Full Text

Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234
Suzan TEPE YILMAZ1
SANATSAL DÖNÜŞÜM: ATIK KAĞITTAN HEYKELE
Özet
Farklı plastik etkiler yakalama, alternatif malzeme bulma isteği, endüstriyel
üretimler, heykeltıraşların kil, taş, ahşap, metal gibi malzemelerin dışına
çıkmasında önemli etkenlerdir. Uzun zamandır yaşamın bir parçası olan kağıt,
heykel sanatında 20.yüzyıl başlarında ilk olarak Braque ve Picasso tarafından
kullanılsa da atık kağıtların heykel malzemesine dönüşmesi yakın bir dönemde
başlamıştır. Atık kağıdın kullanılması sanatçıların malzeme ile olan ilişkisine bağlı
olarak değişmektedir. Kağıt heykeller üzerine yapılan araştırma; tesadüfler ve
deneysel çalışmalar ile alternatif bir malzemeye ve içeriğe ait göstergeye
dönüşebilmesi gibi özellikleri sebebiyle atık kağıdın, heykel sanatında yer bulduğu
sonucuna ulaştırmıştır.
Bu çalışmada atık kağıt, kullanım yöntemleri ve malzeme-sanatçı ilişkisi farklı
olan çalışmalar üzerinden ele alınarak, heykel literatürüne katkı sağlanmaya
çalışılmıştır.
Anahtar kelimeler: Atık kağıt, sanatsal dönüşüm, heykel.
ARTISTIC RECYCLE : SCULPTURE FROM WASTE PAPER
Abstract
Catching different plastic effects, willing to find alternative materials,industrial
productions are the prominent factors in sculptors’ ceasing from the materials like
clay, stone, and metals. The paper, which has been a part of life for a long time,
first used by Braque and Picasso at the beginning of the 20th century,but recycling
the waste paper into a sculpture material begins in near past.Usage of waste paper
changes depending on the relationship of the artists with the material. A research
Arş.Gör., Düzce Üniversitesi Sanat Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Heykel Bölümü,
[email protected]
1
Suzan Tepe Yılmaz
on the paper sculpture shows that waste paper has a place in the art of sculpture
because of its transformation to the indicator of an alternative material and content
through coincidences and experimental works.
In this work,it is tried to contribute to the sculpture literature by handling waste
paper, its using methods, and works of which material-artist relationship is
different.
Keyword: Waste paper, artistic recycling, sculpture
GİRİŞ
Papirüsten bu yana yaklaşık 6000 yıldır kağıt; haberleşme, iletişim kurma, bilgi
aktarmada ve endüstriyel kullanımda yaşamın bir parçası olmuştur. Sanatsal anlayış içinde
kağıt, hat ve tezhip ustaları, yazarlar, şairler için aktarım aracı olurken ressamlar için özellikle el
yapımı kağıt; dokusu, rengi, geçirgenliği ile farklı plastik etkiler elde edilen malzemeye
dönüşmüş, diğer taraftan kolajlarda kullanılmış, bilindiği kadarıyla (origami dışında) 20. yy
başlarına kadar heykelde yer almamıştır.
