Orijinal Metin - Weber Bürokrasi.pages

“WEBER & BÜROKRASI KAVRAMI”
“Bürokrasi bir toplumda tabandan yukarıya çıktıkça daralan bir yapı içinde örgütlenmiş olan,
kişisel olmayan genel kurallar ve işleyiş ilkelerine göre çalışan sistem ve kurallar grubudur.
Amacı resmi olarak idari işlevlerle olsa da uygulamada yorumlamalar nedeniyle bazen resmi
olmayan etkilere açık olabilmektedir.”
“Bürokrasi" kavramı, toplumumuzun hemen hemen her kesiminde duyulduğunda antipati
oluşturan bu kavramlar; acaba gerçekten düşünüldüğü gibi insanlara modern işkence vasıtaları
mıdır? Yönetim bilimleri terminolojisinde klasik yönetim teorileri arasında yeralan "Bürokrasi
Modeli" acaba günümüz insanının anladığı bürokrasi kavramıyla aynı özellikleri mi
taşımaktadır?
Bürokrasi kavramı ansiklopedik olarak ele alındığında biraz daha kapsamlı ifade edilmektedir.
Bu açıdan bürokrasi "İşlerin yürütülmesinde idarenin gücü yada etkisi,memurlar bürokratlar
topluluğu ve devlet örgütüne ya da siyasi parti, sendika, işletme, v.b. bağlı üyelerin gücü" olarak
tarif edilmektedir. Bürokrasi sözcüğü “bureau” ve “cratie” sözcüklerinden oluşur. Büro sözcüğü
devlet işlerinin yapıldığı daireler için kullanılmaktaydı. Cratie ise eski Yunancada hakimiyet
anlamına gelmektedir.
İlk çağlarda ortaya çıkmış olan Mısır ve Çin medeniyetlerinin devlet sistemi içerisinde yeralan
bürokrasi anlayışı, patrimonial (atadan kalma) bürokrasinin ilk ve en sade örnekleridir. "Çin’de
bürokrasi, Çin'in büyük ve yaygın bir devlet olması, kuzeyden gelen akınlara karşı büyük bir
ordu beslemesi, kültürün saf olması gibi faktörlerin etkisiyle ortaya çıkmıştır. Öte yandan Çin
hükümdarları derebeyliklerin genişlemesine engel olmak için kısa süreli hizmet, memurların
doğup büyüdüğü bölgede görev yapmasının yasaklanması ve devlet memurluğuna giriş sınavları
v.b. önlemler almışlardır. Bu önlemlerde Çin'de bürokrasinin gelişmesine neden olmuştur. Çin
bürokrasisi genel esasları bakımından demokratik esaslara dayanmıştır. Eski Mısır'ın çok
gelişmiş idari yapısının ortaya çıkışında, hükümdarın ilahların yeryüzündeki temsilcisi sayılması,
planlı ekonomi sisteminin uygulanması gibi faktörler rol oynamıştır. Nil nehrinin Mısır'ın
ekonomisinde oynadığı büyük rol nedeniyle nehir taşmalarının sulama tesisleriyle önlenmesi
gerekmiş; bu iş, çok büyük bir memurlar sınıfının ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Eski Yunan ve Roma yönetimleri de önemli bürokrasiler olarak belirlemişlerdir. Ortaçağ'da
Kilise örgütü, bürokrasinin en çarpıcı örneğini teşkil etmiştirler. Bu itibarla bürokrasiyi sadece
çağımızın olgusu saymak doğru bir değerlendirme değilse de çağımızın modern bürokrasileri ile
Eski ve Ortaçağ'ın tarihi bürokrasileri arasında benzerliklerin yanı sıra önemli farklılıkların
bulunduğu da unutulmamalıdır. Bürokrasinin başta gelen özelliğinin 'büyüklük' olması, belli bir
yönetim ve örgütlenme şeklini ifade etmesi nedeniyle, tarih boyunca ordular da bürokratik örgüt
tipini temsil etmişlerdir.
Bürokrasinin devlet yönetimleri ile bağdaştırılması, hatta devlet yönetimleri ile birlikte ortaya
çıktığı düşüncesi doğrudur. Fakat sanayileşme sonrasında ve özellikle de çağımızda devlet
yönetimi dışında, özel kesimde de ortaya çıkmış olan dev boyutlu örgütlerin yönetim ve
örgütlenmeleriyle devletin kamu yönetimi arasında benzerlikler yani bürokrasi bulunmaktadır.
