ıı. abdülham‹t dönem‹ türk edeb‹yatı

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2384
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1381
II. ABDÜLHAM‹T DÖNEM‹
TÜRK EDEB‹YATI
Yazarlar
Prof.Dr. Alaattin KARACA (Ünite 1, 2)
Yrd.Doç.Dr. Sabahattin ÇA⁄IN (Ünite 3, 4)
Prof.Dr. fierif AKTAfi (Ünite 5, 6)
Yrd.Doç.Dr. Cafer GAR‹PER (Ünite 7)
Prof.Dr. ‹brahim fiAH‹N (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. Nâz›m Hikmet POLAT
Yrd.Doç.Dr. Soner AKPINAR
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Doç.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. Gülcan Ergün
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
II. Abdülhamit Dönemi Türk Edebiyat›
ISBN
978-975-06-1061-5
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 34.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Nisan 2012
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
vii
Edebiyat-› Cedîde Toplulu¤unun Oluflumu...........................
2
DÖNEME GENEL BAKIfi VE EDEB‹YAT-I CED‹DE TOPLULU⁄U
DÖNEM‹ ADLANDIRMA KONUSUNDA B‹R AÇIKLAMA ...........................
EDEB‹YAT-I CED‹DE TOPLULU⁄UNUN OLUfiUMU .................................
TOPLUMSAL VE S‹YASAL ORTAM (1876-1909)..........................................
EDEBÎ ORTAM (1884-1896)..........................................................................
SERVET-‹ FÜNÛN DERG‹S‹NDE TOPLANMA (1896) .................................
EDEB‹YAT-I CED‹DE SANAT ANLAYIfiININ BAfiLICA ÖZELL‹KLER‹.......
EDEB‹YAT-I CED‹DE TOPLULU⁄UNUN DA⁄ILIfiI (1901)........................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3
4
4
6
8
10
12
14
15
16
16
17
18
Edebiyat-› Cedide fiiiri............................................................. 20
EDEB‹YAT-I CEDÎDE fiA‹RLER‹ ...................................................................
Tevfik Fikret (1867-1915)..............................................................................
Hayat›.......................................................................................................
Sanat› ve fiiirleri.......................................................................................
Muallim Naci Halkas›ndaki ‹lk fiiirler ....................................................
Muallim Naci Halkas›ndan Kopufl: Yeni fiiire Do¤ru ...........................
Olgunluk Dönemi: Edebiyat-› Cedîde Y›llar› (1896-1901)....................
Edebiyat-› Cedîde’nin Da¤›l›fl›ndan ‹kinci Meflrûtiyet’in
‹lân›na Kadar (1901-1908) ......................................................................
‹kinci Meflrûtiyetten Sonraki fiiirler (1908-1915) ...................................
Tevfik Fikret’in fiiirlerindeki Bafll›ca Özellikler .....................................
Cenap fiehabettin (1871-1934)......................................................................
Hayat›.......................................................................................................
Ali Ekrem (Bolay›r) (1867-1937) ..................................................................
Hayat›.......................................................................................................
Hüseyin Suat (Yalç›n) (1867-1942) ..............................................................
Hayat›.......................................................................................................
Süleyman Nazif (1869-1927) .........................................................................
Sanat› ve fiiirleri.............................................................................................
Eserleri .....................................................................................................
Hüseyin Sîret (Özsever) (1872-1959) ...........................................................
Fâik Âli (Ozansoy) (1876-1950) ...................................................................
Celâl Sahir (Erozan) (1883-1935)..................................................................
Eserleri .....................................................................................................
21
21
21
22
22
23
23
27
27
29
29
29
29
33
33
33
35
35
36
37
37
38
38
38
40
40
41
41
42
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Özet................................................................................................................
3. ÜN‹TE
Edebiyat-› Cedide Roman› ...................................................... 48
G‹R‹fi ..............................................................................................................
EDEB‹YAT-I CED‹DE ROMANI ....................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› 1 ...........................................................................................
Okuma Parças› 2 ...........................................................................................
4. ÜN‹TE
49
50
64
65
66
68
70
70
71
Edebiyat-› Cedide Hikâyesi ..................................................... 72
G‹R‹fi ..............................................................................................................
UZUN H‹KÂYE ..............................................................................................
Halit Ziya Uflakl›gil........................................................................................
Mehmet Rauf .................................................................................................
KISA H‹KÂYE ................................................................................................
Halit Ziya Uflakl›gil........................................................................................
Mehmet Rauf .................................................................................................
Hüseyin Cahit Yalç›n ....................................................................................
Ahmet Hikmet Müftüo¤lu .............................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
5. ÜN‹TE
43
45
46
46
47
73
74
74
75
77
78
81
85
86
87
88
89
91
91
91
Metin Çözümlemeleri: fiiir ..................................................... 92
fi‹‹R ÇÖZÜMLEME ÜZER‹NE ........................................................................
TEVF‹K F‹KRET’‹N SAHA‹F-‹ HAYATIMDAN fi‹‹R‹N‹N
ÇÖZÜMLEMES‹..............................................................................................
Zihniyet ..........................................................................................................
Yap›................................................................................................................
Tema ..............................................................................................................
fiiir Dili ...........................................................................................................
Âhenk ...........................................................................................................
TEVF‹K F‹KRET’‹N HALÛK’UN BAYRAMI fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹........
Zihniyet ..........................................................................................................
Yap›................................................................................................................
Tema ..............................................................................................................
fiiir Dili ...........................................................................................................
Âhenk.............................................................................................................
CENAB fiAHABEDD‹N’‹N TEMAfiA-YI HAZAN fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹
93
94
95
96
97
97
98
99
99
99
101
101
102
103
v
‹çindekiler
Zihniyet ..........................................................................................................
Yap›................................................................................................................
Tema ..............................................................................................................
fiiir Dili ...........................................................................................................
Ahenk.............................................................................................................
SÜLEYMAN NÂZ‹F’‹N BAHAR-I MÜNKES‹R fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹ ....
Zihniyet ..........................................................................................................
Yap›................................................................................................................
Tema ..............................................................................................................
fiiir Dili ...........................................................................................................
Ahenk.............................................................................................................
Özet................................................................................................................
104
105
106
106
107
109
109
109
110
110
110
111
112
113
113
113
Edebiyat-› Cedîde Roman ve Hikâyesinden Metin
Çözümleme Örnekleri ............................................................ 114
ANLATMA ESASINA BA⁄LI EDEBÎ MET‹NLER‹N ÇÖZÜMLENMES‹ .........
Masaldan En Yeni Tarz Romana ..................................................................
HAL‹T Z‹YA’NIN MÂÎ VE S‹YAH ROMANININ ÇÖZÜMLEMES‹ ...............
Mai ve Siyah’›n Özeti ....................................................................................
Zihniyet ..........................................................................................................
Yap›................................................................................................................
Olay Örgüsü ............................................................................................
Kifliler .......................................................................................................
Mekân ......................................................................................................
Zaman ......................................................................................................
Tema ........................................................................................................
Dil ve Anlat›m .........................................................................................
HAL‹T Z‹YA’NIN AfiK-I MEMNU ROMANININ ÇÖZÜMLEMES‹ ................
Roman›n Özeti...............................................................................................
Zihniyet ..........................................................................................................
Yap›................................................................................................................
Olay Örgüsü ............................................................................................
Kifliler .......................................................................................................
Mekân ......................................................................................................
Zaman ......................................................................................................
Tema ........................................................................................................
Dil ve Anlat›m .........................................................................................
MEHMET RAUF’UN EYLÜL ROMANININ ÇÖZÜMLEMES‹.........................
Roman›n Özeti...............................................................................................
Zihniyet ..........................................................................................................
Yap›................................................................................................................
Olay Örgüsü ............................................................................................
Kifliler .......................................................................................................
Mekân ......................................................................................................
Zaman ......................................................................................................
Tema ........................................................................................................
115
115
115
115
117
117
117
119
119
120
120
120
121
121
122
123
123
126
126
127
127
127
127
127
128
129
129
130
132
133
133
6. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
Dil ve Anlat›m ........................................................................................
HAL‹T Z‹YA’NIN “MAV‹ YALI” H‹KÂYES‹N‹N ÇÖZÜMLENMES‹..............
Mavi Yal› .......................................................................................................
Zihniyet ..........................................................................................................
Yap›................................................................................................................
Olay Örgüsü ............................................................................................
Kifliler ......................................................................................................
Mekân ......................................................................................................
Zaman ......................................................................................................
Tema ........................................................................................................
Dil ve Anlat›m .........................................................................................
Özet................................................................................................................
7. ÜN‹TE
Edebiyat-› Cedide’de Mensur fiiir .......................................... 146
MENSUR fi‹‹R‹N ORTAYA ÇIKIfiI.................................................................
MENSUR fi‹‹R KAVRAMI VE ADLANDIRILMASI .........................................
MENSUR fi‹‹R‹N TANIMI VE ÖZELL‹KLER‹ .................................................
MENSUR fi‹‹R‹N TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi‹ ............................................
Özet................................................................................................................
8. ÜN‹TE
134
135
135
140
140
140
141
141
141
141
142
143
144
145
145
145
147
148
149
150
161
162
163
163
164
II. Abdulhamit Dönemi Türk Edebiyat› ................................ 166
SERVET-‹ FÜNUN DIfiI TÜRK EDEB‹YATI’NIN
ADLANDIRILMA MESELES‹...........................................................................
DÖNEM‹N ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER‹ VE ESERLER‹N‹N
GENEL OLARAK ÖZELL‹KLER‹ ....................................................................
Hüseyin Rahmi Gürp›nar ..............................................................................
Ahmet Rasim..................................................................................................
Mehmet Celal.................................................................................................
fiair Nigar Han›m ...........................................................................................
Ali Kemal .......................................................................................................
Tevfik Nevzat.................................................................................................
Selanikli Fazl› Necip......................................................................................
Mustafa Reflit..................................................................................................
Özet................................................................................................................
167
168
168
171
173
174
175
176
177
179
180
181
182
182
183
Önsöz
Önsöz
Osmanl› Devleti’nin modernleflme çabalar›n› 18. yüzy›la kadar götürmek mümkündür. ‹lkin toprak kay›plar› neticesinde askeri alanda zaruri olarak bafllayan modernleflme daha sonra toplumsal ve siyasi alana da s›çram›flt›r. Bu durumu, Osmanl› pragmatizmi içinde düflünmek gerekir. Bafllang›çtan itibaren Bat›l›laflma ile efl düflünülen modernleflme 1839 y›l›nda ilan edilen Tanzimat Ferman› ile toplum hayat›n›n tüm noktalar›n› kapsar bir hal almaya bafllar. Bunun da ötesinde bu tarihten sonra, günümüze kadar devletin ideali resmen Bat›l›laflma olur. Kuflkusuz Tanzimat dönemi bat›l›laflma olgusunun en güçlü hissedildi¤i dönemlerden biridir. Toplumsal ve
siyasi alandaki h›zl› yenileflme hareketleri etkisini do¤al olarak edebi alanda da hissettirir. Özellikle Avrupa ülkelerine e¤itim için giden ö¤rencilerin Bat› edebiyatlar› ve
yeni edebi türlerle tan›flmas›; yeni türlerle Co¤rafi Keflifler, Ayd›nlanma Ça¤›, Sanayi
Devrimi ve Frans›z ‹htilali sonras› farkl›laflan yeni Dünyan›n daha iyi anlat›labildi¤ini
keflfetmeleri, Türk edebiyat›n›n da yönünü Bat›ya çevirmesine yol açm›flt›r. fiinasi’nin
1858’de Frans›z fliirinin önemli temsilcilerinden yapt›¤› fliir tercümelerini Terceme-i
Manzume ad›yla bast›rmas› onun Türk fliirini yenilefltirme çabas›n›n bir göstergesidir.
1860’ta ilk özel Türk gazetesi Tercümân-› Ahvâl’i Agâh Efendi ile birlikte ç›karmas›
ve burada fiair Evlenmesi adl› bir tiyatro oyununu tefrika etmesi Yeni Türk Edebiyat›’n›n milad› olarak kabul edilir. fiinasi’den sonra Tanzimat döneminde tiyatro, roman
gibi yeni türlerin edebi hayat›m›za girmesinden daha önemli bir fley, tematik s›n›rlar›n yavafl yavafl ortadan kalkmas› ve edebiyat konular›n›n gittikçe nesnelleflmesidir.
Medeniyet, hürriyet, eflitlik gibi temalar öne ç›kmaya bafllam›flt›r.
