Türkmeni Öwreniş Merkez G.Atabaıewiň soňky tutluşygy

Transkript

Türkmeni Öwreniş Merkez
Türkmenistanyň
durmuşynyň
Aýratynam
uly
G.Atabaýewiň soňky tutluşygy
arhiwlerinde
ähli
öwüşginlerini
taryhyň
gyzyklanma
öwrülişikli
döredýär.
respublikanyn
açyp
görkezýän
döwürlerindäki
Türkmenistan
dürli
ýyllardaky
dokumentler
wakalary
SSR-niň
jemgyýetçilik
saklanyp
görkezýän
Halk
galypdyr.
dokumentler
Komissarlar
Sowetiniň
başlygy Gaýgysyz Atabaýewiň TK(b)P MK-nyň1 VII plenumynda (1937-nji
18—23-nji
ýazgysy
Tizara
marty)
30-njy
şol
sözlän
ýyllardaky
repressiýalaryň
sözüniň
aşakda
repressiýalaryň2
odunda
diňe
çap
edilýän
sözme-söz
tutaşyp
başlan
Atabaýewiň
özi
döwrüniň
däl,
onuň
ýylyň
(stenografik)
şaýadydyr.
barlyşyksyz
garşydaşlarynyň hem köpüsi heläk boldy.
Ýöne Türkmenistan K(b)P MK-nyň plenumynyň nähili ýagdaýda geçendigine has
gowy düşünmek üçin, 1937-nji ýylyň başlaryndaky Moskwany göz öňüne getirmeli...
1937-nji ýylyň 23-nji fewralyndan 5-nji martyna çenli Moskwada BK(b)P MK-nyň
plenumy geçdi. «Halklaryň serdary» ýoldaş Stalin öz egindeşleri bilen 11 günläp
nähili möhüm meseleleri çözdükä? Bu belli bir wagta çenli (52 ýyllap) sowet hem
dünýä jemgyýetçiligi, şeýle hem Soýuz respublikalaryň partiýa we döwlet işgärleri
Tutluşyk= Göreşmek, tutuşmak.
«Türkmenistan Kommunist (bolşewik) partiýasynyň merkezi komiteti» sözleriň gysgadylmasy.
2
Repressiýa= Ganly arassalaýyş, stalinçilik gyrgynçylygy.
1
üçin syr bolup galdy. Olaryň gözüni baglamak üçin «Prawda» gazetinde gysgajyk
informasion habar çap edilipdi:
«Ýakynda
Konstitusiýa
BK(b)P
MK-nyň
esasynda
baglanyşyklylykda
SSSR
partiýa
Plenumy
Ýokary
tamamlandy.
Sowetine
guramalarynyň
boljak
wezipeleri
Plenum
täze
saýlaw
bilen
baradaky
meseleni
ara alyp maslahatlaşdy. Plenum degişli rezolýusiýa kabul etdi... Plenum
soňra hojalyk we partiýa gurluşynyň meselelerini ara alyp maslahatlaşdy
we degişli praktiki kararlar kabul etdi. Plenum şeýle hem Buhariniň we
Rykowyň partiýa garşy alyp baran işleri baradaky meselä garady olary
BK(b)P-niň hataryndan çykarmagy karar etdi».
Soldan: Alekseý Rykow—Nikolaý Buharin
Plenumyň
partiýa
organlarynyň
SSSR
Ýokary
Sowetiniň
saýlawlaryna
taýýarlygy
barada göýä ýurduň jemgyýetçilik durmuşyny demokratiýalaşdyrmaga gönükdirilen
rezolýusiýasy hem çap edildi. Bu rezolusiýaýazm şol döwre çenli hökümini ýöredip
ýören
administratiw-buýruk
beriji
režimiň
penjesinden
çykmaga
ymtylýan
köp
partiýa we döwlet işgärlerini aldawa saldy. G. Atabaýewiň TK(b)P MK-nyň VII
plenumynda sözlän sözünde şol rezolýusiýanyň ruhunda aýdan zatlarynyň köpüsi
(olar şu günlerem esasan öz aktuallygyny ýitirenok) soňra ony «milletçilikde»
aýyplamaga delil hökmünde ulanyldy. G. Atabaýew öz sözlän sözünde TK(b)P MK-
nyň VII plenumynda öz adyna döwrüň täsiri bilen
aýdylan
tankydy
belliklere
(aslynda
esassyz
sürünmelere hem jogap berýär.
SSKP3
MK-nyň
ýyllarda
we
50-nji
repressiýalar
goşmaça
njy
Syýasy
býurosynyň
ýyllaryň
bilen
öwrenmek
ýylda
aýan
30—
40-njy
başlarynda
bolan
baglanyşykly
boýunça
eden
materiallary
Komissiýasynyň
maglumatlaryndan
1989mälim
bolşuna göre, BK(b)P MK-nyň I. W. Staliniň salgy
bermegi
esasynda
geçirilen
kararda
agzalan
Plenumynyň maksady ýurtdaky «beýik serdaryň we
halypanyň»
totalitar
režiminiň
garşysyna
haçandyr
bir wagt çykyş eden ýa-da çykyş etmegi mümkin partiýa, döwlet işgärleriniň, halk
ýolbaşçylarynyň
garşysyna
giň
möçberli
repressiýalara
ýol
açmakdan
ybarat
bolupdyr.
Ýagoda
Ýežow
Munuň üçin Staliniň jellatlary G. G. Ýagoda we onuň ýerine gelen N. I. Ýežow öň
tussag
edilen
içalysydygy»,
aýtdyrypdyrlar.
«oppozisionerlere»
«milletçiligi»,
Ýeri
ýok
«terrorizmi»,
gelende
edilmeli
adamlaryň
«zyýankeşleri»
aýtsak,
şeýle
«daşýary
barada
«ýalana
ýurtlaryň
«subutnamalar»
çykaryp
bolmajak
subutnamalaryň» esasynda 1937-nji ýylyň 27-nji fewralynda köne rewolýusionerler,
W. I. Leniniň oňki egindeşleri we BK(b)P MK-nyň Syýasy býurosynyň çlenleri N. I.
Buharin we A. I. Rykow hut MK-nyň Plenumy geçýän zalda tussag edildi. Bir ýyldan,
gözboýagçylykly sud prosesinden soň olar atyldy.
3
SSKP= Sowet Sosiýalist Kommunist Party.
Moskwadan
berilýän
buýruk
boýunça
TSSR-niň4
IIHK5
(NKWD)
organlarynyň
işgärleri hem «halk duşmanlaryny» «paş edýärdiler» we öz «üstünlikleri» barada
respublikanyň
ýolbaşçylaryna
habar
berýärdiler.
Bu
ýalan,
«paş
ediji»
maglumatlaryň we ýurduň bütin jemgyýetçilik durmuşyny gurşap alan ählumumy
şübheçiligiň
täsiri,
«halk
duşmanlaryna»
«dözmezçilikde»
we
«ýol
bermekde»
aýyplanmajak bolmaga ymtylyş G. Atabaýewiň sözlän sözünde, şonuň ýaly-da, onuň
opponentleriniň
gaharly
replikalarynda/garşylyklyk/
duýulýar.
Şu
hem
«tankydy
öz
döwrüniň
ösdürmek» diýlip atlandyrylýardy.
Mahlasy,
TK(b)P
adamlarydy,
MK-nyň
okyjylaryň
VII
plenumyna
dykgatyna
(1937
hödürlenýän
tragiki wakalarynyň ýüzüni açýan şaýatnamadyr.
********
4
5
TSSR= Türkmenistan Sowet Sosýalistik Respublika.
IIHK= Içeri Işler Komissarliligi. NKWD= ‫ پلیس امنیتی‬.‫وزارت کشور‬
ý.)
gatnaşanlar
dokument
bolsa
30-njy
ýyllaryň
Atabaýew: Ýoldaşlar! Täze stalinçilik konstitusiýasy ýaly, BK(b)P MK-nyň fewral
(1937 ý.) Plenumynyň karary hem partiýamyz, bütin ýurdumyz üçin gürrüňsiz
öwrülşik pursady bolmalydyr. Bu kararyň aýratynlygy onuň partiýamyzy giňden
demokratiýalaşdyrmak
wezipesini
goýýanlygyndan
ybaratdyr.
Gürrüň
diňe
bir
apparatyň täze sistemasyny döretmekde däl, gürrüň ýurdumyzyň tankydy we özözüňi tankydy hemme wagtdakylardan has giň lanmalydygyndan ybarat. Biz diňe giň
ýaýbaňlandyrylan tankyt bilen partiýamyzyň işçi synpynyň awangardy7 hökmünde
aýgytly berkemegini gazanyp bileris. Biz tankydy we öz-özüňi tankydy ornaşdyrmak
hakda mesele goýmadyk bolsak bolşewikler bolup bilmezdik. Biz ilkinji nobatda
6
Atabaýew şu çykyşyndan birnäçe aý soňra Moskwa gidýär we tussag edilýär, 1938-nji ýylyň
fewralynda atylýar.
7
Awangard= Öňde baryjy. ‫پیشگام‬
ýolbaşçylarymyzyň kemçiliklerini tankytlamaly, çünki köp zat şoňa bagly, biz olarsyz
marksizm-leninizmiň
beýik
dokumentleriniň
biri
hökmünde
taryha
girjek
fewral
Plenumynyň karary bilen bellenilen üýtgedip gurmagy gazanyp bilmeris. Partiýa
guramalarynyň bu uýtgedilip gurulmagynyň
Sowet organlaryny üýtgedip gurmak
bilen hem utgaşýandygy öz-özünden düşnüklidir.
Bu ýerde örän köp adam çykyş edip, Sowet organlarynyň, MIK8-iň we ilkinji
nobatda
HKS-iniň9
ýetmezçilikleriniň
we
kemçilikleriniň
üstünde
durup
geçdiler.
Men bu kemçiliklere geçmezden öňürti, käbir wagtlaýyn, ikinji derejeli meseleleriň,
býuro çlenleriniň/agza/ özara gatnaşyklary hakynda käbir nädogry düşünje döreden
replikalar/garaýyş/ meselesiniň üstünde durup geçmek isleýärin. Meniň Gurhany
okamagy maslahat berendigim barada aýtdylar. Men VI gurultaýda çykyş edip,
dindarlaryň ösmegi bilen baglanyşyklylykda bu «mukaddes» kitaby paş etmegiň
zerurdygy barada aýtdym.
