Congress of Berlin which prevented Russia from having access to
Aegean Sea and permitted England to take Afghanistan under its protection. Therefore, it meant that
the Russian explicitly got into a competition with the English in Central Asia (TIKA, 1993:2).
The Russians came into Turkmen lands in 1881 and built the railway firstly from the Caspian
coast to Ashkhabad and then to Merv and Uzbekistan. Therefore the socioeconomic life began to
flourish. After the Russian Revolution of 1917, “Socialist System” replaced the tsarism and a series of
reforms were put into effect with the foundation of the Turkmen Soviet Socialist Republic in 1924.
As the 80% of the country was desert, they focused on agriculture on the coasts of Amu
Derya, the biggest river of Turkmenistan and especially produced cottons. While they produced
approximately 70.000 ton of cotton (Pozdnikov and Vedenkin, 1974 ) in 1913, they produced 1.3
million ton of cotton in 1988 (Halov, 1990). Turkmenistan became the second greatest cotton
producer in USSR while becoming the tenth in the world. Karakum, which is one of the largest deserts
of the world covers about 80 percent of the republic. The major rivers of Turkmenistan are Amu Derya
(2540 km), Murgap, Tejen, Etrek. The South of the country is surrounded by the Kopetdag and
Parapamiz Mountains (Baýmyradov and Rogaçewskiý 1958).
Before the revolution, there were four kinds of land and water properties: sanashik, mulk,
vaqf, rental. After the revolution the property was rearranged with the land and water reforms. While
land and real estate ownership were abolished and socialized, the system of kolkhoz and sovkhoz
were established in the villages. The semi-nomadic Turkmen settled and had a country within the
borders. The termination of the war between clans and tribes after the revolution can be shown as
another improvement. While the first ten five year development plans reached they goals, the
eleventh five year development plan couldn’t be successful because of the loss of fertility.
77
Following brief information about the Turkmen, we will analyze the priority sectors of the postindependence Turkmenistan, which accelerate the economic development. Turkmenistan which is the
world number one in gas a petroleum reserves also took steps on the electricity sector. Following the
energy sector, the agriculture, textile and transportation are among the priority sectors of
Turkmenistan.
2. DATA AND METHOD
Turkmenistan faced many difficulties in production and sectoral basis during the first years of
the independence because of lack of experience in free market and the migration of the Russians
from Turkmenistan, who were involved in qualified labor. That’s why it was important for the country to
specify their priorities in order to overcome the hard transition period successfully. In the work, we
focused on the analysis of the priority sectors, considering the location, conditions, underground
resources of Turkmenistan and its absolute and comparative advantage
In this work, the development of the sectors, which contribute to the economic growth in
Republic of Turkmenistan was analyzed, based on the first hand sources and method of observation.
The statistical annual published by Turkmenistan Statistics and Estimation Institute between 19982001 and 2000-2005, The Country Profile of Turkmenistan between 1998-2001 published by EBRD,
the annual human development report of UN and other relevant sources were used as the basic
sources of this article.
3. GENERAL OUTLOOK OF ECONOMY
Turkmenistan began to get into difficulties in raw material, spare part and qualified labor,
following the breakdown of USSR and loss of support from the centre. In addition, when the qualified
labor generally consisting of the Russians migrated, the existing sectors entered into a stagnation.
The production went down substantially every year from the independence to 1997 and moreover
while some facilities worked with 10% capacity, others closed down. Not only a sector but all the
sectors were affected by that stagnation. Because of the reasons stated below, the production rates
also went down in the agriculture sector. The national transport is provided with highway, airway and
railway. The transport sector of Turkmenistan which was insufficient during the first years of the
independence began to develop thanks to the investments in transport. Despite this negative picture,
after 1997, Turkmenistan increased the economic value added from 3% to 30% (Yayan, 1997),
investing million dollars in petroleum chemical industry and preparing a new substructure in textile.
When we look at the Figure 1, we can clearly see the decline in industry and improvement in
other sectors. Because of the reasons stated above, there is a great decline in the industrial field.
Figure 1 1992-1998 Sector Comparison
Industry
Agriculture
Service
Construction
1992(%)
74.5
10.9
9.9
4.7
1998(%)
29
27.3
31.8
11.9
Source: Ministry of Economy and Finance of Turkmenistan and the National Institute of Statistics and
Forecast of Turkmenistan, p.73.
It is seen that the industrial sector was on the focus and the share of the industry within the
economy increased from 29% to 32% in 1999. Also it is clear from the Figure 1 that the service sector
increased to 31%, construction to 11% and agriculture to 26%. (UNDP and Turkmenistan Milli Dovlet
Hasabaty we Maglumatlar Instituty, 2000) If the Iran-Turkey-Europe and Afghanistan-Pakistan
pipelines, which were on the agenda between 1997-2000 had been set up, the export of
Turkmenistan could have doubled. Also, it is shown that the industry increased from 31.4% in 1999 to
37.7% in 2000; the agriculture from 24.8% to 25.8%, however the service sector declined from 31.6%
to 26.7% and construction from 12.2% to 9.8% (Turkmenistan Milli Dovlet Hasabaty we Maglumatlar
Instituty, 2002). When compared the first eight months of 2005 to that of 2004, trade sector grew by
78
29%, service sector by 23%, agriculture sector by 20%, industry sector by 19%, transport and
communication sector by 17% and construction sector by 16% (Turkmen Dowlet Habarlar Gullugy,
2005).
This growth and development went on from 2000 onwards. The macroeconomic figures point
to the increasing economic development. The economic growth of 2003 reached record high 23.1%
because the gas and petroleum production increased by 11%, electricity sector by 2%. Besides, while
the cotton production aimed at 2 million tons, only 700.000 tons of cotton were produced (EBRD,
2004). Thanks to the projects of World Bank, Islamic Development Bank and direct foreign
investments, lots of new investments were made in highway, airway and railway. For example while
new runways were built in Baklanabat and Ashkhabat airports, 203 km of railway was built between
Turkmenabat and Atamurat in 1999 (EBRD, 2001).
3.I. ENERGY SECTOR
Turkmenistan, which is world’ number four in gas reserves and number eleven in petroleum
was the biggest fourth country within USSR in terms of its surface area of 500.000 km2. The reason
why Turkmenistan was less affected by the economic stagnation than other post-independence
republics in 1993 was the increase in gas and petroleum prices on a global scale. Turkmenistan faced
budget deficit in 1994 (CIA, 2003) because of the fact that the gas and petroleum they exported was
not paid by cash. In Figure 2 stated below, it is seen that the electricity, gas and petroleum production
fell down between 1991-1996.
Figure 2 Energy Production
1991
1992
1993
Electricity,mln.Kw/hour
14954
13183
12637
Petroleum, kiloton
5450
5200
4754
Gas, billion m3
84
60
65
Source Oğuz Yayan, Turkmenistan, Ashgabat, 1997, s.106
1994
10520
4408
36
1995
9905
4626
32
1996
10130
4349
35
Some members of Commonwealth of Independent States such as Ukraine, Russia,
Azerbaijan, Georgia and Armenia, which bought gas from Turkmenistan within the previous 5 years till
1996 owe over 1.5 billion Dollars to Turkmenistan. That’s why Turkmenistan doesn’t want to sell gas if
not paid.
If the pipelines were constructed, Turkmenistan could increase its gas production to 100
3
billion m . Also, Turkmenistan-Afghanistan-Pakistan-India gas pipeline planned to be built by UnocalDelta Consortium has a similar capacity. Of 1.6-1.7 billion dollars of export, 1.1 billion dollars came
from sales of natural gas in 1996. In case the pipelines are built, the export of Turkmenistan will reach
at minimum 4.5-5 billion dollars. Similarly Turkmenistan having produced 16-17 million ton of
petroleum produced 4 million ton in 1996. Lot of petroleum giants one of which is Turkish Petroleum
Corporation have still worked in Turkmenistan to find out new oil fields (Yayan, 1997).
While there is a great fall in gas and petroleum production between 1991-1996, it is seen that
there is some progress between 1998-2000 (see also Figure 4). While the gas production was 84
3
3
billion m in 1991, it was only 25 billion m in 2000, ¼ of the 1991 figures. It was observed that the
petroleum production fell down from 5450 ton to 4200 ton. The national economy mainly bases on
gas, petroleum and textile products. It is obvious that the economic development of Turkmenistan will
continue as long as it makes production and markets its goods. We can confirm it, look through the
Figure below. The increase in gas and petroleum production is parallel to the rise in gross national
product.
FIGURE 3 TRANSITION PERIOD ECONOMIC INDICATORS (1992-2007)
79
Year
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
GNP %
-5.3
-10
-17
-7.2
-6.7
-11
5
16
Inflation%(average annual)
Export(millionUSD)
Import(millionUSD)
Trade Balance (millionUSD)
Year
493
2149
1009
1140
2000
3102
2693
1593
1100
2001
1748
2176
1691
486
2002
1005
2084
1644
441
2003
992
1691
1532
147
2004
83.7
759
1004
-231
2005
16.8
614
1137
-523
2006
24.1
1187
1478
-291
2007
GNP %
18.6
20.4
15.8
17.1
17.2
9.6
9
11.6
Inflation%(average annual)
Export(millionUSD)
Import(millionUSD)
Trade Balance (millionUSD)
7
2506
1785
721
11.6
2620
2349
271
8.8
2855
2119
736
5.6
3632
2512
1120
5.9
3870
3320
550
10.7
4939
3638
1300
10.5
6724
3290
3434
8500
4200
4300
Sources: EBRD,Turkmenistan 2000 country investment profile, 20-22 may 2000, EBRD Annual
Meeting, p.6-10;The Economist Intelligence Unit, Country report September 2000, Redhouse Press
Ltd, p.10; EBRD, Transition report 1999, London:1999, p.277; EBRD, Transition report 2007, People
in Transition, UK, 2007, p.201; State Committee of Statistics of Turkmenistan, Statistical Yearbook of
Turkmenistan 2000-2005, Ashgabat, 2006, p. 116; State Committee ofStatisticsofTurkmenistan,
Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2006, Ashgabat, 2007, p. 106; Turkmenistan News
Weekly, official news, No. 724, january 2008, p.4
FIGURE 4 1998-2000 ECONOMIC INDICATORS
3
Gas Production Billion-m
Petroleum Production million ton
Cotton (Thousand ton)
Grain (Thousand ton)
1998
13.25
6.6
707
1.240
1999
22.9
7.4
1.304
1.632
2000
25.3
4.2
1.700
Source: The Economist Intelligence Unit, p.24, p.26. EBRD, Transition Report 2000, Employment,
Skills and Transition, London: European Bank, printed by Hyway printing group, p.67.
If we look at the energy investment made by Turkmenistan till 2000: While its gas export rate
was 33% in 1999, the oil was 30%. The rates of the industry within GNP was 32% in 1999 (Dinç,
2001).
While the development of electrical energy meets the need of Turkmenistan, Turkmenistan
also takes more benefit from it enlarging the export volume to Iran, Turkey, Afghanistan, Pakistan and
Central Asia States. The production of electric energy potentially promotes the extension of electric
export. Turkmenistan leads the construction of a common energy system with the ECO countries to
be able to use its electric potential more efficiently (Turkmenistanın Iktisadiyat ve Maliye Ministirligi,
2010).
Petroleum and Gas Complex: During the independence years, 3200 well bores, which have a
total volume of 9.5 million m3 were started. Over 110 well bores were started on the Caspian Sea and
the explorations were carried out offshore while there were disagreements with the other countries on
the Caspian over the economic field for the petroleum and gas exploration works from 1998 onwards.
During these explorations, the geophysical methods, sismo researches, gravitity and geological
researches were examined along with the perspective structure with the help of the power
installations. In addition, the geophysical methods and over 1000 perspective structures were
explored all over Turkmenistan and prepared for drilling. However the deeper places were insufficient
to be explored. The current aim is to go down 4500-4700 m deep places to increase the annual yield
of the reserves made there and bring into industrial category.
80
Turkmenistan entered into an agreement with the American “Mobil” and British “Monument”
companies for the western sources of the country. Thanks to this agreement, Turkmenistan increased
its power to produce and took benefit from the power of the party countries. The “Transkaspi” pipeline
project is on the agenda for the gas transportation from Turkmenistan to Azerbaijan and Georgia.
This pipeline which is thought to arrive in Turkey over Georgia is projected to have 16 billion m3 of
volume with 1680 km in the first year and 30 billion m3of volume later on. In accordance with the
agreement signed in 1999, “PGS International Limited” was chosen to support the pipeline. An initial
agreement was signed between Turkmenistan and PGS. However this project supposed to be
finished in 2003 wasn’t able to carry out because of the political and/or economic reasons
(Turkmenistan: Eight Years of Independent Development, 1999).
According to Turkmenistan Statistical Institute, 37.2 billion m3 of gas was drilled during the first
ten months of 2002, which was 9% more than 2001. Similarly, 6480.4 ton of petrol was produced
during the first ten months of 2002 (Turkmenistanyn Durmuş-Ykdysady Yagdayy, 2002). While the
electric production fell down parallel to the decline in electric export, the gas production of the first
three months of 2003 increased by 9% compared to the first three months of 2002 and reached at
15.4 billion m3 (Turkmenistanyn Durmuş-Ykdysady Yagdayy, 2003).
When we compared 2004 with 2005 in terms of gas production, the gas production increased
by 7% and reached at 41.4 billion m3 during the first 8 months of 2005. The petroleum production
increased by 3% and reached at 6 billion 543 thousand tons. The natural gas export increased by 8%
3
and reached at 30 billion m . During the first 8 months, 4 billion 627 thousand tons of petroleum were
refined. A great increase in the petroleum-gas known as the main industry, oil refinery, textile and
food industry took place in the previous year. About 9.5 tons of crude oil, 6 million 874 thousand tons
of which were refined and 63 billion m3 of natural gas (Central Asian Law, 2006), 45 billion m3 of which
was exported were produced (see also Figure 5).
FIGURE 5 CRUDE OIL AND GAS PRODUCTION
2000
47,2
2001
51.3
2002
53.5
2003
59.1
2004
58.6
2005
63
2006
64,7
2007
71.8*
Gas Production Billion
m3
Crude Oil Production 7181 8343
9086 10004 9602
9515
8979
9787*
Thousand ton
Electric
Production 9943 10614 10707 10920 12054 12937 13883 19577*
million, kW.h
Cotton (000ton)
1031 1137
490
714
733
738
852
Grain (000ton)
1759 2122
2471
2682
2987
3218
3580
Source: EBRD,Transition report 2000, Employment, Skills and Transition, London, 2000, printed by
Hyway, p. 67; State Committee of Statistics of Turkmenistan, Statistical Yearbook of Turkmenistan
2000-2005, Ashgabat, 2006, p.31- 60; State Committee of Statistics of Turkmenistan, Statistical
Yearbook of Turkmenistan 2000-2006, Ashgabat, 2007, p.23 -50; *These indicators are over first 9
months of 2007, Altyn Asyryn Ykdysadyyeti Jurnal, No. 10 (89), Ashgabat, October 2007, p.1
3.2. TEXTILE SECTOR
Many cotton processing companies and jeans companies have been founded and large
volume fiber and clothing factories have been established and operated since the independence. The
products of these companies are exported to many countries. The fashion centre in Ashhabat, the
cotton cleaning factory in Dashoguz and textile complex known as S. A. Niyazov in Gipchak ( 2.stage)
were completed. The construction of cotton cleaning factory in Halach, cotton processing factory in
Beherden, the textile complexes in Ashghabat and Dashoguz, tent , fiber and clothing factory in
Vekilbazar and cotton complexes in Bayramali are the projects some of which were completed or
went on.
The various raw materials of Turkmenistan and the development of silk, wool and rug
production in the textile sector promote the hand made or machine made production of leather
products, shoes, hats and other goods (Abalokov, 1999 ). The main reason why the textile sector
grew fast in Turkmenistan is the direct foreign investments by Turkish entrepreneurs in this field.
81
When we look at the Figure 6, it is seen that the Turkish entrepreneurs focus on trade and
construction sector mostly and make investments in textile sector in less number but in large scale.
The Turkish companies in textile sector increases in number day by day.
FIGURE 6 Sectors from 1998 Onwards
Sector
Manufacturing Industry
Trade Sector
Construction Sector
Textile Sector
Transportation Sector
Others
Total
Number of Turkish Company
11
57
46
8
8
71
201
Source: Tayfun Ok ve Volkan Aydos, Türkmenistan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimcileri,
İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, Yayın no:1998-74, 1998, s.91
In 1996, the Turkish companies reached at 139 in number and the total amount of these
companies is 2.5 billion dollars. For example while there were 8 Turkish companies during the first
years of the independence, the number increased at 152 in 1997 and 201 in 1998. Ahmet Chalik, the
Turkish businessmen have many textile factories in Turkmenistan. The textile factory which he
founded in 1995 provides employment to 750 people and produce 12 million meters of cloth per year,
having a leadership in textile field in Turkmenistan. Another factory which cost 60 million dollars, was
established in Kaka in 1997 and employs 450 workers produces combed cotton fiber. The textile
factories established by Engin Kale are the most modern factories of the country. The fiber factory
which has 10 thousand tons of production capacity per year was started by Engin Group in Merv in
1995 (TİKA, 1999). In addition, these are the factories founded by the Turkish companies till 2000:
- Norsel Company (Turkey) the textile and weaving factory of 40 million dollars in Gıpchak and
Beherden
- Engin Group (Turkey) the textile factory of 6.9 million dollars in Merv region.
- Gap Turkmen (Turkey) the textile complex of 41.5 million dollars in Ashghabat.
- Agip Swissial (Italy) the sock factory of 30.7 million dollars in Tagda (State.gov, 1999).
- Çalık Holding (Turkey) the textile factory of 54 million dollars in Kizil Avrat region.
- Çalık Holding (Turkey) the textile factory of 142 million dollars in Ashghabat with Japanese
factory.
In total, Turkish companies established 11 textile factories of 522 million dollars in
Turkmenistan (EBRD, 2000).
The production has gone on increasing in textile sector in 2005. The washed wool production
increased by 8%, cotton fiber by 7%, garment industry by 3%, leather products by 34% and shoe
production by 5% (Central Asian Law, 2006). During the first eight months of 2005, the companies
subordinate to Textile Ministry of Turkmenistan increased their production capacity by 20% compared
to 2004, the previous year (Central Asian Law, 2005).
3.3. AGRICULTURE SECTOR
As the typical continental climate is witnessed in Turkmenistan, people are engaged in
agriculture along the river. The 5% of Turkmen lands are suitable for agriculture. While the agricultural
lands and meadows cover 39.4 million hectares, the arable land is 17 million hectares. The agriculture
includes 46% of the net production and 42% of the employment between 1990-1992. The fine grained
cotton, natural silk, fruits such as watermelon, melon, grape and tropical fruits are cultivated on 1.3
million hectares of irrigable land. The cotton production is 1.400.000 tons in 1990s, 3% of which could
be cultivated in Turkmenistan and the rest of which were transported to the other republics as raw
material to be cultivated. Karakum Desert is still worked on to develop an irrigation system. The
longitude of the Karakum Channel providing water from Amu Derya is 1.450 km. The irrigable
cultivated areas will be tripled thanks to the Karakum Channel. The agriculture is carried out in
82
Dayhan Berleshik (peasant associations) and private farms and food products generally are imported
from the neighbor countries. Turkmenistan imported 65% of the corp consumption, 45% of dairy
products, 75% of potato and all the sugar in 1991 (TİKA, 1993). Though, the agriculture sector is of
the most important sectors in Turkmenistan. The progress of agriculture sector in post independence
Turkmenistan pointed out that the country would be self sufficient in food production. The food
production progressed substantially between 1998-1999. The highest wheat production of 1999 was
1.5 million tons. If we make a comparison between the first and last years of the independence, we
can understand the dimension of the agriculture development in Turkmenistan (see Figure 7 and
Figure 8).
Figure 7 Major Agriculture Products (1000 tons)
1990
1991
Cotton
1.457
1.428
Vegetable
411
399
Fruit
216
212
Grain
449
471
Source: Turkish Cooperation and Development Agency, 1993, s.17.
Figure 8 Gross Agriculture Products (1000 tons)
1997
1998
1999 targeted
Cotton
635.2
707
1300
Vegetable
241.2
276.3
280
Fruit
257
334
397
Source: H.Muhammet Abalokov, Turkmenistan Today and Tomorrow, Çev. Rejep Nazarov,
Ashgabat: 1999, p.59.
While the agricultural land covered 39.4 million hectare during the first years of the
independence, it was 40.5 million hector in 1998. The 42% of the total employment and 46% of the
national income came from the agriculture. These rates didn’t change in 1998 much; there was only a
slight change in total employment by 42% and national income by 46%. Kolkhoz and Solkhoz are
engaged in most of the agricultural activity in Turkmenistan. Some of the agricultural activity is carried
out in Dayhan Berleshik and private properties (ASAM, 2000). According to Abalakov, one of the
former cabinet ministers of Turkmenistan, 1.240.000 tons of wheat were produced in 1998. The
agricultural products increased by 24% in 1998 compared to 1997 (Abalakov, 1999). According to
M.A. Ataev, 1.500.000 tons of wheat was produced in 1999. There it is seen that wheat production
increased by 200.000 tons compared to 1991 (National Institute of Statistic and Forecast of
Turkmenistan, 1999).
If we look at the distribution of the agricultural products to the states, Ahal is the biggest
producer; Dashoguz and Mar are the other major states which engage in agricultural production. The
reason why Balkan and Lehap states can’t contribute to agricultural production sufficiently is they the
lands in those states are not suitable for agriculture (Turkmenistanyn Milli Dowlet Hasabaty we
Maglumatlar Instituty, 2002). 2.8 million tons of wheat which were goaled were harvested in 2004. In
addition, all the states reached at their agriculture goals. During the first six months of 2004, 3.9
thousand tons of vegetable, 0.4 thousand tons of melon, 3.9 thousands tons of potato and 1.6
thousands tons of fruit were produced (Altyn Asryn Yktysadyyeti Information, 2004). Although
Turkmenistan is an agricultural country, irrigation facilities are limited; therefore, the agricultural lands
and agriculture yield are limited too. Though, it is the tenth greatest cotton producer of the worlds. The
reason why the recent agricultural goals were not fulfilled can be the agricultural methods and
instruments of the USSR period, which are still used.
The president, Turkmenbashi stated that the national economy is based on gas, petrol and
agriculture. Turkmenbashi targeted that 84.4% of the meat consumption, 93.4% of the milk
consumption, 82.6% of the egg and 85% of all other food products would be producing by 2010
(Myradow, 2000). Moreover Turkmenbashi proposed the necessary reforms for the agenda such as
land reform, transition mechanism to property and market economy. Therefore the farmers were given
83
property right to be land owner. Low interest loans were proposed. The farmers were held exempted
from some taxes. (VAT). At the same time, the farmers were provided with some subsidies such as
seed, tractor and developed agricultural instruments (Abalakov, 1999).
During the years of independence, the development of animal breeding also gave good
results. The number of the cattle increased by 68% between 1991-1999. The number of the cattle was
doubled while the number of sheep and goats increased by 22%, the number of horses by 42%, the
number of camels by 22% (Ministry of Economy and Finance of Turkmenistan, 1999). The cattle,
sheep and goats went on increasing in number during 2000s. When it came to 2006, the number of
small cattle was doubled compared to 2000 (Statistical Yearbook of Turkmenistan, 2006).
3.4. TRANSPORTATION SECTOR
The transportation sector of Turkmenistan consists of railway, highway, airway and seaway,
which have been worked on to develop since the independence. Most of the international companies
and foreign countries actively contribute to the construction of “Trans-Asya”. After Turkmenistan
gained the independence, the international transportation sector developed very fast. Turkmenistan is
preferred for transportation because of its political and geographical advantages. Turkmenistan has
the 80% of the international transportation in the region (Muhammetberdiev, Petrosyan and
Mamidjikov; 2001).
Turkmenbashi wants to make up the transportation deficiency within the country and build
new railways as long as the existing railways which reached at 2000 km in 70 years. Otherwise it
would be difficult to operate in international market and develop successful, low cost and accountable
relations with the neighbors. It is significant that Japan struggles to bring Turkmen railways in
conformity with the international standard. This project will cost approximately 3 million dollars
(National Institute of Statistic and Forecast of Turkmenistan, 1999).
There are more than 15 stations in the existing railway network in Turkmenistan. The major
railway which has been newly established is Tejen-Sarahs-Meshet railway which is 308 km. This
railway connects to Ashghabat –Mari railway on the station Saparmurat Turkmenbashi. The cost of
Tejen-Sarahs railway is 49 billion 989 million manta ,meaning 148 million dollars (Turkmenin Yüpek
Yoly, 1999). Turkmenabat-Atamurat railway which is on “Big Silk Road” and 203 km long was newly
established. The Ashghabat-Karakum-Dashoguz railway which is 530 km long from north and south
began to be built ((Muhammetberdiev, Petrosyan and Mamidjikov, 2001). (This railway was finished in
2006 and put into service.) The highway was constructed again. In 2000, the building company of the
new Ashghabat-Karakum-Dashoguz highway was given a quality award. Ashghabat-Turkmenbashi
road is still on construction. Ashghabat-Mari-Turkmenabat road began to be restored and enlarged.
Finally load and passenger bearing capacity was doubled between 1991-2001 (Amanniyazova,
Annayeva and Muhammetberdiyev; 2001).
One of the important airports is the new international airport which was open in Ashghabat in
1994. The airplane number increased compared to the past years. “Kargo”, “İl” and “Boeing” planes
which are Soviet models were sold and revised; these planes were used to meet the need of the
country in international transportation field. As a result of the contract signed with the “Boeing“
company in 1996, the airplane park of Turkmenistan gained power with “Boeing 757” (Ashgabat
Turkmen Press, 1996). Beside the airport in Ashgabat, one began to restore, modernize the airports
in Balkan, Lebap and Merv and increase their capacities (Maksatnama, 1999). All these investments
were completed in due time and now render service.
4. FINDINGS AND DISCUSSION
Socioeconomic structure of Turkmenistan changed to a large extent during the independence
years. Turkmen people having a rich civilization witness many investments which will bring innovation
and richness to the social life. In Ashghabat and many states, theatres, museums, ice rinks,
swimming pools, entertainment parks and olympic stadiums were built.
After the independence, a new era started and past trading partnerships were revised.
However the sudden fall in the export of natural gas substantially affected the rate of industry in GNP.
Later during the progress period, Turkmenistan improved the industry, giving a start to the export of
84
natural gas, oil and cotton (National Institute of Statistics and Forecast of Turkmenistan, 1999). This
growth and development went on after 2000 onwards. The macroeconomic indicators points out a
great economic growth. Turkmenistan had a record high 23.1% growth rate in 2003.
The priority of Turkmenistan based on gas, petroleum and cotton. The industry sector
flourished due to the increase in oil refineries, gas production, chemical industry, electric industry,
machine production, nitrogen manure and rug and textile products. The industry sector was based on
energy, other natural resources and cotton mostly. When we come from 2000 to 2005, it is observed
that the production save for fishery sector increased from 43.212 billion manat to 126.290 billion
manat (see also Figure 8). The production of all the sectors was approximately tripled.
Figure 9 NATIONAL PRODUCTION REPORT
2000
2001
2002
2003
2004
2005*
Gross Production, billion manat
43212
56688
69522
89440
108382
126290
Industry**
Agriculture
Construction
Transport and Communication
Trade
Mass Housing
Public Service
16741
7871
4404
2617
1714
386
840
21751
11133
5009
2987
2524
431
1011
26229
12864
5851
3536
3508
474
1237
31816
15290
7224
4948
4750
604
2000
37620
18385
9776
6039
6912
772
3277
46447
21990
10059
6092
8472
---
Health and Social Security
1106
1386
1660
2420
2887
--
-Education
1705
2011
2361
3962
4242
Culture and Art
302
502
631
864
1130
-Science and Scientific Services
35
42
47
43
56
-Finance, Loan, Insurance and
-1374
2126
4359
5814
7208
Retirement
Public Corporations
1154
1356
1351
2086
2535
-Others
2963
4449
5417
7619
7543
33230***
Kaynak:National Instıtute of the State Statistics and Information of Turkmenistan, Statistical Yearbook
of Turkmenistan 2000-2005, Ashgabat, 2006, p. 23
* Preliminary preparation ** except for fishery sector *** all other services
There is an increase in the sectors in 2005. However if we compare the gross production of
the sectors, it is observed that there is a decline in agriculture, construction, transportation and
communication sectors but an increase in trade and public food production (see also Picture 1) In the
first eight months of 2005 the trade sector grew by 29%, the service sector by 23%, agricultural sector
by 20%, industry sector by 19%, transportation and communication sector by 17% and construction
sector by 16%, compared to the first eight months of 2004 (Turkmen Dowlet Habarlar Gullugy, 2005).
PICTURE 1 GROSS PRODUCTION STRUCTURE %
% of 2000 Gross Production
Agriculture
29,9
38,7
Transportation and
Communication
18,2
6
10,2
Contraction
4
Food Processing
Industry
Others
85
% of 2005 Gross Production
Agriculture
Transportation and
Communication
26,3
17,4
Constraction
4,8
8
36,8
Food Processing
6,7
Industry
Others
Source: National Instıtute of the State Statistics and Information of Turkmenistan, Statistical
Yearbook of Turkmenistan 2000-2005, Ashgabat, 2006, p. 25
5. CONCLUSION AND EVALUATION
Before more than a century, the Russian invaded Turkmenistan as a result of rivalry against
the British at the end of 19th century. Turkmenistan gained the independence in 1991. There is still
competition in 21st century, however this time the actors involved in this competition have changed.
Middle Asia is very rich in underground resources, however the countries in this region are still
developing and aren’t experienced as they didn’t become an independent state for centuries. Today
energy is very important. Turkmenistan is one of the major countries rich in gas and petroleum
reserves. That’s why Turkmenistan develops corporations with China which needs more energy day
by day against America, the global power and Russia which seeks to have the past authority on
Middle Asia again.
As long as Middle Asia has rich resources, the global powers will go on competition on these
lands. While the competition is in favor of China now, Turkmenistan develops some politics to use its
richness for the benefit of its people. In accordance with the “Open Doors” policy of Turkmenbashi,
Turkmenistan aims to build the required substructure for the integration with the world economy.
According to Adam Smith, it is necessary for Turkmenistan to be specialized in the products with
absolute advantage and get into world market with “Natural Gas and Petroleum”. As for David
Ricordo, Turkmenistan should focus on “agriculture and textile especially wheat and cotton”
having comparative advantage. We can also add into them the sales of gas turned into electricity into
third countries. The development of transportation was also speeded to support the other sectors
these sectors mentioned above are seen to be the priority sectors of Turkmenistan.
In Pre-Independence Turkmenistan, The country had a low GNP rate compared to other
republics. The reason is that although Turkmenistan which is rich in underground resources produced
the raw material, these raw material was processed by other republics, not within the country. As the
VAT of raw material was high, Turkmenistan couldn’t take benefit of the VAT of processed raw
material. After Turkmenistan gained its independence, it had many economic difficulties in production
and consumption because the economic structure was shaped with the support of Russia. When
Russia withdrew its support from Turkmenistan, the country was upside down for a while. The
qualified employees in the industry sector was mostly the Russian and left the country after the
independence. Moreover, the production fell down as the procurement of industrial machines and
equipments were withdrawn, which caused the industry sector to operate by %10 capacity.
However the public property has been replaced gradually by the private sector recently. For
example in 1994, 81.000 hectares of land were granted by the state to about 400 people to cultivate
(Diyar Turkmen Jurnali, 1995). In 2000s, the development thrust was being witnessed in almost all the
sectors of the country. Turkmenistan, which experienced the free market due to the direct foreign
investments, began to sell textile and energy to the developed countries. The GNP of the country
increased so much that Turkmenistan broke a world record in 1999 by 16% and in 2000 by 18%. The
external trade developed much in 2000. While the external trade became 4.3 billion dollars, the export
86
was avoided to exceed the import and the external trade balance resulted to be 721 million dollars
(Sailova, 2001).
Turkmenistan promoted the export in the agricultural products but carried out the import
substitution policy, declining the import and gave the farmers the many subsidies in addition. When
we compare the profitability of the wheat and cotton products with that of fresh and canned vegetable
in the international market, it is seen that the profitability of the wheat and cotton products are lower
(Gonzalo, Pastor and Rooden; 2002). That’s why Turkmenbashi limited the sales of agricultural
products as raw material and promoted them to be sold as bulk product.
As most of the investments were made by the Turkish investors and Turkish investment has
still been preferred today, the amount of investment reached at 6 billion dollars. Turkmenistan got
good results from the import substitution and liberal development strategy.
If the Turkmen people had patience in the transition period of the country and go on following
a rational-structural policy and impartiality, there is no doubt that Turkmenistan will become one of the
leading countries of the world in per capita income in the near future. As the country is rich in
underground and aboveground resources and the population of the country is only 6 million, it is
obvious that the per capita income of GNP will be very high.
REFERENCES:
- G.Baýmyradov we Y.Rogaçewskiý, Turkmenistan SSR-i Ykdysadyýetiniń we Medeniýetiniń Gysgaça
Öçerki, Aşgabat: Türkmenistan Döwlet Neşirýaty, 1958.
- A.I. Pozdnikov, V.T. Vedenkin, Turkmenistan 50. yılda, Aşgabat: Statistik Yigindi, Turkmenistan
Neşiryati, 1974.
- Halov Niyazmurat, Byujetiň Girdeýji Bölegini Artdyrmagyň Yollary, 7.Baskı, Aşgabat: Türkmenistan
kommunisti, 1990.
- Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı, Türkmenistan Ülke Raporu 1993, 2. Baskı, Ankara: Ajans-Türk
matbaacılık, 1993.
- Diyar Türkmen Jurnalı, ‘‘Sprazdinkom Solniçniy Turkmenistan’’, No.10 (42), 1995.
- Ashgabat Turkmen Press, Aşgabat, 1996.
- Oğuz Yayan, Türkmenistan, Ashgabat, 1997.
- Turkmenistanın Prezidenti Saparmırat Turkmenbaşı, Turkmenistanda Durmuş Ikdısadı
Özgertmelerin 2010-ncı Yıla Çenli Dövür Üçin Baş Yörelgesi” Maksatnaması, Aşgabat: Milli Hova
Yollarını Ösdürmegin Esası Uğurları, 1999.
- Turkmenin Yüpek Yoly Hepdelik Gazeti, Tecen-Sarahs-Maşat Demiryolu, No.39 (5001), 29
Sentyabry 1999.
- H.Muhammet Abalokov, Turkmenistan Today and Tomorrow, Çev. Rejep Nazarov, Ashgabat: 1999.
- Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı, Türkmenistan Ülke Raporu, Ankara: Sevinç Matbaası, 1999.
-Turkmenistanın Iktisadiyat ve Maliye Ministirligi, Naçinaliya Programa Prezidenta Turkmenistana
Saparmurat Turkmenbaşı Strategiya Sosyali Ekonomiski Preabrazavaniya v Turkmenistane na Period
do 2010 Goda, Aşgabat: Çap Ediş Türkmenistanın Merkezi Bankı, 1999.
- Ministry of Economy and Finance of Turkmenistan and the National Institute of Statistics and
Forecast of Turkmenistan, Turkmenistan: Eight Years of Independent Development, Ashgabat: 1999.
- EBRD, 2000 Country Investment Profile, Turkmenistan, Business Forum Riga 20-22 May 2000,
Held on the Occasion of the EBRD Annual Meeting.
- UNDP ve Turkmenistan Milli Dövlet Hasabaty we Mağlumatlar İnstituty, Turkmenistan Adam Ösüşi
Hakkında Hasabat 2000. Aşgabat:Turkmen Devlet Milli Neşriyatı, 2000.
- B.Myradow, Turkmenistanın Oba Hojalığı, Aşgabat: 2000.
- ASAM, Altın Asra Girerken Turkmenistan, Ankara: Nurol Matbaacılık, 2000.
- O.B.Muhammtberdiev, T. Petrosyan i D. Mamidjikov, Independent Neutral Turkmenistan: 10
Glorious Years Of The Epoch Of Turkmenbashi The Great, İstanbul: Mega Basım, 2001.
- EBRD, Investment Profile 2001, Business Forum London 22-24 April 2001.
- Dinç Ahmet, “The Influence of Foreign Direct Investment on the Integration of the Turkmenistan
Economy in to the World Economy’’, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış
yüksek lisans tezi), İstanbul, 2001.
- Sailova Oğultaç Allamuradovna, ‘‘Türkmenistan’da Dış Ekonomi İlişkileri ve Özel Sektörün
Gelişmesi’’, 1. Avrasya Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Kongresi, Bişkek-Kırgızistan: 23-26 Haziran
2001.
87
- L.C. Amanniyazova, L.S.Annayeva ve Ö.B.Muhammetberdiyev, Garaşsız, Bitarap Turkmenistan:
Beyik Saparmırat Turkmenbaşı Zamanasının Şanlı 10 yılı, Aşgabat: Turkmenistanın Ikdısadıyet ve
Maliye Ministrligi ve Türkmenistanın Milli Dövlet Hasabatı ve Maglumatlar Institutı, 2001.
- Türkmenistanyn Milli Döwlet Hasabaty we Maglumatlar Instituty, Turkmenistanyn Yyllyk Hasabat
Neşiri 1997-2001 Raporu, Aşgabat: 2002.
- Turkmenistanyn Milli Döwlet Hasabaty we Maglumatlar Instituty, Turkmenistanyn Durmuş- Ykdysady
Yagdayy 2002-njı yylyn Turkmenbaşy- Garaşsyzlyk aylary, Aşgabat, 2002.
- Turkmenistanyn Milli Döwlet Hasabaty we Maglumatlar Instituty, Turkmenistanyn DurmuşuYkdysady Yagdayy 2002-njı yylyn Turkmenbaşy- Nowruz aylary, Aşgabat, 2003.
- EBRD, Transition Report 2004 Infrastructure, UK, 2004.
- Altyn Asryn Yktysadyyeti Information- Analytical Journal, Analytical Review of Social and Economic
Situation in Turkmenistan for January- June 2004, 2004 July, Ashgabat.
- Central Asian Law, Information, Consulting and Translation Co. Günlük Haber Tercümeleri, 08 Eylül
2005.
- Central Asian Law, Information, Consulting and Translation Co. Günlük Haber Tercümeleri,
Turkmenistan, 19 Ocak 2006.
- Gonzalo, Pastor and Ron Van Rooden, Turkmenistan-The Burden of Current Agricultural Policies,
Internatıonal Monetary Fund (IMF) Working Paper, Ashgabat, 2002.
- Turkmen Dowlet Habarlar Gullugy, Turkmenistan News Weekly, Weekly Bulletin, No:32(598),
August 8, 2005.
- www.state.gov/www/aboutstate/business/comguides/1999/europe/turkmen9907/,01 Ocak 2003
- CIA Homepage, http://www.odci.gov/cia/publications/factbook/, 25 March 2003.
88
КОРПОРАТИВДИК МАДАНИЯТ ТҮШҮНҮГҮНӨ БЕРИЛГЕН АНЫКТАМАЛАРГА КАРАТА
ХРОНОЛОГИЯЛЫК ЖАНА КОНТЕНТ-АНАЛИЗ
Нажимудинова Сейил
Кыргыз-Түрк «Манас» Университети, Менеджмент бөлүмү
ага окутуучу, PhD
Abstract
In the literature there are various definitions of the organizational culture concept. The
concept of organizational culture does not have a unique interpretation. Some authors mean by
organizational culture, a complex composition of important assumptions, without evidence received
and shared by team members. Other scholars interpret the organizational culture as a complex of
management philosophy and ideology, values, beliefs, expectations, positioning and rules that
underlie the relationships and interactions within the organization and beyond. This article tries to
bring together different definition given to organizational culture in chronological order from 1952 to
2009
Keywords: Organizational Culture, corporate culture, definition
Дүйнөлүк практикада акыркы жылдарда корпоративдик маданият концепциясы
укмуштуудай популярдуулукка ээ болгон өтө массивдүү адабиятты топтогон. Акыркы жылдарда
корпоративдик маданият феноменине болгон бул илимий кызыгуунун толкуну кайрадан
жанданууда. Бекеринен корпоративдик маданият менеджмент адабиятында бүгүнкү күндө оозго
алынган эң популярдуу түшүнүк. Ошону менен бирге корпоративдик маданиятты изилдөөдө
принципиалдык проблемалардын бири бул түшүнүктүн түздөн-түз терминологиялык статусунан
улам келип чыгат. Ошентсе да корпоративдик маданияттын бүтүн, тарыхый жактан
тизмектелген, социалдык жактан калыптанган бир көрүнүш катары жана уюмдагы жалпы көз
караш, жүрүш-турушка таасир көрсөтүүсү, бир канча деңгээлден түзүлүүсү жана уюмдун
ичиндеги өзгөчөлүктөрдүн кеңири диапазонунда өзүн көрсөтүүсү тууралуу жалпы окшош пикир
басымдуулук кылат. Ошондуктан корпоративдик маданият терминологиясын ачып
түшүндүрүүгө зарылчылык бар. Ар кайсы авторлор корпоративдик маданият феноменине ар
кандай түрдө түшүндүрмө берип келишет. Буга карабастан мындай вариациянын деңгээли
жүйөөлүү маани-маңыздын тышына чыкпайт, тескеричинче бири бирин толуктап турат.
Төмөндөгү таблицада корпоративдик маданият түшүнүгүнө аныктама берген 54 автор(лор)дун
эмгеги берилген.
Таблица 1. Корпоративдик маданияттын аныктамалары
№
Жыл Автор(лор)
Аныктамасы
1. 1952 Эллиот
Ишкананын кызматкерлери
кандайдыр бир деңгээлде бөлүшкөн
жана көнүмүш адатка кирип салтка
айланып калган ой жүгүртүү жана
аракет кылуу жолу. Бул жол “өз
адамга” айланыш үчүн жаңы
киргендер тарабынан өздөштүрүлүшү
керек
2. 1972 Харрисон
Уюмдун мүнөзүнүн борбордук
детерминанты б.а. аныктоочусу
катары көз караштар системасы
3.
1974
Элдридж
Аластир
4.
1976
Силверцвейг
&
Уюмдун алдына койгон максатына
жетүү үчүн уюмдун мүчөлөрүн
группага бириктирүү жолун аныктаган
эрежелер, баалуулуктар, көз
караштар жана жүрүш-туруш
моделдеринин уникалдуу
жыйындысы
Кандайдыр бир группанын ичинде
негизинен колдонулган жүрүш-
89
Булагы
Jaques Elliot,
The changing culture of a
factory. – New York:
Dryden Press, 1952. – P.
251.
Understanding your
organization’s character,
Harrison Roger, Harvard
Business Review, p. 119
Eldridge John, Crombie
Alastair, Sociology of
organization. – London:
Allen & Unwin, 1974. – P.
Changing the Corporate
Culture, Sloan
Аллен
5.
1979
Петигрью
6.
1980
Дэндридж,
Митрофф,
Джойс
7.
1981
Шварц,
Дэвис
8.
1983
Барли
9.
1983
Генри,
Генрик
10. 1983
Линда
Смирцич
11. 1983
Эллен
Уоллак
12. 1983
Алан
Уилкинс,
Уильям
Оучи
13. 1983
Терренс
Дил,
Аллан
Кеннеди
туруштар жана жүрүш-турушка
таасирин тийгизген эрежелер
комплекси
Кандайдыр бир убакыт ичинде ачык
жана коллективдүү түрдө кабыл
алынган мазмун же маанилердин
системасы.
Уюм ичинде уюм мүчөлөрү
тарабынан колдонулган баян,
мифология, салтанат, логотип,
анекдот жана тамашалар
жыйындысы
Уюмдун мүчөлөрү тарабынан
бөлүшүлгөн ишенич жана
күтүүлөрдүн комплекси. Бул ишенич
жана күтүүлөр уюм ичинде өзүнчө топ
жана адамдардын жүрүштуруштарын белгилүү деңгээлде
аныктоочу нормаларды
калыптандырат.
Коллективдин мүчөлөрү ээ болгон
жалпы тажрыйбаны уюштуруу жолу;
Коллективдеги жүрүш-туруш
нормалары, көз караштар,
баалуулуктар жана каада-салттардын
“попурриси” (бирикмеси)
Кандайдыр бир группага мүнөздүү
сөздөр, кыймыл-аракет жана
сүрөттөрдө чагылдырылган
группалык көнүмүш адаттарга
айланган символдор жана элестер
Репрезентативдик, директивалык
жана таасир көрсөтүүчү
функцияларды аткарган жана
маданий мейкиндик жана чындыктын
өзгөчө сезимин жарата алган табигый
тил жана башка символикалык
каражаттар аркылуу берилген маани
маңызга ээ системалар.
Кандайдыр бир кырдаалда
кызматкерлердин эмне кылыш керек
экендиги тууралуу жалпы түшүнүктөр.
Дал ушул ишеничтер, баалуулуктар,
эрежелер, стандарттар жана
философия иштин кандай жүрүш
керек экендигин аныктайт. Алар
болсо жүрүш-туруш, элдин алдында
сүйлөө жана өзүн өзү тааныштырууда
күтүлгөн стандарттарды аныктайт.
Локалдык деңгээлде мүчөлөр
тарабынан бөлүшүлгөн социалдык
маалымат же түшүнүк.
Муундан муунга өткөрүлүп берилген
жана жалпы кабыл алынган жумуш
ордунда күндөлүк кадыресе жүрүштурушту жөнгө салуучу көз
90
Management Review;
On Studying
Organizational Cultures,
Andrew Pettigrew
Administrative Science
Quarterly
Organizational Symboiism:
A Topic To Expand
Organizational Analysis
Academy of Management
Review
Matching corporate culture
and business strategy,
Schwartz Howard., Davis
Stanley, Organizational
dynamics.
Semiotics and the study of
occupational and
organizational cultures
Quarterly
Communication to Self in
Organization and Cultures,
Quarterly
Concepts of culture and
organizational analysis,
Smircich Linda,
Quarterly, 1983, 28, pp.
339-358
Individuals and
Organizations: The
Cultural Match,
Ellen J. Wallach
Training and Development
Journal, February, 1983,
pp.29-36
Efficient cultures: exploring
the relationship between
culture and organizational
performance, 1983
Quarterly
Culture: A New Look
Through Old Lenses,
Terrence E.Deal
Allan A.Kennedy
14. 1983
Вижай Сате
15. 1984
Харрисон
Трайс,
Дженис
Бэйер
16. 1986
Джэй Барни
17. 1986
Гарет
Морган
18. 1987
Бернард
Арокосвами,
Чарльз
Байлс
19. 1988
Роберт Кук,
Денис Руссо
20. 1989
Дэшпанд
Рохит,
Уэбстер
Фрэдерик
21. 1990
2004
Шейн Эдгар
22. 1992
Г.Гордон,
ДиТомасо
караштардын, түшүнүктөрдүн,
жашыруун эрежелердин,
артефакттардын жана тилдик
моделдердин уюткулуу комплекси. Ал
колго илинбейт, көзгө көрүнбөйт, эч
кандай далил талап кылбайт.
Группа мүчөлөрү жалпы бөлүшкөн
көбүнчө ачык жарыяланбаган
маанилүү түшүнүктөр комплекси
Идеология, эрежелер жана
баалуулуктардын аркасында жаткан
түшүнүктөр жана дал ушул
түшүнүктөр айтып көрсөтүлгөн,
колдоого алынган жана мүчөлөргө
жеткирилип берилген тажрыйбалар
Ишкананын бизнести жүргүзүү жолун
аныктаган баалуулуктар, көз
караштар, жоромол жана
символдордун татаал комплекси.
Метафоралык мааниде ишкананы
керектүү векторго багыттаган негизги
көз караш, парадигма, баалуулук
жана идеологияны ташып жүргөн тил,
фольклор, салт-санаа сыяктуу
каражаттар аркылуу уюмдун ишаракетин ишке ашыруу ыкмасы
Уюмдун баалуулуктар жана
идеологиясына байланыштуу ошол
убактыгы ачык туюндурулбаган,
бөлүшүлгөн жана бири биринен
өткөрүлүп берилүүчү түшүнүктөр
жыйындысы.
Кандайдыр бир коомдук бирдиктин
мүчөлөрүнүн ой жүгүртүү, жүрүштуруш жана жалпы бириктирүүчү
нерсеге ишенүү жолу
Стратегия жана күнүмдүк
операцияларында кардарды
борбордук орунга жайгаштырган
жана уюмдун жалны ишмердиги
тууралуу жалпы фундаменталдык көз
караш жана баалуулуктар комплекси.
Маданият группага таянган феномен.
Кандайдыр бир группанын айланачөйрөгө адаптация болуу жана ички
интеграция маселелерин чечүү үчүн
жалпы бөлүшүлгөн негизги эрежелер
модели.
Мындай маселелерге ылайык туура
кабыл алуу, ойлонуу жана сезүү үчүн
уюмга жаңы келгендерге маданият
үйрөтүлүшү керек.
Убакыттын өтүшү менен бир уюмдун
ичинде иштелип чыгып өнүктүрүлгөн,
бөлүшүлгөн жана туруктуу көз караш,
91
The Journal of Applied
Behavioral Science,
Vol.19/No.4 1983, pp.
498- 505, p.501
Implications of corporate
culture: a manager’s guide
to action,Organizational
Dynamics
Studying Organizational
Cultures Through Rites
and Ceremonials,
Review
Organizational Culture:
Can it be a Source of
Sustained Competitive
Advantage?
Review
Morgan Garath. Images of
Organization. – Beverly
Hills,
Sage, 1986. – p. 164
перевод Н.Лапиной, М:
2006 стр. 164
“Organizational culture:
internal and external fits”
Arogyaswamy B. & Byles
C.
Journal of Management
Behavioral Norms and
Expectations, a
Quantitative Approach,
Group & Organization
Studies
Organizational Culture and
Marketing: Defining the
Research Agenda,
Journal of Marketing
Organizational Culture,
American Psychologist,
February 1990, Vol.45, No
2,
Leadership, Schein Edgar.
H.
3rd edition- San Fransisco.
CA.: Jossey-Bass Inc.,
2004
Predicting Corporate
Performance from
Organizational culture,
ишенич жана баалуулуктардын
модели.
Бир группаны же категорияны бири
биринен айырмалап туруучу акылэсти коллективдүү программалоо
23. 1993
Хофстид
Гирт
24. 1995
Дэнисон
Дэниель,
Анеиль
Мишра
25. 1996
Уильям
Вертер,
Кейт Дэвис
26. 1996
Дженифер
Джордж,
Гарет Джонс
27. 1996
Де Кензо,
Роббинс
28. 1997
Тернер
Грегори,
Спенсер
Барбара
29. 1997
Льюс Бун,
Дэвид Курц,
Джуди Блок
Бир уюмду экинчи уюмдан
айырмалап турган моделдер, салтсанаалар жана баалуулуктар
30. 1998
Фрэд
Лютенс
31. 1998
Майкл
Армстронг
32. 1998
Стивен
Роббинс
Күнүмдүк формада туура кабыл алуу,
ойлонуу, кыймыл-аракет кылуу үчүн
жаңы персоналга үйрөтүлгөн негизги
түшүнүктөр модели. Жүрүш-туруш
формалары, нормалар, б.а. жүрүштуруш стандарттары, басымдуулук
кылган баалуулуктар, философия
б.а. кызматкерлерге жана
кардарларга карата мамиле,
эрежелер жана уюмдагы климат –
маданияттын атрибуттары.
Уюмдун жашоосунун субъективдүү
бөлүгүн камтыган бардык мүчөлөрү
үчүн жалпы тараган жана алардын
жүрүш-турушун калыптандыра алган
көз караштардын, нормалардын жана
баалуулуктардын жыйындысы.
Уюм мүчөлөрү тарабынан кабыл
алынган жана кармалган жалпы
таанып билүү, б.а. жалпы бөлүшүлгөн
маани жана түшүнүк. Уюм баалаган
негизги мүнөздөмөлөрдүн топтому.
Өткөн чактагы адаптация жана аман
калуу аракеттеринин символикалык
көрсөтмөсү жана келечекке
адаптация боло алуу үчүн чектөөчү
же мүмкүн кылуучу шарттардын
жыйындысы
Уюмдун адам ресурстары,
ийгиликтери жана
ийгиликсиздиктеринин продукту же
жемиши. Өткөн чакты чагылдырат
жана келечекке форма берет.
Уюмдун ичинде жана тышындагы
группалык жана жекече карымкатнашты көзөмөлдөп турган
баалуулук жана нормалардын
формалдык эмес топтому.
Уюмдагы кабыл алынган жана кабыл
алынбаган жүрүш-туруштарды ачык
белгилеген эрежелер, жаргон,
көнүмүш адаттар ж.б. салт-санаалар
Корпоративдик узак мөөнөттүү
максаттарга жетишүүгө умтулуу
менен чечим чыгаруу процессинде
кардарды борборго койгон уюмда
кеңири тараган жалпы түшүнүк,
баалуулук жана ишеничтер
92
Journal of Management
Studies
Cultural constraints in
management theories,
1993
Executive
Toward a Theory of
Effectiveness,
Organization Science,
Human Resources
Management and
Personnel Management,
McGraw Hill Ed. p.47
Understanding and
Managing Organizational
Behavior,
1996, Addison-Wesley
Publishing Co.p. 473
Human Resources
Management, 5th ed. John
Wiley & Son Inc. p.222
Understanding the
marketing concept as
organizational culture,
Gregory B. Turner,
Barbara Spencer,
European Journal of
Marketing, 1997,
Contemporary Business
Communication, 1997, 2nd
ed.
Prentice Hall
Organizational Behavior,
th
Fred Luthans, 1998, 8 ed.
McGraw Hill Co,
p.550, p.565
Strategic Human Resource
Management,
Michael Armstrong, 2002,
Москва, Инфра стр. 205
Organizational Behavior,
Stephen Robbins, 1998, 8th
Ed.
Prentice Hall Int. Co, p.595
33. 1998
Родин О.А.
Уюмдун материалдык аспекттеринде,
жүрүш-турушунда, аң-сезиминде
жана жада калса кызматкерлердин
акыл-эсинде чагылдырылган
баалуулуктар жана нормативдик
парадигмасы, б.а. кредосу
Уюмдун ичиндеги үстөмдүк кылган
кулк-мүнөз, салт-санаа жана
күтүүлөр. Уюмдагы атмосфера же
климаттын өзү уюм маданияты
дегенге жатат.
Коллективдин жалпы түшүнүгү жана
бул түшүнүктүн кандайча ишенич,
баалуулуктар жана күтүүлөр моделин
жаратуусу
Уюмду туура жолго салуу үчүн
уюмдун лидерлери тарабынан
калыптанган; башкаруучулар жана
кызматкерлер тарабынан ылайыктуу
жүрүш-турушка которулган жана
сыйлоо же мажбурлоо жолу менен
стимулдаштырылган баалуулук жана
ишеничтер комплекси.
Уюмдун негиздөөчүлөрү жана
персоналы тарабынан бөлүшүлгөн
түшүнүктөр, көз караштар,
баалуулуктар жана нормалар
жыйындысы.
Уюм тарабынан жарыяланган жана
уюм мүчөлөрү тарабынан колдонулуу
менен алардын жүрүш-туруш жана
кыймыл-аракеттерине ориентир
катары баалуулуктар жана нормалар
аркылуу туюндурулган маанилүү
жоболордун жыйындысы.
Кандайдыр бир корпорацияга
таандык, анын индивидуалдуулугун
жана материалдык жана социалдык
чөйрөдө өзүн жана башкаларды
таанып билүүсүн чагылдырган жана
жүрүш-турушта көрүнүп турган жана
өз ара аракеттенген материалдык
жана руханий баалуулуктардын
системасы
Маани- маңыз, идея жана
символдордун туруктуу
моделдеринин комплекси.
34. 1999
М. Мескон,
М,Альберт,
Ф. Хедоури
35. 2000
Гибсон,
Иванцевич,
Доннелли
36. 2000
Лесли
Уилсоксон,
Брюс
Миллетт
37. 2000
Ньюстром
Дж.В.,
Дэвис К.
38. 2001
Кибанов А.Я.
39. 2001
Спивак В. А.
40. 2002
Алвессон М.
41. 2003
Кочеткова
А.И.
айырмалап турган жалпы максат, иш
жана байланышка карата маданийэтикалык, моралдык жана башка
постулаттардын жалпы кабыл
алынган системасы
42. 2003
Тромпенаар
сжана
Вульямс
Регулярдуу проблемаларды чечүүдө
уюмдун иштеп чыккан эрежелер жана
методдор сериясы
93
Концепция
организационной
культуры: происхождение
и сущность /
Менеджмент, № 7, 1998,
С. 69.
Основы менеджмента:
Пер. С англ.-М.Дело,
1999 стр.175
Organizations. Behavior,
Structure, Processes, 2000
th
10 Ed., McGraw Hill Co.
The management of
organisational culture,
2000
Australian Journal of
Management &
Organizational Behaviour,
3(2), 91-99 p.94
Организационное
поведение
Ньюстром Дж.В.,
Дэвис К. СпБ., Питер-Юг,
Управление персоналом
организации,
Москва, 2001, Инфра-М,
стр.514
Корпоративная культура,
СПб, Питер, 2001. 27 стр.
Understanding
Organizational Culture,
2002
SAGE Publications Ltd,
p.68
Введение в
организационное
поведение и
организационное
моделирование,
Москва, Дело, 2003,
стр.34
Business across Cultures,
Fons Trompenaars and
Peter
Woolliams, 2003,
Capstone, p.102
43. 2003
Филип
Росински
44. 2003
Ричард
Галлахер
45. 2003
Подлесных
В. И.
46. 2003
Алиев В.Г.
47. 2004
Эрол Эрен
48. 2005
Могутнова
49. 2007
Cалих Гүней
50. 2008
Тихомирова
О.Г.
51. 2008
Веснин В.Р.
айырмалап турган уникалдуу
айырмачылыктар комплекси. Көзгө
көрүнгөн (жүрүш-туруш, тил,
артифакттар) жана көзгө көрүнбөгөн
(нормалар, баалуулуктар жана
негизги идеология) өрнөктөрдү
камтыйт.
Күнүмдүк бизнес жашоосунда
уюткулуу жана жалпысынан
айтылбаган көз караштар, жүрүштуруштар жана кыймыл-аракеттер.
Жалпы баалуулуктар жана
ишеничтер, стиль, коллектив,
күтүлгөн жүрүш-туруш модели
Ички жана тышкы чөйрөгө карата –
позиция, көз караш, жүрүш-туруш –
уюмдун негизги баалуулуктары
чагылдырган жана эмгек
потенциалын жогорулатууга
багытталган башкаруу идеологиясы.
Уюмдун иштөөсүнүн ырааттуулук
жана макулдашылгындык менен
камсыз кылуу маданияты. Уюмдун
миссия жана максаттарын ишке
ашырууну камсыз кылган маанимаңыз, норма жана ориентирлер
системасы.
Кесиптик критерий жана эрежелер
аркылуу биригүү жана жалпы бир
группаны түзүүнүн жыйынтыгы
катары башка уюмдардан
айырмалаган жана өз ара жалпы
ишенич жана баалуулуктар
системасы.
Кырдаалга түшүндүрмө берүү жана
аны өнүктүрүүгө мүмкүнчүлүк берген
уюмдун мүчөлөрү тарабынан
бөлүшүлгөн мазмундар, маанилер,
символдор, ырым-жырым, миф жана
идеологиялык багыттар комплекси.
Уюм өнүгүү процессинде туш келген
проблемалардын кайталангыс
айкалышуусунда келип чыккан
уюмдун уникалдуу тарыхынын
продукту.
Уюи мүчөлөрүнүн социалдык жана
экономикалык карым-катнашыны
жөнгө салган жана проблемаларга
чечим тапкан жалпы ойлоо, ишенич
жана баалуулуктарды түзгөн
бүтүндүк.
Социалдык-экономикалык системаны
башкаруу жана уюштуруу
идеологиясы
Муундан муунга берилип келген уюм
ичиндеги жалпы баалуулуктар,
ишенич, салт-санаалар, символ,
94
Coaching Across Cultures,
2003, Philippe Rosinski
Nicholas Brealey
Publishing
p. 20
The soul of an
organization:
understanding the values
that drive successful
corporate cultures, 2003,
Dearborn Trade Publishing
R.S. Gallagher, p. 3
Теория организации—
СПб.: Издательский дом
«Бизнес-пресса», 2003.
стр.23 и 278.
Теория организации,
2003
Алиев В.Г., стр. 350
Örgütsel Davranış ve
Yönetim Psikolojisi, 2004,
Ankara
Erol Eren, Beta Basınevi,
sayfa 135
Корпоративная культура:
понятие, подходы,
Социологические
исследования. 2005. №
4. С. 130-136.
Yönetim ve Organizasyon
2007 Ankara
Salih Güney
Nobel Yayınevi, sayfa 203
Организационная
культура:
С-Пб.,2008, стр. 12
Управление персоналом.
Теория и практика,
Веснин В.Р.
52. 2008
Алвессон
Мац,
Стефан
Свенингсон
53. 2008
Захарова
Т.И.
54. 2009
Козлов В.В.
уюмдун мүчөлөрүнүн расмий жана
расмий эмес норма жана жүрүштуруш эрежелери, алардын өз ара
жана айлана-чөйрөсү менен карымкатнаштардын системасы.
Тил, баяндар, мифтер, ритуалдар,
салтанаттар, архитектура жана
кыймыл-аракеттер сыяктуу
артефакттар жана физикалык
көрүнүштөрдө туюндурулган жана
бекем орношкон терең маани жана
ишеничтер.
Кандайдыр бир уюмга мүнөздүү жана
конкреттүү ишкердүүлүк чегинде иш
алып бару жана өз ара карым-катнаш
жана мамилелер системасы.
Уюмдун мүчөлөрү тарабынан эч
кандай далилсиз кабыл алынган
жана алардын жүрүш-турушуна чек
койгон жоромолдордун татаал
комплекси. Башкаруу идеологиясы
жана философиясында,
баалуулуктар системасында, ишенич
жана көз караштарда, күтүүлөрдө,
жүрүш-туруш нормаларында
чагылдырылат; адамдын жүрүштурушун тартипке салат жана өзгөчө
кырдаалдарда анын реакциясын
алдын алууга мүмкүнчүлүк берет.
М.:2008 – стр.493
Changing Organizational
Culture, 2008
Mats Alvesson and Stefan
Sveningsson
Routledge Ed., p. 49
Организационное
поведение, 2008 Москва
стр.83
Корпоративная культура,
2009
Москва, Альфа-пресс,
Козлов В.В. cтр.59
Байкалгандай, “корпоративдик маданият” түшүнүгү башкаруучулук дисциплиналарында
жалгыз туура түшүндүрмөгө ээ болбогон түшүнүктөр категориясына кирет. Байкагандай, бул
жааттагы дээрлик бардык изилдөөчүлөр өзүлөрүнүн бөтөнчө аныктамаларын сунуштаган.
Бардык аныктамаларды шарттуу түрдө эки группага бөлсө болот. Биринчи группага
корпоративдик маданияттын элементтерине басым жасалган аныктамаларды киргизүүгө болот.
Мисалы, корпоративдик маданият – бул уюмдагы кабыл алынган баалуулуктар, ишеничтер,
жүрүш-туруш нормалары жана түрлөрү (Barley,1983; Deal& Kennedy, 1983; Gordon & DiTomaso,
1992; Luthans, 1998; Alvesson, 2008). Экинчи группага маданиятты уюмдун жашоо жана тышкы
чөйрөгө адаптация болуу ыкмасы катары баалаган аныктамалар (Schein, 1990, 2004;
Подлесных, 2003).
Таблица 2 де көрсөтүлгөндөй, ар түрдүү авторлор тарабынан берилген элүүдөн ашык
аныктама боюнча контент-анализдин жыйынтыктары Таблица 2. де көрсөтүлгөн. Мындай
аракет алгачкы жолу Козлов (2009) тарабынан дагы жасалган.
Таблица 2. Корпоративдик маданияттын аныктамаларына контент-анализ
Категория А
Аныктоочулар
 Ой / Иш жүгүртүү жолу
 Көз караштар/ ишенич
системасы
 Баалуулуктар
 Жүрүш-туруш модели
 Маанилер системасы
 Эрежелер/нормалар
 Тажрыйбалар
 Жалпы түшүнүк/









Категория Б
Cүрөттөөчү
Мүчөлөр тарабынан бөлүшүлгөн;
Бириктирүүчү;
Репрезентативдүү;
Директивалык/ регулятивдүү;
Таасир көрсөтүүчү;
Муундан муунга өткөн;
Колдоого алынган;
Кардарга багытталган;
Иштеп чыгарылган;
95









Категория В
Компоненттери
Баян
Тил
Фольклор
Анекдот
Тил же жаргон
Мифология
Каармандар
Кредо, ураан
Логотип, белги
Идеология
 Философия
 Социалдык маалымат
 Коллективдүү
программалоо
 Продукт
 Климат/атмосфера
 Ориентир/Идея
 Кулк-мүнөз
 Айырмалап туруучу;
 Өткөн чакты чагылдырган;
 Кабыл алынган;
 Негиздөөчү тарабынан
калыптандырылган;
 Уюм тарабынан жарыяланган;
 Группага таандык;
 Эмгек потенциалын
жогорулатууга багытталган;