Mermer, kil, ahşap malzemenin şekillendirildiği heykel sanatında Rubin (alıntılayan
Paçal,1996:52) ilk kağıt heykelin, önce Braque daha sonra Picasso tarafından yapıldığını,
kağıdın 1911 yılında Wright kardeşlerin iki katlı uçağını yaparken Braque tarafından
kullanıldığını ancak geriye bu kağıt uçağın sadece fotoğrafı kaldığını ifade etmiştir. Diğer
taraftan kağıt, karton ve tel ile yapılmış olan Picasso’nun “Gitar” heykelini Hohl (2006:973)
“Herhangi bir çalışma heykel kavramının tamamen dönüşümü olarak belirlenebilecek ise bu
çalışma, Picasso’nun 1912’de yaptığı Gitar’dır” şeklinde tanımlamıştır. Kağıt ve türevleri
konstrüktivistler tarafından kısmen, Bauhaus’ta form yaratmak için, deneysel olarak
kullanılmıştır. Bauhaus’ta eğitmen olan Josef Albers hazırlık kursunda öğrencilere (Görsel 1),
optik yanılsama, form ve uzay etkileşimini araştırmada kağıt kullandırmış (Roukes,1993:7),
öğrencisi olan Hannes Beckmann “Formative Years” isimli makalesinde ilk günkü dersi şöyle
ifade etmiştir:
Hazırlık kursunun ilk gününü canlı bir şekilde hatırlıyorum. Josef Albers bir demet gazete
taşıyarak odaya girdi. …ve … sonra bize konuşma yaptı. “Bayanlar ve baylar, biz fakiriz,
zengin değil. Bizim materyalleri ya da zamanı boşa harcamaya gücümüz yetmez. … Her sanat
bir materyalle başlar ve bu nedenle öncelikle malzememizle ne yapabileceğimizi araştırmak
zorundayız. Yani, başlangıçta bir ürün yapmayı amaçlamadan deneyeceğiz. Şu anda, akıllılığı
güzelliğe yeğleriz. … Çalışmalarımız yapısal düşünmeye gitmeli. … Şimdi gazeteleri almanızı
… ve şimdi olduklarından daha fazla bir şeyler yapmayı denemenizi istiyorum. Sizden
malzemeye saygı göstermenizi ve onu, kendine özgü özelliklerini koruyan bir şekilde
kullanmanızı istiyorum. Eğer bıçak, makas benzeri aletler kullanmadan ve yapıştırıcı
kullanmadan yapabilirseniz, çok daha iyi” (alıntılayan Saletnik, 2007).
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234
226
Sanatsal Dönüşüm: Atık Kağıttan Heykele
Görsel 1- Josef Albers and students in a group critique at the Bauhaus Dessau, 1928-29. The
Josef and Anni Albers Foundation. © Phyllis Umbehr/Galerie Kicken Berlin/ DACS 2012 ©
Otto Umbehr
Kaynak: http://www.dailytonic.com/friday-food-for-thought-bauhaus-art-as-life-at-thebarbican/
Albers’in, öğrencileri kağıdın olanaklarını araştırmaya yönlendirmesi, malzemenin
özelliğinin duyumsanarak iki boyutun üç boyuta dönüştürülmesi, malzemeyle iletişime
geçilmesi öğretisi sanatsal tasarım sürecinde önemli bir yere sahiptir. Sanatçı ne kadar çok farklı
malzemelerle çalışırsa, olanaklarını araştırırsa tasarımlarını kısıtlamadan daha özgürce
yaratabilir. Diğer taraftan heykel öğrencileri için temel tasarım eğitiminde üç boyutlu form ve
kompozisyon oluşturmada kolay ulaşılabilirliği ve katlanma, bükülme gibi özelliğinden dolayı
kağıt öncelikli malzemelerden biridir. Benzer bir şekilde maket yapımında özellikle malzemesi
metal olan tasarımların maketlerinde kağıdın olanakları göz ardı edilemez. Heykeltıraş İlhan
Koman “ 1979-1980’lerde (∞ -1) Sonsuzluk eksi bir adını verdiği ve bu formül uyarınca temel
bir yapıdan düzenlik olarak bir kağıt kesme/katlama sanatıyla ‘yılansı sarmallar’, ‘girdaplar’
oluşturmuştur” (Paçal, 1996:98).
Genel olarak bakıldığında daha çok el yapımı kağıt üretimine odaklanılmış ve kağıt sanatı
olarak ele alınmış, Avrupa ve Amerika’da kağıt atölyeleri kurulmuş, ancak el yapımı kağıdı
heykelde kullanan çok az sanatçı olmuş, 1980’li yıllardan sonra artış olmuştur (Paçal, 1996).
Bazı heykellerinde el yapımı kağıt kullanan sanatçılardan biri Anthony Caro’dur (Görsel 2).