Bu kuruluşlar da tipik bürokratik örgütlerdir. Örgütlenme ve yönetim biçimi olarak bürokrasi,
kamu yönetiminde, özel sektör alanında; fabrika, banka, okul ve firma yönetimlerinde, parti ve
dernek gibi sosyal kuruluşların yönetiminde, uluslararası kuruluşlarda karşımıza çıkmaktadır.
Teknolojik ilerleme ve sanayileşme ile birlikte ortaya çıkan yeni örgütlerdeki bürokrasiler için
"modern bürokrasiler" kavramı kullanılmakta olup, bunların ortaya çıkmasında para ekonomisi,
büyüklük, kapitalist sistem ve örgütlerden beklenen hizmetlerin artması gibi başlıca faktörler
etkili olmuşlardır.
20. Yüzyılın başlarında ünlü Alman sosyolog Max Weber tarafından ortaya konan ve klasik
yönetim kuramının bir ayağını oluşturan "Bürokrasi Modeli" ise bahsedilen bürokrasi
kavramından farklıdır. Weber'in ortaya koyduğu bir örgüt yapısı olarak bürokratik modelde
görevler hiyerarşik bir sistem oluşturacak şekilde düzenlenmiştir. " Hiyerarşinin her kademesinde
yetki ve görevler önceden belirlenmiş kanun,kaide ve idari kurallarla biçimsel olarak
belirlenmiştir. İşler bölümlere ayrılarak, uzmanlaşmış kişiler tarafından, belirli kural ve
standartlara uygun olarak; kişisel olmayan , formel bir şekilde yürütülür. İşlemler ve iletişim
yazılı olarak yapılmakta, işgörenler emirlere yasal yetkiye dayandığı için uymaktadırlar." Yine
Weber'e göre "Çağdaş devletin hukuk düzeni kanunlara dayandığı sürece kişilerin gözünde
meşrudur. Bu meşruluk, hukuki meşruluğu aşıp toplumsal meşruluğu da kapsar. Çağdaş devletten
söz edebilmek için bir siyasal toplulukta idari ve hukuki kuralların, idari örgütün zorlama
gücünün ve meşru iktidar uygulamasının gözlemlenmesi gerekir."
Weber bürokrasiyi bir örgüt modeli olarak ortaya koymuş ve aslında günümüzde bürokrasi
nedeniyle ortaya çıktığına inandığımız bazı problemleri ortadan kaldırabilmek ve ideal
organizasyon yapısını kurarak verimliliği artırmak istemiştir. Weber, bürokrasi kuralları olmadığı
müddetçe çağdaş devletten söz edilemeyeceğinden bahsetmektedir. Bu farklılık nereden
kaynaklanmaktadır? Acaba günümüz insanıyla Weber'in paradigmaları mı farklıdır? Eğer bu
paradigmalar farklı ise Weber'in ve onun kurduğu model üzerinde çalışmalar yapan klasik
yönetim bilimcilerin paradigmasından bürokrasi anlayışı nasıldır? Ya da aynı kavrama biz ve
onlar farklı anlamlar mı yüklemekteyiz?
Weber’e göre , çağdaş bürokrasinin somut işleyiş biçimi şöyledir:
Yazılı kurallar örgüt içinde yer alan her bireyin hareketini belirler. Resmi yetki alanları kurallara
göre düzenlenmiştir ve belli ilkeleri vardır. Bürokraside iş bölümü ileri düzeye ulaşmıştır.
Kurumun amaçlarının yerine getirilmesi için kişilerin resmi görevleri belli kurallar çerçevesinde
dağıtılmıştır. Bu resmi görevlerin yerine getirilmesi için gerekli emir verme yetkisi dengeli bir
şekilde dağıtılmıştır. işlerin düzenli ve sürekli yürütülmesi için yetkilerin kullanılması belli
kurallar altına alınmıştır. Sadece genel kurallara uygun niteliklere sahip olan kişiler istihdam
edilmektedir. Kesin bir hiyerarşi vardır. Görev hiyerarşisi yetki düzeylerine göre belirlenmiştir.
Küçük görevlilerin yüksek görevlilerce denetlenmesini sağlayan ast-üst ilişkisi vardır.
Parçalanmış illerin koordinasyonunu sağlamak için otorite merkezileşmiştir. Yukarıdan aşağıya
doğru uzanan bir emir zinciri vardır. Hiyerarşi içinde en üst daire kendinden bir aşağıdaki birimi
kontrol eder.