Архитектура
Салтанат
Каада-салттар
Ритуал (ырым-жырым)
Көнүмүш адаттар
Үрп-адаттар
Уламыш
Майрам
Корпоративдик маданиятка болгон көз караштардын ар түрдүүлүгү ар кандай
теоретиктердин маданият тууралуу ой-пикирлерин белгилегенде, анын ар кыл аспекттеринен
сөз кылуусу менен шартталат. Балким бул аныктамалардын ичинен эң туурасын же эң
универсалдуулусун издөөнүн эч кажети жок. Ошентсе да, канчалык ар кайсы авторлор
тарабынан корпоративдик маданият түшүнүгүнө ар кыл аныктамалар берилсе дагы, ар биринде
уюмдун мүчөлөрү тарабынан бөлүшүлгөн, башка уюмдардан айырмалап турган жана уюмдун
негиздөөчүсү же башкаруучулар тобу тарабынан калыптандырылган материалдык жана
материалдык эмес элементтер тууралуу сөз болушу ошол эле убакта аларды бириктирип
турган чекитти көрсөтүп турат. Жогорудагы контент-анализдин негизинде корпоративдик
маданияттын аныктамасын төмөндөгүдөй көрсөтүүгө болот:
“Корпоративдик маданият – кандайдыр бир уюмга таандык, мүчөлөрдүн жалпы же
басымдуулук бөлүгү тарабынан кабыл алынган, анын тарыхын чагылдырган жана
келечегине багыт көрсөткөн, тышкы жана ички чөйрөгө карата жүрүш-турушту жөнгө
салган түшүнүктөр, баалуулуктар жана стандарттардын татаал комплекси.”
Колдонулган адабият
1. Alvesson, M., Sveningsson, S., (2008). Changing Organizational Culture, Routledge.
2. Barley, S.R., (1983). Semiotics and the study of occupational and organizational cultures,
Аdministrative Science Quarterly, Vol.28, 482-495
3. Deal, T.E., Kennedy, A.A., (1983). Culture: a new look through old lenses, Journal of
Applied Behavioural Science, Vol. 19 No.4, pp.498-505.
4. Gordon, G., DiTomaso, N. (1992). Predicting corporate performance from organization
culture, Journal of Management Studies, Vol. 29 No.6, pp.783-98
5. Hofstede, G., Neuijen B., Denise D. O. & Sanders G. (1990). Measuring organizational
cultures: A qualitative and quantitative study across twenty cases, Administrative Science
Quarterly, Vol. 35(2), pp.286-316.
6. Luthans, F., (1998). Organizational Behavior, 8th ed. McGraw Hill Co
7. Pettigrew, A.M. (1979). On studying organizational cultures, Administrative Science
Quarterly, Vol. 24, pp.570-81
8. Schein, E. H., (1990) Organizational Culture, American Psychologist, Vol.45, No 2,
pp.109-19
9. Schein, E., (2004). Organizational Culture and Leadership, San Francisco: Jossey-Bass
Publishers.
10. Козлов, В.В., (2009). Корпоративная культура, Москва, Альфа-пресс
11. Тихомирова, О.Г. (2008). Организационная культура, С-Пб.
96
ТҮРК ТИЛДЕРИНДЕ АЛЧА СӨЗҮНҮН КЕЛИП ЧЫГЫШЫ
БГУ нун мугалими
Ар бир тилдин өзүнчө келип чыгуу тарыхы бар ал эми ошол тилдеги ар бир нерсенин
аталыштары да өзүнүн маданиятына жараша болот. Бирок, бардык эле аталыштар өз
маданиятын чагылдыра бербейт. Биз сөз кыла турган түрк тилдериндеги жалпы жемиштердин
ичинен алча сөзүн ала турган болсок, анын түрк элдеринде таралышында, аталышы бирдей
болгону менен ар бир элде
формасы, даамы жана келип чыгуу тарыхы жагынан
айырмачылыктары бар. Алсак, Алча / аlça (Cerasus avium) 1.Анча кичине эмес данектүү, кызыл
тоголок мөмөлүү дарак. 2. Ушул дарактын мөмөсү (КТTS, 88). Гүл тектүүлөрдөн, 3 м бийиктикке
жеткен, эттүү, ширелүү, бир данектүү мөмөсү бар, тикендүү же тикенсиз, ак же гүлгүн түстө гүл
ачкан мөмө дарагы (GTS).
Кыргыз тилиндеги алча / alça сөзү түрк жана фарс тилинде да кездешет жана кыргызча
Cerasus avium түрүнүн аты катары колдонулат. Казак окумуштуусу К. Мусаевдин “алча / alça
сөзү - тоолордо, тоо этектеринде, таштак жерлерде өсүүчү кызыл тоголок, таттуу, майда
мөмөсү бар өсүмдүктүн аты” деген аныктамасына таяна турган болсок, латынча Cerasus avium
аттуу бул мөмө кыргыз тилинде жапайы мөмөгө окшош болгондуктан алча / alça деп аталып
калган. Түрк тилинде кыргыз тилинен айырмаланып алча / alça өрүктүн, ал эми алыч / alıç
болсо жапайы жемиштин аты катары колдонулат.
Түрк тилиндеги алча (Cerasus avium) жапайы түрү Карадеңиз аймагында, айрыкча
Гиресунда көп кездешет. Гиресундун (Түркиянын Чыгыш Карадеңиз аймагында бир шаар) аты
Cerasus дегенден келип чыккан. Куш киразы / kuş kirazı (Cerasus avium) Европадан Японияга
чейин созулган абдан кең географиялык таралуу алкагына ээ. Мамыкоглунун пикири боюнча
Махлептин / Mahlep (Cerasus mahaleb) мекени – Европа жана Азия (Mamıkoğlu, 350) Билги
Булуштун көз карашы боюнча алчанын мекени Европа болуп эсептелет (Bilgi Buluş). Түрк
тилдеринде латын тилиндеги Cerasus avium түрүн атоо үчүн кираз ~ kiraz жана алча ~ alça
сөздөрү алынган. Булардын ичинен экинчиси кененирээк колдонулушка ээ. Алча ~ alça жана
кираз ~ kiraz сөздөрү бүгүнкү күндө кыргыз жана түрк тилдеринде жолукканы менен кээ бир түрк
тилдеринде жана тарыхый булактарда Cerasus avium түрүн эмес, башка мөмөлөрдү атоо үчүн
колдонулганы байкалат.
Кираз / kiraz же гилес / giles сөзү батыш тилдерине грек тилинен кирген. Латынча
*ceresia түрү испан ‘cereza’, француз ‘cerise’, италян ‘ciliegiya’, румын ‘cireáşă’ формаларында,
англис cherry , немец kirsche формасында кездешери белгилүү. Мажарча cseresznye түрү
славян тилдеринен калган сөз болуп эсептелет (Eren, TDES, 244) Ушул себептерден улам
кираз / kiraz сөзүн саякатчы сөз катары кабыл алабыз.
Алча / alça ар түрдүү формада кездешкен гилес / giles сөзүнүн келип чыгышына
байланыштуу ой-пикирлер менен бөлүшүүдөн мурда бул тема боюнча жазылган булактарга
кайрылуу абзел. Алча / alça сөзүнүн жаралуусуна байланыштуу эң алгачкы булак болуп азыркы
учурдагы түрк тилдери саналат. Азыркы түрк тилдеринде бул сөздүн бири-биринен
айырмаланган тыбыштык варианттары бар жана алардын мааниси башка сөздөр аркылуу да
туюндурулат: түрк тилдеринин Орто Азия тобунда алча / alça аталышы вишня маанисинде
кеңири колдонулушка ээ. АХ алчу / alçu, уйг. алча / alça, өзб. олча / olça , түркм. лҗе / lje .
Бул аталыштын фарс тилинде ‫ اﻟﯟﭼﮫ‬/ алуче / aluçe деген паралели (Мусаев, 195, 196) кыр. алча /
alça “алча, чие”; каз. кызыл шие / kızıl şiye “алча”, шие “чие”; к. калп. шие “чие, черешния”; тат.
чийә бакчасы, чув. ахчие; башк. сейә; туркм. алча; каракалпакстандагы турк. гов. чийа, чие,
улже “чие”; хак. алча; балк. эбзе көтет ж.б кезигет.
Кираз / kiraz сөзү болсо иран тилдеринде, жанаша турган айрым түрк тилдеринде же
алардын диалектилеринде гана түрдүү тыбыштык варианттарда учурап, көбүндө жолукпайт.
Өзбек тилинде гилос / gilos, гов. гьлос, уйг. гилас / gilas “чие, алча”, аз. килас / kilas “алча”, килас
агачы / kilas agaçı “алча дарагы”, Өзбекстандагы казак гов. глас / glas, түрк. кираз / kiraz “алча”,
казакстандык түрктөрдө кирез / kirez, кар. диал. кираз / kiraz. Кыргыз говорлорунда ал сөздүн
төмөнкүдөй тыбыштык варианттарда колдонула берери байкалган: Нам. Казык – Арык к. аччық
алча ~aççık alça / алийчә / aliyçä; Анж. Канды к. Олийчә, түштүк гов. алча / alça, әлчә / älçä; Чүй,
97
тал, т. шань, ысык-көл гов., кырг. ад. т. aлча / alça “чие, алча” (ФКГЛ, 28) өзбекстандын Анжиян,
Наманган ж.б. областтарындагы кыргыздарда тыбыштык бир гана формада гиләс / giläs, түштүк
гов. гиләрс / gilärs; Октябрь гов. kиләс / kiläs; таж. кырг. гиләс / giläs; түрүндө жолугат. Кыргыз
адабий тилинде жана анын түндүк говорлорунда мындай сөз мүнөздүү эмес (ФКГЛ, 31). Түрк
тилинин говорлорунда болсо алча / alça сөзү аалууч / ālūç, алыш / alış, алош / aloş, (Mardin)
алуж / aluc “өрүктүн бир түрү” (GTS), (Kars, Erzincan, Tunceli, Elazığ, Malatya) алуча / aluça
“өрүктүн бир түрү” (GTS) түрүндө (TTAS; TTBA, 182), учурдагы жазма адабий тилинде алча /
alça жана алыч / alıç сөздөрү таралган. Бирок алча / alça сөзү кара өрүк маанисинде, ал эми
алыч / аlıç болсо жийде тектүүлөрдөн, талааларда өзүнөн-өзү өскөн, медицинада жана боёк
ишинде колдонулуп, отуну катуу даракты жана ушул дарактын кычкыл даамдуу мөмөсүн атоо
үчүн колдонулат. Диалектилердеги мындай айырмачылыктардын түрк тилинин таасиринен
улам пайда болгону же Орто Азиянын ар кыл аймактарынан Түркия мамлекетине көчүп келген
түрктөр тарабынан келгендиги жөнүндө так маалымат жок. Кираз / кiraz сөзү болсо түрк тилинин
говорлорунда гиляз / gilyaz, гираз / giraz, (Rize) керез / kerez, (Artvin) кирез / kirez түрүндө
кездешет (TTBA, 440)
Жазма булактарга көз чаптыра турган болсок, эски түрк тилинде кездешпеген бул
лексема XI кылымдан кийинки эстеликтердин бир тобунда жолугат. XI кылымда Махмут
Кашгари тарабынан жазылган Диван-и Лугат-ит Түрк сөздүгүндө “алууч / alūç” (DLTHBA, 131)
Орто түркчөдө алуч / aluç, байыркы кыпчак тилинде алчу / alçu түрүндө кездешет (Eren, TDES,
8). 1. (XI. yy.: Divanü Lugat-it-türk Tercümesi) алууч / alu:ç (B. Atalay 1940: I. 122); 2. (XIV. yy.: Abu
Hayyām, Kitāb al-İdrāk li-lisān al-Atrāk) алчу / alçu (A. Caferoğlu, 1931: 21); 3. (XVIII yy.: Sanglax)
алуж / aluc (E. J. Gibb Memorial 1960: 5or. 27) (Clauson, 128) формалары учуратылган.
Алча / alça сөзүнүн келип чыгышына байланыштуу изилдөөчүлөр төмөндөгүдөй ойпикирлерди айтышат:
Тиетзе (Tietze), фарсча аалуу / ālū “кара өрүк” + кичирейтүү мүчөсү –ча / -ça менен
куралган туунду деп жазса (Tietze, 160), Нишанян да ушундай ойду бираз башкачараак
формада баяндаган, т.а. Нишаняндын пикирин Данкофф’тун (Dankoff) пикири боюнча, бул сөз
армян тилинен “алоч / алоč “medlar”, yer. алооч / alōč, алоо / alō , алуч / aluç, алу / alu ”
түрүндө өзгөртүлүп алынган (Eren, TDES, 8) алча / alça сөзү фарсча аалуу / ālū “кара өрүк” + -ча
~-ça “түркчө кичирейтүү мүчөсүнөн” кураларын көрсөтүп, “шефтали шабдаалы” жана “зердали”
сөздөрүндөгү алуу / alū сөзү орто фарсчада алууг / alūg түрүндө кездешерин белгилейт
Рәсәнен (Räsänen) aлча / alça cөзүнүн уңгусу катары фарсча аалуу / ālū, аалууча / ālūča сөзүн
(Räsänen, 18) айтса, Клоусон (Clauson) фарсча алуу / alū менен жакын (Clauson, 128) десе, К.
Мусаев анын фарс тилинде ‫ اﻟﯟﭼﮫ‬деген паралели кезигерин (Мусаев, 195, 196) айтат. К.
Сейдакматов aлча / alça сөзүнүн кызыл түстөгү жемиштерине карата берилген ат экендигин,
сөздүн уңгусу болгон ал / al саргыч кызыл түскө карата азыркы түркмөн, азербайжан
тилдеринде азыр да колдонулуп жаткандыгын жазат. Болжолу, ал / al сөзү “саргыч кызыл”деген
мааниден мурда кыргыз тилинде да колдонулуп, кийин ал өтө сейректеп калган. Ал эми –ча / ça мүчөсү кызылча, жашылча деген сөздөрдө да катышат (Сейдакматов, 38). Алча / alça
сөзүнүн уңгусуна карата Шоабдурахмановдун алучийә / aluçiyä > алучә / aluçä > алуу / alū + чә /
çä (олчә / olçä) > әлчә / älçä деп айткан пикири менимче туура. Анткени багбанчылыкка
тиешелүү башка мөмөлөрдүн аталышынын курамында учуроочу алу “кара өрүк, мөмө”
компоненти бул сөздүн курамында да жолугат. Ал эми анын экинчи бөлүгү катары келген “чийә
/ çiyä” компонентинин азыркы учурда айрым түрк тилдеринде ар кандай тыбыштык
варианттарда жана маанилерде таралганы белгилүү. Маселен кырг. чие / çiye, анын түштүк гов.
кара чеке / kara çeke, өзб. чия / çiya, каз. шие / şiye, к. калп. шие / şiye, чув. aхчие / ahçiye, тат.
чейә / çeyä, башк. сейә / seyä, ж.б. Бирок кыргыз тилиндеги чие / çiye, казак тилинде шие / şiye
сөздөрү тоолордо, тоо этектеринде, таштак жерлерде өсүүчү кызыл тоголок, таттуу, майда
мөмөсү бар бою кыска өсүмдүктү туюндурса, чуваш тилиндеги ахчие / ahçiye, өзб. чие / çiye,
тат. чейә / çeyä, башк. чейә ~çeyä , к. калп. шие / şiye жана казак тилиндеги шиенин экинчи
мааниси “чие / vişne” болуп эсептелет (ФКГЛ, 29) К. Мусаевдин пикири боюнча чуваш, татар,
башкыр, кара калпак жана казак ж.б тилдериндеги бул сөздүн “чие” маанисинде колдонулушу
кийинки көрүнүш. Башта ал сөз тоолордо, тоо этектеринде, таштак жерлерде өсүүчү таттуу,
майда, кызыл тоголок мөмөсү бар өсүмдүктүн аты катары колдонулушу мүмкүн (Мусаев, 195)
Мына ушундай фактылардын жана маалыматтардын негизинде биз Шоабдурахманов
белгилеген алучийә / aluçiyä формасын байыркы деп эсептеп, ал сөз кезегинде иран тилдери
аркылуу кабыл алынган алу “кара өрүк, мөмө” + түрк. чие / çiye (чеке) деген сөздөрүнөн
98
куралып, алгач “чиенин мөмөсү” маанисин туюндурган иран-түрк сөзү болушу ыктымал деп
эсептейбиз. Кийин ар кандай тыбыштык өзгөрүүлөрдүн негизинде ал түрк тилдеринде алча /
alça - олча / olça формаларында колдонулуп калат. Вишня дарагынын Орто Азия, Кавказ ж.б.
таралуусуна байланыштуу анын алгачкы “чие мөмөсү” деген маанисинин ордуна жаңы “вишня”
мааниси жаралган болуу керек. Экинчиден, изилденген обьектиде иран тилинен кирген албалы
/ albalı, гилес / giles сыяктуу сөздөрдүн колдонушу менен алча / alça лексемасы алчанын өзүнчө
бир сортун гана түшүндүрүп калган (ФКГЛ, 29)
Түрк тилиндеги кираз / kiraz сөзүнүн келип чыгышы менен байланыштуу изилдөөчүлөр
бөлүшкөн ой-пикирлер төмөндөгүдөй:
Эрен (Eren), грекче ĸ ρáσι “Kirsche”. Грекче ĸ ρáσι сөзүнүн Кичи Азия уңгулуу бир сөз
экендиги түшүнүктүү болуп турат. Этимологиясы башаламан абалда. Латынча *ceresia’дан
келип чыккандыгы тууралуу пикир билим чөйрөсүндө басымдуу орунга ээ (Eren, TDES, 244).
Рәсәнен (Räsänen), уңгусуну грекче < гр. түрүндө берген (Räsänen, 272). Нишаян (Nişanyan)
кираз / kiraz сөзүнүн уңгусун / грекче kerási / байыркы грекче kerasós “куш түрүндө түшүндүрөт.
Батыш тилдерине грекчеден өткөн. Сөздүн уңгусун Lucullus жана Giresun (Гиресун) менен
байланыштырган уламыш туура эмес. Сөздүн грекче формасынын Тракия же Анадолу тилинен
алынган туунду экендиги кабыл алынган . Бул сөздүн тегин териштирген окумуштуулардын
баары бул гилас / gilas дегенди сырттан өздөштүрүлгөн факт катары карашат. Маселен, караим
диалектилериндеги кираз / kiraz, казакстандык түрктөрдөгү кирез / kirez грекчеден келген сөз
катары эсептелинет (Мусаев , 196)
Aлча
ālū “кара өрүк” + кичирейтүү мүчөсү –ча / –ça сөзүнүн этимологиясын
караганыбызда сөздүн фарс тилинен киргендигин байкайбыз. Фарсчадан түрк тилдерине, түрк
тилдеринен башка тилдерге, орус жана армян тилдерине өткөндүгү айкын болуп турат. К.
Мусаевдин “Башта ал сөз тоолордо, тоо этектеринде, таштак жерлерде өсүүчү кызыл тоголок,
таттуу, майда мөмөсү бар өсүмдүктүн аты катары колдонулушу мүмкүн” деген пикири - туура
аныктама. Себеби түркчөдө алыч / alıç cөзү жапайы мөмөлөр үчүн колдонулууда жана бул
мөмө түрк тилдеринде түрдүү аттар менен кездешип жатат. Мунун себеби түрк элдеринин бул
мөмө менен кеч таанышкандыгында жана бул тилдерге ар түрдүү жолдор аркылуу
киргендигинде жатат.
Гилестин мекени Гиресун шаары экендиги жөнүндө уламыштар да бар. Гректердин бул
аймакта маданият түзгөндүгүн эсепке алуу кираз / kiraz грекче сөз экендиги тууралуу
пикирлерди тастыктайт. Кираз / kiraz аталышы алча / alça cөзүнөн кийинки кылымдарда жана
тар чөйрөдө кездешет. Ошондуктан түрктөрдүн кираз / kiraz сөзү менен таанышуусу Анадолуга
жер которгондон кийин жүзөгө ашкан. Бирок түркчөгө жана башка түрк тилдерине грекчеден же
андан мурунку мезгилдерде фарсчадан өткөндүгү жөнүндө так, туура маалымат жок. Кыргыз
тилине фарсчадан кириши ыктымал (кыргызча гилес / giles < фарсча гилес / giles )
Жогоруда берилгендей алча сөзүнүн келип чыгуу тарыхы изилдөөчүлөрдүн пикирлери
ар башка болгондуктан бир жактуу грек же иран, араб сөзү деп кесе айтууга болбойт. Ар бир
элде алчанын бир канча түрү бар экендиги жана жапайы мөмөнү атап келишкендиги белгилүү.
Пайдаланган адабияттар
1. Мусаев К. М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. - Москва, 1975.
2. Орузбаева Б., Сагынбаева Б. Лингвистикалык терминдеринин кыргызча-түркчө,
түркчө-кыргызча сөздүгү.- Бишкек, 2004.
3. Севортян В. Э. Этимологический словарь тюркских языков.- Москва, 1974.
4. БТОКС) Шамбетов Ж. Ш., Айдарова Р. А., Убукеева А. У. Ботаникалык терминдердин
жана өсүмдүктөрдүн аттарынын орусча – кыргызча сөздүгү.-Фрунзе, 1975.
5. ALKAYIŞ M. Fatih: Türkiye Türkçesinde Bitki Adları: Kayseri 2007, 644 s. Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
6. EREN Prof. Dr. Hasan: Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü: Ankara 1999.
7. ERCİLASUN Prof. Dr. Ahmet Bican: Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I: 2. Baskı Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
99
КАТУУ КАБЫКТУУ ЖЕМИШ ӨСҮМДҮКТӨРҮ
БГУ нун мугалими
Дүйнө жүзүндө жемиш өсүмдүктөрүнүн ар кандай түрлөрү бар. Формасы, өңү-түсү,
көлөмү, даамы ар бир жердин жайгашуусуна жараша өзгөчөлөнөт. Темага байланыштуу жемиш
өсүмдүктөрүн изилдөөдө данектүү, данексиз, кабыктуу жана кабыксыз өсүмдүктөр деп бөлүп
изилдөөгө алдык. Булардын ичинен катуу кабыктуу өсүмдүктөрдү ала турган болсок, алар төрт
топко бөлүнөт. Бадам, мисте, жаңгак, фундук.
Бадам (Аmуgdalus communis) 1. Түштүк жакта өсүүчү мала кызыл түстө гүлдөөчү,
жемиш берүүчү өсүмдүк. 2. Ушул өсүмдүктүн жаңгак сымалдуу, сүйрүсүнөн келген мөмөсү
(КТTS, 153). Бадам дарагы, ушул дарактын ширелүү жана кургатылып желген мөмөсү (GTS).
Бадам / badam сөзүнүн келип чыгышына байланыштуу ой-пикирлер менен бөлүшүүдөн
мурда бул тема боюнча жазылган булактарга кайрылуу абзел. Алмурут сөзүнүн келип
чыгышына байланыштуу эң алгачкы булак азыркы түрк тилдери болуп саналат. Бул сөз түрк
тилдеринде ар кандай тыбыштык варианттарда кездешет: түрк. бадем / badem, түркм. баадам /
bādam, кырг. бадaм / badam, ног. бадaм / badam, к.калп. бадaм / badam, каз. бадaм / badam,
к.тат. бадaм / badam (Eren, TDES, 32), кар. т. г., арм.-кум., кумык. бадам / badam, ктат. бадэм /
badem, кбалк. арм.-кум бадам / badam(нын) тераки ‘бадам дарагы’. Түрк тилдеринин негизги
тобунда батыш кыпчак тилдеринде дагы кеңири пайдаланылган бадам сөзү активдүүлүккө ээ:
ног., ккалп., каз., кырг., тат., уйг., аз. бадам / badam; түркм. баадам / bādam, өзб. бодом / bodom,
түрк. бадем / badem (сал. ктат. бадэм / badem). Түрк тилдеринин айрымдарында орус тилинен
кабыл алынган сөз ‘миндаль’ салыштырмалуу көбүрөөк колдонулат. Тат. (бадам сейрегирээк),
башк., чув., хак., як. миндаль / mindal (Мусаев, 201). Жогоруда белгиленгендей, Аmуgdalus
communis түрүнү атоо үчүн бадам / badam жана миндаль / mindal сөздөрү колдонулат, бирок
бадам / badam сөзү миндаль / mindal сөзүнө караганда кенен колдонулушка ээ.
Бизге бул тема боюнча маалымат бере ала турган эң күчтүү булактардын бири кыргыз
жана түрк тилиндеги диалект болуп эсептелет. Түрк тилинин говорлорунда баям / bayam, баян /
bayan,быям / bıyam, пая / paya,паям / payam,пайем / payem,пиям / piyam түрүндө кездешет
(TTBA, 208). Кипр диалектисинде падем / padem түрү колдонулат. Жергиликтүү диалектилерде
паям / payam түрүндө да кездешет. Кыпчак жана огуз тилдеринде д / d тыбыштарынын й / y
тыбышына өзгөргөндүгүн билебиз. Анадолу диалектилеринде кездешкен паям / payam түрү да
–д- / -d- > –й- / -y- өзгөрүүсү натыйжасында пайда болгон форма. (Eren, TDES, 32). Түркчөңүн
диалектилериндеги баям / bayam формасы да байыркы кыпчакчадагы колдонулушу менен
окшош. Учурдагы жазуу тилинде бадем / badem түрү гана колдонулуп келет.
Бадaм / badam менен байланыштуу булактарга көз чаптыра турган болсок, байыркы
кыпчак тилинде баям / bayam түрүндө кездешет. Кыпчак жана огуз тилдеринде –д- / dтыбышынын –й- / y- тыбышына өзгөргөндүгүн билебиз. Анадолу диалектилеринде кездешкен
паям / payam түрү да –д- / -d- > –й- / -y- өзгөрүүсү натыйжасында пайда болгон форма. Сырттан
кирген сөздөрдө дагы –д- / -d- > –й- / -y- өзгөрүүсүнө күбө болобуз. Oшондуктан фарсча бадaм /
badam сөзүндөгү –д- / -d- тыбышынын кыпчак тилинде –й- / -y- тыбышына өзгөргөндүгү
нормалдуу көрүнүш (Eren, TDES, 32). (15.yy.: Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı) баадаам
/ bādām (Tietze 2002: 256)
Бадaм / badam сөзүнүн келип чыгышына байланыштуу изилдөөчүлөрдүн пикирлери
төмөндөгүдөй:
Изилдөөчүлөрдүн көбү бул сөздүн уңгусун фарсча баадам / bādam ‘an almond’ сөзү
менен байланыштырат (Eren, TDES, 32, Tietze, 256, Räsänen, 54);
Nişanyanдын пикири да ушундай, бирок ал сөздүн уңгусу баадаам / bādām / баайаам /
bāyām ‘бадам’ экендигин, орто фарсчада болсо ваадаам / vādām түрүндө кездешерин жазган
(Nişanyan, www.nisanyansozluk.com). К. Мусаев дагы иран тилдеринде бадам / badam сөзү
бадамды атоо үчүн (перс. ‫ )ﺑﺎدام‬колдонушат (Мусаев, 201) деген пикирди айтат.
100
Бул терминдин алгачкы булагы жөнүндө жалпы пикир — фарс тили экендиги. Аталган
сөз иран тилдеринде колдонулуп, кийин түрк тилдерине тараган. Жалпысынан түрк тилдеринде
бадaм / badam формасында кездешкени менен түркчөдө бадeм / badem түрүндө жолугат.
Кыргызча бадам / badam сөзү фарсча баадаам / bādām (перс. ‫ )ﺑﺎدام‬атоосуна жакын жана
тыбыштык өзгөрүүгө дуушар болгон эмес. Бирок түркчөдө бадeм / badem сөзүндө a тыбышы e
тыбышына өзгөргөн. Tүркчөдөгү үндөштүк законун эске алганда, бул абалга түшүндүрмө
келтирүү кыйын. Ошондуктан алма / alma сөзүндө болгондой бул сөздүн түркчөдө элма / elma
болуп өзгөрүүсү кийинки кылымдарда кездешкен көрүнүш десек болот. Тарыхый булактарда да
бул сөз бадaм / badam жана байыркы кыпчак тилинде баям / bayam түрүндө жолугат
Жаңгак (Juglans regia) 1. Жалбырактары чоң-чоң болуп бийик өсө турган жемиш берүүчү
дарак, жыгач дарагы. 2. Сырты катуу кабык менен капталган, ичинде жей турган даны бар
дарактын мөмөсү (КТTS, 419). Жаңгак тектүүлөр тукумунан, узун өмүрлүү, өзөгү калың, жыгачы
баалуу, өлкөбүздө көп учуроочу дарак, бул дарактын сырты кабыктуу, ичи майлуу жана мөмөсү
крахмалдуу (GTS).
Жаңгак / caŋgak (Juglans regia) Азия, Европа жана Америкада, Түркияда, Чыгыш
Анадолуда жана Тракияда табигый түрдө өсөт. Kара жаңгак (Juglans nigra) болсо Түндүк
Американын чыгышындагы токойлордо табигый түрдө өсөт. Четин жалбырактуу канаты бар
жаңгактын (Pterocarya fraxinifolia) мекени болсо Кавказия жана Батыш Иран (Mamıkoğlu, 598,
600, 602). Түрк тилдеринде кездешкен жаңгак / caŋgak сөзүнө жакын жевиз / ceviz сөзүн Түркия
түркчөсүнөн башка иран тилдери менен араб тилинен жолуктура алабыз. Ушул себептен жевиз
/ ceviz сөзү жаңгак / caŋgak сөзүнө караганда кененирээк аймакта таралган демекчибиз. Кыргыз
тилиндеги жаңгак / caŋgak диалектилериндеги жаңак сөзү түрк тилинин диалектилеринде янгак
/ yangak түрүндө гана кездешип, адабий тилде мындай сөз колдонулбайт. Түрк тилинде
колдонулган жевиз / ceviz сөзү кыргыз адабий тилинде да, анын говорлорунда да жок.
Бул сөз түрк тилдеринде ар кандай тыбыштык варианттарда кездешет: кумук., кбалк.,
ккум. қоз, арм.-кум. хоз / hoz, четлевук ⁄ çetlevuk, кар. т. г. коз ⁄ koz, кар. к. джэвиз ⁄ djeviz, ктат.
джевиз ⁄ djeviz, кумукча жабуз ⁄ cabuz берки джевиз ⁄ djeviz менен түпкү теги бир болсо да
мускам жаңгакты туюндурууда колдонулат. Орто Азияда тараган түрк тилдеринин
айрымдарында жаңгакты атоо үчүн негизинен түрдүү фонетикалык варианттар колдонулат: уйг.
АХ йаңак ⁄ yaŋak, өзб. ёңғоқ ⁄ yoŋgoķ, кырг. жаңғақ ⁄ caŋğaķ, кырг. диал. жаңақ / сaŋaķ; каз. жаңғақ
⁄ caŋğaķ, шаттауық / şattayıķ. Кыпчак тилдеринин түндүк (волга) группасында жаңгакты
туюндуруу үчүн жалпы бир аталыш колдонулат: башк. сәтлөңек / sätlöŋek, тат. читләвек ⁄
çitlävek; ал эми грек жаңгагы болсо, жаңгактын жалпы аталышынан улам жаралган сөз менен
туюндурулат: башк. эре сәтләуек ⁄ ere setläyek, тат. астрахань чикләвезе ⁄ astrahan çikleveze;
салыштырыңыз АХ четлев к ⁄ çetlev k, каз. шеттеуiк ⁄ şetteyik ‘майда токой жаңгагы’. Жаңгакты
батыш кыпчак сыяктуу түштүк түрк тилдери башкача атайт: түркм. хоз ⁄ hoz, аз. гоз ⁄ goz, ккалп.
ғоз ⁄ ğoz, ног. қоз ⁄ ķoz, АФТ қоз ⁄ ķoz ‘жаңгак’; АХ, Х, қоз ⁄ ķoz; дал бул аталыш менен хакасча
хузух ⁄ huzuh ‘жаңгак’ аталышы байланышта болсо керек. Жаңгактын калган аталыштары түрк
тилдеринде бириндеп гана жолугат: тув. тоорук ⁄ tōruk ‘жаңгак’, як. эриэхэ ⁄ eriehe, чув. майăр ⁄
mayar, Т. джевиз ⁄ djeviz, гаг. җевиз ⁄ ceviz. Ошентип, батыш кыпчак тилдеринде жаңгакты
туюндурган эки аталыш бар экенин белгилесек болот. түндүк кавказ жана чыгыш европа
аймагы, қоз / ķoz / хоз ⁄ hoz / коз ⁄ koz; крым аймагы, джевиз ⁄ ceviz / джэвиз ⁄ ceviz. Буга чейин
кеп кылынгандардан улам төмөнкүдөй жыйынтык чыгарсак болот. Түрк тилдеринде жаңгакты
туюндурган жети аталыш бар: қоз / ķoz, йанғак ⁄ yanğak, четлев к ⁄ çetlev k, джевиз ⁄ dceviz,
фындык ⁄ fındık, тоорук ⁄ tōruk, эриэхе ⁄ eriehe. Жаңгакты атоодо батыш кыпчак тилдери менен
огуз тилдеринин ортосунда тыгыз байланыш бар, анткени эки группанын өзгөчөлүгү қоз / ķoz,
джебиз ⁄ dcebiz деген эки аталышты тең колдонгонунда жатат. Ногой тили менен бирге батыш
кыпчак тилдеринин көпчүлүгү чыгыш огуз тилдери (түркм., аз) менен жалпылыкка ээ. Ал эми
калган бөлүгү болгону ктат. жана кар. к. сыяктуу тилдер батыш огуз (Т., гаг.) тилдери менен
окшоштукка ээ (Мусаев, 202, 203).
Салыштырылып жаткан эки тилде, анын говорлорунда маселен, кыргыз тилинин түштүк
диалектисинде жаңак / caŋak (Ceydakmatov, 37), кыргыз адабий тилинде жана түндүк
диалектиде жаңгак / caŋgak колдонулуп келет. Түрк тилинин говорлорунда болсо жевез / сevez,
жевуз / cevuz, жевүз / cevüz, жооз / cōz, жөвүз / cövüz, жөйүз / cöyüz, гевиз / geviz,жавуз / javuz,
(Диярбакыр) жевиз / ceviz, (Oрду) жевүз / cevüz, (Oрду) жөүз / cöüz, (Элазығ) жөйүз / cöyüz,
(Oрду) жөз / cöz, (Элазығ) гевиз / geviz түрүндө кездешет (TTBA, 244; TTAS). Бул ат говорлордо
101
тар чөйрөдө янгак / yangak түрүндө жолугат (Eren, TDES, 69). Учурдагы жазуу тилинде жевиз /
ceviz түрү гана колдонулуп келет.
Жазма булактарда эски түрк тилинде кездешпеген бул сөз XI кылымдан кийин орто
түркчө чыгармаларынын бир тобунда жолугат. Махмут Кашгаринин Диван-и Лугат-ит Түрк
сөздүгүндө “йагак ⁄ yagak” формасында жолугат (DLTHBA, 129). Байыркы түркчөдө жаңгакка
яңак / yaŋak аты берилет. Бул ат говорлордо тар чөйрөдө янгак / yangak түрүндө жолугат (Eren,
TDES, 69). 1. (VIII. yy: Irk Bitig, 56) яғак / yağak; 2. (VIII. yy: Yeniseiskaya pis’mennost’ tyurkov I)
яғак / yağak (S. Ye. Malov 1952: 32, 11); 3. (VIII. yy: Zвei Pfahlinschriften aus dem Turfanfunden)
яғак / yağak (F. В. K. Müller 1915: 6, 5-6); 4. (XI. yy.: Divanü Lugat-it-türk Tercümesi) яғаак / yağa:k
(B. Atalay 1940, III, s. 29, 8; I, s. 90, 267, 417); 5. (XV. yy.: Dictionnaire djagatai-turc) яңак / yaŋak /
яңағ / yaŋağ (V. de Veliaminof- Zernof 1869: 404); 6. (XVIII. yy.: Sanglax) яңак / yaŋak / яңағ / yaŋağ
(E. J. Gibb Memorial 1960: 339г. 14); 7. (XV. yy.: Dictionnaire djagatai-turc) яңак / yaŋak (V. de
Veliaminof- Zernof 1869: 404) (Clauson, 900); 8. Армян-кыпчак эстеликтеринде четлевук / çetlevuk
деген сөз жолугат. Бул сөз ‘майда токой жаңгагы’ маанисинде колдонулган деп божомолдосок
болот. Себеби, буга карама-каршы хоз ⁄ hoz ‘грек жаңгагы’ деген сөз коюлат. Бул сөз жогоруда
аты аталган эстеликтерде түндүк жана чыгыш кыпчак тилдери менен жакындалат (Мусаев,
204); 9. (15.yy.: Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı) жевз / cevz (Tietze, 434); 10. (16.yy.:
Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı) жевз / cevz (Tietze, 434).
Жаңгак
төмөндөгүдөй:
сөзүнүн
келип
чыгышына
байланыштуу
изилдөөчүлөр
ой-пикирлери
Жаңгак сөзүнүн яғ- / yağ- ‘yağmak (жаа-)’ этишинен келип чыгуу ыктымалы чоң (Clauson,
s. 900). Жаңгак / caŋgak сөзү кыргыз тилинин түштүк диалектисинде жаңак / caŋak түрүндө
айтылат. Байыркы түрк тилинде бул сөз йагак ⁄ yagak түрүндө колдонулган (ДTS, 224). Мына
ушул байыркы түрүн алгачкысы деп эсептейбиз. Байыркы йагак ⁄ yagak сөзү йаг- ⁄ yag-\-ак ⁄ -ak
морфемаларынан куралган. Анын йаг ⁄ yag уңгусу — “май”маанисиндеги сөз, ага кичирейтүүчү ак мүчөсү кошулган. Ошондо келип чыккан йагак / yagak сөзү ‘майча’ дегенге жакын маани
берген сөз болгон (Ceydakmatov, 37). Жевиз ⁄ ceviz сөзүнүн келип чыгышы менен байланыштуу
изилдөөчүлөрдүн бөлүшкөн ой-пикирлери төмөндөгүдөй:
Tietze, айва сөзүнүн чыгыш теги арапча жавз / caвz сөзү менен байланыштуу экендигин,
уңгусун / жвз / cвz / түрүндө берген (Tietze, 434). Räsänen уңгусун арапча ауз / auz < перс.
гооз / gōz, башкача айтканда, фарсча гооз / gōz түрүндө берген. Eren уңгусуну арапча жауз /
cauz сөзү менен байланыштырат. Арапча жауз / cauz сөзү фарсчадан алынган. Фарсча гауз /
gauz түркчөгө коз / koz түрүндө өткөн (Eren, TDES, 69). Мусаев, түркчө джевиз / дceviz деген
аталышы арабча жана иранча аталыштар менен жалпы бирдей экенин белгилей кетүү керек.
Салыштырыңыз арабча ‫ ﺟﻮز‬, перс. ‫‘ ﺟﻮز‬грек жаңгагы’ (Мусаев, 202, 203). Nişanyan жевиз / ceviz
сөзүнүн уңгусун арамиже гавзаа / gaвzā түрүндө берген. Oрто фарсчадa гавз / gaвz, иврит
тилинде эгооз / egōz, армянча нгууз / ngūz. Мекени Чыгыш Анадолу жана Батыш Иран болгон
өсүмдүк атынын армянча же башка Анадолу тилинен таралышы ыктымалдуу (Nişanyan,
www.nisanyansozluk.com).
Бул мөмө ар түрдүү аймактарда өсөт. Ушул себептен жаңгак / caŋgak сөзүнүн уңгусун
түрк тилдеринин мүмкүнчүлүктөрү ичинде издөө жана түркчө сөз катары кароо туура болот.
Жаңгак / caŋgak сөзү түркчөдөн башка тилдерде жолукпайт. 11-кылымда бул мөмөнүн канчалык
деңгээлде жайылгандыгын Махмут Кашгаринин сөздүгүнөн байкасак болот. Ал убактарда
жаңгак “ягак / yagak” түрүндө колдонулган жана бул мөмө өскөн жерге “ягаклык / yagaklık” аты
берилген (Yakupoğlu, 2008). Жаңгак / caŋgak сөзүнүн алгачкы булагы түркчө йаг / yag сөзү
экендиги жөңүндөгү көз караштар басымдуулук кылат. Бирок бул сөздүн йағ / yağ ‘жаа’
этишинен же болбосо йағ / yağ ‘май’ сөзүнөн келип чыккандыгы тууралуу пикирлер бир-биринен
айырмаланат. Түркчөдө жана кыргызчада көптөгөн сөздөрдө кездешкен ж / c < й / y
өзгөрүүсүнүн айынан кыргыз тилинде бул сөз жаңгак / caŋgak түрүндө жолугат. Бул ат
түркчөңүн говорлорунда тар аймакта янгак / yangak боюнча калган. Tүркчө жевиз / ceviz сөзүнүн
арапча же фарсча экендиги жөңүндө түрдүү көз караштар бар. Мекенини да эске ала турган
болсок, түркчөгө арапчадан ‘арапча жавз / caвz < фарсча гауз / gauz’ түрүндө, бирок арапчага
да фарсчадан өткөндүгү түшүнүктүү болуп турат. Бул сөздүн түрк тилдерине өтүшү түрк
урууларынын батышка көчүшүнүн натыйжасында, же болбосо түрктөрдүн Ислам динин кабыл
алгандан кийин иш жүзүнө ашкандыгы толук ыктымал.
102
Мисте (Pistacia vera) Майда жаңгак сыяктуу мөмө берүүчү дарак же бадал өсүмдүк жана
ушул өсүмдүктүн жемиши (КТTS, 927). Aнтеп жаңгагы, чам жаңгагы, же болбосо жер жаңгагы
деп аталган жемиштердин жалпы аты (GTS).
Бүгүнкү күндө бул сөздү кыргыз жана Түркия түркчөсүнөн башка жалпы түрк жана иран,
грек тилдеринен да жолуктура алабыз. Өзгөчө арапчада да фустук / fustuq түрүндө кездешет.
Армянча бисдаг / bisdag формалары (орто) фарсчадан алынган. Батыш тилдерине грекчеден
өткөн. Французча pistache, англисче pistachio (Nişanyan, www.nisanyansozluk.com)’. Орусчада да
фисташка / fistaşka түрүндө кездешет (KTLS, 246). Ушул себептен мисте / miste сөзүн саякатчы
сөз катары кабыл алабыз.
Бул сөз түрк тилдеринде да ар кандай тыбыштык варианттарда кездешет: түрк. фыстык
/ fıstık, аз. фыстыг / fıstıg, башк. фисташка / fistaşka, каз. писте / piste, кырг. писте / piste, мисте /
miste / писте / piste, мисте / miste, өзб. пистә / pistä, тат. пистә / pistä, түркм. писсе / pisse, уйг.
пистә / pistä (KTLS, 246). Түрк говорлорунда фысдых / fısdıħ, фысдык / fısdık, фыстых / fıstıħ,
фистук / fıstuk, фустук / fustuk, пүсте / püste түрүндө (TTBA, 324) учурдагы жазуу тилинде
фыстык / fıstık түрү гана колдонулуп келет. Жогоруда көрсөтүлгөндөй түрк тилдеринде түрдүү
формалардын пайда болушунун себеби бул тилдердин таасирленген тилдерде түрдүүчө
кездешкен формалар болуп эсептелет. (Oрто фарсча пистаг / pistag < aр. fustuq, fustaq < gr.
πιστα ία < agr. Πιστά ιον).
Бирок фыстык / fıstık сөзүнүн грекче экендиги жана pistákion сөзүнөн келгендиги
тууралуу пикирлер оордук кылат. Жогорудагы көз караштарга таянуу менен фыстык / fıstık
сөзүнүн этимологиясына караганыбызда сөздүн түрк тилдерине арап тилинен киргендигин
байкайбыз. Бирок арапчага да грек тилинен өткөндүгү көрүнүп турат жана бул сөздүн уңгусун
грек тили менен байланыштырыш керек. Ошондой болсо да түрк тилдерине фарсча аркылуу
өтүшү мүмкүн экендигин көмүскөдө калтырбаш керек (орто фарсча пистаг / pistag < aр. fustuq,
fustaq < gr. πιστα ία < agr. Πιστά ιον). Kыргызчада п / p ~ф / f тыбышынын м / m тыбышына
өзгөргөндүгү жана акыркы к / k тыбышынын түшүп калгандыгы байкалып турат. Өзгөчө үндүү
тыбыштардагы өзгөрүү сингармонизм законуна байланынтуу пайда болгон. Tүркчө фыстык /
fıstık сөзү арапча фустук / fustuq сөзүнө жакын. Бирок фундук ⁄ funduk сөзүндө болгондой у / u
тыбышынын ы / ı тыбышына өзгөрүүсү—түшүндүрүүгө кыйын абал.
Фундук (Corylus avellana) Фундук, токой жаңгагы дарагы (ТКС, 261). Kaйың
тектүүлөрдөн, түндүк жарым шардын жылуу жерлеринде, өзгөчө өлкөбүздүн Чыгыш Kaрадеңиз
аймагында кездешкен, бийиктиги 6-7 метр келген, төбөсү жайылып өскөн дарак, ушул дарактын
катуу кабык ичинде жайгашкан майлуу, крахмалдуу мөмөсү (GTS).
Фындык / fındık (Corylus avellana) Европа, Кавказия, Түндүк-батыш Иран жана
Aнадолуда табигый түрдө өсөт. Tүрк фундугу (Corylus colurna) Kaвказия, Түндүк Иран,
Балкандар жана Түндүк-батыш Анадолуда табигый түрдө кездешет (Mamıkoğlu, 608, 610).
Бүгүнкү күндө бул сөздү кыргыз жана Түркия түркчөсүнөн башка жалпы түрк жана иран
тилдеринен башка грек тилинен да жолуктура алабыз. Өзгөчө арапчада бундук / bunduk
формасында кездешет. Ушул себептен фундук ⁄ funduk сөзүн саякатчы сөз катары кабыл
алабыз.
Бул сөз түрк тилдеринде ар кандай тыбыштык варианттарда кездешет: осм. фундук /
fyndyk, krm. фундук / funduk, түркм. пундук / punduk, pyndyk, aз. fyndyχ (Räsänen, 145). гаг.
пындык / pındık, түрк. фындык / fındık, аз. фындык ⁄ fındık; Түрк тилинин говорлорунда бундук /
bunduk,фындых / fındıħ, фындук / fınduk, хындык / hındık түрүндө (TTBA, 324), учурдагы жазуу
тилинде фындык / fındık түрү гана колдонулуп келет. Фундук сөзүн иранча аталыш менен
салыштыруунун жөнү бар. Перс. ‫ﻓﻨﺪق‬, грек. фындык ⁄ fındık; гаг. пындык сычан ⁄ pındık sıçan
(Мусаев, 203). Tүрк тилдеринде жана түркчөнүн диалектилеринде кездешкен п / p ⁄ б / b ⁄ ф / f
тыбыштык өзгөрүүлөр жат көрүнүш эмес, көптөгөн сөздөрдө жолугат. Бирок у / u тыбышынын ы
/ ı болушу анча деле көп байкалбаган көрүнүш, бул тилдерге мүнөздүү эмес.
Tүркчөдөгү фундук ⁄ funduk сөзү орто түркчө жазууларында кездешпегендиги үчүн бул
сөздү кийинки мезгилдерге таандык сөз катары кабылдоо керек.
103
Фундук ⁄ funduk сөзүнүн келип чыгышы менен байланыштуу изилдөөчүлөрдүн бөлүшкөн
ой-пикирлери төмөндөгүдөй:
Фындык / fındık (Corylus avellana) Европа, Kaвказия, Түндүк-батыш Иран жана
Анадолуда табигый түрдө өсөт. Tүрк фундугу (Corylus colurna) Kaвказия, Түндүк Иран,
Балкандар жана Түндүк-батыш Анадолуда табигый түрдө кездешет (Mamıkoğlu, 608, 610).
Жогоруда аталган аймактарда жана ушул аймактарга жакын жерлерде гретердин маданият
куруп жашагандыгы белгилүү. Бул абал фындык / fındık сөзүнүн грекче сөз экендиги ыктымалын
күчөтөт. Изилдөөчүлөрдүн ортого салган пикирлери сыяктуу фындык / fındık сөзүнүн грекче
экендиги жана pontikón сөзүнөн келгендиги тууралуу көз караштар басымдуулук кылат.
Жогорудагы көз караштарга таянуу менен фындык / fındık сөзүнүн этимологиясына
караганыбызда сөздүн түрк тилдерине араб тилинен киргендигин байкайбыз. Бирок арабчага
да грекчеден өткөндүгү байкалып турат жана бул сөздүн уңгусун грек тили менен
байланыштырыш керек. Бул сөздүн түрк тилдерине өтүшү түрк урууларынын батышка
көчкөндүгүнүн натыйжасында же түрктөрдүн мусулман болушунан кийин иш жүзүнө ашкан
деген божомол бар. Бирок тыбыштык жактан түркчөдөгү фындык / fındık сөзү менен фарсча
(перс. ‫ﻓﻨﺪق‬, грек. фындык / fındık ) фындык ⁄ fındık cөзүнүн окшоштугу себептүү түрк тилдерине
фарсча аркылуу өткөндүгүн четке какпаш керек. (Перс. ‫ < ﻓﻨﺪق‬ар. бундук / bunduḳ < гр. ποντικον
[καρυον] (pontikón (káryon)).
Көпчүлүк өсүмдүктөрдүн аталыштары жалпы түрк тилине фарс, араб тилдеринен
киргендиги белгилүү. Анткени, түрк тили ушул тилдер менен учурунда тыгыз байланышта
болгондуктан бөтөн тил катары бир канча сөздөр менен кошо кирген. Ал эми бул
өсүмдүктөрдүн негизги аталыштары араб, иран тилдерине да грек тилинен киргендиги
белгилүү.
Пайдаланылган адабияттар
1. Мусаев К. М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. - Москва, 1975.
2. Орузбаева Б., Сагынбаева Б. Лингвистикалык терминдеринин кыргызча-түркчө,
түркчө-кыргызча сөздүгү.- Бишкек, 2004.
3. Севортян В. Э. Этимологический словарь тюркских языков.- Москва, 1974.
4. БТОКС) Шамбетов Ж. Ш., Айдарова Р. А., Убукеева А. У. Ботаникалык терминдердин
жана өсүмдүктөрдүн аттарынын орусча – кыргызча сөздүгү.-Фрунзе, 1975.
5. ALKAYIŞ M. Fatih: Türkiye Türkçesinde Bitki Adları: Kayseri 2007, 644 s. Erciyes
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
104
ИЗМЕНЕНИЯ УДАРЕНИЯ В ОБЛАСТИ ИМЕНИ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОГО В КОНЦЕ XX-ГО –
НАЧАЛЕ XXI-ГО ВВ.
Йоанна Вох
Лодзинский университет, Польша
Изменения в акцентной системе русского языка обсуждаются более часто средствами
массовой информации, чем языковедами и специалистами в области акцентологии, хотя
процессы, наблюдаемые в области русского ударения не представляют собой собственно
новых явлений. Попытки установить общепринятую норму русского литературного
произношения слов столь же важны, как, например, изучение грамматических норм или норм
правописания, но разница состоит в том, что литературное произношение – это явление более
сложное и неустойчивое, поскольку оно связано с живой речью, постоянно меняется и не столь
последовательно и объективно фиксируется в словарях, как, например, нормы правописания.
Цель данной статьи – изучение изменений, наблюдаемых в русском литературном
ударении в области имени существительного с конца XX века до его современного состояния
(отраженного в самом последнем учебном пособии по русскому ударению (Резниченко, 2008),
материалом для изучения которых послужили соответствующие словари1 и пособия по русской
акцентуации. В области имени существительного мы выделили несколько группы слов, в
которых наблюдаются перемещения ударения, но здесь ограничимся лишь их кратким
обзором.
У отглагольных существительных среднего рода с окончанием
-ение, -ание
наблюдается большая вариантивность ударения. Часть слов этой группы сохраняет ударение
глагола, от которого они образованы, то есть сохраняют ударение словообразовательной
основы, но в большинстве случаев, ударение постепенно перемещается на суффикс –ен, о чем
свидетельствует внесение в ранг нормы вариантов с ударением на суффиксе. Формы с
прогрессивным перемещением ударения считаются обычно равноправными со словами,
которые сохранили генетическое ударение. С другой стороны наблюдается также и обратный
процесс – стремление к регрессивному перемещению ударения (ближе к началу, сохранение
ударения глагола). Отрыв ударения в этой группе слов происходит непоследовательно
(Горбачевич,1989:80), что иллюстрирует данная ниже таблица:
Орфоэпический
словарь
русского языка под ред. Р. И.
Аванесова, Москва, 1988.
жизнеобеспечение
!не
рек.
квашение !не рек. квашение
мышление и доп. мышление
обеспечение
!не
рек.
обеспечение
И. Л. Резниченко, Орфоэпический
словарь
русского
языка, Москва, 2003.
и
квашение
мышление и мышление
обеспечение и обеспечение
Ударение в глаголе
обеспечить
квасить
мыслить
обеспечить
Чаще всего, преобладающим в этой группе слов является прогрессивное перемещение
ударения на суффикс. В разговорной речи нередки случаи неправильной с точки зрения
современной нормы постановки ударения именно на суффикс –ен: обесценение (вместо
обесценение),
намерение
(правильно
намерение)
(Горбаневский
et
al,
http://gramota.ru/biblio/research/rubric_370/ ), что является своего рода доказательством
актуальности изменений, происходящих в данной группе единиц.
В состав следующей группы (дву- и трехсложные существительные женского рода на –а
(-я)) мы включили слова, испытывающее перемещение ударения с корня на флексию в
единственном числе. Этот процесс является результатом тенденции к усилению
грамматической функции ударения, которая приводит к более четкому разграничению в речи
1
Орфоэпический словарь русского языка, под ред. Р. И. Аванесова, Москва, 1988, Резниченко
И. Р., Словарь ударений русского языка, Москва, 2008, Резниченко И. Р., Орфоэпический
словарь русского языка, Москва, 2003.
105
единственного и множественного чисел. У существительных, испытывающих влияние этой
тенденции, ударение в единственном числе перемещается на флексию, а в множественном
числе остается на корне:
1988
единственное число
пихта
ровня и доп. ровня
кирза и доп. кирза
злоба
камбала и доп. камбала
крапива
2003
пихта !неправ. пихта
ровня и ровня
кирза и кирза
злоба !неправ. злоба
камбала и камбала
крапива !неправ. крапива
множественное число
пихты
ровни
камбалы
-
Перемещение ударения в этой группе слов приводит к изменению их акцентной
парадигмы. В единственном числе эти существительные будут склоняться по парадигме B. Их
акцентная парадигма (Фоминой, 2001) переходит из АП AA в BA, образуя акцентную оппозицию
единственного и множественного чисел.
У существительных женского рода с нулевой флексией наблюдается похожий с
предыдущей группой процесс. Здесь ударение перемещается с корня на флексию во
множественном числе, кроме именительного и винительного падежей, постоянное ударение
(AA) у некоторых существительных этого типа переходит в тип с подвижной АП AB(c1, 4):
ед. ч.
прорубь
пристань
ведомость
1988
мн. ч.
прорубей и доп. прорубей
пристаней и доп. пристаней
ведомости, ведомостей и доп. ведомостей
2003
прорубей и прорубей
пристаней и пристаней
ведомостей и ведомостей
Однако, может происходить и обратный процесс. Ряд неодносложных и производных
существительных, имеющих подвижное ударение во множественном числе (АП AB(c1, 4)),
утрачивает флективное ударение в формах множественного числа (Фомина, 2001:43), которые,
в свою очередь, подстраиваются формам И. и В. п. мн. ч., переходя в АП АА, с постоянным
ударением на корне во всех словоформах. Причиной колебаний ударения у существительных
третьего склонения может быть, с одной стороны, смешение АП с постоянным и подвижным
ударением, с другой стороны, влияние в последних примерах оказывает тенденция к экономии
языковых сил (Горбачевич, 1989).
Имена существительные женского рода с ударением в единственном числе на флексии,
характеризующиеся сложной, древней АП В(c4)A(c 3, 5, 6) или с АП ВA(c 3, 5, 6), часто в речи
произносятся с неправильным, постоянным ударением на корне во мн. ч. , что отражено в
рассматриваемых нами словарях. Обьяснить такое ошибочное ударение несложно.
Разговорная речь стремится к упрощению сложных языковых явлений и поэтому подвижное
ударение упрощается внутри парадигмы, подстраиваясь к остальным формам (в том случае к
форме с ударением в И., Р. и В. падежах):
борода
борозда
борона
доска
коса
1988
вин. бороду, мн. бороды, бород, бородам !не
рек. мн. бород, бородам
вин. борозду и борозду, мн. борозды, борозд,
бороздам !не рек. мн. борозд, бороздам
вин. борону и доп. борону, мн. бороны, борон,
боронам !не рек. мн. борон, боронам
вин. доску и доп. доску, мн. доски, досок,
доскам и доп. досок, доскам
вин. косу и доп. косу
2003
вин. бороду, мн. бороды, бород,
бородам
вин. борозду и борозду, мн.
борозды, борозд, бороздам
вин. борону и борону, мн.
бороны, борон, боронам
вин. доску и доску, мн. доски,
досок, доскам и досок, доскам
вин. косу и косу
Приведенные примеры показывают, как непоследовательно происходит процесс
выравнивания ударения у этих существительных. Словарь И. Л. Резниченко даже не фиксирует
106
существования вариантов во множественном числе у непроизводных существительных с
ударяемой флексией. Это может свидетельствовать об укреплении существующей нормы в
формах множественного числа. Тем не менее, замечается изменение ударения в
единственном числе, в форме винительного падежа наблюдается прогрессивное перемещение
ударения на флексию при одновременном сохранении варианта на корне. В связи с
происходящим процессом, АП существительных описанного типа изменяется и переходит в АП
ВA(c 3, 5, 6), с неподвижным ударением во всей полупарадигме единственного числа.
К группе существительных мужского рода с ударяемой флексией во множественном
числе причисляем те существительные, у которых чаще всего в разговорной речи наблюдается
перемещение ударения с корня на флексию в формах множественного числа и замена
флексии –ы (-и) в И. п. мн. ч. на –а (-я). Ударяемая флексия –а (-я) во множественном числе
характерна, прежде всего, для специальной речи, но все чаще такое перемещение ударения
встречается в современном русском языке, хотя этот процесс остается за пределами
нормативности, если не вписывается в системную возможность употребления флексии –а.
Такая реализация окончания –а возможна только в том случае, когда ударение в формах
единственного числа не падает на последний слог (Горбачевич, 1971:16-17). Поэтому не
нарушают системы русского языка специальные варианты слов, например, бампер, мн.
бамперы, в специальной речи бампера, боцмана, нагеля и др., хотя эти формы неуместно
употреблять в литературной речи. В общелитературной речи наблюдаем большое количество
слов с двумя вариантами флексии во множественном числе:
авиаконструктор
глиссер
конюх
1988
мн. авиаконструкторы, -ов !не рек.
авиаконструктора, -ов
мн. глиссеры, -ов и доп. глиссера, -ов
мн. конюхи, -ов !не рек. мн. конюха, ов
драйвер
-
сервер
-
2003
авиаконструктор,
-а,
мн.
авиаконструкторы, -ов
мн. глиссера и глиссеры
мн. конюхи, -ов, ударение конюха, ов
неуместно
в
строгой
литературной речи
мн. драйверы, -ов // в специальной
речи мн. драйвера, -ов
мн. серверы, -ов // в специальной
речи мн. сервера, -ов
Рассматривая примеры, можно сделать вывод о разном временном существовании
вариантов с ударяемой флексией –а. Некоторые из них прочно вписываются в словарный
состав русского языка, а другие не выдерживают проверки временем и быстро исчезают.
Интересно обстоит ситуация усвоения новых заимствований, основная масса которых –
заимствования из английского языка. Как показывают последние примеры, новые
заимствования очень быстро усваиваются профессиональной и бытовой речями, а оттуда
переходят в общелитературный язык. Перемещение ударения, а точнее, различная его
постановка в литературной и профессиональной речях, свидетельствует об освоении русским
языком новой лексики.
Имена существительные мужского рода, испытывают колебания ударения в области
парадигмы. К этой группе причисляем существительные, в которых наблюдается
прогрессивное перемещение ударения в области парадигмы. Это, главным образом,
производные и многосложные существительные, в которых ударение в И. п. ед. ч. падает на
последний слог корня:
аванпост
бондарь
блокпост
знахарь
книгопро
давец
1988
аванпост, -а, мн. –ы, ов
бондарь, -я, мн. –и, -ей и
доп. бондарь, -я, мн. –и, -ей
блокпост, -а, мн. –ы, -ов
знахарь, -я, мн. –и, ей
книгопродавец, -а
2003
аванпост, -а, мн. –ы, ов !неправ. –а, мн. –ы, ов
бондарь, -я, мн. –и, -ей и бондарь, -я, мн. –и, -ей
блокпост, -а, мн. –ы, -ов и –а, мн. –ы, -ов
знахарь !неправ. знахарь
книгопродавец, -а !неправ. книгопродавец, -а, мн. –
ы, -ов
107
Чаще всего, перемещение ударения в этой группе слов начинается с перемещения
ударения уже в начальной форме слова, т. е. в И. п. ед. ч. оно перемещается на последний
слог корня, а затем такой прогрессивный сдвиг происходит в остальных формах слова.
Перемещение может начинаться также с родительного падежа единственного числа, когда в
форме И. п. ед. ч. ударение уже падает на последний слог корня (ударение переходит на
флексию, а в И. п. остается на последнем слоге корня). В обоих случаях такое перемещение
ударения вызывает определенные результаты в изменении АП этих существительных: от АП
AA к АП B(c1, 4)B.
Последним разрядом существительных, испытывающих изменения в ударении,
являются существительные, которые принадлежат к пассивному запасу лексики русского
языка, они не распространены в повседневной речи, поскольку это слова официальноделового стиля (церковный подстиль). Тем не менее, рассматриваемая группа слов является
давно известной, но из-за политической обстановки, почи весь XX век она не употреблялась и
не фиксировалась словарями. Сегодня эти слова становятся более употребительными, а
вместе с тем ударение в этих словах испытывает колебания.
1988
благовест
благовестить
2003
благовест !неправ. благовест
благовестить! неправ. благовестить
благоглаголание ! неправ.благоглаголание
богодвижимый !неправ. богодвижимый
богознамение !неправ. богознамение
богоизбранный !неправ. богоизбранный
богонаученный !неправ. богонаученный
богоявленный !неправ. богоявлённый, богоявленный
Причиной перемещения ударения в данной группе слов может быть влияние тенденции
к ритмическому равновесию, поскольку большая часть этих слов – это слова многосложные и
производные.
Исходя из вышесказанного необходимо сделать вывод о неравномерном, но в то же
время непрерывном перемещении ударения в области имени существительного, в
перечисленных нами группах слов, характеризующихся сложными или неустойчивыми
акцентными парадигмами. Акцентологические процессы, наблюдаемые нами за последние
двадцать пять лет, отражают возможное упрощение акцентной системы русского языка,
которое, однако, происходит в результате действия разносторонних и часто противоположных
тенденций, сложившихся на протяжении многих лет, но есть и процессы новые, связанные как
с внеязыковой, так и с внутриязыковыми факторами нашего времени.
Литература
Брызгунова Е. А., Связь внутренних законов языка с нормой устной и письменной речи
[в:] http://evartist.narod.ru/text12/11.htm.
Вербицкая Л. А. Давайте говорить правильно. Пособие по русскому языку, Москва,
2003.
Горбаневский М. В., Караулов Ю. Н., Шаклеин В. М., Не говори шершавым языком (О
нарушениях норм литературной речи в электронных и печатных СМИ), доступно в:
http://gramota.ru/biblio/research/rubric_370/.
Горбачевич К. С., Нормы современного русского литературного языка, Москва, 1989.
Орфоэпический словарь русского языка, под ред. Р. И. Аванесова, Москва, 1988.
Резниченко И. Р., Словарь ударений русского языка, Москва, 2008.
Резниченко И. Р., Орфоэпический словарь русского языка, Москва, 2003.
Фомина Т. Г., Русское ударение: Учебное пособие, Казань, 2001.
108
ÜRÜNE YÖNELİK 2000’Lİ YILLARDA YAPILAN PAZARLAMA ARAŞTIRMALARI ÜZERİNE BİR
İNCELEME
Dr.Gözde KOSA
Hacettepe Eğitim Araştırma ve Hizmet Vakfı
[email protected]
ÖZET
Günümüzde tüketici istek ve beklentilerinin hızla değişmesi pazarlama bilgi sistemlerinin ve
pazarlama araştırmalarının önemini arttıran temel unsurlar arasında yerini almaktadır. Pazarlama
karması unsurlarından ürün konusunda yapılan pazarlama araştırmaları, üretici ve tüketici arasında
her gün biraz daha açılan mesafeyi kısaltmanın yollarını incelemektedir. Pazarlama araştırmaları
içinde tüketici istek ve beklentilerini temel alan ürün araştırmaları, ürün kararlarının alınması ve ilgili
stratejilerin belirlenmesinin temelini oluşturmaktadır. Bu doğrultuda gerçekleştirilen araştırmada,
2000’li yıllarda pazarlama araştırmaları alanında uluslar arası anlamda kabul gören Journal of
Marketing ve Journal of Marketing Research dergilerinde 2000-2011 yılları arasında yayınlanmış ürün
araştırmaları konusunda yapılan çalışmalar içerik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Yapılan
değerlendirmeler sonucunda, ürün seçiminde tüketici tercihlerini etkileyecek yeni marka geliştirme,
marka bilinilirliği ve marka değeri yaratılması konularının ağırlık kazandığı gözlenmiştir. Firmaların
rekabet avantajı sağlayacak marka ve marka değeri yaratmak amacıyla yapılan araştırmalarda,
markanın fiziksel özellikleri ve nitelikleri, marka bilinirliliği, marka imajı, markaya bağımlılık, marka
sadakati, marka iletişimindeki tutarlılık, marka duyarlılığı (satış sırasında markanın önemiyle ilgili fiyat,
ambalaj, boyutu, biçimi)ağırlıklı olarak ele alındığı görülmektedir.
Anahtar Kelimeler. Pazarlama Araştırmaları, Ürün Araştırmaları, Marka Değeri
GİRİŞ
Tüketici odaklı pazarlama anlayışının hâkim olduğu günümüzde, işletmeler varlıklarını
sürdürebilmek ve pazarda rekabet avantajı sağlayabilmek için en doğru pazarlama stratejilerini
seçmek ve uygulamak durumundadırlar. Pazarlama anlayışının satış aşamasından pazarlama
aşamasına geçmesi, pazarlama uygulamalarında köklü değişmelere sebep olmuştur. Üretim ve
teknoloji sorun olmaktan çıkarken tüketiciler üzerinde yoğunlaşmaya başlanmıştır. Tüketici odaklı
anlayışın gelişmesiyle birlikte, tüketici istek ve ihtiyaçlarının tatmin edilmesi birinci derecede önem
kazanmıştır. Kuşkusuz bu durum işletmelerin tüketici istek ve ihtiyaçlarını belirlemesiyle mümkün
olmaktadır. Tüketiciye ulaşabilmenin en kısa ve en sağlıklı yolu pazarlama araştırması yapılmasından
geçmektedir. İşletmeler açısından doğru stratejilerin belirlenmesi ve kararların alınmasında ise,
pazarlama araştırmaları aracılığı ile elde edilen verilerin önemi her geçen gün artmaktadır. İşletmeler
pazarlama araştırmasına verdiği önem ölçüsünde tüketicilere ulaşabilmekte ve ihtiyaçlarına cevap
verebilmektedir. Tüketici istek ve beklentilerinin hızla değişmesi pazarlama bilgi sistemlerinin ve
pazarlama araştırmalarının önemi arttıran temel unsurlar arasında yer almaktadır. Pazarlama
araştırmaları içinde tüketici istek ve beklentileri somut çıktı olan ürün üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Ürün kararları işletmelerin pazarlama araştırmalarında ürün ile ilgili stratejilerin temelini
oluşturmaktadır. 2000’li yıllarda ürün araştırmaları konusunda yapılan çalışmalar incelendiğinde,
tüketici tercihlerini etkileyecek yeni marka geliştirme, marka bilinilirliği ve marka değeri yaratılması
konularının ağırlık kazandığı görülmektedir. Tüketicilerin ürünleri tercih etme nedenleri, ürün portföy
genişliğinin tüketicinin satın alma davranışı üzerindeki etkisinin ölçümlenmesi ile ilgili çalışmalar ürün
araştırmalarında ağırlık verilen diğer konulardır.
Pazarlama araştırmaları içinde yer alan ürün araştırmalarının (kullanım ve tutum, ürün
ambalaj testleri, marka değeri) incelendiği bu çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde
pazarlama araştırmaları, ürün araştırmaları ve kullanılan yöntemler hakkında genel bilgiler verilmekte,
ikinci bölümde ise 2000’li yıllarda, pazarlama alanında en güncel akademik ve sektörel çalışmaların
yer aldığı uluslar arası dergilerde yer alan makalelerde, ürüne yönelik pazarlama araştırmaları içerik
analizi yöntemiyle değerlendirilmiş ve sonuçlar yorumlanmıştır.
1. Pazarlama Araştırmaları Hakkında Genel Bilgiler
109
Pazarlama anlayışı ekonomik gelişmelere bağlı olarak sürekli bir gelişme göstermektedir.
Günümüzde pazarlama fonksiyonu modern işletmecilik anlayışında önemli bir yere sahiptir.
Pazarlama araştırmaları, pazarlama fonksiyonunun etkin olarak yürütülmesinde tamamlayıcı bir
özelliğe sahiptir. Pazarlama araştırması (marketing research), işletmenin uzun vadede pazar payını
ve satış hacmini belirlemeyi amaçlamaktadır (Albayrak,200:18). Pazarlama araştırması, pazarlama
karmasını, fiyatlandırma araştırmasını, reklamın etkinliğini ve pazarlama iletişiminin tamamını
incelemektedir. Pazarlama araştırmasının önemi; pazarın belirlenebilmesi, uygun bir pazarlama
karması oluşturulabilmesi ve pazarlama karmasının sürekli olarak gözden geçirilip
değerlendirilebilmesi için gerekli olan, pazara ilişkin bilgileri elde edip, bu verileri kullanmasından
kaynaklanmaktadır (Nakip, 2005:16). Pazarlama araştırması, pazarlama fonksiyonlarına ait sorunların
çözümüne yönelik bilimsel değerlendirmeleri de kapsayan bir işlemdir. Tüm bunlar göz önünde
tutularak pazarlama araştırması, pazarlama fırsat ve problemlerini tanımlama, pazarlama faaliyetlerini
değerlendirme ve oluşturma, pazarlama performansını izleme ve pazarlamayı bir işlem olarak
anlamak için kullanılan bilgi yoluyla pazarlamacı ile tüketici, müşteri ve toplum arasında ilişki kuran bir
işlem olarak tanımlanmaktadır (American Marketing Association: 2004).
Pazarlama araştırması temel ve uygulamalı araştırmalar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
Temel araştırmaların en önemli özelliği; elde edilecek bilginin kısa veya uzun dönemde kullanılacağını
dikkate almadan, genel olarak pazarlama sisteminin herhangi bir yönüyle ilgili bilginin genişletilmesini
hedefleyen çabalar içinde olmasıdır. Uygulamalı araştırmalar ise yöneticilerin belli sorunlarla ilgili
daha iyi kararlar almaları için onlara yardımcı olunmasına yönelik çalışmalardır. Dünyada pazarlama
araştırmalarının başlangıcı, modern anlamda kitle tüketimi ve kitle üretimi kavramlarının gelişmesiyle
ortaya çıkmıştır. Kitle tüketiminin gelişmesi, yani yerel pazarların ulusal pazarlara entegre olması,
yerel farklılıklar yerine sınıfsal ya sosyoekonomik farklılıklar gibi ulusal düzeyde ölçülebilir farklılıkların
kişilerin tutum ve davranışları üzerinde etkin olması, tüketici kitlesinin davranışlarını ölçmeyi
hedefleyen pazarlama araştırmalarının dogmasına neden olmuştur. Ayrıca ulusal ve yerel medyanın
güç kazanıp, kitle iletişim araçlarının geleneksel iletişim araçlarının yerini alması, toplumsal dikey ve
yatay hareketliliğinin artması da, yeni bir analiz birimi olarak tüketicilerin üreticiler ve yöneticiler için ön
plana gelmesine katkıda bulunan etkenlerdir (Zachert,1996:38).
2. Pazarlama Karması İçerisinde Yer Alan Ürüne Yönelik Pazarlama Araştırmaları
Pazarlama Araştırmaları içerisinde yer alan ürün araştırmaları, pazarlama araştırmalarının en
önemli uygulama alanlarından birisidir. Çünkü ürün kararları işletmelerin pazarlama stratejilerinin
temelini oluşturmaktadır. Ürün araştırmaları, yeni ürünlerin geliştirilmesi ve mevcut ürünlerin tüketiciler
tarafından beğenilecek biçimde değiştirilmesi amacıyla yapılan araştırmalardır. Bu tür araştırmalarda,
işletmenin hangi tür ürünleri üreteceği, mevcut ürün türlerine ne gibi ekler yapacağı, hangi ürün
türünün üretiminden vazgeçileceği ve tüketici zevk ve tercihlerine uyacak ürün özelliklerinin
belirlenmesi gibi konular incelenir (Tokol, 2002:130).
Ürün araştırmalarının amacı yeni ürün lansmanı öncesinde pazardaki durumu tespit ederek,
pazardaki riskleri, açık noktaları görmek ve tüketicilerin bir ürüne karşı reaksiyonlarını ölçmektir.
Böylelikle tüketicilerin ürün kullanımı hakkında firmalar farklı bakış açılarını değerlendirmiş ve
çalışmalarını bu doğrultuda yürütmüş olacaktır. Ürün araştırmaları ile hedef kitlenin test edilen ürüne
ilişkin detaylı algılamaları ve düşünceleri elde edilir. Daha sonra bu verilerin rakip ürünlerle
(markalarla) kıyaslanmasına gidilir. Bu çalışma sonucunda "ürün ve marka kullanımı", "marka imajı"
ve bu ürün kategorisinde tüketicilerin beklentileri tanımlanır. Yoğun olarak yapılan ürün araştırmaları
aşağıda yer almaktadır; Ürün kullanım ve tutum araştırmaları, ürün, paket, isim ve ambalaj testleridir.
Ürün araştırmaları, tüketicilerin ürün veya hizmetlere karşı tutumlarını, algılama biçimlerini ve
ürünlerin tüketicilerin kullanma alışkanlıklarına olan etkilerini saptamak amacıyla sürdürülen
araştırmalardır. Ürün araştırmaları kapsamında yer alan araştırma türlerini aşağıdaki şekilde
açıklamak mümkündür (Mooy, 2002:43).
2.1.Kullanım ve Tutum Araştırmaları
Kullanım ve tutum araştırmalarının amacı belirlenen ürün kategorisinde, tüketicilerin ürüne
ilişkin pazarlama bileşimine (yani ürün, ambalaj ve reklama) karşı reaksiyonları, tutumları ve davranış
kalıplarının saptanmasıdır. Bir başka deyişle tüketicinin ürün kullanımı hakkında üretici firmaya fikir
vermek ve farklı bakış açıları kazandırmaktır. Söz konusu araştırma teknikleri ile ele alınan ürünü
110
kullanan hedef kitlenin bu ürüne ilişkin detaylı algılamaları ve düşünceleri derlenir. Daha sonra bu
verilerin rakip ürünlerle (markalarla) kıyaslanmasına gidilir (www.gfk.com). Bu çalışma sonucunda
"ürün ve marka kullanımı", "marka imajı", ve bu ürün kategorisinde tüketicilerin beklentileri tanımlanır.
Ayrıca tüketici için önemli olan veya olmayan noktaların belirlenmesi, tüketicinin ürünü kullanım şekli,
miktarı, kullanım sıklığı gibi konularda da fikir sahibi olunabilir.
2.2.Ürün Testleri
Söz konusu test yeni ürün geliştirilmesinde, mevcut üründe veya mevcut ürün değişikliğinde
başvurulan bir yöntem olarak bilinir. Ürün testinin amacı, ürüne karşı mevcut tüketicilerin, rakip
tüketicilerin veya potansiyel tüketicilerin yaklaşımını almaktır. Üründe bulunan özelliklerin, güçlü ve
zayıf yönlerinin tüketiciler tarafından değerlendirilmesi, belirlenmesi ve buna paralel olarak ihtiyaç ve
önerilerin ortaya çıkarılması amaçlanır. Ürün testleri yeni ürün tasarımlarında veya mevcut ürünlerde
markasız (blind) veya markalı olarak gerçekleştirilebilir. Tüketicilerin markadan kaynaklı avantaj ve
dezavantajlardan etkileneceği göz önünde bulundurulursa mevcut üründe yapılacak değişikliklerin ilk
etapta mutlaka markasız test edilmesi önerilir (www.hohenstein.com).Yeni bir ürün piyasaya
çıkarılacağı zaman tüketicinin ürüne karşı reaksiyonlarını almak ve daha sonraki adımları buna göre
belirlemek için mutlaka ürün testi yapılmalıdır. Ürün testleri hızlı tüketim ürünlerinden, dayanıklı
tüketim ürünlerine kadar tüm ürün kategorileri için uygulanabilir (www.bilesim-int.com.tr).
2.3.Ambalaj Testleri
Tüketiciler bir ürünün fonksiyonel özelliklerinin yanında ürünün fiziksel veya kişiliğine ait
karakteristiklerini de değerlendirirler. Başka bir ifadeyle; tüketiciler satın aldıkları ürünü sadece o
ürünün ne işe yaradığını bildikleri için değil, aynı zamanda ürün hakkında ne hissettiklerini göz önüne
alarak verirler. Markalama ve ambalajlama stratejisinin temelinde de tüketicilerin bu davranışı, yani
satın alma kararlarını bir takım rasyonel ve duygusal düşüncelere dayalı olarak vermeleri yatmaktadır
(www.crc-tr.com). Marka isminin logosunun ve ambalajının tüketici algılayışında tetikleyici bir
özelliğinin olması gerekir. Yani tüketicide duygusal ve rasyonel olarak ürün, marka ve ürünü üreten
firma bütünü, ürünün kalitesi, ürünün hangi ihtiyacı karşılayacağı, ürünün kullanım kolaylığı gibi algıya
dayalı sayısız imaj, imge ve çağrışım oluşturmalıdır. Dolayısıyla pazara sunulacak bir ürünün
taşıyacağı marka ve logosunun tüketici zihninde neler çağrıştırdığı, ürünü ne denli temsil edebildiği,
söylenişinin ne derece kolay olduğu, akılda kalıcılığı, diğer markalardan ne derecede ayrıştırılabildiği
ve dikkat çektiği gibi konuların araştırılması çok önemlidir. (www.betaarastirma.com) Benzer şekilde
ürünü içinde markayı da üstünde taşıyacak ambalaj, ürün ve marka ile yaratılmak istenen etkiyi
destekler nitelikte olmalıdır. Ambalaj, grafik tasarım, renk, boyut, satın almaya ikna etme, ürün ve
marka imajına katkı, kullanım pratikliği, ayırt edicilik gibi kriterler açısından tüketici nezdinde test
edilmesi gerekir.
2.4.Marka Değeri Araştırması
Marka, tüketicinin ürün ve hizmete ilişkin düşüncesini yansıtırken, işletmeler arasındaki
rekabette ön plana çıkan unsur olmaktadır. İşletmeler ürettikleri ürün ve hizmetlerinin sürekli talep
edilmesini ve buna bağlı olarak yüksek ve düzenli satış hâsılatı ve nakit devamına sahip olmak
istemektedirler. Böylece marka, değer ve güç göstergesi konumuna gelmektedir (Marangoz,2007:4).
Günümüzde tüketiciler bir marka bolluğu ile karşı karşıyadır. Tüketici gözünde bazı markalar daha iyi
bilinmekte, tanınmakta ve daha çok saygı görmektedir. Dolayısıyla pazardaki markalar tüketiciye ifade
ettiği “değer” yönünden de farklılık göstermektedir (Kavas, 2004. s.18). Marka değeri hem akademik
araştırmalar için hem de işletmecilik uygulamaları için çok önemli bir kavramdır. Çünkü işletmeler
başarılı markalar sayesinde rekabet avantajı kazanabilir (Lassar vd. 1995: 11). Literatürde marka
değerinin birçok tanımı olmasına rağmen, tam olarak henüz bir fikirliği yoktur (Park ve Srinivasan,
1994). Marka değeri kavramı güçlü bir marka isminin ve sembolünün tüketicinin zihninde yarattığı
olumlu izlenimlerin ürün ve tüketiciye kattığı ek değerdir. Söz konusu değer olumlu intibalar nedeniyle
ürünün ve işletmenin pazardaki değerini aktiflerinden daha kıymetli bir duruma getirmektedir (Cop ve
Bekmezci, 2005:69). İşletmenin oluşturduğu marka değeri, genel olarak markanın imajına, müşterinin
markaya olan bağlılığına ve markanın müşterinin ihtiyaçlarını karşılama düzeyine bağlı olmaktadır
(Capon vd., 2001:215). Keller’e (2000) göre “marka değeri” yüksek olan ürünlerin temel özellikleri
şöyle sıralanmaktadır. Tüketicinin gerçekten istediği ve aradığı yararları fazlasıyla sunabilmesi,
Markanın zamanla değişen tüketici isteklerini karşılayabilmesi, Markanın sunduğu kalite ile talep ettiği
fiyat arasındaki ilişkinin müşteri gözünde inandırıcı olması, Markanın değer yaratma ile ilgili teklifinin
111
ve konumlandırmasının uygunluğu, Markanın güvenilir bir arkadaş gibi olması, Marka değeri
yaratılmasında ve sürdürülmesinde bütünleşik pazarlama iletişiminin kullanımı, Markanın tüketiciler
için ne ifade ettiğinin çok iyi anlaşılması, Marka değerinin ve bu değerdeki değişimlerin yakından
izlenmesidir (Kavas, 2004:17).
3. ÜRÜNE YÖNELİK 2000’Lİ YILLARDA YAPILAN PAZARLAMA ARAŞTIRMALARI ÜZERİNE BİR
İNCELEME
3.1.Araştırmanın Yöntem ve Metodolojisi
Bu araştırmanın amacı,
pazarlama karması içerisinde önemli bir yere sahip ürün
araştırmaları ile ilgili (kullanım ve tutum araştırmaları, ürün ve ambalaj testleri, marka değeri
araştırmaları vb.) uluslararası akademik dergilerde yer almış akademik çalışmaların incelenmesi ve
ağırlıklı olarak ürüne ilgili hangi konuların ele alındığının belirlenmeye çalışılmasıdır.
Araştırma kapsamında; en güncel pazarlama araştırmalarının yer aldığı Journal of Marketing
Research ve Journal of Marketing isimli akademik yayınlar seçilmiş ve 2000-2011 yılları arasında
ürüne yönelik pazarlama araştırmaları yayınları incelenmiştir. Bu araştırma, içerik analizi yöntemi
kullanılarak gerçekleştirilmiş ve akademik çalışmalar nitelik olarak incelenmiştir. Araştırmada, çalışma
materyali olarak belirlenen dergilerde içerik analizi tekniklerinden kategorisel analiz tekniği kullanılmış
ve bulgular özetlenerek tablo halinde sunulmuştur. Dünyada pazarlama konusundaki güncel
pazarlama araştırmalarının yer aldığı akademisyenler ve sektör profesyonelleri tarafından kabul
görmüş pazarlama araştırmalarının yoğunluklu olarak yer aldığı hakemli dergi olmalarından ötürü,
araştırmanın amacına uygun olarak Journal of Marketing ve JMR’de 2000 - 2011 yılları arasında
yayınlanan tüm sayılar araştırmanın örneklemini oluşturmaktadır. Söz konusu dergilerde, pazarlama
karması unsurları arasında yer alan ürün araştırmalarına yönelik yayınlanan 49 adet makale
araştırmaların yayın yılları, yazarları, çalışmalarının orijinal isimlerinin, araştırma konu özetlerinin yer
aldığı tablo şeklinde özetlenmiş ve tartışma ve sonuç bölümünde yorumlanmıştır.
Tablo 1. Ürüne Yönelik 2000’li yıllarda Gerçekleştirilen Pazarlama Araştırmaları
YAYIN
YILI
YAZARI
2011
Sundar
G
Bharadwaj, Kapil
R Tuli, and Andre
Bonfrer
ORGİNAL
MAKALE ADI
The Impact of
Brand Quality
on Shareholder
Wealth
2011
Tho D. Nguyen,
Nigel J. Barrett,
Kenneth E. Miller
Brand loyalty in
emerging
markets
2011
Robert
Hinson,
N.Owusu
Frimpong, Julius
Dasah
Brands and
service - quality
perception
2011
Rebecca J
Slotegraaf and
Kwaku AtuaheneGima
2011
Lucia Malär,
Harley Krohmer,
Product
Development
Team Stability
and New
Product
Advantage: The
Role of
Decision-Making
Processes
Emotional Brand
Attachment and
ARAŞTIRMANIN KONUSU
Çalışmada, hisse senetleri getirileri ve riskleri ile
hisse senetlerinin marka değerlerinin işlem
değerleri üzerindeki etkisi araştırılmaktadır.
Bu çalışmada, Tayland ve Vietnam’daki
gelişmekte olan piyasalarda markanın hizmet
kalitesine etkisi araştırılmakta, hizmet kalitesinin
marka bilinirliliği ve marka sadakati yaratılması
üzerine olumlu bir etkisi olduğu araştırma
bulgularına göre yorumlanmaktadır.
Banka hizmetlerinin hizmet kalitesinin, bankanın
sahip
olduğu
marka
değerine
göre
değerlendirilmesi
ile
ilgili
gerçekleştirilen
çalışmada, üniversite öğrencilerinin marka
hakkında sahip olduğu bilgiler ve hizmet kalitesi
ölçümlenmeye çalışılmıştır.
Yeni ürün geliştirme sürecinde, ürünün sahip
olması gereken özelliklerinin (ürün farklılığı ve
ürün çeşitliliği) tüketicinin satın alma davranışı
üzerindeki etkisini ölçümlemeye yönelik
gerçekleştirilen çalışmada çalışma sonuçlarına
göre ürün stratejileri belirlenmeye çalışılmıştır.
Tüketicilerin markaları benlikleriyle ve kişisel
özellikleri ile eşleştirip eşleştirmediği sorusu
112
Wayne D Hoyer,
and Bettina
Nyffenegger
2010
2010
Carsten
Baumgarth
William E. Baker,
Donald
Sciglimpaglia,
Massoud Saghafi
Brand
Personality: The
Relative
Importance of
the Actual and
the Ideal Self
brand
orientation in the
business-tobusiness sector
Branding of
post-purchase
ancillary
products and
services
Product brand
differentiation
and dualchannel store
performances of
a multi-channel
retaile
How and When
Alphanumeric
Brand Names
Affect
Consumer
Preferences
2010
Ruiliang Yan
2010
Kunter Gunasti
and William T.
Ross Jr
2010
Marc Fischer,
Franziska
Völckner, and
Henrik Sattler
How Important
Are Brands? A
Cross-Category,
Cross-Country
Study
2010
M. Berk Ataman,
Harald J. Van
Heerde, and Carl
F. Mela
The Long-Term
Effect of
Marketing
Strategy on
Brand Sales
2010
Michael Ahearne,
Adam Rapp,
Douglas E.
Hughes, and
Rupinder Jindal
Managing Sales
Force Product
Perceptions and
Control Systems
in the Success
of New Product
Introductions
2010
Y. Jackie Luan
and K. Sudhir
Forecasting
Marketing-Mix
Responsiveness
for New
Products
2010
C. Whan Park,
Deborah J.
Brand
Attachment and
üzerinde durulmaktadır. Pazarlama dünyasında
en güncel trendin markaya bir kişilik vererek
bireyin marka kişiliğini kendi kişiliği üzerinde
yansıtmasına çalışıldığı üzerine çalışılmıştır.
Çalışma, kurumsal marka oluşturma öncesinde bir
model tasarlamak ve süreci bu model üzerinden
geliştirmek ve test etmek üzerine kurulmuştur.
Firmalar ilk ürünü sattıktan sonra ürünü
destekleyici yan ürünler ve destek ürünleri satma
çabasına girerler. Bu yan ürünlerin aynı marka
adıyla tüketiciye ulaşması satış arttırıcı çabalar
içerisine girmektedir. Çalışmada mobil iletişim
sektöründeki yan ürünlere olan talep incelenmekte
ve istihdam edilebilir bir yöntem yaratılmaya
çalışılmaktadır.
Bu çalışmanın amacı, firmaların kendi karlarını
maksimize etmek amacıyla en uygun marka
stratejilerinin ve Pazar yapısının bulunabilmesi
için (çok kanallı perakende mağazacılığı) gerekli
marka değeri oluşturma stratejilerinin
belirlenmesine yöneliktir.
Marka isimlerinin ürün tercihlerini etkileme
noktasında, ürün konumlandırma ve pazar
bölümlerinin belirlenmesi kararlarının alınmasını
etkileten faktörler üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Markanın ürün satışında ne kadar önemli
olduğuna yönelik yapılacak pazarlama
araştırmalarında kullanılacak BRIC modeline
ilişkin 5700 tüketici üzerinde ampirik bir çalışma
yapılmış ve ölçüm yöntemlerinin kavramsal bir
çerçeveye oturtulmasına çalışılmaktadır.
Marka Pazarlama stratejilerinin uzun dönemli
etkilerini araştırmaya yönelik gerçekleştirilen
çalışmada; özellikle ürünün fiyatı ve ilgili
promosyonların pazarlama stratejilerini uzun
vadede etkililiği yönünde araştırma yapılmış ve
markaların uzun vadede marka bilinirliğinin
pazarlama karmasının tüm elemanlarının etkin
kullanımıyla gerçekleşeceği sonucuna varılmıştır.
Bu çalışma yeni ürün lansmanı sırasında yeni
ürünün marka bilinirliğinin nasıl yaratılacağı ve
sürecin nasıl yönetileceği üzerine
yoğunlaşmaktadır. Yeni ürünlerin pazarlama riski
göz önüne alındığında marka etkisi
yaratılmasında satış personelinin rolü
incelenmektedir.
Çalışmada, pazarlama karmasının yeni ürünün
pazarlanmasında tahmini etkisini belirlemeye
yönelik araştırmalar yapılmış ve pazarlama karma
unsurlarının bir arada kullanımının yeni ürünün
pazarda tutunmasına destekleyici olduğu
sonucuna varılmıştır.
Çalışmada iki kritik marka değeri olan marka
bağlılığı ve marka değeri konularında deneysel
113
MacInnis, Joseph
Priester, Andreas
B. Eisingerich,
and Dawn
Iacobucci
2010
Raphaëlle
LambertPandraud and
Gilles Laurent
Brand Attitude
Strength:
Conceptual and
Empirical
Differentiation of
Two Critical
Brand Equity
Drivers
Why Do Older
Consumers Buy
Older Brands?
The Role of
Attachment and
Declining
Innovativeness.
American Girl
and the Brand
Gestalt: Closing
the Loop on
Sociocultural
Branding
Research
Brand-Specific
Leadership:
Turning
Employees into
Brand
Champions
çalışmalar yapılmış ve iki değerin oluşturulmasına
yönelik kavramsal çerçeve oluşturulmaya
çalışılmıştır.
Marka bağımlığının eski tüketiciler üzerinde daha
güçlü olduğu varsayımından hareketle, genç
tüketicilerde marka bağımlığı yaratmanın güç
olduğu ve sürekli yenilenen ve rekabet eden
markalar arasında tercihin fiyata ve ürün
çeşitliğine bağlı olduğu yönünde çıkarımlar
yapılmıştır. Oysa olgun tüketicinin yıllardır sahip
olduğu marka bilinci ve memnuniyeti yenilikten ve
fiyat farkından etkilenmemektedir.
Makale, sosyo-kültürel marka araştırması
üzerinde yoğunlaşmakta ve Amerikan genç
kızlarından seçilmiş bir örneklem grubunun
duygusal markalaşma üzerinde tam ve bütünsel
bir yaklaşım oluşması yönünde yapılan
araştırmaları kapsamaktadır.
2009
Nina Diamond,
John F. Sherry
2009
Felicitas M
Morhart, Walter
Herzog, and
Torsten Tomczak
2009
Hope Jensen
Schau,Albert M.
Muñiz Jr, 3Eric J.
Arnould
How Brand
Community
Practices Create
Value
2008
Ulrich R Orth and
Keven Malkewitz
Package Design
and Consumer
Brand
Impressions.
Scott A
Thompson and
Rajiv K Sinha
Brand
Communities
and New
Product
Adoption:The
Influence and
Limits of
Oppositional
Loyalty
Yazarlar şirketin yeni ürününün pazarda kabul
görmesi ve marka bilinirliğinin yaratılması
amacıyla oluşturulacak Kurumsal stratejilerinin
etkilerinin belirlenmesine yönelik çalışmalar
gerçekleştirmişlerdir.
Traci MayPlumlee, Trevor J.
Little
Proactive
product
development
integrating
consumer
requirements
Çalışma, hazır giyim işletmelerinde önem
kazanmaya başlayan etkin ürün geliştirme
sürecini tanımlamaktadır. Araştırma, hazır giyim
sektöründe ürün geliştirmeyi piyasaya yönelik
biçimlendirmiş ve tüketici satın alma kararını
tüketici istekleri ile entegre ederek proaktif ürün
geliştirme (PPDICR) modeli ile bütünleştirmiştir.
2008
2006
Çalışma markaya özgü dönüşümsel liderlik
davranışının öğrenilebilinirliği üzerinde marka
yöneticileri üzerinde yapılan çalışmayı
kapsamaktadır. Yöneticilerin marka oluşturma
çabaları ve liderlik yaklaşımlarının bu çabalara
etkisi araştırma konusu içinde ele alınmaktadır.
Markaların diğer alt gruplarında, yan ürünlerde
marka değeri oluşturulmasına yönelik stratejik
kararların incelendiği çalışmada pazarlama
karması unsurlarından özellikle tutundurma ve
ürün fiyatının markanın alt ürünlerinin bilinirliğinde
etkili olduğu tartışılmaktadır.
Bu çalışmada istenilen tüketici tepkilerine ulaşmak
için paket tasarımları yapılırken, seçilirken yada
değiştirilirken yöneticilere yardımcı ampirik
kuralları geliştirmek üzerine çalışma yapılmıştır.
Yapılan ambalaj ve paket tasarımlarının
tüketicilerin zihninde ürün algılaması ve satın
alma davranışı üzerindeki etkisi belirlenmeye
çalışılmıştır.
114
2006
Jeen-Su Lim,
Thomas W.
Sharkey, John H.
Heinrichs
Strategic impact
of new product
development on
export
involvement
2006
Craig J.
Thompson, Aric
Rindfleisch, &
Zeynep Arsel
Emotional
Branding and
the Strategic
Value of the
Doppelgänger
Brand Image
2006
Tülin Erdem,
Joffre Swait, &
Ana Valenzuela
Brands as
Signals: A
Cross-Country
Validation Study
2005
Debora Vıana
Thompson,
Rebecca W.
Hamilton, Roland
T. Rust
Feature Fatigue:
When Product
Capabilities
Become Too
Much of a Good
Thing
2005
Nada Nasr
Bechwati Wendy
Schneier Siegal
The Impact of
the Prechoice
Process
onProduct
Returns
A brand
orientation
typology for
SMEs: a case
research
approach
Building strong
brands in Asia:
selecting the
visual
components of
image to
maximize brand
strength
2005
Ho Yin Wong, Bill
Merrilees
2005
Joseph A. Cote,
Siew Meng Leong
Bernd Schmit
2005
Elena DelgadoBallester and
Jose´ Luis
Munuera-Alema´n
Does brand trust
matter to brand
equity?
2005
Luk Warlop, S.
Ratneshwar Stijn
M.J. van Osselaer
Distinctive brand
cues and
memory for
İhracat stratejisini rekabet avantajına ulaşmak ve
devam ettirmek aracı olarak algılayan işletmeler
için yeni ürün geliştirmede zamanın önemini
değerlendiren çalışmada, ihracat seviyesini
artırma peşinde koşan işletmeler için hızlı yeni
ürün geliştirme kapasitesini artırması gerektiği ileri
sürülmektedir.
Duygusal markalama stratejilerinin eş marka
imajının ortaya çıkmasında yardımcı olacağını
tartışılan çalışmada, eş marka imajının duygusal
markalamanın güvenirliğini vurgulamakta ve
böylece tüketicilere sunulan marka değerini tespit
etmektir.
Çalışma, marka değerinin ekonomik açıdan
bilgilendirmesi, farklı kültürel boyutları temsil eden
ülkelerde tüketicilerin marka seçimini ne ölçüde
açıkladığını denemiştir. Bu ampirik Yazarlar
çalışmada, portakal suyu ve bilgisayar üzerinde
Brezilya, Almanya, Hindistan, Japonya, İspanyol,
Türkiye ve ABD’den katılımcılar üzerinde
araştırma yapmışlar ve ülkeler arası markanın
ürün konumlarında sinyaller rolünü ortaya
koymuşlardır.
Tüketicilerin ürünleri değerlendirirken, tüketicilerin
nasıl işlevsellik ve kullanım kolaylığı için birbiriyle
rekabet edici ihtiyaçları dengeleştirdiği
incelenmiştir. Ürünün iki ayırt edici boyutlarının
(ürünün algılanan kapasitesi ve algılanan
kullanılabilirliği) ilave ürün özelliklerine etkisi
ölçülmüş. Bununla beraber ürünü kullanım öncesi
ve sonrası tüketicilerin beklentileri ve tatmin
seviyeleri ölçülmüştür.
Ürünün iadesi temelinde bulunan mekanizmaların
anlamasında araştırmacılara yardımcı olmakta ve
satın alma kararında tüketicilerin tercihleri ve
ürüne bağlılıkları gibi faktörler incelenecektir.
Çalışma, KOBİ’lerde markalama stratejilerinin
rolünü tartışmaktadır. Geliştirilen marka stratejisi
modeli, marka bariyerleri, marka farklılığı, marka
oryantasyonu ve marka-pazarlama performansı
arasındaki bağlantıları dikkate alarak
gerçekleştirilmiştir.
Asya özellikle Çin ve Singapur markalarının, kalite
imajlarını artırma çabası; markalamada görsel
unsurların önemi; kalite, tanım, feng shui, tasarım
algılamaları; üzerinde tartışmalar çalışmanın
kapsamını oluşturmaktadır.
Çalışmanın amacı, marka değerinin gelişmesinde,
markaya güvenin önemini analiz etmektir.
Bununla birlikte, markaya güvenin içinde yerleştiği
ilişkisel ağı incelemektir. Markaya güven, markaya
sadakat, geçmiş deneyim ve tatmin sağlama
arasındaki bağlantı tartışılmaktadır.
Tüketicinin marka bilinirliliği açısından deneysel
öğrenmeyi araştıran çalışmada Üç zevk-testi
çalışmalar serisinde ayırt edici marka isimleri ve
115
2004
Bharat N. Anand
And Ron Shachar
2004
Jill Kleinand Niraj
Dawar
2003
Insik Jeong
2003
K. Sivakumar,
Cheryl Nakata
2003
Bolton, Lisa E.
2003
Steve Hoeffler
2003
Morrin, Maureen
Ratneshwar, S.
2003
Gary Davies and
Rosa Chun
product
consumption
experiences
Brands as
Beacons: A New
Source of
Loyalty to
Multiproduct
Firms
Corporate social
responsibility
and consumers'
attributions and
brand
evaluations in a
product–harm
crisis
A cross-national
study of the
relationship
between
international
diversification
and new product
performance
Designing global
new product
teams:
Optimizing the
effects of
national culture
on new product
development
Stickier Priors:
The Effects of
Nonanalytic
Versus Analytic
Thinking in New
Product
Forecasting.
Measuring
Preferences for
Really New
Products
Does It Make
Sense to Use
Scents to
Enhance Brand
Memory?
The Use of
Metaphor in the
Exploration of
the Brand
Concept
ambalajlamanın, ürünler arasında esas kalite
farklılıklarını, öğrenmeyi kolaylaştırıp
kolaylaştırmadığı incelenmiştir.
Şirketin ürün portföyünün, şirketin her bir ürünü
üzerinde, tüketicilerin satın alma kararlarını
etkilediğini ispatlayan çalışma, tüketicilerin kendi
beklenti ve tercihlerine cevap vermezse bile geniş
ürün portföyü olan şirketlerin ürünlerine bağımlı
olduğu gerçeğini savunmaktadır.
Çalışmada, pazarlamada özellikle tüketicilerin
marka ve ürün değerlemesinde Ortak Sosyal
Sorumluluğun (CSR) önemi ve etkisi, halo etkileri
tartışılmıştır. Tüketiciler bir ürünü tercih ederken
ortak sorumluluk paralelinde tercih
yapmaktadırlar.
Çalışmada, çok uluslu genişlemenin ürününü
yeniden düzenlenmesi ve performansı üzerinde
etkisi, şirket büyüklüğüne bağlı olarak uluslararası
çeşitlendirme ve performans arasındaki bağlantı
tartışılmıştır. Araştırmada Çinli ve Amerikanlı
şirketiler için uluslararası pazarların taşıdığı önem
ve yeni ürün performansı ülkeden ülkeye
değiştiğini göstermektedir.
Yurt dışında faaliyette bulunan şirketler yerel
personel yanında farklı ülkelerden personel
getirmektedir ve Global Yeni Ürün Takımları
(GNPT) olarak adlandırılan bu grupların hem
sakıncaları, hem de yararları bulunmaktadır.
Çalışma, ürün geliştirme çıktılarının olumlu olması
için milli kültür etkilerinin nasıl optimize edilmesi
üzerinde tartışmaktadır.
Çalışmanın sonuçları, ürünün tüketiciler
tarafından değerlendirilmesinde ve yargılarının
alınmasında analitik olmayan süreçlerin geçerli
olmasını ve çekici etkilerin farkında olunması
gerekliliğini ortaya koymaktadır.
Araştırmanın amacı, pazara giren yeni ürünlerin
ölçme tercihlerini iyileştirmektir. Tüketicilerin yeni
ürünlerin faydalı olup olmayacağın
değerlendirirken, belirsizlik yaşamakta olduğunu
ve bu belirsizlik ile mücadele etmede tüketicilerin
kullandıkları bazı tekniklerin doğruluk
derecelerinin düşük veya yüksek olduğu sonucu
ede edilmiştir.
Yazarlar, markayı hatırlanması ve tanıtılması
üzerinde kokusunun etkisini araştırmışlar.
Kokunun ürün kategorisi ile uyumlu olup olmadığı
ve marka hatırlatmasının genişliği üzerindeki
etkileri açıklanmaya çalışılmıştır.
Araştırma ve pazarlamada marka kavramı
açısından mecazın kullanımı tartışılmıştır.
Çalışma, damgayı (mark) farklılaştırma olarak
marka, insan olarak marka ve varlık olarak marka
gibi üç mecaz kök olarak ele alınmış ve üzerinde
116
2002
Dahl, Darren W.
Moreau, Page
The Influence
and Value of
Analogical
Thinking During
New Product
Ideation.
2002
Roehm, Michelle
L. Pullins, Ellen
Bolman Roehm
Jr., Harper A.
Designing
Loyalty-Building
Programs for
Packaged
Goods Brands
2002
Lemon, Katherine
N. Nowlis,
Stephen M.
2002
Srini S.
Srinivasan, Brian
D. Till
2001
Moreau, C. Page
Lehmann, Donald
R. Markman,
Arthur B.
2001
Putsis Jr., William
P. Bayus, Barry L.
2001
Klink, Richard
R.Smith, Daniel
C.
2000
Corstjens, Marcel
2000
George S. Low
Charles W. Lamb
Jr
2000
Krishnan, Trichy
V. Bass, Frank M.
Kumar, V.
Developing
Synergies
Between
Promotions and
Brands in
Different PriceQuality Tiers
Evaluation of
search,
experience and
credence
attributes: role
of brand name
and product trial
Entrenched
Knowledge
Structures and
Consumer
Response to
New Products
An Empirical
Analysis of
Firms' Product
Decisions.
Threats to the
External Validity
of Brand
Extension
Research.
Building Store
Loyalty Through
Store Brands.
The
measurement
and
dimensionality
of brand
associations
Impact of a Late
Entrant on the
Diffusion of a
New
tartışmıştır.
Çalışma, benzer düşünmenin, yeni ürün geliştirme
sürecinde fikir üretme aşamasının etkisini üç
ampirik çalışma ile incelemiştir. Sonuç olarak,
ürün tasarımının orijinalliği, benzer transfer,
benzeşim türleri, kullanılan benzeşimler, dış
mükemmelliklerin varlığından etkilendiği ortaya
konmuştur.
Yazarlar, markaya bağımlı tüketicilerin yer aldığı
programların ambalajlanmış ürün markalarına
karşı etkilerini araştırmışlar. Bulgular, bu
programlarda önerilen teşviklerin marka bağlılığı
yaratmada programın çok başarılı olmamasına
karşın etkili olduğu sonucuna varılmıştır.
Araştırmada, promosyon faaliyetlerinin sunduğu
marka özellikleri ve promosyon faaliyetleri
arasındaki sinerjiler tartışılmıştır. Özellikle
yazarlar, ürünün özelliklerinin gösterildiği
reklamlar ve fiyat tutundurmaları arasındaki
etkileşimleri incelemiştir.
Tüketicilerin araştırma, deneyim ve güven
niteliklerini değerlemesini biçimlendirirken, marka
isminin ve güvenilirliliğinin önemi araştırılmıştır.
Marka isminin bilinirliliğinin tüketicilerin algılama
ve güven faktörlerini artıracağı sonucuna
varılmıştır.
Çalışmada yeni ürün hakkında bilgi ve onun
benimseme arasındaki karışık bağlantı üzerinde
durulmuştur.
Çalışma, 1981-92 yılları arasında kişisel bilgisayar
sanayisinde şirketin ürün kararlarının betimsel bir
modelini sunmaktadır.
Tüketici bilgi süreci ve ürünün kabul edilebilirlik
kuramlarından yola çıkarak, yazarlar önceki
araştırmalar ve piyasa araştırma arasındaki
tutarsızlıkları açıklayabilecek bulgular üzerinde
tartışmaktadırlar.
Çalışmada yazarlar, oyun kuramı analizi ile
mağazaya ve ürüne bağlılık yaratmada
mağazanın adının ve markaların rolünü
araştırmıştırlar. Mağazanın kaliteli ürünleri ve
markaları mağaza farklılaştırma, mağazaya
bağlılık ve mağaza karlılığında perakendeciler
tarafından kullanılabilir.
Markanın üç boyutunun (marka imajı, marka
davranışı ve algılanan kalite) kavramsallaşmasını
ampirik olarak test edildiği çalışmada; Marka imajı
tutanağının etkinliği tasdik edilmiş ve marka
çağrışımlarının, markadan markaya ve üründen
ürüne değiştiği sonucuna varılmıştır.
Çalışmada yazarlar, pazara nüfus etmede marka
stratejilerinin geliştirilmesi gerektiğini öne
sürmüşler ve bu doğrultuda model sunmuşlar ve
yönetim kuralı olarak kullanımını göstermişler.
117
2000
Tiger Li S. Tamer
Cavusgil
Product/Service
Decomposing
the effects of
market
knowledge
competence in
new product
export
Çalışmada, yeni üretim teknikleri kullanılarak ürün
ihraç etmede Piyasa Bilgi Yeterliliği’nin (MKC)
çok boyutlu çerçevesi sunulmuştur. MKC’nin çok
boyutlu modelinin avantajları tartışılmıştır.
4. Tartışma ve Sonuç
Genel olarak tablodaki veriler ışığında, Journal of Marketing ve JMR’de 2000 - 2011 yılları
arasında yayınlanan içerik analizi yöntemiyle incelenen çalışmalarda, ürün araştırmalarında
tüketicilerde satın alma isteği ve ihtiyacı uyandıracak yeni ürün geliştirilmesi ve süreçleri, ürün
farklılaştırması ve marka bilinilirliği ve marka değeri gibi konular ağırlıklı olarak ele alındığı
görülmektedir. Ürün araştırmaları ile ilgili marka konusunda yapılan çalışmalarda markanın işletme
imajına etkisi, markanın tüketiciler tarafından algılanma şekilleri, marka değeri ve marka bilinilirliğinin
ölçümlenmesi, marka stratejilerinin ürünün satın almada etkisinin ölçümlenmesi, pazarlama
araştırmalarının temel konularını oluşturmaktadır. Bunların yanı sıra tüketicilerde marka bilinilirliği
açısından ampirik öğrenme çalışmaları, marka bağımlılığının oluşumunda ambalajlamanın etkisi,
ambalajlı ürünlerin tüketicilerin satın alma davranışı üzerindeki etkisinin belirlenmesine yönelik
araştırmalar söz konusu yıllarda yapılan çalışmaların araştırma konularını oluşturmaktadır. Yapılan
niteliksel analizler sonucunda, tüketicilerin satın alma davranışını ürün ve hizmetlerin markasına
yükledikleri çeşitli anlamlar doğrultusunda gerçekleştirdikleri görülmektedir. Tüketicinin demografik,
psikolojik ve sosyolojik faktörlerin etkisiyle satın alma karar süreci ve marka tercihleri farklı şekillerde
etkilenmektedir. Her bir faktör tüketici üzerinde bir etki yaratmakta ve marka tercihinin gelişimine
katkıda bulunmaktadır. Ayrıca, çalışmada bir diğer önemli nokta, tüketicilerin ürüne yönelik marka
tercihlerinde rekabet ve marka analizine yönelik araştırmalar yaptığı, markanın hangi özellikleri ile ön
plana çıktığını ve hangi markalarla yakın konumda olduğunu saptamak için konumlandırma
araştırmaları yaptığı ve marka terciğini bu doğrultuda şekillendirdiğidir. Pazarlama araştırmalarında
ürünün marka ile ilgili boyutunda, marka değeri yaratılmasına ilişkin bileşenlerin ağırlıklı kullanıldığı
görülmektedir. Araştırmalarda, marka değeri marka bilgisi ve markaya karşı tüketici tutum ve
davranışları olmak üzere iki boyutta ele alınmış ve markadan haberdar olma, tüketicinin hafızasında
markanın rakiplerle karşılaştırmalı olarak yer alması, marka kimlikleri olarak nitelendirilen, işaret,
logo, söz vb. işlevlerini nasıl başarıyla gerçekleştirdikleriyle ilgili olarak değerlendirilmektedir. Bunun
dışında
yapılan
çalışmalar incelendiğinde;
marka
bilinirliği, marka
tanınırlığı ve marka
hatırlanma başarımını ile ilgili olarak marka tanınırlığı, markaya dair bir ipucu verildiğinde tüketicinin
önceki bilgilerini kullanma yeteneği ile ilgili olup; tüketicinin markayı diğer markalardan ayırt edebilme
yetenekleri belirlemeye yönelik çalışmalar yapıldığı gözlenmiştir. İncelenen çalışmalarda marka
bilinirliğinin tüketici satın alma sürecinde önemli bir rol oynadığı ve tüketici belleğine kazınmış
markaların satın alma sürecinde tüketici tarafından daha yoğun olarak tercih edildiği yapılan
araştırmalarla da kanıtlanmıştır.
Sonuç olarak, 2000-2011 yılları arasında, pazarlama karması unsurları arasında yer alan
ürüne dayalı pazarlama araştırmalarının temelinde tüketicinin markaya olan genel bakışı ve eğilimini
anlamaya yönelik olarak markaya yönelik tutumlarının ağırlık kazandığı gözlenmektedir. Markaya
yönelik tutumlar ürünle ilgili nitelikler, işlevsel ve deneyime dayalı yararlar hakkındaki inançlarla ve
algılanan kalitesiyle ilgili olabildiği gibi, genel anlamda hafızada tutulan markanın değerlendirilmesi
olarak karşımıza çıkmaktadır. Araştırma kapsamında incelenen yayınlar markaya yönelik bu
tutumların tüketicinin markaya karşı olan davranışının temelini oluşturduğunu göstermektedir.
Markaya karşı oluşmuş olan olumlu tutum satın alma davranışında markanın tercih edilmesi
noktasında önem kazanmaktadır. Tüketicinin markaya karşı olumlu tutumlar yaratarak eyleme
geçirilmesi, marka bilgisinin (marka bilinirliği ve marka imajı) tüketiciye iyi bir şekilde ulaştırılmasıyla
sağlanmaktadır. Bunların birleşimiyle güçlü bir marka değeri ortaya çıkmaktadır.
KAYNAKÇA
118
1. ALBAYRAK, M. (2000) . Pazarlama Araştırmalarının Tanımı, Kapsamı, Çeşitleri, Yararları,
Pazarlama Dünyası, 14.
2. ATAMAN, M.B. HARALD J. VAN H., CARL F . M. (2010). “The Long-Term Effect of Marketing
Strategy on Brand Sales.” Journal of Marketing Research: Vol. 47, No. 5, pp. 866-882.
3. BASS, M. (1993). “The Future of Research in Marketing: Marketing Science”, Journal of
Marketing Research, vol.30, February, ss. 1-6.
4. BHARADWAJ, S. G. Kapil R. T. and Andre.B. (2011), "The Impact of Brand Quality on
Shareholder ´Wealth," Journal of Marketing, 75 (5), 88-104.
5. COP, R.; BEKMEZCİ, M. (2005). “Marka ve Bilinirliliği Yüksek Markalı Çamaşır Deterjanı Üzerine
Bir Uygulama”, Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı:1, s.66-83.
6. DEDEOĞLU, A. Ö. (2002). “Tüketici Davranışları Alanında Kalitatif Araştırmaların Önemi ve
Multidisipliner Yaklaşımlar”, DEÜ İ.İ.B.F. Dergisi, no.2.
7. DEDEOĞLU, A.Ö. (2001). Pazarlama Bilimindeki Gelişmeler Işığında İnternet Ortamında
Pazarlama ve Tüketici Tutumları Araştırması, DEÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora
Tezi, İzmir.
8. DELGADO, B, E, ALEMAN, L.J. (2001). “Brand Trust in the Context of Consumer Loyalty,”
European Journal of Marketing, 35 (11/12).
9. DİAMOND, N, SHERRY, J.F. (2009). “American Girl and the Brand Gestalt: Closing the Loop on
Sociocultural Branding Research”, Journal of Marketing, Volume 73, Number 3, May.
10. ERDEM, T, J, ANA. V. (2006), “Brands as Signals: A Cross-. Country Validation Study,” Journal
of Marketing, 70 (1),
11. ERDOĞAN, E. (2001).“Pazar Araştırmalarının Gelişimi”, Strateji Mori Araştırma, ss.4-7.
12. GIBSON, L. (2000). “Quo Vadis, Marketing Research?”, Marketing Research, Spring, ss. 36-41.
13. HİNSON,R. N. Owusu-F., Dasah,J. (2011). "Brands and service-quality perception", Marketing
Intelligence & Planning, Vol. 29 Iss: 3.
14. HUGHES, D.E. (2010).
“Energizing the Reseller’s Sales Force: The Power of Brand
Identification,” Journal of Marketing, 74 (4), 81-96.
15. HUNT, S. D.(1994). “Our ThinkingMarketing: Our Dicipline, Our Practice, Our Methods”,
European Journal of Marketing, vol.28,no.3, ss. 13-25.
16. JOSEPH A. C, SİEW M, Schmi, L. B. (2005). “Building strong brands in Asian: Selecting the
visual components of image to maximize brand strength”. International Journal of Research in
Marketing, 20(4).
17. KAYALI C.A, YERELİ A, SOYSAL M, TERİM B. (2004). “Marka Değerinin Firmaların Piyasa
Değeri ve Finansal Performansları Üzerindeki Etkileri”, 8. Ulusal Finans Sempozyumu, 27-28 Ekim,
İstanbul. s.180-195.
18. KAVAS, A. (2004). “Marka Değeri Yaratma”, Pazarlama ve İletişim Kültürü Dergisi, Cilt:3, Sayı:8,
s.16-25.
19. KELLER, K. L. (2000). “The Brand Equity Report Card”, Harvard Business Review, Ocak-Şubat,
s.147-157.
20. KUNTER G,WİLLİAM T. ROSS Jr. (2010).” How and When Alphanumeric Brand Names Affect
Consumer Preferences”. Journal of Marketing Research - 47 (6) – 2010.
21. KURTULUŞ K.(2004).Pazarlama Araştırmaları, Literatür Yayıncılık, 7. baskı. 2004.
22. LASSAR, W, MITTAL B, SHARMA, A. (1995). “Measuring Customer- Based Brand Equity”,
Journal of Consumer Marketing, Vol:12, No:4, s.11-19.
23. LEVERICK, F, Dale L, Dominic W, Margaret B. (1997). “The Role of IT in theReshaping of
Marketing”, Journal of Marketing Practice: Applied Marketing Science, vol.3, no.2,ss. 87-106.
24. LAMBERT. R. LAURENT. P.G. (2010). “Why Do Older Consumers Buy Older Brands? The Role
of Attachment and Declining Innovativeness” Journal of Marketing, Volume 74, Number 5, September
2010 View.
25. LUAN, Y.C, SUDHİR, K. (2010). “Brand Attachment and Brand Attitude Strength: Conceptual
and Empirical Differentiation of Two Critical Brand Equity Drivers,” Journal of Marketing Research,
Volume 47, Number 3, June.
26. MALHOTRA, Naresh K, Mark Peterson, SusanBardi Kleiser. (1999). “Marketing Research: A
Stateof-the-Art Review and Directions for the Twenty-First Century”, Journal of the Academy of the
Marketing Science, vol. 27, no.2, ss. 160-183.
27. MALHOTRA, N. K,Mark P. (2001).“Marketing Research in the New Millenium:Emerging Issues
and Trends“, Marketing Intelligence and Planning 19/4, ss. 216.
28. MARANGOZ, M. (2007). Marka Değeri Algılamalarının marka Yayılmaya Etkileri, Ege Akademik
Bakış Dergisi, İzmir.
119
29. MARC F. FRANZISKA V, HENRIK S. (2010). “How Important Are Brands? A Cross-Category,
Cross-Country Study” Journal of Marketing Research: Vol. 47, No. 5, pp. 823-839.
30. MOOY, S. C, Henry S.J.(2002).“Managing Consumers’ Product Evaluations Through Direct
Product Experience”, Journal of Product & Brand Management, Volume 11 Number 7.
31. MORHART, F.M. WALTER H, and TOMCZAK, T. (2009). “Brand-Specific Leadership: Turning
Employees into Brand Champions”. Journal of Marketing, Volume 73, Number 5, September
32. NAKİP, M. (2005). Pazarlama Araştırmalarına Giriş, Seçkin Yayıncılık.
33. PARK, C.S,SRINIVASAN, V. (1994). “A survey-based method for measuring and understanding
brand equity and its extendibility”, Journal of Marketing Research, Vol:31, No:2, s.271-288.
34. PERREAULT, Jr., William D.(1992). “The Shifting Paradigm in Marketing Research”, Journal of
theAcademy of the Marketing Science, vol. 20, no.4,ss. 367-375.
35. TATLIDIL, R, OKTAY, M. (1992). Pazarlama Yönetimi, DEÜ Yayınları. İzmir.
36. THO D. N. J., Kenneth, M. (2011). "Brand loyalty in emerging markets", Marketing Intelligence &
Planning, Vol. 29 Iss: 3, pp.222
37. THOMPSON, S and SİNHA, R.K. (2008), “Brand Communities and New Product Adoption: The
Role of Oppositional Loyalty,” Journal of Marketing, 72(6).
38. THOMPSON, C. J., RINDFLEISCH,A and ARSEL.Z. (2006) “Emotional Branding and the
Strategic Value of the Doppelgänger Brand Image”, Journal of Marketing, 1(January), 50-64.
39. THOMPSON, D. W. HAMILTON, ROLAND T. Rust .(2005). “Feature Fatigue: When Product
CapabilitiesBecome Too Much of a Good Thing.” Journal of Marketing Research, Volume 42, Number
4, November.
40. TOKOL, T.(2002). “Pazarlama Araştırması”, 11. Baskı, Vipaş, Bursa.
41. ULRİCH R.O and MALKEWİTZ, K.(2008). “Holistic Package Design and Consumer Brand
Impressions”, Journal of Marketing, Vol. 72, No. 3.
42. WHAN P, C. MACINNİS, D. J, P, EİSİNGERİCH, IACOBUCCİ, D. (2010). “Brand Attachment and
Brand Attitude Strength: Conceptual and Empirical Differentiation of Two Critical Brand Equity
Drivers”, Journal of Marketing, Volume 74, Number 6, November.
43. WILSON, A, Nial, L. (2003). “Internet Based Marketing Research: A Serious Alternative
toTraditional Research Methods?”, Marketing Intelligence and Planning 21/2, ss. 79-84.
44. WONG, H.Y, MERRİLEES, B. (2005). “A brand orientation typology for SMEs: a case research
approach”. Journal of Product & Brand Management, 14(3), 155-16.
45. YILDIRIM, A, Şimşek, H. (2003).Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 3. Baskı, Seçkin
Yayınevi, Ankara.
46. ZACHERT, M.J. ve Williams, R.V. (1996). Marketing Measures For İnformation Services. Special
Libraries, 77(2), 61-70.
47. ZINELDIN, M. (2000). “Beyond Relationship Marketing: Technologicalship Marketing”, Marketing
Intelligence and Planning, vol.18, no.1,ss. 9-23.
48. American Marketing Association. (2004). “What are the definitions of marketing and marketing
research?” http://www.marketingpower.com/content4620.php.
49. Kullanım
ve
Tutum
Araştırmaları
Nedir?
14
Şubat
2012
tarihinde
http://www.gfk.com/gfkturkiye/research_types/qualitative_research/qualitative_research_areas/usage
_and_attitude_research/index.tr.html‘den alındı
50. Paket
ve
ambalaj
testleri
hakkında
bilgiler.
30
Ocak
2012
tarihinde
http://betaarastirma.com/documents/paket_ddsim_ve_ambalaj_testleri.html
120
GÜVEN VE ÖRGÜTSEL ANLAMI
Mine HALİS
Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi. SBE.
[email protected]
ÖZET
Güven kavramı örgüt bilimciler tarafından özellikle son dönemlerde sık sık tartışılmaktadır. Bu
durum organizasyonların yönetim biçimlerinin dolayısıyla da yöneticilerin düşüncelerinin değişmesi
sonucunda ortaya çıkmıştır. Geleneksel yönetim biçiminin bürokratik ve resmi nitelikteki düzenlemeleri
yerini, daha fazla işbirliği ve eşgüdüme önem vererek sorumlulukların paylaşılmasını öngören,
işgörenleri karar alma sürecine dâhil eden modern yönetim anlayışına bırakmıştır.Güven, birçok
sosyal bilim disiplinlerince kişiler arası ve grup içi ilişkilerin birincil nitelikteki bir özelliği gibi kabul
edilmektedir. Güven, işbirliği ile kişiler arası ve grup dayanışması üzerindeki etkisi ve örgüt içi yapının
oluşmasını kolaylaştırması nedeniyle organizasyonlarda iş görmeyi mümkün kılan bir unsurdur.
Örgütsel yapı, formal rol ilişkileri ya da görev karakteristikleri gibi güven ve örgütsel özellikler
arasındaki bağ, sistematik olarak son zamanlarda incelenmeye başlanmıştır. Bilim adamları güven
olgusunun örgütsel alandaki etkisini iki biçimde ele almışlardır. İlki, güvenin işbirliğine dayalı etkili
ilişkilerin oluşmasında önemli bir faktör olduğu noktası iken, ikincisi güven olgusunun örgütsel
prosedür ve aktivitelerin onaylanmasında etkili olduğu noktasıdır.
1. GİRİŞ
Örgütsel davranış, geniş anlamda, karmaşık sosyal sistemler olarak örgütleri inceler.
Psikolojik açıdan, örgütsel davranış teorisi, hem bireysel hem de toplumsal olarak örgütsel yapılarda
insan davranışlarının öncüllerini ve sonuçlarını konu alır. Başlangıcından itibaren temel konusu örgüt
içi işbirliği, koordinasyon ve kontrolü belirleyen etkenlerdir. Son beş yılda, böyle süreçlerde güvenin
rolüyle ilgili sosyal bilimciler arasında büyük bir ilgi baş göstermiştir. Bu ilgi patlaması ve ortaya çıkan
güven teorisi ile bariz birçok örgütsel problemlere çözüm üretme arasında da bir paralellik
gözlenmiştir.
Bu yoğun ilgi ve faaliyete rağmen, hızla artan literatür veya güven hakkındaki psikolojik
literatüre ilişkin değerlendirme çabaları azdır. Bu çalışmanın temel amacı, dolayısıyla örgütlerde
güvenin işlevi ve doğasına dair yeni bakışların ve önde gelen konuların bazılarını incelemektir.
Öncelikle, güvenin kavramsal çerçevesinin oluşturulmasındaki gelişmeyle, çağdaş örgütsel
araştırmalarda bulunan kimi daha etkin güven biçimleri özetlenecek, ikincisi, kurumlarda güvenin
öncülleri ve sonuçlarına dair son çalışmalardan söz edilecek ve son olarak da örgüt içinde güvenin
engelleri tartışılacaktır.
Sosyal bilimciler önemli çabalar sarf ederek güvenin tanımlanması problemine dikkat
çekmelerine rağmen, henüz güven kavramı ile ilgili olarak özlü ve evrensel kabul görmüş bir tanıma
ulaşılabilmiş değildir. Bunun bir sonucu olarak güven kavramı, farklı ve her zaman bir diğeriyle uyumlu
olmayan tarzlarda, örgütsel araştırmalara konu olmuştur. Güvene ilişkin anlamlar yelpazesinin bir
tarafında, güvenin sosyal ve ahlaki yönlerine ışık tutan kavramlar vardır. Örneğin; Hosmer (1995:399)
güveni, “…… Beklentisi” olarak… Ahlaki kabul edilen davranış- yani ahlaki ilkelere dayanan doğru
karar ve eylemler olarak niteler”. Yelpazenin diğer tarafında örgütsel yapıda, güvenin stratejik ve
pazarlık boyutunu vurgulanmaktadır. Dolayısıyla güven, beklenen işbirliği olarak ahlaki değil, örgütsel
tutumlarla ilgilidir. Bu farklı bakış açılarına rağmen, temel unsur, güvenin temelde psikolojik bir durum
olduğudur.
Lewis ve Weigert (1985) güveni; herkesin, istenen ve sorumlu bir şekilde davranacağı
beklentisiyle risk alma olarak ya da “bir diğerinin, ötekinden gelecekte faydalı, olumlu veya hiç
olmazsa birinin çıkarına zarar vermeyeceği beklentisi, zannı ve olasılığı” olarak tarif eder.
Diğer önemli tanımlar, insanların ve sosyal sistemin içinde bulunduğu tutum olarak nitelerler
(Luhmenn, 1988: 164-165). Güveni “insanların birbirlerine, içinde yaşadıkları kuruluş ve kurumlara,
yaşam tarzlarını oluşturan doğal ve ahlaki düzene dair toplumsal olarak öğrenilen ve toplumsal kabul
gören beklentiler”dir. Zihinsel çağrışımlarına rağmen, güveni daha karmaşık, çok yönlü etkin
kısımlardan oluşan psikolojik bir süreç olarak görmekte mümkündür. Güveni bilimsel modellerle ifade
121
mümkün olabilir ancak bunun güven olgusunu anlamakta tek başına yeterli olmadığını söylemek
gerekir. Çünkü güven, “kültürel anlamlardan, duygusal yanıtlardan ve toplumsal ilişkilerden oluşur;
insan sadece güveni düşünmez… aynı zamanda yaşar…”
Çeşitli örgütsel araştırmalar, güveni kişinin seçtiği davranış olarak kavramsallaştırmanın
yararlı olacağını ileri sürerler. Bunun nedeni davranışın gözlenebilir oluşu, teorik ve deneysel
çalışmalara konu olabilmesidir (March, 1994). Burada iki önemli seçenek vardır. Birinci seçenek,
nispeten mantıklı olan hesaplanabilir güven; diğeri, daha çok sosyal ve göreceli olan ve güven
açmazının altında yatan seçenektir.
Bu bakış açısı, büyük ölçüde sosyolojik, ekonomik ve politik teoriden alınan ve muhtemelen
en önemli olan kavramsal çerçevedir. Rasyonel tercihin seçimi perspektifinden bakıldığında, güvene
ilişkin karar, diğer riskli seçeneklere ve bireylerin mantıksal ve etkili seçimlerde bulunmasına dayanır
(faydalarını maksimize etmek veya yaptıkları işlerde kayıplarını en aza indirmek gibi.). Güven için iki
temel özellikten bahsedilebilir. Birincisi, “birinin diğerine güvenmesini mümkün kılan bilgi”, diğeri ise
“güvenilen kişinin güvene layık olacağına olan inanç”tır. Ona göre ilişki karşıdakinin çıkarlarına da
uygunsa ona güvenilebilir. “Uygun zaman ve yerde” (Hardin, 1992:153) Bu, başkasının menfaatini ve
ona duyulan güvenle kendi menfaatini kapsayacağını anlamaktan geçer. ” Eğer bireyin menfaatim,
karşıdaki bireyin beklentilerini karşılamada onu motive ediyorsa birey kendisine güven konusunda
daha rahat teminat verebilir” (Hardin 1991).
Bu sınırlılıklarına rağmen bazı uzmanlar örgütsel güven teorisinin güvenle ilgili sosyal ve
ilişkisel temelde ele alınmasını önerirler. (Mayer, 1995). Bunlara göre güven sadece hesaplamalara
yönelik değil, aynı zamanda diğer insanlara ve topluma yönelik olarak da ele alınmalıdır. Bunun ilki,
sosyolojik teoridir. Bu, güvenin, yönetim ve ağ sistemleriyle kurum içinde ve kurumlar arasında ortaya
çıkışını etkileyen ilişkilerin gelişmesidir. Son zamanlardaki psikolojik araştırmalar, ilişkisel güvenin
bilişsel, güdüsel ve etkin temellerine yöneliktir. Diğer sistematik ağlarla, ilişkisel güvenin doğası,
belirleyicileri ve sonuçlarının sosyal kimlik veya grup-modeline dayanan teoriler geliştirilmeye
çalışılmaktadır. Bu modellerin ortak özeliği, güveni yöneten kişisel ilgileri kimlik ihtiyaçlarıyla, güven,
tanıma ve seçimle ilgili saf araçsal güdülerden ziyade sosyal güdülere vurgu yapmasıdır.
2. ÖRGÜTLERDE GÜVENİN TEMELLERİ
Örgütlerde güvenin temellerini tanımlama konusunda yapılmış çok çeşitli ve önemli teoriler ve
araştırmalar vardır. (Creat ve Miles 1996). Bu araştırmalar güvenin oluşmasını destekleyen koşulları,
diğer insanların güvenirliklerine ilişkin bireysel beklentilerini etkileyen psikolojik sosyal ve örgütsel
faktörleri içermekte olup kişinin diğerine inanması ve birbirlerine güvenli davranışla etkileşimde
bulunmasını kapsar.
Yine bazı araştırmalar güven duyma ve güvene dayalı etkileşimin çoğunlukla tarihsel
süreçlere bağlı olduğunu göstermiştir. Güven ilişkisi, ilişkinin toplam seyrine göre artar veya eksilir. Bu
açıdan tarihsel etkileşimler karar veren kişiye, diğerinin yaradılışı, niyetleri, amaçlarıyla gelecekteki
davranışları hakkında tahmin yürütme imkânı sunar. Güvenin zaman içinde değiştiğini gösteren
bulgular önemli bir yere sahiptir. Mesela karşılıklı alışveriş ve benzeri etkileşimler güveni artırırken,
etkileşimin yokluğu güveni azaltır (Uzzi, 1997:48).
Diğer çalışanlar üzerinde etkili olan, örgütte bulunan güvenilir bir kimse ile ilgili güvendir.
Örgüt üyeliğinin güven üzerinde etkisinin birkaç sebebi vardır. Birincisi, paylaşılan üyelik, kişilerin
etkileşimleriyle “kişisel bilgiye duyulan ihtiyacı ve karşılıklı müzakere maliyetlerini ortadan kaldıran,
düşük riskli, kişiler arası güvenin sınırlarını belirleyen kurallardır” ve bu kurallar hem güveni önler hem
de olumsuzluklara karşı zararın telafisini sağlar. Kategorileşme ve grup içi peşin yargılardan dolayı
kişiler diğer grup üyelerini dürüst, işbirliğine açık ve güvenir bulurlar. Bunun bir sonucu olarak ta
bireyler, kendileriyle aynı kategoride olanları, aynı sınıfın mensubu olma duygusuyla, gruptaki kişilere
bağlı olmayan bir tasnifle tüm gruba güven duyarlar. Bu durum daha çok sosyolojik anlamda bir
cemaat yapısına sahip olan gruplar ve organizasyonlarda görülmektedir.
Role dayalı güven örgüt içerisinde var olan diğer bir güven şeklidir. Kategoriye dayalı güven
gibi, role dayalı güven de, kişinin yetenekleri, eğilimleri, öznitelikleri, dürtüleri, amaçları ile ilgili özellikli
bilgiden ziyade kişinin organizasyondaki rolüne dayandığı için kişilerden bağımsız bir tarzda oluşur.
Yani bu güven kişinin sahip olduğu pozisyona duyulan güvendir. Roller de diğer üyeler hakkında bilgi
122
verebilir. Teknik role dair güçlü beklentiler bir kimsenin o rolün gereği olan işi ve mecburiyetleri tam
anlamıyla yapması kadar kurumdaki rolüyle de ilgilidir. Örgütteki insanlar dolayısıyla rolleri gereği hem
kendilerinden beklenen görevleri yerine getirerek hem de önceden bunun geçmişi olmasa bile,
insanlar arası etkileşime dayanan bilgi ile bir tür güveni benimserler.
Böylece güven, kişiden değil, kişinin yetişmesinden, geçtiği süreçlerden o rolünü kazanırken
aldığı eğitimden ve o rolüne uygun hale gelinceye kadar geçirdiği aşamaların toplum tarafından da
onaylanmasından doğar. Örneğin, “biz mühendislere güveniriz. Güveniriz, çünkü mühendislik bilgisine
güveniriz ve inanırız ki, mühendisler, geçerli mühendislik bilgisini uygulamak için eğitilirler ve bu
bilgilerin/ prensiplerin geçerli olduğunu her gün etrafımızda izleyebiliriz. Uçakların havada uçtuğunu
gözümüzle görüyoruz”. Diğer kabul edilmiş güvenin temellerinde olduğu gibi roller o, rolü üstelenmiş
kişinin yeterliliği ve niyetleriyle ilgili belirsizliği ortadan kaldırır. Diğerleriyle etkileşimi kolaylaştırır. Ama
yenilik veya rolün gereğini belirsizliğe iten veya role dayanan etkileşimi bozan kriz durumlarında
güven hassaslaşır.
Eğer kurumlar içindeki güven, büyük ölçüde bireylerin artan beklentileriyle, gayri şahsi
inançlarla, örgütsel üyelerle ilgili inançlarla ilgiliyse, bireyselleştirilmemiş olsa bile kişiler hakkında en
önemli bilgiler açık veya gizli bilgiler, yönetim normları, etkileşim süreçleri ve alış-veriş
uygulamalarınca belirlenmiş ve bu bilgiler diğerlerinde güvenilir olduğunu hissettirir bize. Resmi veya
gayri resmi tüm kurallar örgüt üyeleriyle ilgili söylenmemiş şeyler hakkında bilgi verir. Kurallara dayalı
güven söylenenden çok söylenmeyenleri, uygun davranışlar hakkında paylaşılmış, uzlaşılmış
öngörüler sağlar. Bunlar açık anlaşmalarla değil, kuralların yapısı içinde sosyalleşme ile gerçekleşir.
Fine ve Holjfield (1996) açık kuralların ve gizli anlaşmaların örgüt içinde güvenin nasıl
oluştuğunu ve bu karşılıklı güvenin nasıl sürdüğünü ve bu anlaşmaların gördüğü işlevi güzel bir
örnekle açıklar. Minnesota’da mantar toplayanlarda güveni anlatır. Birkaç açıdan önemli bilgiler sunar.
Birincisi; güvensizliğin bedeli ağır olabilir çünkü söylendiği halde bir mantarı yiyen zehirlenebilir, hatta
ölebilir. Bu şekilde, hatta çok makul olmadıkça güven yitirilir. Sonuçta üyelik gönüllü olduğu için
ayrılmanın bedeli yok. Eğer diğerlerine duyulan güven hakkında kuşkular gittikçe büyürse o zaman
üyeler başka tarafa yönelir ve işletme yıkılır. Dolayısıyla, bir işletmenin ayakta kalması üyeleri
arasında güveni karşılıklı yayma ve sürdürmesine bağlıdır.
Fine&Holyfield (1996:29) güvenin üç temel öğesinden bahseder. Bunlar; güveni
ödüllendirmek, risk yönetimi ve güveni değiştirmek güven kalmadığında bile güven vererek çalışan
kişiyi ödüllendirmek...
Güven yönetiminde özellikle toplu güvenirlilik önemlidir ki, bu da örgüte yeni katılanları özenle
sosyalleştirmek suretiyle başarılabilir. Yeniler örgüt hakkında bilgi sahibi oldukça güvenin de mahiyeti
değişir. Yeni üyeler için işletme güveni “geçerli kılan” konumundadır. Daha sonra işletmenin kendisi
güven ilişkilerinin kurumsallaştığı ve örgütsel etkileşimin kendi başına işlediği bir “alan” olur. Tıpkı
mühendisler örneğinde olduğu gibi bu güven biçimi yalnızca belirli kişilerin uzmanlığına duyulan
güven değil, fakat daha da önemlisi bir uzmanlık sistemine duyulan güvendir.
Kuralların güveni pekiştirdiği bir diğer yol kuralların bireylerin kendileri ve diğer örgüt üyelerinin
beklentilerinin şekillenmesi üzerindeki etkisidir. Bu kurallar, uygun duruma göre uygun kimlikler
meydana getirir. Kurala dayanan bu gibi uygulamalar üyelerin kendi şahsi dürüstlük ve güvenirliliğine
değil sadece, aynı zamanda diğer örgüt üyelerinin dürüstlüğü ve güvenirliği hakkında beklentileri de
etkiler. Birinin diğerine duyduğu güven diğerinin buna duyacağı güvenle karşılık bulur. Bu da karşılıklı
işbirliği ve koordinasyonu artırır. Japonya da yapılan bir araştırmada bilinenin aksine Japonların,
yakın, istikrarlı, uzun vadeli sosyal ilişkilere sahip olmadığı ve herkes için genel geçer güven ve
emniyetin pek de öyle olmadığı Japonya ‘da genel-geçerden çok karşılıklı emniyetten ve güvenden
söz etmenin daha doğru olduğu dile getirilmektedir. Bu gibi araştırmalar uluslar arasında kavramın ve
anlayışın ne kadar değişken ve karmaşık olduğunu gösterir. Amerika da ise bu duyarlılık ve emniyetin
hazırda mevcut olmadığını gösterir. Burada söz konusu olan belirsizliği olabildiğince azaltmaktır.
3. ÖRGÜTSEL GÜVEN KAVRAMI
Araştırmacılar güvenin yapısı ve etkileri üzerine birçok inceleme yapmışlardır, ancak örgütsel
güven kavramının tanımını açık ve net bir şekilde belirtmemişlerdir. Mayer’e göre işgörenler ancak
olumlu beklentiler içinde oldukları zaman karşı tarafa güvenirler ve beklentilerinin karşılanmaması
123
riskini gönüllü olarak üstlenirler, aynı zamanda bu beklentileri yerine getirmeleri için karşı tarafı
zorlayamaz ve kontrol altına alamazlar (Whitener, 1997:391; Yaşar, 2005).
Güven hem birey hem de örgüt düzeyinde oluşmaktadır ancak kişiye güven ve örgüte güven
birbirlerinden farklı kavramlardır. Mishra ve Morrissey örgütsel güveni “bir işgörenin; örgütün sağladığı
desteğe ilişkin algıları, liderin doğru sözlü olacağına ve sözünün ardında duracağına olan inancı
olarak” tanımlamaktadırlar. Bu bağlamda güven hem yatay hem de dikey anlamda tüm örgüt içi
ilişkilerin temelini oluşturmaktadır (Demircan, 2003:142).
Örgütsel güven kavramı bir diğer tanımlamada, “işgörenlerin yönetime olan güvenleri ve
yönetimin kendilerine söylediklerine olan inançlarının derecesi” olarak belirtilmektedir. Bu
tanımlamaya göre örgütsel güvenin kaynağı, üst kademe yöneticileri ile ara kademe yöneticilerinin
davranışlarıdır (Şimşek ve Taşçı, 2004:3).
Güven örgüt içinde doğal olarak oluşmamakta, bireysel ve kolektif öğrenme sonucunda
şekillenmektedir. Güven, sürece katılan aktörler arasındaki doğrudan etkileşimin sonucudur ve
güvene addedilen karşılıklı beklentilerin yerine getirilip getirilmediğinin belirlenmesi ihtiyacıyla ortaya
çıkmaktadır (Lazaric,2003:147).
Örgütsel güven çeşitli boyutlara sahiptir. Örgütsel güven aşağıdaki unsurlar çerçevesinde
tanımlanmaktadır (Demircan, 2003:142):