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234
227
Suzan Tepe Yılmaz
Görsel 2- Anthony Caro, Paper Sculpture No.98 (1981), Kurşun saçma ile doldurulmuş
mukavva borular üzerine Tycore, Kalem, tebeşir, akrilik, el yapımı kağıt, 76.2 x 38.1 x 40.6cm.
Kaynak: http://www.anthonycaro.org/Gallery-Pic.asp?WorkID=1466
Günümüzde farklı endüstriyel kağıt ve el yapımı kağıtları kullanan sanatçılar olmasına
rağmen dikkat çeken bir nokta vardır: Çocukların el becerilerini geliştirmeleri için paper
mache’lerin marketlerde ya da kırtasiyelerde satılıyor olması sanatsal bir malzeme olarak
görülmemesine işaret ediyor gibi görünmektedir. Bu düşünce, 1973 yılında resimlerini yaptığı
figürleri heykele dönüştürmek isteyen ressam Mehmet Güleryüz’ün (Görsel 3) eğitim için gittiği
Paris’teki hikayesinden oluşmaktadır:
Bir gün desenlerim ve heykel üzerine konuşurken (Chronis Botsoglou ile) “Bunları heykel
olarak yapsana !” dedi. Ben de yapacağım dedim. … Fakat dediğim gibi şartlar son derece
kısıtlı. Oturduğumuz evler dar ve param da o kadar fazla değil. Malzeme ararken büyük bir
süpermarketin çocuk reyonunda papier mâché gördüm paketler içinde. … Aldım onlardan ve
nasıl kullanabilirim diye düşündüm, çünkü sıkıştırıp bir şey yapmamın imkanı yok. Bir
arkadaşımın önerisiyle tel kullanmaya başladım, telle form oluşturup üzerini kaplıyordum.
Sonra bunu renklendirmeye ve insan boyutlarında işler yapmaya başladım (rh+sanat, 2006:45).
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234
228
Sanatsal Dönüşüm: Atık Kağıttan Heykele
Görsel 3- Mehmet Güleryüz, "General Serisi; İşkenceci" ,1973, Kağıt hamuru, karışık teknik,
160 x170 x140 cm.
Kaynak: http://www.mehmetguleryuz.com/tr/works/view/626
Kısıtlı koşullar altında ressam Güleryüz’ün, figürlerini heykele dönüştürme isteği,
sanatsal bağlamda göz ardı edilmiş malzemeyi plastik malzemeye dönüştürmüş, güçlü bir
plastik etki yakalamıştır. Malzeme, farklı plastik etki yakalamak ve form yaratmak için önemli
bir araçtır. Sanatçının malzeme seçimi duygu ve düşüncelerini yansıtmaya elverişli olan
malzemeyi seçmeye yönelik olmakla birlikte malzemenin maliyeti de önemli etki
oluşturmaktadır.
Atık Kağıttan Heykeller
Atık kağıtların sanatsal bir malzeme olarak heykele dönüşmesi, kağıdın olanaklarının
araştırılması farklı plastik etkiler elde edilmesini beraberinde getirmektedir. Heykelde atık
kağıtlar hem olduğu gibi hem de kolaj olarak kullanılmakla birlikte sanatçının atık kağıdı tekrar
hamur haline getirmesi ve kil gibi kullanmasıyla ya da yeniden elde edilen kağıt hamurun kağıt
haline getirilmesiyle de gerçekleşebilmektedir. Atık kağıtlar özellikle dergiler ve gazeteler
resimsel heykel etkisi uyandırmakla birlikte yanılsama da yaratmaktadır.
İnsanın kısa bir süreliğine dünyada var oluşunu hatırlatan çiğ, kusurlu, kısa ömürlü
nitelikleri verdiği için gazeteleri kullanmayı seçtiğini ifade eden Will Kurtz (t.y.) figürlerini
ahşap ve tel strüktür ile hazırladıktan sonra gazete ile kaplamakta, heykellerindeki postur ve
duruşların tasarımında fotoğraftan yararlanmaktadır. Günlük yaşamdan sahneler canlandıran
sanatçı, peruk, gözlük, takı, hayvan figürleri için tasma gibi hazır nesneler de kullanmaktadır
(Görsel 4).