Gurhany paş etmek üçin, şu aşakdaky nukdaý nazardan ugur alyp, ony okap
çykmak gerek. Men baryp ikinji kursuň seminaristi, heniz diniň täsirinde
wagtym, rusça terjime edilen Gurhan tötänden elime düşdi. Kitabyň gabat
gelen bir sahypasynda okan zatlarym maňa gaty güýçli täsir etdi. Ol ýerde
erkek bilen aýalyň ýanaşygy, aýlyň arkasyny haýsy halatlarda nähili sypalap
bolýandygy we ş. m. hakynda aýdylýardy. Dogrymy aýtsam, men başymy
galdyrman
okadym
(Zalda
gülüşýärler).
Men
mukaddes,
saýhally
zat
gözläpdim, Gurhany 3—4 günläp turman okadym we dessine ateist boldum.
Eger biz, ýoldaşlar, bu Gurhanyň mazmuny bilen tanyşsak, onuň aýry-aýry ýerlerini
kolhozçylara gürrüň bersek, olar-da Gurhana çuň ýigrenç dörejegi tebigydyr. Biz
şeýdip Gurhany paş etsek, kolhozçylary diniň täsirinden azat edip bileris, munuň
üçin bolsa Gurhan bilen tanyşmak gerek, ýöne Gurhany arap dilinde her kişi okap
bilmeýär.
8
9
MIK=Merkezi ijraiýe komitet.
HKS= Halk Komissarlar Soweti/şurasy.
POPOK Ýakow10
Popok: Ony latyn harpyna geçirmek gerek.
Atabaýew: Biz diňe garşy propagandamyzda Injili, onda ýazylan hemme biderek
zatlary giňden ulanýarys.
Biziň betbagtçylygymyz
hiç
birimiziň Gurhanda
näme
ýazylandygyny bilmeýänligimizde. Onda baryp ýatan biderek zatlar, formo-grafiýa
ýazylan.
Popok: Eýsem bizde anti_gurhan, öz pozisiýamyz ýokmy näme?
Atabaýew: Bizde heniz marksistik edebiýat bu ugurdan ýok.
Popok: Atabaýew, Gurhany terjime etmäge girişmek aňsatjak iş däl.
Atabaýew: Gurhanyň bir topar sürelerinde dini we filosofik ýerleri bar, ýöne köp
bölegi — paýyş sözler.
...Sowet işiniň meselelerine geçmek isleýärin.
Bu ýerde köp ýoldaşlar HKS-iň işini jikme-jik tankyt etmek bilen çykyş etdiler. Men
bu tankydyň esasan dogrudygyny boýun almalydyryn.
HKS-iň işi barada gürrüň elilende, men HKS-iň apparatynyň biçak hapalanandygyny
aýtmalydyryn. Bizde kommunistler ýek-tük. Bu ýerde HKS-iň referenturasy11 hakda
köp aýtdylar. Sähedow käbir referentlere häsiýetnama berdi. Olar ýat gatlaklardan
10
Yakow Abramovich Popok (1894-1938) served as the fifth General Secretary of the Communist
Party of the Turkmen SSR. His term began in August 1930, replacing Grigory Aronshtam. He fell ill in
early 1937, causing him to resign on 15 April. He died the following year. Deputy Secretary Anna
Mukhamedov held his position for two days, until a replacement, Yakov Chubin, was selected.
11
Referant= Ýol görkeziji, ‫مرجع‬
gelip
çykanlar-a
resmileşdirilmeli
çykanlary,
kararlary
üstesine
köplenç
bökdeýärler.
Olar
aktual
düýbünden
ähmiýetli,
iş
dessine
bilenoklar,
biz,
ýolbaşçylar, her karary redaktirlemeli bolýarys. Biz tehniki iş bilen meşgullanmaly
bolýarys.
Apparat
bizde
diýseň
ýaramaz
ýygnalypdyr.
Apparatymyzyň
hapalanandygy hakda bize IIHK, ýoldaş Zwerew ençeme sapar duýdurdy. Ynha
Plehanowy alyp görüň, ol ep-esli ýaşan adam, ýokary bilimi bar, şonda-da iň
ýönekeýje telegramma-da düzüp bilenok. Ony çalşyrmak gerek, ýöne biz birnäçe aý
bäri onuň ýerine adam tapyp bilemzok, ýeri boş durmazlyk üçin ony saklaýarys.
Umanskiý:
Sizde
hemme
referentler
spesialistlerdir,
ýa-da
oňat
kommunisti
referent etmek bolar.
Atabaýew: Bizde kommunist — referent Malhanow bar. Ol diýseň oňat işleýär, biz
ony hiç zatda günäkärläp bilmeris. Bize kommunist referentler gerek, şu meselede
MK kömek etmelidir. MK referentler üçin bize az käýemedi, ýöne zerur kömek
bermedi.
Gotlober: Sizde näme üçin Türkmen referentleri ýok.
Atabaýew: Biz diňe bir referentler däl, hatda tehniki işgärleri-de tapyp bilemzok.
Biz iş dolanyşygyny Türkmen diline geçirmek barada aýdanymyzda, özümiz hakda
däl-de, ilki bilen raýonlar halk komissariatlary hakda aýdypdyk.
Zaldan: HKS-de türkmenler diňe Atabaýew bilen Sähedow.
Atabaýew: Biziň apparatymyzda tehniki işgärleriň arasynda diňe bir türkmenler
däl,
Türkmen
zenanlarynyňam
ikisi
bar.
Mundan
başga-da,
ýewropalylaryň/rus/
arasynda Türkmen dilini suwara bilýän adamlar bar. Meselem, Stepanenko we
Kostin, olar hakda gaty köp aýdyldy.
Popok: Stepanenko ak ýürekli adam.
Atabaýew: Hawa, Stepanenko tutuş HKS-niň apparatynyň diregi (zalda gülüşýärler).
Prezidiumdan: Munyň-a bolanok!
Zaldan: Beýdip aşa magtamaly däl.
Atabaýew: Ol ak ýürekli işgär, hiç kim ony hiç zatda aýyplap bilmez. Halk
komissarlarynyň köpüsi we biziň özümiz köplenç möhüm meseleler boýunça ondag
maslahat soraýarys. Ol uly ýurist, sowet adamsy hökmünde diýseň ösen adam.
Indi meseleleriň taýýarlanylyşy hakda. Biz ol ýa-da bu meseleleri taýýarlamagy
bellenilen
möhletde
ýerine
ýetirmegi
başaramzok,
biz
ekiş,
hojalyk
planlaryna
kwartallyk planlara seretmek we olar tassyklamak ýaly meseleleriň çözülişing uzaga
çekdirýäris.
Bu
üstünlikler,
Türkmenistan
gürrüňsiz,
respublikasynyň,
ilkinji
nobatda
Sowet
häkimiýetiniň
partiýamyzyň
üstünlekleridir,
üstünlikleridir.
Biz,
elbetde
bileleşip işleýäris, partiýany bir tarapda, Sowet häkimiýetini beýleki tarapda goýmak
isleýänler gödek syýasy ýalňyşlyg goýberýärler.
Men bu ýerde çykyş eden ýoldaşlaryň MIK-iň we HKS-iň12 ýolbaşçylarynyň ownuk
kemçiliklerini
tankyt
edendiklerini,
emma
bizde
has
çuň
ähmiýeti
bolan
kemçilikleriň bardygyny aýtmalydyryn. Men olar barada jikme-jik durup geçmekçi
bolýaryn.
Bu kemçilikler dogrusyny aýtsaň, biz-de ilki bilen Merkezi Komitetiň we HKS-iň
arasynda işiň dogry bölünmezliginden gelip çykýar. Men bu barada geçen plenumdada aýtdym.
Popok:
Sen geçen plenumda çykyş etmediň. Haçan-da Anna Muhammedow öňki
plenumlaryň birinde MK-ni we HKS-i tankyt edende, ne ýoldaş Atabaýew, ne-de
ýoldaş Aýtakow çykyş edip, jogap bereýinem diýmediler.
Aýtakow: Men ol wagt ýokdum.
Popok:
Dogry,
sen
ýokduň,
ýöne
ynha
Atabaýew
welin
çykyş
edip,
MK-nyň
sekretarynyň tankydyna jogap bermegi özüne kiçilik bildi. Sen näme üçin jogap
bermediň?
Atabaýew: Beýle diýme, bu nädogry. MK-niň we HKS-iň arasynda funksiýalaryň
paýlanyşygynda diller doly gatnaşdyrylypdy.
12
MIK= Döwlet we ýerne ýetitiji organ, HKS bolsa kommunistik ideologiýa ugrundan iş alyp barýan
komissarlar. MIK’iň başynda prezident hökmünde N.Aýtakow, HKS’iniň ýolbaşçysy bolsa G.Atabaýew.
Komissarlaryň, döwlet we ijraýi işlerini garşmagyndan Atabaýew nägile bolýar. HKS’iniň hemmesi
diýen ýaly ruslar durýardy. Bularyň hemmesine bolsa kommunist partiýa kontrollyk edýärdi. (A.G)
Gulýaýew: Wawilon başagaýlygy.
Nedirbaý Aýtakow13
Atabaýew: Hawa, dogry, Wawilon başagaýlygy-da!
Biz
öz
funksiýalarymyzyň
nirede
gutarýandygyny
we
MK-nyň
funksiýalarynyň
nireden başlanýandygyny bilemzokdyk. Eger «prinsipial syýasy ähmiýetli meseleler
MK-da çözülmeli,
bize
bolsa guramaçylyk-tehniki
häsiýetdäki
meseleler
galmaly»
diýip pikir etseň, ol beýle hem däl-di. Şeýle paýlanyşyk ýokdy.
Kopytin: Partiýanyň we Sowet häkimiýetiniň işi barada leninçilik düzgünnama bar.
Zaldan: 12 ýylyň içinde öz funksiýalaryňy kesgitläp bolard-a.
Atabaýew: Biz diňe indi şeýdip başlaýarys.
Zaldan: Uzaga çekdiripdirsiňiz.