Tanzimat Döneminin bahsetti¤imiz hareketli ortam›na karfl›n onu takip eden y›llarda yine Tanzimat edebiyat› gibi tamamen siyasi yap› (II.Abdülhamit ‹stibdad›) etkisiyle flekillenen Edebiyat-› Cedide ise siyasi olaylara karfl› daha pasif kalmay› ye¤lemifltir. Tanzimat döneminin Nam›k Kemal gibi üst perdeden seslenen sanatç›lar›n›n
yerini bu dönemde içe kapal›, melankolik psikolojili sanatç›lar alm›flt›r. Bu bir taraftan yazar ve flairlerin sanata a¤›rl›k vermesini sa¤lam›fl ve önceki döneme oranla daha estetik ürünlerin ortaya ç›kmas›na yaram›flt›r. Tanzimat’la bafllayan edebiyat alan›ndaki Bat›l›laflma süreci Recaizade Ekrem ve dönemin en etkili dergisi olan Serveti Fünûn çevresinde toplanan Tevfik Fikret, Cenap fiahabettin, Halit Ziya ve Mehmet
Rauf gibi flair ve yazarlar elinde çok daha öteye tafl›nm›flt›r. Frans›z edebiyat›n›n her
anlamda etkisinin hissedildi¤i Edebiyat› Cedide ürünleri geleneksel de¤erleri önceleyen Ahmet Mithat, Naci gibi isimler taraf›ndan fliddetle elefltirilmifltir.
Bu kitapta bahsetti¤imiz yenileflme cereyan› içinde yer alan flair ve yazarlar
toplumsal, siyasi ve edebi bütün yönleri ile ele al›nmaya ve yenileflme hareketi
içinde karfl›laflt›klar› zorluklar yan›nda kat›ld›klar› tart›flmalar da ayr›nt›l› olarak de¤erlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r.
Sizlere baflar› dilerken, baflta ünite yazarlar›m›z olmak üzere eme¤i geçen herkese teflekkürü borç bilirim.
Editör
Yrd.Doç.Dr. Soner AKPINAR
vii
II. ABDÜLHAM‹T DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Sultan II. Abdülhamit Döneminin kültür ve sanat hayat› için önemli sonuçlar
do¤uran flartlar›n› aç›klayabilecek,
Bu flartlar alt›nda edebi gruplaflmalar› s›ralayabilecek,
Edebiyat-› Cedide’yi oluflturan toplumsal ve siyasal zemini tart›flabilecek,
Edebiyat-› Cedide’nin oluflumuna zemin haz›rlayan edebî ortam› ay›rt
edebilecek,
Yazar ve flairlerin Servet-i Fünûn dergisinde toplanmalar›n› ve bu dergideki
edebî faaliyetlerini aç›klayabilecek,
Edebiyat-› Cedide’nin yazar ve flair kadrosu ile sanat anlay›fl›n›n genel özelliklerini belirleyebilecek,
Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun da¤›l›fl nedenlerini aç›klayabilecek bilgi ve
becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Edebiyat-› Cedide
II. Abdülhamit
Recaizade Mahmut Ekrem
Muallim Naci
Servet-i Fünûn Dergisi
•
•
•
•
Tevfik Fikret
Cenap fiahabettin
Halit Ziya
Ali Ekrem
‹çindekiler
II. Abdülhamit
Dönemi Türk
Edebiyat›
Edebiyat-› Cedîde
Toplulu¤unun
Oluflumu
• DÖNEME GENEL BAKIfi VE
EDEB‹YAT-I CED‹DE TOPLULU⁄U
DÖNEM‹ ADLANDIRMA
KONUSUNDA B‹R AÇIKLAMA
• EDEB‹YAT-I CED‹DE
TOPLULU⁄UNUN OLUfiUMU
• TOPLUMSAL VE S‹YASAL ORTAM
(1876-1909)
• EDEBÎ ORTAM (1884-1896)
• SERVET-‹ FÜNÛN DERG‹S‹NDE
TOPLANMA
• EDEB‹YAT-I CED‹DE TOPLULU⁄U
SANAT ANLAYIfiININ BAfiLICA
ÖZELL‹KLER‹
• EDEB‹YAT-I CED‹DE
TOPLULU⁄UNUN DA⁄ILIfiI
Toplulu¤unun Oluflumu
DÖNEME GENEL BAKIfi VE EDEB‹YAT-I CED‹DE
TOPLULU⁄U
Dönemi Adland›rma Konusunda Bir Aç›klama
Bu kitaptaki üniteler, Sultan II. Abdülhamit döneminin edebî hareketlerine ayr›lm›flt›r.
“II. Abdülhamit Dönemi” ifadesi, her fleyden önce bir siyasî tarih terimidir. Fuat Köprülü’den beri genel kabul görmüfl anlay›flla edebiyat tarihini tasnif ederken
önce medeniyet daireleri, sonra o medeniyet dairesindeki toplumsal hayat ve edebiyat›n da genel havas›n› belirleyen en önemli siyasî olaylar dikkate al›nmaktad›r.
Üçüncü ad›m, o dönemin içindeki çeflitli edebiyat anlay›fllar›n› incelemektir.
I. Meflrutiyet denilen siyasal nizam, iki y›ll›k bir tecrübeden sonra anayasan›n
ask›ya al›nmas›yla, farkl› bir renge bürünmüfltür. Hukuken I. Meflrutiyet devam etmekle birlikte, fiilen II. Meflrutiyet’e kadar sürecek olan Sultan II. Abdülhamit döneminin özel flartlar›, her fleyi ve do¤al olarak sanat ve edebiyat hayat›n›n zeminini de belirleyici olmufltur. Öyle ise dönemi adland›r›rken bu durumu dikkate alarak “II. Abdülhamit Dönemi” ifadesini kullanmak laz›md›r. Söz konusu dönemin
bafllar›ndaki edebî hareketlilik, uzun y›llard›r, konuyla ilgili kaynaklarda,
“Tanzimat’›n ikinci devresi” ad› alt›nda verilmektedir. Çünkü bu bafll›k alt›ndaki
edebî faaliyetlerin Tanzimat’›n toplumcu ruhu ile ilgisi yoktur. Fakat bu y›llar›n
edebiyat›, ayn› al›flkanl›kla “Tanzimat Edebiyat›” derslerinize dahil edildi¤i için,
burada tekrarlanmayacakt›r. Daha sonraki edebî faaliyetler ise, iki kal›n çizgi halinde takip edilecektir.
1. Edebiyat-› Cedide toplulu¤u
2. Edebiyat-› Cedide d›fl›ndaki edebî hareketlilik
“Edebiyat-› Cedide” terimiyle adland›rma üzerinde de durmak gerekir.
Edebiyat-› Cedide toplulu¤u (1896-1901), II. Abdülhamit döneminde ortaya ç›km›fl bir edebî harekettir. Bu harekete kat›lanlar, içinde bulunduklar› toplulu¤u “Edebiyat-› Cedide” ad› ile anm›fllar ve daha sonra edebiyat tarihleri de genellikle bu ad›
benimsemifllerdir. Ancak, Tanzimat dönemi edebiyat› da bafllang›çta “yeni edebiyat”
anlam›nda ayn› adla an›ld›¤› için baz› araflt›rmac›lar, Sultan II. Abdülhamit dönemindeki bu edebî oluflumu, etraf›nda birlefltikleri derginin ad›na izafeten “Servet-i Fünûn Edebiyat›” ad›yla tan›tm›flt›r. Bu tan›t›m, zaman zaman, onlar›n edebî faaliyetinin sadece Servet-i Fünun dergisiyle s›n›rl› kald›¤› yanl›fl›na sebep olmufltur.
Ayr›ca, bu oluflumdan önceki dönem Tanzimat Dönemi Edebiyat›, sonrakilerse
II. Meflrutiyet Dönemi Edebiyat› ve Cumhuriyet Dönemi Edebiyat› diye tan›t›l›rken
sadece bu oluflumun hatta dönemin bir derginin ad› ile an›lmas›, e¤itim-ö¤retim
aç›s›ndan uygun görülmemektedir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
4
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
II. Abdülhamit Dönemi edebiyat› -bask›n anlay›fl olsa bile- sadece Edebiyat-› CediS O R U
de’ye indirgenemez.
Bir dönemi, bir edebî anlay›flla anmak di¤er sanat ve edebiyat anlay›fllar›n› yok saymak veya gölgelemektir. Halbuki ayn› dönemde Edebiyat› Cedide’ye Dmuhalif
‹ K K A T olan hatta bu muhalefetle Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun kenetlenmesine vesile olan baflka edebiyat ve sanat anlay›fl› sahipleri de vard›r. Ancak onlar birtak›m ortak ilkelerle hareket eden bir grup halinde görülemedi¤i için
SIRA S‹ZDE
ortak bir isim
verilmemektedir.
Unutulmamal›d›r ki devrin bask›n edebî anlay›fl› Servet-i Fünun dergisi etraf›nda bir araya
gelen Edebiyat-› Cedide toplulu¤u ile görülür. Fakat bu topluluk d›AMAÇLARIMIZ
fl›nda da hayli zengin edebî hareketlilik vard›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Dönemin adland›r›lmas›
ve terimler konusunda flu kayna¤a bakabilirsiniz: Orhan Okay.
K ‹ T A P
Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat› Dergâh Yay., ‹stanbul 2005, s.129-142.
EDEB‹YAT-I
CED‹DE TOPLULU⁄UNUN OLUfiUMU
TELEV‹ZYON
Her sanat hareketi, do¤du¤u dönemin toplumsal ve sanatsal ortam›ndan etkilenir.
Bu, Edebiyat-› Cedide toplulu¤u için de geçerlidir. Bu nedenle, ünitenin bafl›nda
Edebiyat-› Cedide sanat anlay›fl›n›n do¤mas›na zemin haz›rlayan toplumsal ve ede‹ N T E Rsöz
N E Tedilecektir.
bî koflullardan
TOPLUMSAL VE S‹YASAL ORTAM (1876-1909)
Kanûn-› Esâsî: 1876 y›l›nda
kabul edilen Osmanl› Devleti
anayasas›d›r.
Meclis-i Mebûsân: Osmanl›
Devleti’nde, 23 Aral›k
1876’da ilan edilen Kanûn-›
Esâsî’ye göre, 19 Mart
1877’de II. Abdülhamit
taraf›ndan aç›lan; ancak
Osmanl›-Rus savafl›’ndan
sonra ç›kan huzursuzluklar
üzerine 13 fiubat 1878’de
kapat›lan Millet Meclisi.
Edebiyat-› Cedide’nin do¤uflunu daha iyi anlayabilmek için önce, II. Abdülhamit
dönemini ve bu dönemdeki toplumsal/siyasal atmosferin edebiyata etkisini k›saca
gözden geçirmek gerekir.
II. Abdülhamit, 31 A¤ustos 1876’da tahta ç›kt›. Tahta ç›kt›ktan hemen sonra Kanûn-› Esasî’yi yürürlü¤e koydu (23 Aral›k 1876), ard›ndan seçimlerin yap›lmas›n› sa¤lay›p Meclis-i Mebûsân (Millet Meclisi)’› açt› (19 Mart 1877). Ancak bu olumlu ad›mlar, birtak›m d›fl sorunlar nedeniyle k›sa sürede kesintiye u¤rad›. Sultan, tahta geçti¤inde önce, Osmanl›’y› y›llarca meflgul edecek olan “fiark Meselesi”ni karfl›s›nda buldu.
‹ngiltere’nin bask›s›yla, ‹stanbul’da, fiark Meselesi’nin ele al›nd›¤› bir toplant› yap›ld›
(23 Aral›k 1877). Bu toplant›da Bat›l› ülkeler, Osmanl›’y› tehlikeye sokacak a¤›r isteklerde bulundular. Ancak istekleri, Osmanl› Devleti’nce reddedildi. Buna karfl›l›k Bat›l›
devletler, bask›lar›n› sürdürdüler ve fiark Meselesi’ni Londra Konferans›’nda tekrar
gündeme getirerek, a¤›r flartlar tafl›yan Londra Protokolü’nü haz›rlad›lar (31 Mart 1877).
Osmanl› Meclis’i, Londra Protokolü’nü de reddetti (12 Nisan 1877). Bunun üzerine
Rusya, 24 Nisan 1877’de Osmanl› Devleti’ne savafl açt›.