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234
229
Suzan Tepe Yılmaz
Görsel 4- Will Kurtz, “Dog Walker”,2013, Ahşap, tel, mukavva, gazete, bant,
yapıştırıcı,vernik, köpek kayışları ve tasmalar. 64” x 120” x 96”.
Kaynak: http://www.willkurtz.com/work/#/multi-figure-1/
Yine benzer bir şekilde dergi ve gazeteleri kullanan sanatçılardan birisi de heykeltıraş
Aysel Alver’dir. Kapitalist sistemin yerleştirdiği tüketim anlayışıyla birlikte öznenin yok olduğu
dönemde nesneleşen insan, bu süreçte kadının yeri ve verilen roller, evrensel insani değerlerin
yozlaşması gibi toplumsal sorunları ve etkilerini plastik dile dönüştürmeye çalışan sanatçının
heykellerinde dikkati çeken noktalardan biri; kütle olarak çalıştığı heykellerinde kolaj
kullanarak (dergilerden seçtiği parçalardan) yarattığı yanılsamadır. Alçı ya da metal strüktürü
atık kağıt ve el yapımı papier mache (kağıt hamur) ile kaplaması ile meydana gelen figürler,
detaylardan uzaktır ancak kolajın etkisiyle detaylar ilk bakışta, izleyici tarafından üç boyutlu
olarak algılanmaktadır. Diğer taraftan bu kolajlar bedene ait olmayan başka kimlikler
yükleyerek yabancılaşmanın bir göstergesi haline gelmekte, figürlerdeki postür ve duruşlar
ötekileştirmenin farklı yönlerine vurgu yapmaktadır (Görsel 5). Sanatçının 2010 yılında açtığı
“Romans II” sergi kataloğunda Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya fakültesinden Sanat
tarihçisi Prof. Dr. Kıymet Giray bu çalışmanın; sanatçının tüketim dünyasının yarattığı bir imge
olan kağıt bebeklere gönderme yaptığını, kısa bir anda ortaya çıkan ve yerine yenisi gelen bu
imgelerin toplumdaki yansımalarını gösteren kağıt heykellerin, kağıt bebeklerin yapay
dünyasını ironiyle yansıttığını ifade etmektedir (Giray, 2010:3).
Görsel 5- Aysel Alver, “Balkonda”, 2009, Karışık teknik, 132x28x17 cm.
Kaynak:http://www.ayselalver.com/#!2012-2010/cdv1
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234
230
Sanatsal Dönüşüm: Atık Kağıttan Heykele
Kağıtla olan ilişkisi farklı olan bir başka sanatçı, Amerika’da eğitim alan ve özellikle
çalışmalarına soyut dışavurumculukla başlayan Chun Kwang Young’tur. Sanatçı, Amerika’ya
ait olan bu akımın kendindeki yerini sorgulayarak kendine özgü bir üslup arayışı içine girmiş,
çocukluk zamanlarına ait anılarından yola çıkarak eski felsefe, tarih, mitoloji gibi kitap
sayfalarını heykele dönüştürmüştür. Young (Wee, 2013), çocukluğunda annesinin götürdüğü –
geleneksel Çin tıbbı uygulayan- doktorun muayenehanesinde isimlerin yazılı olduğu üçgen
kağıtlara sarılı bitkisel ilaçları hatırlayarak “mulberry paper” dut kağıdına basılı kağıtları üçgen
straforlara sarıp, boyayarak farklı büyüklükte formlar oluşturup bir araya getirmektedir.
231
Görsel 6- Chun Kwang Young, Agresyon 15, 2015, Kore dut kağıdı ile karışık teknik, 350 x
200x 180 cm.