N.Aýtakow1894-nji ýylda Zakaspi oblastynyň Müňgyşlak (Maňgyşlak) uýezdinde dogulýar. 1919-njy
ýyldan başlap Krasnowodsk uýezdinde partiýa, sowet edaralarynda işleýär. SSSR MIK-niň birinji
gurultaýynyň (1922) delegaty. 1922-1924-nji ýyllarda Türküstan ASSR-niň MIK-niň başlygynyň
orunbasary, başlygy wezipelerinde işleýär. Türkmenistan SSR-niň MIK-niň ilkinji başlygy (1925-1937
ý.). 1937-de tussag edilip, 1938-de atylýar. (Türkmen Sowet Ensiklopediýasy (TSE), l tom, 85 sah.).
13
Atabaýew:
Ynha,
meselem,
MK
Aşgabat
gurluşyk
trestiniň/bölüm/
direktoryna,
partiýada däl adama zähmet rugsadyny berýär, ýogsam muny dise bir biz däl, eýsem
Pogosow hem edip bilerdi. Popok çörek bara-da, çüý paýlamak we ş. m. barada köp
mysal getirdi.
Popok: Bu mysallar saňa azlyk edýär öýdýän, sen ýene üstüni ýetirjek bolýarsyň.
Gowusy HKS hakda aýt.
Atabaýew: Alada etme, HKS-ede ýeterin.
Popok: Bilmedim-dä.
Atabaýew:
Elbetde,
ýoldaşlar,
biziň
takyk
işlemegimiz
üçin
biziň
we
MK-nyň
arasynda işi dogry paýlaşmak gerekdi. Bu mesele partiýa we sowet işini üýtgedip
gurmak bilen baglanyşyklylykda, elbet-de, çözüler we biz has gowy işläris. Biz Halk
komissarlar
Sowetiniň
durmuşdan
gaty
yza
apparatynyň
galýarys.
Biz
diýseň
ýaramaz
islendik
jemlenendigi
telegrammany
öz
zerarly
apparatymyzda
gaýtadan işlemeli bolýarys. Aslynda biz ähli halk komissariatynyň funksiýalaryny öz
üstümize alýarys.
Zaldan: Halk komissarnatlary telegrammalary sowatly ýazar ýaly edip bolanokmy?
Atabaýew: Beýle telegrammalary ibermek mümkin däl! Biz olary halk komissarlaryna — Molotowa we beýlekilere iberýäris ahyryn. Bu biziň umumy işimize
gürrüňsiz täsirini ýetirýär. Ownuk işler bizi iýip barýar. Biz gaty köp hatlar,
protokollar,
şikaýatlar,
arzalar
alýarys
ahyryn,
Soýuz
respublikalardan,
Soýuz
hökümetindenem gaty kop hat alýarys, bularyň baryna hötde gelmäge asla mümkinçiligimiz ýok.
Galyberse-de,
ýoldaşlar,
biz
Halk
Komissarlar
Sowetiniň
ýolbaşçylary
hökmünde
hepdäniň bäş gününiň içinde 5—6 mejlise gatnaşmaly bolýarys, işimiz başymyzdan
agdyk we ýylyň ýarysyny raýonlarda geçirýäris. Haýsydyr bir işiň başyna barýarys,
ýöne ony soňuna çenli alyp baryp bilemzok. Biz has kyn şertlerde işlemeli bolýarys.
Bu
Halk
komissarlar
Sowetiniň
işiniň
opurylandygy
üçin
biziň
üstümizden
jogapkärçiligi asla aýranok, işiň opurylandygy bolsa çyn. Biz halk komissarlary bilen
az duşuşýarys. Bizde aýry-aýry aktual, günübirin meseleler boýunça ymykly pikir
alyşmaga mümkinçilik ýok. Şonuň üçinem bu meseleler bizde köplenç yza galýar. Biz
aýry-aýry
halk
komissariatlary
bilen
baglanyşykly
meseleleriň
ählisini
çözmegiň
başyny başlajak çäreleri, meseleleriň özenini tapyp bilemzok.
Men ýoldaş
G.
Sähedowyň
tankydynyň
70—
75
prosenti
bilen
ylalaşýan.
Ol
meseläni päk ýürekden, örän oňat goýdy, Halk komissarlar Sowetiniň ýaramaz işini
häsiýetlendirýän birtopar san getirdi, ýöne biz Gogol’yň eserindäki öz-özüni ýenjen
dul aýala meňzäp bilmeris, bu nädogry bolardy. Bu ýerde maňa býurokratizmde agyr
günäleri ýöňkediler. Bu meniň üçin örän agyr aýyplama, şu wagta çenli men
býurokrat
däl
diýip
ýoldaşlar
meni
pikir
edip
býurokratizmde
geldim,
ýöne
Gladyşew,
günäkärleýärler.
Gladyşew
Gurbanow,
meniň
Nepesow
ýanyma
baryp
bolanok, sekretar telefonda birleşdirenok diýip aýtdy. Bu býurokratizmde günäkärleme sowet işgäri üçin iň agyr pursatdyr. Biz ikimiz, ýoldaş Gladyşew, 10 ýyl bäri
işläp gelýäris. Biz köp duşuşyp durmaýan-da bolsak, aramyz gowy, seniň nämäniň
täsiri bilen meni günäkärläp bilşiň maňa agyr degýär.
Prezidiumdan: Öz-özüňi tankydyň täsiri bilen.
Atabaýew:
Men
öz
komissarlar
Sowetiniň
iş
tejribäm
barada
kabulhanasyna
barsa,
aýdaýyn.
ony
Eger
dessine
halk
komissary
kabinete
Halk
goýberýärler.
Meniň işlidigimi bilip, halk komissarynyň özi girmek islemese başga gürrüň. Gijegündiziň islendik wagtynda meniň ýanyma gelip boljakdygy barada hemmeler bilen
gürleşdik, öwnüp aýtdygym däl, men ol ýerde 13 sagatdan az oturamok. Diňe
menem
däl,
orunbasarymam
şeýle.
Maňa
jaň
etseler
gürrüňsiz
birleşdirýärler.
Mende
çagyrmagyň
belli
bir
sistemasy
bar.
Golaýda
maňa
medeniýeti
berkidenlerinde men Faktorowiçi we Döwlet Mämmedowy çagyrdym we olar
bilen saglygy saklaýyş halk komissariaty baradaky meseleniň gürrüňini etdik.
Meni gürleşenok diýip günäkärlemek isleýärsiňiz. Bizi garrylara we ýaşlara bölmek,
biz ýaş halk komissarlary bilen gürleşemzok diýmek Nepesowa näme gerekdi.
Nepesow, seniň jaň eden wagtyň seň bilen heý gürleşmedik wagtym boldumy? Men
seniň işiniň üstünde-de durup geçmek isleýärin. Sizi hem tankyt etmek isleýärin.
Haçandygy—1927-nji
ýyldadygy
ýa-da
1928-nji
ýyldadygy
ýadyma
düşenok,
Nepesow Aşgabadyň dokma fabriginiň rekonstruksiýasynyň proýekti bilen Moskwa
gitdi.
Ikinji
nobatda
ähli
ýerleşdirmek
gerekdi,
ýagny
ýerleşdirmelidi.
Biz
ol
täze
enjamlary
ikinji
ýerde
köp
dokma
wagtlap
ýygjamlaşdyrmak
fabriginiň
arkaly
enjamlaryny
maslahatlaşyp,
beýtmegi
bir
jaýda
öňki
jaýa
oňlamadyk.
(Zaldan: «Dogry edipsiňiz, ol ýerde beýdip bolmaz»), Halk komissary bolsa bu
enjamlary
dokma
fabriginiň
öňki
jaýyna
hökman
salmak
isleýärdi.
Häzir
hem
Lýubimow bu barada aýdýar.
Döwlet Memmedow özi bilen gürleşmedi diýip aýtdy, ýöne men onuň bilen 10-njy
martda gürleşendigimi aýtmak isleýärin (Döwlet Memmedow: «Seniň hatyň barada,
men etjek däl diýdim, şonuň üçinem sen meň bilen gürleşdiň diýip aýtdyň, ýöne biz
ýyl ýarym
bäri
duşuşmadyk»).
Beýle
naýynsaplyk etmek bolmaýar. Eýsem
bir
şäherde ýaşap, bir ýarym ýyllap duşuşylmajagyna ynanyp bolarmy? Men Döwlet
Memmedowa
türkmenler
üçin
mugallymçylyk
aýallar
kurslaryny
açmak
barada ýazypdym (okaýar).
Biz aýallary azatlyga çykarmak baradaky işi puja çykarýarys. Bu işde diňe jeza
beriş syýasaty gerek däl, esasy zat Türkmen zenanlaryny okuwa çekmek. Ilkibada bu gaty kyndyr öýtdük, görüp otursak, baza bar eken. Biz traktorçy gyzgelinleriň kurslaryny guranymyzda adam tapmarys diýip pikir edipdik, ýöne tapdyk,
Türkmen zenanynyň traktorçy bolup biljekdigi hakykatdanam üstünlik ahyryn.
Indi ikinji mesele (okaýar). Halk magaryfy we kadrlary taýýarlamagyň aýgytly
bahasy, tölegi barada aýtsak, biz bu meseläni gutarnykly çozmek üçin aýgytly ädim
ätmeli. Döwlet Mammedow pedagogik tehnikumy giňeltmek ýa-da ikinji pedagogik
tehnikumy açmak barada meseläni dogry goýdy.
Üçünji mesele (okaýar). Eger biz aýallary azatlyga çykarmak isleýän bolsak,
onda ýediýyllyk ýa-da hatda onýyllyk hökmany okuw girizmek gerek. Bizde hökmany
ýediýyllyk okuw barada MK-nyň we soýuz hökümetiniň kararlary bar. Ine, şu mesele
örän uly, prinsipial möhüm mesele.
Dördünji
mesele
taýýarlamak
(okaýar).
meselesi
örän
Bu
uly
mesele—
we
zerur
çagalary
mesele.
rus
Bu
dilini
biziň
öwrenmäge
ähli
okuwymyzy
bökdeýän, diýseň agyr mesele. Enjamlar bilen baglanyşykly ýagdaý diýseň ýaramaz.