Çok düzeyli: Güven iş arkadaşları, takım, örgüt ve örgütsel anlaşmalar arasındaki
etkileşimlerden doğar.
Kültüre dayalı: Güven örgüt kültürünün normlarına, değerlerine ve inançlarına bağlıdır.
İletişim temelli: Güven, kararlarla ilgili açıklamalarda bulunma, doğru bilgi aktarma, içten ve
açık görünme gibi iletişim davranışlarının bir sonucudur.
Dinamik: Güven; başlangıç, pekiştirme ve çözülme aşamalarından oluşan bir döngüde sürekli
olarak değişim gösterir.
Çok boyutlu: Güven her biri, kişinin güvene ait algılarını etkileyen zihinsel, duygusal ve
davranışsal faktörlerden oluşur.
Güven davranışları yapısal ilişkilere bağlı olarak örgütlerde farklılık gösterir. Bir çalışanın
güven düzeyi bir bütün olarak üstü ve örgüt arasında değişmektedir. İşgörenler, idari grubun
kararlarına ve eylemlerine dayanarak örgüt imajını taşırlar. Bundan dolayı organizasyonlarda güven,
başarılı ilişkilerin kurulması için gereklidir. Güvenin oluşması için yöneticiler ve çalışanlar, diğerinin
yetkili olduğundan emin olmalı, dürüst ve etik davranışlarda bulunmalıdır. Yöneticiler çalışanların
meşru eylemlerini desteklemeli ve örgütsel amaçları gerçekleştirmek adına bilgi kısıtlayarak ya da
kendi çıkarlarını koruyarak işgörenlerden yararlanmamalıdır (Nyhan, 2000:93; Yaşar, 2005).
3.1. Örgütsel Güven Bileşenleri
Örgüt içinde bireyler ve gruplar arasında oluşan güven organizasyonun uzun dönemde
istikrarı için oldukça önemli bir unsur olarak görülmektedir. Örgütsel güven alanında çalışma
yapanların üzerinde hem fikir oldukları nokta güvenin kişiler arası ilişkilerin önemli bir parçası olması
ve yönetsel kariyer gelişimine temel teşkil etmesidir (Hartog, 2003:129).
Örgütsel güven derecesi kişinin içinde bulunduğu duruma göre değişen beş farklı bileşene
ayrılmaktadır. Bu beş bileşen: bütünlük, yeterlik, tutarlılık, bağlılık ve açıklıktır. Aşağıda bu bileşenler
açıklanmaktadır (Butler, 1991: 650):




Yeterlik, örgüt içinde verilen görevleri yerine getirebilmek için gerekli olan teknik ve kişisel
becerileri ifade etmektedir.
Tutarlılık, inanılırlık, kişinin davranışlarının tahmin edilebilirliği ve herhangi bir durum
karşısında yerinde muhakeme yeteneği olarak belirtmektedir.
Açıklık, düşüncelerin ve bilgilerin özgürce diğerleriyle paylaşılmasıdır.
Bütünlük, güven duyulacak kişi ya da grubun doğruluk ve dürüstlüğü adına sahip olduğu
üne atıfta bulunmaktadır. Örgütsel güven çerçevesinde bütünlük, kabul edilmiş değerler
ve normlar olarak belirtilmektedir (Six, 2004:4).
124