Kaynak: http://chunkwangyoung.com/html/02_Artworks.php?c=Sculpture
Atık kağıtların plastik malzemeye dönüşmesinin bir başka tekniği de kağıdın hamur
haline getirilerek kil gibi kullanılmasıdır. 1994 yılında kazandığı bursla Avusturya’da Profesör
Andreas Von Weizsacker atölyesinde kağıt heykel kursuna katılan ve farklı kağıt
workshoplarına, kongrelerine katılarak kağıt konusunda kendini geliştiren, 1997 yılında
Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Heykel bölümünde kağıt atölyesi kuran ve şuan
kendi atölyesinde çalışmalarına devam eden Esma Paçal Turam, atık kağıtları dönüştüren bir
başka heykeltıraştır (Tüzmen, 2012). Sanatçı, atık kağıtları tekrar hamur haline getirerek
heykele dönüştürmekte, bazen kağıtla birlikte silikon da kullanarak gündelik yaşamdan
sahneleri izleyiciyle bir araya getirmektedir.
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234
Suzan Tepe Yılmaz
Görsel 7- Esma Paçal Turam, “Piyasa Caddesi”, 2013, Kağıt ve silikon.
Her ne kadar postmodern dönem geçicilik üzerine vurgu yapıyor olsa da heykeltıraşlar
için yapılan çalışmaların kalıcılığı önem arz etmektedir. Her heykel, sanatçının zamana ait
temsilidir ve aynı zamanda sanatçıya ait bir tanıktır. Sanatçının düşünüş ve duyuş şeklinin
göstergesidir. Dolayısı ile heykeltıraşın söylemi olan heykellerin kalıcılığı, sanatçıları dayanıklı
malzeme seçimine yönlendirebilmektedir. Bu bağlamda taş, ahşap, metal ve döküm gibi
malzemelerle kıyaslandığında kağıt, tercih edilecek bir malzeme gibi görünmemektedir. Ancak
kağıt, sanatçının kullandığı katkı maddeleri ve koruyucularla dış mekana da dayanıklı bir
malzeme haline gelebilmektedir. Kağıtlar hamur haline getirilirken beyaz tutkalın kullanılması,
heykel tamamlandıktan sonra dış yüzeyin koruyucu ile kaplanması kağıdı dayanıklı bir
malzemeye dönüştürmektedir. Elbette mermer ile ahşap arasındaki dayanıklılık nasıl farklı ise
kağıt malzemede de fark vardır.
Görsel 8- Esma Paçal Turam, “Baş”.
Kaynak: http://www.esmapacal.com/projeler.html
Heykeltıraşlar için kil genellikle ara malzemedir. Kille yapılan heykel daha sonra kalıcı
başka bir malzemeye dönüştürülmektedir. Bu dönüştürmeyi aradan çıkarmayı sağlayan
malzemelerden biri kağıt hamurudur. Kağıt hamuruyla yapılan deneysel çalışmalar, bu
malzemenin dış mekana dayanıklı ve kalıcı olabileceğini göstermektedir. Atık kağıtlar, küçük
parçalara ayrıldıktan sonra su dolu bir tencere içinde kaynatılır. Kaynayan kağıtlar hamur
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234
232
Sanatsal Dönüşüm: Atık Kağıttan Heykele
kıvamına geldikten sonra soğumaya bırakılarak eli yakmayacak sıcaklıkta suyu sıkılarak başka
bir yere alınır. Elde edilen hamura beyaz tutkal eklenerek belli bir kıvama (kile benzer) gelene
kadar karıştırılır. Heykelin dış mekana dayanıklı olması için başka bir yöntem de, heykel
tamamlandıktan sonra koruyucu olarak inceltilmiş vernik ve balmumu kullanılmasıdır.
Kağıt hamurun renklendirilmesi, sanatçının tercihine bağlı olarak atık kağıtların
renklerine göre ayrılarak –gazeteler, karalama yapılmış beyaz kağıtlar, teksir kağıtları gibifarklı renk ve etki elde edilmesi, hamur hazırlanırken su bazlı boyalar veya doğal
renklendiriciler kullanılması ya da heykel tamamlandıktan sonra fırça ile renklendirilmesiyle
sağlanabilmektedir. Bunun yanında alçı, polyester dökümlerde uygulanan patine aynı şekilde
kağıt heykel üzerinde uygulanabilmekte ve farklı plastik etkiler yakalanabilmektedir (Görsel 9).