II. Abdülhamit’in, tahta ç›kt›ktan sekiz ay sonra karfl›laflt›¤› en önemli sorun, iflte bu Osmanl›-Rus Savafl›’d›r. Romen, S›rp ve Karada¤l›lar›n da Rusya taraf›nda yer
ald›¤› bu savaflta, Osmanl› ordusu yenilmifl ve on binlerce Müslüman Türk göçmen, ‹stanbul’a ak›n etmifltir. Cephede al›nan a¤›r yenilgiler, içerideki az›nl›klar› da
k›flk›rtm›fl ve Meclis-i Mebûsân’daki az›nl›¤a mensup vekiller huzursuzluk ç›karmaya bafllam›fllard›r. Meclis’teki tart›flmalar›n ve huzursuzlu¤un zarar verici boyutlara
ulaflmas› üzerine, 13 fiubat 1878’de Osmanl› Millet Meclisi kapat›lm›fl, ard›ndan da
Rusya ile Ayastefanos Antlaflmas› imzalanm›flt›r (3 Mart 1878).
Millet Meclisi’nin kapat›lmas›ndan sonra, gerek içeride ve gerekse d›flar›da, Osmanl› Devleti birtak›m s›k›nt›lar yaflamaya devam eder. ‹ngiltere ve Rusya, Osmanl› üzerindeki bask›s›n› art›r›r. Önce K›br›s’›n yönetimi bir antlaflmayla ‹ngiltere’ye b›rak›l›r (4
Haziran 1878), ard›ndan 13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin Antlaflmas›’yla Osmanl› pek çok toprak kaybeder. Ruslara a¤›r bir savafl tazminat› ödemeye mecbur edilir.
Bosna-Hersek’in yönetimi Avusturya’ya verilir. Fransa Tunus’a, ‹ngiltere de M›s›r’a el
koyar, Bulgarlar da 1885’te Do¤u Rumeli’yi iflgal ederler.
1. Ünite - Edebiyat-› Cedîde Toplulu¤unun Oluflumu
Bütün bunlara, d›fl borçlar, devlet adamlar›n›n kendi aralar›ndaki çekiflmeler, kimilerinin yabanc› devletlerin ç›karlar› için çal›flmas› ve sultana muhalif gizli örgütlerin
faaliyetleri de eklenince, II. Abdülhamit, devletin parçalanmas›n› engellemek için giderek daha s›k› ve sert bir yönetim tarz›n› benimser. Örne¤in büyük bir polis teflkilat› kurar, Avrupa’daki ve içerideki bölücü yay›mlara karfl› s›k› bir sansür uygular, saray›n masraflar›n› elden geldi¤ince azaltarak, d›fl borç k›skac›ndan kurtulmaya çal›fl›r.
II. Abdülhamit, otuz üç y›ll›k saltanat› süresince, sert ve s›k› bir idare tarz›n› benimsemekle beraber, önemli yeniliklere de imza atm›flt›r. Örne¤in e¤itim alan›nda;
Mekteb-i Mülkiye (Siyasal Bilgiler Fakültesi), Mekteb-i Hukuk (Hukuk Fakültesi),
Sanayi-i Nefise Mektebi (Güzel Sanatlar Akademisi), Dârü’l-Muallimîn-i Âliye
(Yüksek Ö¤retmen Okulu), Dârü’l-Muallimât (K›z Ö¤retmen Okulu) gibi modern
e¤itim kurumlar› açm›fl, iptidâiye (ilkokul), rüfltiye (ortaokul) ve idâdî (lise)leri
yayg›nlaflt›rm›flt›r. Ticaret, ziraat ve sanayi odalar›n›n aç›lmas›, çeflitli flehirlerde ulafl›m›n atl› ve elektrikli tramvaylarla yap›lmas›, Anadolu ve Rumeli demiryollar›n›n
büyük bir bölümünün tamamlanmas›, Ziraat Bankas› arac›l›¤›yla çiftçilerin desteklenmesi, Feshane ve Hereke Fabrikalar›n›n geniflletilmesi ile Y›ld›z Çini Fabrikas›n›n kurulmas›, hep onun döneminde gerçeklefltirilmifltir.
II. Abdülhamit, her ne kadar baz› yeniliklere aç›k olsa ve uluslararas› iliflkilerde usta bir diplomasi izlese de, gerek Bat›l› ülkelerin muhaliflere verdi¤i destekler, gerekse
uygulad›¤› bask›c› politika nedeniyle, karfl›s›nda hep muhalif bir ayd›n grubu bulmufltur. Daha Sultan Abdülaziz döneminde, birtak›m politik isteklerle padiflah›n karfl›s›na
ç›kan Yeni Osmanl›lar, II. Abdülhamit döneminde de Jön Türkler (Genç Türkler) ad›yla harekete geçer. ‹stekleri, meflruti düzen ve Kanûn-› Esâsî’nin yeniden ilan›d›r. Bu
muhalefet hareketi, daha sonra ‹ttihat ve Terakki Komitesi alt›nda organize olarak, padiflah› Kanûn-› Esâsî’nin ilan›na zorlar. Bunun sonucunda, II. Abdülhamit, 23 Temmuz
1908’de Anayasa’y› tekrar yürürlü¤e koyar. Böylece tarihimizde ‹kinci Meflrutiyet diye
bilinen dönem bafllar. Ancak Meflrutiyet’in ilan›, sorunlar› azaltmak yerine daha da art›r›r; Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u Bosna-Hersek’i iflgal eder, Bulgaristan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eder, Girit Yunanistan’a kat›l›r. Meclis-i Mebûsân’daki az›nl›¤a mensup
vekiller, ayr›l›kç› hareketlere bafllarlar. Buna ‹ttihat ve Terakki’nin izledi¤i bask›c› politika da eklenince huzursuzluk iyice artar. Sonunda ‹stanbul’da 31 Mart Vakas› ad›yla
bilinen bir ayaklanma patlak verir (13 Nisan 1909). Bu ayaklanmay›, Selanik’ten gelen
Hareket Ordusu bast›r›r (23-24 Nisan 1909). ‹ttihat ve Terakki, idareye el koyar. II. Abdülhamit, Meclis’in karar›yla tahttan indirilip, o gece Selanik’e sürgüne gönderilir ve 1
Kas›m 1912 tarihine kadar Selanik’teki Alâtini Köflkü’nde gözalt›nda tutulur. II. Abdülhamit’in otuz üç y›ll›k, çalkant›larla dolu, sert ve s›k› yönetimi böylece sona erer.
Hiç kuflku yok ki, bu çalkant›l› dönem, Osmanl›’daki edebiyat ortam›n› da etkilemifltir. Her fleyden önce, II. Abdülhamit döneminde (1876-1909), yenilik ve Bat›
yanl›s› ço¤u yazar ve flair, sultana muhalif cephede yer al›rlar. Örne¤in Tanzimat
döneminin ünlü flairlerinden Ziya Pafla Suriye valili¤ine atan›r, 17 May›s 1880’de
Adana’da vefat eder. Nam›k Kemal, muhalefeti nedeniyle 6 fiubat 1877’de tutuklan›p befl ay hapis yatt›ktan sonra, zorunlu ikametle Midilli Adas›’na gönderilir, 2 Aral›k 1888’de Sak›z’da ölür. Onlar, hayatlar›n›n son y›llar›n› II. Abdülhamit’in saltanat›nda geçiren, Tanzimat döneminin I. kufla¤›na mensup flairlerdir, siyasi mücadelede aktif rol oynam›fllar ve eserlerinde toplumsal konulara genifl yer vermifllerdir.
Onlardan sonra, edebiyat›m›z›n yenileflmesindeki en etkili iki isim, Tanzimat’›n
II. kufla¤›na mensup olan Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit’tir. Bu iki
flair de, Nam›k Kemal ve Ziya Pafla kadar de¤ilse bile, saltanata muhalif ayd›nlarla
temas hâlindedir; en az›ndan hürriyet düflüncesini savunurlar. Bunda kuflkusuz,
5
6
özellikle Nam›k Kemal’in her ikisine yazd›¤› mektuplar›n etkisi vard›r. Kemal, yazd›¤› mektuplarla, onlara hürriyet düflüncesini afl›lamaya çal›flm›fl, yeni bir edebiyat
oluflturmalar› için iki flairi de teflvik etmifltir. Ancak II. Abdülhamit dönemindeki
çalkant›lar,SIRA
gazetelere
S‹ZDE ve dergilere uygulanan s›k› sansür ve özel hayatlar›ndaki ac›
olaylar nedeniyle, Tanzimat’›n II. kufla¤›na mensup bu flair ve yazarlar, toplumsal
ve siyasal konulardan uzak durmay› ye¤lerler. Eserlerinde genellikle aflk, do¤a,
ölüm gibi bireysel
temalara yer verirler. Dönemin edebî eserlerine hâkim olan karamsar ruh hâlinde de bu toplumsal/siyasal ortam›n pay› vard›r. Bu dönemde, siO R U
yasetten sözSetmemek
flart›yla, pek çok edebî dergi yay›mlan›r; ancak hemen hepsinde “siyasetten baflka her fleyden bahseder” vb. ibareler bulunmaktad›r.
‹flte bütün
bunlarda, 1876’dan sonra, yazar ve flairlerin toplumsal konulardan
D‹KKAT
uzak durup bireysel temalara yönelmesinde ve hatta Tanzimat dönemine göre daha kapal› ve a¤›r bir dil kullanmas›nda, baflka etkiler yan›nda, II. Abdülhamit döSIRA S‹ZDE
neminin sert
ve s›k› idare tarz› ile yaflanan felâketlerin etkisi vard›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
1
II. Abdülhamit
toplumsal koflullar›, Edebiyat-› Cedide’yi dil ve tema bak›m›nSIRAdöneminin
S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
dan nas›l etkilemifl olabilir?
D Ü fi dönemi
ÜNEL‹M
II. Abdülhamit
K ‹ T A P hakk›nda Cevdet Küçük’ün ‹slâm Ansiklopedisi (C. 1, Türkiye Diyanet Vakf›, 1998)’ndeki “Abdülhamid II” bafll›kl› maddesinde (s. 216-224) genifl bilgi ve
kaynakça bulabilirsiniz.
S O R U
TELEV‹ZYON
EDEBÎ ORTAM
(1884-1896)
D‹KKAT
Edebiyat-› Cedide’nin oluflumunu kavrayabilmek için 1880 y›l›ndan sonraki edebî
ortam› genel çizgileriyle hat›rlamak gerekir. Çünkü o y›llarda edebiyat dünyas›nda
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
meydana gelen
birtak›m
tart›flmalar, bu tart›flmalar sonucunda edebiyatç›lar›n gruplara ayr›lmas›, genç yazar ve flairlerin bunlardan etkilenmeleri, Edebiyat-› Cedide
anlay›fl›n›n do¤uflunu da haz›rlam›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
Bilindi¤i üzere Tanzimat sonras› Türk edebiyat›, kendi içinde iki döneme ayr›l›r.
1860-1876 aras›ndaki ilk döneme Tanzimat’›n I. kufla¤›na mensup fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla
Midhat gibi flair ve yazarlar damgas›n› vurmufltur. Mehmet
K ‹ ve
T AAhmet
P
Kaplan bu döneme “Sosyal ve Politik Fikirler Devri” ad›n› verir (Kaplan, 1971, 2-4).
Bu dönem, yaklafl›k olarak II. Abdülhamit’in tahta ç›kt›¤› y›llara kadar sürer. II. Abdülhamit tahta
geçtikten sonra (1876) edebiyatta yeni bir dönem aç›l›r. Bu dönemTELEV‹ZYON
de, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hâmit ve Samipaflazade Sezai gibi Tanzimat’›n II. kufla¤›na mensup flair ve yazarlar›n a¤›rl›¤› hissedilir. Mehmet
Kaplan bu döneme de “Ferdiyetçilik, Büyük ‹htiraslar ve Izt›raplar Devri” ad›n› ver‹ N T E R1971,
N E T 5-9). Tanzimat’›n I. kufla¤›na mensup flair ve yazarlar, eserlemifltir (Kaplan,
rinde toplumsal ve siyasal konulara yer verip, halk› e¤itmeyi ve bilinçlendirmeyi
amaçlarken; ikinci kufla¤a mensup edebiyatç›lar, gerek dönemin siyasal koflullar›,
gerekse özel hayatlar›nda karfl›laflt›klar› ac› olaylar ve içe kapal›, duygusal mizaçlar› nedeniyle ölüm, aflk ve do¤a gibi bireysel temalara e¤ilmifllerdir. Kuflkusuz, Edebiyat-› Cedide sanat anlay›fl›n›n oluflumunda, bu ikinci kufla¤a mensup Recaizade
Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit’in eserleriyle vücuda gelen yeni edebiyat anlay›fl›n›n pay› büyüktür. Bunun yan›nda 1880’li y›llardan itibaren özellikle Recaizade
Mahmut Ekrem ile Muallim Naci aras›nda meydana gelen edebî tart›flmalar sonucunda ortaya ç›kan gruplaflmalar da Edebiyat-› Cedide’nin do¤uflunu haz›rlayan etkenler aras›nda say›lmal›d›r. fiimdi k›saca bu edebî tart›flmalardan söz edelim.