Bağlılık, örgütü ve örgüt üyelerini koruma, destekleme ve diğerlerini cesaretlendirme
şeklinde tanımlanmaktadır. Bağlılık, üstü kapalı olarak verilen bir sözdür (Hosmer, 1995:
385).
3.2. Örgütsel Güven Türleri
Bir örgütte çeşitli şekillerde oluşan güvene dayalı ilişkiler mevcuttur. Başarıyı hedef edinen bir
örgütte yatay, dikey ve dışsal güven grupları vardır. Yatay grupta güven aynı hiyerarşik yapı içerisinde
bulunanlar arasındadır. Dikey grupta, ast ve üst arasında güven duygusu oluşmuştur. Dışsal grupta
ise, örgütün müşterileri ve tedarikçileri ile ilişkilerinin güvene dayalı olması söz konusudur (Halis,
2004:298).
Lewicki ve Bunker (1996:118) profesyonel ilişkiler söz konusu olduğunda güvenin üç biçimde
oluştuğunu belirtmiştir. Bu güven türleri, hesaplanmış güven, bilgiye dayalı ve tanımaya dayalı güven
olarak sıralanmıştır. Örgütsel güven türleri ardışık bir şekilde birbirine bağlıdır, bir düzeyde güven
olgusuna erişilmesi diğer düzeydeki güven olgusunun gelişimine olanak vermektedir (Yaşar, 2005).
Hesaplanmış güven; profesyonel ilişkilerde rol oynayan ilk güven türü hesaplanmış güvendir.
Hesaplanmış güven tutarlı davranışın temin edilmesine dayanmaktadır. Bir başka deyişle bir birey
yapacağını belirttiği şeyleri yapmakla yükümlüdür (Hartog, 2003:129). Hesaplanmış güven söz
konusu olduğunda birey yapacağını söylediklerini yapmadığı ya da güveni ihlal ettiği zaman bir
yaptırımla karşılaşır. Dolayısıyla güven, caydırıcının ya da cezanın derecesine bağlıdır
(Lewicki&Bunker, 1996:119).
Bilgiye dayalı güven; güven duyulacak kişinin beklenilen davranışlarda bulunması sonucunda
oluşmaktadır. Güven duyulacak kişinin tahmin edilebilirliği üzerine kurulmuştur. Bu güven türü,
tarafların süreç içerisinde birbirleriyle etkileşiminden doğan bilgiye dayanmaktadır (Hartog, 2003:130).
Karşı tarafın davranışlarını tahmin edebilme kapasitesi, plan ve yatırım yapmayı ya da duruma göre
karar almayı mümkün kılmaktadır.
Tanımaya dayalı güven; tarafların birbirlerinin isteklerini ve niyetlerini tanımalarıyla
oluşmaktadır. Tarafların birbirlerini etkili bir biçimde anlamaları ve değerlendirmeleri ile gerçekleşen
karşılıklı anlayış, bir tarafın diğer taraf gibi düşünmesine, hissetmesine ve sorumluluk duymasına yol
açar (Hartog, 2003:130).
3.3. Örgütsel Güven Fonksiyonları
Güven, örgüt içindeki işleri kolaylaştıran sosyal bir fenomendir. Belirsizliğin ve karmaşanın
giderek çoğaldığı, hiyerarşik yapılanmanın giderek düzleştiği, daha katılımcı yönetim tarzlarının
benimsendiği ve profesyonelleşmenin artış gösterdiği son yıllarda güven örgütsel yaşamı kontrol
etmekte hiyerarşik güç ve doğrudan gözetime göre daha uygun bir mekanizma olarak görülmektedir
(Sydow, 1998:31). Güven, fırsatçı davranışlara son vererek, karmaşayı azaltarak, eşgüdümü ve
işbirliğini teşvik ederek örgüt içi ilişkileri daha etkili hale getirme fonksiyonuna sahiptir. Örgüt içi güven,
belirsizliğin azaltılması, problemlerin çözülmesi ve yeni çözüm önerilerinin açığa çıkması için oldukça
gereklidir (Hardy, 1998:64). Ayrıca, işbirliği ve dayanışma sağlama, kaos azaltma ve iletişimi
etkinleştirme de güven ortamının desteklediği olumlu eylemlerdir (Yaşar, 2005).
3.4. Örgütsel Güven Geliştirme Süreci
Güven, tarafların etkileşimi ile gelişen dinamik bir süreçtir. Güven geliştirme süreci dikkate
alındığında iki yaklaşım öne çıkmaktadır: Kavrama temelli ve etki temelli yaklaşım
(McAllister,1995:32).
Kavrama temelli yaklaşım, bireyde oluşacak güven duygusunun kaynağının güven duyulacak
kişinin tavır ve davranışlarının temelinde olduğunu ileri sürer. Güvenen kişi, güven duyacağı kişinin
tavır ve davranışlarını kavrama ve algılama derecesine göre güven duygusu oluşturmaktadır (Şimşek
ve Taşçı, 2004:3).
Etki temelli yaklaşım, güven duygusunun kaynağını insanları birleştiren duygusal bağlarda
aramaktadır. Bu yaklaşım güvenlik duygusu ve ilişkinin etki derecesi ile nitelendirilmektedir. Etki
125
temelli yaklaşım kavrama temelli yaklaşımdan daha fazla kişisel deneyimlere odaklanmıştır (Johnson
&Grayson, 2003: 2).
Etki temelli güven ancak kavrama temelli güven belirli bir seviyeye ulaştıktan sonra
oluşmaktadır. Bu yaklaşımlar örgütsel güven türleri ile bağdaştırıldığında, hesaplanmış güvenin ilk
dayanağı kavrama olgusudur. Bilgiye dayalı güven iki yaklaşımın karışımıdır, yani hem kavrama hem
de duygular söz konusudur. Tanımaya dayalı güven ise etki temelli yaklaşım çerçevesinde ele
alınmaktadır. Birey bir aşamadan diğerine geçerken referans çerçevesi değişmektedir (Six, 2003:20203).
Bilinçli bir şekilde güven oluşturulması için Zand aşağıda açıklanan üç kavram üzerinde
durmaktadır (Six, 2003:203):



Bilgi: Uygun ve doğru bilgi sağlamak, hem pozitif hem negatif geribildirimde bulunmak
Etki: Diğerlerinin fikirlerini araştırmak, kararlarınıza karşı yapılan önerileri kabul ederek
değişimleri göstermek.
Kontrol: Kendinizi diğer bireylere bağlı hale getirmek, yetki ve sorumluluk vermek.
Örgüt içinde güven duygusu oluşmasını sağlayan faktörler literatürde benzer şekilde birçok
akademisyen tarafından tartışılmıştır. Bu faktörlerin temelinde, sorumluluk verilmesi, yetkilendirme,
iletişim kanallarının etkin kullanım olanağı ile geribildirim sağlanması ve işgörenlerin kendilerini
örgütün bir parçası gibi görmeleri için katılım imkânı sunulması vardır (Yaşar, 2005).
3.5. Örgütte güven ortamı yaratan faktörler
Örgütsel güven ortamının oluşması ve güven düzeyinin yükselmesi birtakım faktörlerin
uygulanmasını ve benimsenmesini gerektirmektedir. Çalışanların örgüte karşı güven düzeylerinin
yükselmesi için yapılması gerekenler aşağıdaki gibidir (Nyhan, 2000:93):
Katılım, örgütteki tüm işgörenlerin, problemlerin çözümüne, süreçlerin geliştirilmesine ve
hedeflere ulaşılması için stratejik açıklığın kapatılmasına zihinsel gücünü katarak etkileşim halinde
gerçekleştirdiği etkinlikler bütünüdür. Katılım zihinsel çabayı gerektiren bir etkinlik olduğu için daha
yüksek düzeyde motivasyonu, gelişmiş bir bağlılık duygusunu ve gönüllülüğü gerektirir. Katılım
hiyerarşik ilişkilerin katılığıyla ve emir komuta zinciri içinde emirle gerçekleşemez (Türkmen, 2001:5).
Performans
üzerine
geribildirim,
işgörenlerin
başarılarını
ve
başarısızlıklarını
değerlendirmelerini, neyi doğru neyi yanlış yaptıklarını öğrenmelerini sağlayacak bilginin verilmesidir.
İşgören, neyi neden yapacağını bilirse güven kazanır ve karar alabilir hale gelir. Çalışanlara
geribildirim verilmesi örgüt içi iletişimin etkinleşmesi açısından da önemlidir. Geribildirim ile yönetim ve
çalışanlar arasında etkileşim sağlanarak iletişim çift yönlü olma özelliği kazanmaktadır (Dedehayır,
2002:2).
Yetkilendirme, bir çalışanın faaliyet alanı içinde herhangi bir kişiden onay almaksızın karar
vermesine yönelik bir otoritedir. Yetkilendirme kavramı, yetki devri ile aynı anlama gelen kavramlar
değildir. Yetkilendirme kavramı yetki devrine göre daha geniş bir anlam taşımaktadır. Yetki devrinde,
bir üstün kendisine ait olan herhangi bir konudaki karar verme hakkını, gönüllü olarak bir astına belirli
şartlar altında devretmesi, gerektiğinde tekrar geri alması söz konusudur. Yetkilendirmede ise, işi fiilen
yapan bireyin o görevle ilgili tüm kararları görebilmesi ve bunun için yetiştirilmesi vardır (Çınar,
1999:1-2).
3.6. Örgütsel Güven Ortamının Yokluğunun Nedenleri
İşgören güveni ya da örgütsel güven ortamının eksikliği söz konusu olduğunda bir çok soru
açığa çıkar. Yönetim işgörenlerin işletmeye karşı güven duyduğunu nasıl bilecektir? Eğer işgörenler
işletmeye güven duymak istemezlerse neler olabilir? İşgören güveni ne zaman ve neden var olmaz?
İşgören işletmeye karşı sahip olduğu güven duygusunu herhangi bir sebeple kaybedebilir mi?
Örgütsel güven ortamı sağlanmadıkça işletme tam olarak neyi kaybetmek zorunda kalacaktır?
İşgörenlerin güven düzeyi yükseldikçe işletmenin kazanacakları neler olabilir?
126
Güven konusu üzerine süregelen sorular işgören güveninin var olmama sebepleri gibi çok
çeşitlidir. Örgütsel güven ortamının eksikliğini tartışırken örgütsel küçülme, örgüt içinde gizlilik ve
işgörenlerin geçmiş deneyimleri gibi konular üzerine yoğunlaşılmaktadır.
Küçülme işletme yönetiminin bilinçli olarak aldığı kararlar ve uyguladığı stratejiler ile işgören
sayısını, maliyetleri ve iş süreçlerini azaltmasıdır (Koçel, 2001:349). Küçülme, etkinliği arttıracak bir
örgütsel uygulama olarak görünmesine karşın tek başına yeterli değildir. Küçülme uygulamalarından
en çok orta kademe yönetimin etkilendiği saptanmıştır. Örgütler küçülmeye bağlı olarak sık sık
değişen işgörenlerine yatırım yapmak konusunda pek fazla istekli değildirler. Örgüt dışından eğitimini
yeni tamamlamış ve daha az eğitim verebileceğini öngördüğü işgörenleri istihdam etmeyi tercih
etmektedirler. Küçülme, iş güvenliği ve kariyer fırsatlarında azalmaya neden olmakta, işgören moral
ve motivasyonunu olumsuz etkilemektedir (Erdoğmuş ve Doğan, 2004:1).
Gizlilik, örgüt içinde işgörenlerle paylaşılmaması gereken bir bilgi türü her zaman mevcuttur.
Örneğin, işgörenlerin özel bilgileri sadece yöneticilerce bilinir. Bu ve buna benzer konular yasal
düzenlemelerle desteklenmektedir. İletişim eksikliği ya da yanlış iletişim, işgörenin kendini bir kenara
itilmiş gibi hissetmesine neden olmaktadır. Örgütün geçmişi, şu anki durumu ve geleceği ile ilgili
bilgiler örgütün işgörenleri ile paylaşılmalıdır. Bir işgörenin çalıştığı yer hakkında daha fazla bilgiye
sahip olması, örgütün gelecekteki başarısı ile daha çok ilgilenmesine ve bireysel olarak örgütte hangi
konumda bulunduğu ile ilgili olarak daha çok bilinçlenmesine yol açmaktadır. En önemlisi bir işletme
çalışanları ile bilgiyi paylaştığı sürece, çalışanlar çevrelerine güven duymakta daha istekli olacaktır,
çünkü gerçekten önemli olduklarını hissedeceklerdir (Kinney, 1995:30).
Geçmiş deneyimler, özellikle küçülme nedeniyle yaşanan işten çıkarmalar işgörenlerin güven
düzeyini olumsuz etkilemektedir. İşten çıkarılan işgören yaşadığı deneyim nedeniyle yeni bir örgüte ve
yöneticilerine kuşkuyla yaklaşmakta ve güven sağlayamamaktadır. Örgütte çalışmaya devam eden
işgörenler ise aynı olayın kendilerinin de başına gelebileceği korkusu ile örgüte karşı güven
duygularını kaybetmektedirler (Keeler, 1999:11).
Daha önce yapılan araştırmalar, işyerindeki şiddetin çalışanların ¾’ü üzerinde etkili olduğunu
ortaya koymuştur. Şiddet iş çevresinde giderek yayılarak her geçen gün daha yaygın hale
gelmektedir. Saldırı hikayeleri, vurulma, kavga ve cinayetler gazeteleri ve televizyon haberlerini
doldurmaktadır. Tüm bunlar dikkate alındığında insanlar kendilerini iş yerinde güvende hissetmemeye
başlamıştır. Şiddetin saldırı, tehdit ve taciz olmak üzere üç ana çeşidi vardır (Keeler, 1999).
3.7. Örgütsel Güven Eksikliğinin Örgüte Karşı Olumsuz Etkileri
İşgören güveninin olmamasının ya da eksik olmasının yarattığı en büyük olumsuzluk
verimlilikteki düşüştür. Güvensiz bir ortamda çalışan işgörenler, çalışmalarından ötürü fark
edilmedikleri ya da övgü almadıkları için sıkı çalışmaya gerek yokmuş gibi hissederler. Araştırmalar
göstermektedir ki; örgüt ortamında ve örgütsel ilişkilerde güven eksikliği örgütsel bağlılığın, insan
ilişkilerinin, örgütsel performansın düşmesine ve işgören moralinin ve ürün kalitesinin düşük
seviyelere inmesine ayrıca bunlara bağlı olarak işgören devamsızlığının ve devir oranının artmasına
sebep olmaktadır. Bu bağlamda kendini ihanete uğramış gibi hisseden işgören, hırsızlık ve işyerinde
şiddete başvurma gibi zarar verici davranışlara yönelecektir. Böyle bir ortamda, çok fazla stres ortaya
çıkarken yenilik ve yaratıcılık ya çok az olacaktır ya da hiç olmayacaktır (Zemke, 2000:80).
“Müşteriler gibi işgörenler de güven duymadıkları işletmeyi terk ederler” (Zemke, 2000:81). Bu
açıdan bakıldığında, işgören güvenine sahip olmayan örgütler işgören bulma, seçme, eğitme
fonksiyonlarının yüksek maliyetlerini ve bu maliyetlerin tekrarlanmasını göze almak durumundadır
(Yaşar, 2005). İşgören bulma ve işe yerleştirme zaman alacağından daha önce de belirtildiği gibi
verimlilik düşmeye devam edecektir.
4. GÜVENİN ÖRGÜTSEL FAYDALARI
Kişiler arası ya da bireysel-örgütsel düzeyde çalışma ortamında güvenin rolü üzerine
inceleme yapan çalışmaların odaklandığı nokta, güvenin bireyin algıları ya da davranışları üzerinde bir
etkiye sahip olup olmadığıdır. Ilgen, Fisher ve Taylor tarafından 1979 yılında yapılan çalışmada
güven, astın üstün geribildirimlerini kabullenme düzeyine etki eden önemli bir faktör olarak
saptanmıştır. Fulk, Brief ve Barr’ın 1985’te gerçekleştirdikleri araştırma sonucunda, üste olan
127
güvenin, dürüstlük ve performans değerlemesinin adil olarak yapılıp yapılmadığı yönündeki
algılamaları etkilediği bulunmuştur. Astın üstüne karşı güveni iletişim memnuniyetini ve etkileşim
isteğini de beraberinde getirmektedir. Örgüt içi güven inşa etme çabaları ise işgörenlerde örgütsel
vatandaşlık davranışlarının oluşmasına yol açmaktadır (Ammeter ve diğerleri, 2004:51).
Bir örgütte güven düzeyi yüksek ise, güven eksikliği olduğu zaman ortaya çıkan durumların
tam tersi söz konusudur. İşgörenler işe istekli olarak gelecektir. Çalışırken mutlu olacaklar ve bunu
dışa yansıtarak verimli hale geleceklerdir. Yaptıkları iş üzerinde yetki ve sorumluluk sahibi olmalarına
izin verildiği için işletmenin başarısı ve geleceği ile ilgileneceklerdir. Örgüt içindeki rolünü işgören tam
olarak kavrayacak ve bu rolde mükemmellik için çaba gösterecektir.
Güven toplumsal işlev ve dahası sosyal sistem içinde sosyal sermayenin önemli bir kaynağını
oluşturur. Bu çerçevede güven üç noktada ele alınabilir.
1. Örgütlerde işlem maliyetlerini düşürme.
2. Örgüt üyeleri arasında doğal sosyal bir atmosfer oluşturma
3. Örgüt yetkililerine saygı gösterme.
Güven ve işlem maliyetleri: Kişilerle ilgili kişisel bilgiler yoksa bu bilgiler hem kişisel olarak
müzakere edilmeli hem de güven duyularak güvenilir kabul edilmeli. Psikolojik açıdan güvenin işlem
maliyetlerini azaltmasının yolu sosyal karar işlevi görmesinden geçer. Bu kararların işlevi açmazları
çözmede kullanılmalarıdır. Bunlar bir takım hesaplamalara veya ekonomik işlemlere bağlı olmayan
fakat “birinin amaç ve eylemlerini değerlendirirken en iyiyi isteme”dir. Burada resmi bir gözlem veya
ölçme aracının olmayışı bunun eksik yönüdür. Ortaya çıkan bireysel ve örgütsel problemler güven
temelinde iyi niyetle ele alınır ve iyi niyet olduğunda da alış-veriş kolaylaştığı gibi işletmenin bu
beklenmedik problemlerle başa çıkma kabiliyeti artar ve işletme hem bir zenginlik elde eder hem de
karşılıklı güvenden kendisine yarar sağlar.
Güven ve doğal toplumsallık: Davranışsal bakımdan doğal toplumsallığın işbirliği
diğerkâmlık ve toplum bireylerinin etkileşime girdiği diğer rolleri çağrıştırır. Birçok deneysel çalışmalar
karşılıklılık ilişkisinin güvende önemli olduğunu göstermektedir. Buna diğerlerinin de zor zamanda
kendisine yardım edeceğini düşünerek kişiye güven duyma yaygın bir davranıştır. Ve kaynaklar az
olduğunda bireylerin kaynaklara hücum ettikleri, kaynakların bol olduğunda ise (duyulan güvenden
dolayı) bu davranışa yönelmedikleri görülmüştür. Bir başka çalışmada kaynak havuzunun azalması
düşük güvene sahip olanların tutumunda bir değişikliğe yol açmamış, ancak yüksek güven
besleyenlerde değişik tepkiler gözlenmiştir. Bu yüksek güvenlik durumlarında durumun az kötüleşmesi
bunları daha fazla tüketime yönlendirirken kıtlığın artması durumunda ise tüketim daha az olmuştur.
Düşük güvenliler işbirliği azaldığında bu mesaja olumlu tepki verirken, yüksek güvenlilerde ise güven
yüksek oldukça mesajın olumlu alınması da o kadar yüksek oranlıdır. Yine mesajın tutarsız oluşu
düşük güvenli kimselerde daha fazla karşılık bulurken yüksek güvenli kişilerde de bu kez benzer
şekilde karşılık bulmuştur. Bir başka çalışmada korku ile güven arasındaki ilişkiler irdelenmiş, korku
ortada olduğu zaman düşük güvenlilerde işbirliği az, yüksek güvenlilerde ise daha yüksektir. Neticede
bu çalışmalardan ortaya çıkan sonuç, güvenin bireylerin doğal toplumsallığa farklı biçimlerde
katılımını artırdığı fakat bu biçimlerin karmaşık ve genelde beklenmeyen hallerde olduğunu gösterir
Güven ve gönüllü saygı: Bir diğer ilişki de güven ile hiyerarşik düzende var olan saygı
ilişkisidir. Hiyerarşik düzenler kimi genel niteliklere (örn: lider-nefer, üst-ast, amir-memur) sahipse de
güvenin bu ilişkilerde ki temel rolü de bilinen bir gerçektir. Durum çeşitli nedenlerden önemlidir.
Birincisi, yöneticiler sürekli yapıp-ettiklerini açıklayıp haklı çıkarsa yönetme kabiliyetleri çok düşer.
İkincisi: performansın maliyeti ve seyrinin sürekli izlenmemesi, yetkilileri işbirliğine yönelik her
başarısızlığı tespit edememeleri ve her başarılı eylemi görüp taktir ve ödüllenmelerini imkansız kılar.
Sonuç olarak, örgütsel başarı, bireyin kuruma yönelik mecburiyet duygusuna talimat ve yönergelere
uymasındaki şevkine ve amirlerine gönüllü içten saygı beslemesinde yatar. Çatışma ve olumsuzluk
koşullarında ise bireyler amirlerinin amaçlarına ve niyetlerine güven duyduklarında bu çatışma ve
olumsuzlukları kabul edip yine de sonuçlarına katılırlar (Tyler, 1994)
Öneminin yanında hangi şartlarda yetkililere güven beslendiğinin incelendiği araştırmalarda,
dürüstlük, niyet, tutarlılık, açıklık, sağduyu, beceri, uluslar arası ilişki, karar verme becerisi, sadakat,
güven, sözünün eri olma ve kabul edilme, astın bir otoritenin güvenirliğine kadar vermede etkili olduğu
görülmüştür.
128
Aynı şekilde üyenin tam olarak kabul edilmesi ve amirin de tam anlamıyla iyi niyetli olduğunun
kabul edilmesi; diğer bir unsur eşit ve tarafsız oluşu ve bir de sıradan bir sınır varsa aralarında, o
zaman güven alt-üst arasındaki ilişkilerde önemli olur.
Güven olumsuz koşullarda çok daha önemli olur. Olumlu koşullarda ise güven amirin ne
tehdididir ne de destekçisi ancak pekiştiricisidir. Olumsuz durumlarda ise yönetici daha fazla eleştirici
belki de tehdit alacağı ve desteği de kalmayacağı için güven bu durumda çok daha önemli hale gelir.
SONUÇ
Araştırmacılar, güvene mani olan psikolojik ve sosyal faktörleri, güvenin gelişimini, güven
ilişkilerinde kırılganlığa etki eden unsurlarüzerinde incelemeler yapmışlardır. Güven karmaşık
uzantıları nedeniyle birçok faktörün belirlediği bir duygu hali olarak birçok şeyden etkilenir.
Güvensizliğin ve kuşkunun iş ilişkilerinde çok yaygın olduğu öteden beri bilinir. Güvensizlik
“güvenmeme, hatta birini incitmek;onun refahına ve huzuruna dikkat etmeme, ona bilerek, kasıtlı
olarak zarar vermek, düşmanlık beslemek” anlamlarına gelir. Kuşku ise, güvensizliğin bir boyutudur.
Karar vermede kuşkunun iki etkisi vardır. Kuşku bilgisi bu bilgiye sahip olanda tutuculuğa ve bilginin
doğruluğunu tespit etmek için gayret gösterme davranışında bulunmaya yol açar. Yani bilgiyi hemen
doğru kabul etmeyip, bekleyip davranışları tahmin etmeye götürür. İkinci ihtimal ise, bilginin ince
elenip sık dokunmasından sonra kabul edilmesidir. Bazı durumlarda da hem kuşku duyulan hem de
kuşkulananın üzerinde kuşkunun olumsuz etkileri olmaktadır. Diğer psikolojik çalışmalar insanların
sınıflara bölünmesinin de kuşkuculuğu beslediğini; bir sınıfa mensup olanların, diğerleri tarafından
daha az dürüst, güvenilir, daha az şeffaf, kendi grup üyelerini ise bunlardan daha dürüst, daha
güvenilir ve şeffaf olduklarını düşündüklerini gösterir (Carnevale, 1995). Bunun nedenleri o kadar açık
değildir. İleri sürülen sebepler arasında örgütsel güvenin tarihi, ekonomik, kurumsal, psikolojik ve
sosyolojik faktörlerle izahındaki karmaşık ilişkilerin varlığıdır. Önemli diğer bir faktör ise beklentilerin
karşılanmamasıdır. İnsanlar yargıları kişilik yapılarına bağlı davranışlarından etkilenir bu nedenle biri
hakkında yapılan genelleme veya ulaşılan bir yargı her zaman doğru olmayabilir. O halde bu inanç ve
değerlendirmelerin kaynağına bakmakta yarar vardır.
Güven, kurumlar bazında son yıllarda kapsamlı bir şekilde incelenmesine rağmen
sonuçlarıhakkında somut yargılar yoktur. Günümüzde kurumlara olan güvensizliğin olumsuz bir hava
doğurup doğurmadığının doğruluğu ve doğru olsa bile güvensizliğin davranışsal etkileri net değildir.
Hatta sonuçlarının olumsuzluğu bilimsel olarak vurgulansa bile güvensizlik ve kuşkunun olumlu
sonuçlara neden olabileceği söylenebilir. Kurumlar hakkında ihtiyatlı ve tedbirli olmak onların daha
sağlıklı ve çabuk toparlanmalarına ön ayak olabilir.
Bir başka örgütsel araştırma, örgüt çalışanlarının güven temelinde kurumun taahhütlerini
yerine getirmeleri veya getirememelerine bağlı olarak kuruma olan sözsüz ve yazısız bağlılıklarını
sürüp sürmediğinin araştırmaktadır. Psikolojik sözleşme çalışanlarınyönetime, yönetimin de
çalışanlara neler borçlu olduğunu anlama ile ilgilidir. Kurum yükümlülüklerini yerine getirmez ise
çalışanlar nezdinde psikolojik sözleşme bozulur (Robinson, 1996). Robinson’un uzun süren
araştırmasına göre; yöneticilere ve kurumlarına fazla güvenenler daha az güvenenlere göre,güvenin
ve sözleşmenin bozulduğunu daha geç algılamaktadırlar. Araştırma sonucunda Robinson, psikolojik
sözleşmenin bozulması ile çalışanın kuruma katkısı,motivasyonu, iş performansı, rolüne uyan
davranışları yerine getirmesi arasında olumsuz bir bağlantı bulmuştur.
Birçok bilim adamı güvenin yıkılmasının güvenin oluşmasından daha kolay olduğunu söyler
(Meyerson, 1996). Birincisi, olumsuz olaylar olumlu olaylardan daha fazla göze çarpar. İkincisi, güveni
yıkan olaylar, güveni oluşturanlardan daha fazla ağırlık taşır yargıda bulunmada. Aynı şekilde yargıda
bulunurken olumsuz haberler olumsuzlardan daha baskın olur. Araştırmalar kurumda üçüncü kişilerin
olumsuzluklara ve güvensizliğe daha yatkın, dedikoduların da çoğunlukla olumsuz ve güvensizlik
içerdiğine işaret eder. Güvensizliğin tecrübeyle geçersiz kılınması oldukça zordur; çünkü güvensizlik
hem “insanları uygun bir toplumsal deney olan etkileşime girmekten alıkoyar, hem de daha kötüsü,
güvensizliğin kendisinin geçerliliğini güçlendirir. Dolayısıyla zanna dayanan güvensizlik, gerçek ve
daimi bir güvensizliğe yerini bırakır.
Sonuç olarak örgütsel güven üzerine yazılan literatürün olay örgüsü ve gelişimi henüz
keşfedilmeye muhtaç bir hikâyeye benzediği söylenebilir. Gelinen noktada orta halli pek çok kaynak
129
ve teoriye rağmen bütüncül bir örgütsel güven teorisi hala araştırmacılar için meçhuldür. Buna paralel
olarak deneysel çalışmalar hızla artarken, örgütsel güven ile ekonomik, sosyolojik ve psikolojik güven
arasında bir boşluk yaşanmaktadır.
KAYNAKLAR
Ammeter, P.A., Douglas, C., Ferris, G., Goka, H. (2004). A social relationship conceptualization of
trust and accountability in organizations. Human Resource Management Review, 14 , pp:
47–65.
Butler, J. K. (1991). Toward understanding and measuring trust: evoluation of a conditions of trust
inventory. Journal Of Management, 17, pp. 643-663.
Carnevale, D. G. “Organizational Trust: A Test of a Model of itsDeterminants” Unpublished
dissertation. Tallahassee: Florida StateUniversity, 1988.
Cialdini, R. (1996). “The triple tumor structure of organizational behavior,” in D. Messick, and A.
Tenbrunsel (eds.), Codes of conduct (pp. 44-58). New York: RusselSageFound. Creat ve
Miles 1996
Çınar, F. (1999) Organizasyonlarda çağdaş bir yaklaşım: Yetkilendirme (Empowerment).Uludağ
Üniversitesi İibf Dergisi, 17(1-2), Bahar/Yaz Dönemi, Mayıs, ss. 1-2.
Dedehayır, H. (2002). Performans yönetimi ne işe yarar?.Kaynak Dergisi,Ekim-Aralık,(12), ss. 2.
Demircan N. (2003). Örgütsel güven kavramı: nedenleri ve sonuçları. Celal Bayar Universitesi Dergisi,
10(2), ss:139-150.
Erdoğmuş,
N.
Ö.
Örgütsel
Değişimler
Ve
Yeni
Kariyer
Yaklaşımları.
http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=247 (03.01.2005).
Halis, M. (2004). Yönetici ve çalışanlar arasındaki güven açısından lider davranışları. 1. Aile
İşletmeleri Kongresi, İstanbul, 17-18 Nisan, ss. 295-306.
Hardin R. 1(992). The street-level epistemology of trust. Anal. Krit. 14:152.76
Hardin R. 1991. Trusting persons, trusting institutions. In Strategy and Choice, ed. RJ Zeckahuser,
Cambridge, MA: MIT. 487
Hardy, C. (1998). Distinguishing Trust and Power in Interorganizational Relations: Forms and
Façades of Trust. InC.Lane, &R.Bachmann (Eds.), Trust Within And Between
Organizations: Conceptual Issues And Emprical Applications, Oxford UniversityPress, pp.
64-87.
Hartog, D. (2003). Trusting Others in Organizations: Leaders, Management and Co-Workers. In B.
Nooteboom, & F. Six (Eds.), Trust Process in Organizations: Emprical Studies Of
Determinants And The Process Of Trust Development. E.Elgar Publishing, U.S.A., pp.
125-145.
Hosmer, L.T. (1995). Trust: the connecting link between organizational theory and philosophicalethics.
Academy Of Management Review, 20, pp.379-403.
Johnson, D., Grayson, K.(2003). Cognitive and affective trust in service relationships. Journal Of
Business Research 2, 3-3, pp. 1-8.
Keeler, J. (1999). Gaining the trust of your employees. Human Resource Magazine,3, pp. 9-15.
Kinney, J. A. (1995) Violence at Work. Upper Saddle River, Nj: PrenticeHall. pp. 25-30.
Kocel T. , “İşletme Yöneticiliği”, Beta Yayıncılık, İstanbul, 1995.
Koçel, Tamer.(2001). İşletme Yöneticiliği. İstanbul: Beta Yayıncılık, ss. 349.
Lazaric, N. (2003). Trust Building Inside The Epistemic Community: An Investigation With An Emprical
Case Study. In B. Nooteboom, & F. Six (Eds.), Trust Process in Organizations: Emprical
Studies Of Determinants And The Process Of Trust Development. E.Elgar Publishing.
U.S.A., pp. 147-167.
Lewicki, R., Bunker, B. (1996). Developing and Maintaining Trust in Work Relationships. In R. M.
Kramer, & T. R. Tyler (Eds.), Trust in Organizations: Frontiers Of Theory And Research.
Thousand Oaks,Ca: Sage. pp. 114-139.
Mayer, R., Davis, J., Schoorman, F. (1995). An invegrative model of organizational trust. Academy Of
Management Review, 20 (3), pp. 703-734.
Mcallister, D.J. (1995). Affect and cognition-based trust as foundations for interpersonal cooperation
in organizations. Academy Of Management Journal. 38(1),pp.24-59.
Meyerson, D., Weick, K., Kramer, R. (1996). Swift Trust and Temporary Groups. In R. M. Kramer, &
T. R. Tyler (Eds.), Trust in Organizations: Frontiers Of Theory And Research. Thousand
Oaks, Ca: Sage, pp. 166-195.
Nyhan, R. C., (2000). Changing the paradigm: trustandits role in public sector organizations. The
American Review Of Public Administration, 30, pp. 87- 109.
130
SixF.
Integrity And Trustworthiness:
Similarities And Differences. http://www.fernunihagen.de/polallg/egpa/ljubljana/papers/six.pdf., (25-12-2004), pp.1-27.
Six, F. (2003).The Dynamics of Trust And Trouble. In B. Nooteboom, & F. Six (Eds.), Trust Process in
Organizations: EmpricalStudies Of Determinants And The Process Of Trust Development.
E.Elgar Publishing. U.S.A.. pp.196-222.
Sydow, J. (1998). Understanding The Costitution Of Interorganizational Trust. InC.Lane,
&R.Bachmann (Eds.), Trust Within And Between Organizations: ConceptualIssues And
Emprical Applications. Oxford UniversityPress, London, pp. 31-62,
Şimşek, S., Taşçı A. (2004). Örgütlerde güven konsepti ve emniyet örgütü’nde güven modellerinin
değerlendirilmesi. Polis Dergisi, S:34, ss.1-8.
Türkmen, İ. Toplam Kalite Yönetiminde Etik.Türkmen, 2001:5
Whitener, E. M. (1997). The impact of human resource activities on employee trust. Human Resource
Management Review,7(4), pp. 389-404.
Yaşar Özlem, “Örgütsel Güvenin Örgüt İklimine Etkisi; Gaziantep Sanayi İşletmelerinde Bir
Uygulama” Gaziantep Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Yayınlanmamış Y.Lisans Tezi.2005.
Zemke, R. (2000). Can you manage trust?. Training. 37, pp. 76-83.
131
ТҮРК ТИЛИНДЕГИ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДИН ӨЗГӨЧӨЛҮКТӨРҮ ЖАНА АЛАРДЫН
ИЗИЛДЕНИШИ
Назаркул кызы Анархан
БГУнин аспиранты
1935-жылдарга чейин фразеологизмдер тууралуу так аныктама берилбей, терең
изилдөөгө алынбаганы белгилүү. Фразеологизмдер менен макал лакаптар аралаш берилип
келген. Метафора, метонимия, кыскартылган сөздөр, кош сөздөрдү жана бир эле сөздөн туруп
өтмө маанини берсе буларды фразеологизмдердин катарына кошуп келишкен. Мунун себебин
фразеологизмдерди терең изилдөөгө алган Вехибе Хатибоглу, Хасан Өздемир, Өмер Асым
Аксой, Эмин Өздемир, Юсуф Зиянын эмгектеринде илимий изилдөө жеткиликтүү өнүгө электе
кетирилген ката деп эсептешкен.
Түрк
тилиндеги
фразеологизмдерди
изилдөөдө
түрк
окумуштуулары
фразеологизмдерге ар кандай аныктамаларды берип келишкендиги белгилүү. Айрым
окумуштуулар фразеологизмдерди бир сөздөн да турат деген пикирлерди айтып мисал менен
далилдеп келишкен. Метин Йуртбашы да фразеологизмдерге аныктама берүүдө жалпысынан
бирден көп сөздөн турган деп баса белгилейт. Демек, бир сөз да фразеологизм боло алат
деген сөз (Yurtbaşı: 1996, I). Түрк окумуштуусу Өмер Асым Аксой эскиден макалдарга да
фразеологизмдерге “мешхур” белгилүү, таанымал сөздөр деп аташса, фразеологизмдер 1935жылдарга чейин идиома деп аталып келген деп белгилейт. Азыркыдай бул учурда
фразеологизмдер менен макалдардын аныктамасы, өзгөчөлүктөрү, айырмачылыктары
белгиленген эмес. Ал эми кийинки түрк окумуштууларынан алсак; Догаксан, Зафер Өнлер,
Айдын Дагпынар, Вежихе Хатибоглу ж.б изилдөө иштерин жүргүзүп, элге жеткиришкен. Түрк
тилинде фразеологизм боюнча талаш-тартышты туудурган маселелер дагы эле уланууда. Атап
айтсак, айрым окумуштуулар фразеологизмдер жогоруда атап өткөндөй бир сөздөн да турат
десе айрымдары буга далил катары изилдөө иштерин жүргүзүүнүн натыйжасында кайрадан
түрк окумуштуулары биригип, фразеологизмдер эки компоненттен жогору турат деп
аныкташкан. Алар бир сөз эч качан фразеологизм боло албайт, ал эле эмес бир сөз менен
оюңду толук түшүндүрүүгө мүмкүн эмес деп эсептешкен. Мисалы; эки тилге тиешелүү болгон
эшек сөзүн алсак, бул сөз бир гана айбандын атын билдирет. Ал эми “эшек баш” десе түркчөдө
“эшек кафалы” адамдын терс сапатын чагылдыруучу эшек сыяктуу акылсыз деген түшүнүктү
түз эле айтып койбостон өтмө мааниде берет.
Ал эми Юсуф Чотуксөкен 5000 фразеологизмди тандап алып изилдөө ишин жүргүзүп,
натыйжада “түрк тилинде биздин изилдөөбүзгө караганда эң аз эки
эң көп он беш
компоненттен турат”-деп аныктайт.
Түрк тилиндеги фразеологизмдин негизги аныктамасы; бирден көп сөздөн турган, бир
маанини түшүндүрүү максатында колдонулган жана бир абалды кыскача түшүндүрүп, сүйлөмдө
көрүнүктүү өзгөчө маани берип, көпчүлүк учурда өтмө мааниде калыптанган сөз тизмектери
фразеологизм деп аталат. “Дейим” фразеологизмди эскиден “tabir” “идиома” деп аташкан.
Түрк тилиндеги фразеологизмдер төмөндөгүдөй өзгөчөлүктөрдү камтыйт.