Men
Ýer
okamak
baradaky
isleýärin.
komissarlaryndan
halk
Siz
komissariaty
bu
üzňelik
2—3
baradaky
boýunça-da
mysaldan
bize
günäkärlemäniň
şonuň
ýaly
bildirilýän
esasan
tabşyryklary
günäniň,
alanyňda
halk
meni
abraýdan düşürmek üçin uslyp däl serişdelerden peýdalanylyp edilýän töhmetçilikli
synanyşykdygyny görersiňiz. Meniň birkemsiz, päk ýürekli zähmetimi şeýle usul
bilen garalamaga bu günki gün kimiň haky barmyş?! Eger siz maňa iň ýönekeý
adamkärçilik bilen garaýan bolsaňyz, meni şeýle usulda syýasy taýdan atuwa
sezewar etmäge hakyňyz ýokdur!
Gladyşew: Seniň işiňi hiç kim garalanok.
Atabaýew: Seni çagyrmadyk, işleriň nähili diýip soramadyk mahalym ýokdur, seniň
aýdyşyň bolsa tersine. Sen Sähedowa berkidilendigiňe garamazdan, meniň bilen has
köp duşuşýarsyň. Bu gün saňa bu samahylly nämä gerek? Saňa, köne kommuniste
şeýle samsyk zady aýtmak näme gerek? Bu dogry däl.
Zaldan: Şeýle fakt bar: Aşgabat raýispolkomynyň döredilenine eýýäm 3 aý boldy,
sen
bolsa
kolhozlarda
dessine
Sowetleri
döretmäge
girişmek
barada
direktiwa,
görkezme berýäň.
Atabaýew: Men muny bilemok. Biz raýispolkomyň birki günlükde döredilendigini
bilýäris. Ol ýerde meniň golum barmy?
Zaldan: Ol ýerde ýeke seniň goluň bar.
Atabaýew: Raýispolkomyň döräni düýn, şeýle ýalňyşlyk bolup biler.
Zaldan: Bu seniň änigine-şänigine ýetmeýändigini görkezýär!
Atabaýew: Bu bizi gündelik işleriň başagaý edýändigini görkezýär.
Elbetde, ýoldaşlar, HKS — bu respublikany dolandyrmagyň garamatyny öz üstüne
almaly, biziň işimiziň ýagdaýyndan gelip çykýan meseleleri öňe sürmeli guramadyr.
HKS
döredijilik,
inisiatiwasynyň
guramasy,
bu
meselede
senagat
kärhanalarynyň
gurluşygynyň haýsydyr bir proýektleriniň tekliplerine bökdençlik döretmekde meni
hiç
kim
günäkärläp
bilmez.
Terbiýelemegiň,
ösdürip
ýetişdirmegiň
iň
möhüm
pursatlarynyň biri şundan ybaratdyr diýip men hemişe aýdyp geldim, häzirem
aýdýaryn. Bize gerek islendik inisiatiwany goldamaly. Men halk komissary uly,
döredijilik adamsy bolmaly diýip hasap edýärin we bu meselede biz hemişe olara
ýardam
edip,
komissarlarynyň
goldap
üsti
geldik,
bilen
gurluşygymyzyň
geçirdik.
Men
ähli
zähmet
möhüm
rugsadynda
meselelerini
halk
Moskwada
bolan
wagtym ol ýerden hat ýazýardym, täze hojalyk planynyň işlenip taýýarlanyşyny
soraýardym. Daşhowuzdan bitum14 we sement zawodlary we ş. m. hakda ýazdym.
Biziň respublikamyzyň öz aýratynlyklary bar, bizde senagat taýdan ösüşiň ummasyz
mümkinçilikleri bar. Senagat gurluşygyny her ädimde diýen ýaly gurap bileris. Men
HKS-iň
ýolbaşçysy
hökmünde,
ähli
işgärleriň
inisiatiwasyna
ähli
çäreler
arkaly
ýardam berdim. Nepesow mebel fabrigi barada, aýna zawodynyň rekonstruksiýasy
barada mesele öňe sürdi, biz onuň teklibini dessine uly entuziazm, höwes bilen
goldadyk. Sement zawody, kagyz we ýüň egirme fabrikleri hakda meseleleri öňe
14
‫قیر طبیعی‬
sürdüler, biz munuň üsti bilen özümiziň ösmegimine we adamlary ösdürmek üçin
dessine goldaýarys.
Sehedow düýn özüniň köp meseleleri öňe sürýändigi, ýöne olaryň ahyryna çenli
ýetirilmeýändigi
barada
köp
gaýtalady.
Mesele
gozgamak,
oňa
diňe
özüniň
ynanmagyň ýeterlik däl, uly çäräni amala aşyrmak üçin bizde, birinjiden, kollektiw
bar, şonuň bilen ylalaşmak gerek. Bütin kollektiwiň ynanmagy-da ýeterlik däl, bizde
konsultatiw apparat hem bar, ony-da bu işe çekmek gerek, mundan başga-da, bu ýada ol karary kabul edýän Moskwa bar. Kärhanalary gurmak boýunça bizde
geçmeýän proýektler köp. Meniň Moskwany günäkerlemek pikirim ýok, ol her ýyl
bize
täze,
gyzykly
senagat
kärhanalaryny
berýär,
men
serdarlarymyzyň,
ilkinji
nobatda Molotowyň üns bermeýänliginden zeýrenip bilmerin. Ol biziň zerurlyklarymyza gaty ünsli çemeleşýär. Mikoýan diýseň täsin adam.
Soldan: Molotow- Mikoýan
Zaldan: Daşhowuz üçin ol kändi.
Atabaýew:
birwagtlar
Ýok,
şu
Mikoýan
ýerde,
soňra
ylalaşdy,
Aşgabatda
bolupdyr,
ol
mydama
patyşa
kömegini
hökumeti
aýgyranok.
döwründe
3
Ol
aýlap
türmede oturypdyr15. Ol Türkmenistany diýseň oňat bilýär, biziň pikirinem etmedik
birtopar gyzykly problemalary teklip etdi. Biz soňky gezek ýoldaş Popok bilen onuň
ýanyna baranymyzda, ol bize peýnir zawodyny gurmagy teklip etdi. Bu goýun
süýdünden taýýarlanýan diýseň tagamly iýmit. Ol gulaby ösdürip ýetişdirmegiň we
daşary ýurtlara eksport etmegiň esasynda döretmek birtopar senagat kärhanalary
barada aýtdy.
15
1918-nji ýylda «aklaryň» Aşgabady eýelän mahalynda, Mikoýan türmede oturypdyr.
Ýanyna barsaň, islendik halk komissarynyň bu ýa-da ol meseleler boýunça bize uly
goldaw berýändigini aýtmak bolar. Biz şu ýyl hojalyk çärelerine goýumlaryň gaty
kemelendigini
bilýäris.
sebäbi
serişdeler
ilkinji
nobatda
goranyşa
gönükdirilýär,
şonuň üçinem biziň tekliplerimiz hemme wagt amala aşyrylyp bilnenok. Ynha, biz
ýüň egirme fabrigi baradaky meseläni öňe sürdük. Biz aýry-aýry çäreleri öňe
sürmekde tutanýerlilik görkezýäris, ynha, ýoldaş Popok bilen bilelikde biziň uly
problemamyz — Garabogaz hakda alty ýyllap mesele goýup geldik. Pýatakow we
Rataýçak tarapyndan garşylyk görkezilmegine garamazdan, biz ýeňiji bolup çykdyk.
Biz köp problemalary öňe sürüp, soňra olary ýatdan çykarýarys diýlip aýdylmagy
nädogry.
Biz
iň
möhüm
hojalyk
meseleleriniň
çözülmegi
üçin
güýjümizi
gaýgyramzok.
Satuşew: Her näme-de bolsa, bitum zawodyny Krasnowodskide gurmak gerek.
Atabaýew: Biz bitum zawodyny Krasnowodskide däl-de, Çärjewde ýa-da Kerkide
gurarys.
Satuşew: Suwy nätjek?
Atabaýew: Suw ýeter. Bu örän gyzykly çäre.
Biziň döwlet düzgün-nyzamyny berkidip bilmeýenligimiz, uly kemçiligimizdir, ine,
meseläniň özem şunda. Biz bir zat edýäris, halk komissariaty başga zat. Biz bir karar,
şäher Soweti başga karar çykarýar. Ine, Bekrewe barada. Gladyşew bu meseläni
agzap geçdi. Bekrewede düýpli maýa goýumlarynyň möçberini kesgitlemek 5 ýyla
çekdi. Ilki 1 million 900 müň manat bellenildi, soňra şäher Soweti biziň kararymyza
garamazdan,
düýpli
maýa
goýumlarynyň
möçberini
3,5
million
manat
diýip
kesgitledi. Soňra täze talap — 12 million.
Bizde döwlet düzgün-tertibi ýok we biz ony ýola goýup başarmadyk.
Zaldan: Kontrollyk ýok, ine, gep şonda. Korşunowy borçly edeniňizde material
bermeli, kontrollyk etmek gerek eken. Proýekt smetalary/çaklamalary/ bolmandyr
— bu iň esasy zat.
Atabaýew:
bilmedik—bu
Biz
henize
biziň
uly
çenli
senagat
kemçilngimiz.
kärhanalaryna
Ine,
Garabogazy
ýolbaşçylygy
alyp
ýola
görüň.
goýup
Garabogaz
barada
köp
aýdyldy,
ýöne
men
Rubinşteýniň
şübheli
adamdygyna
meni
ynandyrýan ýene bir fakt getirmelidirin. Biz ýoldaş Popok ikimiz Garabogazyň
gurluşygy barada Sergo (Orženkidze) bilen köp sapar gürrüň etdik, ol hemişe biziň
tarapymyzdady, ýöne Rataýçak we ýene bir injener — Ýuşkewiç başga ýana
çekýärdi, bu işe Pýatakow hem päsgel berýärdi. Sergo bilen köp duşuşdyk, bile dynç
aldyk.