Çağdaş bürokrasinin yönetimi yazılı belgelere (dosyalara) dayanır. Bundan dolayı çok
sayıda memur istihdam edilir. Çalışanları, maddi araçları ve dosyaları ile birlikte bu birime kamu
sektöründe daire özel sektörde ise büro denir. Memurlar tam gün ve maaşlı çalışırlar. Daire ya
da büronun yönetimi uzmanlık eğitimini gerektirmektedir. Kişilerin örgüt içinde kariyer
yapmaları beklenir. Terfi yetenek, kıdem veya her ikisine bağlı sağlanır.
Büro ve dairenin gelişmesine paralel olarak resmi işlerin niteliği buralarda çalışanların çalışma
kapasitelerini tam olarak kullanmalarını gerektirir. İşyerinin yönetimi öğrenebilir genel kuralara
bağlıdır. Bürokratlar belli kurallara uymakla yükümlüdür. Bu kurallar kapsamlı ve istikrarlıdır.
Bu kurallar hukuk, kamu yönetimi ve iş idaresini içerir ve özel bir eğitimi gerektirir. örgütte
çalışan insanlar maddi kaynakların sahibi değildir. Yani bürokraside memurlar çalıştıkları
dairelerin, oturdukları masaların veya kullandıkları büro aletlerinin sahibi değildirler.
Bu yaklaşımlardan yola çıkarak, özetle şunları söyleyebiliriz; İdeal bürokrasi modelinde
memurlar bütün gücünü, bulundurdukları pozisyonların gerektirdiği iş ve görevlerin yerine
getirilmesine hasrederler. Memuriyet bir meslektir. Memur, bu mesleğin gerektirdiği uzmanlık
bilgilerini, eğitim ve tecrübe ile kazanmış ve uzmanlaşmıştır." Memur resmi çalışmaları dışında
otoriteye bağlı değildir, hürdür. Serbest iradeye dayanan bir anlaşma ile örgüte dahil olmuştur.
Örgüte rasyonel ölçülerde sadık olması beklenir. İdeal bürokraside memur örgütte ömür boyu
çalışmayı ve terfi etmeyi bekler. Çalışmaları kontrole tabidir. Bu nedenle disiplin altında
çalışmak zorundadırlar.
Bürokrasinin olumlu özellikleri ele alındığında kompleks görevleri basitleştirmesi özelliği en
önce gelir. Örgütler devamlı olarak karmaşık çözümler gerektiren karmaşık problemlerle
karşılaşırlar. Çözümlerin bulunması ancak sorunların birbirleriyle bağlantılı, basit sorunlara
bölünmeleriyle sağlanır. Bürokratik organizasyon bu şartı bütün organizasyonu uzmanlaşmış alt
birimler dizisine bölerek sağlar. Bu birimler toplam operasyonun yalnızca bir safhasındaki
sorumluluğu alırlar. Küçük parçalara ayrılan karmaşık problemler daha sonra bir grup eğitimli
uzman tarafından incelenir,analiz edilir ve çözüme kavuşturulur. Bu uzmanlar problemlere
maksimum etkinlik, hız ve doğrulukla karşılık verirler. Uzman bilgisinin kullanılması etkinliği
ve amaca ulaşmayı artırır.
Belirli bir faaliyet alanına iyi bir stratejiyle bağlanan hem kararlı bir çevre ve hem de mantıksal
bir düzenleme içinde bürokratik kurallar çerçevesinde işlev yapan işletmeler, yüksek bir başarı
ve etkinliğe ulaşabileceklerdir. Bu işletmelerin başarıları tepe yönetiminin çevre hakkında
kusursuzca karar verme ve açık seçik bir strateji saptama yeteneğine bağlıdır. Mevcut
biçimlendirme ile getirilen iyileştirmeler ve çağdaş yönetim teknikleri bürokratik örgüt modeline
prestij ve uzun ömürlülük sağlarlar.
Weber'e göre, bürokratikleşmiş bir yönetimde doğruluk, hırs, kesinlik, dosya bilgisi, süreklilik,
gizlilik, birlik, tam bağımsızlık, sürtüşmenin maddi ve kişisel maliyetlerinin azaltılması optimum
noktasına getirilir. Tüm öteki yönetim biçimleriyle karşılaştırıldığında uzmanlaşmış
bürokrasinin, bu noktaların hepsinde daha üstün olduğu görülür.
Weber saf bürokrasinin diğer örgüt şekillerine nazaran dakiklik, devamlılık, disiplin, ve
güvenilirlik bakımlarından üstün olduğunu ileri sürmüştür. Weber'e göre saf bürokrasinin
üstünlük sebeplerinden birisi de ileri ölçüde rasyonel olmasından kaynaklanmaktadır.