N N
1884’ten sonra Türk edebiyat›, Muallim Naci ve Recaizade Mahmut Ekrem ekseninde, yeni ve eski edebiyat taraftarlar› olmak üzere iki gruba ayr›l›r. Bu gruplaflmada, Naci’nin 1884’ten itibaren Tercüman-› Hakîkat’in edebî k›sm›n› yönetmeye bafllamas› ile söz konusu gazetede yay›mlad›¤› fliir ve elefltirilerin pay› vard›r.
Naci, Ahmet Midhat’›n daveti üzerine Tercüman-› Hakîkat’te çal›flmaya bafllay›nca,
k›sa zamanda etraf›nda bir halka oluflmufl, gazetenin edebiyat k›sm›, fieyh Vasfî,
Elhac ‹brahim Efendi, Mehmet Salahî ve Muallim Feyzî gibi flairlerin eski tarzdaki
nazireleriyle dolmufl, Tevfik Fikret, ‹smail Safa, Nabizade Naz›m, Mehmet Celâl, Ali
Ferruh, Menemenlizade Tahir gibi, kimi genç flairler de ilk fliirlerini burada yay›mlam›flt›r. Ancak Ahmet Midhat Efendi, gazetesinde yay›mlanan bu eski tarz fliirlerden hofllanmaz ve Muallim Naci’yi Tercüman-› Hakikat’ten uzaklaflt›r›r. Bundan
sonra Recaizade Mahmut Ekrem, önce Zemzeme III (1885)’te, ard›ndan da Takdiri
Elhan (1886)’da Muallim Naci’nin fliirlerini elefltirir. Muallim Naci, kendisine yöneltilen elefltirilere, ‹mdâdü’l-midâd’da yay›mlad›¤› f›kralar ve Saadet gazetesinde, 15
fiubat 1886’da yay›mlamaya bafllad›¤› Demdeme ile karfl›l›k verir. Bu tart›flma, k›sa
sürede yay›lm›fl, kimi flairler, Naci’nin etraf›nda Ukâz-› Osmânî ad› alt›nda toplan›p Saadet gazetesinde birbirlerine nazireler yazm›fllard›r. Buna karfl›l›k ‹zmir’de
Ukâz› fiubbân ad› alt›nda da Ali Ferruh, Abdülhalim Memduh, Tevfik Nevzat, Halit Ziya gibi gençler, Hizmet gazetesinde onlar› elefltirirler.
Böylece Recaizade Mahmut Ekrem ile Mualim Naci aras›nda bafllayan tart›flma
genifller. Naci yanl›lar› Saadet, ‹mdâdü’l-midâd ve daha sonra Teâvün-› Aklâm gibi gazete ve dergilerde toplan›rlar. Ekrem yanl›lar› ise, Gülflen, Gayret, Sebat, Risalei Hafî gibi dergilerde yer alm›fllard›r. ‹flte bu tart›flmalar sonucunda edebiyat›m›zda iki kutup ortaya ç›km›flt›r. Menemenlizade Tahir, Ali Ferruh, Abdülhalim Memduh, Mehmet Rüflti, Ahmet Reflit gibi flairler R. Mahmut Ekrem’in yan›nda, fieyh
Vasfî, Harputlu Hayri, Mehmet Emin Humayî, Ali Ruhi, Üsküdarl› Safi, Halil Edip,
Andelip, Müstecabî ‹smet gibileri ise Muallim Naci’nin yan›nda yer alm›fllard›r.
Ekrem ile Naci tart›flmas›ndan sonra, bafllang›çta Naci halkas›nda yer alan, ilk
fliirlerini onun teflvikleriyle Tercüman-› Hakikat, Saadet veya ‹mdâdü’l-midâd gibi gazete ve dergilerde yay›mlayan ‹smail Safa, Menemenlizade Tahir, Cenap fiahabettin, hatta Tevfik Fikret de, bu tart›flmalardan sonra Naci halkas›ndan ayr›larak
yenilik yanl›s› Recaizade Mahmut Ekrem’in yan›nda yer alm›fllard›r. Söz konusu
genç yenilikçi flairler, bundan sonra fliir ve yaz›lar›n› 1891’den itibaren Mirsad, Malûmat, Hazine-i Fünûn, Mektep, Maarif gibi dergilerde yay›mlam›fllard›r.
Özetle, 1880’lerde Muallim Naci ile R. Mahmut Ekrem aras›nda bafllayan tart›flmalar›n sonucunda, Recaizade Mahmut Ekrem’in çevresinde toplanan gençlerin 1890’l›
y›llarda Mirsad, Malûmat, Mektep, Hazine-i Fünûn, Maarif gibi dergilerde bafllayan
edebî faaliyetleri Servet-i Fünûn Edebiyat›n›n kurulmas›na zemin haz›rlam›flt›r.
Servet-i Fünûn Edebiyat›n›n kurulmas›na zemin haz›rlayan bir baflka edebî olay
da, Hasan Âsâf adl› bir genç flairin Musavver Malûmat’ta yay›mlanan “Burhân-›
Kudret” (7 Kas›m 1895) bafll›kl› fliiri dolay›s›yla ç›kan tart›flmalard›r. Bu tart›flma
edebiyat›m›zda ‘abes-muktebes’ tart›flmas› olarak da bilinir. Tart›flmalara neden
olan fliirdeki beyit flöyledir:
“Zerre-i nûrundan iken muktebes
Mihr ü mehe etmek iflâret abes”
Bu beyitte kafiye oluflturan ‘muktebes’ kelimesinin sonu
harfiyle, ‘abes’ kelimesinin sonu ise
ile biter. Divan edebiyat› kafiye gelene¤ine göre, yaz›l›fllar›
farkl› olduklar›ndan bu iki harf kafiye olamaz. O nedenle Mehmet Tahir Efendi,
‘muktebes’ ve ‘abes’ kelimelerinin kafiye olamayaca¤›n› ileri sürer. Tart›flma, kafi-
7
Ukâz-› Osmânî: Mekke’nin
yak›n›nda bulunan ve
Araplar›n her y›l bir ay
boyunca e¤lenip al›fl verifl
yapt›klar›, karfl›l›kl› fliir
okuduklar› pazar yerine ukâz
denir. Muallim Naci yanl›lar›
da bundan esinlenerek
kendilerine, Osmanl›lar›n
e¤lendikleri, karfl›l›kl› fliir
okuduklar› yer anlam›na
Ukâz-› Osmânî ad›n›
vermifllerdir.
Ukâz-› fiubbân: Gençlerin
e¤lendikleri, karfl›l›kl› fliir
okuduklar› yer. Recaîzade
Mahmut Ekrem yanl›s›
birtak›m genç flair ve
yazarlar›n, Muallim Naci
yanl›lar›na karfl› kendileri
için kulland›klar› ‘genç
flairler panay›r›’ anlam›na
gelen bir terim.
8
ye kulak için midir, göz için mi s›n›r›n› afl›p, Recaizade Mahmut Ekrem’i de içine
alan bir yenilikçi-gelenekçi tart›flmas›na dönüflür. Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun
oluflumunda iflte bu tart›flman›n yaratt›¤› gruplaflman›n da etkisi vard›r.
Birtak›m yazar ve flairlerin Servet-i Fünûn dergisinde toplanmas›na neden olan
ikinci olay ise, Ekrem’in fiemsa adl› hikâyesinin, kendisinden izin al›nmadan Musavver Malumat (28 Kas›m 1895)’ta yay›mlanmas›d›r. Recaizade Mahmut Ekrem,
Servet-i Fünûn dergisine gönderdi¤i bir yaz›yla bu olay› protesto eder. Yenilikçi flair ve yazarlar› bu dergide toplamak için Servet-i Fünûn’u ç›karan Ahmet ‹hsan
(Tokgöz)’la görüflür. Art›k ad›m at›lm›flt›r; yenilik yanl›lar› Servet-i Fünûn dergisinde toplanacaklard›r.
Bütün bunlar gösteriyor ki, Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun oluflumunda II.
Abdülhamit döneminin toplumsal ve siyasal koflullar› ile flair ve yazarlar›n içe kapal›, duygusal mizaçlar› yan›nda, 1884’ten sonra, önce Muallim Naci ile Recaizade
Mahmut Ekrem aras›nda bafllayan, ard›ndan yenilikçi gelenekçi tart›flmas›na dönüflen edebî tart›flmalar›n da pay› vard›r.
SIRA S‹ZDE
2
1884’ten sonra
SIRA Muallim
S‹ZDE Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem aras›nda ç›kan tart›flmalar›n
sebebi nedir? Bu tart›flmalar Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun do¤uflunu nas›l etkilemifltir?
D Ü fi ÜS‹ZDE
NResim
E L ‹ M 1.1
SIRA
(Solda) Hasan
Âsaf’›n
S O R U “Burhan-›
DKudret”
Ü fi Ü N E L ‹ M
fliirinin
yay›mland›¤›
Malûmât
(S. 20, 26
SD O‹ KRK UA Tevvel 1311)
Teflrîn-i
dergisi. (Sa¤da)
“Burhan-›
SIRA
S‹ZDE Kudret”
D ‹ K Kfliirden
AT
adl›
bir
bölüm.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
DSIRA
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
S O R U
SD O‹ KRK AU T
N N
N N
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem taraftarlar› aras›nda ç›kan ede1884’ten sonra
T E L E Muallim
V‹ZYON
bî tart›flmalar konusunda genifl bilgi alabilmek için; Fevziye Abdullah (Tansel)’›n Türkiyat
Mecmuas› (C. 10, Y›l: 1951-53)’ndaki “Muallim Naci ile Recaîzade Ekrem Aras›ndaki Münakaflalar ve
Sebep Oldu¤u Edebî Hadiseler” (s. 159-200) bafll›kl› maT E LBu
E V Münakaflalar›n
‹ZYON
‹
N
T
E
R
N
E
T
kalesi ile, ‹smail Parlat›r’›n Servet-i Fünûn Edebiyat› ( Akça¤ Yay., 2006) adl› kitapta yazd›¤› “Girifl” (s. 9-29) k›sm›na bak›labilir.
‹ N T E RFÜNÛN
NET
SERVET-‹
DERG‹S‹NDE TOPLANMA (1896)
Servet, 1890 y›l›nda ‹stanbul’da ç›kar›lan bir gazetedir. Servet-i Fünûn, önce 27
Mart 1891’den itibaren bu gazetenin haftal›k edebî eki olarak ç›kmaya bafllar. Derginin idarecisi Recaizade Mahmut Ekrem’in Mekteb-i Mülkiye’den ö¤rencisi Ahmet
‹hsan Tokgöz’dür. Bafllang›çta fen bilimlerine a¤›rl›k veren Servet-i Fünûn dergisinde, k›smen edebî yaz›lar da yay›mlan›yordu. Ancak Recaizade Mahmut Ekrem,
Ahmet ‹hsan’la görüflerek dergiyi yenilik edebiyat›n›n yay›n organ› yapmak istedi¤ini bildirdi. fiubat 1896’da bir baflka ö¤rencisi Tevfik Fikret’i Ahmet ‹hsan’la tan›flt›rd›. Bu görüflme sonucunda, Tevfik Fikret, 7 fiubat 1896’da ç›kan 256. say›dan iti-
9
baren Servet-i Fünûn dergisinin bafl›na geçti. Böylece Servet-i Fünûn dergisi, Recaizade Mahmut Ekrem’in arac›l›¤› ve öncülü¤üyle, edebiyatta yenilik yanl›s› flair
ve yazarlar›n yay›n organ› hâline geldi. Edebiyat tarihlerinde “Edebiyat-› Cedîde”
(veya baz› kaynaklarda Servet-i Fünûn) ad›yla bilinen hareket de Tevfik Fikret’in
derginin bafl›na geçmesiyle bafllad›.
Fikret’in derginin idaresini ele almas›ndan sonra, Cenap fiahabettin, Halit Ziya,
Mehmet Rauf, Hüseyin Siret, ‹smail Safa, Ali Ekrem (Ayn Nadir), Celâl Sahir, Menemenlizade Mehmet Tahir, Ahmet Reflit (H. Naz›m), Süleyman Nazif, Ahmet fiuayp, Hüseyin Suat, Hüseyin Cahit, Süleyman Nesip, Faik Âli, Ahmet Hikmet, Hüseyin Kâz›m gibi flair ve yazarlar da Servet-i Fünûn dergisinin kadrosuna kat›ld›lar.