SURATDA: S. P. Timoşkow, K. A. Awksеntýewski. S. M. Budýonnyý,
G. Atabaýew, H. Sähеtmyradow--Atçylyk zawodynda (1926 ý ).
Men onuň kömek etmegini haýyş etdim, haçan-da Popok ikimiz onuň ýanyna baranymyzda ol “gurarys” diýip aýtdy we 10 million manat bölüp berdi. Eýsem bu on
milliony Rubinşteýn nädip peýdalandy? Ol bu pullary ikinji derejeli obýektlere — 6njy we 8-nji köllere gönükdirdi, beýtmegini çig mal bazasyny döretmegiň zerurlygy
bilen düşündirdi. Ynha, haçan-da senagat gurluşygy hakda, 100 million manada
durýan himiýa kombinatyny gurmak hakda mesele örboýuna galanda, 6-njy we 8-nji
kölleriň hiç hili ähmiýeti bolmaz, sebäbi çig mal aýlagdan mehanizmler bilen
sorulyp, zawoda berler.
Prosesde halk komissarynyň näme gürrüň berendigini, olaryň nähili usullar bilen
işländigini
obýektlerini
ýada
salyň.
bökdemege
Olar senagatyň iň
çalşandyklaryny,
möhüm
şu
obýektlerini,
maksat
bilen
esasan
goranyş
serişdeleri
senagat
obýektlerine
gönüden-göni
dahyly
bolmadyk
ikinji
derejeli
obýektlere
gönükdirendiklerini aýtdylar. Eýsem Rubinşteýn näme edýär? Bu ýerde Rubinşteýn
şonuň ýaly diwersion akta/bozgaklyk herekete/ baş urdy, ony kowmak gerek. Eger
şol ýerde Rubinşteýn otursa biz Garabogazy bu golaýda göterip bilmeris. Käbir
ýoldaşlar, şol sanda ýoldaş Popok başgaça pikir edýärler, ony entek barlap görmeli
diýýärler, men bolsa ylalaşamok, bu ýerde barlar ýaly näme bar, hemme zat
düşnükli. Ol ýerde ýangynlar döreýär.
Popok: Näme onuň özi ýakýarmy?
Atabaýew: Elbetde, özi däl. Bozgak toparynyň rewolýusiýa garşy işini paş edýän
materiallaryň saklanýan jaýy ýandy. Elektro_stansiýa — bütin aýlagyň ýüregi ýandy.
Ol
iň
möhüm
gurluşygy
Garabogazyň
gurluşygyny
gönükdirilýär,
gerekmejek
—
proýektiň
bökdemek
akyma
tamamlanmagyny
üçin
goýberilýer.
serişdeler
Men
6
bilkastlaýyn
bökdeýär.
gerekmejek
million
zatlara
manady
himiýa
kombinatyň gurulmaly ýeri bolan Garşa ibermegini Rubinşteýnden talap etdim, ol
bolsa Garşa diňe 10 müň manady jaý satyn almak üçin harçlady. Eýsem munuň
zyýandygy düşnükli dälmi näme? Ol öňki Trotskist, onuň Smilgä 2 müň manat we
başga-da bir trotskiste 2 muň manat berendigi paş edildi. Eýsem bu faktlar ýeterlik
dälmi näme? Men bu adamyň kimdigini tanadym.
Men
Rubinşteýni
yzarlamandygym
üçin
günäni
tutuşlygyna
öz
üstüme
al-
malydyryn. Ol serişdeleriň paýlanyşy bilen ylalaşmady, men oňa: eger serişdeleri
başga ugra gönükdirseň boýnuňy sograryn diýip aýtdym. Rubinşteýn ol ýerde tutuş
bir ýyllap oturdy, biz ondan ýekeje signal hem almadyk, biz oňa uly kömek berip
bilerdik.
Garabogazyň
gurluşyk
materialsyz
oturandygyny
diňe
III
kwartalyň
ahyrynda bilip galdyk. Ol 4,5 million manady hem biziň kömek etmegimiz bilen
özleşdirdi.
Kopytin: 40 wagon agaç.
Atabaýew:
Biz
kömek edip
bilerdik, ýeterlik
fondumyz
bar.
Emma
bu
adam
düýbünden çetleşdi, bizi hasap etmedi, habar bermedi, netijede Garabogazda —
hojalygymyzyň iň möhüm obýektinde, Türkmen respublnkasynyň iň uly senagat
ojagynda işler puha çykdy.
Bu ýerde Rataýçagyň we Pýatakowyň diwersion agitasiýasynyň hem täsiri bolandyr
diýip pikir edýärin. (Muny ýazmasa-da bolar.)
Polok: Men plenumda aýdylýan zatlaryň baryny ýazmagy talap edýärin.
Atabaýew: Bu çäreler Garabogazda Rubinşteýnde boldy. Mende belli bir ynanç
döredi.
Nebitdagy alyp göreliň.
habar
berdi.
Nebitdagda
topary
bar.
barmagyň
Biz
näme
Düýn Nebitdagdaky ýagdaý barada ýoldaş
üçin
nebitiň
kändigini
Şeýle
häsiýetdäki
deregine
Nebitdagy
duýbünden
özleşdirip
inkär
zyýankeşlikli
«Turkmenskaýa
bilemzok?
edýän
meýillere
iskra»nyň
Sebäbi
injenýerleriň,
garşy
aýgytly
sahypalarynda
Kiparisow
ol
ýerde
geologlaryň
göreş
«....»16
alyp
diýlip
atlandyrylan makala peýda bolýar, onda bu liniýa aç-açan ýöredilýär.
Rabinowiç: Sen bu barada ozal näme aýtmadyň?
Satuşew:
Sen
Nebitdagdan
näme
üçin
nebit
ibermeýändigini
Ýeremeýewden
soradyňmy?
Atabaýew: Biz Ýeremeýewi her gün ýepbekleýäris, ýöne ol hamy galyň adam.
Men Nebitdag barada aýtmak isleýärin. Biz ol ýerde näme bolýandygyna düşünmedik. Nebitdagda işiň başa barmaýandygy aýdyň. Bu biziň işimizde gaty uly kemçilik.
16
Tekstde ýok.
Men senagata ýaramaz ýolbaşçylyk edýändigimiz barada size aýtdym, senagatyň iň
möhüm
obýektlerini
dikeltmek
üçin
biziň
işimizi
düýpli
üýtgedip
gurmagymyz
gerek.
Döwlet apparatyny ýerli kadrlardan düzmek ýaly diýseň möhüm meselede
öňegidişlik gazanyp bilmänligimiz, ýoldaşlar, biziň işimiziň başga bir uly kemçiligidir. Eger näme üçin ýaramaz işleýändiklerini bilmek isleseňiz, henize çenli iş
dolanyşygyny,
ilkinji
bilmedigimizi
aýtmak
nobatda
gerek.
raýon
guramalaryny
Raýonlarymyzň
ýagdaý
ýerli
dile
geçirip
nähili.
Bizde
kadrlary
taýýarlamagyň uly bazasy bolan kolhozlar bar.
Mukky Lorsyny alyp göreliň — ol diýseň uly guramaçy ahyryn. Eger-de biz MTS-iň,
raýon taýýarlaýyş, işiniň we beýlekileriň işini Türkmen diline geçirip bilen bolsak,
onda
iň
gowy
apparatymyz
adamlary,
bolardy,
biz
iň
bolsa
gowy
guramaçylary
entek
hatda
iş
özüniň
kabul
dolanyşygyny
hem
edip
ýerli
biljek
dile
geçirmedik. Serenjamlar raýispolkomlara17 barýar we yzyna gaýdyp gelýär. adamlar
rus dilini bilenok, eýsem biz meselede öz wagtynda çäre görüp bilmezdikmi näme.
Biz şu ýyl iň bolmanda önümçilik işini dolanryjylary, hasapçylary taýýarlamak bu
işe...*18 manat goýberip bilerdik.
Iş
dolanyşygyny
Türkmen
diline
geçirmek
biziň
üçin
gaýragoýmasyz
meseleleriň biri. Bu meseläniň birnäçe ýyl mundan ozal hem bolmandygy üçin, bu
günki gün ony aýratyn götermek gerek. Bu ýerde MK günäker. MIK we HKS günäkär.
Prezidiumdan: MIK-de ilkinji nobatda sen günäkär, bu ýerde bolsa biziň özümiz
MK-niň
günäsini
sen
aýtman
goýaňok.
Olary
günekär.
17
18
Raýispolkom= Raýon Ispalnitel Komitet= ‫کمیته اجرایی نواحی‬
Tekstde ýok.
azatlyga
çykarmak
meselesinde
Wareýkis
Ио́ сиф (Юозас) Миха́ илович Варе́ икис
Atabaýew: Maşgala we aýallar meselesi- Bu ugurda bizde jenaýatlaryň bolup
geçmeýändigini size düşündiresi iş ýok. Gyzlar satylýar, köp aýallyk bar we ş. m. Biz
ýoldaş Popok ikimiz gürrüň etdik, men onuň öňünde bir topar mesele goýdum we
meniň soramagmyň netnjesinde MK ýoldaş Wareýkisiň komissiýany ýöretdi. Meniň
eden tekliplerim bilen MK ylalaşdy.
Prezidiumdan: Diňe sen eşikler bilen ylaşmadyň, sen garşy bolduň.
Atabaýew: Biz, ýoldaş Popok, uly syýasy işleri, çynlakaý gürrüň etmegimiz gerek, bu
mesele barada pikir alşylmagyny gerekdi. Men gyzlaryň ýaş çägini galdyrylmagy, 18
ýaşa çenli ähli ýaşlary hasaba almagy we olara dokument bermegi teklip etdim. Men
hakykat
Meselem,
ýüzündäki
köp
aýalylyk
garry
kolçynyň
üçin
aýalyndan
jogapkärçilige
çekilmegini
aýrylyşandygy
barada
teklip
sprawkasy
etdim.
bar,
hakykatda welin bile ýaşaýar. Jogapkerçilige çekmek gerek.
Men gyzlaryň okuw jaýlaryna köp gelýänim üçin olary hökmany okuwa çekmekde
kanun çykarmagy teklip etdim, bular ýeterlik derejede doly teklipler däldir, ýöne
komissiýa, şol sanda ýoldaş Wareýkis bu meseläni şol durşuna galdyrdy. Ýogsam alty
ýa-da sekiz aý geçdi ahyryn.
Prezidiumdan: Ýok, bu oktýabrda ýa-da noýabrda bolupdy. A sen näme üçin bu
meseläni gozgamadyň?
Atabaýew: Men sen habarlysyň öýtdüm.