233
Görsel 9- Kağıt hamurdan yapılan heykelin patine öncesi ve sonrası
Heykel çamurundan farklı olarak kağıt hamur, geç kuruduğu için üst üste yüklendiğinde
sarkmakta ya da düşmektedir. Bu sebeple özellikle küçük çalışmalar için sabır ve zaman
gereklidir. Büyük çalışmalarda; çamur çalışmalarda olduğu gibi strüktür, kafes teli ile
kaplandıktan sonra yüzey ince bir kağıt hamur tabakasıyla yüklenerek kurumaya
bırakılmaktadır. Diğer taraftan sanatçı farklı malzemelerle strüktür yapmayı araştırabilir ve
karton, plastik, mukavva gibi farklı malzemeler kullanabilir.
Sanatçıların malzemeyle kurmuş oldukları ilişki tasarım için önemli ve her sanatçı için
farklıdır. Sanatçıların duyuş ve düşünüş şeklini plastik dile dönüştürmek için çeşitli
malzemelerin kullanıldığı dönemde atık kağıtlar, bir yandan heykeltıraşın elinde plastik
malzemeye dönüşmekte bir yandan da sanatçının söylemine işaret eden göstergeye dönüşerek
zamanın ve sanatçının tanıklığını yapmaktadır.
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234
Suzan Tepe Yılmaz
KAYNAKLAR
GİRAY, K. (2010). Kağıt Bebekler. Aysel Alver Romans II Heykel Sergi Kataloğu.
HOHL, R. (2006). A New Technique: The Assemblage. Sculpture From The Renaissence To The
Present Day. (Ed: G.Duby ve J.L. Daval). ss.973-983. China: Taschen.
KURTZ, W. (t.y.). Sanatçı açıklaması. http://www.willkurtz.com/statement/
PAÇAL, E. (1996). Kağıt Heykel. Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi. Marmara
Üniversitesi. İstanbul. 30.10.2015 http://katalog.marmara.edu.tr/yordambt/yordam.php
Rh+Sanat. (Ed. Elif Dastarlı). (2006). Mehmet Güleryüz’den Devinimin Estetik Heykelleri.
Güzel Yüceden Aykırı Sıradana: Heykel Sanatı. Türkiye’nin Plastik Sanatlar Dergisi.
Aralık, 2006, s.42-47.
ROUKES, N. (1993). Sculpture in Paper. Massachusetts: Davis Publications.
SALETNİK, J. (2007). Josef Albers, Eva Hesse and The İmperative of Teaching. Tate Papers.
No:7. (Erişim Tarihi:06.11.2015) http://www.tate.org.uk/research/publications/tatepapers/07/josef-albers-eva-hesse-and-the-imperative-of-teaching
TÜZMEN, M. (2012). Kağıt Deyip Geçme. http://www.esmapacal.com/basin.html
WEE, V. (2013). Three Sides to A Story. IPAG Issue 40. Temmuz/Ağustos. s. 64-67. (Erişim
Tarihi:28.10.2015)
http://www.artpluralgallery.com/usr/documents/press/download_url/109/the-pocketarts-guide-august-2013-chun-kwang-young.pdf
Görsel Kaynaklar
http://www.dailytonic.com/friday-food-for-thought-bauhaus-art-as-life-at-the-barbican/
http://www.anthonycaro.org/Gallery-Pic.asp?WorkID=1466
http://www.mehmetguleryuz.com/tr/works/view/626
http://www.willkurtz.com/work/#/multi-figure-1/
http://www.ayselalver.com/#!2012-2010/cdv1
http://chunkwangyoung.com/html/02_Artworks.php?c=Sculpture
http://www.esmapacal.com/piyasacaddesi.html
http://www.esmapacal.com/projeler.html
TİDSAD
Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies
Yıl: 2, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 225-234
234