Rasyonellik ve sonuçların önceden tahmin edilebilmesi, örgütün yaşaması ve gelişmesi
bakımından önem taşır. Weber, bütün bu nedenlerle bürokrasinin kütle yönetimi için vazgeçilmez
bir ihtiyaç olduğunu belirtmiştir.
Weber’in oluşturduğu bürokrasi kuramının sağlayabileceği ya da sağladığı bütün bu olumlu
fonksiyonellerine rağmen eleştirmemek mümkün değildir. Weber’in oluşturduğu kuramın temeli,
Durkheim’ın “iş bölümü” için oluşturduğu kuram ile benzerlik göstermektedir. İki kuramda
herşeyin mükemmel olduğu durumlarda gerçekleşebilir. Ama bu günümüz çevresel
koşullarından ve insan faktöründen ötürü mümkün değildir.
Bürokratik örgütler kişisel etkilerden uzak bir makine modeline benzetilir. Oysa insanın
psikolojik ve sosyal bir varlık olması sebebiyle bu mümkün değildir. Bu özellikler kuramda göz
ardı edildiği için örgüt içindeki insan davranışları insanın kişiliğini değiştirecek kadar ileri
dereceye götürülür. Bununla beraber memurlar asıl amacın, örgütün tüm olarak amacına hizmet
etmek olduğunu unutma eğilimindedirler ve birim amaçlarını daha fazla önemser duruma
gelmektedirler. Bu da amaçlar hiyerarşisinin bozulmasına yol açar. Bürokrasi, iş bölümü ve
uzmanlaşmayı sağlamak için azami derecede işlerin kategorileştirilmesi ve departmanlaşmadan
bahsediyor olsada, bürokratik sebeplerden ötürü memurlar kendi iş uzmanlıklarının dışında da
işler yapmak zorunda olabilirler. Düzeni korumak için konulan çok sayıda kural nedeniyle
kontrolün sağlanamaması ve her şeyin yazılı yapılması zorunluluğu nedeniyle artan yoğun
kırtasiyecilik ve kırtasiye trafiği de olumsuz yönlerden birisidir. Bir iş alımı sürecinde uyulması
gereken aşamalar ya da hastaneye basit bir aşı için gidip, kağıt işlerinden ötürü 2 saat beklenmesi
gibi durumlar buna en iyi örneklerdir. Son olarak, memurun ya da birimin görevi sona erse ve
yararı ortadan kalsa bile bürokratik örgütteki bir ünitenin ortadan kaldırılması çok zordur. Mikro
planda üniteler için gerekli olan bu kural makro planda örgütler içinde geçerlidir. Ayrıca
çalışanlar da bu yönde davranma eğilimindedirler. Aynı zamanda bürokratik kurallar; iş görenler
tarafından yanlış algılanarak bir hükmetme ve üstünlük aracı olarak kullanılıp, nihai amacın
gerçekleştirilmesi için bir araç olmaktan çıkarılıp amaç haline getirilebilirler.
Bürokrasiyi anlamanın ön şartlarından biri onun ne kötü ne de iyi olduğunun benimsenmesi
gerçeğidir. Bürokrasi belli bir organizasyon tipini herhangi bir değer yargısı taşımadan
tanımlayan nötr bir terimdir. Ahlaki normları organizasyonlara uygulayan birisi iyi ve kötü
organizasyonların varolduğunu varsayabilir. İyi bir organizasyonu övmek ve kötü organizasyonu
kötülemek bürokratik yapının doğasından kaynaklanmaz. Bürokrasi sadece etkili bir araç-amaç
ilişkisine ulaşmak için kullanılan idari bir aparattır.
Weber, büyük kuruluşların sözünü ettiği bürokrasi modelini benimsemelerinin, diğer bir deyişle,
yukarıda sıralanan kural ve düzenlemelere göre örgütlenip yönetilmelerinin daha rasyonel
olacağını ileri sürmektedir. Zira bu kural ve düzenlemeler, örgütlerin irrasyonel ve kötü
yönetilmelerinin asıl nedenleri olan keyfiliği, taraflılığı ve düzensizliği ortadan kaldıracaktır.
Weber, tanımladığı ideal bürokrasinin gerçek yaşamda var olmadığı ve bu nedenle fikirlerinin,
uygulamanın içinde olan yöneticilere rehberlik etmesi yerine, örgüt kavramının gelişimine
katkıda bulunacak bir başlangıç olduğunu düşünmek daha doğru olacaktır.