Prezidiumdan: Men sen habarlysyň öýtdüm. (öýkünme)
Atabaýew: Men habarly däl. Eýsem täze ýagdaýda, täze stalinçilik Konstitusiýa ýagdaýynda şeýle çynlakaý meselelere şeýle çemeleşmek bolarmy näme. Biziň haýal
etmän bu işi giňden propagandirlemegimiz, oňa jemgyýetçiligi, ähli ýaşlaryň ünsüni
çekmegimiz
gerek.
Gyzlary
okuw
jaýlaryna
çekmek,
zenan
mugallymlary
taýýarlamak üçin ähli güýji jemlemeli. Bu gaty möhüm problema, biz oňa üns
bermelidik. Komissiýa döredilenden soň meseläni gozgamandygym meniň günäm.
Men biziň agzalalyklarymyz hakda aýtmak isledim. Bizde, ýoldaşlar, elbetde,
jedeller
bolýar,
Bärde
biz
öz
agzalalyklarymyz
hakda
aýtmazlygy
karar
etdik
diýýärler. Dogry, biz agzalalyklar hakda gürrüň etmedik, ýöne gürrüň möhüm işe
dahylly meseleler hakda bolsa, aýtmak gerek. Bizde Halk döredijiliginiň öýüni
guramak barada jedeller, çekişmeler bar. Biz ýoldaş Popok bilen köp jedel etdik,
ýöne ol jedel bu işe dahylly däl. Bu Halk döredijilnginiň öýi näme? Bu kolhoz
raýonlarynda
we
senagat
uçastoklarynda
ähli
kružoklara/topar/
ýardam
berjek
spesialistleriň toparydyr. Men bizdäki ýaly köp öwüşginli medeniýetiň başga hiç
ýerde ýokdugyny aýtmalydyryn. Bizde özboluşly durmuş adatlary bolan milletler
gaty köp. Bizde gazaklar, özbekler, buluçlar we beýleki milli azlyklar bar... Her bir
halkyň öz
aýratynlygy,
öz
medeni
we durmuş
adatlary
bar.
Olaryň
hemmesi
ýolbaşçylyk edilmegine mätäç. Bu işi guramaga nähili girişmelidigini bilenoklar.
Bizde bu mesele boýunça uly jedel boldy. Hökümet bu işe 300 müň manat pul
goýberdi. Bu mesele çözüldi diýip hasap edýärin.
Operany guramak meselesi boýunça uly jedel boldy. Men dawaly meseleleri
gozgamadym.
Popok: Aýdyber, aýdyber! Näme çekinýäň?
Atabaýew: Men çekinemok!
Popok: Jedelli meseleleri gutaranyňdan soň sende başga mesele galmaz.
Atabaýew: Operany guramak boýunça biz şeýle ugurdan diskussiýa etdik. Türkmen
operasyny gurup boljakmy ýa-da ýok. Gurup boljak diýip aýdýarlar we munuň üçin
bizde «Görogly», «Saýatly Hemra», «Şasenem — Garyp», «Aşyk Garyp» ýaly
bagşylar
tarapyndan
ýerine
ýetirilýän
halk
döredijiliginiň
we
klassyklarymyzyň
eserleriniň bardygy bilen subut edýärler. Bagşylar bütin bir operany ýekelikde
ýerine ýetirýärler. Atanyň, enäniň, ýigidiň we gyzyň ýerine aýdýarlar. Eger-de bu
eseri 5—6 adam ýerine ýetiren bolsalar, ýöntem opera, operetta, sazly teatr bolardy.
Popok: Şu mesele boýunça býuronyň güýçleriniň bölünişi barada aýt — sen,
Sähedow,
meniň
bilen
Aýtakow
we
galanlary.
Anna
Muhammedow
hem
—
bilemok, ikirjiňlendi öýdýän. Sen muny agzalalyk hökmünde görkezýäň we bu
barada plenumda aýdýaň!
Atabaýew: Bu gyzykly mesele. Biz ösüp ýetişdik, sungat we medeniýet meselelerini
gozgamak gerek. Bu biziň işimizde täze pursat.
Nepesow: Entek aýdymçy gyzlar ýok.
Zaldan: Ilki kadrlary taýýarlamaly!
Atabaýew: Kadrlar bizde bar. Eger bütin bir eseri ýerine ýetirýän bagşy bar bolsa,
näme üçin ony gyz ýerine ýetirip bilmez? Bizde, meselem, dil boýunça agzalalyk bar.
Popok: Seň bilen bütin býuronyň arasynda. Seniň ýeke özüňdiň!
Atabaýew: Meniň hakym bar...19
Popok: Sen Popok milli medeniýetin ganym duşmany ýaly edip çykyş edýärsiň!
Atabaýew: Meniň, elbetde, Býuro bilen ylalaşmaýan zatlarym bar!
Popok: Biz ýalňyş pozisiýaň üçin saňa hatda degmedigem!
Atabaýew: Degmesiňe-de degdiňiz, ýöne meniň şu meselede ýalňyşandygymy subut
etmeli!
Popok: Bu näme, indiwidual agitasiýamy?
Atabaýew: Gürrüň Türkmen dilinde okuw okatmak barada. Biz diliň ösüşine
ýeterlik üns beremzok diýip aýtdyk. Partiýamyzyň dil hakdaky meseläni nähili goýýandygyny
siz
bilýärsiňiz.
Biz
Türkmen
dilindäki
iş
dolanyşygy
hakda
mesele
goýýarys, diýmek, bize diliň ösüşi hakda mesele goýmak gerek, çünki bu bizi sosialistik medeniýete çekýän möhüm meseleleriň biridir. Dil hakdaky meseläniň uly
ähmiýeti bar, biz bolsak henize çenli oňa üns beremzok. Täçnazarow klassyklary
neşir etmegiň aladasyny edýär. Bizde ajaýyp klassyklar bar, olaryň käbirini halk
döredijiliginiň ýazyjylary diýip atlandyrmak boljak. Klassyklarymyzyň biri, meniň
pikirimçe, dili boýunça Puşkiniň deňinde durýar. Ol — dünýäniň beýik şahyry
Mollanepes. Eger siz onuň käbir goşgularyny okasaňyz, onuň diliniň gözelligine
haýran galarsyňyz. Bize halk döredijiliginiň eserlerini, folklor boýunça özümizde bar
bolan ummasyz materialy neşir etmek gerek. Bize ähli okuw jaýlarynda dili, diliň
okadylyşyny girizmek gerek. Bu biziň partiýamyzyň tutýan ýoly. Biz pedinstitutda
käbir okuw predmetlerini rus diline geçirmek hakda karar hödürledik. Bu pedinstitutda bäş ýylyň dowamynda okuw Türkmen dilinde alnyp baryldy.
Popok: Haýsy dilde?
Atabaýew: Türkmen dilinde.
19
Tekstde galdyrlypdyr.
Terjime
örän
gowşak
edilýärdi,
ýöne
bu
iň
kynçylyksyz
ýoldan
gitmelidigini
aňlatmaýar. Ýerli dilde okatmak pedinstitut üçin iňňän wajyp mesele. Men bu
karara göl çekdim.
Popok: Özüniň ýalňyş hasan eden kararyňa.
Atabaýew: Hawa, gol çekdim, soňra ýalňyşandygymy bildim we bu barada Popok,
seniň bilen gürrün etdim. Biz karary durmuşa geçirip başlanymyzda näme boldy?
Milletçiler bolup çykdy. Biz býuroda bu mesele hakda maslahatlaşdyk, ilki komissiýa,
soňra
podkomissiýa20
belledik.
Netijesi
nähnli
boldy?
Örän
gyzykly
zat
—
pedinstitutyň 1-nji we 2-nji kurslarynda ähli predmetleri/sapak/ Türkmen dilinde
okadyp biljek taýýarlykly adamlaryň — professorlaryň we dosentleriň/ doçent/
Türkmenistanda ýeterlik bardyg ýüze çykdy. Armydow maňa pedinstitut mugallym
hökmünde çekip boljak adamlaryň sanawny berdi.
Armydow: Olar şu wagt hem okadyp ýörler!
Atabaýew: Ýöne olar Kom_wuzda okadýarlar mümkin, olaryň işini utgaşdyrmak
gerekdir.
Zaldan: Edebiýaty nätjek?
Atabaýew: Edebiýat hakda men biraz soň aýdaryn. Men okuwy Türkmen
dilinde alyp barmak hakda mesele goýdum. Pedinstit oba üçin kadr taýýarlanýan
tejribe meýdançasydyr, olary taýýarlamak üçin ähli predmetleri Türkmen dilinde
okatmalydygy düşnüklidir. Häzir başky 2 kursda okuwy Türkmen diline geçirmäge
bizde
mümkinçilik
bar.
Azerbaýjanyň
pedinstitutynda
okuw
okadylyşynyň
ýagdaýyny anyklamak üçin biz ýoldaş Döwlet Mämmedowy Bakuwa iberdik. Ol
dolanyp gelende okuwyň 3 dilde: ermeni topary üçin ermeni dilinde, rus topary üçin
rus dilinde, türk topary üçin bolsa türk dilinde alnyp barylýandygyny, munuň üçin
ähli üpjünçiligiň bardygyny gürrüň berdi. Azerbaýjanlaryň biz bilen kowumdaş
halkdygy hiçiňize gizlin däl, biz olaryň diline örän oňat düşünýäris, biz olaryň
okuw kitaplaryny peýdalanyp bileris.
Armydow: Ýok, bolmaz.
20
Podkomissiýa= Ýan komissiýa=‫کمیسیون جانبی‬
Atabaýew: Ine, Azerbaýjandan kolhozçylaryň bir topary gelip, obalarymyza baryp
gördüler.
Olar
dolanyp
gelenlarinde
delegatlaryň
biri
maňa:
«Siziň
kolhoz-
çylaryňyzyň aýdan zatlaryna biz haýran galdyk!» diýdi. Bu azerbaýjan diliniň has
ýakyn
dildigini,
hatda
özbekçedenede
ýakyndygyny
subut
edýär.
Biz
pedinstitutda Türkmen dilinde okatmagy üpjün edip bileris. Biz taýýarlyk işlerini
geçirsek bir ýyldan-ýyl ýarymdan soň pedinstitutda okuw Türkmen dilinde barar,
muňa ähli mümkinçilikler bar.