Tevfik Fikret ve Cenap fiahabettin baflta olmak üzere, Ali Ekrem, Hüseyin Siret,
Hüseyin Suat, Celâl Sahir, Fâik Âli, ‹smail Safa, Menemenlizade Mehmet Tahir, Süleyman Nazif, Süleyman Nesip gibi flairler dergide fliirleriyle öne ç›kt›. Özellikle
Cenap fiahabettin’in fliirlerinde kulland›¤› “sâat-› semenfâm, ûd-› mükevkeb, nây-›
zümürrüd” vb. yeni tamlama ve imgeler, tepkilere yol açt›. Ahmet Midhat, kulland›klar› kapal› dil, al›fl›lmad›k tamlama ve imgelerden dolay› onlar› “Dekadanlar”
(Sabah, 14 Mart 1897) bafll›kl› makalesinde fliddetle elefltirdi. Cenap buna “Dekadizm Nedir?” (Servet-i Fünûn, S. 344) adl› yaz›s›yla karfl›l›k verdi. Fikret de “Timsâl-i Cehâlet” bafll›kl› fliirle Ahmet Midhat’a hücum etti. Sonra Ahmet Midhat “Teslîm-i Hakîkat” (Tarik, 4 Aral›k 1898) adl› yaz›s›yla gençlerin yapt›¤› yenilikleri takdir ederek tart›flmay› noktalad›.
Dergide fliirin yan› s›ra, roman ve hikâye türünde eserlere de yer verildi; Recaizade Mahmut Ekrem’in Araba Sevdas›, Halit Ziya’n›n Maî ve Siyah, Aflk-› Memnû
ve K›r›k Hayatlar, Mehmet Rauf’un Eylül, Hüseyin Cahit’in Hayal ‹çinde adl› romanlar›, Servet-i Fünûn’da tefrika edildi ve çeflitli hikâyeleri yay›mland›.
Servet-i Fünûn dergisinde, bu türler d›fl›nda edebiyatla ilgili makalelere ve elefltirilere de rastlanmaktad›r. Baflta Tevfik Fikret olmak üzere, Cenap fiahabettin, Halit Ziya, Mehmet Rauf ve Ali Ekrem, bu dergide “Musahabe-i Edebiye” bafll›¤› alt›nda pek çok yaz› kaleme alm›fl, Ahmet Reflit, Ahmet fiuayp ve Hüseyin Cahit, bat›l›
tarzda edebî elefltiri örnekleri vermifltir.
Servet-i Fünûn dergisindeki bu edebî faaliyet sonucunda, sayd›¤›m›z yazar ve
flairler, ortak bir duyufl ve söyleyifl tarz› etraf›nda, yeni bir edebiyat oluflturmufllard›r. ‹flte Servet-i Fünûn dergisinde 1896 y›l›ndan sonra fliir, roman, hikâye, mensur
fliir ve elefltiri türünde verilen eserler sonucu oluflan bu edebî harekete Edebiyat-›
Cedîde ad› verilir.
SIRA S‹ZDE
Servet-i Fünûn dergisi ve yazar kadrosu hakk›nda bilgi verir misiniz?
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Dekadan: Gerileme, y›k›lma,
çökme anlam›na gelen bir
Frans›zca (décadence)
kelimedir. Bu terim, 19.
yüzy›l›n sonlar›nda,
Fransa’da, fliirde al›fl›lm›fl
uslûbun d›fl›na ç›kan, yeni
ve anlafl›lmaz imgeler
kullanan baz› sembolist
flairler için kullan›lm›flt›r.
3
SIRA S‹ZDE
ResimD Ü1.2
fi Ü N E L ‹ M
(Solda) Servet-i
Fünûn dergisinin
Tevfik FikretS O R U
yönetiminde ç›kan
ilk say›s› (S. 256, 7
D‹KKAT
fiubat 1896).
(Sa¤da) Halit
Ziya’n›n foto¤raf›
SIRA S‹ZDE
ve Maî ve Siyah
roman›n›n tefrika
edildi¤i Servet-i
Fünûn dergisi
(S.
AMAÇLARIMIZ
273, 1896)
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
10
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Servet-i Fünûn
kurulmas› ve dergisi hakk›nda Mehmet Kaplan’›n Tevfik
K ‹ TEdebiyat›n›n
A P
Fikret (Dergâh Yay., 1971) adl› kitab›ndaki “Servet-i Fünûn Devri” (s. 14-40) ile Kenan
Akyüz’ün Modern Türk Edebiyat›n›n Ana Çizgileri 1860-1923 (‹nk›lâp Kitabevi, 1995)
adl› kitab›ndaki
T E L E V“Servet-i
‹ Z Y O N Fünûn Devri” (s. 87-93) bafll›kl› bölümlere bakabilirsiniz.
EDEB‹YAT-I CED‹DE SANAT ANLAYIfiININ BAfiLICA
ÖZELL‹KLER‹
NTERNET
Edebiyat-› ‹Cedide
toplulu¤unun sanat ve edebiyat anlay›fl›, ortak birtak›m özellikler gösterir. Bunlar› maddeler hâlinde flöyle s›ralayabiliriz:
1. Tanzimat’›n I. kuflak flair ve yazarlar›n›n, edebiyat›, toplumu e¤itme ve bilinçlendirme arac› olarak görmelerine karfl›l›k, Edebiyat-› Cedideciler, sanat
yapmay› ve güzelli¤i yans›tmay› amaçlam›fllard›r.
2. Tanzimat’›n ilk dönemindeki eserlerde toplumsal konulara a¤›rl›k verilmesine karfl›l›k Edebiyat-› Cedide toplulu¤unda a¤›rl›kl› olarak bireysel temalar
ifllenmifltir.
3. Edebiyat-› Cedide yazar ve flairleri, hem dönemin toplumsal/siyasal koflullar›, hem de mizaçlar› gere¤i, içe kapan›k, karamsar, gerçeklerden kaç›p hayale s›¤›nmaya e¤ilimli flahsiyetlerdir. Bu nedenle olsa gerek, eserlerinde
hayal-gerçek çat›flmas›na ve karamsar duygulara s›kça rastlan›r. Mâi ve Siyah, K›r›k Hayatlar, Rübâb-› fiikeste, “Ömr-i Muhayyel”, “Elhân-› fiitâ”, “Gayyâ-y› Vücûd” gibi eser adlar› ve fliir bafll›klar›nda dahi bu karamsarl›¤› ve hayal-gerçek çat›flmas›n› görmek mümkündür.
4. Roman ve hikâyede, Tanzimat döneminde görülen, anlat›c›n›n araya girip
okurla sohbet etmesi, bilgiler aktarmas›, gerçe¤i zorlayan tesadüfler ve kiflilerin idealize edilmesi gibi kusurlar, Edebiyat-› Cedide roman›nda oldukça
azalm›fl, olay örgüsü, karakterlerin canland›r›lmas› ve çevre tasvirleri bak›m›ndan, daha sa¤lam, daha gerçekçi ve Bat› tarz›na uygun eserler kaleme
al›nm›flt›r.
5. fiiirde daha çok parnasyenlerin, romanda ise, k›smen romantiklerin; ancak
daha çok realistlerin etkisi alt›nda kalm›fllard›r. fiiirde Tevfik Fikret, Alfred
de Musset, François Coppée ve Sully Prudhomme’dan, romanda ise Halit Ziya ve Mehmet Rauf, Stendhal, Balzac, Goncourt Kardefller ve Paul Bourget’den etkilenmifltir.
6. Tanzimat döneminde, özellikle fiinasi, Nam›k Kemal ve Ziya Pafla’n›n bafllatt›¤›, dilde sadeleflme hareketi, Edebiyat-› Cedide ile kesintiye u¤ram›fl, Servet-i Fünûn yazarlar›, eserlerinde Tanzimat kufla¤›na göre daha soyut ve a¤›r
bir dil kullanm›fllard›r. Bundan dolay› eserlerinde, az kullan›lm›fl veya hiç
kullan›lmam›fl “tîraje, ibtikâ, flegaf, takattur, lerzende, pûflîde” gibi kelimelere yer vermifllerdir.
7. Eserlerinde, “sâat-› semenfâm (yasemin kokulu saatler), havf-i siyâh (siyah
korku), ûd-› mükevkeb (y›ld›zl› ud), nây-› zümürrüd (zümrüt ney), leyâl-i
girîzân (kaç›c› geceler)” gibi al›fl›lmam›fl yeni tamlama ve imgelere yer vermifllerdir.
8. Eserlerinde “ki ve evet” gibi edatlarla, “oh, of, ey, âh” gibi afl›r› duygusall›k
ifade eden ünlemleri s›kça kullanm›fllard›r.
11
ÖRNEK
Ooh, gel... Rûh-› tabiat gibi mahmûr u hâmûfl
...
Ohh, bak dalgalar›n cezbe-i sâfiyyetine;
(Tevfik Fikret, “Leyl-i Vedâ”)
9. fiiirde aruzu ustal›kla kullanm›fllard›r.
10. Kafiyenin göz için de¤il, kulak için oldu¤u anlay›fl›n› benimsemifller; bu anlay›fla uygun olarak yaz›l›fllar› farkl›, sesleri ayn› olan harflerle kafiye yapm›fllard›r.
11. Kimi kez bir paragraf, hatta bir sayfa süren, uzun cümleler kurmufllard›r.
Özellikle Halit Ziya’n›n romanlar›nda bu uzun cümleler dikkati çeker.
12. Divan fliirinde cümlenin ve anlam›n bir dize veya beyit içinde tamamlanmas›na karfl›l›k, Edebiyat-› Cedide fliirinde, cümlenin ve anlam›n bir dizenin ortas›nda bafllad›¤› veya bitti¤i görülür; hatta 7-8 dizeye kadar yay›lan cümlelere rastlan›r. Buna anjambman denir. Böylece fliir, bu dönemde giderek
düzyaz›ya yaklaflm›flt›r.
ÖRNEK
“Baban diyor ki ‘Meserret çocuklar›n, yaln›z
Çocuklar›n pay›d›r! Ey güzel çocuk, dinle;
Fakat sevincinle
Neler düflündürüyorsun, bilir misin?...’ Babas›z,”
(Tevfik Fikret, “Haluk’un Bayram›”)
13. Sone ve terzarima gibi bat› edebiyat›na özgü naz›m biçimleri kullan›lm›flt›r.
14. Divan edebiyat›ndaki müstezat naz›m biçimini, farkl› vezinler kullanarak fliire uygulam›fllar; serbest tarzda müstezatlar kaleme alm›fllard›r.
Edebiyat-› Cedide toplulu¤u ile Tanzimat’›n I. kuflak edebiyat›n› karfl›laflt›r›p,
SIRA S‹ZDE aralar›ndaki farklar› belirtiniz.
S O R U
Anjambman: Bir fliirde,
cümle veya anlam›n bir dize
veya beyitte de¤il de, onu
izleyen dizelerde
tamamlanmas›.
Müstezat: Sözlük anlam›
artm›fl, ço¤alm›fl demektir.
Bir Divan fliiri naz›m
biçimidir. Bir gazelde uzun
dizelere, k›sa dizeler
eklenerek yaz›l›r. K›sa
dizelere ‘ziyade’ denir. Uzun
dizenin ölçüsü mef’ûlü
mefâîlü fa’ûlün, k›sa dizenin
ölçüsü ise uzun dizenin ilk
ve son parçalar›ndan
meydana gelen mef’ûlü
fa’ûlün’dür.
Terzarima: ‹lk kez ‹talyan
edebiyat›nda kullan›lan bu
naz›m biçimi, 3 dizeli
bentlerden oluflur. En sonda
tek bir dize vard›r. Kafiye
düzeni; aba/bcb/cdc/e
biçimindedir.
Sone: Önce ‹talyan, sonra da
Frans›z edebiyat›nda
kullan›lan 14 dizelik bir
naz›m biçimi. Sonenin ilk iki
bendi 4, son iki bendi ise
3’er dizeden oluflur. ‹talyan
tipi sonenin kafiye düzeni:
abba/abba/ccd/ede; Frans›z
tipi sonenin kafiye düzeni
ise abba/abba/ccd/eed
biçimindedir.
4
fi Ü N E L ‹ M
ResimD Ü1.3
Tevfik Fikret Halit
S O R U
Ziya Uflakl›gil
Cenap fiahabettin
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
12
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA S‹ZDE
II. Abdülhamit
Dönemi Türk Edebiyat›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T sanat
A P ve edebiyat anlay›fl›n›n ortak özellikleri konusunda, Mehmet KapEdebiyat-› Cedide
lan’›n Tevfik Fikret (Dergâh Yay., 1971) adl› kitab›ndaki “Servet-i Fünûn Edebiyat›nda Ortak Duyufl Tarz› ve Görünüfl fiekilleri” ve “Ortak Tabiat Görüflü” (s. 24-40) bafll›kl› bölümler ile YeniTTürk
(Editör: Ramazan Korkmaz, Grafiker Yay., 2004) adl› kitaptaki
E L E V ‹Edebiyat›
ZYON
“Abes-muktebes tart›flmas› ve Servet-i Fünûn’un oluflumu” (s. 124-126) bafll›kl› bölümlere baflvurabilirsiniz.