Бирден көп сөздөн (компонент) турат.
Көпчүлүк учурда өтмө мааниде берилет.
Сүйлөмдө өзгөчө маани берет.
Фразеологизмдин
үлгүсү,
формасы
ошол
боюнча
колдонушу
керек.
Компоненттердин
орду
алмаштырылбайт.
Фразеологизмдерди
түзүүчү
компоненттердин синонимин колдонууга болбойт. Фразеологизмдердин арасына
башка сөздөрдү колдонууга болот.
Тилибизде колдонулган фразеологизмдердин көпчүлүгү “мак,-мек” кыймыл атоочтук
мүчөлөр менен жасалган фразеологизмдерде бириккен татаал этиштер. Бул эрежелерге
карата колдонулат. Мисалы, El ayak çekmek- буту-колун тартуу.
Фразеологизмдер маани жана түзүлүшү жагынан эки топко бөлүнөт.
132
1.Маанисине жараша
a) Чыныгы маанини берүүчү
b) Өтмө мааниде берүүчү
2. Түзүлүшүнө жараша
a) Чыныгы ойду билдирген
b) чыныгы ойду билдирбеген
133
1. Маанисине жараша фразеологизмдер
a) Чыныгы маанини берүүчү: Мындай фразеологизмдер ойду өзгөчө туюндурууда
колдонулат. Фразеологизмди түзгөн сөздөр окшоштук өтмө маанини бербестен, маанилерди ошол
боюнча кабыл алган калыптанган бирдиктер. Мисалы, Canı sağ olsun-жаны аман болсун.
b) Өтмө мааниде берүүчү фразеологизмдер окуучуга берүүчү түшүнүктү чыныгы
маанисинен айырмалап өзгөчө. образдуу, элестүү түшүнүктү туюндурат. Өтмө маанидеги
фразеологизмдердин кээ бир бирдиктери же бүтүндөй бардык компоненттери чыныгы маанисин
жоготот. Мындай фразеологизмдер түрк тилинде өтө көп колдонулат. Мисалга алсак, Buz gibi
soğumak-муздай тоңуу, Beyninden vurulmuşa dönmek-карайлап калуу ж.б.
Фразеологизмдер макал- лакаптар менен окшош болгондуктан аларды айрым учурда
айырмалоо кыйынчылыкка турат. Бул бардык тилдерде эле кездешет. Салыштырырп көрөлү;
Бүгүнкү күндө жазуу жана оозэки маданияттын дээрлик бардык тармактарында көп
колдонулуучу макал -лакаптар жана фразеологизмдер, чындыгында, анонимдүү элдик адабияттан
жаралышкан. Ошондон улам макал -лакаптык жана фразеологизмдик түшүнүктөрдүн бир канча
окшош тараптары болуу менен биргеликте, бир-биринен кескин түрдө айырмаланып туруучу
өзгөчөлүктөрү да бар. Ошону менен бирге эле макал -лакаптык жана фразеологиялык
түшүнүктөрдүн улам чаташтырылып келатканы, кээ бир фразеологизмдердин макал, кээ бир
макалдардын фразеологизм катары сыпатталган учурлар да кездешпей койбойт. Буга мисал,
Түркчө Сөздүктүн 9.басылышында, макал бөлүмүндө макалга мисал катары «Берилген ыргытканга
көзүң кыйбайт, сатайын десең эч ким албайт» түшүнүгү, Өмер Асым Аксойдун жана Эмин
Өздемирдин сөздүктөрүндө макал эмес фразеологизм катары берилет. Макал -лакап менен
фразеологизмди салыштырууда, окшоштуктарын жана айырмачылыктарын иликтеп кыскача
төмөнкүдөй бүтүмгө келсек болот:
Макал-лакаптар менен фразеологизмдердин окшоштуктары;
1. Макал -лакаптар да фразеологизмдер да кыска жана нуска сөздөр болуп саналат.
2. Макал -лакалтар да фразеологизмдер да калыпка салынган сөз түрмөгү. Бирок,
калыпка салууда атайын чектелүү алкактан чыкпай, кырдаалга жараша алымча
кошумчаланышы мүмкүн.
3. Макал - лакаптар да фразеологизмдердин көпчүлүгү каймана маанини туюнтушат.
Бирок, толугу менен чындыкка негизделип калыпташкан макал -лакаптар, фразеолгизмдер
да бар.
4. Фразеологизмдер да, макал -лакаптар да кандайдыр бир окуядан, элдик айтымдан
жаралышат.
5. Макал -лакаптардын жана фразеологизмдердин жаралышында, ар башка доордо
жашап өткөн ар кандай адамдардын салымы болгону үчүн аноним мурас болуп эсептелет.
6. Макал
-лакаптардын
жана
фразеологизмдердин
чагылдыруучу ритмикалык компонент учурайт.
көпчүлүгүндө
уйкаштыкты
Макал -лакаптар менен фразеологизмдердин айырмачылыктары
1. Макал -лакаптар жалпы эрежеге таянып насаат иретинде болот. Ал эми
фразеологизмдер болсо жалпы эрежеге баш ийбейт жана насаат берүү сымал максатты да
көздөбөйт. Фразеологизмдер, кандайдыр бир түшүнүктү элестүү жана таасирдүү туюнтуу үчүн
колдонулуучу атайын сүрөттөө калыптарынын катарына кирет.
2. Макал -лакаптардын толук эмес мисалдары болгонуна карабастан, тыянакка, бүтүмгө ээ
сүйлөмдүк жөнү бар. Фразеологизмдердин сүйлөм иретиндеги мисалдары болгону менен алардын
көпчүлүгү сүйлөм боло алышпайт.
134
З.Макал -лакаптар ачык айкын мааниге ээ. Андыктан кандайдыр бир чөйрөдө
колдонулганда, уккандар макал -лакап колдонулуп жатканын баамдашат. Aл эми
фразезеологизмдер болсо, көбүнчө сүйлөм ичинде каалаган нукка салынып жымсалданганы үчүн,
айтайын деген ойду айтканы менен жалпысынан жеке керт башына сөздүк тизмек катары
байкалбай калышат.
4.Макал -лакаптарга караганда фразеологизмдер көбүрөөк колдонулат деп айта алабыз.
Күн бою такыр макал -лакап колдонбосок дагы, өзүбүз байкабай фразеологизмдерди улам колдоно
беребиз.
Түрк тилиндеги фразеологизмдердин формалык эң негизги өзгөчөлүктөрү, алардын
калыптанган сөздөр экендиги. Кандайдыр бир фразеологизмдин компоненти бирдей маанини
билдирсе да алмаштырып, анын ордуна башка компонент колдонууга болбойт.
Фразеологизмдердин калыптанган сөздөр экендигине байланыштуу Бахадынлынын пикири
төмөнкүчө; “Фразеологизмдер түптөлгөн, калыпташкан сөздөр болгону үчүн алардын катарын
бузбаш керек.” Мисалы, “Akla karayı seçmek “ фразеологизми, “akı karayı seçmek” формасында
колдонулса башка маани келип чыгат. “ Akla karayi seçmek” фразеологизми абдан түйшүк тартуу
маанисин туюнтат. “Ал эми akı karayi seçmek” сөзү сергектикти, сактыкты билдирет. “Çile çıkarmak”
фразеологизми
“çileden çıkmak’ катары колдонулса ката кетирилген болот. Биринчиси, “өтө
түйшүктүү өмүр сүрүүнү билдирсе, экинчиси, “жаны кашаюу” маанисин берет. Жогоруда
айтылгандарга таянып, фразеологизмдердин бир эле сөзүн алмаштыруу, маанини да баштан -аяк
өзгөрүп кетишине күбө болдук. Мындай фразеологизмдерге башка мисалдар Баяндоонун
тереңдигин шарттоо жана маанинин эстетикалык жактан төмөндөтпөө үчүн фразеологизмдерде
мындай
калыпташуу
эрежеси
бекем
сакталат.
Бирок,
макал
-лакаптар
сыяктуу
фразеологизмдердин калыбынан өзгөртүү боло турганчалык, кандайдыр бир деңгээлде өзгөрүүгө
ийкемдүү келишет. Мындай ийилчээктик көбүнчө сүйлөм ичинде даана байкалат.
Фразеологизмдерге сүйлөм ичинде ар кандай уланды мүчө жалгаса болот. Ошондой эле,
фразеологизмдин курамындагы сөздөр орун да алмаштыра алышат, ортолоруна башка сөз да
кыстырылса болот. Бул жагдайга бир канча фразеологизмди мисал келтирсек: ağzından çıkanı
kulağı duymamak. (орунсуз сүйлөө) içine kurt düşmek.(шек саноо, дилине бүлүк салуу). Булар бизди
чындап шекшинткени турушат. Акыр аягы дилибизге ушундай бир бүлүк салышты дейсиң...
Байкушту шексинтип салышпадыбы. Gözünü ayırmamak(көзүн албоо). Бир саамга да балдарынан
көзүн алган жок. Балдарынан көзүн эч үзгөн жок. Буга чейин фразеологизмдердин иликтөө
ишибизге үндөш пикирде калыпташканы менен фразеологизмдердин өзгөрүүгө ийкемдүү
экендигин В.Хатибоглу
баяндайт: “Фразеологизмдердин калыптануусу, кош сөздөрдөй,
ортолоруна башка бир сөз кыстырып же болбосо мүчө жалгабай коюуга мүмкүн эмес.
Фразеологизмдер саналуу жана белгилүү болгонуна карабастан, жагдайга жараша ортолоруна
башка бир сөз кыстырылса болот жана бул алардын фразеологиялык өзгөчөлүгүн жокко
чыгарбайт. Уланды мүчөлөрүн жалгаса боло тургандыктан фразеологизмдердин баштапкы
өзгөчөлүктөрүнөн болуп саналат.”
Жалпысынан фразеологизмдер маанини күчөтүү, баяндоонун ажарын ачуу сыяктуу
максаттарга таянып түптөлгөн туюнтуунун өзгөчө түрү. Оозэки речте жана жазуу жүзүндө көп
колдонулган фразеологизмдердин оңой эсте сакталышы жагынан бул сөздөр өтө кыска келишет.
Жок дегенде эки сөздөн куралышы талап кылынган фразеологизмдер, эң көп жети -сегиз сөздөн
турган калыпташкан туруктуу сөз айкаштары.
Колдонулган адабияттар
1. Sevim.O. Açıklamalı Deyimler Sözcüğü., -İstambul: 2005
2. İskender PALA., İki Dirhem Bir Çekirdek,-İstanbul.,2004
3. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı.Belleten, Ankara, 2.baskı, 1988
4. Ertugrul SARAÇBAŞI, İbrahim MİNNETOGLU, Türkçe Deyimler Sözlüğü, İstanbul 2002
5. Жумакунова. Г. Түркчө-кыргызча сөздүк. Б.2005
6. Türkçenin Sözvarlığı. - Ankara
135
К.ЖУСУПОВ - РЕДАКТОР ЖАНА ПУБЛИЦИСТ
Т. Назаркул Кызы
БГУнин аспиранты
К. Жусуповдун журналисттик ишмердиги ХХ кылымдын II жарымында башталып,
Кыргызстандагы журналистиканын өнүгүүсү менен тикелей карым-катышта турат. Ал көтөргөн
публицистиканын проблемалары совет доорундагы коомдук-социалдык турмуш менен тыгыз
байланышта болуп, журналистиканын ошол доорго мүнөздүү бардык сферасындагы заманбап
көйгөйлөрдү өтө кызыктуу жана элге терең жеткирүү, эл турмушунун эң маанилүү жактарын
чагылдырып берүү максатын көздөгөнү аркылуу айырмаланат. К.Жусупов публицист катары ошол
доордун проблемалуу маселелеринен сыртта калышы мүмкүн эмес эле. Анткени, ал
публицистикалык чыгармачылыгын баштаган мезгил советтик журналистикада сталиндик «жеке
адамга сыйынууга» каршы жүрүп жаткан күрөшкө туура келгендиктен, мурда калыптанган коомдукпублицистикалык ой жүгүртүү менен жарыкка чыккан гезит-журналдардагы чыгармалардан
айырмалап жазуу милдети К.Жусуповдун да алдында турган эле.
Ошондон улам болсо керек, К.Жусупов мектепте окуп жүргөн мезгилинен тартып,
коомчулук үчүн проблемалуу жана кызыктуу маселелерди көтөрүүгө аракеттенип, окурман чөйрө
үчүн өтө маанилүү болгон, көп тармактуу турмуштун бир үзүмүн окурманга дал өзүндөй жеткирүүгө
умтулган аналитикалык талдоо жасоого багыт алгандыгы менен башкалардан өзгөчөлөнүп да
кетет. К. Жусуповдун журналисттик чыгармачылыгына байкоо салган адам анын публицистикасы
совет доорундагы жалпы союздук масштабдан алганда «элет турмушун» чагылдырган «агрардык
мектепке» кире тургандыгын белгилеп коюуга тийишпиз. Анын «элет турмушуна» көңүл бурушу
К.Жусуповдун кийин мемуарларында, журналистиканын аналитикалык жанрлары – очерк жана
эсселеринде эскергендей «ошол жерде жашап, балалыгын өткөрүп», андагы турмуштун
«мыйзамченемдерин» анализдөөгө мүмкүнчүлүгү кеңири болсо, экинчи тарабынан алганда өзүнүн
индивидуалдуу чыгармачылык чеберлеринин кыргыз публицистикасында көрсөтүү үчүн өзүнө
«жакын темаларда» эмгектенүү керектигин түшүнгөн. Анткени, совет публицистикадагы жаңы
процесстер - сталиндик «жеке адамга сыйынууга» каршы күрөш публицисттин чыгармачылыкка
карата мамилесин гана өзгөртүп тим болбостон, коомдун рухий жашоосундагы таанымал ролун
ойногон маселелер менен кырдаалдарды таап, керек жерде колдоп, зарылдыгына жараша сын
айтып, аналитикалык ой жүгүртүү менен талдоого алынган чыгармаларды жогору баалаган
индуктивдүү жана дедуктивдүү подходду ар бир журналисттен талап кыла баштаган эле. Кыргыз
публицистикасынын алкагынан алганда, окурмандар арасында авторитетке татыктуу болгон
чыгармаларды жаратуу үчүн эл турмушун изилдөөгө алган журналистикалык ар кыл жанрдагы
өзүнүн ишинин чыгармачылык мүмкүнчүлүгүн көрсөтүү талабы да авторго жүктөлө баштагандыгын
көрөбүз.
Башка темаларга салыштырмалуу «элет турмушун» тандоо советтик журналистикада
«публицист-аграрник» катары эсептелинип жүргөн «мектепке» кирүү - К.Жусуповдун өзүнө жакын
жашоо образды чагылдырууда анын башкалардан айырмаланган касиетин таап, ошол касиет
аркылуу өзүнүн публицистик чеберчилигин көрсөтүү аракети жан дүйнөсү менен жуурулушкан,
индивидуалдуу ой жүгүртүүгө негизи бар, өз алдынча анализдөөгө тажрыйбасы жетиштүү болгон
ыкманы публицистикаларында колдонууга шарт түзүп берген. Өз убагында ошол турмуштун
«тегирменинен» өтүү К.Жусуповго элет турмушун чагылдырууга гана негиз болуп бербестен,
публицист катары өзүнө жакын спецификасы бар, журналистиканын теориясы боюнча алганда
индуктивдүү методду кеңири колдонууга боло турган, белгилүү бир тарыхы бар, салты бай
кыргыздын жашоо-тиричилигин этнографиялык планда изилдөөгө көп материал бере алган.
Экинчиден, дал ушул ХХ кылымдын 50-жылдарынан тартып, кыргыз жана советтик
журналистикада «иликтөөгө алган» предметтин спецификасы билүү, турмуш чындыгын
чагылдырууда публицисттин жеке ишмердигине таандык аналитикалык ой жүгүртүүнүн методдорун
жана формаларын «таап», коомдук чыгармачыл процесске көрүнүктүү таасир тийгизүү зарылдыгы
да коюла баштаган.
Социалдык турмуштун башка сферасын чагылдырууда журналисттерге кесиптик
чеберчилик боюнча талаптар спецификалык өзгөчөлүк катары иштелип чыга баштаган болсо,
публицист-аграрниктерди да чыгармачылык жактан бирин экинчисинен айырмалап туруу
багытында публицисттин чыгармачыл жүзүн аныктоочу, б. а. турмушту изилдөө предметинде
журналист катары өзүнө таандык сапаттын касиетин көрсөтүүчү белгилер да дал ушул жылдары
136
аныкталып калган сыяктанат. Публицистиканын так ушу областында эмгектенген советтик
журналистиканын өкүлдөрүнүн чыгармаларын жалпы публицистикалык чыгармачылыктан бөлүп
караганыбызда көзгө ачык-айкын көрүнгөн жагдай - изилдөөчү проблемаларына чеберчилик менен
мамиле кылуу – журналисттик ишмердүүлүгүнүн спецификасын туура түшүнүп, объектини кеңири
жана бүт тарабынан изилдөөгө багыт алып, биринчи кезекте, жазгандарынын аудиторияга таасир
этүүсүнүн спецификасын, ММК жана пропаганданын эффективдүүлүгүнүн, публицисттик
ишмердүүлүктүн ММК жана пропагандага субъекти катары кызмат кылуусу – журналисттик изилдөө
процессинде чыгармачылыктын бай материалдары катары алынгандыгы. Тактап айтканда,
К.Жусуповдун публицистикаларында эле эмес, кыргыз журналистикасында бул планда бир топ
өсүштөр болгону байкалат. Алар: публицисттин турмуш чындыгын аңдаштырууда көз караштын
сапаттык жаңылануусу; объектиге карата индивидуалдуу мамилеси; теманы терең билип
чагылдыруу аракети; иликтөөгө алынып жаткан турмуштук көрүнүштү талдоого компетенттүүлүгү;
материалды чогултуу техникасы, теманы иштеп чыгуу, жанрдык чечимдеринин тандоосу; баяндоо
методу; ж. б адистик чеберчиликтин калыптануусу менен түшүндүрүлөт.
Ырас, К.Жусуповдун бул мезгилде жазылган публицистикаларында (Жусупов К. Ала-Тоо,
1966, № 9, 75-86, Айыл адамдары. //Ала-Тоо, 1970, № 1, 65-96; Ата журттун Бир ууч топурагы,
//Кыргызстан маданияты, 1975, 13-февраль, 6-7) мезгилдүү басма иштеринин жүзөгө ашышын
тикелей көзөмөлдөп турган лениндик принциптер басымдуу орунду ээлеп турганы менен
журналистиканын теориясында окумуштуулар (Горохов В.М. М.1975; Колосов Г. М.1977; Прохоров
Е.П. М.1977; Ученова В.В. М.1979; Черепахов М.1973) аныктаган публицистикалык
чеберчиликтеринин табиятын жана аны жаратуунун «составдык» бөлүктөрүн, публицистикалык
чыгармачылыктын негизги мыйзамченемдерин толук колдонууга аракеттенгендигин көрөбүз.
Мында К.Жусуповдун публицисттик кызматын аныктап айырмалоочу белгилер анын өзү билген
турмушту сүрөттөп берүү чеберчилиги менен гана чектелбестен, журналисттик кесипке
адистештирилген көнүмдөрдүн пайда болуусу - публицистикалык чыгармачылыктын идеялыкмазмундук деңгээлин коомдук талаптарга ылайык камсыз кылуучу, кыргыз журналистикасында
жаңыдан түптөлүп келе жаткан ар бир чыгармачыл инсанга таандык новаторлук элементтерди
таап колдонушу – ХХ кылымдын 60-жылдарындагы публицисттин чеберчилигин аныктоочу
методдун бири болуп чыга келди. Өзгөчө анын алгачкы публицистикаларында публицистикалык
ишмердүүлүгүнүн ыкмалары (приемдору) жана формалары катары көзгө даана элет турмушун
мыкты билүүсү жана анын өсүп-өнүгүү шарттарын эркин көрсөтө алганынан байкалат.
В.М.Горохов өзүнүн «Закономерности публицистического творчества» (Горохов В.М. 1975,
34-56). аттуу эмгегинде белгилегендей, публицисттин чеберчилиги дайыма индивидуалдуу
болгондуктан, ал чыгармачыл өзгөчөлүк менен карым-катышта туруп, ар бир автордун
журналисттик жеке сапаттарын жана анын чыгармачыл мүмкүнчүлүгүн өз стилинде көрсөтүүгө
тийиш болсо, К.Жусуповдун алгачкы публицисттик чеберчилигин аныктоочу сапат - автордун өзүнө
чейинки
башка
публицисттердин
чыгармачылыктарын
үйрөнүүгө
багыт
алгандыгы,
публицистиканын изилдөөчүлөрүнүн жазгандарына жана андан чыккан тажрыйба-чечимдерине
таянып, аларды өзү жашаган турмуштагы жаңы материалдарда чагылдырууга аракет кылгандыгы
да болуп саналат. Ал публицисттердин белгилүүлөрүнүн ар биринин чыгармачылыгын
анализдегенге аракет кылып, публицисттик чыгармачылыктын мыйзамченеминде турган турмуш
чындыгын өздөштүрүүдө алардын тажрыйбаларын пайдалануу менен өзүнүн индивидуалдуу
чыгармачыл ишмердигин да көрсөтө алган. Тактап айтканда, К.Жусуповдун публицистикалык
концепциясына таянсак, анын чыгармачылыкка карата көз карашында максатка жетиш үчүн автор
өзүнүн алдына койгон ар бир конкреттүү маселени жүзөгө ашыруу үчүн төмөнкүдөй багыттарды
бөлүп көрсөтүүгө болот:
 публицистикалык чыгармалардын мазмунун бийик деңгээлде чагылдырууну камсыз
кылуу үчүн ал өзүнүн публицистикалык ишмердүүлүгүндө «предметтик-тематикалык шарттарын
(предпосылки) ачып көрсөтүүнү» (Колосов Г. М., 1977, 14-17) өз доорунун алдыңкы сабында турган
журналисттерден үйрөнө алгандыгы;
 турмуш
чындыгынан
керектүү
проблемаларды
изилдөөдө
публицисттин
индивидуалдык ой жүгүртүү методунун табууга зарыл өзгөчөлүктөрдү аныктоо менен ошол
«заманга таандык коомдук-саясий талаптарды публицистикалык чыгармачылыктын объективдүү
мыйзамченемдеринин байланышын» (Ученова В.В. М., 1979 112-113-беттер) түзүүгө
жетишкендиги;
137
 публицистикалык чыгармачылыктагы публицисттин ишмердүүлүгүнүн сапатына таасир
этүү формасынын өзгөчөлүгүндө турган автордун индивидуалдуулугу кандай чагылганын
аныктоого умтулуу жана ушул учурда публицисттин жеке көз карашынан турган индивидуалдык
үлгүлөргө журналисттик изилдөө предметинин тандап алышына ээ болгон тажрыйбаларды
жаратууга умтулгандыгы;
 турмуштук проблемаларга карай журналисттик изилдөө жүргүзгөндө өзүнүн ой
жорумдары менен гана чектелбестен, публицистикалык теорияда аныкталган принциптерди
функционалдаштырууга жетишип, тандап алган предметти тагыраак көрсөткөн аналитикалык
методдорду таап, аларды чеберчилик менен колдонуп, ошол мезгилге мүнөздүү жолдорун
аныктап, аны публицистиканын жалпы теориясында иштелип чыккан нормативдер менен
байланыштыра алгандыгы же Е.Прохоровдун «Публицист и действительность» (Прохоров Е.П.
1977) аттуу эмгегинде көрсөтүлгөн проблеманы изилдөөдө жана чагылдырууда «автордун ошол
турмушу чындыгы менен кандай байланышууга боло турган өзгөчөлүктөрдү» (Прохоров Е.П., 1977,
123) таба алгандыгы; ж. б.
К.Жусупов дал ушул публицисттик чыгармачылыгын баштаган алгачкы жылдары эле өз
кесиптештеринен айырмаланып, журналисттик изилдөө үчүн тандап алган материалына карата
индивидуалдуу подход кыла алгандыгы болуп саналат, б. а. алтымышынчы он жылдыкта айыл
чарбасындагы өнүгүүнү, ага негиз болгон жана айыл турмушунун «жаңылануусуна» таасирин
тийгизген өкмөттүн жана партиянын токтомдоруна, социалдык процесстерге публицистикаларында
«өз алдынча мамиле кылгандыгы» (Черепахов М. 1973, 89), жарыкка чыга турган публицисттик
чыгармаларында мезгил-мезгили менен коюлуп жаткан проблемаларды жыйнактап, басма
сөздөргө чыгуучу макала, очерк жана эссе сыяктуу жанрлардагы жазгандарына колдоно
алгандыгында турат.
Мында көзгө даана көрүнгөнү гезиттик жана журналдык публицистиканын спецификалык
өзгөчөлүктөрүнө ылайык же публикациянын өлчөмдөрүнө байланыштуу публицистикаларында
проблеманы деталдаштыруу, аны турмуштук кырдаалда ачып көрсөтүүдө саясий талаптарды
идеализациялоого аракеттенбестен, тескерисинче турмуш чындыгын чагылдырууда фактыны
чагылдыруу деңгээлине көңүл буруп, анда окурман таанып-билүүгө маанилүү болгон маселелерге
акценттердин коюлушу анын чыгармачылыгындагы негизги айырмачылык болуп саналат. Тактап
айтканда, автор бардык публикацияларында кайсы проблеманы же кайсы теманы албасын
белгилүү бир деңгээлде жарандардын коомдук-социалдык турмушундагы өтө көйгөйлүү
маселелерге байланыштуу проблеманы көтөрүп чыгат да, анын бар болгон касиетин аныктап
берүүгө багытталган журналистиканын аналитикалык жанрдык табиятына таандык негизги
принциптерди толук пайдаланууга аракеттенет. Ар бир чыгармага карата мындай мамиле ал
чыгарма кайсы жанрда болбосун публицисттин теориялык билимин жана чеберчилигин көрсөтүү
менен бирге автордун журналистика илимине таандык мыйзамченемдерди дайыма колдонууга
умтулгандыгын да айкындап турат.
Эгерде анын публицист катары чыгармачылыгын баштаган Тянь-Шань областтык гезитинде
иштеп жүрүп жазган публикацияларын караштырсак, журналистиканын информативдүү жана
аналитикалык жанрларда жарыяланган чыгармаларында факты менен иштөө принцибинин
бирдейлигин көрөбүз. Ал эми жанрлардын спецификалык өзгөчөлүгүнө карай мамиле кылууда,
маалымат берүү менен өзүнүн аналитикалык ой жорумун бириктирүүдө К.Жусупов өзү тандап
алган жанрдын ички табиятына ылайык теориялык негизин «сактап калууга», айрым
чыгармаларында журналистиканын тиги жана бул түрлөрүнө тиешелүү сапаттык белгилерге
негизделет. Ошон үчүн болсо керек, К.Жусупов баяндап жаткан маалыматтар автордун өз
башынан өткөн, же ага эң эле жакын окуялардан тургансып да кетет. Областтык газетада иштеп
жүргөн мезгилин, автор тажрыйба топтоо, ар бир публикациянын жаралышына байкоо жүргүзүү,
чечүүчү таасир бере турган кырдаалдарды өздөштүрүүсү - журналистиканын чоң чыгармачыл
багажы катары эсептейт да, ага түрткү болгон жагдай ошол мезгилде жалпы өлкө боюнча
акырындап жүрүп жаткан коомдук-саясий өзгөрүүлөр себеп болгондугун эскерет.
Экинчиден, К.Жусуповдун журналистиканын теориясына муктаж болушунун да объективдүү
жагдайлары бар. Тактап айтканда, кандай статуста (областтыкпы, республикалыкпы же жалпы
союздукпу) турбасын, үстүнөн болгон партиялык жетекчилик ар бир жазылган публицистикалык
чыгарманын методологиялык негизинин туура болушун, б. а. марксизм-ленинизмдин
классиктеринин
чыгармаларын, КПСС съездинин, СССР журналисттеринин съездинин
138
материалдарын, партиялык органдарынын башчыларынын докладдарын билип жана өздөштүрүп
турууну талап кылгандыктан, башка журналисттердей эле К.Жусупов дагы советтик партиялык
басма сөздө жарыяланган басма сөздүн ишмердигинин мыктылоо маселеси боюнча чечимдерин,
КПССтин жана Совет мамлекетинин башчыларынын эмгектерин окуп, аны менен бирге
публицистиканын теориясы жана практикасына, айрым учурда ал тургай тарыхына тиешелүү
маселелер боюнча окумуштуулардын эмгектерин билүүгө аргасыз болгондугу байкалат.
Мындай билимдин жогорулашы К.Жусуповго өз публицистикаларын жазууда өтө маанилүү
роль ойногондугу талашсыз. Тактап айтканда, ХХ кылымдын 60-жылдары совет мамлекетинде
журналистика мезгилдүү басма сөздү уюштуруунун практикалык гана иш чаралары болбостон, аны
сапаттуу жана чыгармачылык менен ишке ашыруу үчүн публицисттердин изилдөөлөрү жаралып,
ал тургай практикалык ишти үйрөтүү багытында жогорку билимге ээ кылууга даярдыктар да
жетиштүү болуп калгандыгын көрөбүз. Мындай көрүнүш ХХ кылымдын 70-80-жылдары бир кыйла
тереңдеген, б. а. союздун курамына кирген башка мамлекеттердей эле Кыргызстанда
журналисттик чеберчиликти өнүктүрүү иштери да пайда болгон, б. а. адистештирилген теориялык
билими бар, кесиптик даярдыктан өткөн журналисттерди окутуу иштери мына ушул жылдары колго
алынганын эсепке алсак, анда К.Жусуповдун публицистиканын теориялык базасына зор маани
берүүсү коомдук-саясий талаптардан келип чыккан мыйзамченемдүү көрүнүштөрдөн экендиги ачык
байкалат.
Үчүнчүдөн, жарым кылымга жакын тарыхында кыргыз журналистикасы окурмандардын
коомдук-социалдык кызыкчылыктарын канааттандыруу багытында бир кыйла тажрыйбага ээ болуу
менен бирге публицист-практиктердин чыгармачылык лабораториясын түзүп, ошол таланттуу
советтик жана чет өлкөлүк журналисттер калыптандырган өнөрканалар кийинки муун үчүн өз
чыгармачылыгын изилдөөгө, көйгөйлүү маселелерди чагылдырууда негизги багыттарды көрсөтүп
берүүгө, жарыяланган чыгармаларда эң олуттуу проблемаларды аныктап чек коюуга К.Жусупов
сыяктуу жаш журналисттерге өтө маанилүү жардам берүүгө шарт түзө алган. Ал тургай маалымат
каражаттары менен тыгыз чыгармачыл байланышта турган публицисттер өзүнүн жана өзүнө
чейинки журналисттик чеберчиликтин тажрыйбаларын жалпылаштырып, фактыга карата ар бир
журналисттин мамилесин, ык-формасын, аны чагылдырып берүү методдорун изилдеп (Методы
журналистского творчества. 1982), өзүнчө индивидуалдуу мамиле кылууга мүмкүн болгон
аспекттерине байкоо салган көз караштарын теориялык мазмунда журналисттерге жеткирүүгө
максаттанган эмгектерден (Цейтлин А.Г. 1968, 35-47) да бул багыттагы иш чараларды көрүүгө
болот.
ХХ кылымдын 60-жылдарынан бери мезгилдүү басма сөз каражаттарына жарыяланган
бардык материалдарды караганда буга чейин жазган публицисттерге салыштырмалуу өзүнүн
предметине башкача же индивидуалдуу подход кылгандыгына байланыштуу ар бир
публицистикалык чыгарма анын кайсы жанрда экенине карабастан бир кыйла сапаттуу мазмунга
ээ болгон деп айтууга негиз берет. К.Жусупов ошол жанрларда жазган автор катары бардык
тарабынан алганда өз замандаштарынан артта калган эмес. Бардык учурда көйгөйлүү
проблеманын даражасын аныктап, анын иштелип чыккан деңгээлин таап, анан андан ары
журналисттик изилдөөнүн максаттарын коюп, кандай жолдор менен маселени чечүүгө боло
тургандыгын жана проблеманын иштелишинде актуалдуулугу да жактарын бөлүп көрсөтө
алгандыгы менен да айырмаланып турат. Анын бул мезгилде жазган публицистикалары көтөрүп
чыккан проблеманын коомчулук үчүн канчалык маанилүү экендигине - публицистикалык
чагылдыруу даражасы жана адабияттык көркөм сөз каражаттарын пайдалануу чыгармачылыгынын
психологиялык жактан таасир этүүсүнө жараша азыркы учур үчүн баалуу болуп тургандыгын
белгилей кетели. Аны биз ошол мезгилдерде жазылып, азыр «унут болуп бара жаткан» мезгилдүү
басма сөз каражаттарындагы чыгармаларын ашыкча баалоо максатында кайрадан аларга
токтолуп далилдөөгө аракет кылып жаткан жокпуз. Тескерисинче, белгилүү бир доордун коомдуксоциалдык проблемаларын ачып көрсөткөн, аналитикалык ой жоруму үчүн баалуу болгондуктан,
азыркы учурда да ошол маанисин, актуалдуулугун жоготпой, окурман тарабынан дайыма окулган
публицистикалык чыгармалар катары автордун кийинки жыйнактарына кириши жогорку ойду
далилдеп турат.
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР
1. Жусупов К.Каралдым тоолор. // Ала-Тоо, 1966, № 9
2. Кыргызстан маданияты, 1975, 13-февраль
3. Горохов В.М. Закономерности публицистического творчества. М.1975
139
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Колосов Г. Публицистика как творческий процесс. М.1977
Прохоров Е.П. Публицист и действительность. М.1977
Ученова В.В. Публицистика и политика. М.1979
Черепахов М.Проблемы теории публицистики.М.1973
Методы журналистского творчества. М., 1982
Цейтлин А.Г. Труд писателя. Вопросы психологии творчества,
культуры и техники писательского труда. - М., 1968
Жусупов К. Жаншерик. - Бишкек, Бийиктик, 2007
Жусупов К. Жүрөгүм менин тоолордо. - Фрунзе, Мектеп, 1972
140
ОКУУЧУНУН ЧЫГАРМАЧЫЛ АКТИВДҮҮЛҮГҮН КАЛЫПТАНДЫРУУДАГЫ КЛАССТАН
ТЫШКАРКЫ ИШМЕРДҮҮЛҮКТҮН МҮМКҮНЧҮЛҮКТӨРҮ
Хикмет Жан
Эларалык «Ататyрк – Алатоо» Университети
, окутуучу
Класстан тышкаркы ишмердүүлүк – окуучуну даярдоодогу бүтүндөй системанын зарыл
бөлүгү. Ал орто билим берүүнүн алдына окуучунун чыгармачыл активдүүлүгүн калыптандыруу
боюнча коом жана убакыт койгон милдеттердин жыйындысын чечүүгө мүмкүндүк берүүчү
каражаттардын бири болуп саналат. Окуучунун класстан тышкаркы ишмердүүлүгү орто билим
берүүнүн жалпы милдеттерине жана анын илимий-методикалык кызыкчылыктарына жооп берүүчү,
мугалимдердин класстан тышкаркы иши менен азыркы билим алууда инсандын керектөөлөрүнө
жана жалпы билим берүүнүн деңгээлине коомдун талаптарына дал келген окуучунун класстан
тышкаркы ишмердүүлүгүнүн биримдигин көрсөтөт.
Психологиялык жана педагогикалык адабияттарда класстан тышкаркы тарбиялык
процесске арналган изилдөөлөрдүн бир нече багыты аныкталган. Айрым эмгектерде мектептин
сабактан тышкаркы иштерин уюштуруучу формаларынын жана методдорунун эффективдүүлүгү
аныкталган (А.Н. Чиж, И.В.Харламов ж.б). Башкаларда класстан тышкаркы ишмердүүлүктө
окуучунун пассивдүүлүгүн четтетүү жолдору ачылган (К.К. Платонов, В.Д. Путилин) үчүнчү топтогу
эмгектерде ал – окуучунун инсан болушунун фактору катары каралат (Б.М. Теплов, В.Э.
Чудновский, В.А. Караковский, М.С. Кобзев, А.В. Подобши ж.б.).
Адабият булактарын анализдөө азыркы учурда класстан тышкаркы ишмердүүлүк боюнча
бир түрдүү белгилүү түшүнүктүн жок экендигин көрсөттү. «Сабактан тышкаркы иштер», «сабактан
тышкаркы ишмердүүлүк», «аудиториядан тышкаркы ишмердүүлүк» терминдерине илимийпедагогикалык адабияттарда жана нормативдик документтерде бир түрдүү түшүндүрмө берилген
эмес жана бир топ кеңири трактовкаланат. Бул аныктамаларды түшүнүү айрым изилдөөлөрдө,
сабактан тышкаркы ишмердүүлүк жана «класстан тышкаркы ишмердүүлүк» түшүнүктөрү
окшоштурулат (А.Н. Чиж, И.В. Харламов ж.б.). Биздин оюбузча, мындай окшоштуктар бир катар
себептерге шартталган, мисалы:
 алар окуучулардын бош убактысынын чегинде уюштурулат, айрым учурда мугалимдердин;
 милдеттүү программанын чегинде болбогондуктан, багыты жана формасы ийкемдүү жана
кыймылдуу болот;
 ишмердүүлүктүн мазмуну жана формасы лицеисттердин кызыкчылыктарынан жана
окуучулардын инсандык муктаждыктарынан, жаңы типтеги мектептердин мүмкүнчүлүгүнөн
жана мугалимдердин тандоосунан көз каранды болот;
 окуучу бул ишмердүүлүккө өз эрки менен катышат;
 ишмердүүлүккө баардык каалоочулар катыша алат.
Көп авторлордун аныктамасы боюнча мугалимдин класстан тышкаркы жеке ишмердүүлүк
зарыл мотивациялык чөйрөсүн, эң биринчиден, таанып билүүчүлүк мотивди калыптандыруу үчүн
жагымдуу шарттар түзөт, ошондой эле окуучунун коллективдүү чыгармачыл ишмердүүлүккө
катышуусу үчүн эң сонун мүмкүнчүлүк болуп саналат. Окуучунун жөндөмдүүлүгүн жана
рефлексивдик билгичтиктерин калыптандырууда зор потенциалга ээ жана алардын өзүн-өзү
аныктоосуна жол берет.
Жогоруда айтылгандар төмөнкүдөй жыйынтыкка алып келет:
1) Класстан тышкаркы ишмердүүлүк окуучуну даярдоо системасындагы маанилүү звено
болуп саналат, окуучу лицейде окуп жаткан учурда алган даярдык формаларын жана усулдарын
текшерип жана толуктап турат;
141
2) Класстан тышкаркы ишмердүүлүктүн жүрүшүндө окуучулар практика жүзүндө окутуу
мезгилинде кабыл алынган жана алардын келечектеги кесиптик ишмердүүлүгүндө маанилүү болуп
саналган билимди жана иш-аракет образын өздөштүрүшөт.
3) Жаңы типтеги мектептердеги класстан тышкаркы ишмердүүлүк инсандын чыгармачыл
активдүүлүгүнүн түрдүү компоненттерин, айрыкча мотивациялык жана рефлексивдик
компоненттерди калыптандыруу үчүн кеңири мүмкүндүк түзөт.
Азыркы учурда изилдөөчүлөр класстан тышкаркы иштин эки негизги багытына көңүл
бурушат: келечек профессионализация жана гуманизацияга. Биринчи багыт окуучулардын келечек
кесибинин өзгөчөлүктөрү жөнүндө билемин тереңдетүү жана кеңейтүүгө жана керектүү билгичтик,
көндүм, жөндөмдөрдү өнүктүрүүгө максатталган.
Экинчиси – окуучулардын класстан тышкаркы иштин түрдүү формаларына катышуусу үчүн
шарттарды түзүү, мында индивидуалдык жана курактык өзгөчөлүктөр, мүмкүнчүлүктөр,
кызыкчылыктар жана умтулуулар, окуучунун демилгелүүлүгүнө жана өз алдынчалыгынын
негизинде өзүн-өзү өнүктүрүүсү эске алыныш керек. Эки багыт тең класстан тышкаркы иштер
математикалык билимге инсанга багытталган мамилени ишке ашыруу үчүн, лицейдин
окуучуларынын чыгармачыл активдүүлүгүн калыптандырууга шарт түзөөрүн көрсөтүп турат. Мунун
баары жаңы типтеги мектептерде окуучулардын класстан тышкаркы ишмердүүлүгүн ар бир окуучу
аудиторияда аткара албай турган кызыкчылыктарын көздөө максатында уюштуруунун маанисин
бекемдеп турат.
Класстан тышкаркы ишмердүүлүктүн түрлөрүнүн классификацияланышы
№
1.
Класстан тышкаркы ишмердүүлүктүн түрлөрү
Предмет боюнча эстетикалык, нравалык жана терең билим, ошондой эле жамаатташкан
чыгармачыл иштер, жеке чыгармачыл иштер
2.
Эмгек, кесипке-багыттоочу, нравалык, эстетикалык, физикалык
3.
4.
Социалдык-саясий
маалыматтарды
колдонуу
(өздөштүрүү)
менен
байланышкан
ишмердүүлүк; пикирлешүү деңгээлинде пайда болуучу ишмердүүлүк; жамааттын чечимин
турмушка ашырууга багытталган ишмердүүлүк
Коомдук-саясий, уюштуруучулук-башкаруучулук
5.
Эстетикалык, эмгек, физкультура-спорттук, коомдук-уюштуруучулук, өндүрүштүк эмгек
Класстан тышкаркы чыгармачыл ишмердүүлүктүн жогоруда баяндалган мүнөздөмөсүнүн
негизинде биз берилген ишмердүүлүктүн түрү лицейдин тарбиялык жана чыгармачыл
потенциалынын составдык бөлүгү болуп, төмөнкүлөрдү камсыз кыларын белгилейбиз:
1. Мында окуу-тарбия ишмердүүлүгүнүн бардык субъекти катышат;
2. Лицейдин окутуучу жана чыгармачыл чөйрөсүнүн тең салмакта болушу;
3. Окуучунун тарбиясынын мазмунун синтездөө жана калыбына келтирүү;
4. Чыгармачыл өзүн-өзү ишке ашырууда инсандын керектөөлөрүн камсыздоо;
5. Инсандын чыгармачыл активдүүлүгүн ачып берүү.
Жогоруда айтылгандардын негизинде берилген ишмердүүлүк
мүмкүнчүлүктөргө ээ экендигин бекемдейбиз. Ал төмөнкүлөрдү көздөйт:
зор
чыгармачыл
 Салттуу иш-аракет формаларынан четтөө. Ал окуучуларды тажатып, демилгелүүлүк менен
өз алдынчалуулукту өнүктүрүүгө мүмкүндүк бербейт;
 Топтордо иштөө, мында окуучулардын чыгармачыл активдүүлүгү көрүнөт;
142
 Жагымдуу чыгармачыл чөйрө түзүү, инсандын өзүн көрсөтүүдөгү тоскоолдуктарды алып
салуу;
 Окуучу менен окутуучунун өз ара иш-аракетин уюштуруу;
 Окуу ишмердүүлүгүнүн процессинде алынган теориялык билимди практикада колдонууга
шарт түзүү.
Жаңы типтеги мектептерде класстан тышкаркы ишти анализдөө окуучуну кесипке
даярдоодо чоң потенциалдык мүмкүнчүлүктөргө ээ экендигин көрсөттү. Класстан тышкаркы иштер
окуучулардын окууга кызыкчылыктарын өнүктүрөт, чыгармачыл өзүн-өзү өнүктүрүү даярдыгын
калыптандырат, программалык материалды сырттан өздөштүрүүгө жардам берет, инсандын
чыгармачыл
активдүүлүгүн
калыптандыруу
чөйрөсү
болуп
саналат.
Бирок,
биз
булмүмкүнчүлүктөрдүн эффективдүү ишке ашуусу үчүн, ишмердүүлүк туруктуу мотивге ээ болуп,
системалуу мамиленин негизинде түзүлүшү керек деп эсептейбиз.
Жаңы типтеги мектептердин класстан тышкаркы ишмердүүлүгүнүн өнүгүшүн изилдеп, 3
этапты бөлүүгө болот.
Биринчи этап окуучунун жогорку активдүүлүгү менен мүнөздөлөт. Мектептеги топтор
өнүгүп, окуучунун класстан тышкаркы иштеринин башка формалары жаралды. Ошентип XX
кылымдын аягында лицейлерде предметтик ийримдер пайда болду, жаңырды. Мисалы:
Бишкектеги лицейде 6 предметтик ийрим иштейт. Экинчи этапта коомдук иште токтоп калуу
кубулушу пайда болду. Бул орто билим берүүдө да байкалды. Чыгармачыл предметтик ийримдер
салттуу болду, бирок класстан тышкаркы иште формалдуулук, чыгармачыл активдүүлүктүн, өз
алдынчалыктын жоктугу басымдуулук кылды. 1996-жылдын аягында класстан тышкаркы иштер
мурда топтолгон баалуулуктарын, позитивдүүлүгүн жоготуп, төмөндөй баштады. 2001-жылы бул
этап класстан тышкаркы иштердин көп лицейлерде талкаланышы менен аяктады. Ийримдер,
дубал гезитин чыгаруу токтолду, конкурс, кечелерди өткөрүү практикасы кыскарды.
Класстан тышкаркы иштерге кызыгуунун төмөндөшүнүн себептери бул мезгилде аз санда.
Алардын арасында тарбиялоонун мамлекеттик системасындагы кризисти пайда кылуучу
мамлекеттин жалпы саясаты бар. Уюштуруучулук, формализм, класстан тышкаркы иштердин
системалуу эместигине байланыштуу окуучунун активдүүлүгүнүн реалдуу жогорулашы байкалган
жок. Окуучулар өз алдынча чыгармачыл ишке психологиялык жактан да, практикалык жактан да
даяр эместигине алып келди.
Бул жөнүндө 2006-2010- жылдары алынган окуучулардын чыгармачыл активдүүлүгүн
аныктоо боюнча констатирлөөчү эксперименттин натыйжалары айтып турат. Мисалы: суроо
берилгендердин арасында коомдук турмушта жана иш-чараларды уюштуруучу жана демилгечи
окуучулар – 4,2%, активдүү катышуучулар – 21,2%, кээде катышкандар – 11,7%; 56,9% - таптакыр
катышпайт.
Сүрөт 1.1. Окуучунун класстан тышкаркы ишмердүүлүктөгү активдүүлүгү.
Окуучунун класстан тышкаркы ишмердүүлүккө мамилесин аныктоо үчүн тестирлөө
өткөрүлдү. Окуучулар төмөнкүдөй суроолорго жооп беришти. класстан тышкаркы ишмердүүлүккө
катышууну каалайсызбы? Класстан тышкаркы ишмердүүлүккө катышууга даярмын деп
эсептейсизби? Класстан тышкаркы ишмердүүлүктү уюштуруу боюнча сунушуңуз барбы?
143
∆ ооба
■ мүмкүн
□ жок
Сүрөт 1.2. Класстан тышкаркы ишмердүүлүккө катышууга даярсызбы?
Сүрөт 1.3. Класстан тышкаркы ишмердүүлүктү уюштуруу боюнча сунуш киргизе аласызбы?
Ошентип, 65,5% окуучулардын жарымынан көбү класстан тышкаркы ишмердүүлүккө
катышууну каалашат, 35,3% ага катышууга даяр, бирок окуучулар активдүү эмес, демилге
көтөрбөйт.
Мындай кырдаалдын себептери, биздин оюбузча, жаңы типтеги мектептердеги окуудан
тышкаркы ишмердүүлүктү уюштуруудагы окуучунун чыгармачыл активдүүлүгүнүн калыптанышына
терс таасир көрсөткөн негативдүү учурлардын болушу. Алар:
 Класстан тышкаркы ишмердүүлүктү так пландоо жана система жок;
 Класстан тышкаркы ишмердүүлүктүн эффективдүүлүгү окуучудан эмес, көбүнчө
мугалимден көз каранды;
 Чыгармачылыкка түрткү берген, активдүүлүктү стимулдаштырган жагымдуу чыгармачыл
чөйрө жок;
 Иштин класстан тышкаркы формасын уюштурууда окуучунун курактык жана психологиялык
өзгөчөлүктөрү эске алынбайт;
 Ишмердүүлүктө көпчүлүк окуучулар пассивдүү;
 Окутуунун проблемалык технологиясы колдонулбайт;
 Окуучунун чыгармачыл өзүн-өзү өнүктүрүүсү калыптанган эмес;
 Көңүл ачуу мүнөзүндөгү иш-чаралар басымдуулук кылат;
 Класстан тышкаркы иштерди класстан класска уюштуруу жок.
Жогоруда саналган негативдүү учурларды окуучунун чыгармачыл
калыптандыруучу педагогикалык шарттарды аныктоо менен четтетүүгө болот.
активдүүлүгүн
Адабияттар:
1. Ермолаева-Томина Л.Б. Опыт экспериментального изучения творческих способностей //
Вопросы психологии. – Рига, 1970. –74-84б.
2. Путилин В.Д. Развитие творческой активности учащихся в учебное и неучебное время:
метод, рекомендации.- М.: Высш. шк., 1983.- 46 б.
3. Развитие и диагностика способностей /Отв. ред. В.Л. Дружинин, В.Д. Шадриков. – М.:
Наука, 1991. - 181 б.
4. Яковлева Е.Л. Развитие творческого потенциала личности школьника// Вопросы
психологии. – 1996. - №3. - 28-34-б.
144
«ДИВАНДЫН» КОТОРМОЛОРУ ЖӨНҮНДӨ
CАЙДАЛИЕВА АЛТЫНАЙ
Эл Аралык Ататүрк Ала-Тоо Университети
Албетте, ар бир эле адам баласы өз өмүрүндө кийинки муундар, урпактар үчүн баалуу
мурас калтырып кете албайт.Бирок, биз сөз кыла турган бул инсан артында урпактары үчүн эң зор
эмгек жазып калтырды.Арадан канча кылым өткөнүнө карабастан бул эмгек өз баасын жоготпой,
ал гана эмес бул эмгек кайрадан жаңы өңүттө каралып,улам кийинки жаңы муундар колго алып
кызыгып жаткандыгында.
Он биринчи кылымда жашап өткөн,ошол доордун мыкты илимпозу болгон Махмуд Кашгари
түркология илими үчүн түбөлүктүү тема катары жашайберет. Анткени ал өз доорунда эле түрк
тилдерини иликтеп , өз тилин - түрк тилин башка тилдерден кем эместигин көрсөтө алды.Бул
аталган эмгекти - жалпы тил илиминде да салмактуу орду бар. Ошондуктан да бул эмгек кайракайра илим текчесинен түшпөй, түркология жаатында жаңы барактары ачылып жатат.Анткени,
бабабыз өз учурунда баа жеткис асылдыкты жарата алган экен.
Он кылым илгери жашап өткөн бабабыз Махмуд Хусейн уулунун тагдыры табышмактуу.
Анын тагдыры, өмүр таржымалы жөнүндө орто кылымдагы эмгектерден же өзү жөнүндө калтырган
атайын эмгек жок.Сиз менен бизге белгилүү болгондой бул окумуштуунун жападан-жалгыз бир
гана чыгармасы бизге жетип олтурат.Албетте, жараткандан ушуга да шүгүр кылуу керек.
Ар бир элдин тарыхында из калтырган нерселер болот.Түрк элдеринин тарыхында да из
калтырган караханиддер доору болду.Мына ошол доордо жашап өтүшкөн Жусуп Баласагын жана
Кашгарлык Махмуттун урпактары үчүн эң зор мурас калтырышты. Бул чакан макалабыз ошол
бабаларыбыздын бири болгон Кашгарлык Махмуттун эмгегине арналмакчы.
Бүгүнкү окурман бул авторду Х1 - кылымда жашап, түрк тилдеринин тазалыгы үчүн
күрөшкөн жана сөз берметтерин жыйнап, өзүнөн кийинки урпактарга улуу эмгек калтырган
окумуштуу катары билишет. Автордун (М.Кашгаринин) биздин күндөргө жеткен эмгеги «Девони
лугат ат түрк «(Түрк сөздөрүнүн жыйындысы). Бул аталган эмгек--- азыркы түрк тилдеринин
тарыхын үйрөнүүдө эң баалуу жана керектүү эмгектердин бири.Анткени, бул тилдик, тарыхый,
маданий, адабий, энциклопедиялуу сөздүктө жалпы түрк элдеринин энчисине тиешелүү
маалыматтар
арбын.
Кезегинде
автор
өзү
көрсөтүп
кеткендей:
«Мен
түрктөр,
түркмөндөр,огуздар,чигилдер,йагмалар, кыргыздардын шаарларын,кыштак менен жайлоолорун
көп жылдар кыдырып чыктым,лугаттарын (сөздөрүн топтодум.Ар кыл сөз маанилерин үйрөндүм,
аныктап чыктым.Мен бул иштерди тил билбегендигим үчүн эмес, балким ар бир кичинекей
өзгөчөлүктөрдү да аныкташ үчүн иштедим.Аларга ошончо көңүл бурдум дейсиң, түрк, түркмөн,
огуз, чигил, йагма жана кыргыз калктарынын тилдери бүтүндөй дилиме жат болду.Аларды ар
жактан жыйнап, негизинен бир тартипке салдым.Бул чыгарма адабий эстелик болсун деп, кудайга
сыйынып бул китепти түздүм.Китеп-- «Девони лугат ат түрк «(1)
Жогоруда айтып өткөндөй Кашгарлык Махмуттун бул чыгармасы түрк элдеринин жалпы
энчиси жана баалуу илимий булагы.Ошондуктан да аты аталган чыгаан окумуштуубуз өз учурунда
эле көрөгөчтүк менен бир атанын балдары болгон түрк элдеринин сөз байлыгын бир жыйнакка
салып, алар жөнүндө зор илимий ойлорун айтып, түрк тилдеринин келечеги үчүн баа жеткис эмгек
жаратты. Анын урпактары бүгүнкү күндө бул эмгекти өз түшүнүктөрүндө карап, аны ар кайсы
тараптан изилдеп жатышат .
Махмуд Кашгаринин «Түрк тилдеринин сөз жыйнагы» эмгегин Килисли Рифат анын алгачкы
эки томун чыгаргандан тартып эле аалымдардын кеңири катмарынын көпчүлгүнүн өзүнө тарткан.
Азыр Махмуд Кашгаринин мурасын изилдөөнүн өзүнүн тарыхы ар тараптан иликтөөнү талап
кылган илимий маселеге айланды. Биз бул чакан макалабызда «Диванды» дүйнөнүн ар кыл
элдерине маданий баалуу мурас катары таанытууга зор салым кошкон илимпоз котормочулар
тууралуу да азыноолак айтып өтмөкчүбүз.«Диванды» которуу ишин эң алгач түркиялык
илимпоздор башташкан. Эң биринчилерден болуп бул ишке белсенип киришкендердин бири -
145
Килисли Рифат Билге эле. Бирок алгачкы туркиялык котормолордо бир катар өксүктөр да болгон.
Ошондуктан да жарыкка чыккан эмес.1928-жылы көрүнүктүү чыгышпоз Карл Броккельман Махмуд
Кашгаринин «Диванын» кыскача индекс-сөздүк тартибинде немец тилине которуп
жарыялайт.Отузунчу жылдары бул эмгекти азербайжан тилине которууга да аракет жасалган.
1935—1937-жылдардын аралыгында «Дивандын» азербайжанча таржымасын Халил Сайд Хожаев
(1888-ж. туулган, 1937-ж. күнөөсүз жерден камакка алынган) аткарып, бирок, анын эмгеги
жарыяланбай калган.Албетте, бул өтө өкүнүчтүү.Эмгектин толук жана сапаты дурус котормосу
(түркчө) түрк илимпозу- Бесим Аталай тарабынан жүзөгө ашырылып, 1939— 1941-жылдары
Анкарада жарык көрөт. Ушул эле окумуштуу көчүрмөнүн факсимилесин да жарыялайт
(Atalay,1939:83). Мына ушул котормодон кийин гана бул аталган эмгек менен жалпы түркология
жана филология багытында кенен жана жеткиликтүү таанышууга болот эле. «Дивандын» өзбекче
котормосун Салих Муталлибов (1961:53) Ташкентте 1961 - 1963-жылдары жарыкка чыгарды. Анын
котормосунда айрым так эместиктер да учурайт, бирок ал СССР мезгилиндеги түркологдор үчүн эң
баалуу котормо катары кызматын аткарганын тана албайбыз. Ал эми 1981-1984-жылдары он бир
уйгур түркологу (Мутъий, 1981:157) «Дивандын» факсимилесине негизденип, уйгурча котормону
даярдап жана жарыялашкан. Албетте, бул котормо араб графикасында же азыркы учурда Кытай
Эл Республикасындыгы уйгурлар колдонулган жазуу менен Үрүмчөдөгү Синьцзян элдик басмасы
басып чыгарган.
1982-1985-жылдары АКШнын Кембриж шаарындагы Гарвард университетинин басмасынан
чыккан англисче котормонун чыгышы,демек бул эмгекти дүйнөлүк
филология багытында
эмгектенген кесиптештерибиз да кызыга баштаганынан кабар берет. Бул котормону англис
тилинеРоберт Данкофф жана Жеймс Келли которушкан. Бул котормочулар Бесим Аталайдан
кийин «Дивандын» жападан-жалгыз көчүрмөсүн көздөн кечире терең талдап, текст таануу
илимининин зор ыкмасы менен эмгектин көчүрмөсү он беш түрдүү кол менен жазылгандыгын
айтышкан.Кезегинде бул котормону бир канча илимпоздор жогору баалашты.
Тектеш түрк элдери да аталган баалуу мурасты өз тилдеринде окууга аракет кыла
башташты.Мунун бир далили катары казак тилине «Диванды» которуу иши (Егеубай, 1987) казак
филологиясынын ири адиси А.Егубай тарабынан 1987-1989 жылдар арасында ишке ашты. Бул
котормо албетте тектеш тилдер арасында зор кубаныч менен кабыл алынды Казак тилине А.
Егубай которуп, баш сөзүн котормого зор ак жол каалаган сөзү менен Нурсултан Назарбаев
жазган. Мындан башка түрк тилдери арасында азербайжан тилине да которулду. Эмгекти
азербайжан тилине которуу 2001-жылы Ремзи Аскер тарабынан ишке ашырылган.
Белгилүү казак акыны,кыргыз менен казакка бирдей күйгөн,Абай Кунанбаевдин небереси
Зифа-Ауле Ауэзова өмүрлүк жолдошу нидерландык арабист жана түрколог Роберт Эрмерс менен
“диванды “орус тилине которушту.
Бул которуу жөнүндө да кезегинде ар түрдүү ой-пикирлер айтылды, бирок элдеринин
бирдигин жактаган Абай Кунанбаевдин небереси Зифа-Ауле Ауэзованын атайын берген
маегинде интернет булактары аркылуу ал бул котормонун зарыл экендигине токтолот.Ал өз
сөзүндө бул котормо орус тилдүү түрколог жана филология багытында эмгектенгендер үчүн абаменен суудай керектигин айтат. Эгерде сөз чынына келсек, мурдак Советтер союзундагы орус
тилдүү жергиликтүү адистер болобу же башка орус тилдүү катмарлар үчүн бул эмгек
керек
эле.Ал гана эмес мезгилдүү басма сөз булактарындагы маалыматтарга таянсак, бул эмгек кытай
тилине да которулуп жаткандыгы жөнүндө маалыматтар кездешет.
«Дивандын» кыргызча которулушу жөнүндө да сөз козгосок болот. Махмуд Кашгаринин бул
эмгеги X-XI кылымдарда Тенир- Тоодо жашаган түрк калктары жөнүндө залкар маалыматтардын
жыйындысы'. Бүгүнкү кыргыз, казак, өзбек, уйгур, алтайлык ж. б. элдердин калыптанышында
көөнөргүс роль ойногон ошол калктардын
тилинин, каада-салтынын, уруулук бөлүнүшүнүн
мындан тереңирээк мүнөздөлушүн азырынча башка эч бир орто кылымдык булактан
кезиктирбейбиз. Ага Рашид ад-Дин менен Абулгазынын кабарлары гана айрым аспекттерде
(санжыра таануу ж. б.) жакындап барат-деп жазат белгилүү окумуштуу Т.Чороев.
«Диванда» IX - XI кылымдардагы кыргыздар да беш ирет эскерилет.
146
Кыргыз элинин даанышман жазуучуларынын бири,Улуттук Илимдер академиясынын
академиги Т. Сыдыкбековдун (1982) : «XI кылымда Махмуд Кашгари түзгөн... «Байыркы түрк
сөзүнүн жыйнагы» азыркы кыргыз тилине салыштыра келгенде алардын... өзөгү эң жакын»,—деп
айтканын көңүлгө тутуп, «Диванды» кыргыз адабиятынын башаттарынын бири катары кароо менен
толук бойдон кыргыз тилине которууга убакыт жетти- деп бүтүм чыгаруубуз акыйкат- деп көрсөтөт
эмгекти тарыхый жактан изилдеген окумуштуу, тарыхчы Т.Чороев.Мына ушуга окшогон аракеттер
эмгекти кыргыз тилине которулушун шарттады.
«Дивандын» кыргыз тилине которулушундагы алгачкы аракеттер үзүндүлөр иретинде
«Ала-Тоо» журналынын 1988-жылкы 4-санына Т.Чороевдин котормосунда берилген. Бул котормо
кезегинде Кенеш Жусуповдун «Кыргыздар» түрмөгүнө да киргизилди. (1991.-2-китеп). Бирок, көп
жылдар бою бул эмгек кыргыз тилине которулбагандыктан, даяр тексттик материал
болбогондуктан айрым тилчилер,адабиятчылар, тарыхчылар өз котормолору менен гана чектелип
келишкен.
Бирок , жакшы бир окуя болду. Албетте, муну биз –кыргыз коомчулугу көптөн бери зарыгып
күткөн нерсе болду.Учурда баарыбызга белгилүү бул улуу чыгарма кыргыз тилине да
которулгандыгы маалим болду.Бул котормо Кыргыз Улуттук Илимдер Академиясынын Тил жана
адабият институтунун илимий кызматкерлери тарабынан эмгектин биринчи тому даярдалып,
жарыкка чыкты. Албетте, бул жалпы илимий чөйрөдө жана кыргыз журтчулугунда кубанаарлык чоң
окуя. Буюрса, мындан он кылым мурда байыркы ата-бабаларыбыздын тили- башка түрк
тилдериндей эле кыргыз тилинде да сүйлөй баштады.Эми да болсо азыркы кыргыз баласы орто
кылымдагы ата-бабаларынын тилин өз тилинде түшүнө баштады. Ансыз деле белгилүү түрк
окумуштуусу, чыгаан тарыхчы Решат Генч Кашгарлык Махмуттун сөздүгүндөгү лексиканын сексен
пайызга жакыны азыркы кыргыз тилинде жолугаарын айтып, ал эми жакын саналган азыркы түрк
жана азербайжан тилинде алтымыш пайызга жакын гана сөз бар экенин өзүнүн эмгектеринде
жазып, ал гана эмес атайын берүүдөн да айтканын эске алсак, демек бул эмгек эми да болсо
Кашгарлык Махмут өзү айткандай кыргыздардын шаарларына, айыл-кыштактарына, жайлоолоруна
чейин аралашып, жуурулушуп кетет деген ишенимдемин. Албетте, мындан ары кыргыз тилинде
жарыяланып келе жаткан котормолору жалпы кыргыз окурмандарынын китеп текчелеринен орун
алып, мындан он кылымдай мурда сүйлөгөн бабаларыбыз менен биз урпактарынын ортосуна чоң
көпүрө болот деген ойдомун.
Колдонулган адабияттар:
1.Atalay B.Divanu Lugat-it-Turk Tercumesi/çeviren Besim Atalay-Ankara:Alaeddin kiral
Basimevi,1939-1941-Cilt 1,2,3.
2. С.М.Муталлибов Туркий сузлар девони.Узбекистон ССР фанлар академияси нашрёти
Тошкент-1960-63, 1,2,3-том.
3. Кашгарий Махмуд Туркий тиллар дивани. Жооптуу редактору — Ыбрайым Мутъий. (
араб графикасында )Үрүмчү, 1981-1984.1-3 т.
4.Dankoff R.Three Turkish verse cycle relating to inner Asian warfare/Harvard Ukrainian
Studies,vol.3-4.1979-1980
5.Махмуд Кашгари. Турiк сөздiгi. Которгон Аскар Курмашулы Егеубай.
Алматы,1996-1998.1-3 т.
6. Divanu Lugat-it-Turk. Азербайжан тилине которгон Ремзи Аскер.Баку,2001. 1-3 т.
7. Зифа-Ауле Ауэзова, Роберт Эрмерс. Орус тилине которгон.Алматы,2006
147
ТУРК ТИЛИНДЕГИ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫК КАРАЖАТТАРДЫН БЕРИЛИШИ ЖАНА АЛАРДЫН
ФОРМАЛДЫК ЖАНА СЕМАНТИКАЛЫК ОЗГОЧОЛУКТОРУ.
Mehmet İLİ
Fatih University, Faculty of Medicine
Anadolu Bulvarı 16 / A 06200
Yenimahalle / Ankara
Phone: + 90 312 3977400 / 7225
Fax: + 90 312 3977448
E-Mail: [email protected]
Эзелтеден бери эле элибизде соз багып, ага маани берип, созго чечен куюлуштуруп
суйлогон адамдарды, акындарды баалап келген турк маданияты али да болсо ошол шарттарды
карманып келет. Суйлоп жатканда маалыматты кабыл алуучуга оюнду так жана дааана жеткириш
бул адамзаттын айбандан айрымачылыгы шана болуп эсептелбестен , анын эн бир адамдык
жакшы касиеттеринин бири болуп саналат. Мейли оощ эки кепте болсун , мейли жазма
адабиятыбызда болсун фразеологиялык каражаттрды колдонуу ошол биз жогоруда айтылган
максаттырды камтыйт да , ага жетуугө өбөлгө тузөт.Ошондуктан “фразеологиялык каражаттар ”
дегендин озу эмне , аларга кайсы тилдик бирдиктер кирет деген суроолорду тактап алуу биз
жазып жаткан макаланын негизги максаты болууу менен , алардын формалдык жана семантикалык
структураларын изилдөө бул маселени теренирээк кароого жардам берет.
“Фразеология ” –деген термин грек тиилинен алынып, “фраза”- кебибиздеги туруктуу соз
айкашы, ал эми “логос” –деген “окуу, изилдоо” дегенди билдирет, демек бул тил илиминдеги
коннотативдик денгээлде берилген туруктуу соз айкашы болуп саналат.Ал эми алардын
семантикасына конул бура турган болсок, андан кандайдыр бир татаалдашкан маанилерди коро
алабыз, себеби алардын предметтик логикалык мааниси берилбестен, экинчи же учунчу, айрым
бир шарттарда тортунчу мааниси деле бериле берет. Буга бай ланыштуу кийинки миалдарыбызда
белгилуу болот.
Кандай жана канча компоннттен турбасын алар бир гана маанини бергени менен башка соз
айкаштырынан айрымаланып турат. Алар негизинен идилмалар,макал лакаптар,фразеологиялык
ширешмелер, фразеологиялык соз айкаштары болуп
семантикалык маанилеринин
озгочолукторуно байланыштуу жогоруда корсотулгон топторго болунот. Окумуштуулардын
арасында ар турдуу классификацияланып, дана турдуу тайпаларга болунуп журот, бирок биз
негизинен кыргыз тилитндеги жасалган илимий иштердин даанлыгын баалоо менен
Ж.Осмонованын ( )илимий изилдөөлөрун негиз кылып алуу шарттка ылайыктуу болот десек
жанылышпайбыз. Ж.Осмонова, идиомалардын кыргыз тилиндеги орду жөнүндө терен изилдоо
менен ,алардын семантикалык мүнөздөмөсү жана варианттары жөнүндө корсотуп, ал тургай
кыргыз тилиндеги идиомалардын грамматикалык мүнөздөмөсү жөнүндө кеңири маалымат беруу
менен грамматикалык фразеологизмдерди табууга аракет жасаган жана алар келип чыгыш
тарыхы жөнүндө кенири маалымат берген .Идиомалар жонундо Отто Дж. Эсперсен ( )берген
аныктамасы аларды «эркин, бирок мааниси татаал» деп айткан жыйынтыкка келуусу да туура деп
эсептейбиз. Фразеологиялык каражаттар жонудо Борис Александрович Лариндин (1893-1964)
айтуусу боюнча,фразеологиялык каражаттарды, идиомаларды стилистикалык жана семантикалык
жактан түшүндүрүүдө швециялык EKOLдун салымы зор деп эсептейбиз.
Фразеологиялык каражаттарды тайпаларга болуштуруудо К. Бругман, Г. Паул, Ч. Балли, А.
Сесе, О. Эсперсен сыяктуу окумуштуулардын батыш жана орус лингвистикалары боюнча
изилдөөлөрүн окуган орус окумуштуусу Виктор Владимирович Виноградовдордун эмгектерин зор
салым деп эсептоо менен бирге аларга таянабыз. Жогоруда корсотулгон окумуштуулар
фраещлщниялык каражаттарды илимий жактан изилдоодо теориялык жана практикалык жактан
да тил илимне зор салым кошо алыгкан деп эсептейбиз. Ал эми бул маселенин Туркия чечилиши
томондогучо : фразеологизмдерди изилдоо кобунчо практикалык маанигээ болуп , создукторду
тузуу менен чектелип аларга илимий анализ беруу жаныдан гана колго алынып келе жатат.
Создукторду тузуу дагы абдан чон эмгек экендигинде тадаш жок, ошондуктан фразеологиялык
каражатарды изилдоодо биз томонку эмгектерге таянбай кое албайбыз. Аларга томонкулор кирет
: «Ата-бабалардын Сөздөрү» деп аталган китеп 1936-жылы Велет Избудак тарабынан (ТЛА
басмаканасы) бир канча кошумчалар менен толукталып даярдалган, анда макал-лакаптар менен
148
бирге бир топ идиомалар да камтылган. Анда баардыгы болуп 689 фразеологиялык каражаттар
камтылган, бул турк тилиндеги фразеологизмдердин алгачкы создугу болуп саналат.
Кийинчерээк, 1943-жылы турк лингвисти М. Нихат Өзөн тарабынан турк тилинде жазылган
«Түрк Идиомалар Сөздүгү» деген ат менен жарык көргөн. 1963-жылы Ферудин Фазыл Түлбентчи
деген окумуштуу турк тилиндеги «Түрк макал-лакаптары жана идиомалары »деп аталган китепти
биринчи жолу басып чыгарышкан. Анда 15,080 макал-лакаптарды жана идиомаларды камтыган 15
сөздүктү кылдаттык менен изилдөөнүн натыйжасында пайда болгон. О.А. Аксойдун 1965-жылы
чыгарган «Макал-лакаптар жана идиомалар» деген сөздүгү күнүбүздүн эң маанилүү, заманбап
сөздүктөрүнөн болуп эсептелет. Өмер Асым Аксойдун өзүнүн алгачкы жазууларында идиомага
төмөнкүдөй аныктама берген: «Алардын көпчүлүгү даяр формадагы сөздөр болгондуктан туз,
предметтик логикалык мааниге эмес, кыйыр, коннотативдик мааниде айтылат, ошондой эле,
алардын грамматикалык түзүлүшү да башкалардан өзгөчөлөнүп, создордун маанисине озгочо
боек берип, көрк кошуп жана адамдын
көңүлун бурууга мажбурлайт . Фразеологиялык
каражаттардын формалдык структурасын ала турган болсок, анда биз зат атоочтун,этиштин,сын
атоочтун,тактоочтун, сырдык создордун,сан атоочтордун активдуу катышкандыктарына кубо
болобуз. Бирок кайсы гана соз туркуму катышпасын, лексикалык мааниси тутумдаш келип, озунун
структурасынын озгорулушуно жол бербейт, семантикалык жактан бир бутун биримдикти сактап
турат. Андан сырткары
Фрзеологиялык каражаттардын формалдык
томонкудой моделдерди табууга жетиштик.
структураларын
изилдоо
менен ,
биз
1. Prep+Noun
2. Noun+Noun
3. Noun’s+Noun
4. Noun+and+Noun
5. Adj+Noun
6. Verb+Noun
7. as +Adj+as+Noun
8. Noun+Noun+Noun
9. Adj+Noun or+Partcp. II+Noun
10. Simple sentence
11. Complex sentence
12. Imperative mood
13. Reduplicated component
14. Universal constructions and images
15. Special constructions typical for English
16. Verb+or+Verb
17. Noun+of+Noun
18. Verb+Noun+Prep.
19. Verb+Adv.
Айрым бир типтуу моделдерди мисалдар менен тактай кетели
1.Noun+ Noun + verb
“ kedinin fareyle oynadığı gibi oynamak” – мышык-чычкан ойноо. (Бул оюн эки топтон
түзүлөт жана анын негизги максаты биринчи тарап экинчи тараптын ар бир кадамын байкап,
алардын алсыз жактарын изилдеп жеңип алуусу керек.)
“ Kedi köpek gibi (yaşamak)” – ит менен мышыктай болуп жашоо “(to live) a cat and a
dog life”;деген фразеологиялык бирдикти ала турган болсок мында дагы универсализмди
байкайбыз.
e.g. “göz kulak olmak / to keep an eye on ”
көз салуу, балдарды кароо, колдоо дегенди түшүндүрөт.
“ Ben alışverişteyken bebeğe göz kulak olurmusun? / Мен дуконго барып келгенче балдарга
коз болуп тура аласызбы ?
149
Can you keep an eye on the baby while I go shopping .
2.Noun (Зат-Атооч) +Verb (Этиш)
Түркчөдө татаал этиш деп аталган этиш түрлөрүнүн көпчүлүк бөлүгү зат атооч же болбосо
зат атоочтордон жана этиштерден түзүлгөн фразеологизмдерди пайда кылууда. Бул
фразеологизмдер ар түрдүү этиш уландысына көз каранды боло алат жана кыймыл-аракетти
көрсөтө алат. Уңгу же болбосо уланды мүчөлөр алган абалдагы зат атоочтоор менен этиштер өтмө
маани жүктөлүүсү менен биригишет жана бул түрдөгү фразеологизмдерди пайда кылат.

çam devirmek / drop a brick; жер тоңкоруу - to make a clumsy social error.
Мисалы :
“ Hükümet haydutlar elinde, şehir eşkiya içinde kalmış… Vur patlasın, çal oynasın, kırılmadık
ceviz, devrilmedik çam, yenilmedik herze kalmamış…” ( Refik Halid KARAY, ‘Sakın Aldanma,
İnanma, Kanma’)
 kaşlarını çatmak - кашын чатуу / / knit one’s brows ; to cause one's brow to wrinkle.
Мисалы : “ Elif kaşların çatar . Ak elleri kalem tutar.
Турк тилинде бул модел универсалдуу болуп эсептелинип, башка турк тилдеринде да
табууго болот, бирок суйлом тузулушунун озгочолугуно карата бул моделди англис
тилинде башкача формада тапса болот, анда этиш дайыма биринчи орунда турат.
ЖЫЙЫНТЫК.
1.Турк тилиндеги фразеологиялык каражаттардын формалдык структурасын изилдегенде
эки компоненттен баштап татаал багынынкы жыны багынычсыз суйломго чейинки денгээдерди
камтыырына кубо болдук
2. Турк тилинде башка турк тилдерине тиешелу болгон моделдерди табуу менен бирге
башка ьектещ эмес тилдерге да тиешелуу болгон тилдик универсалдуу моделдерди таптыкю
3.Турк тилиндеги фразеологиялык каражаттар жалпы эле фразеологиялык каражаттардын
мыйзамдарына баш ийип,алардын белгилерин сактоо менен айрым бир автордук фразеологиялык
каражаттрыдн болуусу турк тилинин озгочолугун сактап турат. Аларга фразеологиялык
каражаттардын коомдун мучолору тарабынан даяр тилдик бирдик болуу менен бирге баарлашууда
эфффективдуу каражат катары колдонулат,
4. Фразеологиялык каражат катары семантикалык биримдикти
морфологиялык жактан башка башка туруктуу создордун тизмектеринен турат.
сактоо
менен
ЛИТЕРАТУРА
1. AKSAN, Doğan, Anlam Bilimi ve Türk Anlambilimi, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1971.
2. AKSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, II, Deyimler Sözlüğü,TDK Yay, Ankara
1976.
3. AKSAN, Doğan, 1970 Anlambilim ve Türk Anlambilimi (Ana Çizgileriyle). Ankara: Ankara
Üniversitesi D.T.C.F. Yay. -1987
4. Dogan Aksan, Tükçenin Gücü, Bilgi Yay., Ankara 2005
5. KORKMAZ, Zeynep, 2003 Türkiye Türkçesi Grameri (Sekil Bilgisi). Ankara: TDK Yay. -2003
6. Püsküllüoğlu A. , Büyük Türkçe Sözlük, Maya Matbaacılık Yayıncılık, SİNAN, Ahmet Turan,
Türkiye Türkçesindeki Deyimler Üzerine Bir Dil İncelemesi( Doktora Tezi), Elazığ, 2000.
7. SUBAŞI, Leyla, Dilbilimi Açısından Deyim Kavramı ve Türkiye Türkçesindeki Örneklerin
İncelenmesi (Yüksek Lisans Tezi), Ankara,Ankara,1980.
8. Zeynep Korkmaz,Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi,TDK Yay. Ankara 2003.
9. ÖZDEMİR, Emin, Deyimlerimiz: Değiniler-Düzeltiler, Türk Dili Dergisi, Ankara, No:295, cilt:
33.
10. ÖZÖN, Mustafa Nihat, “Birkaç Söz” (Atasözleri)”, İstanbul, İnkılap Yayınevi, 1956.
150
FISCAL ISSUES IN CONDUCTING MONETARY POLICY IN THE KYRGYZ REPUBLIC
Kerimkulova Gulnur Aidarbekovna
Chief Economist, Economic Department, National Bank of the Kyrgyz Republic
[email protected], phone: +996 (312) 66 90 51
Abstract: This paper describes some indicators that evaluate the macroeconomic effect of fiscal
policy and therefore enable more effective coordination of fiscal and monetary policies. The paper
estimates such indicators as fiscal impulse and marginal excess burden of taxation that can further serve
as the basis for assessing the results of ongoing fiscal policy in Kyrgyzstan and formulating policy
recommendations.
Key words: Kyrgyz Republic, macroeconomic stabilization policy, fiscal impulse, excess
burden of taxation, effectiveness of tax policy.
Introduction
In recent years macroeconomic analysis in the Kyrgyz Republic has increasingly focused on
fiscal policy. The main reason is persistent risk for macroeconomic stability posed from fiscal policy. In its
turn, these fiscal policy developments have a direct influence on National Bank’s monetary policy
implementation.
Thus, public finance sector in Kyrgyzstan should be considered in a wider context, with the use of
new additional indicators. A fiscal analysis with a wider toolbox will allow evaluating in more detail the
effect of fiscal policy on macroeconomic developments and therefore enables more effective coordination
of monetary and fiscal policies.
In this paper the fiscal policy is analyzed and assessed by two different indicators: fiscal impulse
and marginal excess burden of taxation2.
Fiscal impulse is a measure of whether government fiscal policy decisions are loosening or
tightening, and therefore it can provide a first round impact indication of whether they are adding to, or
subtracting from, aggregate demand pressures in the economy. While conducting and formulating a
monetary policy program this information is useful for assessing the impact of fiscal policy on inflation.
Marginal excess burdens of taxation enables assessing the government tax policy from the point
of its effectiveness. Namely, how the actual tax policy affects the optimal allocation of resources and,
therefore, the welfare of citizens. The obtained results allow formulating practical recommendations on
further tax reform to promote economic growth.
This paper is organized as follows: each indicator is discussed in a separate section (Sections I and II),
which in its turn, in general, adhere to the following common structure - definitions and theoretical review,
methodology or its brief description, estimations of indicators for Kyrgyzstan, main results and
conclusions.
Estimates of Fiscal Impulse Indicator for Kyrgyzstan
1.1. Definition of the Fiscal Impulse
Actual nominal budget deficit, more precisely its changes downwards or upwards, not always fully
characterizes the changes in public finance sector. This is largely because developments in the actual
balance reflect both changes in fiscal policy as well as how changes in the economy influence tax
revenue and government spending. Put it differently, if only tracking the direction in deficit changes, it is
not always clear whether it is a cause or result of changes in economic cycles.
Moreover, such an indicator as the acceleration or deceleration in the rate of growth of aggregate
demand becomes important when making decisions on macroeconomic stabilization policy. The indicator
Official statistics of public authorities was used when assessing these indicators, which may slightly distort
the real situation due to a high level of the shadow economy in Kyrgyzstan.
2
151
which characterizes the relative change in fiscal policy towards tightening or loosening is required to
determine the influence of public finance on this index. Accordingly, comparing the fiscal impulse indicator
with the economic cycle indicator (e.g., GDP gap), one can make some preliminary conclusions on
whether fiscal policy implements its stabilization function. As a reminder, ceteris paribus, maintaining
macroeconomic stability from fiscal side means stimulating the economy in recession periods and,
conversely, contracting in “overheating”. In other words, fiscal policy is usually considered to be stabilizing
when it is counter-cyclical.
Taking into account the aforesaid, it is clear that there is a need to expand the fiscal analysis for
decision-making on macroeconomic policy.
Therefore, in economic literature (Heller et al., 1986; Blanchard, 1990; Wells, 1995; et al.)
attempts to use alternative measures that would allow to assess in more detail the influence of fiscal
policy on aggregate demand have been widely developed. The fiscal impulse is one of such indicators
that can be a useful component in the analysis and interpretation of ex post and ex ante changes in the
fiscal sector.
The positive (negative) fiscal impulse in this paper means more expansionary (contractionary)
fiscal policy in the current period compared to the previous one.
1.2. Disadvantages and Limitations
As Blanchard (1990) points out in his study on disadvantages of short-term fiscal indicators, first,
the assessment of fiscal policy impact on the economy should not be limited to any one indicator.
Second, Blanchard draws a distinction between the initial and final effect of fiscal policy. In this
case, in his opinion, if the fiscal impulse plays a role in determining the effect of fiscal policy on aggregate
demand, it is only to assess the initial effect. For example, increase in public spending in the first stage
may have some stimulating effect on the economy from the demand side. However, these government
measures may cause firms and households to change their behavior in terms of investment and
consumption. A simple single indicator cannot capture these second-round changes. Therefore,
consideration of dynamic indicators through time, that is only possible with more complex macroeconomic
models, is also required.
According to Heller et al. (1986), the calculation of the fiscal impulse should be considered as a
first step in the fiscal analysis. This indicator, at best, reflects the direction of fiscal policy that is whether it
is focused on tightening or loosening, but not on the actuating magnitude of the budget.
Generally, as fairly noted by R. Philip and J. Janssen (2002), an indicator of fiscal impulse shall
not be considered by government authorities as the motive for action or inaction. Ideally, government
fiscal measures should be based on estimation results of the general macroeconomic model. Moreover,
since the measure of fiscal impulse plays more informative role, estimates of fiscal impulse alone cannot
imply a fundamental shift in the selected mid-term fiscal policy – there should be a clear awareness of the
nature of fiscal impulse indicator in order to prevent its improper use.
1.3. Estimation Methodology
Using the methodology of the International Monetary Fund (Heller et al., 1986), the fiscal impulse
will be estimated in several steps:
The first step is to estimate the adjusted fiscal balance, which, first of all, will maximally
exclude revenue and expenditure admittedly having no impact on the domestic demand. These are, for
example, interest payments on external debt, membership fees to the international organizations, funding
agencies and diplomatic missions, etc.
Secondly, all operations of public sector, including the budget of the Social Fund of the
Kyrgyz Republic, should be considered, where possible. While assessing the adjusted budget balance,
quasi-fiscal operations should be also included. Quasi-fiscal deficit has been calculated in the electricity
industry of Kyrgyzstan since 2002. It represents the size of the hidden subsidies paid by the government
152
to the electricity sector, calculated as the difference between the actual income earned by state regulated
tariffs and the income required to cover full costs of production and capital investment.
The second step is to decompose the adjusted actual budget deficit into cyclically neutral
component and fiscal stance. Cyclically neutral budget assumes that government revenue increase
proportionately with increases in nominal GDP, and increases in government expenditure are proportional
with encreases in potential GDP. The fiscal stance is the difference between cyclically neutral and actual
budget balance. In this paper the change in fiscal stance is defined as the measure of fiscal impulse.
The cyclically neutral budget is calculated under the assumption of unitary elasticity of
expenditure and revenue in relation to the potential and nominal GDP respectively, because the
calculation of elasticity for each tax is more suitable for a stable tax system, while disaggregated
methodology is not easily applicable to regularly-changing systems (Spilimbergo, 2005) to which
Kyrgyzstan refers.
- Estimation of potential GDP is also required to perform the calculations described in the
previous step. The potential output was estimated using the Hodrick-Prescott time series filtering method.
- Defining a base period is also an important methodological aspect. A range of developed
countries define the base year (t=0) as a year when the economy is at its estimated potential level.
However, this approach, even if the practical difficulties are not taken into account, has substantial risks
that changes in fiscal stance in any particular year may be neglected or skewed by changes in following
years. These risks are particularly common for the countries with transition economies, where the reform
is an ongoing process. Therefore, a very popular version of the “moving” base period, implying that any
data sequence of period t are used as base for estimating the fiscal impulse in period t+1, has been
applied in this paper.
-
Finally, the fiscal impulse is calculated as follows:
B  (t 0Y  g 0Y p )  FS 
p
  FS  (T  G )  (t0Y  g 0Y ) ,
B T G

FI  FS
where
FI – measure of fiscal impulse;
FS – measure of fiscal stance;
B – budget balance;
t0 = T0/ Y0, the ratio of revenue of the base period to GDP in the base period;
g0 = G0/ Y0, the ratio of expenditure of the base period to GDP in the base period;
T – government revenue;
G– government expenditure;
Y– nominal actual GDP;
Yp – nominal potential GDP.
1.4. Estimates of Fiscal Impulse for Kyrgyzstan
Estimates of the potential output from 1995 to 2010 (Figure 1.1) indicate that actual GDP as a
whole has been growing faster than the potential one. Average real growth rate of actual GDP for this
period is 4.0 percent, while that of potential GDP is 3.8 percent (in 2006-2010 potential GDP grew by 4.6
percent annually3).
Reference: Adapted from the seminar “The use of models and macroeconomic tools, financial programming
and public debt management”, held in Bishkek on June 3-5, 2010; potential GDP in Kyrgyzstan, calculated by
the method for constructing of production functions, constituted approximately 4.5 per cent.
3
153
Figure 1.1. Potential GDP Estimates for Kyrgyzstan
actual and potential output
(in1993 prices)
actual and potential output
(real growth rates)
9 000
100
8 000
80
5 000
40
4 000
percent
60
6 000
percent
mln som
7 000
20
3 000
0
2 000
1 000
-20
95
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
years
actual GDP
potential GDP
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
-1 95
-2
-3
-4
-5
96
97
98
99
00
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
years
output gap (rhs)
actual GDP
potential GDP
Potential GDP growth was above actual GDP growth rates in 1995, 1998, 2002, 2005-2006
and 2010 which is largely understandable if we recall the defining factors in the economy during these
years. For example, impact of the Russian crisis of 1998, a failure at the “Kumtor” Gold Mine in 2002 and
political instability in the country in 2005-2006 and 2010.
The calculation results, first of all, allow assuming of inflationary pressure in the economy,
since actual GDP is growing faster than the potential one. Moreover, estimated potential growth rate of
3.8 percent is regarded as being quite low and is indicating a need for further structural reforms in the
economy.
Finally, Table 1.1 shows the results of the calculation of fiscal impulse indicator in the economy of
Kyrgyzstan. We used the following initial values:
-
Actual and potential GDP;
- Adjusted government expenditure (including quasi-fiscal deficit in the electricity and Social
Fund expenditure, and excluding expenditure on interest payments on the external debt and membership
fees to the international organizations, funding diplomatic agencies, representative offices and travel
expenses);
- Adjusted government revenue (including Social Fund revenue, and excluding foreign grants,
revenue from Ganci Air Base);
Table 1.1. Measure of Fiscal Impulse for Kyrgyzstan
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
-1.4
(bln som, if not indicated)
Real GDP growth, percent
0.0
7.0
7.0
-0.2
3.1
8.5
8.4
2.9
Real potential GDP growth, percent
4.1
4.3
4.4
4.5
4.6
4.6
4.6
4.6
4.6
Actual GDP, nominal
75.4
83.9
94.4
100.9
113.8
141.9
188.0
201.2
212.2
Potential GDP, nominal
76.8
83.3
91.4
102.4
117.1
140.7
180.0
195.8
218.8
Actual balance of the state budget
-3.8
-3.8
-4.2
-4.1
-3.8
-2.3
-0.1
-2.9
-10.8
Actual balance of the consolidated budget
-3.7
-3.6
-4.1
-3.7
-3.3
-1.0
1.6
-2.7
-13.1
-16.3
-14.8
-15.4
-14.2
-13.3
-13.8
-11.8
-24.4
-35.7
-5.1
Adjusted balance of the consolidated budget
(percent to GDP)
Actual balance of the state budget
-5.0
-4.5
-4.5
-4.1
-3.3
-1.6
0.0
-1.4
Actual balance of the consolidated budget
-4.9
-4.3
-4.4
-3.7
-2.9
-0.7
0.8
-1.3
-6.2
-21.6
-17.7
-16.3
-14.1
-11.7
-9.7
-6.3
-12.1
-16.8
-21.3
-16.4
-16.8
-15.2
-11.4
-8.1
-5.4
-13.3
-3.7
-0.1
-2.7
-3.5
-1.7
-1.8
6.7
3.5
3.5
-2.6
-0.8
1.8
-0.1
8.5
-3.2
Adjusted balance of the consolidated budget
Cyclically neutral budget balance
Fiscal stance
Fiscal impulse
Source: NSC, MoF data and author's calculations
154
1.5. Conclusions
Presented results indicate that up to 2008 budget deficit had been gradually decreasing, but
later in 2009-2010 it sharply increased. Herewith, estimates of fiscal impulse indicator show rather
different dynamics of ongoing fiscal policy and its impact on aggregate demand.
Fiscal impulse for 2004-2010 estimated at 7.2 percent to GDP (1.9 percent for 2004-2008),
implying expansionary fiscal policy in this period and, thus, promoting growth of aggregate demand. The
dynamics of the fiscal impulse and GDP gap has also shown a pronounced pro-cyclical fiscal policy.
Figure 1.2. Dynamics of Fiscal Impulse, Budget Deficit Changes and GDP Gap
10
8.5
percent to GDP
8
6
4.8
3.5
4
2.2
1.8
2
0.0
-0.1
0
-0.6
-2
-0.8 -0.8
-2.1
-2.6
-4
2004
2005
Change in actual budget deficit
2006
2007
-1.6
2008
Fiscal impulse
2009
-3.2
2010 years
GDP gap
More detailed examine of results shows that after a significant positive impulse in 2004, next
year the economy experienced an even greater tightening of fiscal policy than the change in the nominal
deficit of the consolidated budget demonstrated.
In 2007 and 2009, fiscal policy is characterized by a significant positive impulse, therefore,
exerting positive effects on the growth of aggregate demand and creating higher inflationary background
in the economy. Taking into account the lag effect, these results allow assuming that the contribution in
the inflation acceleration being observed since 2007 was also made by fiscal policy (besides other
factors). Such a significant fiscal impulse in 2009 was largely because the required financing of budget
expenditure (including major investment projects in hydropower facilities) met with significant limitations
on the part of tax revenue. Reduction in tax revenue during that period was due to a general slowdown in
business activity in the country, the decline in import and changes within a new Tax Code (reduction in
VAT and sales tax rates, introduction of a temporary moratorium on property taxes, etc.). These losses of
the state budget were largely covered by foreign grants, including that from the Russian Federation.
Therefore, they did not strongly affect the value of the nominal budget deficit. However, when estimating
the fiscal impulse, i.e. the actual direction of influence of government fiscal policy on aggregate demand,
that grant revenue was excluded.
The year 2010 was characterized by a number of measures, primarily aimed at supporting
affected entrepreneurs and reconstructing some damaged cities. As a result of these measures, at yearend, government expenditure significantly increased and against the background of slowing tax revenue
resulted in the growth of the nominal budget deficit. However, the obtained value of the fiscal impulse
shows the tightening of fiscal policy against the previous year, which can be explained by a high level
impulse of the base period and, in general, continued compliance of conducted fiscal policy with
economic cycles.
However, as has been noted earlier, the indicator of fiscal impulse determines the direction of
changes in the fiscal stance rather than the value of impact on the economy, that requires additional
study on the fiscal multiplier using a general macroeconomic model.
155
II. Estimates of Marginal Excess Burden of Taxation for Kyrgyzstan
2.1. Theoretical Review
Besides a direct sum of the tax paid by a taxpayer to the Government (state administration
bodies), taxation, as is known, is associated with many other costs, such as:
1)Direct expenditure for tax collection that is the operating costs of public authorities for tax
collection (wages, premises, etc.) and enforcement of tax laws;
2)Direct costs of taxpayers for implementation of tax regulations (tax accounting, accountants
wages, etc.);
3)Indirect costs due to the impact of taxation on the efficiency of resource allocation, known in
economic literature as a deadweight loss or excess burden of taxation (excess tax burden).
In this paper estimation of indirect costs of taxation, i.e. of excess burden of taxation, is
presented.
Diamond and McFadden (1974), based on the work of Hicks (1941), have begun to use the
concept of Additional Compensating Income (ACI) in order to quantify the deadweight loss. ACI is a
dummy variable interpreted as a certain additional amount to be added to the income of an individual as
compensation for the rise in prices for goods as a result of the tax imposition. In other words, it is
assumed that a consumer is given an extra income for his welfare level after-tax to remain unchanged.
The value of ACI can be statistically calculated. Thus, it becomes possible to estimate the excess burden
of taxation deducting the amount of tax revenue from ACI.
A graphical explanation is presented below (Figure 2.1) for illustration purposes.
Let us assume that the price of commodity Х is equal to Р1. When introducing the tax, the price
has risen to Р2 (where Р2 = Р1 + tax t). As the price grows, number of consumed amount of the commodity
Х is decreasing. The area of the figure P2ACP1 reflects the changes in consumption amount after tax
payment in case of price increase (Figure 2.1.). Within this figure, the area of P2ACP1 represents tax
revenue of the state budget (tax t, multiplied by consumption of Q2). Thus, the area of the figure ABC,
which is the difference between the figures P2ACP1 and P2AВP1, is a deadweight loss or excess burden of
taxation, which arises solely due to imposition of a tax.
The excess burden of taxation represents a loss of social welfare caused by the tax influence,
and reflects inefficiency of a tax or a tax system.
Figure 2.1. Excess Burden of Taxation
P
Compensated demand
curve
А
P2
Deadweight loss
C
P1
B
Q2
Q1
Q
As pointed out by J. Stiglitz (1997), the triangle ABC is sometimes called a Harberger triangle in
honor of an economist A. Harberger, who used these triangles not only to measure inefficiency due to the
distorting effect of taxation, but other types of inefficiency as well, such as those related to monopoly or to
cost-benefit analysis of public investment projects.
156
Thereafter, more attention was focused in the literature (Stuart, 1984; Ballard, Shoven, Walley,
1985) on Marginal Excess Burden (MEB), that is, net loss per each additional unit of tax revenues,
defined as the ratio of excess burden to the growth of tax revenue.
Using this approach, Movshovich et al. (1999) study the relative value change in excess burden
of taxation rather than its absolute value (which requires the use of a large number of assumptions about
the behavior of economic agents). Based on the theory of the general economic equilibrium, these
authors have developed a simple aggregated equilibrium model with taxes which allows obtaining final
formulas that calculate MEB with observed economic indicators and characteristics of consumers’
preferences. Henceforth, using this model, Chernogorsky (2002) estimated the value of MEB for Russia
and some EU countries in 1997-2000.
Table 2.1. MEB Indicator for Some EU Countries and Russia
France
Germany
Great Britain
Italy
Russia
Sweden
1997
1998
1999
2000
Average
0.36
0.15
0.23
0.42
0.25
0.60
0.34
0.16
0.23
0.36
0.23
0.55
0.32
0.15
0.22
0.32
0.25
0.49
0.26
0.15
0.21
0.28
0.33
0.41
0.32
0.15
0.22
0.34
0.27
0.51
Source: Chernogorsky S.А., 2002
Practically, these MEB indicators mean that, for example, in Russia in order to get 1 ruble of
taxes, the optimal allocation of resources is distorted to such an extent that the society as a whole spent
1.33 rubles in 2000 or an average of 1.27 rubles for the period from 1997 to 2000.
2.2. Calculation of Marginal Excess Burden of Taxation for Kyrgyzstan
The value of marginal excess burden of taxation will be further calculated for the economy of
Kyrgyzstan using the calculation methodology given in the above-indicated studies. It should be noted
that the detailed description of the model and transformation of formulas are given in indicated studies,
thus, we will not do it in this paper.
Table 2.2 shows the initial statistical data about the state of the economy of Kyrgyzstan in 20032009: data on household spending, their savings, transfers and income from property, as well as the data
on tax revenue of the Government control sector (that is, the state budget is consolidated with the budget
of the Social Fund).
Table 2.2. Selected Indicators of the Kyrgyz Economy
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Economically active population
mln people
2.14
2.18
2.26
2.29
2.34
2.38
2.42
Unemployed
mln people
0.21
0.19
0.18
0.19
0.19
0.20
0.20
Household spending on consumption С0 + savings
S - transfers n - property income e
bln som
53.21
53.13
56.94
68.85
80.69
101.08
105.43
Tax revenue T
bln som
15.74
18.33
21.34
25.57
33.68
44.98
46.90
Source: NSC, MoF
Herewith, based on these statistics the interim indicators are calculated (Table 2.3.). Let us
explain some of the indicators. Let L denote the time and L0 - time for work and leisure (excluding sleep
time). Parameter h, according to obtained formulas, is the average of the values that satisfy the equation

h

for different time periods. The value of the tax parameter θ is calculated by the equation
C L0  L
T

.
C0  S  n  e
157
Table 2.3. Interim Estimated Indicators
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
mln people/ year
1.93
1.99
2.08
2.10
2.15
2.18
2.22
bln som
15.74
18.33
21.34
25.57
33.68
44.98
46.90
bln som
53.21
53.13
56.94
68.85
80.69
101.08
105.43
bln som
27.56
26.68
27.41
32.85
37.49
46.28
47.57
Tax parameter q
0.30
0.35
0.37
0.37
0.42
0.44
0.44
L0 average
3.11
3.11
3.11
3.11
3.11
3.11
3.11
h
0.49
0.42
0.35
0.30
0.26
0.25
0.25
h average
0.33
Work time L (line 1- line 2 in Table 2)
Tax collection T
Net real wages of households
wL = C0 + S - n - e
Net real wage per unit of time
w = (C0 + S - n - e) / L
Source: NSC, MoF data and author's calculations
 r
and MEB , which are interrelated as follows:
L
1
L0  L
 r
  r 
 T
, and MEB  1 
 1
L
L(1  h)(C0  S  n  e)
L 

Finally, Table 4 shows the values of
Table 2.4. Value of MEB in the Kyrgyz Economy
qwr / L
MEB
som per 1 som of
taxes
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
-0.12
-0.14
-0.14
-0.14
-0.15
-0.15
-0.14
0.16
0.17
0.16
0.16
0.16
0.16
0.16
Source: author's calculations
2.3. Conclusions and Some Recommendations
The obtained values of marginal excess burden of taxation in Kyrgyzstan show that every 1 som
collected as a tax distorts the optimal allocation of resources in such a way that total public costs equal to
1.16 som on an average.
It is noteworthy that the tax reform of 2006 (when profit tax rate was reduced from 20% to 10%,
and income tax rate was established at the flat rate of 10%), according to the calculations, resulted in no
decrease of MEB. The new Tax Code introduced in 2009 had also no effect on the value of MEB as
estimated for the first year being in force.
On the one hand, these results indicate a relatively low excess burden of taxation in the Kyrgyz
economy (compared with some other countries) and, therefore, under existing conditions, it is pointless to
conduct the tax reform by changing tax rates only, since it adversely affects the performance of the state
budget. Therefore, it is the tax administration that is of much greater importance for improvement of the
fiscal system in our country. And the major direction in the ongoing reform should be focused on the
transition to easily administered forms of taxation.
On the other hand, the current tax system in Kyrgyzstan still generates excess burden.
Considering the level of welfare of the Kyrgyz population, even relatively low loss from taxation, in our
opinion, should be minimized as well. It is reasonable to use in a greater degree such categories of taxes
that do not affect the efficiency of business units. In practice, this type of tax includes tax patents, tax
contracts, land tax, property tax, namely all kinds of lump-sum taxes, i.e. tax that does not depend on the
behavior of the entity. As stated in the IMF Tax policy handbook (1995), “a tax, except in the form of a
lump-sum levy, reduces the consumer’s welfare. The efficiency loss of a tax refers to the excess of the
reduction in the consumer’s welfare above and beyond that which can be accounted for by income loss
due to payment of the tax. A lump-sum tax, which by definition does not distort relative prices, cannot
have any excess burden …”.
158
III. References
1.
Blanchard, O. (1990), Suggestions for a new set of fiscal indicators, Organization for Economic
Development and Cooperation Economics Department Working Papers No 79.
2.
Chernogorsky, S.A. (2002), Marginal excess burden of taxation in the economies of some EU
countries and Russia, Report from the 5th International Conference “Public Sector Transition”, St.
Petersburg, [www document] http://www.aspe.spb.ru/Papers/25_17.pdf.
3.
Diamond, P. and McFadden, D.L. (1974), Some uses of the expenditure function in public finance,
Journal of Public Economy, 3:
4.
Heller, P., Haas, R. and Mansur, A. (1986), A review of the fiscal impulse measure, IMF Occasional
Papers, No 44.
5.
Hicks, J. (1941), The rehabilitation of consumer’s surplus, Review of Economic Studies, 9: .
6.
IMF Country Report (2005), Republic of Belarus: Selected Issues, No. 05/217.
7.
IMF Country Report (2008), Republic of Armenia: Selected Issues, No. 08/375.
8.
IMF Country Report (2009), Former Yugoslav Republic of Macedonia: Selected Issues, No. 09/61/
9.
Movshovich, S. M., Krupenina, G.A., Bogdanova, M.S. (1999), Assessment of excess burden of
taxation in the Russian economy, EERC “Eurasia” Foundation, Moscow.
10. Philip, R. and Janssen, J. (2002), Indicators of Fiscal Impulse for New Zealand, New Zealand
Treasury Working Paper, No 02/30.
11. Robinson, E. and Jiun, A. (2001), Assessing the fiscal policy stance in Singapore, BIS Papers, No
20.
12. Shome, P(eds) (1995), Tax Policy Handbook: IMF, Washington.
13. Spilimbergo, A. (2005), Measuring the Performance of Fiscal Policy in Russia, IMF Working
Papers, No 05/241.
14. Stiglitz, J. E. (1999), Economics of the Public Sector: 3d ed: Moscow.
15. Stuart, Ch. (1984), Welfare costs per dollar of additional tax revenue in the United States, American
Economic Review, 74; Ballard, Ch., Shoven, J., Walley, J. (1985), General equilibrium computations of
the marginal welfare costs of taxes in the United States, American Economic Review, 75.
16. Tideman, N. and Plassmann, F. (2007), Sources of public revenue that make nations, The Journal
of Law and Economics, 1: 3 - 23.
17. Vasilyeva, E.A. (2009), Analysis of the stabilization function and sustainability of public finances of
the Russian Federation, HSE Economic Journal, 3: 383-402.
159
MAIN FACTORS OF COUNTRY’S ECONOMIC GROWTH IN MODERN CONDITIONS
Ahmet Sahin, PhD
Department of WorldEconomy
Bishkek, Kyrgyzstan
In this study main approaches to the factors of economic growth were analyzed, main factors of
growth were highlighted which suit the transition economy of Kyrgyzstan. It is concluded to use global
experience of economic reforms and factors of country’s economic growth, especially Turkey which has a
lot in common with Kyrgyzstan’s economy.
The economic development is observed during a certain period of time by producing more goods
and services in the economic theory.
Economic development is usually defined as the economic goal. Increase in GDP per capita results
in the increase of salary and revenue that will lead to the social development. Economy’s aim to
development satisfies the needs of its population and gives decision to all social-economic issues.
Economic development is seen according to many factors. Factors of economic development are
processes that define increase possibilities in production, qualified increase and effectiveness.
There are different views about economic development factors in the economic view... Simon
Kuznes, founder of qualitative economic development research, states that modern development temps
started during industrial revolution, in other words, in period of capitalism. Domar-Harrod’s model shows
which conditions are needed to reach stable development. According to the author’s views, we can surely
say that it is important to have stable amount of money in national revenue and unchangedcoefficient of
capital use.
Progress in technology is an important external factor. Influence of technological progress on
economic development is caused by the economic development of qualitative and quantitative factors of
production.The most modern technology is focused on economic development by reducing the workforce,
capital and harm on natural resources.The aim is to increase resource productivity and their quality.
Economists see labor, capital and land in different forms in order to define the influence of factors
of production on national product dynamics.The influence of factors of production on economic
development is defined by how it was investigated.Scientists’ research shows that technological progress
is essential in economic development that includes education progresses in production and management.
Production depends on three factors: collected money, demographic increase and technological
progress in Robert Solow’s view. In Solow’s opinion, rapid increase in collected money leads to economic
development, but such a fast increase has objective borders, in other words, it does not go on for a long
period of time. Moreover, only technological progress can bear the continuous increase in the volume of
productsthat result in high standard of living of population, in his view.
The fundamental work that shows the empirical researches of American scientist Edward
Denison can be the evidence for this.He proved that intensive economic development is the best stimulus
for technological progress including factors of production that increases as a result of workforce. To
mention, E. Denison states that the increase in the level of education of workforce is the factor of
technological progress that leads to economic development. So, E. Denison’s such view concludes that
increase in people’s capital is the most important factor.Moreover he says, for his country to increase use
of workforce 32%, and to increase productivity factor of workforce is 68% of national revenue.
According to K. R. Makkonnell and S. L. Brew’s view, economic development of every country is
defined by main six factors. They are mainly following factors:
 Quantitative and qualitative increase of natural resources;
 Quantitative and qualitative increase of workforce;
 Increase in volume of main capital;
 Technological progress;
160
 According to their opinion, fifth factor is – demand factor.Because, if households, business and
governmental organizations buy as much of goods produced in economic sphere, only then developing
productivity potential will be achieved;
 Sixth factor of economic development, according to author’s opinion, is factor of effectiveness.
Consequently, K.R. Makkonnell and S.L.Brew states that, increase in economy – is interrelated
dynamic process of supply, demand and effectiveness factor.
Academician T. K. Koichuev, our Republic’s well known scientist, did much for economic theory,
and practice in post-soviet reformation. Authors collective under academic T. K. Koichuev’s administration
mentioned following tasks as the main directions to develop Kyrgyzstan:
 To increase the quality of produced goods and recreate the production in order to stay
competitive;
 To form technological effective agricultural industry;
 To develop the social sphere of economy as improvement in quality and level of living;
 To come out the poverty as the only way to improve people’s life conditions and materialistic
state;
 To develop regions in a complex way;
 To use the finance-credit mechanisms to develop stable economy.
Professor Z. T. Chuburova, well known scientist who investigated development of economic
productivity tasks, also said her opinions related to this.She defined factors that put barriers to economic
development in her author search on doctor dissertation “Stable economic development and factors to
develop production of Kyrgyz Republic’s transit economy.
They include political and macroeconomic stability, taking direction to export, to take part in
preparing qualified professionals, to develop entrepreneurship, to base on internal resources, even
government control with market mechanisms, flexible and effective strategies.
As said above, every theory defines factors that directly influenced each country’s economic
development according to todays’ concrete conditions.
Factors of development usually are defined by factors of production (land, labor, capital,
entrepreneurship).
1.
2.
3.
4.
5.
Increase in the number of labor force and their quality;
increase in the volume of main capital and quality improvement;
improvement in organizing technology and firm;
increase in resources used in agriculture and quality improvement;
improvement of entrepreneurship in society.
According to economic development factors, Turkish model of mixed economy created interests
to Kyrgyz economy. As Academician T. K. Koichuev states“ … for countries that are close to Turkey’s
typology to be in the same level with developed countries there is only one way worth paying attention
and publicly experienced by Turkey. Especially, it is concerned to previous USSR’s Central Asian
Republics.
Turkish Republic won struggle for independence in 1918-1923. But it faced huge social and
economic losts.Turkey was in debt in big amount to many countries around the world, many of population
were poor and uneducated, few institutions and poor capital, was in the level of third world countries, after
the war.
Nowadays reforms are organized to get rid of economic problems, the aim is to reach certain
level of population’s well being. Suggested opinions and practices of these reforms did much in
reconstructing Turkey’s new economy in those days.
These reforms were soon after the observation of created decline by economic and political sharp
conditions, economic industrialization.
161
Being economically prepared to the coming century, setting targets, expression of social and
individual opinions is an important situation.
Turkish economy has developed considerably by founding these reforms. Even though, different
approaches were taken with the aim of providing wide economy and to overcome economic crisis that
spread all over the world started in America in 1929. At that times five year plan was formed. These plans
concern:

To support agriculture

To support industry construction for local production

To support liberal economy

To support privatization

Easing the inflow of foreign capital

Increase the supply of money

Limiting import

Solve the problem of unemployment

Topreparescientists and technology specialists

To develop metallurgy

To improve production industry

The aim was to reach the certain level of Turkish economy, by overcoming economic
difficulties with such important steps as widening area of construction.
Turkish government has organized such reforms to support the economic and social well being of
population until 2000 and still continuing in the direction of development. In 2001 there was an economic
crisis in Turkish economy, eocnomic development evident were left back, inflation increased. But
especially during 2002-2007 there was an increase in indexes as a result of approaches taken in
economy.
The world crisis that started in the middle of 2007 influenced Turkey like all other countries, it had
declines in development. This had negative impact on real spheres.
The crisis of 2009 influenced turkey too as all other countries by having 0,3% improvement. But
as a result of using Middle Time programs had rapid increase in economy of 10% in 2010.
1. Graph- development index of Turkey per years.
Inflation hold in more than 50% for many years in Turkey which was the reason of separating
from the list and broke down economic stability from 2002 decreased considerably as a result of taken
approaches, in today’s difficult situation especially after 2008 decreased from 10%. It was very important
for economic stability.
162
2. Graph – Inflation indexes according to years.
Turkey after 2000 achieved improvement in economic evident as a result of experiences and
decisions made related to administration and important structural reforms that had impact of trust
environment with economic and political stability.
World Global crisis seen in Turkey in the last quarter of 2008 also had an influence on it. But by
important structural reforms in the past, economics’ dependence on production, active processing of
production zones and free economic zones it come over with less harm comparing to other countries in
the world.
Today Turkey’s GDP (gross domestic product) reached 750 bln dollars at the end of 2010. Its
small number of industry that were socially and economically totally poor and worth to say nothing, today
reached best 20 countries with economy in the world.Turkey set a goal to be in the top 10 countries with
economy in 2023 for its 100 year anniversary. Turkey is successfully processing its economic programs
having petroleum, natural gas.If to consider Tukish economy with Kyrgyzstan’s economy:
Kyrgyzstan does not have natural gas and petroleum. But it has qualified workforce and market
potential. If it supports this potential with right economic reforms and realizes, activates the production
and trade (it can be done only with the help of production zones and free economic zones), can reach
economic and parallel social well-being in a short period of time.This process didn’t end in Turkey and it
goes on slowly and continuouslyimproving as for a long period of time. But Kyrgyzstan can reach
economic development, well-being with its strategic situation and socio economic conditions in a very
short period of time.
Which factor is the most important mentioned above for the economic development of
Kyrgyzstan’s difficult economy? Improvement in quality of human resources is the most important issue of
improvement in quality of human resources’ first factor. Because there are enough people looking for job
in the country. Moreover, human resources who couldn’t find possibility to work in their country, going to
neighbour countries like Russia, Kazakhstan, Turkey and other distant countries as a migrant. If to
concider second factor about increase in the volume of main capital and quality improvement, second
part is an important issue for Kyrgyzstan’s transit economy.Because there are unused, morally and
physically old production forces that exist in our country. Moreover, third factor about production firms and
technology improvement can be said as main in country’s economic development.It totally matches with
R.Solow’s theory. And fourth factor of increase in the amount of resources used in agriculture and quality
improvement is also very important for our country’s economic development.
163
In my opinion the last factor is very essential that is directed to entrepreneurship improvement in
society.
Investment is a factor which is today’s one of the important issue of factor of economic
development. Domar and Harrod stated about this issue by “stable amount of collected national revenue
and unchanged coefficient of capital use”. Nowadays, especially for developing countries is one of the
essential factors to develop economically.
Basing these by taking into concern differences in transformation process, there are following
main improvement factors that suit to Kyrgyzstan’s transit economic conditions:





To improve entrepreneurship in society;
To increase the quality of human resources;
To increase the quality of main capital
To improve production companies and technology;
To increase the internal and external investments.
If to take into concern the transit economic issues of post-soviet countries, we have to admit that
it is difficult to make a decision. But there are developing countries not related to transit economy, that
faced issues mentioned above in their practices and could successfully overcome it.
As proved by many countries’’ experiences, there are many examples in the world practice of
developing countries that faced transit economy and did not have this phase, but are successfully
developing. In our opinion, free economic zones are the complex factor that includes main factors of
economic development.
References
1. Чепурин М.Н., Киселева Е.А. Курс экономической теории. Киров. 2005. с.609.
2. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика /Пер. 16-го
англ.изд. – М.: ИНФРА-М, 2007, стр.368.
3. Чубурова Жанылбубу Темировна. Проблемы устойчивого экономического роста и развития
промышленности в переходной экономике Кыргызской Республики [Текст]: автореф... д-ра
эконом. наук / Жанылбубу Темировна Чубурова; Кыргызский нац. ун-т. - Бишкек, 2002.
4. Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. –
М.: ИНФРА-М, 1996, стр.357-358.
5. Койчуев Т. Избранное собрание сочинений: Том II. Постсоветская перестройка: теория,
идеология, реалии. – Б.: ЦЭС при ПКР, ОО «Экономисты за реформу», 2007, стр.188.
6. http://www.maliye.gov.tr
7. http://www.treasury.gov.tr
8. CIA WorldFactbook: Turkey
9. SEYİDOĞLU Halil, Uluslararası İktisat Teori Politika Uygulama (Geliştirilmiş 13.Baskı İSTANBUL
1999)
164
АНАЛИЗ ТЕНДЕНЦИЙ ВЗАИМОСВЯЗИ МЕЖДУ ДЕНЕЖНОЙ МАССОЙ И ИНФЛЯЦИЕЙ В
КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ
Кыргызско-Российский Славянский университет
Экономический факультет
Бектенова Дамира Чотуевна- д.э.н., профессор заслуженный работник образования.
Международный университет Ататурк Алатоо
Факультет экономики и управлений
Атабаев Нурлан Узгенович
[email protected]
Аннотация:Статистические данные свидетельствуют, что за последние 12 лет, Кыргызская
Республика достигла определенных успехов и провалов в стабилизациифинансовой системы. За
2000 - 2006 годы ни разу инфляция не превышала однозначное число.На период с 2007 по 2010
гг. все стало наоборот, инфляция не была ниже двухзначного числа, среднегодовой темп роста
которого составлял - 15 процентов. Однако возникает вопрос, почему успешная денежнокредитная политика за последние четыре года потеряла эффективность.
Ключевые слова: денежная масса; дефлятор ВВП; коэффициент монетизации; индекс
потребительских цен.
Abstract: Statistics show that over the past 12 years, Kyrgyz Republichas achieved
certain successes and failures in stabilizing thefinancial system. During the 2000 - 2006 years the
inflation has not been exceeded a single digit. For the period from 2007 to 2010everything was vice
versa, inflation has not been below the two-digit number, with average annual growth rate of which was 15 percent. However, the question arises why a successful monetary policy over the past four year has
lost effectiveness.
Key words: money supply; GDP deflator; ratio of monetization; consumer price index.
Достаточно адекватное представление о процессах, происходивших в денежно-кредитной
сфере, и причинах, определивших их развитие и провал можно получить на основе анализа
системы показателей, характеризующих динамику и структуру различных денежных агрегатов.
Ниже представлены результаты такого анализа, проведенного на основе статистических данных
за восьмилетний период (2003 – 2010 годы). Этот период выбран с учетом того, что к его началу
былумеренный рост объема производства и низкая инфляция, а во второй половине были острые
кризисные явления и высокая инфляция в экономике.
В динамике денежной массы можно выделить две компоненты: прирост, обусловленный
увеличением предложения резервных денег, то есть изменением денежной базы, а также прирост,
который можно объяснить мультипликативным эффектом расширения денежного предложения
коммерческими банками. Такое разложение позволяет идентифицировать вклад каждого из двух
уровней банковской системы — Национального банка и системы коммерческих банков в объем
денежного предложения. Основой для получения количественных оценок, характеризующих
указанное разложение, может служить формула:
∆M2 = m•∆MB + MB•∆m,
которая является результатом дифференцирования формулы, определяющей денежную
массу (денежный агрегат М2) как произведение денежной базы (MB) на денежный мультипликатор
(m).
165
Динамика ДМ, денежной базы и денежного мультипликатора в 2003 - 2010 годах
2002
2003
Таблица 1
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Денежная масса (М2)
8304,1 11086,3 13568,5 15959,3 24108,1 34766,2 38209,3 43490,0 53745,4
Денежная база
7658,4 10075,3
1,10
1,08
2782,2
2416,9
0,02
2659,4
161,6
94,2
5,8
Мультипликатор М2
Прирост (М2)
Прирост денежной базы млн сом
Прирост денежного мультипликатора
Прирост М2 за счет изменения денежной базы, млн. сом
Прирост М2 за счет изменения мультипликатора, млн.сом
Относительный вклад Национального банка в прирост М2, %
Относительный вклад коммерческих банков в прирост М2, %
12379,9 15465,6 22798,8 31575,9 35150,8 41587,7 48597,3
1,10
1,03
1,06
2482,2
2304,6
0,00
2525,9
-53,7
102,2
-2,2
2390,8
3085,7
-0,06
3184,2
-991,1
122,0
-22,0
8148,7
7333,2
0,03
7754,3
581,5
86,0
14,0
1,10
1,09
1,05
1,11
10658,1 3443,0 5280,7 10255,5
8777,0 3574,9 6436,9 7009,6
0,04 -0,01 -0,04
0,06
9663,8 3886,0 6731,3 7752,2
1377,1 -493,1 -1716,3 2925,2
85,0 110,2 124,0
71,5
15,0 -10,2 -24,0
28,5
В таблице 1приведены данные о годовых приростах рублевой денежной массы в период с
2003-го по 2010 год и их разложении на две части, размеры которых отражают зависимость
динамики денежного предложения от изменения денежной базы и денежного мультипликатора. В
таблице показан также удельный вес отдельных компонент указанного разложения в приросте
денежной массы, которые характеризуют вклад в этот прирост соответственно Национального
банка и системы коммерческих банков.
В таблице 2 приведены статистические данные, характеризующие изменение номинальных
и реальных объемов денежной массы в рамках рассматриваемого восьмилетнего периода. В
указанной таблице реальная динамика среднегодовых объемов денежной массы рассчитана с
учетом дефлятора ВВП, а объемов на конец года — на основе дефлирования по индексу
потребительских цен.4
Динамика
Таблица 2.
4Бюллетень
денежной
массы
(ДМ)
в
Кыргызстане
в
2003
-
2010
годах
Национального Банка Кыргызской Республики, 1 и 2/2010, Бишкек.
166
Как видно из таблицы 1, номинальный объем денежного агрегата М2 к концу 2010 года
увеличился в 6,47 раза по сравнению с началом 2003 года, а среднегодовой темп его роста за
указанный восьмилетний период составил 127 процента. Несмотря на столь внушительные темпы
роста денежного предложения, реальная покупательная способность сомовой денежной массы
возросла в гораздо меньшей степени — в 3,67 раза (среднегодовой темп роста — 119 процентов).
Данные таблицы 1 демонстрируют закономерность, которая состоит в том, что темпы роста
реальной обеспеченности экономики деньгами находились в прямой зависимости от темпов
расширения номинальных объемов денежной массы. Чем интенсивнее прирастала масса денег,
тем больше был темп изменения ее реальной покупательной способности. Причем в годы
наиболее быстрого роста денежного предложения (2006, 2007, 2010 годы) реальные темпы
прироста денежного агрегата М2 были даже равны в 2010г.
На рисунке 1 представлен график изменения реального объема денежной массы
(дефлированной по индексу потребительских цен) в течение рассматриваемого периода (объем на
01.01.2003 принят за 100 процентов). Этот рисунок наглядно иллюстрирует отмеченную прямую
зависимость между реальными темпами изменения денежного агрегата М2 и номинальными
темпами роста предложения денег. Результаты проведенного корреляционного анализа
подтверждают наличие указанной прямой зависимости. Коэффициент корреляции между
реальными и номинальными темпами роста денежной массы оказался равным 0,94. А
корреляционная связь отмечена между реальными и номинальными темпами изменения
среднегодовых объемов данного денежного агрегата коэффициент корреляции равен 0,86.
167
Динамика денежной массы (М2) в 2003 - 2010 годах (темпы прироста на конец года) в
процентахРисунок
1.
На рисунке 1 видно, что во второй половине рассматриваемого периода (2007—2010 годы)
при снижении номинальных темпов роста предложения денег было достигнуто значительное
уменьшение темпов реальной обеспеченности экономики денежными средствами. Если в первые
четыре года (2003— 2006 годы)при росте денежного предложения в 2,9 раза реальные денежные
остатки возросли почти на - 149 процента (среднегодовой темп прироста — 37,3 процента), тово
вторые они увеличились всего лишьна 47,3процента (среднегодовой темп прироста — 11,8
процентов), за это время предложение денег увеличилось всего в 1,5 раза.
Реальный объем среднегодовой денежной массы (скорректированный на основе
дефлятора ВВП) за 2007 - 2010 годы увеличился только на 55процента,тогда как за 2003 – 2006
годы были увеличен на 78 процента. Но если учесть реальный экономический рост, достигнутый за
2007 – 2010,то реальный экономический рост был на много больше чем в 2003-2006годах.
Становится очевидным, что реальная обеспеченность экономического оборота денежными
средствами за последние четыре года второй половины существенно уменьшилась.
Представленный на рисунке 2 график изменения коэффициента монетизации, определяемого как
отношение денежной массы к валовому внутреннему продукту, наглядно иллюстрирует эту
закономерность последствиемуменьшения денежного предложения.5
Если в 2006 году коэффициент монетизации составлял 23,5 процента, то к 2008 году он
уменьшился до 20процентов.6Впоследствии уровень монетизации 2006 года был восстановлен
только в 2010 году.
Динамика реального ВВП, реальной денежной массы и коэффициента монетизации в 2003 2010 годах Рисунок 2.
5Деньги.
6Отчет
Кредит. Банки, учебник Авторы: Иванова В.В., Соколова Б.И, 2010, г. Москва,стр. 167 – 169.
Национального Банка Кыргызской Республики, 12/2009, Бишкек.
168
Кыргызстан с высоким уровнем инфляции пережил адаптационный период к рыночной
экономике с 1993 – 1999 годы. В эти года имело место обратная зависимость между темпами
роста денежного предложения и коэффициентом монетизации в условиях высокой инфляции.7При
увеличении предложения денег, не подкрепленного соответствующим ростом объемов
производства происходит снижение их покупательной способности, что побуждает всех субъектов
экономики быстрее обменивать их на товары, устойчивую иностранную валюту или другие,
сохраняющие свою реальную стоимость, активы.8И чем больше такое обесценивание денег
(усиление инфляции спроса), тем быстрее все стремятся избавиться от них, а это увеличивает
скорость их обращения. Коэффициент же монетизации, рассчитываемый как отношение денежной
массы к ВВП, есть не что иное, как величина, обратно пропорциональная скорости обращения
денег, поэтому при ее повышении он уменьшается. Экономическая практика неоднократно
свидетельствовала, что наиболее резкое падение уровня монетизации имело место в странах с
наиболее значительным ростом предложения денег и высоким уровнем инфляции. Уже много раз
повторявшиеся в различных странах попытки восполнить “нехватку денег”, вызванную инфляцией,
за счет ускоренной эмиссии приводили к еще большей их нехватке, еще быстрейшему
раскручиванию маховика инфляции.9
Из-за высокого уровня инфляции в 1993 – 1999 года Национальный Банк Кыргызской
Республики вел достаточно жесткую денежно – кредитную политику, которая начала
реализовываться с 2000 года и позволила стране выйти из высоко инфляционной спирали.10
Как видно из таблицы 1 и рисунков 1, 2, в рамках периода с 2003 -го по 2010 год можно
выделить три этапа, в пределах которых происходили существенные качественные сдвиги в
динамике денежной массы, которые были обусловлены изменением реализуемой денежнокредитной политики. На первом этапе (2003—2005 годы) денежно-кредитная система НБКР еще
находилась под влиянием жесткой стабилизационной политики. В условиях относительной
финансовой стабильности, достигнутой в начале этого этапа, банковская система нашей страны за
три года, расширив денежное предложение в 1,9 раза, увеличила реальный объем денег в
экономике на 70 процентов (среднегодовой темп прироста 23.3 процента). В течение данного
периода обеспеченность экономического оборота денежными средствами сохранялась,умеренно
увеличиваясь в среднем на 18 процентов в год.
7Gürgen, E., Snoek, H., Craig, J., McHugh, J., Izvorski, I., & Ron van Rooden, 1999, “Economic Reforms in Kazakhstan, Kyrgyz
Republic, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan”, IMF Publications. Occasional Paper No. 183, Washington DC, USA, pp.345
Банковский Вестник Национального банка Беларуси: Василий Комков №16 [345] июнь 2006
«Монетарная политика и денежная масса: итого десятилетней эволюции», стр. 5-8.
9[5, стр. 9-13].
8
10Отчет
169
На втором этапе (2006—2007 годы) в соответствии с новой экспансионистской монетарной
политикой темпы расширения денежного предложения резко ускорились, также ускорились и
темпы прироста реального объема денежной массы, как видно на рисунках 1 и 2. За два года — с
2006 по 2007 —реальный объем денежного агрегата М2 (дефлированного по индексу
потребительских цен) увеличилось на 96 процента (среднегодовой темп прироста 48 процента).
Естественнаяпричина такой ситуации, очевидно, заключалась в том, что происходило интенсивное
насыщение экономики денежными средствами. Закономерным итогом реализуемой на этом этапе
денежно-кредитной политики явилось существенное увеличение коэффициента монетизации
(значение этого параметра только за один год увеличилось с 16 в 2005 году до 23,5процента в
2006 году, до 24,5 процента в 2007 году).
На третьем этапе (2008—2010 годы) ужесточением монетарной политики не удалось
существенно снизить темпы инфляции. В 2008-м и 2009 годах отмечены самые низкие темпы
роста денежной массы (109,9 и 113 процента) и самые высокие темпы инфляции за данный
период (индекс потребительских цен составил 120процента за 2008 по официальным данным, а по
не официальным на много больше).Реальный объем денежной массы (дефлированного по
индексу потребительских цен) сократился на 13 процента за 2008 – 2009 года. В этом периоде уже
отчетливо проявилась тенденция понижения коэффициента монетизации.Данный показатель
уменьшился с 24,5 процента в 2007 году до 20 процента в 2008 году.
Национальный Банк Кыргызской Республики, как и многие центральные банки, адаптируют
режим монетарного таргетирования стабилизировать уровень цен прямым контролированием
денежной массы. Монетарная база - операционная цель, в то время как денежная масса –
промежуточная цель в условиях режима монетарного таргетирования НБКР. В анализе видно, что
инфляция в Кыргызской Республике является за все исследуемые годы были не монетарные
факторы, ноне смотря на это НБКР за 20 – лет ни разу не поменял цель монетарной политики.
Когда соседние страны как Россия, Казахстан с изменением в мире экономики, глобализации
монетарную политикуизменили с монетарного таргетировании на таргетирования валютного курса
последние годы планирует перейти на инфляционное таргетирование. За последние 5 лет
рассматриваемого периода Кыргызстан увеличил свой международный резерв в 3 раза и может
перейти на коридорный режим валютного таргетирования.
Литература:
1.
2.
3.
4.
Бюллетень Национального Банка Кыргызской Республики, 1 и 2/2010, Бишкек.
Деньги. Кредит. Банки, учебник Авторы: Иванова В.В., Соколова Б.И, 2010, г. Москва.
Отчет Национального Банка Кыргызской Республики, 12/2009, Бишкек.
Gürgen, E., Snoek, H., Craig, J., McHugh, J., Izvorski, I., & Ron van Rooden, 1999, “Economic
Reforms in Kazakhstan, Kyrgyz Republic, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan”, IMF
Publications. Occasional Paper No. 183, Washington DC, USA.
5. Банковский Вестник Национального банка Беларуси: Василий Комков №16 [345] июнь 2006
«Монетарная политика и денежная масса: итого десятилетней эволюции».
6. Отчет Национального Банка Кыргызской Республики, 12/2009, Бишкек.
7. Ф. Мишкин. «Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых
рынков»,Вильямс, США 2006.
170
АНАЛИЗ ВЛИЯНИЯ НА ДЕНЕЖНУЮ МАССУ КОЭФФИЦИЕНТА ДОЛЛАРИЗАЦИЯ ЭКОНОМИКИ
В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ
Международный университет Ататурк Алатоо
Факультет экономики и управлений
Атабаев Нурлан Узгенович
[email protected]
Аннотация. В статье проведен анализ влияния на денежную массу М2Х коэффициента
долларизация экономики в Кыргызской Республике. В целом за рассматриваемый период рост
валютной части М2Х превзошел расширение ее сомовой составляющей М2.А коэффициент
долларизации в стране зависел от курса волюты. Коэффициент корреляции между обменным
курсом и коэффициентом долларизации был равен 0,72. Парадокс ситуации состоит в том, что
темпы роста денежной массы М2 находились обратной зависимости от коэффициента
долларизации. Результаты приведенного корреляционного
анализа показывают, что
коэффициент корреляции между темпом роста денежной массы и коэффициентом долларизации
равен (-0,58процента).
Ключевые слова: коэффициент долларизации; денежная масса; валютные депозиты.
Abstract. The article analyzes the impact of dollarization ratio to money supply M2X in the
Kyrgyz Republic economy. During the period the growth of monetary aggregate M2X was mainly because
of money supply growth of M2. And dollarization ratio was depended on an exchange rate in given period.
The correlation between the exchange rate and the dollarization ratio was equal to 0.72.The paradox lies
in the fact that the growth rate of M2 was inversely proportional to the dollarization ratio. The analysis
show the correlation between the money supply M2 and thedollarization ratio is (-0.58 percent).
Keywords: dollarization ratio; money supply; foreign currency deposits.
В кыргызской долларизированной экономике при выработке денежно-кредитной политики
большое значение приобретают вопросы, связанные с возможностью замещения валют, и, в
частности,проблема зависимости спроса на деньги от изменения реального курса сома. Для
успешного решения указанных проблем необходимо понимание процессов, происходящих в
денежно-кредитной сфере под воздействием отдельных факторов, которые оказывают
существенное влияние на формирование совокупной денежной массы (денежного агрегата М2Х) и
взаимодействие ее сомовой и валютной составляющих.11
В таблице 1 представлены данные о динамике денежного агрегата М2Х и ее основных
структурных компонентов — денежной массы (М2) и валютных депозитов, а также данные о
вкладе отдельных структурных факторов в прирост М2Х.
11С.Р.
Моисеев. Денежно-кредитная политика: теория и практика. М.: Экономист, 2008. стр. 156- 170
171
172
На рисунке 1 представлены графики, которые построены на основе данных таблицы 1 и
отражают динамику номинальных и реальных объемов совокупной денежной массы и ее
основных компонентов, а также график изменения коэффициента долларизации,
характеризующего удельный вес валютной составляющей в общем объемеденежного агрегата
М2Х.
Динамика и структура денежной массы (ДМ) М2Х и коэффициент долларизации
экономики в 2003 - 2010 годах
Рисунок 1
Приведенные на рисунке 1 данные свидетельствуют, что в целом за рассматриваемый
период рост валютной части М2Х превзошел расширение ее сомовой составляющей: за 8 лет
денежная масса возросла в 6,4 раза, в то время как объем валютных депозитов, выраженный в
сомах, увеличился в 5,7 раза. Отмеченной разницей в темпах роста сомовой и валютной
компоненты денежного агрегата М2Х объясняется егоспад (в 6,2 раза за 8 лет) по сравнению с
ростом агрегата М2, а также уменьшением коэффициента долларизации кыргызской экономики
на 2,1 процентного пункта.12 Вместе с тем данные таблицы 1 показывают, что в первой и
второй четырехлетках рассматриваемого периода наблюдалась прямо противоположная
12Бюллетень
Национального Банка Кыргызской Республики, 1 и 2/2010, Бишкек.
173
направленность изменения структурного соотношения между сомовой и валютной частями
М2Х. В первые четыре года валютные депозиты, выраженные в сомах по официальному
обменному курсу, возросли в 3,03 раза, а сомовая масса — в 2,9 раза, то есть рост валютной
части был в 1,04 раза более интенсивным. Во вторые четыре года, наоборот, рост сомовой
части денежного агрегата М2Х превосходил увеличение ее валютной компоненты в 1,2 раза:
первая возросла в 2,2 раза, в то время как вторая — только в 1,8 раза. Отмеченные
особенности изменения структурных компонентовденежного агрегата М2Х нашли отражение в
динамике коэффициента долларизации, который за период с 2003-го по 2010 год увеличился
на 1 процентный пункт (с 24 до 25 процента), а в следующие четыре годаупал на 3 процента от
исходного уровня (уменьшился на 2 пункта — с 25 до 22 процента).
В таблице 1 приведены также данные, которые характеризуют абсолютный и
относительный вклад отдельных структурных факторов в формирование приростаденежного
агрегата М2Х. Данные об абсолютном вкладе факторов получены на основе разложения
указанного прироста по формуле ∆M2Х = ∆M2 + r•∆L + L•∆r,13
которая, в свою очередь, получена посредством дифференцирования формулы,
используемой при расчетеМ2Х,
M2Х = M2 + r•L,
где r и ∆r соответственно — абсолютная величина и прирост официального обменного
курса
доллара
США
по
отношению
к
национальному
сому;
L и ∆L — общий объем и прирост валютных депозитов (в долларах США).
Данные об относительном вкладе рассчитаны как выраженные в процентах отношения
абсолютных пофакторных приростов к общему приросту М2Х. Результаты проведенного
факторного анализа показали, что за период с 2003-го по 2010 год изменение денежного
агрегата М2Х в среднем на 79,5 процента было обусловлено приростом сомовой денежной
массы М2, на 11,6 процента — приростом объема валютных депозитов (в долларах США) и на
0,8 процента — изменением официального обменного курса доллара США к сому. Однако в
пределах рассматриваемого периода структура влияния указанных факторов на годовые
приросты М2Х претерпевала весьма значительные изменения.
В первой половине
рассматриваемого периода за 2003 – 2006 года весьма
значительную роль в увеличении денежного агрегата М2Х сыграл валютно депозитный фактор:
среднегодовой относительный вклад изменения валютного депозита М2Х составил в этой
четырехлетке 25 процентов, что почти в двараза больше его относительноговклада в
следующей четырехлетке (равного 14,6 процента). Такая высокая значимость валютного
депозита в этом периоде, несомненно,была спровоцирована проводимойэкспансионистской
монетарной политикой. Внешняя парадоксальность ее последствий особенно проявляется при
сравнении представленных в таблице 1 данных в разрезе двух четырёхлетних периодов.
В первыечетыре года (2003—2006 годы) денежное предложение увеличилось в 2,9
раза, а валютные депозиты, выраженные в долларах США, возросли большечем в 3,6 раза. В
следующей четыре года денежная масса расширилась с гораздо меньшим темпом (в 2,1 раза),
и валютные депозиты — с меньшим (в 1,5 раза). В первом периоде относительный вклад
денежной массы в прирост М2Х, равный 81,8 процента, был больше ее вклада во втором
периоде, равном 77,1 процентам, и какуже отмечалось, в первые четыре года коэффициент
долларизации составил 25 процентных пункта, а в следующие уменьшился до 22 пунктов. В
течение рассматриваемого периода в 2005, и 2010 годы были самые минимальные темпы
роста валютных депозитов.14 В эти годы были самые большие оттоки капитала за рубеж из-за
революции, которые привели к политической и экономической нестабильности. Но данные
таблицы 1 показывают, что отток капитала в 2005 году уменьшил валютные депозиты, но не
Банковский Вестник Национального банка Беларуси: Василий Комков №16 [345] июнь 2006
«Монетарная политика и денежная масса: итого десятилетней эволюции», стр. 9-12.
13
14Отчет
174
повлияло на валютный курс, наоборот, курс доллара упал, с 44,2 сом за доллар к 41,3сому. И
соответственно в этом году был негативный вклад изменения валютного курса в прирост М2Х,
который составил (– 19,8 процента).
И как видно из таблицы 1 курсовой фактор сыграл значительную роль. Его влияние на
уменьшение денежного агрегата М2Х в 2005 по 2007 года было, отрицательным которое были
связано с обменными курсами, где были самые низкие курсы за весь исследуемый период. В
последние три года обменный курс увеличивается и вместе с ним увеличивается курсовой
фактор на (8,3 процента) тогда как (-6,6 процента) в первой половине данного периода
увеличивал вклад изменения прирост денежного агрегата М2Х.
Изменение официального обменного курса и коэффициент долларизации в 2003 – 2010
годах
Рисунок 2
Из рисунка 2, если исключим 2005 и 2010 (как форс – мажорные годы из – за
революции) и из данных таблицы 1 можно сделать анализ, что коэффициент долларизации в
стране зависит от курса волюты. Коэффициент корреляции между обменным курсом и
коэффициентом долларизации равен 0,72. В этом же периоде данные таблицы 1
демонстрирует закономерность, которая на первый взгляд кажется парадоксальной, но на
самом деле является вполне естественной для маленькой, открытой, и импорта зависимой
экономике. Парадокс ситуации состоит в том, что темпы роста денежной массы М2 находились
обратной зависимости от коэффициента долларизации. Результаты приведенного
корреляционного анализа показывают, что коэффициент корреляции между темпом роста
денежной массы и коэффициентом долларизации равен (-0,58процента). Другой анализ на этот
парадокс показывает что в 2006 и 2007 годах темп роста денежной массы М2 был
максимальным на уровне 152, 144 процента, соответственно. В те же годы были
минимальными курсы иностранных валют, которые составляли 38, 35 сомов за доллар,
соответственно, и минимальный показатель коэффициента долларизации составил 19% за
2007 год.
Литература:
1. Ф. Мишкин. Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых
рынков:Вильямс, 2006.
2. С.Р.Моисеев. Денежно-кредитная политика:теория и практика. М.: Экономист, 2008.
3. Отчет Национального Банка Кыргызской Республики, 12/2009, Бишкек.
4. Банковский Вестник Национального банка Беларуси: Василий Комков №16 [345] июнь
2006 «Монетарная политика и денежная масса: итого десятилетней эволюции».
5. Бюллетень Национального Банка Кыргызской Республики, 1 и 2/2010, Бишкек.
175
ТҮРКТӨРДҮН КОНЦЕПТОСФЕРАСЫНДА СӨЗ КОНЦЕПТИНЕ БАЙЛАНЫШТУУ МАКАЛ ЛАКАПТАР
К.Карасаев атындагы Бишкек Гуманитардык университетинин Түркология бөлүмүнүн
аспиранты Чолпонкулова Гулзат Боромбаевна
Телефон: 0(771) 631445
Э – дарек: [email protected]
Тил адамдардын байланыш куралы болуу менен бирге ойлоо менен өз ара тыгыз
байланыштуу. Марксизм - ленинизм классиктеринин окуусу боюнча “Тил дегенибиз - ойдун тикеден
- тике чындыгы”. Эгер мындай болбосо анда тил байланыштын куралы да боло албас эле,
адамдардын өз ара пикир алышы да мүмкүн болбой калмак. Экинчи жагынан, тил менен ойлоонун
өз ара байланышынын улам бир адамдын башында ой - пикирлер пайда болуп, алар башка
адамдарга, коллективге белгилүү болот. Бул маселе боюнча М. И. Калинин: “Эгерде адам
баласынын ой - пикирлеринин эң жогорку жетишкендиктери, эң терең билимдер, жалындуу сөздөр
аркылуу даана, так берилбесе, алар адамдар үчүн белгисиз болуп калар эле. Тил – ой- пикирди
билдирүүнүн куралы”, - деп айткан. Ооба, тил - жеке кишинин ой – пикири эмес, адам баласы
тарабынан иштелип чыккан бардык идеяларды, билимдерди көпчүлүктүн ийгилигине айландыруучу
курал. [3; 42]
XX кылымдын 90 - жылдарынын башына чейин (тактап айтканда, Кыргызстан СССР
курамынан бөлүнүп чыгып, өз алдынча мамлекет болуп, дүйнө жүзүнө таанылганга чейин)
Түркия түркчөсү жөнүндө лингвистикалык деңгээлиндеги түшүнүктөр билим адамдарынын
арасында гана белгилүү болуп, жалпы кыргыздар үчүн көп маселелер бүдөмүк боюнча кала
берген.
Бактыбызга, өлкөбүз көз карадысыз мамлекет болгондон баштап, аны биринчи болуп эл
аралык аренада тааныган боордош мамлекет – Түркия республикасы болгондугу белгилүү. Эки
өлкөнүн ортосунда дипломатиялык алака түзүлгөндөн кийин, акырындап саясый –
экономикалык, маданий байланыштардын жолдору, аларды ишке ашыруу амалдары турмуш
чындыгына айлана баштады.
Эгерде 90-жылдардын аралыгында маданият жана билим берүү жаатында өз ара
байланыш тектеш тилдерди үйрөнүү, окучу жана стеденттерди алмашуудан башталса, жүрө
жүрө туруктуу негизде окутуу (лицей, университет ж.б.) жайлары ачылып, аларда түрк жана
кыргыз тилдери окуу тилдерине жана билим берүү куралына айлана баштагандыктан эки тилди
өз ара салыштырып, салыштырма пландагы окуу куралдарын, сөздүктөрдү жаратуу зарылдыгы
келип чыкты. Бул жагынан биринчи кадамдарды күбөлөгөн эмгектер да жок эмес. (Маселен,
фольклористика, лингвистика, тарых ж. б. мындай иштер дагы улантылып жатат.) [1; 169]
Мындай изилдөөлөрдүн натыйжасы эки тилдин ортосундагы жалпылык жана
айрымачылыктарды табууга, түрк тилин кыргыздарга, кыргыз тилин түрктөргө үйрөтүүгө илимий
база түзөрү бышык. Ошол эле маалда түрк жана кыргыз тилдеринин компьютерге негизделген
аппараттар базасын түзүүдө, түркчө - кыргызча, кыргызча-түркчө котормо системаларын жана эки
тилдин машина фондун иштеп чыгууга да бул маселе өзөктүү маселелерден болуп эсептелет. [6; 3]
Беттин көркүн кал ачат, сөздүн көркүн макал ачат дегендей, бул макалада биз боордош
түрк элинин тил казынасынын баа жеткис байлыгы болгон макал – лакаптарын иликтейбиз.
Паремия - бул кичи көлөмдөгү элдик чыгармалар, макал - лакаптар, баталар, накыл
сөздөр ж. б. Макал - адамдардын көп жылдардан бери келе жаткан философиялык ой
кортундуларын жыйынтыктап, алардын турмуш тажрыйбаларынын негизинен алынган,
рифмалашкан жана ритмдешкен бир же бир нече сүйлөмдөрдө ойду бүтүрө айткан, тарбиялоо
максатында колдонулган фольклордук чыгармалар. Адам оюнун, акыл - эсинин
энциклопедиясы болгон макалдар дээрлик дүйнөнүн бардык элине таандык болуп саналат, а
түгүл айрым макалдардын мааниси окшош келет. Мисалы, темир устанын чатыр кесе турган
бычагы жок (вьетнам), желпигич сатчу колу менен желпинет (кытай), боёкчунун шымы
боёлбойт (жапон), карапачынын үйүндө бүтүн идиш жок (афган), кайышчынын камчысы жок
(адыгей), устанын тогоосу жок (кыргыз).
176
Макалдар элдин турмуш тажрыйбасынан улам чыкканын, алардын жалпы нравалык
функциясы бирдей экенин мына ушундан да байкоого болот. Макалдар фольклордук
тексттерде жана бардык эле акын-жазуучулардын чыгармаларында кеңири учурайт жана адам
турмушунун бүткүл көрүнүштөрүн өзүнө тема кылып алат. [4; 51].
Макалдын негизги идеясын өтмүштү, тархыты, элдин башынан өткөн окуяларды
(жетишкендиктерин, жеңилүүлөрүн, оош - кыйыш замандарын ж. б.), түптөлгөн маданиятын, үрп
- адатын, салтын, чыгаан өкүлдөрүн эстеп жүрүү, сыйлоо, ыйык тутуу, негизсиз акаарат кылбоо
түзөт. .[5; 12]
Паремиялар полифункциялуу касиетке ээ. Аларга билим чагылтыруучулук, билим
жыйнап сактоочулук, текшерилген ойду билгизүүчүлүк, элдик тажрыйбаны таркатуучулук ж. б.
сапаттар мүнөздүү. Ошондуктан буларды изилдөө лингвистиканын гана эмес, фольклористика,
философия, социалдык мнемология, логика сыяктуу илимдердин чегинде аткарылышы мүмкүн.
[5; 14]
Паремия когнициялык кубулуш катары билимди, билим таанууну, дүйнөнү
өздөштүрүүнүн процессин жана натыйжасын катыйт. Паремиялардагы, айрыкча макал –
лакаптардагы мазмун этностун эстутумунда ар түрдүү концептосфераларды түзө алат. Ар бир
паремиянын курамында ой башаты, ой түрдүүлүгү болгон концепттер жашайт. Концепттер – ой
- тутумдун эң кичинекей бирдиктери. Булар биригишип, өз ара кошулушуп иригирээк
бирдиктерди
–
концептосфераларды
түзүшөт.
Концепттерге,
концептосфераларга
инварианттык жана варианттардын маанилер мүнөздүү. Инварианттык маанини когнитема
дешке болот. Варианттардын ичинен эң негизгисин жана маанилүүсүн прототип деп атоого
мүмкүн.
Ар бир макал – фрейм жана сценарий, макалдагы ар бир ой, пикир, статистикалык
схема – ыкма (сценарий) түрүндөгү мазмунга ээ. Макалдын мазмунундагы предикативдик
катыштагы ой түйүндөрү, ой торчолору анын пропозициясын жаратат. Бул пропозиция бутактуу
даракка окшоп кетет. Аны ойлом деп атоого болот.
Паремиялардын этностук эстутумда өз «кампасы» бар. Алар, лингвист –
когнитологдордун пикири боюнча, ойтуюмда системалашкан, ассоциативдик окшошуу –
айырмалануу байланыштарына ээ, билим – тажрыйбаны чагылдырган ой формулаларынын
жыйындысы катары жашайт. Кепте алар эстутумдан бүтүн бойдон алынып колдонулат, укканда
эстеги «изди» ойготуп адекваттуу түшүнүүнү пайда кылат. Контрасттык концепттер макалдын
мазмун – турпатын, биримдигин, таасирдүүлүгүн аныктайт.
Эстутумдагы концептосфералар көлөмдөрү боюнча ар түрдүү. Өтө жалпы
концептосфералар кичи концептосфераларга, булар майда концептосфераларга, майдалары
конкреттүү концепттердин тутумдарына ажыратылат. [5; 14]
Түрктөрдүн макал - лакаптарындагы сөз концептинин өзгөчөлүгүн аныктоо максатында
Өмер Асым Аксойдун «Макалдар жана фразеологизмдер сөздүгү» китебинин I тому «Макалдар
сөздүгүн» карап чыктык. Бул сөздүктөн сөз концептине байланыштуу 218 макал - лакаптарды
чогулттук.
Ар бир макалдын маанисине карата төмөндөгүдөй семантикалык топторго бөлдүк.
1. Адамдарга мүнөздөмө берүү маанисиндеги макалдар:
А) Жалпы адамзатына мүнөздөмө берген макалдар (19-8,7%);
Б) Адамдын терс мүнөзүн чагылдырган макалдар (34-15, 59%);
В) Адамдын жакшы мүнөзүн билдирген макалдар (7-3,21%);
2. Сөздүн таасирдүү (29-13,30%) жана таасирсиз (5-2,29%) болушун мүнөздөгөн макалдар;
3. Адамдар же туугандар ортосундагы мамилени чагылдырган макал - лакаптар (2310,55%);
4. Сүйлөө тууралуу насыят (14-6,42%);
5. Жалган сөз тууралуу макал - лакаптар (9-4,12%);
6. Сөзгө мүнөздөмө берүүчү макал - лакаптар (9-4,12%);
177
7. Эркек кишинин сүйлөө иш - аракети жөнүндө макал - лакаптар (5-2,29%);
8. Кары адамдардын сүйлөө иш - аракети жөнүндө (4-1,83%).
1) Жа ылбас жаак, мүдүрүлбөс туяк болбойт дегендей ар бир адамдын жакшы да, жаман
дагы касиеттери бар. Улуу жазуучубуз Чы гыз Айтматов айткандай: «Ар бир адам баласы үчүн
э кыйын нерсе ар бир күнү адам болуу». Адам баласынын мүнөздөрүн чагылдырган макал –
лакаптар түрк тилинде дагы аз эмес.
1. а) Биз чогулткан макал – лакаптардын ичинен жалпы адамзатына мүнөздөмө берген
макалдар 8,7%ы түзөт.
1. б) Адамдын терс мүнөзүн чагылдырган макалдар санынын көптүгү боюнча биринчи
орунда. Демек түрк эли өз уул – кызын мыкты инсан кылып тарбиялоо үчүн журум – турумунун
терс жактары тууралуу көп накыл сөздөрдү айтышат. Бул макал – лакаптар жалпы 15, 59%ды
түзөт. Бул макал – лакаптарда акылсыз (akılsız), кул (köle), сойку (orospu), бийлегенди
билбеген (oynamasını bilmeyen), жалкоo (tembel), келесоо (deli), жаман (kötü), түркөй (cahil),
коркок (korkak), көп сүйлөгөн (çok konuşan), акмак ((ahmak), Абдал (Abdal), боор оруган
(acıyan), буйрук берген (buyuran), дартын айтпаган (derdini söylemeyen), тоодон түшкөн киши
(dağ adamı), тилемчи (dilenci), жер караган киши жаман (adamın yere bakanından kork),
жалганчы (yalancı), улуу сөзгө кулак салбаган (ulu sözü dinlemeyen) сыяктуу адамдын
өксүктүгүн чагылдырган касиеттерди бөлүп чыксак болот.
1. в) Адамдын жакшы мүнөзүн билдирген макалдар 3,21%ды түзөт. Бул макал –
лакаптардан дервиш (derviş), билимдүү (arif), Сулайман (Süleyman), туура айткан (doğru
söyleyen), адам (adam), бала (çocuk) сымал сөздөр кө үлдү бурат. Бул аныктамалардын
негизинде түрк элинде кеп маданиятын дервиштер, билимдүү адамдар тура колдоноорун
тастыктайт. Ал эми жалпыга маалыма болгондой жаш баланын тили ширин болгонуна
байланыштуу сөзгө байланыштуу макал – лакаптарда бала сөзүнүн көп колдонулушу
бекеринен эмес.
2. Сөздүн таасирдүү (29-13,30%) жана таасирсиз (5-2,29%) болушун мүнөздөгөн макалдар
(34-15,59%);
Суну си ген жерге куй, сөздү уккан кишиге айт дегендей, кыргыз элиндегидей эле түрк
тилинде дагы сөздүн таасирдүүлүгү тууралуу макал – лакаптар арбын. Бул макал – лакаптар
сөз концептине байланыштуу макал – лакаптардын 13, 30 %ын түзөт.
2 (а) Сөздүн таасирдүүлүгү жөнүндө 13,30% макал - лакап бар.
Бул макал - лакаптар кыргызчадагыдай эле түркчөдө дагы сөз адамды жаңылдырат: (insan
sözünden tutulur), бети жок болосуң (çok söyleme yüzsüz edersin), тоого чыгарат (söz var dağa
çıkarır), тоодон түшүрөт (dağdan indirir), иш бүтөт (söz var iş bitirir), ачуу (hak söz ağrıdan
acıdır), уруштурат (bir söz var ara bozar), элдештирет ( bir söz var ara düzer), жолго салат (bir
söz yola getirir), адаштырат (bir söz yoldan çıkarır), сыр сактай албайт (laf torbaya girmez),
жамандык алып келет (dilim seni dilim dilim dileyim, başıma geleni senden bileyim, dilim seni, dilim
seni; dilim dilem dilem seni), ишке ашышы мүмкүн (olmaz olmaz deme, olmaz olmaz, var varltır, yok
söyletir), башты жарат (doğru söyleyenin tepesi delik olur), бир жолу саламдашсаң миң жолу
эске түшөсүң (bir selam bin hatır yapar), бүтө элек жарага туз сеппе (açık yaraya tuz ekilmez),
сурасаң Багдатты (Кыбыланы) табасың (sora sora Baat (Kabe) bulunur), сураган жаңылбайт
(soran yanılmamış), бир тукурук миң дубаны жаратат (bir fit bin büyü yerini tutar), улуу сөзгө
кулак салбаган уулуйт (ulu sözü dinlemeyn uluyakalır), сүйлөгөнгө караба, сүйлөткөнгө кара
(söyleyene bakma, söyleyene bak), туура эмес сөз туура сүйлөгөндү Багдаттан айдап келет
(haklı söz haklıyı Bağdattan çevirir) бул макалдарда ачык көрсөтүлүп тургандай түрк элинин
дүйнөгө көз карашы, улуттук концептосферасы жана дүйнөнүн сүрөтү ачык тартылат. Өзгөчө
бул макал – лакаптарда колдонулаган Кыбыла, Багдат сөздөрү түркияда Ислам дининин
күчтүүлүгүн баса белгилейт.
2(б) Сөздүн таасирсиз болгон кырдаалдарды чагылдырган макал – лакаптар:
178
Adamak kolay, ödemek güçtür (сөз берүү оңой, бирок бул сөздү орундатуу оор). Бул
берилген сөздү ишке ашыруу үчүн же акча керек, же бир иш жасаш керек. Kabul olunmayacak
duaya amin denmez (орундалбай турган ишке баруу айбандык). Çatak kazık yere batmaz - көп
кишиге сөз берилгени жарабайт.
3. Адамдын ортосундагы же туугандар арасындагы мамилени чагылдырган макал лакаптар 10,55%ды түзөт.
Бул макалдарда көбүнчө дос, курбу, эне, эрди - катын, жубай, кыз, келин, ага, кошуна
адамдар түшүнүктөрү колдонулган.
Досуңду айт, сенин ким экениңди айтам сөзүнүн arkadaşını söyle, kim olduğunu söyleyeyim
деген эквиваленти бар. Бул башка ит итти алыстан тааныйт, ач бала менен ток бала
ойнобойт, сыныктан башкасынын бары жугуштуу, жакшы менен жүрсөң жарыйсың, жаман
менен жүрсөң карыйсың маанисинде. Кызыкчылыктары, көз караштары бирдей адамдар гана
дос боло алгандыктан ушундай макалдар бар.
Ал эми туугандар ne dilersen eşine, o gelir başına же kem dileme komşuna, kem iş gelir başına
макалдарынын кыргызча эквиваленттери бирөөгө ороо казсаң өзүң түшөсүң. Эрди катындын
мамилесин karı - koca bir sözle yakın, bir sözle uzaktır бир эле туттум сөзү менен тууган
болушат, талак сөзү менен чоочун болушат. Бул ислам динине ишенишээрин айтып турат. Ал
эми ana yılan, sözü yalan, karı çiçek, sözü gerçek макалы колуктусуна болушкан эркектерге
карата айтылган. Бул макалды кыргыздар эл оозунда бала берген бери жат, эмчек берген
нары жат деп колдонуп жүрүшөт. Бул дагы түрк элдеринин туугандык байланышты,
кылымдардан бери келген кайнене - келиндин ортосундагы сүйбөстүктү чагылдырат.
Dilsizin dilinden anası anlar - кыздын сыры төркүнгө маалым. Ananın bastığı yavru incinmez ата сөзү ок болот, эне сөзү бок болот.
Aç ile eceli gelen söyleşir жолдуу жигитке ажалдуу кийик жолугат ачка киши кара
курсагынын айласын табуу үчүн башка кишини өлтүрүүгө да барат.
İki yemini bir yemin ararlar бири - бирини туура айтканына ишенип биргелешип иш кылган
кишинин, бирөөсү жамандык кылбаганын карганса ишеничтен кеткени ошо. Бул жаш балдарды
момпосуй менен, чоңдорду ант менен алдашат дегенди түшүндүрөт.
Адамдар мамиле куруу үчүн сүйлөшүшү керек. Hayvan koklaşa koklaşa, insan söyleşe söyleşe
макалы жан - жаныбар жытташып таанышкандай, адамдар сүйлөшүп таанышышат жана
канчалык көп сүйлөшсө ошончолук бири - бирин мыкты тааный башташат дегенди билдирет.
Miskçiyle konuş, miskine bulaş, pisçiyle konuş, pisine bulaş (мискчи менен сүйлөшүп мискин
жугуз, кир киши менен жүрүп кирин жугуз) макалынын кыргызча эквиваленти жакшы менен
жүрсөң жарыйсың, жаман менен жүрсөң карыйсың.
Serçe ile konuşanın sesi semadan gelir жакшы мамиледе болгон кишиге алыстан кыйкырып
бара аласың дейт.
Sen bilirsin deyince (değirmende) kavga olmaz. башка киши менен чатакташсаң келбесе
сеники туура де.
Ağalık vermekle, yiğitlik vurmakla коомдо абройго ээ болгуң келсе, кээ бирөөлөргө акчалай
жардам беришиң керек. Берген бекке жагыптыр, токочтуу бала сүйгүнчүк макалдарын ушул
жерде колдонсок болот.
4. Сүйлөө тууралуу насыят (14-6,42%);
Бул макалдарда түрктөр аз сүйлөп, көп угуу керек экенин bir söyle, iki dinle, bin işit bir söyle,
az söyle çok dinle, önce düşün sonra söyle деп мыкты маектеш бул укканды билген киши
179
дегендей адам сүйлөөгө аяр мамиле жасап, маектешин көбүрөөк угуш керек экенин кеңеш
берет.
İyi nasihat verilir, iyi ad verilmez деп бир адам башка бирөөгө туура насыят Бере алышы
ыктымал, бирок мыкты наам бере албайт дейт. Жакшы болуш аста - аста, жаман болуш бир
паста дегендей адам жакшы атка кону үчүн ийне менен кудук казгандай жапа тырмак
эмгектениши керек.
О. э. келечекке байланыштуу ne oldum dememeli, ne olacağım demeli макалы адам дайыма
эле бүгүнкүсүн телегейи тегиз болушун ойлобошу керек, эртеңки жоготуусуна даяр болушу
керек, Büyük lokma ya büyük söyleme макалы күлгөндү куба жетет деп которсок болот. Эч ким
башка бирөөгө сынтакбашы керек, эртеңки күнү ошондой абалга учурап калышы мүмкүн.
Çocuğun bulunduğu yerde dedikodu olmaz бала бар жерде ушак - айың айтылбайт, bilmemek
ayıp değil sormamak ayıp – сураган уят эмес, сурабаган уят, derdin yoksa söylen, borcun yoksa
evlen (сыркоосу жок иши маанисиз нерсени шылтоолоп оорудум дей берет).
1. Жалган сөз тууралуу макал - лакаптар (9-4,12%);
Çok söz yalansız, çok para haramsız, çok mal haramsız, çok laf yalansız olmaz деп көп сөз
сүйлөнүлгөн жерде сөзсүз калп, ал эми көп акча болгон жерде сөзсүз арам нерселер бар
экенин айтат. Yalanın kemiği yok ki boğazında bata бир сөздүн жалган экени акыр билинет, бирок
тамагына тыгылып калчудай сөөгү жок экени айтылат.
Ал эми жалган сүйлөгөн кишилерге айтта жүзү кызарсын, эч ким ишенбейт, сөзү сөз эмес
деп мүнөздөмө берилген. Мисалы: yalancının mumu yatsıya kadar yanar бирөө айткан сөз калп
болсо кыңыр иш кырк жылда билинет дегендей акыры билинет. Ал эми жалган айткан
кишинин сөзү эле эмес, анын шамы да жалганчыдай сезилет. Мал ээсин тартпаса арам өлөт
дегендей жалганчынын шамы күн киргенде күйбөй койчудай эсептелет. Ardıcın közü olmaz
yalancının sözü olmaz, yalancının evi yanmış, kimse inanmamış деп калп сүйлөгөн кишинин сөзүнө
эч ким кулак түрбөсүн айтат. Yalancıyı kaçtığı yere kadar kovalamalı, Ramazanda yalan söyleyenin
bayramda yüzü kara olsun деп жалганчынын жалган сүйлөгөнүн кармаш үчүн макул деп угуп,
анан иштин
Калптын казаны кайнабайт деп кыргыз тилинде да, түрк тилинде да жалган айтуу, жалган
айткан киши жат көрүнүш болуп эсептелээрин айтат.
6. Сөзгө мүнөздөмө берүүчү макал - лакаптар (9-4,12%);
Бул макалдарда laf lafı açar, söz sözü açar деп кандайдыр бир башка адам менен
баарлашып баштасаң, сөздөн сөз чыгып, сүйлөшүүнү пландабаган темаларда да сүйлөшүп
баштоону түшүндүрөт. Мисалы: Söz gümüşse sükut altındır (сөз күмүш, сабыр алтын).
Kara haber tez duyulur макалы адамдар жаман кабарды чагылдыргандай тездик менен
жайып жиберээрин айтат.
Doğru söz katarından belli olur, doğru söz yemin istemez деп туура сөз дароо билинээрин, ал
эми түрк элдеринде маанилүү болуп көп колдонулган yemin (ант) түшүнүгүн да макалда
колдонушкан.
7. Эркек кишинин сүйлөө иш - аракети жөнүндө макал - лакаптар (5-2,29%);
Бул түшүнүккө байланыштуу макалдардын санынын аз болушуна карабастан, турмуш тиричиликте өтө айрымаланышат.
Yiğit meydanda belli olur (жигитти майданда көрөбүз), yiğidin sözü, demirin kertiği
(жигиттин сөзү, темирдин кертиги), vuran mı yiğit, vur diyen m,? –vur diyen (урган жигитпи,
Ур деген жигитпи?) –ур деген), erkek söyler kadın susar, ev düzgünlüğü (эркек сүйлөсө, аял үн
180
дебесе үйдө тартип болот), oğlan doğruran övünsün, kız doğuran dövünsün (эркек төрөгөн
мактансын, кыз төрөгөн сактансын) деген макал бар.
Жогорудагы макалдардан улам эркек киши аз жана бир эле сүйлөп, оозунан чыккан ар бир
сөзгө жооп берээрин түшүнөбүз. Ал эми oğlan doğuran övünsün макалы бизде алтын баштуу
аялдан бака баштуу эркек жакшы деп колдонулат. Эркек түшүнүгү кыргыз элинин дагы, түрк
элдеринин дагы сөз концептине байланыштуу макал - лакаптарында бирдей берилген. Бул эки
улуттун басып өткөн жолу, тарыхы, теги бир болгондуктан эркек кишини жоокер, тукумун
улантуучу, коргоочу жана аял кишиге караганда акылдуураак катары эсептешишкен.
8. Кары адамдардын сүйлөө иш - аракети жөнүндө (4 - 1,83%).
Кары адамдардын сүйлөө өзгөчөлүгү жана сөздөрү жөнүндө atalar sözünü tutmayanı yabana
atarlar (улуулардын насыятын укпаган журттан чыгат), atalar sözü Kur’a girmez, ama yanınca
yürüt, su başından kesilir, bir senden büyüğünü, bür de senden küçüğünün sözünü dinle макалдарын
бөлүп алдык.
Бул макалдардан көрүнүп тургандай түрктөр дагы дини, салт - санаасы окшош
болгондуктан кары кишилер туура сүйлөөрүн баса белгилешкен. Ал эми бул пикирди дагы
бекемдөө үчүн жогоруда айтып кеткен түркчө макалдардын кыргызча эквивалентин берели.
Жогоруда берилген макал – лакаптар бизге түрк элинин дүйнө сүрөтүндөгү «сөз»
концепттинин ордун айдан ачык кылып көрсөтөт. Бул макал – лакаптардын негизинде бир
тууган түрк элинин улуттук концептосферасында Ислам дини бекем орун алып «сөз»
концепттине байланыштуу макал – лакаптарда айт, Кыбыла сымал ыйык сөздөр колдонулган.
Ал эми улуттук өзгөчөлүгүн баса белгилеген башка Европа элдерине мүнөздүү эмес
эрди – катын ортосундагы мамиле, уул – кызды, ата – эне, кары – карта дарга, курбу – курдаш,
ко шу – коло го мамиле жасоо боюнча нукура түрктөргө же түрк элдерине тиешелүү улуттук
спецификалык өзгөчөлүктөрдү баса белгилеген макал – лакаптарга өтө бай экенине күбө
болдук.
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР
1. Орузбаева Б. О. Кыргыз тили менен Түркия түркчөсүн салыштырма планда изилдөөнүн
биринчи кадамдары жөнүндө. //Кыргызское языкознание. (II том) // макалалар жыйнагы.
Кыргыз республикасынын улуттук илимдер академиясы. Бишкек, 2004. 286 бет.
2. Өмер Асым Аксой. Макал - лакаптар жана фразеологизмдер сөздүгү: 2 томдук жыйнак
— Стамбул: İnkilap Kitabevi Yayın , 1988.
3. Сартбаев К. К. Тил илиминин маселелери. Фрунзе, 1987. «Илим» басмасы. 243 бет.
4. Шериев Жээналы, Муратов Абдыкерим, Кыргыз адабияты, терминдердин түшүрдүрмө
сөздүгү, Бишкек-1994
5. Эргешова С. Б. Паремияларда антонимдик концепттер аркылуу тилдик дүйнө сүрөтүнүн
жана менталдык пропозициянын берилиши. Филология илимдеринин кандидаты
окумуштуулук даражасы үчүн жазылган диссертациясынын авторефераты. Бишкек,
2010. – 19 бет. 12-бет]
6. Эргүн Кожа. Түрк жана кыргыз тилиндеги тууранды сөздөр : филология илимидеринин
кандидаты окумуштуулук даражасы үчүн жазылган диссертациянын афторефераты:
10.02.20 / Кожа Эргүн. – Бишкек, 2008. – 25 бет.
ТАБЫШ ТУУРАНДЫ СӨЗДӨР ЖАНА АЛАРДЫН СЕМАНТИКАЛЫК (МААНИЛИК) ТОПТОРУ
Ф.и.к. доц. Ергун Кожа
Эларалык «Ататyрк – Алатоо» Университети
Тел.: 0996312631427
Э-маил: [email protected]
181
Тууранды сөздөр бизди курчап турган ааламда пайда болгон дабыштарды туурап, аны
ар кандай аракет жана абалдар тууралуу сүрөттөйт. Бирок бул тууранды сөздөр өздөрү
билдирген маанилеринин оттенкалары менен айырмаланат.Бизди курчап турган жандуу жана
жансыз заттардын чыгарган дабыштарын жана туурап айткан сөздөрүн түрколог-окумуштуулар
маанисине карата негизинен табыш тууранды сөздөр, елес тууранды сөздөр деп эки топко
бөлүштүрүшкөн: 15
Тилибиздеги тууранды сөздөр жандуу жана жансыз заттардын табият менен түздөн-түз
байланышта болуп, табиятты туураганы так, абстрактуулуктан алыс экени байкалып турат.
Ошондуктан бул тилдердеги тууранды сөздөр жандуу жана жансыз заттардан чыккан табышка
окшоштугу, болбосо заттардын сырткы көрүнүшү алардын кыймыл-аракеттеринин
образдуулугун белгилеп эле келбестен, ошол кыймыл-аракеттин адамзатты рухий абалына
болгон таасири натыйжасында пайда болгон сезимди билдирген учурлар да жолугат. Тууранды
сөздөрдү азыркы түркологдор лексико-семаникалык жактан эки топко эмес табыш тууранды
сөздөр, елес(образдуу) тууранды сөздөр, туюм тууранды сөздөр.16 үч топко бөлүшкөн:
Жалпы тил илиминде, анын ичинде түркологияда, кийинки мезгилде тилдик
кубулуштарды тереңдетип, ар тараптуу кароо маселеси коюлуп жаткандыгы белгилүү; бул
максат – милдеттин биздин изилдөө обьектибиз болгон тууранды сөздөр проблемасына
тикеден-тике тиешеси бар. Биз мына ушул тереңдетип кароо зарылчылыгын жана кеп болуп
жаткан тилдик кубулуштун табиятын эске алып, тууранды сөздөрдү мурда каралып, жүргөндөй
экиге эмес, 4 топко бөлүштүрүүнү ылайык деп таптык:17
Табыш тууранды сөздөр, элес тууранды сөздөр, туюм тууранды сөздөр,
балдар тилиндеги тууранды сөздөр.
Биз бул макалабызда тууранды сөздөрдүн эн көлөмдүү бөлүгү болгон табыш
тууранды сөздүрдү Түрк жана Кыргыз тилинде изилдеп чыгабыз. Эки тилдеги табыш тууранды
сөздөрдүн жалпылык жана айырмажылыктарын изилдейбиз.
Макалада табыш тууранды сөздөрдүн биринчиден түрк тилиндеги маанилик топтору
жана мисалдары берилип, андан кийин кыргызча маанилик топтору жана мисалдары берилген.
Табыш Тууранды Сөздөр Жана Алардын Семантикалык (Маанилик) Топтору
Табыш тууранды сөздөр жандуу жана жансыз заттардан, алардын кыймыларакетинен чыккан ар кандай дабыш, үндөрдү туурап көрсөтөт. Мындай сөздөр өздөрүнүн
чыгыш теги боюнча тууранды сөздөрдүн башкатүрлөрүнөн, жалпы эле тилдеги сөздөрдүн
баарынан айырмаланат, т.а., табыш тууранды сөздөр менен алар белгилеген нерселердин
ортосунда белгилүү бир деңгээлде табигый байланыш болот: ар бир тил өзүнүн тыбыштык
15
Aшмарин Н.И., Материалы для исследования чувашского языка, ч. 1-2. – Казань, 1898, стр.250-254.; Aшмарин Н.И.,
Основы чувашской мимологии: О подражательных словах в чувашском языке. – Казань, 1918, стр.10.; Aшмарин Н.И.,
Подражание в языках Средного Повольжья. Изв. Азербайджанского университета. Общ. науки. – Баку; 1925, II-III, 143-158; IV,
75-99;
Aшмарин
Н.И.,
Немецкое
Schlange
в
свете
Урало-Алтайских
подражательных
образований.
Научно-педагогический сборник Казанского Восточно-Педагогического института. IV, 24-32 с.: Aшмарин Н.И., К
вопросу происхождении латынскoго названия свинца. Научно педагогический сборник Казанского
Восточно-Педагогического института. IV, 1928, стр.24-32; Aшмарин Н.И., О морфологических категориях
подражаний в чувашском языке. – Казань, 1928, стр. 169; Дмитриев Н.К., (Dmitrijev) Beiträge zur osmanischen
Mimologie, WZKM, Bd. XXXIV, 1927, 1-2, 105-123, Heft 3-4, 271-285; Дмитриев Н.К., (Dmitrijev) Skizze der südtürkischen
Mimologie, WZKM, Bd. XXXVI, 1929, Heft 1-2, 18-47; Джафeрова С. M., Подражательные слова в современных
тюркских языках. AKД, - Баку, 1973; Давлетов С., Кудайбергенов С., Азыркы кыргыз тили. Морфология. – Фрунзе,
1980. -204-б.; Абдувалиев И., Садыков Т., Азыркы кыргыз тили Морфология. – Бишкек, 1997, - 259-б. Худайкулиев
М., Подражательные слова в туркменском языке. – Ашхабат, 1962; Искаков A.И., Эликтеу сөздер туралы, Халк
Мугалими, - N:6, 1948; Искаков A.И., О подражательных словах в казахском языке, Тюркологический сборник I,
M-L,1951.
16
Хамид Түмүр. Азыркы заман уйгур тили грамматикасы. Морфология. Милетлер неширияти, 1982, -450-б.;
Абдувалиев И., Садыков Т., Азыркы кыргыз тили. Морфология. –Бишкек, 1997, -266-268-б.
17
Кожа, Э., Түрк жана кыргыз тилиндеги тууранды сөздөрдүн салыштырма типологиясы: Түзүлүшү, жасалышы,
мааниси, колдонулушу (Türk ve Kırgız Dillerindeki Yansıma Sözcüklerin Karşılaştırılma Tipolojisi: İki Dildeki Yansımaların
Yapılışı ve Kullanılışı ; Leksiko-Semantik ve Fono-Morfolojik Sınıflandırılması ) Бишкек, 2011 . 51, 76 - б.
182
мүмкүнчүлүгүнө карай табигый үндү дал өзүндөй туурап туюндурууга далалаттанат. Бирок
тууранды сөздөрдү өзү туурап туюндурган дабыштын тикеден-тике көчүрмөсү катары кароого
болбойт; эч бир сөз тууралган дабышты дал өзүндөй бере албайт, аларды болгону дабыштын
тилдеги болжолдуу, окшоштурулуп жакындаштырылган үлгүсү катары кароо жөн.Маанисине
карай табыш тууранды сөздөрдү эки чоң топко бөлүүгө болот:
1) Жандуу заттардан чыккан үндөрдү туюндурган тууранды сөздөр;
2)Жансыз заттардан чыккан үндөрдү билдирген тууранды сөздөр;
1. Айбанаттын үнүн туюндуруучу сөздөр ( Hayvanların çıkardıkları her türlü sesi
yansıtan sözcükler) : бак-бак (vark vark, vrak vrak), аңк-аңк (anırmak), маа(me), мөө (mö), арр
(har har, arr arr), арс (çen çen), мыя-мыя (miyav miyav), ау-ау (ulumak), каңк (vanılamak,
vankırmak, mağuklamak), ырр(hırr), ав ав (hav hav) ж.б.
Түрк тилинде колдонулушуна мисал келтирcек: “Kara koyun kuzular kuzulamaz / Me
deme.” «Кара койдун козусу туула элек жатып / Маа дебесе» (F.H.Dağlarca). “Uzaktan ağıla giren
koyunlarla kuzuların telaşlı uzun melemeleri sessizliği parçalıyordu.” «Алыстан мал короого кирген
койлор менен козулардын катуу маараган үндөрү тунжураган тынчтыкты бузду» (H.E.Adıvar).
“Kedinin miyavlamaları adeta yanık bir yalvarıştır.” «Мышыктын мыйоологону бирөөгө
жалынганы сыяктуу» (A. Haşim). “O köpek, acı acı birkaç kere daha uludu, uludu.” «Ал ит бир
канча жолу дагы улуду, улуду» (P. Safa) . "Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı /Bir dakika
araba yerinde durakladı." «Аттар кишенеди, арабакеч камчылады /бир мүнөткө араба токтоп
калды» ( F. N. Çamlıbel). “Kuzular meliyor, anaları, onlara cevap veriyor. Derken bir eşek anırmağa
başlıyor, uzaktan uzağa köpekler havlıyor.” «Козулар маарап жатышат энелери ага жооп берип
жатышат. Бир эшек дагы аңгырай баштады,
иттер узун-узун үрүп жатышты».
(Y.K.Karaosmanoglu) ж.б.
Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Теке болуп бакылдайт, эшекче айкырат. »
“Teke gibi yaygara ediyor, eşek gibi anırıyor.” (Т. Сыдыкбеков). «Оо, куудул болбосоң кое кал !
“Oo, ne kadar çok komiksin!” « Мөөрөшү- буканын өзү, аңкылдашы- эшектин эле өзү. » “Anırışı
eşeğe, böğürmesi öküze benziyor.” (Т. Сыдыкбеков). «Балдарды көргөн кер күчүк ав-ав деп
үрүп, ээрдин алдынан чыга келди.» “Çocukları görünce inik hav-hav diye havlayıp, eyerin altından
çıkıverdi.” (С.Сасыкбаев) .«Арт жакта быр-быр бышкырына, сеңселген көк шиберден бартбарт чалып кара айгыр оттоп турат. » “Arkada bır-bır aksırarak dalgalanan sık otlardan bartbart koşarak aygır otluyor.” (Н.Байтемиров). «Борс-борс үргөн мойноктун үнү алыстан барып
басылды. » “Kesik kesik havlayan eniğin sesi uzaklaşarak kesildi.” (Т.Сыдыкбеков). ж.б.
2.Канаттуулардын, куштардын дабышын, үнүн туюндуруучу сөздөр ( Her türlü
kanatlıların, kuşların çıkardıkları sesleri yansıtan sözcükler): чыйп-чыйп (ciğil ciğil), как-как (gak
gak), чырк-чырк( cik cik), кекилик- кекилик (takıla takıla), курк-курк (gukk gukk), кыла-кыла
(gulu gulu), чыр-чыр (cıvıl cıvıl öt) ж.б.
Түрк тилинде мындай сөздөр бир топ арбын: Karga karga gak dedi, çık şu dala bak
dedi, çıktım baktım o dala bu karga ne budala”. «Карга карга как деди, чык бул талды көр деди,
чыктым көрдүм ал талды, бул карга эмне жиндиби ». (Тsöz). “Kuşlar geçiyor, derken /
Yükseklerden, sürü sürü, çığlık çığlık.”«Куштар көктөн катарлашып, учуп баратканда үн салышат
чырк-чырк». (O. V. Kanık). “Her tarafından kuşların hoş cıvıltıları taşardı.” «Бардык тарабымдан
куштардын кооз сайраган үндөрү угулду». (H.C.Yalçın). “Küstah gencin sesini taklit ederek tıpkı bir
ördek gibi vakvakladı.” «Бой көтөргөн жаш балдар өрдөк сыяктуу анын үндөрүн туурап,
вакваклашты». (Ö. Seyfettin). “Kalk dilber, gidelim bağ arasına /Şakısın bülbüller, gül incinmesin.”
«Турчу, дилбер, баралы бак аралай / Сайрасын булбулдар». (Karacaoğlan) ж.б.
Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Чыйт-чыйт деп кандайдыр чымчыктар учуп
жүрөт. » “Cik cik ederek bir süredir kuşlar ucuyorlar.” (Т.Касымбеков). «Чыйп-чыйп жөжөлөрүм,
чыйпылдаган жөжөлөрүм. » “Cik cik cücelerim , cikcikleyen ( cik cik öten) cücelerim.” (К.Акыев).
« Курк (kurk kurk, çaylak ve ya kuzgun sesini taklittir) эткен кузгун жок, как (gak) эткен карга
жок чөлгө туш келдик. » “Kurk kurk eden kuzgunun olmadığı, gak gak eden karganın da
bulunmadığı çöl gibi bir yere düştük.” («Жаш ленинчи»).«Бактардын башында кандайдыр бир
183
чымчык чыйт-чыйт деп сайрап, kыр-р (pır-r) этип, шактан шакка учуп жүрөт. » “Ağaçların
başında bir kuş cik cik ederek ötüp , pır diye ordan oraya uçup duruyor.”
( М.Элебаев) ж.б.
3.Чымын - чиркейлердин, курт - кумурскалардын үндөрүн билдирген сөздөр (
Küçük – büyük her türlü böceğin, haşeratın vb. çıkardıkları sesleri yansıtan sözcükler): дың, дың-дың
(vığıl vığıl, vızır vızır), зың-зың (vız vız; vaz vaz), ыз-ыз (vız vız, ız ız) ж.б.
Түрк тилинде колдонулушуна мисал келтирcек:“Uçan bir sivrisineğin vızıltısı duyuldu”.
«Учуп жүргөн бир чиркейдин ызылдаганы угулду». (Halikarnas Balıkçısı). “Çevrede sinek vızıltısı
yoktu".” «Айлана-чөйрөдө чымындардын кыңылдаган үнү жок эле». (Tarık Dursun). “Gözleri sarı
sazlar içindeki sarı yılanı görür, kulakları uzaklardaki bir böcek vızıltısını duyar.” «Көздөрү сары
саздардын арасындагы жыланды көрөт, кулактары алыстардагы бир курт-кумурскалардын
ызылдаганын угат».(F.R.Atay). ж.б.
Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Аары болсо: «Зыз...з...з...» деп бал издеп
кетти.Көгөн:«Кың...ң...ң..» -деп кыңылдаса, чымын-чиркей «Зың...ң...ң,» деп учту. » “Arı vız
vız ederek bal aramaya gitti. At sineği (Büvelek de olabilir) kın kın diye kınıldasa, sinekler vızıl vızıl
(vaz vaz) edip uçtular.” (С.Раев). «Бир зыңылдап, (vızıl vızıl, vızıldayarak) бир дыңылдап,
(dıngıldamak, çıngırdamak, tangırdamak) чымын-чиркейлери жанды жай алдырбайт экен.
Ушунусу эле болбосо, бул жерден артык жер жок окшойт. » “Bir vızıldayıp bir dıngıldayan
sinekler rahat bırakmayacaklar, bundan olmasa da burada zaten yer yok gibi.” ж.б.
4. Адамдардан чыккан ар кандай добуш, үндөрдү тууроочу сөздөр (İnsanlardan
çıkan her türlü sesleri yansıtan sözcükler): күңк-мыңк (hık mık), күбүр-шыбыр(fısıl fısıl), ха-ха (ha
ha), хи-хи (hi hi), түү- түү- (tü- tü-), кыт-кыт (kıkır kıkır), быш-быш (nefes nefese kalmak,sık
sık burundan soluk almak), барк-барк (güldür güldür,), шыңк-шыңк, (kahkaha ile gülmek) ж.б.
Түрк тилинин мисалы: “Bunu işiten çocuk, hıçkıra hıçkıra, katıla katıla ağlamaktadır.”
«Муну уккан бала эчкире эчкире ыйлап жатат». (Refik Halit Karay). “Nitekim bunun üzerinedir ki
böğüre böğüre ağlamaya başlamıştım.” «Арийне ушундан улам, өкүрүп-бакырып ыйлай
баштагам». (Y.K.Karaosmanoğlu). “Yusuf oda kapısından da adımını atar atmaz, saatlerden beri
mışıl mışıl uyuyan Zehra, birden bire haykıra haykıra uyanır.” «Юсуф бөлмөнүн эшигинен
кадамын шилтери менен көптөн бери бышылдап уктап жаткан Зехра дароо ордунан өкүрүп бакырып турат». ( P.Safa). “Köy halkı horul horul uyuyordu.” «Айылдын эли корулдап уйкуда
эле». (S.F.Abasıyanık). “Bir doymak için hapır hupur atıştırmak var, bir de tadını çıkararak yemek
yemek.” «Тоюу үчүн шарт-шурт жей салуу, же даамын чыгара тамактануу керек». (H.Taner).
“Hüngür hüngür ağlamaya başladım.” «Өңгүрөп ыйлай баштадым». (S.F.Abasıyanık). “Aşağıya
aksır, mikropları üstümüze savurma.” Тиякка чүчкүр,
микробдорду үстүбүзгө жуктурба».
(B.Felek).“Ötekiler, pis bir şeye dokunmuş gibi yere tükürdüler. «Тигилер жаман бир нерсени
көргөндөй жерге түкүрүштү.» (H.E.Adıvar). “Cebinden bir sümüklü mendil çıkarıp sümkürdü.”
«Чөнтөгүнөн бир бет аарчы алып чыгып чимкирди». (B.Felek). “Yaygaracı kadın bir elinin tersini
öteki elinin avucuna vurarak şaklatıyor.” «Ушакчы катын бир алаканын экинчи алаканына
шакылдатып ургулап жатат» .(P.Safa) ж.б.
Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Ха-ха-ха! Чүкө салган тулубум, кереги жок,
ыргыт, эне, мунуңдун. » “Ha-ha-ha! Çükömi (kemikten yapılan bir oyun aleti) koyacak yerim yok,
onun için ana , sen at onu gitsin.” (Ж.Турусбеков). «Алар төртөө эле. Сүйлөгөн сөздөрү жок,
ошентсе да жөнөкөйлөрүнөн күңк-мыңк эткен добуштар чыкты. » “Onlar dört kişiydi.
Söyleyecek sözleri yok, fakat her halükarda yinede hık mık edenler çıktı.” (А.Өмүракунов).
«Ошондогу Көкөтөйдүн жоругун эстеген сайын Сагынаалы көпкө чейин өзүнчө кыт-кыт,
(kıs kıs gülmek) күлүп жүрдү. » (Т.Сыдыкбеков).«Эми Чыкеме теңдеше алчу залкарлар
дүйнөдө чанда гана кездешер. Тфу-тфу, (tü-tü) көз тийбесин! » (С.Жусуев).« Ошентип
жанаша жатып алып, көпкө кобурашып (mırıldanmak, abuk subuk konuşmak, gevezelik)
алгандан кийин, көңүлүбүз сергип калгандай көрүнөр эле. » (М.Элебаев). «Нүзүптүн
тиштери шакылдап титиреп, көзүнөн кан түтөп, жини бастабай буулукту, бакырып
ыйлап жиберчүдөй буулукту, алдастады.» “Nüzüb’ün dişleri sinirden gıcırdayıp, gözleri kan
bürünüp, siniri tepesine çıkıp, bağırıp çağırarak neredeyse ağlayacak gibi doluktu.” (Т.Касымбеков).
«Шакылдаган катынды кыз бергенде көрөрмүн .» “Vırvır konuşup gevezelik eden kadını kızını
184
verdiğinde görürüz.” (Макал). «Кхм,- деди ал адегенде стулга коомай отуруп атып. “Hım dedi
o sandalyeye oturar, oturmaz”. «Жашынып калган не бир назик күлкүсү шаңк-шуңк (gürültü,
patırtı, yaygara) этип тышка чыгат. » “Çekingen davranan kişilerin nazik tebesümleri bir gün gelir
yaygaralı, gürültülü patırtılı olur”. ( Н.Байтемиров) ж.б.
5. Табият кубулуштарынан, өсүмдүктөрдөн, (чөп, бак-дарак ж.б) чыккан үндөрдү
билдирген сөздөр ( Doğadaki bitki, ağaç, çalı, şimşek vb. varlıklardan çıkan sesleri yansıtan
sözcükler): калдыр-гүлдүр (paldır küldür), чарт-чурт (şimşek çakması), куудур (hışırdat),
шалдыр (gürültü, patırtı), шуу-шуу (hış hış), шуудур(hışır hışır) ж.б.
Түрк тилинде мисал келтирсек: Tepemizdeki çınarın yaprakları ılık bir rüzgarla tatlı tatlı
hışırdıyordu.” «Төбөбүздөгү чынар теректин жалбырактары жылуу шамалга жагымдуу
шуудурап турду». (H.Taner). «Bahçedeki narenciye ağaçlarının yaprakları hafiften hışırdadılar».
«Бакчадагы цитрус дарагынын жалбырактары бир аз гана шуудурап турат». (Tarık Dursun).
Denizden ince bir hışırdama yükseldi. «Деңиздин шуулдаган үнү күчөдү. » (Tarık Dursun). “Az
sonra tutuşan çalıların çatırtısı sağanak sesini bastırmıştı”. «Аздан кийин тутанган бадалдардын
чатыраган үнү шатырап жааган жамгырдын үнүн басты». (R.H.Karay). “Yanımda bir dal
çıtırtısı duydum”.«Жаныман бутактын чытыраган үнүн уктум». (S.F.Abasıyanık). “Mevsim kış,
hava kapalı, yağmur ince ince çiseliyor.” «Мезгил кыш, аба жабык, жамгыр майда- майда
дыбырап жатат.» (R.N.Güntekin) ж.б.
Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Жыш өскөн карагайлар катуу шамалдын
эпкинине туруштук бере албай, дуу-дуу, шуу-шуу дабыш чыгарып бир калыпта
термелишет, анда-санда карс этип сынган чириндилердин шоокуму угулат. » “Gayet sık
köknarlar arasından sert rüzgardan dolayı hış-hış diye ses çıkararak tek düze sallanıyor ve
aralarından çatır-çatır edip kırılan çürük köknarların sesi geliyor.” ( Т.Сыдыкбеков). «Атам экөөбүз
белден аша бергенде, чагылган чарт-чурт этип, жүрөгүмдү түшүрдү. Муну байкаган атам:
«Коркпогун, балам, бул азыр өтүп кетет » - деди мага. » “Babamla geçidi geçerken şimşek
çakıp, gümbür-gümbür edince ödüm patladı.Bunu gören babam “Korkma, oğlum bu hemen geçer.”
dedi bana.” (Т. Уметалиев) .
Шуулдаба, теректер, теректерим, Hışırdama, kavaklar, kavaklarım
Шуулдасаң, ачышып каректерим, Hışırdarsan yaşarır gözlerim
Шуу үшкүрүп ыйлагым келет менин. İçin için hıçkırarak ağlamam gelir. (С.Жусуев) ж.б.
6.Катуу заттардын ар кандай абал-өзгөрүшүнөн чыккан үндөрдү билдирген
сөздөр (Katı, sert maddelerin düşmesi, kırılması, birbirine değmesi vb. durumlarında çıkardıkları her
türlü sesleri yansıtan sözcükler) : тарс-турс (tak tuk), карс-күрс (katır kutur), кыйч-кыйч (gırç
gırç, gacır gucur),барс (pat),тык-тык (tık tık),тып-тып (tıp tıp),шарп (şakırt),борк-борк (fokur
fokur), ж.б.
Түрк тилинде колдонулушуна мисал келтирcек: “Kendisine hediye edilen gömlekleri
sokak ortasında cayır cayır yırtıp atmakla meşguldü.” «Өзүнө белекке келген көйнөктөрдү көчөнүн
ортосунда чарт-чарт этип жыртуу менен алек болуп жаткан».(A.H.Tanpınar).“Yere kuş gibi
basardı.Fakat ne kadar olsa eski tahtalar çıtırdadı”. «Жерге куштай басчу. Бирок канчалык болсо,
эски тактайлар чытырады».(P.Safa).“Arabayı koştururken boyunlarındaki ziller güzel
şıngırdıyordu atların”.«Арабага чегилген аттарды мойнунда коңгуроолор кубулжуп шыңгырап
жатты».(R.Enis).“Radyatörün üzerine bırakılmış küçük kutudaki su kaynıyor, kutu tıkırdıyordu.”
«Радиатордун үстүнө калтырылган кичине кутудагы суу кайнап, куту тык-тык этип
жатты».(S.F.Abasıyanık). “Gemi baş döndüren bir gürültüyle indi sulara.” «Кеме баш айланткан
күрү-гүү менен сууга кирди».(Ç.Altan).“Kapının tokmağı kuvvetli bir gıcırtıyla bir daha döndü, kanat
oynadı.” «Эшиктин токмогу катуу кычырап, дагы бир ирет айланды».(P.Safa).“Yüksek ökçelerin
takırtısından evin en üst katının da kımıldadığını duyardık.” «Бийик өкчөлүү чокойдун такыраган
үнүнөн үйдүн эң үстүңкү кабатынын кыймылдаганын да укчубуз». (Ö.Seyfettin)."Merdivenden
gümbür gümbür yuvarlandı." «Тепкичтен калдыр-күлдүр томолонду». (Tsöz). “Asabiyetle
parmaklarını çıtlattı.” «Жиндене бармактарын кырсылдатты.» (A. Gündüz). ж.б.
Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Кылычтар күнгө жалт-жулт
(yıldırama,
parlama) деп, бири-бирине зор күчтөр менен карс-карс (чабылып, миздеринен от төгүлдү. »
185
“Kılıçlar güneşte yaldırayıp parlayarak, birbirine güçle çatır çutur çarparak kıvılcımlar etrafa
saçıldı.” (Т. Касымбеков). «Эшикти акырын ачып кемпир карады эле, жаман каалга чыйк-чуйк
этип, кадимки ач мышыкча мыяулады. » “Kapıyı yavaşca açıp yaşlı kadını gözleri aradı, eski kapı
gırç gırç ederek uzun zamandır aç kalmış kedi gibi ses çıkardı. ” (Н.Байтемиров). «-Убалы кимге,
ыя?-деп албууттана зиркилдеп, ат чылбырына асыла, башкарма муштумун түйүп, өз
чекесин каңк-каңк (başını dövmek, başını duvarlara vurmak) уруп кыйкырат. » “- Günahı kime?
– diye sinirlenip titreyerek atın ipine asılıp amir yumruğunu sıkıp kendi başına dan dun vurup bağırıp
çağırdı.” (Ш.Абдраманов). «Камканын мончок-мончок кеткен ысык жашы кофтанын жеңине
тып-тып (tıp tıp) тамды. » (Т.Сыдыкбеков). “Kamkanın boncuk boncuk akan göz yaşı gömleğinin
yakasına tıp tıp damladı”. «Терезе тык-тык, этип, эже деген үн чыкты.» “Pencere tık tık edip,
abla diye ses çıktı” (Т.Сыдыкбеков). «Көл толкуну жээкти көздөй түрүлүп, шарп-шарп эткен
үн угулат. Gölün dalgaları sahile vurup, şarp şarp eden ses duyulur. Отко бышырылып жаткан
жүгөрүнүн даны барс-барс, жарылып жатты. » “Ateşte pişirilen mısırın taneleri pat pat patladı”.
(Т.Сыдыкбеков). « Эшик кыйч (gırç) этип ачылды.» “Kapı gırç edip açıldı” (М.Абдукаримов) ж.б.
7.Суюк, жумшак, же куюлма майда заттардан чыккан дабышты туурап көрсөтүүчү
сөздөр ( Sulu, yumuşak veya akışkan madadelerden öıkan her türlü sesleri yansıtan sözcükler): шар
(şar), шор (şor), шыр (şır), шылдыр-шылдыр (şırıl şırıl), шалп (şap), шылп (şıp), шор-шор (şor
şor,şorul şorul) ж.б.
Түрк тилинде колдонулушуна мисал келтирcек: “Bursa’da bir eski cami avlusu / Küçük
şadırvanda şakırdayan su.” «Бурсада бир эски мечит короосу / Кичине шадырванда шар аккан
суу. (A.H.Tanpınar). “Sular şarıl şarıl akıyor.” «Суулар шар-шар агып жатат». (Tsöz). “Musluklar
açık kalmış şırıl şırıl akıyor.” «Кран ачык калгандыктан суу шаркырап агып жатат». (Tsöz).
“Karşıda bir çağlayanın şırıltısı duyuluyordu.” «Бет маңдайыбыздагы шаркыратманын
шарылдаган үнү угулууда» (Ö.Seyfettin). Şıpıl şıpıl sudan geçtim, şıpıltısını duymadım. Yine
kumaş üstünde kumaş biçtim kırıntısını bulmadım. «Шарп-шарп суудан кечтим, шарпылдаганын
укпадым, кездеме бычтым, бирок кыйкымын таба албадым» (Табышмак) (ACTR). “Senden
ayrılsam şu şarıldayan suyun sesini bir daha işitmez olayım.” «Сенден айрылсам, мобул
шаркырап аккан суунун үнүн экинчи укпас болоюн». (A.Gündüz). “Suya en başköşeyi
ayırmalarının nedeni de iyi suyun , hemen hemen memleketimizin dört bucağından fışkırmasıdır.”
«Сууга абдан маани берүүлөрүнүн себеби төмөнкүчө: суу мамлекетибиздин бардык жагынан
оргуштап агат.» (S. Birsel). “Vapurun burnu suları foşurdata foşurdata yarıyordu.” «Кеменин
тумшугу сууларды боркулдата-боркулдата жарып жатат» (H.Taner). “Yağmur hala şakır şakır
yağıyor.” «Жамгыр алигиче шаркырап жаап жатат» (T.Buğra). “Yağmur şarıl şarıl akıyor
damlardan.” «Жамгыр үйдүн чатырынан шар-шар агып жатат». (S.F.Abasıyanık) ж.б.
Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Көкө мурдун шыр тартты... » “Kökö burnunu
hık diye içine çekti.” (Т.Касымбеков). «Каны чыгып шоркурап (<шор+кура+п), Өңгөчүн тарты,
коркурап (<кор+кура+п).» “Kanı fışkırıp şoruldayıp, gırtlağı hırıldayıp”. («Манас» С.Каралаев).
«Көпүрөнүн үстүнө чыгып, шарылдаган (şarıl-şarıl) (<шар+ылда+ган), Акбууранын акканын
көрдүк.» “Köprünün üstüne çıkıp, şarıl şarıl akan Akbuuraya baktık” (К.Жантөшев). «Жер кепенин
үстү жагынан сосналардын бир калыпта кошулуңку шыр-шыр эткени, кире бериште
жаздын салмактуу тамчыларынын тып-тып эткени угулат». Külübenin tepesinden kara
ağaçların ahenkli bir şekilde hışır hışır etmesi ve külübenin girişinde şiddetli yağmur sularının tıp tıp
etmesi duyulur”. «Карынын жаңы эле сүрткөн жашы кайра эле шорголоду . »“Yaşlı kadın göz
yaşlarının silmesiyle beraber tekrar şorul şorul yaşlar akmaya başladı”.(А.Токомбаев). Боорунан
Ала-Тоонун шылдыр булак, Дегдеңдеп Ысык-Көлгө куят туйлап» “Ala Toonun boğrundan şırıl
şırıl çıkan bulak, nazlı nazlı akarak Isık Köle ulaşır” (Ж. Турусбеков) ж.б.
Жыйынтыктап айтканда, табыш тууранды сөздөр өз ичинен майда бир канча
семантикалык топторго (7 топ) бөлүнөт, бул өңүттө алганда, эки тилде (сөздөрдүн тыбыштык
айрым өзгөчөлүгүн эске албаганда) эч кандай айырмачылык жок.
Табыш тууранды сөздөрдү биз бөлгөндей 7 топка бөлүп изилдениш Түрк Тилинде мурун
жок болчу. Тууранды сөздөр, жандуу жана жансыз заттардын чыгарган дабыштарын туюнтурат
деп жалпы түшүнүк берилип андан сон бул сөздөрдүн фонетикасына көңүл бурулган (Zülfikar,
1995). Жогоруда көрүнгөндөй эки тилде де биз белгиленген жети топко да мисал табышбыз
186
мүмкүн. Анда тилде колдонулган болсо, мисалдар табылса түрк тилинде де мундан кийин
ошондой топторго бөлүп табыш тууранды сөздөрдү түшүндүрүш керек деп ойлойбуз.
Түрк тилиндеги тууранды сөздөр лексико-семантикалык жактан жалаң эле табыш
тууранды деп изилденсе дагы биз эки тилди тектештирип салыштырганда күбө болгондой түрк
тилинде да төрт топко бөлүштүрүлүп, изилдөөгө мүмкүнчүлүк бар экендигин байкадык. Биз түрк
тилиндеги тууранды сөздөрдү лексико-семантикалык өңүттөн төрт топко бөлүп изилдөөнү
сунуш кылабыз.
Колдонулган адабияттар
1. Кожа, Э., Түрк жана кыргыз тилиндеги тууранды сөздөрдүн салыштырма типологиясы:
Түзүлүшү, жасалышы, мааниси, колдонулушу Бишкек, 2011 .
2. Абдувалиев И., Садыков Т. Азыркы кыргыз тили. Морфология. – Бишкек, 1997, 3. Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү. – Фрунзе, 1984. -435-б.
4. Türkçe Sözlük, TDK. Yay., Ankara 2005.
5. Давлетов С., Кудайбергенов С. Азыркы кыргыз тили. Морфология. – Фрунзе, 1980.
6. Aшмарин Н.И. Основы чувашской мимологии: О подражательных словах в чувашском
языке. – Казань, 1918
7. Aшмарин Н.И., Подражание в языках Средного Повольжья. Изв. Азербайджанского
университета. Общ. науки. – Баку; 1925
8. Aшмарин Н.И., О морфологических категориях подражаний в чувашском языке. –
Казань, 1928
9. Дмитриев Н.К., (Dmitrijev) Beiträge zur osmanischen Mimologie, WZKM, Bd. XXXIV, 1927
10. Zülfikar H., Тürkçede Ses Yansımalı Kelimeler. – Аnкаrа, 1995.
11. Джафeрова С. M., Подражательные слова в современных тюркских языках. AKД, Баку, 1973;
12. Худайкулиев М., Подражательные слова в туркменском языке. – Ашхабат, 1962
13. Искаков A.И., Эликтеу сөздер туралы, Халк Мугалими, - Н:6, 1948
14. Хамид Түмүр. Азыркы заман уйгур тили грамматикасы. Морфология. Милетлер
неширияти, 1982
15. Кудайбергенов С. Подражательные слова в киргизском языке. – Фрунзе, 1957.
187
ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNDEKİ YANSIMA SÖZCÜKLER ÜZERİNE
Doç. Doç. Dr. Ergün KOCA
Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Sosyal ve Fen Bilimleri Fakültesi Dekanı, Türkoloji
Bölümü Öğretim Üyesi / Bişkek /-Kırgızistan
Tel.:(0-996) 312631427 / [email protected]
18
Özet: Bu makalemizde, DLT, KB, CC, DKH, ML’de yaptığımız incelemelerimize Eski
Uygur Dilinin öne çıkartılan ve üzerlerinde onlarca araştırma yapılmış olan Altun Yaruk,
Kalyanam Kara ve Papam Kara (İyi ve Kötü Prens Öyküsü) ve Eski Uygur Mani ve Burkan
muhitinde yazılan şiirler vb. eserlerdeki yansıma sözcüklerin leksiko - semantik özelliklerini ele
almak suretiyle katkıda bulunmuş, hemen hemen Türkçe’nin her dönemindeki önemli eserlerde
yansımaların izini sürmüş olacağız.
Anahtar Sözcükler: yansımalar, Eski Uygur metinleri, Altun Yaruk, Kalyanam Kara ve
Papam Kara, Burkan, Mani vb.
İlk olarak doğayı ve evreni çözümleyebilme çabaları içindeki felsefenin bir bölümü
olarak dil hakkındaki düşüncelerde ortaya çıkan onomatopoie Türkçe adlandırılmasıyla yansıma
/ yansılama XX. Yüzyıla kadar dilin doğuşu hakkındaki teorilere, düşüncelere kaynaklalık
etmiştir.
Yansımalardan söz edilince doğal sesleri yansımaladan, seslerin imge gücüne;
varlıkların dış görünüş ve hareketlerinin yansımalarını betimlemeden; iç dünyamızda oluşan her
türlü sezimlere, duyumlara, duygulara vb. uzanan geniş bir alan buluruz.
Biz bu çalışmamızda birçok yönüyle örneğin, “Gerçekten yansımalar doğadaki canlı
cansız tüm varlıkların çıkardaıkları seslerin kendileri mi, tabiri diğerle aynen yansıması mı?”, “
Yansımalar eğer doğadaki sesleri aynen karşılıyorsa, dilin uzlaşma sonucu ortaya çıkmış olma
kanununu bozar mı?”, “Dilin nedensizlik ilkesiyle yansımaların çelişip, çelişmediği yönündeki
görüşler, ne denli tartışılmalı?”, “ Yansımaların dillerin sözvarlığı içindeki yeri nedir?”, “Ya da,
yansımaların Türk Dilinin belli başlı tarihi kaynaklarının sözvarlığındaki ağırlığı, yoğunluğu ne
konumdadır?” vb. tartışılan, net sınırları çizilmeye çalışılan yansımalarla ilgili yukarıdaki
sorulardan daha çok 19 bundan önce ele aldığımız tarihi kaynaklardaki yansıma sözcüklerin
yerini, önemini içeren araştırmalarımıza bir yenisini daha ekleyeceğiz.
18
Koca, E., Divanü Lügati’t-Türk’ teki ses yansımalı sözcüklerin leksiko-semantikalık bakımdan tahlili. «Вестник КНУ»
Кыргызский национальный университет им. Ж. Баласагына. №5 2007. стр. 256-260.; Koca, E., Кутадгу Билиг дастанындагы
тууранды сөздөргө мүнөздөмө (Kutadgu Bilig’de geçen yansıma sözcüklerin özellikleri). «Билим жана тарбия» илимийпедагогикалык журнал.Востчный университет им. Махмуда Кашгари Барскани . №1 (9) 2007. стр.35-39.; Koca, E., Dede Korkut
Hikayelerindeki Yansıma Sözcüklerin Leksiko-Semantik Analizi. Alatoo Akademik Studies(Ала Тоо илимий академикалык
журналы).Vol:6, No:1, 2011,s.179 -191.;Koca, E., Muhakemetü’l – Lügateyn’deki Yansıma Sözcükler Üzerine. «Вестник БГУ»
Бишкекский Гуманитарный Университет им. Х. Карасаева №2 (19). 2011. стр.287- 289.; Koca, E., Codex Cumanicus’taki Yansıma
Sözcüklerin Leksiko-Semantik Analizi. «Вестник БГУ» Бишкекский Гуманитарный Университет им. Х. Карасаева №2 (19). 2011.
стр.237-341.
19
Yukarıdaki sorulara şu çalışmalarımızda cevap aramıştık: Koca, E., Түрк Жана Кыргыз Тилиндеги Тууранды Сөздөрдүн
Салыштырма Типологиясы (Türk ve Kırgız Dillerindeki Yansıma Sözcüklerin Karşılaştırma Tipleri). Кыргыз Республикасынын
Илимдер Академиясы. Ч.Айтматов атындагы Тил жана адабият институту. Bişkek (Бишкек ). 2010. Gözden Geçirilmiş II.Baskı,
Atatürk Alatoo Üniversitesi Yayınları, Bişkek, 2011.; Koca, E., Тууранды сөздөрдүн табияты. “кыргыз жана түрк тилинин
материалынын негизинде” ( Yansıma Sözcüklerin Tabiyatı / Türk ve Kırgız Dilinden Örneklerle) . «Вестник КНУ» Кыргызский
национальный университет им. Ж. Баласагына. №4 2006. стр. 318-322. ;Koca, E., Тилдин жаралышы жана тууранды сөздөр
(Dilin Doğuşu ve Yansıma Kelimeler Teorisi) . «Вестник БГУ» Бишкекский Гуманитарный Университет им. Х. Карасаева. №3 (9)
2007. стр.96-99.; Koca, E., «Тууранды сөз» термини тууралуу (Yansıma terimi ve farklı adlandırmalar). Alatoo Akademik Studies
(Ала Тоо илимий академикалык журналы)
Международный Университет Ататюрк- Алатоо стр.150-156.-Б. 2007.; Koca, E.,
Кыргыз жана түрк тилдериндеги тууранды сөздөрдүн грамматикалык өзгөчөлүктөрү ( Kırgız ve Türk Dillerindeki yansıma
sözcüklerin gramatik özellikleri). «Вестник БГУ» Бишкекский Гуманитарный Университет им. Х. Карасаева №2 (11). 2008. стр.89-95
188
DLT, KB, CC, DKH, ML’de yaptığımız incelemelerimize Eski Uygur Dilinin öne çıkartılan
ve üzerlerinde onlarca araştırma yapılmış olan Altun Yaruk, Kalyanam Kara ve Papam Kara (İyi
ve Kötü Prens Öyküsü) ve Eski Uygur Mani ve Burkan muhitinde yazılan şiirler vb. eserlerdeki
yansıma sözcüklerin leksiko - semantik özelliklerini ele alarak hemen hemen Türkçe’nin her
dönemindeki önemli eserlerde yansımaların izini sürmüş olacağız.
Evvela bu yazmalara ve ortaya çıkma serencamelerine bir göz atalım. İlk olarak şunu
belirtmek gerekir ki, bu eserlerin gün yüzüne çıkması, ilim dünyasına servis edilmesi çok ilginç
olaylar zincirine sahiptir:
1890 yılında Doğu Türkistan’ın Kuça sehrinde iki Türk köylüsü üzerinde yazılar bulunan bir
kayın ağacı kabuğunu İngiliz subaylarından Bower’e satarlar. Bu küçük kabuk üzerindeki yazılar
Sanskritçe’dir ve miladın 4. asrına aittir. Bu satış
Sanskritçe’nin yaşını yüzlerce yıl öncesine
taşımıştır ancak asıl önemlisi Eski Manici ve Burkancı çevreye ait Uygur metinlerine olan iligiyi de
başlatmıştır. İki yıl sonra Fransız seyyah Dutreil de Rhin, Hotan sehrinde miladın 2. asrına ait yazma
eser bulur. Bunlarla birlikte birbirinden farklı 17 dil ve 24 alfabe ile yazılmış binlerce yaprak, 15-20 yıl
gibi kısa bir zamanda ilim dünyasıyla tanışmış olur.
Doğu Türkistan’a ilk olarak eser Finliler ve Ruslar sefer düzenleyerek bu kaynakların peşine
düşmüşlerdir.Takiben Macar asıllı İngiliz Aurel Stein, 1900 yılında Doğu Türkistan çöllerine dalmış,
Yarkent ve Hotan gibi şehirlerde başladığı bu ilk seferinden bir yıl sonra el yazmaları ve antika eserler
ile dolu 12 sandıkla dönmüştür. Bu hırslı İngilizi Alman Albert Grünwedel başkanlığındaki ekip takip
etmiş ve ilk Turfan seferinden 46 küçük sandıkla dönmüştür. 1904 ve 1905 yıllarındaki seferlerde bir
çok Uygur yazması ki, Burkan mehdisi Maitreya hakkındaki “Maytrisimit” adlı büyük eser bunlardan
biridir, gün yüzüne çıkmıştır.
1906-1907 yılları, Doğu Türkistan’daki arastırmaları en yoğun ve Uygurca eserler bakımından
en verimli devredir. Stein, Doğu Türkistan’da mağaralarında duvarla örülü bir hazine bulunduğu
yönünde duyumlar almış, bu duyum onu Bin Buda mağaralarına getirmiş, manastırların koruyucusu
Vang adlı bir Çinli rahip, Stein’ı bir iki eski el yazması geçiştirmeye çalışsa da Stein bin bir türlü dil
dökerek Çinli rahibi sonunda ikna etmiş ve yerden tavana kadar bütün odayı doldurmuş, dizilmiş el
yazmalarını görünce hayretler içinde kalmıştır. Stein bu eserlerden bir kısmını 24 sandığa doldurarak
ülkesine götürdü. Sekiz Yükmek (Sekiz Tomar), Irk Bitig (Fal Kitabı), Anı Teg Orunlarta ve PratyaŞiri’nin manzumeleri de dahil olmak üzere pek çok eser ortaya çıkmıştır.
Fransızlarda Paul Pelliot ile bu seferlere katılmıştır. Pelliot, Prens Kalyanamkara ve
Papamkara Hikayesinin ( İyi ve Kötü Prens Öyküsü)20 de bulundugu önemli eserleri 1908 yılında
Paris’e taşımış ve 1914 yılında neşretmiştir. Bu eserin J.R.Hamilton tarafından yapılan Fransızca
çevirisi Vedat Köken tarafından 1998 yılında Türkçe’ye çevrilmiştir.21
Rus Türkologlardan Malov, 1909 – 1914 yılları arasında yaptığı Doğu Türkistan seferlerinde
bulduğu Altun Yaruk’u, Radloff ile birlikte 1913 – 1916 yılları arasında yayımlamış ve yedi yüzden
fazla sayfadan oluşan ve içerisinde yalnız Uygur harfli metinlere yer verilen bir çalışma ortaya
çıkmıştır. Saadet çağatay 1945 yılında “Altun Yaruk’ta İki Parça” adlı eseri yayımladı. Ceval Kaya,
Altun Yaruk’un tamamının transkripsiyonunu ve dizinini hazırlamıştır. M.Ölmez’in de Altun Yaruk 22
üzerine Türkçeye kazandırılmış çalışmaları vardır.23
Kısaca özetlediğimiz Uygur yazmalarının serencamesinden de görüldüğü gibi Batılı ve hatta
Doğulu ( Japon ve Rusları vb. sayarsak) ilim adamları, kaşifler sandıklar dolusu Mani ve Budha
20
“Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesi” kısaltılarak “KP” şeklinde ifade edilecektir.
21
Hamilton, J.R., (Çev.: Köken, V.), Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin ( İyi ve Kötü Prens Öyküsü) , Ankara , 1998.
22
“Altun Yaruk” kısaltılarak “AT” olarak gösterilecektir.
23
Kaya, C., Uygurca Altun Yaruk ( Giriş, Metin ve Dizin) , Ankara, 1994. ; Ölmez , M., Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm), Ankara.
189
çevresi Uygurca el yazmalarını ülkelerine taşımışlar ve bu eserlerin kendi dillerine çevirilerini,
yorumlamalarını, baskılarını yapmışlardır. Ancak eserlerin gerçek mirasçıları olan Türk Dünyası
Türkologları yapılan bu çalışmaları çoğunlukla kendi dillerimize çevirmekle, dizinlerini hazırlamakla
yetinmişler bu ilmi cereyanın o yıllarda dışında kalmışlardır. Bir not olarak belki şunu ifade
edebiliriz, Sovvetler yıkıldıktan sonra bu tür eski eserler üzerine tüm Türk Dünyası’nda ciddi eğilimler
başlamıştır.
Yukarıda adları geçen yazmalardan bu gün özellikle üzerinde birçok çalışma yapılmış Altun
Yaruk, Prens Kalyanamkara ve Papamkara adlı nesirleri ve Eski Mani ve Budha çevresinin önemli
24
şiiirlerini derleyip toparlayan R.R.Arat’ın “Eski Türk Şiiri” adlı çalışmasında yer alan şiirleri baz
alarak dönem itibariyle yansımalarla ilgili çalışmamıza yön vereceğiz.
Yansımalar leksiko – semantik bakımından “ses yansımalı”, “şekil yansımalı”, “ sezim, duyum
yansımalı” sözcükler olmak üzere üç gruba ayırarak incelenmektedir.25
Ses Yansımalı Sözcükler, hayvanların çıkardıkları her türlü seslerin taklidi, insanların her
türlü harekerlerinden çıkan seslerin taklidi, cansız nesnelerden çıkan çarpma, düşme, kırılma,
sürtünme vb. seslerin taklidi, doğa olaylarına ilişkin seslerin taklidi gibi alt başlıklarda ele alınıp
incelenebilir. Bu yansımalarda insanların işitme duyusu öne çıkar.
Biçim yansımalı sözcükler, canlı ya da cansız maddelerin görünüşüne , onların hareketine
bağlı yansımayı bildirir Ses yansımalı sözcükler işitme duyusuna dayanarak çevredeki duyulan her
türlü sesleri taklit ederek göstermesine karşılık, biçim yansımalı sözcükler görme ve hissetme
duyularına dayanarak gözle görünen ve hissedilen çeşitli hareketlerin, görünümlerin ve durumların
biçimini taklit eder.
Sezim, duyum yansımalı sözcükler, insanların duygu yapısına, ruhsal durumuna ve
sezimlerine ilişkin duyumları taklit etmede kullanılan yansımalı sözcüklerdir.
Eski Uygur dönemi eserlerinde gerek ses gerek şekil gerekse çok az olsa da duyu yansımalı
sözcüklere örnekler göstermek mümkündür:
ulı- (ulumak, feryad etmek): Bu yansıma eylemi kurtlardan söz ederken ‘‘ulumak” insanlar
için kullanırken de “feryad etmek, yüksek sesle bağırmak” anlamlarında kullanılan bir yansımadır.
Ancak özellikle KP’ de ineklerin çıkardığı ses için kullanıldığını görüyoruz.
 -Öl ödün ol beş yüz olt uçılar bu savag eşidip ulıdılar, sıgtadılar altı buzagusın
entürmiş inäk täg ulıyu inçä tep ötüntilar (O zaman o beş yüz dilenci, bu sözü işitip ulıdılar,
(feryad ettiler), sızlandılar (feryat, figan edip ağladılar) buğazısını arayan inek gibi
böğürüştüler)” (KP, LXXVII, 1-5)
Görüldüğü gibi insanların feryat, figan edip ağlayıp, sızlamaları ulı- yansıma sözcüğü ile ifade
edilirken, diğer taraftan buzağısını kaybeden ineğin acı dolu bağırmaları, böğürmeleri de ulı- yansıma
eylemi ile karşılanmıştır.
AY’de ise ulı- yansıma eyleminin 619. bölümde insanların acı dolu feryatlarını, ağlarken
çıkardıkları sesleri karşılama adına peşpeşe kullanılarak, anlatımı güçlendiren bir yaklaşımı
görüyoruz.
 ‘‘(20)... örü kötürüp ulug ünin ulıdılar... (21) sıgtadılar... ulıyu sıgtayu inçe tip, tidiler...
(seslerini yükseltip feryatla,bağırdılar... (21) ağladılar,... uluyup, ağlayıp, sızlayarak şöyle
seslendiler...)’’. (619, 20-22)
24
“Eski Türk Şiiri” kısaltılarak “ETŞ” olarak gösterilecektir. R.R.Arat, Eski Türk Şiiri, Ankara ,1991.
Daha geniş bilgi için bakınız: Koca, E., Түрк Жана Кыргыз Тилиндеги Тууранды Сөздөрдүн Салыштырма Типологиясы
(Türk ve Kırgız Dillerindeki Yansıma Sözcüklerin Karşılaştırma Tipleri). Кыргыз Республикасынын Илимдер Академиясы. Ч.Айтматов
атындагы Тил жана адабият институту. Bişkek (Бишкек). 2010. Gözden Geçirilmiş II.Baskı, Atatürk Alatoo Üniversitesi Yayınları,
Bişkek, 2011.
25
190
ETŞ’de Cehennem Tasviri
yapılırken
ulı- eylemi
bitkilerin saadetin bozulması
betimlemesinde kullanılır:
 “ ıġaç utı ulıyor tiyür (ot ve ağaç saadeti inler derler)” . ( ETŞ, s.29)
ıġla-, yıġla-, ıġlaş-, yıġlaş- (hıçkırmak, ağlamak, yanma yakılma, ağlaşmak vb.): ıġla,
yığla- yansıma eylemleri ve işteş eki (-ş) ile türetime girmiş kullanımları olan ıġlaş-, yıġlaş- sözcükleri
metinlerde hıçkırmak, ağlamak, yanmak yakınmak; ağlaşmak eylemlerini karşılayan ses yansımalı
sözcük olarak yer almaktadır.
ıġla- eyleminin DLT’de (I, 37) de geçen ‘‘hıçkırık’’ diye tanımlanan ıġ sözcüğünden türemiş
olabileceği düşünülebilir. Kaşgari’de ıġla- ve yıġla- şekillerini de görmekteyiz.
Bu yansıma eylemin KP’de ıġlayu, ıġladım, ıġladı şekilleriyle birçok örneği vardır:
 ‘‘... buşuşluġ adgulg bolup, ıġlayu balıkka girdi. (... üzüntü ve kaygı duyarak, ağlaya
ağlaya şehre girdi)’’. (KP, IV.1).
 “ ...tegin añı an a inçä tep ötünti ıġlayu (Prens, han babasına ağlayarak , şöyle arz
etti)”. (KP, IV.7)
 “...ämgäklig tınlıġlaraġ körüp ıġladım ( ... acı çeken pek çok canlıyı körüp ağladım)”. (KP,
V.6)
 “...ekki közümin täglärü sançtı tep ıġladı ( ...iki gözümü dağlayıp beni kör ettiler diyerek
ağladı)”. ( KP, LVIII.6)
 “... baranas uluş bodunı al u busantı ıġladılar (... Benares halkının hepsi üzüldüler ve
ağladılar)”. ( KP, LXII.3/4)
AY’de şu örnekleri verebiliriz:
 ‘‘... açıgları kelip yiringüdiler, yıġladılar... ( acılar içinde sızladılar, ağladılar)” (628,8)
 ‘‘...busuşlug kadgulıgın yıġlayu aġızı kurup... (... üzüntü ve kaygıdan ağlayarak ağzı
kuruyarak ...’’ (624,11)
 ‘‘...yıġlayu sıġtayu basunu... ünleri idi... ( ... ağlama, sızlama sesleriydi...)” (637,6)
ETŞ’de de örnekler vardır:

“ ot sub
utı ıġlıyur tiyür ( ateş ve su saadeti ağlar derler)”. ( ETŞ, s.29)
sıġta-, sıġtaş- (hıçkıra hıçkıra ağlamak, feryat figan ağlamak, yüksek sesle ağlamak
vs.): Bir üst perdeden ağlamanın yansıma karşılığı olan bu sözcüklerin de metinlerde kullanıldığını
görmekteyiz:
Altta KP’den alınan metinde ıġlaş-, sıġtaş-, öpiş-,ögür- yansıma kullanımlarını bir arada
görmekteyiz. Duyguların coştuğu anları ifade eden bu cümlelerde yansıma sözcükler bir arada
kullanılarak anlatıma canlı bir üslup katılmıştır.
 ‘‘ekki adaş esen tükel avışıp öpişti uçuştu ıġlaştı ötrü sıġlaştılar yene ögürdiler,
sevintiler ( iki kardeş sağ salim kavuşup öpüştüler, kucaklaştılar, ağlaştılar daha da ötesi
(ağlamadan dolayı)hıçkırığa boğuldular; sonra yine neşelendiler, sevindiler)’’. (LII,7-8/ LIII,12)
AY’de de sıġta-, sıġtadılar, sıġtayu, sıġtaşdılar, sıġtaşu gibi biçimleriyle yer alır. Hatta
619.bölümde bu sözcük hem yıġla-, yıġlaş- hem de sıġta-, sıġtayu- gibi örnekleriyle yerini alır.
 ‘‘...açığları kelip yirüngüdiler yıġladılar... ...yantaru yarup yıġlaşu.../... ulug ünin kötürüp
ulıdılar... sıġtadılar... ulıyu sıġtayu inçe tip tidiler ( ... acıları gelip üzülüp ağladılar, ... ...
yeniden ağlaştılar ... / ... yüksek sesle feryad figan bağrıştılar ... hıçkırarak ağladılar, ...
bağırıp çağırarak ağlayıp şöyle dediler)”. (619)
191
mañra (yüksek sesle bağırıp, çağırmak): Bağırırken çıkan bañ / mañ
sesinin
yansılamasından geliyor. DLT’de (III, 355) bañ (bağırma) şeklinde kullanılır. Bugün Türkçe bangır
bangır yansıma ikilemesininde temeli bu ses yansımaya dayanır diyebiliriz.
KP’de ‘‘edgü ögli tegin insin inisin o ıyu mañradı (iyi düşünceli prens, küçük kardeşini çağırıp
bağırdı)’’. (LVIII, 2-4)
möñre- (bağırmak): mañra- yansımasına hem anlam hem işlev hem de biçim olarak
benzeyen bu sözcük AY’de 641.bölümde yer alır.
 ‘‘... ulug ünin möñredi (...yüksek sesle bağırdı)’’.
Yine AY’de 12.bölümde ise –mak isim-fiil ekiyle yalbarmak (yalvarmak), aġırınmak
(sızlanmak, hafifçe ağrımak) isim-fiilleriyle birlikte metinde yer alır. Bu tür örnekler yansımaların dilin
ne denli içinde olduğunu gösteren örneklerdir.
 ‘‘... ol yazı içi yere bütürü yalbarmak, agırınmak, möñremek...”
Yazmalarda yalın (alev, yalım, parıltı), yalınç (alev, yalım, parıltı); yaltrıklıg (parıltı, parlaklık,
ışıltı), yaltrıt- (parlatmak, aydınlatmak, ışıklandırmak); yaruk (ışıklı, parlak), yarut- (aydınlatmak,
parlatmak, ışıtmak), yaşuk (parlak, ışıklı, ışıltılı), yaru- (parlamak, ışıldamak) v.b. kullanımlarıyla şekil
yansımalı sözcüklere çok güzel örnekleri görebiliriz. Hareketin çabukluğunu, hızlılığını, ani olay ya da
ani ışık görüntülerini bildiren biçim yansımalı sözcükler olarak sınıflandırmaya tabi tutabileceğimiz bu
örneklerin bugün birebir kullanımlarını görmek mümkündür. parıltı, pırıltı, ışıltı, parlak, parlaklık,
ışıldak, ışıl ışıl, ışıl ışıl ışıldamak, pırıl pırıl, pırıl pırıl pırıldamak, parıl parıl, parıl parıl parlamak,
par par, par par parlamak, ateş alevi ve parlaklığı, ışık betimlemelerini vb. şekil yansımalı
sözcükleri sıkça Türkçe’de kullanmaktayız.
 ‘‘kün teñri yaru közünü ( parlak , ışıldayan göz) kelse (KP, XXX)
 “arıtma lıġ çoġı yalıñınıng irüsi belgüsi (arıtmaklı alevinin yalımının (parlaklığının,
parılıtısının) belirtisi)’’. (AY, 185/5)
 ‘‘bur annıñ ol yaru luġ yalınçınga tartılıp (Budanın o ışıltılı parlaklığına kapılıp)’’. (AY,
131/10)
 ‘‘oru uġ yarutu yaltrıtu yarlı azunlar (çareyi aydınlatıp, parlatıp ışıklandırsınlar)’’. (AY,
160/13)
 ‘‘altun önglüg yaruġ yaltrı lıġ opta kötrülmiş (altın renkli, parlak, parıltılı, her şeyden
yüksek )’’. (AY, 175/11)
 ‘‘kirtü yaru yaşu közleri (doğru, parlak-ışıklı gözleri ile)’’. (AY, 137/10)
 ‘‘paritab atlıġ az yaru luġ tengri... apramanab atlıġ ülgüsüz yaru luġ tengri ... abasvar
atlıġ arıġ yaru ünlüg tengri (Parittabha adlı ‘‘az ışıklı’’ tanrı... Apramanabha adlı ‘‘sonsuz
ışıklı’’ tanrı... Abhasvara adlı ‘‘temiz ışıklı” tanrı)’’. (AY, 143 / 3-7)
 “ yalıñ kılıç tutup ok üzkelir ( Yalın kılıç tutup, parçalamak üzere)”. (ETŞ, s. 298)
Özellikle Mani ve Burkan muhiti nazımlarında Tanrı, Mani ve Burkan övgülerinde yaru ,
yaşu gibi sözcüklerin tercih edildiğini görüyoruz. Tanrıyı ışıltılı, ışık saçan, inananlarını aydınlatan,
parıltılı, nurdan varlık olarak ifade etme adına bu yansımaların kullanıldığını söylemek mümkün.
Dönemin hatta Türk dünyasının önemli şairi Aprınçur Tigin Mani’ye methiye düzdüğü şiirinde ve
Burkan çevresi şiirlerinde de bu sözcük yer alır:
 “kün tengri yaru ın teg göğüslüm, bilgem ( Benim güneş tanrı ışığı, aydınlığı gibi,
göğüslüm, bilgem)” . ( Methiye, Aprınçur Tigin, ETŞ, s.16)
 “yıdlıġ yıparlıġ / yaru luġ yaşu luġ tang tengri ( güzel kokulu , misk kokulu / parıltılı, ışıltılı
Tan tanrı!)”. ( Tan Tanrı İlahisi, ETŞ, s.8)
 “ yaru tengriler yarlı azun ( Nurlu, ışık saçan tanrılar buyursun)”. (Aprınçur Tigin, ETŞ,
s.20)
 “usadı ıdur yaru ları öz yaş ülgüsi ( hervakit gönderdiği ışıkları , hayat ölçüsü)”.(ETŞ,
Burkan Çevresi, s.76)
192
 “yaru
yaltrıġ kutlug ülüglüg / yarutdaçıka yükünürmen ( parlak, ışıltılı , aydın mesud ve
talihli / aydınlatıcı önünde hürmet ederim)” ( ETŞ, Otuz Beş Buda’ya Saygı, s.94)
 “töşkergülügsüz çoġluġ yalınlıġ / tünerig sansarnıñ yaru
yulası (aslına, esasına
erişilemeyen ateşli, alevli / karanlık Samsara’nın parlak meşalesi)”. ( ETŞ, Otuz beş Buda’ya
Saygı, s.98)
 “yarup yaşup katçıgşarta boltaçı erip ( Parlayıp, ışıldayarak hasselerde mevcut olup)”.
(ETŞ, s.122)
 “ay tengri artukrar yaltırdı / yarumış yaru ı kamaglıg kişi-ke köz-ünti ( ay daha parlak
ışıklandı, aydınlandı / parıldayan ışığı herkese göründü)”. (ETŞ,s.300)
Yukarıda verdiğimiz örneklerde görülen
yarup yaşup, yaru luġ yaşu luġ, yarutu
yaltrıtu, yarumış yaru ı gibi ikilemeleri ETŞ’de “Abite tengri burkan” ile ilgili mensur parçada da
peşpeşe yaru
yaltırıġ, yaru yaltrıġ, yaru yaltırıġlıġ şekilleriyle görmekteyiz. Bildiğimiz üzre
ikilemeler anlam pekiştirme, güçlendirme maksatlı kullanılırlar. Eski Uygur metinlerinde de sık sık
yansıma ikilemerden yayarlanılmıştır. ETŞ’de tütüş keriş ( kavga gürültü / gürültü patırtı) ve turuşta
tüdüşte ( kavga gürültüde) ikilemeleri birçok yerde karşımıza çıkar. Aynı mensur bölümde AY’de de
gördüğümüz tanglançıġ mungadınçıġ (şaşakalmak, şaşırmak) yansıma kökenli ikilemelerde
bulunmaktadır.



“Yana ol yaru yaltırıġlar yantaru yıgılıp kelip öz etüzke singmişin sakıngu ol. Ol
yaru yaltrıġlar öz etüzke singe tüketmişte kin yana etüz içtin yürüng önglüg yaru
yaltrıġlar önüp ol yaru
yaltrıġlar içinte ulug yaru
yaltırıġlıġ tanglançıġ
mungadınçıġ etüzlüg abıta tengri ... ( Yene o parlak ışıkların tekrar toplanarak gelip,
kendi vucüduna sindiğini düşünmelidir. O parlak ışıkların kendi vücuduna sinmesi
tamamlandıktan sonra, yine vücudun içinden beyaz renkte parlak ışıklar dışarı çıkıp, o
parlak ışıklar içinde, büyük parlak , ışıltışı, aydın ve hayrete şayan, herkesi şaşırtan bir
vücuda sahip Abita Tanrı ...)”. (ETŞ, s.193)
“tütüş keriş odġıl ( kavga gürültüyü (gürültü patırtıyı) bırak)” (ETŞ, s. 300)
“turuşta tüdüşte saklangu ol ( kavga gürültüden sakınmalıdır). (ETŞ, s.303)
Dikkat çekmek istediğimiz bir sözcük de bugünkü yansıma teriminin de etimolojik temeli
sayabileceğimiz yangkurt- (yankılatmak, ses çıkarttırmak) yansımasıdır. Altun Yaruk’ta görülen bu
sözcüğü ETŞ’de (oyun) yañ u-sı (ses, seda) / (igaç) yañ u-sı (ağaçların dış etkilerden sallanırken
çıkardıkları ses) / (süzük suv tikisi) yañ u-rar ( suyun akmasından, süzülmesinden çıkan ses) ve
DLT’de de yañ u (yankı)
şekliyle görmekteyiz. Bir atasözü de bu sözcüğü izah için esere
alınmıştır.
“yazmas atım yagmur, yañılmas bilge yañ u (Kusursuz atıcı yağmurdur, yanılmaz bilge
ise yankıdır. Çünkü ne söylediyseniz yanıt olarak size tam olarak aynısı verir).” (DLT,
İndeks, 379)
 ‘‘uluġ nomluġ küvrügüg yang urtu to ıdaçı ...(Ulu öğreti davulunu yankılatıp, ses çıkartıp
tınlalatacaklara...)’’ (AY, III.3b.9) kullanımıyla görmekteyiz.
 “on at as oyun yañ usı eşidilür (On kat güzel şarkı sesi, sedası işitilir).” (ETŞ, s. 292)
 “ yil iyin eşidilür küzki igaç yañ u-sı (Rüzgardan dolayı son baharın ağaç sesi duyulur)”.
(ETŞ, s.296)
 “tümen ban yirde yañ u-rar süzük suv tikisi (binlerce yerden süzülmüş su sesi
yankılanır)”. (ETŞ, s.296)

Metinlerde tepre- (kımıldamak, depremek ve titremek), tepremek (kımıltı, kımıldama,
titreme), tepret- (kımıldatmak, titretmek) sözcükleri kullanımlarına göre hem şekil yansımalı hem de
sezim, duyum yansımalı sözcükler sınıfına dahil edilebilir. Burada kök tep sözüdür. tep ayak ya da
tekme sesinin yansımasıdır. Bu kelimeyi DLT’de CC’de ve Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde de
görmekteyiz. tepre- yansıma eyleminin yalnız AY’de 30 farklı kullanımına örnek görebiliriz.
 ‘‘yir-suv yom ı tepredi amşadı (yer-su bütünüyle titredi, sarsıldı)’’. (AY, 183/18)
 ‘‘yir-suv yom ı tepremeki amşama ı bolar barça (yer(ve) suyun büsbütün titremesi,
sarsılması bütün bunlar)’’. (AY, 184/9)
193
 ‘‘yir tepregey... uduġ içinte ün üngey (yer titriyor, sarsılıyor... kuyu içinde ses yükseliyor)’’.
(AY, 434/23)
 ‘‘yir tepremişin körüp (yerin titrediğini, sallandığını görüp)’’. (AY, 618/15)
 ‘‘tepreyü yorıyu umadı (ne kımıldayabildi ne de yürüyebildi)’’. (KP, XXXVII-2)
 “sekiz türlüg yiller öze tepremetin ( sekiz türlü yel ile kımıldanmadan)”.(ETŞ, s.66)
 “yavalmaz tepremez yanġı arıġ vaşır (yavaşlamaz, kımıldamaz, saf tabiatlı vajra)” . (ETŞ,
Otuz Beş Burkan’a Saygı, s.84)
 Tengrili yirli tepreşti ( yer gök depreşti)”. ( ETŞ, s. 292)
AY’de yer alan munġad- ( şaşmak, şaşırmak, hayret içinde kalma görüntüsü sergilemek) ve
tangla- (şaşmak, şaşırmak) yansıma eylemleri, insanların, hayvanların vb. canlıların veya onların bazı
organlarının dışa yansıyan hareketlerinin, görünüşlerinin tasvirini belirten biçim yansımalı
sözcüklere şaşma , şaşkınlık halini yansıtma yönleriyle güzel örneklerdir.
 “ ... anı körüp ötrü ol amaġ tirin uvraġ ar ası ertingü tangladılar, mungaddılar ... (
...onu görüp sonra, bütün topluluk ve destekçileri şaşırdılar, şaşakaldılar, hayret ettiler)”. (
AY, 188 / 16,17)
ETŞ’de “Abite tengri burkan” ile ilgili mensur parçanı E bölümünde Burkan’ın26 her yerde var
olduğunu anlatma adına tabiattan, sulardan, kuşlardan bahis vardır ki burada bazı yansıma sözcükler
yer alır.
 “ amrançıg ögen-ki-e-lertin / agılıp öner süzülüp ( sevimli , küçük derelerden (sular)
kaynayıp, süzülerek çıkar)”. (ETŞ, s.202)
 “ amrançıg ünlüg kuşlarnıng / anıng tikisinte nom üni ( güzel sesli kuşların / onların
cıvıltısında töre sesi.)”. (ETŞ, s.204)
kükre- (gürlemek, gök gürültüsü) yansıma eylemi bulutların yağmur öncesi çıkardıkları sesi
karşılama adına metinlerde yer almıştır.

“aklar bulıt örlep kükirep / karalar bulıt örlep kükirep / yazkı bulıt örlep kükirep / küzki
bulıt örlep kükirep ( Ak bulutlar yükselip, gürleyerek / Kara bulutlar yükselip gürleyerek /
Bahar bulutları yükselip gürleyerek / Son bahar bulutları yükselip gürleyerek)”. (ETŞ,
s.248)
tik-i (cıvıltı) sözü yukarıda verdiğimiz örnekte kuş cıvıltısını anlatmak için kullanılmıştı alttaki
örneklerde tiki (yerden çıkan gürültü, patırtı sesi) ve tikileş- (mırıldan-, fiskos et-), tiki
(su
gürültüsü) anlamlarında kullanılmış.



“til talaşur / çasut yongaġ tikileşür (Diller dalaşır, iftira, dedikodu mırıldanır)”. (ETŞ, Irg
Bitig, s.290)
“yagız yirde tiki önti ( Kara yerden gürültü, patırtı geldi)” (ETŞ, s.292)
“tümen ban yirde yañ urar süzük suv tikisi ( binlerce yerden süzülmüş su sesi
yankılanır)”. (ETŞ, s.296)
Kullanım olarak sıkça karşılaştığımız, öne çıkartabileceğimiz yukarıdaki örnekler dışında
eserlerdeki şu yansıma sözcüklere de değinmek gerektiğine inanıyoruz:
titri-yür (titriyor) sözcüğü ağaş dallarının sallanmasını yansıtır.

“tıt sögüt butıkı miñ türlügin titriyür (Fıstık çamı ağacının dalları bin türlü titriyor)”. (ETŞ,
s.298)
tıñı (sada, tını) sözcüğü bugün de bu şekliyle kullanılmaktadır. Her ne kadar bir müzük terimi
olsa da nihayette tıñ yansıma köküne dayandığı aşikardır.
26
Arat, R.R., Eski Türk Şiiri, TTK, Ankara, 1991, s.202-206.
194

“ as tıñı teg edgüñ bastı (güzel şarkı sadası, tınısı gibi, iyiliğin etrafı sardı)”. (ETŞ,
s.292)
AY’de 34/d bölümünde şimşekten (yaşın), buluttan (bulıt) bahis geçmektedir. Buda olacak
kimse yani “bodis(a)t(av)” anlatılırken şimşekle birlikte yaruklug (parıltılı, parlak ) ifadesi
kullanılırken aynı zamanda kükre- (kükrege) yansıma eylemi de tercih edilmiştir.

“... yaşın yaruklug bodis(a)t(av)... kükrege ünlüg ulu ... bulıt alkudın... yağmur yagıtdaçı
(şimşek gibi etrafı aydınlatan, parlaklık salan Buda adayları .... yağmur yağdırmak için
kükreyen bulut gibidir)”. (AY, 34d / 49-51)
KP’de geçen atız- / ıtız- (titremek, çınlatmak, telli bir çalgıyı çalmak) sözcüğü de at(titremek, fırlatmak) + (I)z ettirgenlik ekiyle kullanımı genişletilmiş bir yansıma sözcüktür. Daha telli bir
çalgı olan kopuz sesi için kullanılır.
 “elgim atızu aġzım yırlayu ( elim çalar (çalgıyı inletir) , ağzım şarkı söyler). (KP, LXXX.1)
Çıñratġu (çıngırak, çan) sözü çıñ-ra-t- yansıma eylemine sıfat-fiil eki olan ġu’nun
getirilmesiyle oluşturulmuştur. Bir alet adıdır.
“ ... yemiş söğüt (iñ) üza birar çıñratġu asıñ ( ... meyve ağacının üstüne birer çınkırak asın)”.
(KP, LXXIX)
keñranü ( homurdanmak, rahatsızlık duyulan durumlarda homur homur konuşmak) sözü
KP’de tam da bu anlamda kullanılmıştır.

“... yema aġru bultı keñranü aş berür ( ... ağır bir yük olarak gördüler ve ona
homurdanarak yemek verdiler)”. (KP, LXVIII,3)
öpiş- ( dudakların öıkardığı sesten kaynaklanan, yansımalı öp- eyleminin –(I)ş eki ile
yapılmış dönüşlü biçimi. Kaşgarlı öp- (öpmek / I,163) ve öp - / op- ( çorba vb. sulu şeyleri ses
çıkartarak içmek, höpürdetmek / I, 172) anlamlarında sözlüğümde kullanmıştır.