Bu
meselede
meniň
pozisiýamda
gümürtiklik
bolmadymyka
diýýärin.
Käbir
predmetler rus diline geçirilmeli diýlip gürrüň edilende bizde bar bolan mümkinçilikler doly göz öňünde tutulmady. Men özümiň ylalaşmaýandygymy aýdanymda
maňa sen ýalňyşýaň diýip aýtdylar. Eger men ýalňyşýan bolsam, partiýa meni
hemişe düzedip biler, o ýa-da bu meseleler boýunça bolsa, elbetde, biziň aramyzda
dürli pikirler bolup biler. Biz köp halatlarda aýry-aýry meseleler boýunça erjeşýäris.
Biz
ýoldaş
Popok
bilen
Kaganownçiň
ýanyna
bardyk,
ol
bizden
ylalaşmaýn
zatlaryňyz barmy diýip sorady we bar bolsa, muny gizlemeli däldigini duýdurdy.
Dürli adamlar meseleleri çözmäge dürliçe çemeleşýärler.
Lazar Kaganowiç
Zaldan: Ynha. Plenuma bolşy ýaly aýdylman, üýtgedilip görkezilmegi gowy däl.
Popok: Ýok, praktiki meselelr boýunça dürli pikirler bolmaly, ýogsam meseleler
nireden kollektiwleýin çözülsin.
Atabaýew: Men bu meselede ylalaşmaýandygymy aýdanymda sen Andreýew bilen
gürleşendigiňi, Andreýewiň bu meselede seresap bolmaly diýendigini we Býuronyň
pikiri bilen ylalaşandygyny aýtdyň.
Popok: Men ýene-de gaýtalap aýdýaryn, hemme zady aýtmak gerek däl, biziň käbir
syrlarymyz bolup biler.
Atabaýew: Eger meniň ýalňyşýandygymy subut etseler, men päk ýürekden öz
ýalňyşymy
boýun
alaryn.
«Turkmenskaýa
iskrada»
çykyş
edenimden
soňra
Sähedowyň kontr_rewolýusnonerler milletçileri ýepbekleýän makalasy peýda bolýar
(ýogsam şol wagt komissiýa öz işini heniz tamamlamandy). Ol biriäçe ýerde Marksa,
Lenine salgylanýar, salgylanmasy oňat, ýöne nädogry netije çykarýar. Ol hemme
zady milletçiler Türkmen dilinde okuw okatmagy girizmeli diýip talap edýärler
diýen
pikire
syrykdyrýar,
bilemok,
bilip
edipdirmi
ýa-da
bilmän,
onda
meni
kontr_rewolýusionerler we milletçiler bilen bir hatarda goýmaga meýil bar.
Sähedow: Seniň diýýäniň näme, men asla beýle pikir etmändim!
Zaldan: Bu intuisiýa/duýgy! —
Atabaýew: Her näme bolanda-da bu synanyşyk gowy däl.
Sähedow: Sen näme üçin özüňi göz öňünde tutandyr öýdýäň, men milletçileriň
pikirini aýtdym, bu ýerde seniň näme dahylyň bar, sen milletçileriň pikir edişi ýaly
pikir edeňok ahyryn, näme üçin sen özüňe çekýäň?
Atabaýew:
Men,
ýoldaşlar,
soňky
meseläniň
üstünde
—
kontr_rewolýusion
milletçiler, trotskistler bilen göreş meselesin-de durup geçmek isleýärin. Men
biziň apparatymyza sümülen Deýçe hakda aýdyp durjak däl. Biz ony kowduk. Men
şu ýerde hut özümiň ozal milletçilere garşy göreşde gödek ýalňyşlyklara, aňkawlyga,
synpy
körlüge
ýol
berendigimi
aýtmalydyryn.
Akmyrat
Orazowy,
Nagdowy,
Öwezbaýewi21 alyp görüň. Nagdowy alyp görüň, ol tehniki sekretary, biz oňa köp
zady
ynanýardyk,
ony
tanamandyrys,
onuň
aktiw22
kontr_rewolýusionerdigine
düşünmändiris. Munuň üçin partiýa bizi ýepbekledi, hökman ýepbeklemelidi we
munuň şeýledigi oňat.
21
Stenogrammanyň başga wariantyndan (MLI TF-niň part arhiwi. — f. 1. op 1/1. —d. 312.-1. 435—
465).
22
Şol ýerde.
S.Öwezbaýew
Ungalbaýew baradaky meseläniň gürrüňi köp edildi, ýöne şu meselede biz uly bir
ýalňyşlyk
goýberipdiris
diýip
pikir
edýärin.
Men
ýoldaş
Popok
milletçiler
we
trotskistler bilen aktiw göreş alyp bardy diýip hasap edýärin.
Popok: Bu babatda sen maňa uly kömek etdiň, men bu barada MK-da-da, häzirem
aýdýan.
Atabaýew: Bu hukugy hiç kim Popogyň elinden alyp bilmez, eger kimdir birimiz bu
hakda aýdan bolsak, bu syýasy taýdan namartlyk bolardy, ýöne biz bu göreşde bir
ýalňyşlyk
goýberdik,
o-da
milletçilere
garşy
göreşe
köpçüligiň
ünsüni
gönük-
dirmedik.
Popok: Ýok, biz köpçüligi aýaga galdyrdyk.
Atabaýew: Kolhozçylar milletçileriň haýsy programmany öňe sürendiklerine henize
çenli düşünenoklar.
Popok: Olara bilmegem gerek däl! Al, hemmelere okap ber! (Okaýar). Ine, şonuň
uçinem men trotskistleriň programmasyny ýaýratmak gerek däl diýip hasap etdim.
Atabaýew: MK-niň görkezmeleri elbetde dogry!
Popok: Sen öz ýalňyşlaryňy boýun almaga gorkýarsyň. Mende ýalňyşlyklar bolupdy
— men olary boýun aldym. Meni milletçilere liberallykda aýyplanlarynda maňa-da
agyr düşüpdi.
Atabaýew: Olaryň programmasynyň nämeden ybaratdygyny ilat bilenok diýip pikir
edýärin.
Popok: Biz olary deýýuslar, halk duşmanlary hökmünde görkezýäris, şol besdir.
Atabaýew:
Trotskistler
we
milletçiler
bilen
göreş
babatda
liberalizm
hakda
rezolýusiýada-da bar.
Popok: Biz ony maslahatlaşarys.
Atabaýew: Ilaty bir çetde goýalyň, ýöne partiýa guramasyna hem biz az maglumat
berdik.
Köpimiz
kontrrewolýusion
deýýuslaryň
haýsy
usullar
bilen
işleýändigini
bilemzok.
Kemine Atabaýew (G. Atabaýewiň ogly)
Aşgabatdaky bahar baýramçylygynda
Ýoldaşlar,
ýaramazam
bolsa,
gowu-da bolsa,
bizi
partiýamyz
terbiýeledi.
Bizde
agzalalyklar we ýalňyşlyklar bolup biler, ýöne biz olary şahsy işimize geçirmeli
däldiris.
Biz
şahsy
ýalňyşlyklaryň23
gabyndan
bireýýäm
çykdyk.
Bu
biziň
partiýamyzyň işinde gaty uly bökdençlik bolardy. Biz häzir şeýle agzalalyklara
garamazdan,
guramalarynyň
23
hiç
halatda
jebisligi
bütewiligimizi
arkaly
ilkinji
bozmaga
nobatda
ýazky
ýol
bermeris,
ekiş
partiýa
kampaniýasynyň
G.Atabaýew, arassa, päk ýürekli hakyky bir kommunist hökmünde «öz, özüňi tankyt» etmek
prinsipden ugur alyp, aç-açan bar bolan umumy kemçilikleri, şol wagtky dartgynly ýagdaýda gorberilen
ýalňyşlyklary, hamala şahsy ýalňy’y ýaly boýun alýar. Hatta hatardaş Türkmenler-de öýke-kinesini
Atabaýewe ýöňkeýärler. Emma, zalym totalitar sistemasy, stalinçilik adam iýiji apparaty, Türkmeniň
merdana ýigidiniň bu tankydyny onuň «hyýanatlary» hasaplap, ýok edilmeginde bulardan peýdalanýar.
(A.Goli)
wezipesini ýerine ýetirmäge aýaga galarys diýip pikir edýärin. Biziň fewral (1937 ý.)
Plenumynyň kararlaryndan ugur alyp, düýpli üýtgedip gurmak üçin, kommunistik
jemgyýet
gurmaga
tarap
öňe
has
çalt
ädim
ätmek
üçin
partiýa
mobilizlemegimiz zerur.
*********
МЛИ ТФ-ниң партархиви. — ф. 1.—оп. 1/1. — д. 313 л. 269—301.
guramasyny
G. S. Atabaýew (1887—1938 ý.) —Türkmenistan SSR-niň görnükli döwlet işgäri, 1918-nji
ýyldan
partiýa
çleni/agzasy,
1925—1937-nji
ýyllarda
TSSR
Halk
Komissarlar
Sowetiniň
başlygy. 1937-nji ýylda esassyz repressirlendi. Ölenden soň, 1956-njy ýylda aklandy.
Ý. A. Popok (1894—1938 ý ) — Görnükli partiýa işgäri, 1909-njy ýyldan partiýa çleni.
1930—1937-nji
ýyllarda
Turkmenistan
K(b)G1
MK-nyň
sekretary
bolup
işledi.
1937-nji
ýylda esassyz repressirlendn. Ölenden soň aklandy.
G. Sähedow (1905—1938 ý.) — Görnükli partiýa we döwlet işgäri. publisist, 1935—1937-nji
ýyllarda TSSR kalk Komissarlar Sowetiniň başlygynyň orunbasary. Publisistikada şol döwrüň
resmi ugruny goldap çykyş etdi. 1938-nji ýylda esassyz repressirlepdi. Ölenden soň, 1957-nji
ýylda aklandy.
Zwerew — 1937-nji ýylda TSSR-iň içeri işler halk komissary. 30-njy ýyllaryň ahyrynda
repressirlendi.
Plehanow — Sowet organlarynyň apparatynyň işgäri.
Umanskiý —
1937-njn ýylda
TK(b)P-niň Aşgabat şeher komitetiniň sekretary.