‹ N T E R N E TCED‹DE TOPLULU⁄UNUN DA⁄ILIfiI
EDEB‹YAT-I
(1901)
Servet-i Fünûn dergisi etraf›nda, 7 fiubat 1896 tarihinde, Tevfik Fikret’in yaz› iflleri
müdürlü¤üne atanmas›ndan sonra, zamanla ortak bir edebiyat tarz› oluflmufltur.
Kuflkusuz, getirdikleri yeni uslûp, al›fl›lmam›fl imgeler, a¤›r dil ve sürekli bireysel
temalar› ele almalar› yad›rganm›fl, zaman zaman elefltirilmifllerdir. Bu elefltirilerden
en a¤›r›, Ahmet Midhat’›n onlar› Dekadanl›kla suçlamas›d›r. Ancak aradan geçen 45 y›l içinde, Servet-i Fünûn çevresindeki edebî hareket kendini edebiyat dünyas›na kabul ettirir. Elefltiriler azal›r. Buna karfl›l›k, topluluk içinde farkl› anlay›fllar ve
özelefltiriler belirmeye bafllar. Örne¤in Ahmet fiuayp, 7 Haziran 1900 tarihli Serveti Fünûn’daki “Son Yaz›lar” bafll›kl› yaz›s›nda, Edebiyat-› Cedide’yi yaln›zca bireysel
temalar› ve aflk konusunu ifllemekle suçlar. Ancak as›l sars›lma ve kopufl, Ali Ekrem (Ayn Nadir)’in “fiiirimiz” (Servet-i Fünûn, S. 505, 15 Teflrîn-i sânî 1900- S. 508,
9 Kânûn-› evvel 1900) bafll›kl› bir dizi yaz›s›yla bafllar. Bu, bir özelefltiridir.
Ali Ekrem, makalesinde, baflta Tevfik Fikret, Cenap fiahabettin ve Halit Ziya olmak üzere, Süleyman Nesip, Süleyman Nazif (‹brahim Cehdî), Fâik Âli (Zahir) gibi pek çok Servet-i Fünûn flair ve yazar›n› elefltirir. Ancak Tevfik Fikret, Ali Ekrem’in bu makalesini, Servet-i Fünûn’da, de¤ifltirerek ve kimi yerlerini k›rparak yay›mlar. Buna k›r›lan Ali Ekrem, Servet-i Fünûn dergisinden ayr›l›r. H. Naz›m (Ahmet Reflit), Menemenlizade Mehmet Tahir, Samipaflazade Sezai gibi arkadafllar› da
ona kat›larak, II. Abdülhamit’e yak›n Malûmat dergisine geçerler. Ali Ekrem, “fiiirimiz” bafll›kl› makalesini bu dergide yay›mlar (27 Aral›k 1900). Bunun sonucunda,
Ali Ekrem’le Tevfik Fikret aras›nda Malûmat ve Servet-i Fünûn dergisinde 1901 y›l›nda karfl›l›kl› tart›flmalar meydana gelir. Bu tart›flmalar üzerine Ali Ekrem ve Ahmet Reflit Bey’lerin dergilerde yazmas›, saray taraf›ndan yasaklan›r. Tevfik Fikret
de Ahmet ‹hsan’la bozufltu¤u için, yaz› iflleri müdürlü¤ünü yapt›¤› Servet-i Fünûn
dergisinden ayr›l›r. Derginin bafl›na Hüseyin Cahit geçer. Ancak Hüseyin Cahit’in
Frans›zca’dan çevirdi¤i “Edebiyat ve Hukuk” (Servet-i Fünûn, S. 553, 16 Ekim
1901) bafll›kl› makale, sak›ncal› bulundu¤u için, Servet-i Fünûn kapat›l›r. Dergi, 5
Aral›k 1901’de tekrar yay›ma bafllad›ysa da, flair ve yazarlar›n da¤›lmas›, kimilerinin ‹stanbul d›fl›na gönderilmesi veya sürülmesi vb. nedenlerle, art›k eski gücünü
koruyamaz. Böylece 5 y›ll›k bir süreden sonra Servet-i Fünûn toplulu¤u da¤›l›r; ancak flair ve yazarlar, farkl› tarzlarda eser vermeyi sürdürürler.
Baz› kaynaklar, Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun da¤›lmas›na yol açan bir baflka neden olarak, Servet-i Fünûnculardan bir k›sm›n›n adlar›n›n, Abdülhamit karfl›t› siyasî bir olaya kar›flmalar›n› gösterir. Buna göre, 1898 y›l›nda, Güney Afrika’daki Transval’da sömürgeci ‹ngilizlerle yerli halk Boerler aras›nda savafl ç›kar. Abdülhamit karfl›t› baz› ayd›nlar ve bir rivayete göre Hüseyin Cahit d›fl›ndaki Edebiyat-›
Cedideciler, bu savaflta ‹ngilizlerin galibiyetini temenni eden bir metin haz›rlarlar.
Metin, dönemin ‹ngiliz Büyükelçisi Sir Nicolas O’Conor’a sunulur. Bundan amaç,
Sultan Abdülhamit’e karfl› ‹ngiltere’nin sempatisini kazanmakt›r. Sonuçta, saray›n
13
bu olaydan haberi olur. Metne imza atan baz› Servet-i Fünûn yazarlar› sorguya al›n›r. ‹smail Safa ve Hüseyin Siret sürgüne gönderilir (1900). Kuflkusuz bu siyasi olay
da, Edebiyat-› Cedideciler üzerinde olumsuz etki yapm›fl, toplulu¤un da¤›lmas›nda
rol oynam›flt›r.
Sonuç olarak, 1896-1901 y›llar› aras›ndaki 5 y›lda, Servet-i Fünûn dergisinde,
S‹ZDEgeçen Edeortak bir edebiyat hareketi meydana getiren ve Türk Edebiyat›SIRA
tarihine
biyat-› Cedide flair ve yazarlar›, edebiyat›m›z›n Bat›l›laflmas› yolunda önemli eserler vermifllerdir. Türk Edebiyat›, onlarla birlikte, Divan Edebiyat›ndan, flekil ve öz
itibariyle daha da uzaklaflm›fl, roman ve hikâyedeki geleneksel izler daha bir silinmifl, dil a¤›rlaflmakla beraber, daha sanatkârane bir hale dönüflmüfltür. Bu olumlu
S Okendini
R U
geliflmelerle beraber, edebî dilde bir yapayl›k ve Frans›z etkisi de
gösterir.
Tanzimat’la bafllayan halka yönelme ve sade bir dille yazma anlay›fl›n›n kesintiye
u¤ramas›, yerli hayattan uzak kal›nmas›, yaln›zca bireysel konular›n
D ‹ K K A Tifllenmesi de
Edebiyat-› Cedide’nin eksikleri aras›nda say›labilir. Nitekim y›llar sonra Ömer Seyfettin’in, Genç Kalemler dergisinde Edebiyat-› Cedidecileri sade Türkçe’den, millî
SIRA S‹ZDE
hayattan uzaklaflmak ve Bat›y› taklit etmekle elefltirmesi de bundand›r.
Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun da¤›lma sebepleri nelerdir?
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
5
K ‹ TM.A Fatih
P
Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun da¤›lmas›yla ilgili bilgi edinmek için;
And›’n›n
Edebiyat Araflt›rmalar› I (Kitabevi, 2000) kitab›ndaki “Devrin Edebiyatç›lar›n›n MektuplaO R U makalesi ile
r› Ifl›¤›nda Ali Ekrem’in ‘fiiirimiz’ Makalesi ve Neticeleri” (s. 145-174)Sbafll›kl›
Alâattin Karaca’n›n ‹smail Safa (Kültür Bakanl›¤› Yay., 1990) adl› kitab›ndaki
FaaliT E L E V ‹ Z Y O“Siyasi
N
yetleri-Sivas’a Sürülmesi ve Ölümü” (s. 10-19) bafll›kl› bölüme bakabilirsiniz.
D‹KKAT
‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
14
Özet
Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun ortaya ç›k›fl›n›
aç›klayabilmek için, kendinden hemen önceki
dönemin edebî ortam›n› bilmek gerekir. Edebiyat-› Cedide öncesinde, 1884’ten sonra, Muallim Naci ve Recaizade Mahmut Ekrem, edebiyat dünyas›n› yönlendiren iki z›t kutuptur.
Muallim Naci, s›ras›yla Tercüman-› Hakikat,
Saadet, ‹mdâdü’l-midâd gibi dergi ve gazetelerde, çevresinde daha çok eski edebiyat zevkine sahip flair ve yazarlardan bir halka oluflturmufltur. Recaizade Mahmut Ekrem de edebiyatta yenilik yanl›lar›n›n üstad›d›r. Bu iki flair, aras›nda kökü Talim-i Edebiyat’a dayanan,
sonra Ekrem’in Zemzeme III ve Takdir-i Elhan’daki ve Naci’nin Demdeme’sindeki karfl›l›kl› elefltirilerle süren tart›flmalar ç›kar. Bu tart›flmalar sonucu, 1860’l› y›llarda do¤an birtak›m genç edebiyatç›lar, Recaizade Mahmut Ekrem’in yan›na geçerek, 1896 y›l›nda Tevfik Fikret’in idaresi alt›ndaki Servet-i Fünûn dergisinde toplan›rlar. Dolay›s›yla bu edebî hareketin
oluflumunda, 1884-1895 y›llar› aras›ndaki gruplaflman›n ve tart›flmalar›n pay› vard›r.
Recaizade Mahmut Ekrem, ç›kan edebî tart›flmalar sonucunda, yenilik yanl›s› yazar ve flairleri bir
dergide toplamak ister. Bu amaçla, Servet gazetesinin haftal›k eki olarak ç›kan Servet-i Fünûn’u
idare eden Ahmet ‹hsan’la görüflür. Bu görüflmeden sonra Tevfik Fikret, 7 fiubat 1896’daki 256.
say›dan itibaren Servet-i Fünûn dergisinin yaz›
iflleri müdürlü¤ünü üstlenir. Recaizade M. Ekrem’in yan›nda Cenap fiahabettin, Halit Ziya,
Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit, Ali Ekrem, H. Naz›m, Menemenlizade Tahir, Fâik Âli, Hüseyin Siret, ‹smail Safa, Ahmet fiuayp gibi pek çok yazar
ve flair dergide çeflitli türlerde yaz›lar kaleme al›rlar. Söz konusu isimler, verdikleri eserlerle, Servet-i Fünûn dergisinde ortak bir duyufl ve söyleyifl tarz› içinde, edebiyat tarihimizde Servet-i Fünûn Edebiyat› ad›yla bilinen bir hareket olufltururlar. Bu edebiyatç›lar›, özellikle fliirlerde al›fl›lmad›k kelime, tamlama ve imgelere yer verdikleri için Ahmet Midhat Efendi “Dekadanlar” makalesiyle elefltirmifl, Cenap ve Fikret de bu elefltirilere karfl›l›k vermifltir.
Tevfik Fikret’in Servet-i Fünûn’un yaz› iflleri müdürlü¤üne geçmesinden sonra (1896), pek çok
flair ve yazar da bu dergide toplanm›fl ve fliir, roman, hikâye, elefltiri, tiyatro, mensur fliir tarz›nda
eserler yay›mlam›fllard›r. 1896-1901 aras›nda Servet-i Fünûn dergisinde yaz›lar yay›mlayan flair ve
yazarlar flunlard›r:
fiiirde; Tevfik Fikret, Cenap fiahabettin, Ali Ekrem, ‹smail Safa, Hüseyin Siret, Hüseyin Suat,
Celâl Sahir, Fâik Âli, Menemenlizade Mehmet Tahir, Süleyman Nazif, Süleyman Nesip.
Mensur fliirde; Halit Ziya, Mehmet Rauf.
Roman ve hikâyede; Halit Ziya, Mehmet Rauf,
Hüseyin Cahit, Ahmet Hikmet, Safvetî Ziya.
Elefltiride; Ahmet fiuayp, Ahmet Reflit.