“...
avışıp öpişti
uçuştı ( ... kavuşup öpüştüler, kuçaklaştılar)”. (KP, LII, 8)
“Eski Uygur Yazma Eserlerindeki” yansımaları incelediğimiz de şu sonuçları elde ettik :
Yansımalar anlam ve görev bakımından tüm çeşitleriyle “Eski Uygur Yazma Eserlerinde”
sıkça kullanılmaktadır.
Bu tür sözcükler
canlılık katmaktadır.
özellikle Mani ve Burkan övgülerinin dil ve anlatımına güzellik, netlik,
Yansıma sözcükler gerek kök gerek bazı ekler alarak türemiş gerekse (özellikle ikileme
tarzında) birleşmiş olarak metinlerde yer almıştır. Bu durum, dönemin sözvarlığındaki yerini
göstermesi bakımından önemlidir.
Eserlerde geçen bazı yansımaların bugün bile çok fazla fonetik ve semantik değişikliğe
uğramadan kullanımının devam ettiği görülmektedir. Örneğin, öpüş-, kükre-, ulı- vb.
KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
Kaya, C., Uygurca Altun Yaruk ( Giriş, Metin ve Dizin) , Ankara, 1994. ; Ölmez , M., Altun
Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm), Ankara.
Arat, R.R., Eski Türk Şiiri, Ankara, 1991.
Atalay B., Divanü Lügat-it Türk Tercümesi, I (1939), II (1940), III (1941), IV Dizin (1943) ayrıca
bkz. 1986 ve 1992’deki tıpkıbasımlar.
Caferoğlu, A., Uygur Sözlüğü I-II, İstanbul,1934-38.
195
Caferoğlu, A.,Türk Dili Tarihi 1-2 , İstanbul, 2000.
Çağatay, S., Uygurca Hendiadyoinler, Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, DTCF yayını,
Ankara, 1978.
7. Türkay, K., Kaşgarlı’nın Derlediği Yansıma Sözcükler, Ömer Asım Aksoy. Armağanı,
Ankara, 1978.
8. Sadbakasov, G,S., Stroy Uygurskogo Yazıka, Alma-Ata, 1989.
9. KOCA Ergün, Türk cana Kırgız Tilindeki Tuurandı Sözdördün Salıştırma Tipologiyası (=Türk
ve Kırgız Dillerindeki Yansıma Sözcüklerin Karşılaştırma Tipleri) , Atatürk – Alatoo
Üniversitesi Yayınları, Bişkek 2010
10. Hamilton, J.R., (Çev.: Köken, V.), Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin ( İyi ve
Kötü Prens Öyküsü) , Ankara , 1998.
11. KOCA Ergün, “Divan’ü Lügat’it-Türk’teki Yansıma Sözcüklerin Leksiko-Semantikalık Analizi”,
Cusup Balasagın Atındagı Kırgız Uluttuk Üniversitetinin Carcısı, S:17 (2007)
12. KOCA Ergün, “Codex Cumanicus’taki Yansıma Sözcüklerin Leksiko-Semantik
Tahlili”,
Alatoo Academic Studies, V / 5 , N:2 (2010)
5.
6.
196
DİLİN DUYGU DEĞERİ
U.A.A.Ü.,S.B.F., TÜRKOLOJİ BÖLÜMÜ
DOÇ. DR. AYŞEN KOCA
[email protected]
Özet
Her dilde var olan duygu değeri, bir mana kategorisidir. Duygu değerinin adlandırılması,
sözcüğün diğer manaları ile olan ilişkisi, öteki anlam kategorileri içersindeki yeri ve rolü irdelenmesi
gereken bir konudur.Bir yazınsal metnin duygu değeri analizinin yapılabilmesi öncelikle duygu
değerini derinlemesine incelemeyi gerektirir.Çünkü sözcüklerin duygu değeri, sözcelem analizi
yapabilmenin yolunu açmaktadır.Bu yazının amacı dildeki duygu değerine yönelik bakış açılarını
değerlendirmek, duygu değeri nedir ve nasıl oluşur konularına değinmek, sözcüklerin duygu değerine
göre sınıflandırmasını yaparak örneklerle açıklanmasından ibarettir.
Anahtar kelimeler:duydu değeri, mana kategorisi, analiz.
ABSTRACT
The emotive value which exists in every langauge is a semantic category.Naming of an
emotive value, the relationship of a word with other meanings, place and role in the other categories
of meaning should be the matter of examine /analyze. The analysis of an emotive value in literary text
is requires firstly to investigate emotive value in depth.Because word’s emotive value will open a
way for verbal analysis.The aim of this article is devoted to appreciate points of view of emotive
value, to mention topics of what is emotive value and how it can be formed, and olso cosists
classification of emotive value examples with its explanations.
Key words: emotive value, semantic category, analyze.
Giriş
Dilbiliminde(anlambiliminde), sözcüğün anlamıyla ilgili; üslup biliminde, edebi tekstlerde
sözcüğün kazandığı yeni manalarla ilgili olarak, şu terimleri görüyoruz. Sözcüğün duygu değeri,
emosyonel-ekspresiv mana, duygu değerli ve pekiştirilmiş mana, ekspresiv ifade, emosyonel
değerlendirme, pekiştirmeli, duygu değerli mana.
Bu terimlerin varlığı ve kullanılış tarzları, şöyle bir soru aklımıza getirmektedir. Yukarıdaki
terimler, aynı kavramları mı adlandırmakata, eğer öyleyse neden farklı terimlerle anlatılmaya
çalışılmakta? Eğer farklı kavramları adlandırıyorsa niçin bu terimler zaman zaman beraber
kullanılmakta?(emosyonel- ekspresiv mana v.b.) Bu soruların doğuşu, bu kavramların – manaların
yapısının karmaşıklığından, her bir kavramın tek başına var olamamasından (birbiri ile yoğrulup, iç içe
var olup gelmesinden) kaynaklanmaktadır. Bu nedenle bu terimleri kendi başlarına incelemek kadar
birbirleri ile olan ilişkilerini de araştırmak önem arzetmektedir.
I.Duygu Değerinin Yapısı
Bilindiği üzere sözcükler, kavramları adlandırıp onları göstermeye yaramakla birlikte bu
kavramların yaşam formu olarak kullanılmaktadır. Bunun yanısıra sözcükler duygu değeri, duygusal
değerlendirmeleri de ifade ederler. Daha net söyleyecek olursak; ‘’özne sözcükler yardımıyla
nesneleri, kavramları adlandırıp gösterirken onlara yönelik şahsi muamelesini, duygularını(hoşlanışını,
imrenişini, nefretini, kızgınlığını, şımartışını - nazlamasını, sevdiğini, hoşlandığını v.b.) bildirmek için
de hareket eder.[1] Buna bağlı olarak sözcüğün manasıyla ilgili şu temel bilgilere ulaşırız:
Birincisi, sözcüğün kavramları, nesneleri adlandırma boyutu. Sözcüğün sözlük anlamı, gerçek
anlamı, denotatif manası. Bu anlam kategorisi gerçekteki nesneleri çağrıştırdığı için denotatif mana,
dilin dışındaki gerçekle (nesne, kavram) örtüşür.
İkinci olarak sözcüğün söyleniş şartlarına ve katışanlara bağlı olarak, kazandığı manalardır
ki, yan anlam, mecazi anlam, duygu değeri mana kategorileriyle örtüşür.Buna bağlı olarak da duygu
197
değeri, ekspresiv mana, değer biçme, (olumlu veya olumsuz sezgisel değer biçme), üslupsal manalar
(edebi üsluba bağlı anlamı) da oluşur. Sözcüğün manasının bu ikinci grubuna değindikten sonra
dildeki duygu değerinin oluşumuna yönelik düşüncelerimize yer vereceğiz.
İnsanoğlu kendini çevreleyen dış dünyadan ayrı yaşayamadığı için, tabii ve sosyal olayların,
kavramların her türlü tesirlerine kapılır. Bu tesirlerin karakterine göre çeşitli durumlara girer ve
hislerini, duygusal değerlendirmelerini bildirir. Demek ki öznenin duygusal durumu uyarıcı tesirlerin
yapısına, niteliğine göre şekillenir.
Duygu değeri- duygusal değerlendirme çok yönlülük arzettiği için farklı bilim dallarında da
konusu olmuştur.Mesela filozoflar; somut dünyanın soyut tasvirlerinin oluşmasının nedenlerini
duygusal değerlendirmelere bağlamakta, psikologlar; kişinin tavır ve hareketlerini ruhsal halleriyle
ilişkilendirip incelemekte, fizyologlar; duygu değerini organizmadaki her türlü manalı kavramın,
hareketliliğin nedeni olarak görmektedirler.Dilbilimciler ise şu üç durum için duygu değerini ele alırlar.
1. İnsanoğlunun kapıldığı psikolojik şartlar, bu psikolojik şartların kişiye tesiri ve bu tesirlere
kişinin verdiği reaksiyonlar.
2. Duygusal durumlar karşısında kişinin verdiği reaksiyonların farklılığı, bulunduğu duygu
durumuna göre kullandığı dilsel ögeler ve bunların kullanılış tarzları.
3.Bu dilsel ögelerin edebi tekstlerde somut olarak kullanılması ve edebi metinlerdeki üslupsal
nitelikleri ve gücü.
Burada sözü edilen mesleye -duygu değerine- bağlı olarak şöyle bir soru aklımıza
gelebilir.Kişi niçin fikirlerini ve mesajını düz bir şekilde alıcıya ulaştırmakla yetinmeyip, o fikre yönelik
hissiyatını ve duygusal değerlendirmesini de bildirme gereği hisseder? Bunun sebebi kendimizi
çevreleyen dış dünyanın şartları, kişinin dış dünyadaki olaylara, kişilere onların tavır ve davranışlarına
tarafsız kalamamasıdır.
Kişinin duygusal değerlendirme içine girmesi her türlü
durum ve şarta
gerçekleşebilir.Nesneler, olaylar, tavır ve davranışlar, karakter, iş hayatı, meslekler, sosyal ilişkiler
öznenin duygusal değerlendirmelerine etki eder.İşte bütün bu şartlar neticesinde kişinin sezgileri
uyanıp, içsel hareketlenmeler oluşup, her türlü hissi yaratarak duygusal değerlendirme ortaya
çıkarabilir. Konuşmanın veya yazınsal bir ürünün tamamı da bu değerlerden oluşan esenlikli
(euphorique) ya da esenliksiz (dysphorique) duygu değerine sahip olabilir.
Hislerin ve duygu değerinin ortaya çıkması demek, onların uyanıp öylece kalakalması demek
değildir.Bu onların realiteye dökülüşü, dışarıya yansıması, karşı tarafa hissettirilişi anlamına da
gelir.Bu noktada dil işin içine girer. Çünkü hislerin uyanıp duygu değerinin daşarıya yansıtılmasında
en anlamlı vasıta dildir.
Yukarıda söylenenlerden harketle tabii ve sosyal kavramların, her türlü olayın, iş-hareketin,
v.b. sevimli veya sevimsiz tesirlerinden etkilenerek bu tesirlere uygun her türlü muamelenin ortaya
çıkışından, o muameleleri oluşturma muhtaçlığından dilde özel bir mana katmanı (emosyonel mana
kategorisi- duygu değeri) oluşmuştur dersek yanılmış olmayız.Bu yönüyle de sözcük eğer bir duygusal
değerlendirme bildiriyorsa bunu sözcüğün duygu değeri diye adlandırırız.Bu mana kategorisi
dilbiliminde emosyonel mana kategorisi, duygu değeri, duygu ulamı, (emotive value, catégorie
thymique, valeur thymique) olarak adlandırılmaktadır. Emosya-Эмоция Fransızca’daki “emition’’
sözcüğünden alınmıştır. Heyecanlanma, duygu, sezgi, his manalarına gelmektedir. A.J.Greimas ve J.
Courtès’in Göstergebilim Sözlüğü’nde ‘‘duygu değeri’’ kavramı (valeur thymique, catégorie thymique)
şöyle açıklanır: “Duygu ulamı, bir insanın sahip olduğu algıya bağlı anlam alanını eklemlemeye yarar.
(…) Duygusal ulam, yerine göre esenlikli/esenliksiz şeklinde eklemlenir.” [2]
Örnek: şeytan
Şeytan azapta gerek, haydi şimdi de konuşşun da görelim bakalım.(K.D.)
198
Sen kuyruklu şeytan, sen benim kanımı kuruttun. Sen benim vebalimi aldın, şimdi bende
yalnız kaygı kaldı.(N.Baytemirov)
Örnek: ahmak
Akıllı düşman, ahmak dosttan iyidir.(Atasözü)
Sakallı(yaşlı) adama, zehirli yılan diyen, bu nasıl bir aptal? Sakalım vursun, sakalım, ahmak.
Sen kimsin? Kabirden mi, yerden mi çıktın? Kızımı tatlı uykusundan uyandırdın diye Bakabay
yerinden kalkmaya yeltendi.(N.Baytemirov)
Örnek: zavallı
Zavallı kadın kanlar içinde bile, kesildi mi ellerin yavrumcuğum, dedi.(Kesildi mi
ellerin?(A.N.Asya)
Şimdi anladım demek ki, sosyalizmden, onun ideolojlerinden sıkışan, kısıtlanan ruhani
dünyasını, kimsenin kadrini bilemedigi sihirli hünerini, şu ağaçlara, dallara, onları diken aziz üstadı
Isak Molla’nın ruhuna adarmış, zavallı adamcağız. (B.A.)
Örneklerden de anlaşılacağı üzere cümlelerde yer alan
şeytan, ahmak, zavallı
sözcüklerinde gerçek, sözlüksel anlamlarının yanında değişik
duygu değerleri (nefret,
memnuniyetsizlik, acıma, merhamet) de verildi.Burada belirtmemiz gereken bir husus da, örneklerde
duygu değeri bildiren sözcüklerin gerçek, sözlüksel anlamlarının gölgede kaldığı, birinci rolde duygu
değerlerinin olduğu, okuyucunun sözcüklerin gerçek, sözlüksel anlamlarını nazara almadığıdır.Bu
yönüyle üslupçu İ.B. Arnold’un şu fikrine katılmamak mümkün değil:
“Эмоциональный компонент возникает на базе предметно-логического, но, раз
возникув, характеризуется тенденцией вытеснять предметно-логическое значение или
значительно его модифицировать” (Emotsiya birimi, sözcüğün predmetno - logikalık bazında
meydana çıkar fakat predmetik - lojik, anlamı yok eder. )[3]
Duygu değeri ifadesiyle ilgili iki meseleye göz atmamız yerinde olcaktır:
İlmi kaynaklarda emosya, sezgi (“duygu değeri”) terimleri kullanılıp, bazen de sinonim
(eşanlamlı) olarak ele alınıp, “..........-e, ........-a yönelik muamele” şeklinde adlandırılmaktadır.Bazı
dilbilimciler ise ikisinin arasına sınır koymaktadır.
Mesela, İ.B. Arnold,
karşılaştırmalı olarak, kısa bir anda olup biten heyecanlanma,
sevinme, sevinç, korkma, şaşırma, öfkelenmek v.b. emosya olarak; uzun süreli olan sevgi, nefret,
saygı duyma, darılma, kaygılanma, meraklanma v.b. de sezgi olarak adlandırmaktadır.
Görüldüğü üzere bu ayrımda, öznenin herhangi bir nesneye, kavrama yönelik muamelesi ve
uzama süreci ele alınmaktadır.Bu açıdan, duygusal değerlendirme ile sezgi-his arasında fark olması
ve ayrı ayrı ele alınması gerekmektedir. Fakat bu duyguların uzayış derecesi çok kısa bir an mı, yoksa
uzun uzadıya uzayıp gitmekte mi ve bu süre her kişide aynı mı olmakta, en sonunda her iki durumda
da aynı kavramı mı (duygusal değerlendirmeyi) adlandırmaktadır. Bütün bu sorular bir yana, böyle
bir ayrım dilbilimin, üslup biliminin değil, psikolojinin alanına girdiğinden bu meselenin dildeki duygu
değerine çok derinden tesir edeceğini sanmıyoruz.
II. Emosyonel Mana-Duygu Değeri
Emosyonel manaya gelecek olursak, yukarıda da belirttiğimiz gibi bu konuyla ilgili olarak
duygu değeri, duygusal değerlendirme, pekiştirmeli -değerlendirmeli mana, duygu değeri olan ifade
veya sözcük v.b. terimleri kullanılmaktadır.Fakat bu terimlerin hepsi emosyonel manayı
adlandırmaktadır. Bir kavramın birden fazla terimle adlandırılmasının sebebi, emosyonel manaya
yönelik bakış açılarının çok farklı oluşundandır. Emosyonel mana ile ilgili bakış açılarına göz atacak
olursak şunları görürüz:
199
a)Kendi leksik manası yönüyle(leksik anlamı ile teksten bağımsız olarak) emosyonel mana
çağrıştıran, emosyayı içine sindirmiş, manasal görevi emosya ile bütünleşmiş sözcükleri emosyonel
sözcükler olarak ele almak gerek.(kurbanın olayım, bereketim, ahmak, kıt akıllı, vicdansız, acımasız,
kan içen, merhametsiz, geveze, çenesi düşük, peçel, zavallı, perişan, gariban, ceylan gözlüm,
kuzum... v.b.)
b)Mana itibariyle, sadece emosya ile sezgileri oluşturan sözcükleri değil, bununla birlikte
sezgilerin adları olan sözcükleri. (sevinç, üzüntü, özlem, nefret, korku, azarlama, müjde v.b.) de ayrıca
ele almak lazım.
Eğer sözcükleri, duygu değeri bakımından ve
gruplayacak olursak üçe bölebiliriz.
sezgilerle olan yakınlıkları yönüyle
1.Tarafsız sözcükler: dağ-, taş , geldi, gitti, bir, о v.b.Bu tür sözcükler adından da anlaşılacağı
gibi hiç bir duygu değeri taşımadığı gibi karşı tarafta duygusal değerlendirme oluşturmaz.
2.Emosya-duygu değeri ile sezginin adını bildiren sözcükler: sevgi, nefret, özlem, hasret,
korku, kıvanç v.b. sözcükler ister tek başlarına olsun isterse bir bağlamda kullanılsın duygu değeri,
his reaksiyonu oluşturmazlar.Sadece hissi veya duygu değerini adlandırırlar.Onların adı olurlar,
duygu değeri ifade etmezler.
Örnek:
Nasıl doysun yılların özlemini gideriyor.-A.İlhan.
Mustafa kemal paşa özlemini çektiği bir yuvaya kavuşmuştur.-H.Taner.
Ben bütün hayatımda bu sadeliği özledim.-P.Safa.’’[4]
Özlem kötü bir derttir. Özellikle küçükken ana, babaya özlem duyulsa, onun sonunda
kişinin hastalanması dahi ihtimaldir.
GÜNEŞE AŞIK ÇOCUK
.............................................
Camlar arkasında bekleyen çocuk,
Üç mevsim güneşin seyrine dalar.
Ve kışın güneşi özleyen çocuk,
Diliyle buğulu camları yalar.(C.S.Tarancı)
Senin de nihayetsiz hasretle gözlerini ve yanaklarını öper, senin gibi ince derin, manalı ve
tadına doyulmaz mektuplarını sabırsızlıkla beklerim. Biricik Nihal Abla!Seni çok seven ve özleyen
ağabeyin,Cahit Sıtkı(C.S.Tarancı Evime ve Nihale mektuplar,İ.Enginün)
Bu örneklerdeki seven ve özlem sözcükleri hiçbir surette duygu değerine sahip olamaz.Bu
cümleleri okuyan da bir sezgiye kapılıp duygusal değerlendirmede bulunamaz.Cümlelerdeki seven
ve özlem sözcükleri hislerin adları olarak kullanılmıştır.
3.Emosyonel mana-duygusal değerlendirme taşıyan, emosya ile sezgilere yakın olan, leksik
yapısı itibariyle duygu değeri bildiren
sözcükler. Bu tür sözcükler herhangi bir bağlamda
kullanılmaksızın da duygu değeri ifade ederler.zavallı, cesur, uyanık, biçare, gariban, yiğit, açıkgöz,
kurnaz,v.b.
Birinci gruptaki tarafsız sözcükler ile ikinci gruptaki sözcükler emosya açısından hiç
değerindedir.Bu iki grup arasındaki tek fark, birinci grubun somut, nesnel, ikinci gruptakilerin soyut,
öznel kavramların adı olmasıdır.
Duygu değerine sahip olup omama bakımından yaptığımız bu gruplamada sadece 3.
gruptaki sözcükleri duygu değeri (emotive value, categorie thymigue, valeur thymigue) açısından ele
alıp inceleyebiliriz. Ancak duygu değerini ifade etmesi bakımından sözcükleri bu kadarla
sınırlandırmak
doğru olmaz. Buradaki sözcükler dilin kelimelerinin herhangi bir bağlamda
kullanılmadan da duygu değeri ifade edebileceğinin kesin delilidir.Ayrıca dildeki dört temel düzeyde
değişik ögelerle de duygu değeri kazanabilirler.Bunlar, fonetik, morfolojik, leksik ve sentaktik
200
ögelerdir.Örneğin; afferin(fonetik yolla), can-ım(morfolojik yolla), çenesi düşük(leksik yolla- dilsel
hazır ögeler), malesef babasını...(sentaktik yolla, eksiltili cümle) [5]
Buradan yola çıkarak şöyle bir fikir yürütmemiz mümkün.Birinci ve ikinci gruptaki sözcükler
edebi tekstte emosyonel mana oluşturamaz mı, bu sözcükleri de emosyonel sözcükler grubunda
inceleyemez miyiz?
Gerçekten de edebi teskti sadece sözcük, ek, ses veya imla kuralları(virgül, nokta, - çizgi)
olarak düşünemeyiz. Dilin bu ögeleri edebi tekstin içinde, kontekste bağlı olarak emosyonel mananın
oluşmasına yardımcı olurlar.Bunu da ancak edebi eserin yapısal özelliği ile açıklayabiliriz.
Örnek;
ÇIKTIM ERİK DALINA
Çıktım erik dalına
Anda yedim üzümü
Bostan ıssı kakıyıp
Der ne yersin kozumu
İplik verdim cullaha
Sarıp yumak etmemiş
Becid becid ısmarlar
Gelsin alsın bezini
Bir serçenin kanadın
Kırk katıra yüklettim
Çift dahi çekemedi
Şöyle kaldı kazını
Bir sinek bir kartalı
Salladı vurdu yere
Yalan değil gerçektir
Ben de gördüm tozunu
………………………(Şathiye,Y.Emre.)
Yunus Emre’nin bu şiirinde bir tane bile betimleme oluşturan sözcük olmadığını, sözcüklerin
herbirinin düz, sözlük anlamında kullanıldığını emosyonel mana taşımadığını görmekteyiz.Fakat
dilbilimsel analiz yapacak olursak, düzanlamlı sözcüklerin anlamlarının nasıl bir semantik değişime
uğradığını, poetik fonksiyona (şiir diline) sahip olduğunu, duygu değeri kazandığını farkederiz. Genel
olarak söyleyecek olursak bu şiirin, o devrin siyasi bakış açısını, halkın etik düşüncelerini, dine yönelik
heyecanlarını, dönemin olaylarına yönelik yerdeşlikleri(izotopie); esenlikli- esenliksiz duygusal
değerlendirmelerini, verdiğini görürüz.Örneğin bu şiirde geçen; erik, üzüm, ceviz kelimeleri denotatif
manasının dışında ayrıca manalara sahip olmuştur. Erik sadece dışı yenen bir meyvedir.İçindeki
çekirdeğinin yenilmemesinden hareketle erik dinin dış kurallarını temsil eder.Üzüm ise içiyle ve
dışıyla yenen bir meyvedir. Bu yönüyle dinin özünü, ceviz ise dışı yenmeyip içi yendiği için hakikatı
temsil eder.Fakat okuyucu bunları edebi tekstin hepsini okuduktan sonra, kendinde oluşan
yerdeşlikler sayesinde anlayabilir. Yoksa erik, üzüm, ceviz sözcükleri tek başlarına emosyonel
manaya sahip olamazlardı.
Şiirdeki örneklerden hareketle düz anlamlı sözcüklerin de poetik anlama sahip olduğunu
görürüz. Bu açıdan bakıldığında dildeki bütün sözcükleri yan anlamlı ve duygu değerli sözcükler
olarak ele almamız gerkiyormuş gibi bir fikir oluşabilir. Fakat dildeki duygu değerinin en önemli yönü
sözcüğün konteksten dışarı, kendi başına da sezgileri uyandırıp, emosyonel mana oluşturabilmesi ve
okuyucu üzerinde yerdeşlik meydana getirerek izlekler sağlayabilmesidir.Bu tür sözcükler de bu
yönleriyle diğer sözcüklerden ayrılıp emosyonel sözcükler olarak adlandırılmalıdır.
Örneğin, ahmak sözcüğünü ele alalım.Bu sözcük “kıt akıllı, akılsız” (akılsız dostan akıllı
düşman iyidir v.b.) manalarını bildirir.Bu manalar ahmak sözcüğünün, düz anlamıdır.Fakat bu
sözcüğü kullandığı anda öznenin ve duyanın ahmağa yönelik hislerini, duygusal değerlendirmelerini
201
(nefret etmek) de oluşturur.Bu da ahmak, sözcüğünün duygu değerini meydana getirir. Demek ki aynı
anda sözcüğün iki mana kategorisi;
a) Kavramın veya nesnenin adı, gerçek anlamı, sözlük anlamı,
b) Yan anlamı, mecazi manası, duygu değeri beraber yaşar.
Sonuç
Sonuç olarak emosyonel mana ve sezgilerle ilintili olan sözcüklerin hepsini bir gruba
(emosyonel sözcükler) koymak mümkün değildir.Sözcükleri semantik yapı ve içeriklerine göre ayırıp
analiz etmek gerekmektedir.Bu yönüyle sözcükleri duygu değerine göre üç ana grupta inceleyebiliriz.
1. Belli bir duygunun adı olan, duygusal değerlendirmeyi adlandıran kelimeler: sevinme,
müjde, üzülme, şaşırma, nefret, destekleme, alay v.b.
2.Morfolojik vasıtalar yardımıyla duygu değeri kazanmış ve sezgisel değerlendirme
ifadeleriyle süslenmiş kelimeler: baba–cığım, anne-ciğim, can-ım, çerağ-ım, aşk-ım, kuzu-cuğum,
kızlar-ım, anne-m, ...v.b.
3.Leksik manasında duygu değeriyle beraber, duygusal
değerlendirme taşıyan
kelimeler:ahmak, sersem, geveze, cani, zavallı, garip,biçare, kaynana, kayın valide gelin, görümce,
üvey ana, üvey baba...v.b.
Bunların içinden 2. ve 3. gruptaki sözcükleri emosyonel mana taşıyan- duygu değerli
sözcükler olarak ele alabiliriz, çünkü bunlar direk duygu değeri oluştururlar. 1. gruptaki sözcükler ise
duygu değerinin adı olmaktan öteye gidemezler, okuyanda ve dinleyende duygusal değerlendirme
oluşturmazlar.Sadece duyguları adlandırmaya yararlar.
KAYNAKLAR
1. Ахматов, Т., Давлетов С., Иманалиев С., Сартбаев. К. Тил илимине киришүү.-Ф., 65бет
2. Greimas, Algirdas- Julien-Courtès, Joseph, Semiotique. Dictionnaire Raisonne De La Theorie
Du Langage, Paris, Hachette, 1979: 396.
3. Арнольд, И.В., Стилистика современного английского языка. – Л., Просвешение, 1981.
106-бет
4. T.D.K.T.Sözlüğü,-Ankara,2005,s.1558.
5. Koca, Ayşen,Түрк жана кыргыз тилдеринде эмоционалдык экспрессивдик маани
категориясы-Türk Ve Kırgız Dillerinde Emosyonel-Ekspresiv Mana Kategorisi(Emosyonel –
Ekspresiv Mananın Araştırılma Tarihi, Yapısı, Oluşturulma Yolları, Anlam Grupları) U.A.A.Ü.
Yayıları, Bişkek, 2011)
202
FUZULİ’ NİN ‘’BENİ CÂNDAN USANDIRDI CEFÂDAN YÂR USANMAZ MI/ FELEKLER YANDI
ÂHIMDAN MURÂDIM ŞEM'İ YANMAZ MI’’ GAZELİNİN TAHLİLİ
Doç.Dr.Ayşen Koca
U.A.A.Ü.,S.B.F., TÜRKOLOJİ BÖLÜMÜ
BİŞKEK, KIRGIZİSTAN
aysen_koca71 hotmail.com
Özet: 16.yüzyıl edebiyatımızın -Divan Edebiyatı’nın- özellikle şiir alanında en parlak çağıdır.
Divân şiirinin
ihtişamlı bir gündoğumu olan
XVI. y.y., en büyük Türk şairi Fuzuli’nin
devridir.Yazımızın amacı; Fuzuli’nin ‘’Beni cândan uṣandırdı cefâdan yâr uṣanmaz mı/Felekler yandı
âhımdan murâdım şem'i yanmaz mı’’ gazelinin klasik şerh yöntemiyle yorumlanması ve şekil
incelenmesinin yapılmasındandan ibarettir.
Anahtar kelimeler: Fuzuli, gazel, şerh, divan şiiri.
A)GAZELİN MUHTEVİYAT(İÇERİK) TAHLİLİ
A1.Gazelin Osmanlıcası
A2.Gazelin Transkripti ve Günümüz Türkçesi’ne Çevrilişi
Beni cândan uṣandırdı cefâdan yâr uṣanmaz mı
Felekler yandı âhımdan murâdım şem'i yanmaz mı
Ḳamu bîmârına cânân devâ-yi derd ider iḥsân
Niçin ḳılmaz mana dermân meni bîmâr ṣanmaz mı
Şeb-i hicrân yanar cânım döker ḳan çeşm-i giryânım
Uyarır ḥalḳı efgânım ḳara baḥtım uyanmaz mı
Gül-i ruhsârına ḳarşu gözümden ḳanlu aḳar ṣu
Habîbüm faṣl-ı güldür bu aḳarṣular bulanmaz mı
Gamım pinhân dutardum ben dediler yâre ḳıl rûşen
Desem ol bî-vefâ bilmen inanur mı inanmaz mı
Değildim ben sana mâil sen ettin aḳlımı zâil
Mana ṭa'n eyleyen gâfil seni görgeç utanmaz mı
Fuẑûlî rind-i şeydâdır hemîşe ḥalḳa rüsvâdır
Ṣorun kim bu ne sevdâdır bu sevdâdan uṣanmaz mı[1]
A3.Metnin(Gazelin) Kelime Çalışmaları
‘‘bîmâr (F.) [‫] بيمار‬1. Hasta.
bîvefâ (F.-A.) [‫ ]بی وفا‬1. Vefasız, sözünde durmayan. “bî-” Farsça bir ön ektir. Başına
geldiği kelimenin anlamını olumsuz yapar.
cân (F.) [‫ج ان‬. ]1. Ruh. 2.Can. 3.Sevgili.
203
cânân (F.) [‫ ]جا نان‬1.Sevgili.
cefâ (A.) [‫]جف ا‬1. Üzme, eziyet etme.
çeşm (F.) [‫] چشم‬1. Göz.
giryân (F.) [‫]گریا ن‬1. Ağlayan.
giryân etmek: ağlatmak.
giryân olmak:ağlamak.
çeşm-i giryân: Ağlayan göz.
devâ (A.) [‫] دواء‬1.İlaç. 2.Çare, derman.
efgân(F.)[‫]افغان‬1.Feryat
etme,
figan
etme,
figan,
çığlık.
fasl (A.) [‫] فصل‬1.Mevsim. 2.Bölüm. 3.Çözümleme.
gül(F.)[‫]گل‬1.Çiçek.2.Gül.
Fasl-ı
gül:
Gül
mevsimi,
ilk
bahar.
felek (A.) [‫ ]فل ک‬1.Gökyüzü. 2.Talih. 3.Kader.
felek: Gök yüzü. Edebiyatta felek daha çok şikâyet yerine kullanılır. Divan şairleri
tarafından daha çok yükseklik, yücelik, genişlik, sonsuzluk ve parlaklık gibi özellikleriyle anılmıştır.
Âşığın çektiği acı ve ızdıraplardan dolayı ettiği âh ve figanlar de felekler kadar sonsuzdur.Felek
ihtiyarlığı, dönekliği, kimseye yâr olmaması, kahpeliği gibi özelikleriyle şikâyetlere sebep olur.
gâfil (A.) [‫ ]غافل‬1.Habersiz. Herhangi bir konuda haberi ve bilgisi olmayan.
gam (A.) [‫ ]غ م‬Keder, üzüntü.
giryân (F.) [‫ ] گریان‬1.Ağlayan.
giryân etmek :Ağlatmak.
giryân olmak: Ağlamak.
görgeç: Görünce, gördüğünde.
habîb (A.) [‫]ح بيب‬1.Sevgili. 2.Dost. 3.Hz. Muhammed
hemîşe (F.) [‫ ]ه ميهش‬Daima, her zaman. sürekli.
hicrân (A.) [‫]هج ران‬1..Ayrılık. 2.ayrılık acısı.
ihsân (A.) [‫احسا ن‬. ]1. Bağış. 2.iyilik, yardım.
kamu: Bütün, hep, tamam.
mâil (A.) 1[‫ ]مائل‬1 .Eğilimli, istekli. 2.Eğimli, meyilli. 3.Çalan.mâil olmak eğilim
göstermek.Meyletmiş, gönül vermiş.
murâd (A) [‫ ]م راد‬İstek, arzu.
pinhan (F.) [‫ ]پ نهان‬Gizli, saklı.
rind (F.) [‫ ] رند‬Dünyayı umursamayan.Dünya işlerine önem vermeyen kişi, kalender.
ruhsâr (F.) [ ‫ ] رخسار‬Yüz,yanak.
rûşen (F.) [ ‫] نشور‬1.Aydınlık. 2.Açık, aşikar.
rûşen kılmak: Açıklamak, söylemek. aydınlatmak, anlatmak.
rüsvâ /y (F.) [‫ ] رسوای‬Rezil.rüsvâ.
şeb (F.) [‫ ]ش ب‬Gece.
hicrân (A.) [‫]هجرا ن‬1.Ayrılık. 2.ayrılık acısı.
şeb (F.) [‫ ] شب‬Gece.şeb-i hicrân: Ayrılık gecesi.
şem’ (A.) [‫] شمع‬1.Mum. 2.Balmumu.
şeydâ (F.) [‫ ]شي دا‬Mecnun, çılgın, deli, şaşkın.
ta’n (A.) [‫ ]ط عن‬Ayıplama, kınama, kötüleme, suçlama.
ta’n edilmek :Ayıplanmak, kınanmak, kötülenmek, suçlanmak.
ta’n etmek :Ayıplamak, kınamak, kötülemek, suçlamak.
ta‘n eylemek: Ayıplamak.
zâil (A.) [‫ ] زائل‬Yok olan, yok olucu.
Zâil olmak: Yok olmak, ortadan kalkmak.Zâil etmek:sona erdirmek, ortadan kaldırmak.’’ [
2]
A4.Gazelin Günümüz Türkçesi’yle Nesre Çevrilişi
1-Sevgili beni candan usandırdı, cefadan usanmaz mı?Âhımdan gökler yandı, dileğimin
mumu yanmaz mı?
2-Sevgili,bütün hastalarının derdine ilaç veriyor, bana niçin ilaç vermiyor?Beni hasta sanmıyor
mu?
3-Ayrılık gecesinde canım yanar, ağlayan gözüm kanlı yaş döker, feryadım halkı uyandırır,
kara bahtım uyanmaz mı?
4-Yanağının gülüne karşı gözümden kanlı su akar (yani:kan ağlarım); sevgilim! Bu gül
mevsimidir, akar sular bulanmaz mı?
5-Ben gamımı gizli tutardım,”sevgiliye aç” dediler, desem o vefasız acaba inanır mı?İnanmaz
mı?
204
6-Ben sana meyletmiş değildim, aklımı sen yok ettin;beni kınayan gafil seni görünce utanmaz
mı?
7-Fuzuli çılgın bir rinttir, daima halkın diline düşmüştür; sorun ki bu nasıl sevdadır?Bu
sevdadan usanmaz mı?
A5.Metin Üzerinde Çalışmalar ve Gazelin Şerhi
Şiirin Teması Hakkında;
Şiirin teması; şairlere divanlar dolusu gazeller yazdırtan, şiir kitaplarının neredeyse tamamını
kapsayan, geçmişten günümüze başına gelen herkesi, dertlere giriftar eden, sevdagillerden
sevgiliye olan aşk ve bu aşk etrafında şekillenen kişisel serüven, ona kavuşamamanın verdiği
acıdır.Divan edebiyatında özellikle gazel türünde yazılan şiirlerin genelinde işlene konu sevgi,
sevgilinin aşığa itibar etmemesi, aşkını karşılıksız bırakması, bu sebepten aşığın acı çekmesidir.Aşık
çekmekte olduğu dertlerden her ne kadar yakınıyor görünse de halinden şikayetçi değildir.Bu aşk
ızdırabının hiç bitmesini istemez. Bilakis bu durumdan memnundur.Çünkü şairin gerçek varoluş
sebebi, bu aşkın inşasını yapmaktır yani aşkının şiirini yazabilmektir.Eğer aşığı dertlere giriftar eden
aşk olmasa veya vuslata erse, aşkın büyüsü uçacak, cazibesi kaybolacaktır.Dolayısıyla şairin şiirini
yazması için gerekli sebep ortadan kalmış olacaktır.
Şiirde zikredilen aşk, platoniktir. Olan değil olması arzu edilen aşk betimlenmiştir.Aşk konusu
realist değil, idealist dillendirilmiştir.Gazeldeki sevgi güncel hayattaki aşk değil, aşk kavramının bizzat
ta kendisidir. Şair adeta ben senden önce, seni sevmeyi sevdim demektedir.Vuslat vuku bulursa şair,
hayalinde canlandırdığı bu sevginin biteceğini bilir ve bundan dolayı da aşkını, ışk(sarmaşık) gibi
bedenine ve ruhuna dolayarak insan üstü bir vasıfla aşkını kendine yar edinmekte, asla insanileşmek
istememektedir.Aşka, aşığa, sevgiliye, ağyara(masivaya) yüklenen idealist, ülküselci yalaşım divan
edebiyatında yaygın olmakla bereber; şairin – aşığın gerçekten sevmiş olabileceği(ki bunun divan
edebiyatında birçok örneği vardır)hatırlanmalıdır.Bu durumu, bir de dönemin sosyal şartları içinde
değerlendirirsek gerçek tüm aydınlığıyla gün yüzüne çıkacaktır.Dinsel kurallar ve kadının toplumsal
konumu göz önüne alınırsa, şairlerin neden belli imge, imaj, metafor, telmih vb. içinde kalarak aşkı
anlatma formunu tercih ettiklerini anlayabiliriz. İşte o vakit Divan Edebiyatı’na da haksızlık etmiş
olmayız.
Fuzuli tasavufçu değildir ancak tasavufi unsurlardan istifade etmiştir.Gazel tasavufi açıdan da
rahatlıkla açıklanabilir.Mecazi aşkın işlendiği şiirlerdeki sevgili kavramı yerine Allah’ı; giriban, gariban
aşık yerine, Hak yolunda yürüyen Allah’la hemhal olmak isteyen Hak Aşığı’nı koyabiriz. Hak aşığı da
fenafillaha erme yolunda çekeceği her türlü derten hoşnuttur,
Divan Edebiyatı Kıstaslarına Göre Gazelde Yer Alan Âşık ve Sevgili Tiplemesi
Şiirde anlatılan sevgili, Klâsik Türk Edebiyatı’ndaki
göstermektedir.Fuzuli’ye başka bir gazelinde de;
sevgili tiplemesi ile uygunluk
Benim tek hîç kim zâr ü perişân olmasın yâ Rab
Esîr-i derd-i aşk u dâğ-ı hicrân olmasın yâ Rab,
dedirten, aşığa daima eza, cefa çektiren ve çektirdiklerini adeta umursamayan bir sevgili tiplemesi yer
almaktadır. Şiirde anlatılan aşık tiplemesi de Klâsik Türk Edebiyatı’ndaki sevgili tiplemesi ile birebir
örtüşmektedir.Bu, Âhımdan gökler yandı, dileğimin mumu yanmaz mı? şeklinde serzenişte bulunan,
dertkar aşık tiplemesidir. Sevgili cefalarla adeta aşığı feleğin çemberine sokar sokar çıkarır. Sevgili
bütün hastalarının dertlerine çare bulur, ama âşığın derdiyle ilgilenmez, âşık da ona duyduğu sevgiyi
gizlemektedir; çünkü açığa vurduğu zaman sevgilinin ona inanacağından emin değildir. Ayrılık
gecesinde sabaha kadar kanlı göz yaşı döker. Yine de kara bahtı uyanmaz. Talihi gülmez.Sevgilinin
güzelliği onun aklını başından almıştır.Bu nedenle şair(aşık) sevgisiyle özdeşleşmekte ve toplum
kurallarına aykırı davranmakta, halk da onu deli-mecnun olarak addetmektedir.Halbuki aşık; mecnun,
deli değildir sadece aklı aşkla örtülmüştür.Durumu bilmeyip de bu yüzden âşığı ayıplayanlar, ona deli
diyenler sevgilinin güzelliğini gördüklerinde mahcup olacaklardır.Gazelimizin birinci beyti müteakiben
diğer beyitleri bu durumu izah etmektedir.
205
Görüldüğü üzere Fuzuli konusunu mecazlı anlatım tarzıyla işlemiştir.İkinci beyitte sevgili
hekim olarak düşünülmüş, aşık hasta olarak nitelendirilmiştir.Divan şiirinde aşığın güle, komutana,
zengine, hükümdara; sevgilinin de bülbüle, tutsağa, köleye, esire, kula dilenciye benzetildiği mecazlar
da mevcuttur.
A6.Gazelin Şerhi
Bu bilgiler çerçevesinde gazeli beyit beyit şerh edecek olursak;
Birinci beyit:
Beni cândan uṣandırdı cefâdan yâr uṣanmaz mı
Felekler yandı âhımdan murâdım şem'i yanmaz mı
Sevgili beni candan usandırdı, cefadan usanmaz mı?Âhımdan gökler yandı, dileğimin mumu
yanmaz mı?
Aşık, aşkı yolunda gördüğü eza ve cefalardan, çektiği sıkıntılardan dolayı canından usandığı
hâlde; sevgili eziyet etmekten vazgeçmez. Şair sevgilinin kendisine çektirdiği cefa yüzünden yüreği
yanmakta ve ah çekmektedir. Ah çekerken yanmış yüreğinden çıkan ah ateşi gökleri yakmaktadır.
Öyle ki aşığın yanmış yüreğinden çıkan ah ateşi inlemelerini o yörenin halkı sabah ezanı okunuyor
zanneder. Burada mübalağa sanatından söz edebiliriz. Şairin asıl anlatmak istediği ah sesinin göklere
kadar ulaştığı ve oraları dahi yaktığı, ama muradının mumunun yanmadığı yani sevgilisinin onun
sevgisini görmezlikten geldiğidir. Burada murat mumunun yanması toplumdaki bir geleneği hatırlatır.
Beyitte bu geleneğe de atıf vardır.Böylelikle bir telmih sanatı da yapılmış olmaktadır. Bir isteği olanlar
evliya türbelerine veya efsaneleşmiş ağaç vb. yerlerde adak adar. Kişinin dileği gerçekleşince oraya
mum yakar. Aslında batıl inanç olan bu gelenek az da olsa halk arasında yaşamaktadır. Ah aynı
zamanda beddua demektir.Ah ve Allah kelimelerinin yazımında da ortaklık vardır.Ortadaki lam harfi
çıkarıldığında ah kalır.Bu yönüyle de aşık beddua etmese de sitemini gizlememekte ve Allah’a iltica
etmektedir.
İkinci beyit:
Ḳamu bîmârına cânân devâ-yi derd ider iḥsân
Niçin ḳılmaz mana dermân meni bîmâr ṣanmaz mı
Sevgili,bütün hastalarının derdine ilaç veriyor,bana niçin ilaç vermiyor?Beni hasta sanmıyor
mu?
Sevgili kendisine âşık olan herkesle konuşarak onlara ilgi gösteriyor. Dolayısıyla onunla
konuşma isteğinde olan âşıklarının derdine derman oluyor.Burada âşık sevgiliyi başkalarından
kıskanmaktadır. Şairimiz hasta (bîmâr) kelimesini mecazi olarak âşık anlamında kullanıyor. Sevgilinin
konuştuğu insanlar onun akrabaları da olabilir.Fakat klasik edebiyatımızdaki aşık- sevgili- ağyar
üçlemesini düşünecek olursak sevgilinin konuştuğu kişiler ağyar yani sevgilinin diğer aşıkları da
olabilir. Şair onu kıskandığı için onları âşıkları zannediyor da olabilir. Fakat bütün bunlara; sevgilinin
âşığa yüz vermemesi, onunla hiç ilgilenmemesi sebep olmaktadır.
Üçüncü beyit:
Şeb-i hicrân yanar cânım döker ḳan çeşm-i giryânım
Uyarır ḥalḳı efgânım ḳara baḥtım uyanmaz mı
Ayrılık gecesinde canım yanar, ağlayan gözüm kanlı yaş döker, feryadım halkı uyandırır, kara
bahtım uyanmaz mı?
Aşığın ayrılık gecesinde canının yanmasını, kanlı gözyaşları dökmesini, aşk derdinden oluşan
inlemelerinin halkı uyandırmasını, aşığın, uğruna her türlü derdi, cefayı çektiği sevgiliden uzak kalmış
olduğu, ayrı düşyüğü şeklinde yorumlayabiliriz.Fakat buradaki ayrılık kavuşmadan sonra vuku bulan
bir ayrılık değildir.Sevgiliyi uzaktan da olsa görememeden oluşan bir ayrılık, belki de sevgilinin ağyara
ilgi duymasıyla ortaya çıkan ayrılık şekli ve bu ayrılıklardan doğan acı bir ızdıraptır. Zaten klasik
edebiyatımızda vuslat yoktur.Aşık bu ayrılık sebebiyle canının yandığını söylemekte Şeb-i hicrân
yanar cânım.. demekte, acı acı içlenmekte ve kanlı gözyaşı dökmekte ve bunu ….döker kan çeşm-i
giryânım, şeklinde dile getirmektedir.Burada aşığın derdinden dolayı ağladığını hem de kanlı
gözyaşları dökerek ağladığını görmekteyiz. Bu dize bize gözleri kan çanağına dönmek deyimini
206
hatırlatmaktadır.Çünkü çok ağlayan insanın gözleri kızarır. Burada aynı zamanda mübalağa sanatı
yapılmaktadır.
Uyarır ḥalḳı efgânım ḳara baḥtım uyanmaz mıDizesinden anladığımız üzere aşık
ağlamalarıyla sabahı etmekte hatta aşığın bu ağlama sesleri halkı uyandırmaktadır. Aşığın yanmış
gönlünden ve yanık gönlüne eşlik eden dilinden çıkan inlemelerini o yörenin halkı sabah ezanı
okunuyor zannedererek uyanır.Burada da yine mübalağa ve telmih sanatlarından söz edebiliriz.
(Uyarır halkı efgânım…)Bu dizeler bize; aşk ağlatır, dert söyletir halk deyişini hatırlatmaktadır.
Dördüncü beyit:
Gül-i ruhsârına ḳarşu gözümden ḳanlu aḳar ṣu
Habîbüm faṣl-ı güldür bu aḳarṣular bulanmaz mı
Yanağının gülüne karşı gözümden kanlı
mevsimidir, akar sular bulanmaz mı?
su akar (yani:kan ağlarım); sevgilim!Bu gül
Âşık, sevgilinin gül yanağına baka baka kanlı göz yaşı dökmesinin sebebini ve gül
mevsiminde yani ilkbaharda suların bulanık olmasını bu beytiyle dile getirmektedir.Âşık sevgilinin
kendisine çektirdiği acı yüzünden çok ağlıyor ve artık göz yaşları bulanık yani kanlı akmaya başlıyor.
Çok ağlayan insan için “gözleri kan çanağına döndü” denildiğini hatırlarsak sevginin derecesine
göre buradaki anlatımın gerçek olabileceğini düşünürüz. Şair kanlı göz yaşlarını ilk baharda bulanık
akan sulara benzetiyor. Fakat gözlerinden akan yaşların kanlı olmasının bilinen sebebi dışında gül
mevsiminde(ilkbaharda) bulanık akan sular gibi kendi gözyaşlarının da sevgilinin gül yanağının
sebebiyle kanlı aktığını anlatıyor. Bir olayı bilinen sebebin dışında daha güzel bir sebebe bağlama
sanatını hüsn-i talil denir.Dolayısıyla beyitte hüsn-i talil sanatı yapılarak olay daha güzel bir sebebe
bağlanmış oluyor. Bu beyitte şair sevgilinin yanağını güzelliği ve kırmızılığı sebebiyle güle benzetiyor.
Burada gözyaşının kanlı olmasında sevgilinin gül yanağının kırmızı renginin gözyaşı damlacıklarına
aksetmiş olduğu düşüncesi de gizlidir.
Şair, şiirin bütününde düşüncelerini, anlatımı etkili kılmak için soru sorarak ifade ediyor.
Edebiyatta bu sanata istifham (soru sorma) sanatı denir. Bu sanatta okuyucunun sorulan soruya farklı
cevap verme ihtimali yoktur. Yani soruda cevabı verilmiştir. Fakat cevabını okuyucu verince şairin
savunduğu düşünceyi kendi düşüncesi zannederek, buna katılma ihtimali artar. Beyitte yer alan “akar
su” “akarsu” kelimeleri arasında ince bir anlam ilişkisi mevcuttur. Buradaki akar su kelimelerinin
yazılışları aynı anlamları ayrı olduğu için bunlar arasında cinas sanatı söz konusudur. Birinci mısrada
suların akacağını söylüyor. İkinci mısrada ise “akarsu” anlamında kullanıyor.
Beşinci beyit:
Gamım pinhân dutardum ben dediler yâre ḳıl rûşen
Desem ol bî-vefâ bilmen inanur mı inanmaz mı
Ben gamımı gizli tutardım,”sevgiliye aç” dediler, desem o vefasız acaba inanır mı?İnanmaz
mı?
Beytinden anlaşıldığı üzere, aşık sevgiliye duyduğu aşk yüzünden çektiği acıyı sevgilisine
açıklamaktan çekiniyor. Gamım pinhân dutardum ben…Arkadaşları ona karşı duyduğu sevgiyi
açıklamasını tavsiye ediyorlar. …..dediler yâre kıl rûşen …Âşığın çekinmesinin sebebi sevgilinin
kendisine inanmayabileceği endişesidir ve bunu aşık; Desem ol bî-vefâ bilmen inanur mı inanmaz mı,
dizeleriyle dile getirmektedir.Bu düşüncenin oluşmasında, eski toplumların kapalı oluşu, insanların
karşı cinse duygularını günümüzdeki kadar açıkça söyleme imkânı bulamamaları, âşığın içe dönük bir
karaktere sahip oluşu her şeyden önemlisi toplumun edep ve haya çizgisinde bir sosyal yaşama
sahip olmaları da etkili olmuştur.
Altıncı beyit:
Değildim ben sana mâil sen ettin aḳlımı zâil
Mana ṭa'n eyleyen gâfil seni görgeç utanmaz mı
Ben sana meyletmiş değildim, aklımı sen yok ettin; beni kınayan gafil seni görünce utanmaz
mı?
207
Âşığın sevgiliye olan bağlılığı altıncı beytinde yakalamaktayız.Sevgili çok güzel olduğu için,
onu görür görmez âşık olan şair zamanla aklıyla değil hisleriyle hareket ediyor. Yani hareketlerini
kontrol edemiyor. Bu sebeple çevresindekiler onu ayıplıyor ve herkesin diline düşüyor.
Çevresindekiler, bir kadın-sevgili için bu kadar gözyaşı dökmesini, feryat etmesini doğru bulmuyorlar.
Burada aşık bu sevdadan memnun olduğunu ve usanmadığını belirtiyor.Fuzûlî âşık olmayı ve aşk
derdini çekmeyi, sevgiliye kavuşmaya tercih eder. Çünkü bu mecazi aşk onu olgunlaştıracak ve hakiki
aşka yükselmesini sağlayacaktır. Oysa sevgiliye kavuşması onu bu ruh olgunluğuna kavuşmaktan
mahrum edecektir. O sevgilinin aşkıyla ıstırap çekmekten, acıyla yoğrulmaktan ve acılarını terennüm
etmekten memnundur. Bu düşüncesini bir başka beytinde şöyle dile getirir:
“Aşk derdiyle hoşem el çek ilacımdan tabib
Kılma derman kim helakim, zehr-i dermânındadır.”
(Aşk derdiyle hoşnudum, ey doktor! Bana ilaç verme ki benim helâk olmam senin derman
olsun diye vereceğin zehrindedir).
Yedinci beyit:
Fuẑûlî rind-i şeydâdır hemîşe ḥalḳa rüsvâdır
Ṣorun kim bu ne sevdâdır bu sevdâdan uṣanmaz mı
Fuzuli çılgın bir rinttir, daima halkın diline düşmüştür; sorun ki bu nasıl sevdadır?Bu sevdadan
usanmaz mı?
Beytiyle aşk ve aşık tasvir edilmektedir.Bu beyte göre ne aşk usanılcak bir aşk ne de sevgili
kendisinden usanılcak bir sevgilidir.Çünkü aşık, aşkın daimi talepkarıdır. Onu mecazi aşktan ilahi aşka
-Leyla’dan Mevla’ya- ulaştıracak yegane yol aşkın yolu, ruhunu doruklara erdirecek kendini kamil bir
insan edecek menziller de ilahi aşkın menzilleridir.
A7.Fuzuli’nin Poetikası Doğrultusunda Gazelin Ana Fikri
Bu gazelin ana fikrini; aşığın asıl sermayesi aşktır, şeklinde söyleyebiliriz.Bu anafikri; aşığım o
halde varım, aşk aşığın yegane beslenme kaynağıdır ve bu yoldan O’nu hiçbir engel alıkoyamaz,
şeklinde genişletebiliriz.Konu bütünlüğü olduğu için bu gazel yek-ahenk gazeldir.Fakat her gazel için
bunu söylemek mümkün olmamaktadır.Beyitleri arasında konu bütünlüğü olmayan gazellerde her
beyit kendi dizeleri içinde, diğer beyitlerden farlı olarak anlam kazanır.
Fuzuli’nin bu gazelinde de diğer gazellerinin pek çoğunda olduğu gibi Leyla ile Mecnun
mazmumu yer almaktadır.Bu meyanda Fuzuli’nin şiirlerinde yer alan bu nazmunun bilinmesinin onun
şiirlerindeki aşkı ve derinliğini anlayabilmek için önemlidir.Onun için bu gazelin şerhini yaparken LeylaMecnun mazmununu anlayabilmemizi sağlayacak beyitlere, Eski Türk Edebiyatı üstadımız İskender
Pala’nın Leyla ile Mecnun [3], adlı eserinden hareketle göz gezdirmemiz faydalı olacaktır.Şöyle ki;Yer
Necit çölleri, zaman Birinci Hicret yılları, soylu Beni Amir kabilesinin beyi, Mülevvahal Amiri’nin bir oğlu
olur. Koydular çocuğun adını, Kays...
Şad oldu anınla ata ene
Şükrana verildi çok hazane
Mecnun doğduğu andan itibaren bulutlarla beraber ağlamıştı.Hiç kimse bilememişti neden
ağladığını Kaysın. Oysa O alalade bir çocuk değildi. O’nda kainatttaki en büyük aşklardan biri
yüklüydü.O bir sevda çekirdeğiydi.O ilahi sevdanın yükünü omuzlamış ve ne kadar ağır olduğunu
anlamış onun için ağlıyordu. Bu yükü ortak taşıyabileceği kalp yarısını arıyordu.Ve nihayet aynı gece
Amiroğulları’nın bir başka beyi Mehdi Bin Sa’d ın çadırında aşkın öteki yarısı doğmuştu.Leyla.... Leyla
geceye dairdi. Aşka dairdi.
Mektepte onunla oldu hemdem
Bir nice melek- misal kız hem, İki badem bir çekirdeğe girdi.
Gördü ki afeti zamane
Misli dahi gelmemiş cihane, Kays onu görüp helak oldu,
Ol baktı buna neşat buldu
208
Bu gördü ona mukayyet oldu, Beni amir güzelleri, Leyla’yı eğlendirmek için kırlara
götürdü.
Yok kimse bu derd-i dilden agah
Bu derd-i dil ile neyleyim ah, Kays olmadan eğlencenin zevki mi olur?
Bülbül gül için kılınca nale
Derdine deva olur mu lale, Leyla arkadaşlarıyla kırda eğlenedursun, diğer yanda Kays
sahraların yolunu tuttu...illa Leyla illa Leyla...
Elverse gedaya padişahlık
Sanman ki kılar dahi gedalık, Babası ciğer paresi Kays’ın eve dönmesi için çok
yalvarır.
Ey kadr ile Kıble-i kabail
Senden kamunun muradı hasıl, Kays için Leyla’yı son bir kez daha babasından
istediler.
Suz ile çekip ciğerden avaz
Arz ettihuday-ı Ka’be’ye raz, Kays’ı alıp Ka’be’ye götürürler.Ka’be’de elbette dualar
kabul görürdü...
Yarab belay-ı aşk ile kıl aşina beni
Bir dem belay-ı aşktan etme cüda beni, Gerçi çılgınlığı bitsin diye götürülmüştü
Ka’be’ye... ama Mecnun böyle dua ediyordu.
Şir olmuş idi enis-i nahcir
Nahcir emerdi şirden şir, Öyle bir aşk çılgını olmuştu ki, bundan sonra cümle vahşetin
adı dostluk olmuştu...
Başında eylerdi mur hane
Göz yaşı ile tapardı dane, Gönüller alışınca surette kıymet mi kalır?..
Boynu buruk ayağa bağlı
Şehla gözü nemli canı dağlı, Kays bütün varını teklif etti avcıya
Öyle sermestem ki idrak etmezem dünya nedir
Ben kimem, saki olan kimdir, mey ü sahba nedir Leyla derdini mumlara yanadursun,
Kays gayrılarla uğraşadurur...
Bir fahgüzerde ol nigare
Uğraşdı ve kıldı bir nezare, İbni Selam bir görüşte vuruldu Leyla’ya
Gül halveti oldu sahn-ı gülzar
Dur oldu bisattan has-u har, İbni Selam’ın bahtı uyandı. Leyla’ya vasıl oldu...
“Mecnun’a yatişti ol vefadar
Asarı telaffuz etti izhar, Nevfel bir efsane savaşçıydı...
Canan için ol diler can
Öz canı için diler bu canan, Bir azim cenk oldu
Vefa her kimseden kim istedim andan cefa gördüm
Kim kim bi-vefa dünyada gördüm, bi-vefa gördüm, Savaşan Leyla’nın ordusu olunca
elbette Mecnuna onun zaferi için dua etmek düşerdi.
Kimse kim özünden ola gafil
Bir özgeye bilmeye ne kabil, Nevfel Kays’ın duası neticesinde yenilmişti...
Leyli evine erişti nevbet
Ol hastaya galip oldu hayret, Zincir-bent olarak Leylanın çadırına kadar gelmişti
Mecnun.
Sanma ki ol oldur benem ben
Bir can ile zindedir iki ten, Ey cihanda varı ben olan babam...
Baştan ayağa nedir bu yanmak
Dud-ı dile dem be dem boyanmak, Kays ömründe bir kez mutlu oldu: Leyla ile
çadırında halvet iken...
Can verme gam-ı aşka ki aşk afet-i candır
Aşk afet-i can olduğu meşhur-ı cihandır, Leyla kan aldırdı demincek...
Yüz gonca dehenlü mah-pare
Gül suyu seperdi reh-güzare, Düğün güzeldi ama İbn Selam çok geçmeden can
verdi...
Her yan nigeran gezerdi ol mah
Bir şahsi hazin göründü nagah, Leyla yollarda, Mecnun çöllerde
Mecnun dedi:’’ ey dürr-i yegane
Mecnun’u bilir misin mişane?’’ Leyla’nın devesi, çölde onu Mecnun’u buldurdu...
209
Evvel ne idi bu aşinalık
Ahir neden eyledin cüdalık? Gel ya benim yanıma; al ya beni yanına!..
Beni candan usandırdı cefadan yar usanmaz mı
Felekler yandı ahımdan, muradım şem’i yanmaz mı? Bir bütün idim ben Leyla ile...
Her derd ki var, Leyli aldı
Ma’lumdur sana ne kaldı? Gül dikensiz olur mu hiç? Leyla nasıl bulsun Mecnun’u...bir
kahır ki onulası değil...
Gel gör ki gamında nice zarem
Sensiz nice zar-u bi- kararem, Leyla Mecnun’dan ayrılır, ama ne’liklerle...
Hurrem olurum ol olsa hurrem
Gam yitse ana, bana yiter gam, Leyla dünyaya hoşçakal diyende,Leyla’nın düğün
alayı idi cenaze alayına dönecek...
Kabrini kucakladı ol nigarın
Can sutkası etti ol mezarın , Artık bana cism ü can gerekmez...Bir aşk için en büyük
an!..
Leyli!... dedi verdi canı şirin
Ol aşık-ı bi karar u miskin, Bir otağa iki sultan... Bir bedende iki can idi, bir sandıkta iki
ten oldu...
Ruhsarlarında zevkten nur
Anlar gam-ı derd-i kıssadan dur, Bir rüya ki, şehidan-ı aşk cennette mutlu idiler...
Her aşkın kendine dair bir serüveni vardır.Leyla ve Mecnun aşkının da serüveni de budur.Bu
aşkın en belirgin özelliği Leyla’dan Mevla’ya (mecazi aşktan ilahi aşka )geçişin temsili olmasıdır.Öyle
ki bunu ‘‘dost yolunda Mecnun yok Leyla yok’’ ifadesiyle hitam-ı misk eyleyebiliriz.
A8.Gazelin Edebi Sanatları
Birinci beyitte; “Felekler yandı ahımdan..” derken ahının ateşiyle göklerin tutuştuğunu
söylüyor. Bu gerçekte mümkün olamayacağı için mübalağa sanatı, sevenin ahıyla göklerin tutuşması
ifadesinde hüsn-i ta’lil sanatı vardır.Çünkü sevenin ahı ateşlidir, yanıktır.Aslında burada anlatılan
şairin sabahlara kadar ah ettiği ve sabah vaktindeki tan terinin kızıllığıdır.Şair doğal bir olay olan
tanyerinin kızarması durumunu güzel bir nedene başlamıştır.Şiirin tamamına yayılan sorular sorduğu
için istifham, cevabını bildiği halde anlamı kuvvetlendirmek için, tecahül-i arif sanatı yer
almaktadır.Yani şair sevgilinin acı çektirmekten usanmayacağını bildiği halde ‘‘cefadan yar usanmaz
mı’’ ‘‘muradım şem’i yanmaz mı’’ ifadeleriyle bu sanatları şiirinde kullanmıştır.
İkinci beyitte; bimar (hasta), derd, derman, deva kelimeleri anlamca birbirine yakın
kelimelerdir. Dolayısıyla bu beyitte tenasüp sanatı vardır. Şair, “Niçün kılmaz mana derman..”
ifadesiyle hem istifham sanatı yapmakta hem de cevabını bildiği bir konuyu bilmez göründüğü için
tecahül-i arif; ayrıca bimar kelimesi hasta anlamı yanında “aşk derdine düşen” anlamında kullandığı
için mecaz sanatı yapmış olmaktadır.Ayrıca bimar(hasta) sözcüğü benzetme yoluyla seven(aşık)
yerine kullanılmak suretiyle istiare yapılmıştır.Seven hastaya benzetilmiş ama aşık kelimesi
kullanılmamıştır.Deva-yı Dert tamlamasıyla (dert- derman) tezat sanatı, beyitteki
m, n, r
konsonantlarıyla aliterasyon yapılmıştır.
Üçüncü beyitte; pinhan tut- (gizlemek); ruşen kıl- (açıklamak) kelimeleri arasında tezat
sanatı vardır.İstifham ve tecahü-i arif sanatı gazelin bütün beyitlerinde yer almaktadır.
Dördüncü beyitte; çeşm, giryan, efgan, dökmek kelimeleri ve çeşm, şeb, uyandırmak
kelimeleri arasında arasında tenasüp sanatı vardır.Çünkü bu sözcükler anlam bakımından birbirini
çağrıştırmaktadır. “Kara bahtım uyanmaz mı?” sorusu ile istifham, cansız bir kavrama insana mahsus
bir özelliği yüklediği için de teşhis sanatı vardır.Uyarır ve uyanmaz sözcükleri arasında da tezat
sanatı yapılmıştır.
Beşinci beyitte; sevgilinin gül yanağı yüzünden gözünden kanlı yaş gelmesinin sebebini bir
başka güzel olaya gül mevsiminin gelmesine ve bu mevsimde suların akmasına bağlanarak hüsn-i
talil sanatı yapılmıştır. Gül-i ruhsar tamlamasıyla teşbih, gül, su, ruhsar, fasl-ı gül (ilkbahar) kelimeleri
arasında tenasüp; akar su ve akarsu kelimeleri arasında cinas sanatı yapılmıştır.
210
Altıncı beyitte; şair kendisini arkadaşlarının ayıplaması üzerine Yusuf ile Züleyha
hikâyesindeki şu olayı hatırlatma yoluyla örnek gösteriyor: "Züleyha'nın Hz. Yusuf'a (a.s) âşık olması
üzerine arkadaşları kendisini ayıplıyorlar ve bir erkek için bir vezir eşinin böyle durumlara düşmesini
eleştiriyorlar. Bunun üzerine Züleyha da arkadaşlarını saraya davet ediyor, onlara meyve ikram
ediyor. Kadınlar meyvelerini yerken sarayda çalışan Yusuf'u bir bahaneyle oraya çağırıyor. Kadınlar
Yusuf'un güzelliği karşısında kendilerinden geçiyor ve farkında olmadan elmalarını kesecek yerde
ellerini kesiyorlar. Bu olaydan sonra Züleyha'yı ayıplamakta haksız davrandıklarını anlıyorlar."
Herkesçe bilinen bu olay hatırlatıldığı için telmih sanatı yapılıyor.
Yedinci beyitte; “rind-i şeyda” tamlaması ile asıl kastedilen Mecnun'dur. Bu sebeple istiare
yapılmıştır.Şeyda, rüsva, sevda sözcükleri arasında tenasüp, bu kelimelerin sıralanışı tedric sanatını
oluşturmaktadır.Çünkü Fuzuli’nin halk tarafından Şeyda olarak adlandırılmasının nedeni O’nun
rüsvalığı; bu rüsvalığın nedeni de aşışın usanmadığı sevdasıdır. Bu beytin içinde Leyla ve Mecnun
mazmunu da vardır. Bu sebeple telmih sanatından da söz edebiliriz.Bütün beyitlerde anlamı
kuvvetlendirmek için istifham sanatı yapılmıştır.
A9.Gazelin Dil ve Anlatım Özellikleri
Divan Edebiyatı türlerinden gazel sevgi konusunun işlendiği en yaygın türdür.Genel olarak
aşk, ayrılık, ayrılık acısı gibi konular işlendiği için lirik bir üslupla yazılırlar.Fuzuli şiirinde seçmiş
olduğu kelimelerle ve edebi san’atlarla lirizmi ve duyarlılığı had safhaya çıkarmıştır.Özellikle şiirde yer
alan istifham sanatı(cefadan yar usanmaz mı, muradım şem’i yanmaz mı beni bimar sanmaz mı,
inanır mı inanmaz mı, kara bahtım uyanmaz mı, akar sular bulanmaz mı, seni görgeç utanmaz mı, bu
sevdadan usan maz mı) ile şiirin-gazelin dramatik unsurları kurulmuştur.Aynı duyguları paylaşan
okuyucuyla şair özdeşleşmektedir. Farklı duyguları payşalan okurla da yabancılaşmaktadır.Ortaya
çıkan bu okur-şair karşıtlığı, şairin vermek istediği iletiyi-mesajı kuvvetlendirmektedir.
Şair gazelde sevgiliyi; yar, canan, devay-ı derd eden(tabip), bi vefa,canum, gül-i ruhsar,
habibim, mail olunan, sevda; aşığı ise canından bezmiş, ahından felekler yanmış, muradının şem’i
yanmayan, bimar, şeb’i hicranda canı yanan, kanlı göz yaşı döken, kara bahtlı, aklı zail olmuş, ta’n
eylenen (ayıplanan), rind-i şeyda kelime veya tamlamalarla betimlemektedir.Seçilen sözcükler aşkı,
aşığı ve maşuğu yüceltmektedir.Örneğin; sevgili tabip aşık bimardır fakat sevgilinin aşkından dolayı
bimardır.Sevgili bi vefa, aşık şeb-i hicranda canı yanandır.Sevgili gül-i ruhsar; aşık kanlı göz yaşı
dökendir. Sevgili, Habib aşık ise kara bahtlıdır.Sevgili kendine mail olunan aşık ise aklı zail olandır.Bu
durumda aşığa yüklenen vasıflar kusur olarak algılanmamalıdır. Çünkü her şeyin nedeni uğruna
sevdaya [4] düşülen sevgilidir.Sevgiliye atfedilen vasıfların güzelliği de aslında aşığın aşkının
yüceliğindendir. Burada ‘‘güzelliğin on para etmez bu bendeki aşk olmasa’’ diyen aşığın tatlı
serzenişini duyarız.Fuzuli kelime seçiminde gösterdiği hasssiyetle, ilk beytin 1. mısrasında ve son
beytin 2. mısrasındaki ‘‘usanmaz mı’’ redifleriyle divan edebiyatındaki aşk, aşık, maşuk üçgeninin
romantizmimi, realizmini dolayısıyla bütün dramatik olguları özetlemektedir.Şair bu dramatizmi divan
şiiri tekniğine bağlı kalarak lirik, samimi, içten, duyarlı her şeyden önemlisi özgün bir dil kullanarak
aktarmaktadır.
A10. Gazelin Dilbilgisi Özellikleri
Fuzuli 16.yüzyılın Azeri sahası şairlerindendir.Azeri Lehçesi’ni kullanır.Bundan dolayı
şiirlerinde Azeri Lehçesi’nin dil hususiyetleri görülmektedir.Şiirde geçen 1. tekil şahısların ilk sesleri
m’dir ki, meni> beni gibi.Günümüz Türkiye Türkçesi’nde ‘‘döker’’ diye telaffuz ettiğimiz sözcük, Azeri
Lehçesi’nde töker biçimindedir.(7. mısra’) ‘‘görgeç’’ sözcüğündeki –geç eki Türkiye Türkçesinde -ınca
zarf-fiil ekinin karşılığıdır.Azeri Lehçesi’nde yer alan bu ek Türkiye Türkçesi’nde kullanılmamaktadır.
B)GAZELİN ŞEKİL ANALİZİ
B1.Gazelin Kafiye ve Redifleri
Bu şiir musammat gazeldir. Musammat gazellerin ortasında iç kafiye bulunur ve gazel
ortadan ikiye bölünüp dörtlük haline getirildiği zaman kafiye şeması; abcb, dddb, eeeb, fffb, gggb,
hhhb, ıııb şekline dönüşür. Bu musammat gazelin dörtlükler halinde sıralanışı şu şekilde olur.
211
Beni cândan usandırdı /
cefâdan yâr usanmaz mı
Felekler yandı âhımdan /
murâdım şem'iyanmaz mı
a
b
c
b
Kamu bîmârına cânân /
d
devâ-yi derd ider ihsân
d
Niçin kılmaz manadermân / d
meni bîmâr[ı] sanmaz mı
b
Gamım pinhân dutardum ben / e
dediler yâre kıl rûşen
e
Desem ol bîvefâ bilmen /
e
inanur mı inanmaz mı
b
Şeb-i hicrân yanar cânım /
döker kan çeşm-i giryânım
Uyayır halkıefgânım /
karabahtım uyanmaz mı
f
f
f
b
Gül-i ruhsârına karşu/
g
gözümden kanlu akar su g
Habîbüm fasl-ı güldür bu / g
akarsular bulanmaz mı
b
Değildim ben sana mail/ h
sen ettin aklımı zâil
h
Mana ta'n eyleyen gâfil / h
seni görgeç utanmazmı h
Fuzûlî rind-i şeydâdır/
hemîşe halka rüsvâdır
Sorun kim bu ne sevdâdır/
bu sevdâdan usanmaz mı
ı
ı
ı
b
Gazelin;
______________ usanmaz mı,
______________ yanmaz mı,
______________ sanmaz mı,
_______________uyanmaz mı,
_______________bulanmaz mı,
_______________inanmaz mı,
_______________utanmaz mı,
_______________usanmaz mı
kelimelerinde -an heceleri tam kafiye, -maz mı ekleri ise
aynı görevde olduğu için rediftir.
__________Canan,
__________ihsan,
__________derman
kelimelerindeki -an sesi zengin kafiye;(bir uzun sesli ve bir sessiz
harften oluşan kafiye zengin sayılır);
_________men,
_________ ruşen,
_________bilmen kelimelerindeki -en sesi tam kafiye;
_________canım,
_________giryanım,
_________efganım kelimelerindeki -an zengin kafiye, -ım'lar redif;
_________karşu,
__________su,
__________bu, kelimelerindeki -u sesi yarım kafiye;
__________mail,
212
_________zail,
_________gafil kelimelerindeki -il sesi tam kafiyedir.
_________Şeydadır,
_________rüsvadır,
_________sevdadır kelimelerindeki -a tam kafiye (uzun olduğu için), -dur(-dır) hecesi rediftir.
Divan şiirinde genellikle tam ve zengin kafiye kullanılır. Bu şiirin son derece ahenkli melodik
ve ritmik olmasında iç kafiyenin de etkisi vardır.
B2.Gazelin Kafiye Şeması
1. beyit;
2.beyit;
3.beyit;
4.beyit;
5.beyit;
6.beyit;
7.beyit;
_________a
_________a,
_________b
_________a,
_________c
_________a,
_________d
_________a,
_________e
_________a,
_________f
_________a,
_________g
_________a
şeklindedir.
Yani birinci beyit kendi arasında, diğer beyitlerin ikinci dizesi birinci beyitle kafiyelidir.Nazım
birimi beyittir. Birinci beyitmatla beytidir. Bu beyit şiirin doğduğu beyittir. Şairin, şiirin kafiyesine ve
ölçüsüne karar verdiği beyittir. Diğer beyitler buna bağlı olarak yazıldığı için matla beyti
önemlidir.Konu bütünlüğü olduğu için yek-ahenk gazeldir.Bütün beyitlerinde söyleyiş güzelliği olduğu
için yek-âvâz olduğu da söylenebilir.
Şiirin hüsn-i talil yapılan;
“Şeb-i hicrân yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım
Uyarır halkı efgânım kara bahtım uyanmaz mı” beyti beytü'l-gazel olarak kabul
edilebilir. (Taç beyit veya Şah beyit de denir.)
Şair son beyitte mahlasını söylemiştir ve artık şiirini bitirmiştir. Bunun için bu beyte makta
beyti denir.Bu beyte mahlashane denildiği de olur.Şairin mahlasını dile getirmesine divan
edebiyatında tahallüs etme denir.
B3.Gazelin Vezni
Bu gazel; aruzun;
mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün
. - - -/ . - - -/ . - - -/ . - - -
kalıbıyla yazılmıştır.
Bu aruz kalıbını gazelimize uygulayacak olursak;
Beni cândan/ usandırdı / cefâdan yâr/ usanmaz mı
. - - - / . - - - /. - - - / . - - Me fâ î lün / me fâ î lün /me fâ î lün / me fâ î lün
Felekler yan/ dı âhımdan/ murâdım şem/ 'i yanmaz mı
. - - -/ . - - - /. - - -/ . - Me fâ î lün/ me fâ î lün /me fâ î lün /
me fâ î lün
şeklinde olur.
213
Bu uygulamada
birinci
dizede
beni
ve usandırdı
kelimelerinde imale
yapılmıştır.(İmale:Aruzda Türkçe kelimelerin kalıba uydurulması maksadıyla uzun okunması
demektir.)
KAYNAKLAR
1. Gölpınarlı, Abdülbaki,Fuzuli Divanı,İnkılap Kitabevi Yayınları,2005,s:141.
2. Devellioğlu, O. F., Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara,
1993.,Pala, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara,1989.
3. Pala, İskender, Leyla ile Mecnun, ISBN:9758950386; 2011.
4. Sevda:(a.s.c.:sud)1.çok kara, çok siyah.(esvedin müennesi).2.i.eskilerin insane mizacında
kabul ettikleri dört hılttan biri. Devellioğlu, O. F., Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat,
Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 1993, s:945.(Sevda’)(a.s.) çok kara, simsiyah. İsim olarak
kullanıldığı zaman ahlat-ı erbaadan olan sevda sözkonusu edilir.İnsan mizacına etki eden 4
sıvıdan biridir. Bedende dengeli bulunan bu sıvılardan sevdanın artması yahut eksilmesi
halinde sevdavi hastalıklar denilen sinir ve akıl hastalıkları doğar. Sevda kalpte bulunana
siyah bir sıvının aslıdır ki buna da süveyda denilir.’’ Kara sevda’’ deyimi de bu sıvının siyah
olmasından dolayıdır. Zaten sevda kelimesinin kendisinde de karanlık anlamı vardır. Divan
şiirinde göz ve saç rengi sevda ile ifade edilir.Sevdalanmak, aşka tutulup bedendeki sevda
sıvısının artmasıdır. Şairler sevda kelimesini hem renk, hem de aşka düşme anlamında
kullanırlar. Pala, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yayınları,
Ankara,1990,s:437.
214

alatoo academic studies - International Atatürk

Transkript

Benzer belgeler

alatoo academic studies - International Atatürk

Academic Words / Nouns – 1 YDS

alatoo academıc studıes - International Atatürk

Mikrobiyoloji Bilim Dalında Yapılan Öğrenci Araştırma Kulübü

д е к л а р а ц и я declarationbeyanname д е к л а р и

304 - TurkMIA

Sunum için tıklayınız!

neuromarketıng pazarlamada yeni bir araştırma yaklaşımı

internet ve harekât araştırması uygulamaları