1937-nji
ýylda repressirlendi. Ölenden soň aklandy.
D. A. Gotlober — 1934—1910-njy ýyllarda TSSR-iň Döwlet plan komitetiniň başlygy.
Stepanenko we Kostin — TSSR Halk Komissarlar Sowetiniň apparatynyň işgärleri.
A. Muhammedow (1900—1937 ý..) — Türkmenistanyň görnükli partiýa işgäri, 1925-nji
ýyldan partiýa çleni. 1935— 1937-nji ýyllarda TK(b)P MK-nyň sekretary, birinji sekretary.
1937-nji ýylda repressirlendi, Ölenden soň aklandy.
N. Aýtakow (1894—1938 ý.) — Türkmenistanyň görnükli partiýa işgäri, 1922-nji ýyldan
partiýa çleni. 1925—1937-nji ýyllarda TSSR MIK-iň başlygy. 1937- -nji ýylda repressirlendi.
Ölenden soň aklandy.
W.
S.
Gulýaýew
—
Türkmenistanyň
partiýa
işgäri,
30-njy
ýyllarda
TK(b)P
MK-nyň
propaganda we agitasiýa bölüminiň müdiri bolup işledi.
A. D. Pogosow — Aşgabat şäher Sowetiniň başlygy.
W. M. Molotow (1890— 1986 ý.) — Sowet döwlet we partiýa işgäri. 1930—1941-nji
ýyllarda SSSR HKS-iň başlygy.
I. T. Gladyşew — TSSR-iň partiýa we profsoýuz işgäri, 30-njy ýyllarda TK(b)P MK-nyň
senagat-transport bölüminiň müdiri.
A. Nepesow — 30-njy ýyllarda TSSR-iň ýeňil we ýerli senagat ministri.
Ý. M. Faktorowiç (1892—1948 ý.) — TSSR-iň döwlet işgeri, 1919-ijy ýyldan partiýa çleni.
1935—
1938-nji
ýyllarda
TSSR-iň
Saglygy
saklaýyş
repressirlendi, ýöne yz ýanyndan tussaglykdan boşadyldy.
halk
komissary.
1938-nji
ýylda
D. Mämmedow (1902—1938-ý.) —Türkmenistan SSR-niň partiýa we döwlet işgäri, 1919njy ýyldan partiýa çleni. 1935 — 1937-nji ýyllarda TSSR-iň Magaryf halk komissary. 1937-nji
ýylda esassyz repressirlendi. Ölenden soň, 1957- -nji ýylda aklandy.
A. Ý. Mikoýan (1895—1938 ý.) —Sowet döwlet we partiýa işgäri, 1915-nji ýyldan partiýa
çleni. 1926— 1946-njy ýyllarda daşarky we içki söwda, üpjünçilik, azyk senagaty halk
komissary, şonuň bilen bir wagtda, 1937-nji ýyldan başlap, SSSR HKS-iň başlygynyň orunbasary. Soňraky ýyllarda döwlet organlarynda dürli ýolbaşçy wezipelerde işledi. Mikoýan
Aşgabat türmesinde G. Atabaýewiň aýdyşy ýaly, patyşa döwründe däl-de, 1918-nji ýylda,
Zakaspi oblastynda kontr_rewolýusion hökemetiň berkarar edilen döwründe oturypdy.
G. L. Pýatakow — Ssowet döwlet işgäri. 1937-nji ýylda esassyz repressirlendi. Ölenden soň,
1988-nji ýylda aklandy.
S. A. Rataýçak (?—1937 ý.) — Sowet döwlet işgäri, 1919-njy ýyldan partiýa çleni. 30-njy
ýyllarda SSSR-iň himiýa senagatynyň pudaklarynda ýolbaşçy wezipelerde işledi. 1936-njy
ýylda esassyz repressirlendi. Ölenden soň, 1988-nji ýylda aklandy.
A. N. Satuşew — Türkmenistanyň partiýa işgäri, 30-njy ýyllarda TK(b)P-niň Krasnowodsk
şäher_komynyň birinji sekretary.
S.
S.
Korşunow
—
30-njy
ýyllarda
SSSR-iň
Agyr
senagat
halk
Komissariatynyň
Türkmenistandaky ygtyýarly wekili.
Ý. G. Rubinşteýn (1895—1937 ý.)— Sowet hojalyk işgäri, 1917-nji ýyldan partiýa çleni.
Üpjünçilnk
we
gurluşyk
bilen
baglanyşykly
ýolbaşçy
wezipelerde
işledi.
1937-nji
ýylda
repressirlendi. Ölenden soň, 1956-njy ýylda aklandy. G. Atabaýew bu ýerde industrializasiýanyň
çendenaşa
gyssagly
depginlerinden
gelip
çykýan
adaty
hojalyk
bökdençlikleri
şol
döwrüň «ruhunda» «zyýankeşlik» diýip atlandyrýar.
G. K. Oržonikidze (Sergo) (1886— 1937 ý.) — Görnükli sowet döwlet we partiýa işgäri,
1903-nji ýyldan partiýa çleni. 1932— 1937-nji ýyllarda SSSR-iň Agyr senagat halk komissary.
1937-nji ýylda özüni öldürdi.
I. T. Smilga (1892—1938 ý.) — Sowet döwlet we partiýa işgäri, ykdysatçy, 1907-nji ýyldan
partiýa çleni. 1927-nji ýyldan başlap ýolbaşçy hojalyk işinde işledi. 1936-njy ýylda esassyz
repressirlendi. Ölenden soň aklandy. Bu ýerde G. Atabaýew ýalan, gurnalan prosesleriň
maglumatlaryna ynanýar.
D. D. Kiparisow (1901?) — Türkmenistanyň partiýa işgäri, 1920-nji ýyldan partiýa çleni. 30njy ýyllarda TK(b)P MK-nyň guramaçylyk, senagat-transport bölümine ýolbaşçylyk etdi.
I. M. Rabinowiç — 30-njy ýyllarda «Turkmenskaýa iskra» gazetiniň redaktory.
W. P. Ýeremeýew — 30-njy ýyllarda Aşgabat demir ýolunyň naçalnigi.
Mukgy Lorsy — 30-njy ýyllarda tanymal kolhoz başlygy.
Sähedow— 1937-njn ýylda Mary ýer Sowetiniň başlygy.
I. M. Wareýkis (1894—1938 ý.) — Görnükli partiýa işgäri, 1913-nji ýyldan bäri partiýa çleni.
BK(b)P-niň oblast we ülke komitetleriniň sekretary bolup işledi. 30-njy ýyllaryň ahyrynda
esassyz repressirlendi. Ölenden soň, 1959-njy ýylda aklandy.
Ý. A. Popok — 30-njy ýyllarda TK(b)P-MK-nyň birinji sekretary hökmüde respublikada
stalinçiligiň
«medeniýetde
millilige
tarap
gyşararnlaryň
garşysyna
göreş
alyp
barmak»
görkezmeleriniň tarapynda çaly we olary durmuşa geçirmeli boldy. Bu görkezmeler milli
medeniýeti
inkär
edýärdi,
jemgyýegçik
durmuşynda
we
döredijilik
işinde
pikirliligi
ornaşdyrýardy.
O. Täçnazarow (1904—1937 ý.) — Magarif işgäri, ýazyjy, publisist, 1923-nji ýyldan partiýa
çleni. 1935-nji ýyllarda «Sowet Türkmenistany» gazetiniň redaktory. Esassyz repressirlendi.
1959-njy ýylda aklapdy.
A.
Armydow
(1914—1938-ý.)
—
komsomol
işgäri.
1937-nji
ýylda
LKSMT
nyň
birinji
sskretary. 1937-nji ýylda repressirlendi. Ölenden soň, 1988- n ýylda aklandy.
I. L. M. Kaganowiç (1894 ý.) — Sowet partiýa we döwlet işgäri, 1937-38 nji ýyllaryň
repressiýalaryny geçirmekde I. W. Staliniň ýakyn egindeşleriniň biri. (1937-nji ýylda Moskwa
baran G.Atabaýewi onuň myhmany bolýar we onuň maslahaty bilen Lubiýankada duzaga
düşürilýär. AG)
A. A. Andreýew (1895—1971 ý.) — Sowet döwlet we partiýa işgäri, 1914-nji ýyldan partiýa
çleni. 30-njy ýyllarda BK(b)P MK-nyň sekretary hökmünde par- tiýa we döwlet işgärlerine
garşy stalin- çilik repressiýalara aktiw gatnaşdy.
A.
Orazow
—
30-njy
ýyllarda
TSSR-iň
Söwda
halk
komissary.
Essasyz
repressirlepdi.
Ölenden soň aklandy.
Nagdon — TSSR-iň Halk Komissarlar Sowetiniň başlygy G. Atabaýewiň sekretary.
Seýitmyrat Öwezbaýew — 20—30-njy ýyllarda Türkmenistanyň döwlet we jemgyýetçilik
işgäri, publisist. 30-njy ýyllarda repressirlendi. Ölenden soň aklandy.
S. Ungalbaýew (1903—1938 ý.) — TSSR-iň döwlet we partiýa işgäri. 1937-nji ýylda TSSR-iň
Moskwadaky hemişelik wekili. 1937-nji ýylda esassyz repressirlendi. Ölenden soň, 1988-nji
ýylda aklandy.
**********
Dokumenti
Türkmenistan
Kompartiýasynyň
Jemgyýetçilik-syýasy
barlaglar institutynyň işgärleri, taryh ylymlarynyň kandidatlary, sektor
müdiri G. F. GADELŞIN we şol sektoryň ylmy işgäri L. A. LEBEDEWA
çapa taýýarladylar.
Çap edilişiň ikinji tapgyry. Tiražy 30 000 ekz. Zakaz № 2133.
TKP MK-nyň neşirýaty, Aşgabat. Metbugat öýi. Atabaýew köçesiniň 20nji jaýy.
. žurnalyndan alyndy, 1991ý. Bahasy 1 manat.

Türkmeni Öwreniş Merkez G.Atabaıewiň soňky tutluşygy

Transkript

Benzer belgeler

bız näme üçın iadaiarys?

Line id : @tasinlikler

MAGTYMGULY DÜİPSİZ UMMAN

Milli dilimize eıelik kylaılyñ