Bunlar›n yan›s›ra Tevfik Fikret, Mehmet Rauf,
Hüseyin Cahit, Ali Ekrem, Cenap fiahabettin, Menemenlizade Mehmet Tahir, ‹smail Safa gibi flair
ve yazarlar, elefltiri ve edebî sohbet tarz›nda yaz›lar da kaleme alm›fllard›r.
15
Kendimizi S›nayal›m
1. Edebiyat-› Cedide yazar ve flairlerinin toplumsal sorunlardan uzak durup, bireysel temalara yönelmesinin
nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Meclis-i Mebûsan’›n kapat›lmas›
b. Osmanl›-Rus Savafl›’n›n ç›kmas›
c. II. Abdülhamit’in s›k› ve sert politikas›
d. Recaizade Mahmut Ekrem- Muallim Naci tart›flmalar›
e. fiark Meselesi
2. Afla¤›daki hangi iki eserinde Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci’yi elefltirmifltir?
a. Zemzeme III-Araba Sevdas›
b. Talim-i Edebiyat-fiemsa
c. Takdir-i Elhan-Tefekkür
d. Takdir-i Elhan-Zemzeme III
e. Tefekkür-Zemzeme I
3. Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem’in elefltirilerine hangi gazetede, hangi eseriyle cevap vermifltir?
a. Malûmat-Demdeme
b. Saadet-Demdeme
c. ‹mdâdü’l-midâd-Âteflpâre
d. Tercümân-› Hakîkat-‹ntikâd
e. Saadet-‹ntikâd
4. Afla¤›dakilerden hangisi, Edebiyat-› Cedide sanat anlay›fl›n›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Eserlerinde sâat-› semenfâm, nây-› zümürrüd gibi yeni imgelere yer vermifllerdir.
b. Sone, terzarima gibi naz›m biçimleriyle fliir yazm›fllard›r.
c. Eserlerinde toplumsal konulara a¤›rl›k vermifllerdir.
d. fiiirde parnasyenlerden etkilenmifllerdir.
e. Eserlerinde a¤›r bir dil kullanm›fllard›r.
5. Afla¤›daki yazarlardan hangisi Edebiyat-› Cedide toplulu¤una mensup de¤ildir?
a. Ali Ekrem
b. Hüseyin Cahit
c. Fâik Âli
d. Ahmet Midhat
e. Ahmet fiuayp
6. Edebiyat-› Cedideciler, hangi dergide, kaç tarihinde
bir araya gelmifllerdir?
a. Servet-1896
b. Tercüman-› Hakikat-1884
c. Saadet-1885
d. Servet-i Fünûn-1896
e. Malûmat-1896
7. Afla¤›dakilerden hangisi, Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun da¤›lma sebebidir?
a. Ahmet Midhat’›n “Dekadanlar” makalesinde onlar› elefltirmesi
b. Muallim Naci’nin Demdeme’de Recaizade Mahmut Ekrem’i elefltirmesi
c. Ali Ekrem’in “fiiirimiz” bafll›kl› yaz›s›nda onlar›
elefltirmesi
d. II. Abdülhamit’in Kanûn-› Esâsî’yi ilan etmesi
e. Tevfik Fikret’in Servet-i Fünûn’dan ayr›lmas›
8. Afla¤›dakilerden hangisinde Servet-i Fünûn dergisinin geçici olarak kapat›lmas›na neden olan yaz›n›n bafll›¤› birlikte verilmifltir?
a. “Timsâl-i Cehâlet”-Hüseyin Cahit
b. “fiiirimiz”-Ali Ekrem
c. “Edebiyat ve Hukuk”-Hüseyin Cahit
d. “Dekadizm Nedir?”-Cenap fiahabettin
e. “Burhân-› Kudret”-Hasan Âsâf
9. Yazarlar›n Servet-i Fünûn dergisinde toplanmas›na
ve Edebiyat-› Cedide’nin kurulmas›na öncülük eden flair afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tevfik Fikret
b. Muallim Naci
c. Cenap fiahabettin
d. Halit Ziya
e. Recaizade Mahmut Ekrem
10. ‘Abes-muktebes’ ad›yla bilinen edebî tart›flman›n
konusu afla¤›dakilerden hangisidir??
a. Hece-aruz tart›flmas›d›r.
b. Dilde sadeleflmedir.
c. fiiirde sâat-› semenfâm, nây-› zümürrüd gibi yeni imgelerdir.
d. Kafiyenin göz için mi, kulak için mi oldu¤udur.
e. fiiirde aç›kl›k-kapal›l›kt›r.
16
Okuma Parças›
Ekrem Bey ve Servet-i Fünûn
1312 senesi yaz›nda, o esnâda neflrolunmufl olan Ekrem Bey’in fiemsâ’s› ile bir itirâza cevaben yazd›¤› “Kafiye sem’ içindir!” (Kafiye kulak içindir) sözü matbuât
âleminde büyük bir hareketi mucip olmufl, Naci tarafdarân› üstâda mütecâvizâne hücum etmekte bulunmufllard›. O s›ralarda Hüseyin Cahit ve Mehmet Cavit’le baz› arkadafllar› taraf›ndan yeni bir programla neflre bafllayan Hazîne-i Fünûn risalesinde Cenap fiahabettin’in
yeni fliirleri de muhalifleri pek çok tahrik etti¤inden (...)
evrâk-› mevkûtede (süreli yay›nlarda) her gün her bahane ile yeni eserlere ve bilhassa Ekrem Bey’e karfl› türlü tehzilâta cesaret olunuyordu. ‹flte bu cereyanlara karfl› bir siper olmak için Tevfik Fikret bu esnada Ekrem
Bey’in delâlet ve tavsiyesiyle Servet-i Fünûn gazetesinin
k›sm-› edebîsini deruhde etti.
Servet-i Fünûn o vakte kadar yazd›¤› eski yoldaki fliirleriyle umûmun takdîrini celb etmifl, Fikret taraf›ndan
yaz›lan musahabeler ve bâdi-i emirde oldukça yenice
fliirlerle neflrolunmaya bafllad›. Bir gün de Cenap fiahabettin “‹nkisâr-› Bâzîçe” unvanl› fliiriyle Servet-i Fünûn’da göründü. Bir di¤er gün Halit Ziya Mâi ve Siyâh
roman›yla geldi, dahil oldu. Halit Ziya, Fikret ve Cenap’› Üstat Ekrem’in cenâh-› neyyir-i dehâs› (dehas›n›n
nurlu kanatlar›) alt›nda parlayan iki necm-i pertevbâr
(parlak y›ld›z) olmak üzere tasvir ediyordu.
Kendimi hâlâ o zamanki Servet-i Fünûn’un küçük odas›nda, oraya her gün muntazaman devam eden Fikret
R›za Bey’in huzûr-› muhâlasât›nda (dostâne huzurunda) görüyorum. Muhalefetin en hararetli devresiydi;
muhalifîn (muhalifler) kopard›klar› en manas›z yaygaralara ra¤men, her gün bir baflka muvaffakiyetle tetevvüc eden (taçlanan) yeni edebiyata hücum için kuduruyorlard›. Servet-i Fünûn ise, havza-i irfan›n› her birisi
bir baflka hamle-i teceddüt (yenilik hamlesi) ile gelen
yeni imzalarla tezyin ediyordu (süslüyordu): Siret, Suat,
Süleyman Nesip, Hüseyin Cahit, Süleyman Nazif, Fâik
Âli, ilh...
Mesut günler! Birbirimize ne kadar hulûs ve samimiyetle merbut idik; aç›lan mücadelelerde muzafferiyetten
emin, etraftan ya¤an iftiralara, teflniâta (kötülüklere) lâkayd, ne hararet ve ciddiyetle saatlerce münâkaflât-›
edebiyyeye dalard›k. (...)
Filhakika Üstat, s›k s›k bu celseleri teflrifiyle ihyâ ederdi. Gazetelerde bas›lanlardan baflka a¤›zda deveran
eden rivayetlerden bizim vas›tam›zla haberdar olur, güler, teflvik ve taltif eder, gazetede tefrika edilen Araba
Sevdas› roman›na ait bahisler yürütülür, ara s›ra yazd›¤› yeni fliirleri lütfederdi. (Mehmet Rauf, Mehmed Rauf’un An›lar›, haz: Rahim Tar›m; ‹stanbul: Özgür Yay›nlar›, 2001, s. 63-64.)
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. c
2. d
3. b
4. c
5. d
6. d
7. c
8. c
9. e
10. d
Cevab›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Ortam (18761901) konusunu yeniden gözden geçirin.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Edebî Ortam (1884-1896)”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Edebiyat-› Cedide Toplulu¤u Sanat Anlay›fl›n›n Bafll›ca Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Servet-i Fünûn Dergisinde
Toplanma (1896)” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Edebiyat-› Cedide Toplulu¤unun Da¤›l›fl› (1901)” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Edebiyat-› Cedide Toplulu¤unun Da¤›l›fl› (1901)” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
geçiriniz.
17
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
II. Abdülhamit döneminde, özellikle Osmanl›-Rus Savafl› (1877)’ndan sonra Meclis-i Mebûsân’›n kapat›lmas›
(1878), Kanûn-› Esâsî’nin ask›ya al›nmas›, içerde ve d›flarda sorunlar›n artmas› üzerine, II. Abdülhamit, büyük
bir polis teflkilât› kurmufl, bas›n-yay›n üzerinde s›k› bir
sansür uygulam›fl ve dergilerin siyasetten söz etmesi sak›ncal› bulunmufltur. K›saca bu dönem, siyasal koflullar› gere¤i, II. Abdülhamit’in ülkeyi s›k› ve sert bir idare
tarz›yla yönetti¤i y›llard›r. Kuflkusuz bu s›k› ve sert politika, edebiyat dünyas›n› da etkilemifl, flair ve yazarlar,
bu nedenle siyasal ve toplumsal konulardan uzak durmay›, bireysel temalar› ifllemeyi tercih etmifllerdir. Dönemin eserlerine egemen olan karamsar hava ve kapal›/a¤›r dilin bir nedeni kiflisel ac›larsa, bir baflka nedeni
de bu siyasal bask›lard›r.
S›ra Sizde 2
Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem aras›ndaki
tart›flmalar, önce Naci’nin Tercüman-› Hakîkat gazetesinden ayr›lmas›ndan sonra bafllar. Recaizade, Naci’nin
bu gazetede çal›fl›rken Zemzeme II adl› eserinden hiç
bahsetmeyifline sinirlenmifl, Zemzeme III’te fliirde güzellik konusunu anlat›rken Naci’nin fliirlerinden örnekler almad›¤› gibi, fliirleriyle de alay etmifltir. Ekrem, ayn› tarz alay ve sald›r›lar›n› Takdir-i Elhân’da da sürdürür. Menemenli Tahir’in Elhan adl› eserine, Naci’nin
“gark-› nûr” redifli gazelini almamas›n› över, onun fliirlerinin lafzen güzel, duygu bak›m›ndan etkisiz oldu¤unu ileri sürer. Muallim Naci, bunlara Saadet gazetesinde yay›mlamaya bafllad›¤› Demdeme ile karfl›l›k vermifltir. Tart›flman›n hakarete varan boyutlara ulaflmas› üzerine Demdeme’nin yay›m› Matbuat Müdürlü¤ü’nün emriyle durdurulur. Ancak bu tart›flmalar daha sonra, yenilik ve gelenek yanl›lar›na yay›l›r ve bir yeni-eski çat›flmas›na dönüflür. Edebiyat dünyas›ndaki bu gruplaflma,
Recaizade Mahmut Ekrem’i yenilik yanl›lar›n› bir dergide toplamaya itmifltir. Servet-i Fünûn’un do¤uflunda bu
cepheleflmenin de etkisi vard›r.
S›ra Sizde 3
Tevfik Fikret’in Servet-i Fünûn dergisinin yaz› iflleri müdürlü¤ünü üstlenmesinden sonra, pek çok yazar ve flair bu dergide toplanm›flt›r. Bu flair ve yazarlar, Tevfik
Fikret, Cenap fiahabettin, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hüseyin Siret, ‹smail Safa, Ali Ekrem (Ayn Nadir), Celâl Sahir, Menemenlizade Mehmet Tahir, Ahmet Reflit (H. Na-
z›m), Süleyman Nazif (‹brahim Cehdî), Ahmet fiuayp,
Hüseyin Suat, Hüseyin Cahit, Süleyman Nesip, Faik Âli,
Ahmet Hikmet, Safvetî Ziya ve Hüseyin Kâz›m’d›r.
S›ra Sizde 4
Edebiyat-› Cedide sanat anlay›fl› ile Tanzimat’›n I. kuflak
edebiyat› aras›ndaki farklar flöyle özetlenebilir:
Tanzimat’›n I. kuflak yazar ve flairleri, edebiyat›, toplumu e¤itme ve bilinçlendirme arac› olarak görürken,
Edebiyat-› Cedideciler, edebiyat› güzelli¤i yans›tmak
için bir araç olarak görmüfllerdir.
Tanzimat’›n I. kuflak yazar ve flairleri, toplumsal konulara a¤›rl›k verirken, Edebiyat-› Cedideciler bireysel konulara a¤›rl›k vermifllerdir.
Tanzimat’›n I. kuflak yazar ve flairleri, daha sade ve halk›n anlayaca¤› bir Türkçe ile eser verme çabas›ndayken, Edebiyat-› Cedideciler, a¤›r bir dil kullanm›fllard›r.
Tanzimat’›n I. kuflak flairleri, naz›m biçimlerinde eski
tarz› sürdürmüfller, ancak özde, vatan, millet, hürriyet,
medeniyet, kanun vb. birtak›m Bat›l› kavramlar› fliire
sokmufllard›r. Buna karfl›l›k Edebiyat-› Cedide flairleri,
kafiye düzenini de¤ifltirerek ve müstezat› geniflleterek
naz›m biçimlerinde de birtak›m yenilikler yapm›fllard›r.
Tanzimat’›n I. kufla¤›n›n yazd›¤› roman ve hikâyelerde,
meddah ve halk hikâyelerinin etkisi sürmüfl; ancak Edebiyat-› Cedide romanlar›nda bu izler daha da azalm›fl,
roman ve hikâyeler, teknik ve öz bak›mdan daha Bat›l›
bir karakter kazanm›flt›r.
S›ra Sizde 5
Edebiyat-› Cedide toplulu¤u, d›flar›dan çok kendi içlerinden gelen elefltiriler ve anlaflmazl›klar sebebiyle da¤›lm›flt›r. Buna göre; Ali Ekrem’in “fiiirimiz” bafll›kl› bir
elefltiri yaz›p, arkadafllar›n›n fliirlerini elefltirmesi, Tevfik
Fikret’in bu yaz›lar› de¤ifltirerek ve k›saltarak yay›mlamas›, Ali Ekrem ve birkaç arkadafl›n›n bunun üzerine
Servet-i Fünûn dergisinden ayr›lmas›, ard›ndan Tevfik
Fikret’in, derginin yaz› ifllerini b›rakmas›, Hüseyin Cahit’in “Edebiyat ve Hukuk” bafll›kl› makalesi dolay›s›yla
Servet-i Fünûn’un bir süre kapat›lmas› ve nihayet ‹ngilizlerle Boerler aras›nda ç›kan savafl nedeniyle, baz›
Edebiyat-› Cedidecilerin imzalay›p ‹ngiliz Büyükelçisine sunduklar› bir siyasal metinden dolay› sorgulanmas›
veya sürülmesi, Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun da¤›lma sebepleridir.
18
Yararlan›lan Kaynaklar
Akay. H. (1998). Servet-i Fünûn fiiir Esteti¤i, ‹stanbul,
Kitabevi.
Akyüz. K. (1947). Tevfik Fikret, Ankara: AÜ. DTCF
Yay›n›.
Akyüz. K. (1986). Bat› Tesirinde Türk fiiiri Antolojisi, ‹stanbul, ‹nk›lâp Kitabevi.
Akyüz. K. (1995). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana
Çizgileri, ‹stanbul, ‹nk›lâp Kitabevi.
Kaplan. M. (1971). Tevfik Fikret, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.
Korkmaz. R. vd (2004). Yeni Türk Edebiyat›, Ankara,
Grafiker Yay›nlar›.
Parlat›r. ‹. vd. (2006). Servet-i Fünûn Edebiyat›, Ankara, Akça¤.
Okay. O. (1988). Servet-i Fünûn fiiiri, Erzurum, Atatürk Ünv. Fen-Edebiyat Fak. Yay.
Okay. O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat›,
‹stanbul, Dergâh Yay.
2
Amaçlar›m›z
Edebiyat-› Cedide’nin flair kadrosunu aç›klayabilecek,
Dönemin Tevfik Fikret, Cenap fiahabettin, Ali Ekrem, Hüseyin Siret, Fâik Âli,
Celâl Sahir gibi önde gelen isimlerinin sanat hayat› ve fliirlerindeki geliflimi
saptayacak,
Edebiyat-› Cedide ile Türk fliirine getirilen yenilikleri ay›rt edecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Edebiyat-› Cedîde fliiri
Tevfik Fikret
Cenap fiehabettin
Ali Ekrem
• Hüseyin Siret
• Fâik Âli
• Celâl Sahir
‹çindekiler
II. Abdülhamit
Dönemi Türk
Edebiyat›
Edebiyat-›
Cedide fiiiri
• EDEB‹YAT-I CEDÎDE fiA‹RLER‹
Edebiyat-› Cedide fiiiri
EDEB‹YAT-I CEDÎDE fiA‹RLER‹
Edebiyat-› Cedîde’nin en ünlü flairleri kuflkusuz ki, Tevfik Fikret ve Cenap fiehabettin’dir. Ali Ekrem, Hüseyin Sîret, Fâik Âli, Celâl Sahir, Süleyman Nazif, Süleyman Nesip ve Hüseyin Suat da Edebiyat-› Cedîde toplulu¤unun di¤er önemli flairlerindendir.
Tevfik Fikret (1867-1915)
Hayat›
Tevfik Fikret, 24 Aral›k 1867 tarihinde ‹stanbul’da do¤mufltur. Babas› Hüseyin
Efendi, annesi ise Hatice Refia Han›m’d›r.
fiair, önce Mahmudiye Valide Rüfltiyesi’ne, ard›ndan Galatasaray Sultanîsi’ne
devam etti. Galatasaray Lisesi’nde Muallim Naci, Muallim Feyzî ve Recaizade Mahmut Ekrem’den edebiyat dersleri ald›. 1888 y›l›nda okulundan mezun olduktan
sonra, Hariciye Bakanl›¤› ‹stiflare Odas›’nda çal›flmaya bafllad›. Bir ara iflinden istifa edip Mühimme Odas›’na geçtiyse de, 1889’da yeniden ‹stiflare Odas›’na döndü.
Bu arada Ticaret Mekteb-i Âlisinde hüsn-i hat (güzel yaz›) ve Frans›zca dersleri verdi. 1890’da Naz›ma Han›m’la evlendi. 1894’te Galatasaray Sultanîsi’nde Türkçe Ö¤retmenli¤i görevine atand›; ancak bu görevinden 1895’te istifa etti. Ayn› y›l o¤lu
Haluk dünyaya geldi ve ard›ndan Robert Kolej’de Türkçe Ö¤retmeni olarak çal›flmaya bafllad›. 1896’da Recaîzade Mahmut Ekrem’in önerisiyle Servet-i Fünun dergisinin yaz› iflleri müdürlü¤ünü üstlendi. Bu tarihten sonra, yenilik yanl›s› edebiyatç›larla Edebiyat-› Cedîde hareketini bafllatt›lar. Ancak birtak›m olaylar ve aralar›nda ç›kan anlaflmazl›klardan dolay›, Servet-i Fünûn dergisinden 1901’de ayr›ld›.
1903’te Rumelihisar› s›rtlar›nda Âfliyan ad›n› verdi¤i evini yapt› ve orada adeta inzivaya çekildi.
Fikret’in inziva dönemi 1908’e kadar sürdü. 1908’de ‹kinci Meflrutiyet’in ilân›yla umutland›, Hüseyin Cahit ve Hüseyin Kâz›m’la birlikte Tanin’i ç›karmaya bafllad›. Ancak birtak›m görüfl ayr›l›klar› nedeniyle Tanin’den de ayr›ld›. Ocak 1909’da
Galatasaray Lisesi müdürlü¤üne atand›ysa da, okulda yaflanan birtak›m huzursuzluklar nedeniyle istifa etti. Nail Bey’in Maarif Bakanl›¤› s›ras›nda yeniden bu göreve getirildi. Ancak huzursuzluklar›n devam etmesi üzerine, Galatasaray Lisesi
müdürlü¤ünden ayr›l›p, Amerikan Koleji’nde çal›flmaya bafllad›. ‹kinci Meflrutiyet’in ilan›nda ‹ttihat ve Terakki’yi alk›fllad›ysa da, zamanla bask›c› bir idare tarz›-
22
Resim 2.1
Tevfik Fikret
n› benimsemeleri ve yolsuzluklara bulaflmalar› nedeniyle onlar› da hicvetmekten
geri durmad›. 1912’de Meclis-i Mebusân’›n ‹ttihat ve Terakkî hükûmetince kapat›lmas› üzerine “Doksanbefle Do¤ru” fliirini yazd›.
1914’te Osmanl› Devleti’nin Birinci Dünya Savafl›’na girmesine “Sancak-› fierif Huzurunda” adl› fliiriyle karfl› ç›kt›. Mehmet Âkif, Fikret’in gerek bu
fliirine, gerekse 1905’te yazd›¤› “Tarih-i Kadim”e,
Süleymaniye Kürsüsü adl› manzum eserinde sert
elefltirilerde bulundu. Fikret, Âkif’e “Tarih-i Kadîme Zeyl” fliiriyle karfl›l›k vererek, dine, savafla ve
Osmanl› tarihine yönelik sald›r›lar›n› sürdürdü. Ayn› y›l, çocuklar için kaleme ald›¤› fliirlerini fiermin
ad›yla bast›rd›. 18-19 A¤ustos 1915 gecesi ‹stanbul’da öldü. Mezar› Âfliyan’›n bahçesindedir.
Sanat› ve fiiirleri
Tevfik Fikret, ilk fliirlerini 1884 y›l›ndan itibaren Tercümân-› Hakîkat gazetesinde
yay›mlar. fiairin 1884-1891 y›llar› aras›nda yazd›¤› bu manzumeler, Muallim Naci
etkisinde kaleme al›nm›flt›r. Bundan sonra, fliirleri, 1891-1895 y›llar› aras›nda Mirsad ve Malûmat dergilerinde ç›kar. Bu y›llarda Naci halkas›ndan kopan flair, yeni
bir fliir aramaktad›r ve Recaizade Mahmut Ekrem ile Hâmit’in etki alan›ndad›r.
1896’da Servet-i Fünun dergisinin bafl›na geçmesiyle birlikte, olgunluk dönemine
ulafl›r. Edebiyat-› Cedîde toplulu¤u 1901’de da¤›ld›ktan sonra 1908’e kadar adeta
inzivaya çekilir. Bu arada ‹kinci Abdülhamit ve istibdat aleyhinde fliirler yazar. Ancak ‹kinci Meflrutiyet’in ilan›yla umutlan›r ve toplumsal konulara a¤›rl›k vermeye
bafllar. 1912-1915 y›llar› aras›nda ise, ‹ttihat ve Terakki’ye ba¤lad›¤› umutlar›n y›k›lmas›yla siyasi elefltirilerinin dozunu artt›rd›¤› dikkati çeker.
fiairin sanat hayat› k›saca bu evrelerden oluflmaktad›r. fiimdi bu evreler üzerinde daha ayr›nt›l› olarak dural›m.
Muallim Naci Halkas›ndaki ‹lk fiiirler
Tercümân-› Hakîkat: 1878
y›l›nda Ahmet Midhat Efendi
taraf›ndan ç›kar›lmaya
bafllanan gazete. Muallim
Naci, 1884’ten itibaren bu
gazetenin edebî k›sm›n›
yönetmifl ve çevresinde
Divan fliiri tarz›n› sürdüren
bir edebiyat halkas›
oluflturmufltur.
Edebiyat-› Cedîde zümresinin önde gelen flairlerinden Tevfik Fikret, fliir yazmaya Galatasaray Lisesi’nde ö¤renciyken Farsça hocas›, flair Muallim Feyzî’nin teflvikleriyle bafllad›. Muallim Feyzî Efendi, Muallim Naci, Tercüman-› Hakikat’in
k›sm-› edebî sütununu idare etmeye bafllad›¤› y›llarda, bu gazetede eski tarzda
fliirler yay›ml›yordu. Naci’ye yak›nl›¤› nedeniyle, ö¤rencisi Tevfik Fikret’in fliirlerini de Tercümân-› Hakîkat’e gönderdi. Bundan dolay› Fikret ilk fliirlerini, 1884’te
Muallim Naci halkas›n›n topland›¤› Tercüman-› Hakikat’te yay›mlam›fl ve Nazmî
takma ad›n› kullanm›flt›r (Bilgegil, 1980, 249-281). Bu gazetede yay›mlanan ilk
gazelinin flu beyitleri, flairin bu dönemde Divan fliiri tarz›nda manzumeler yazd›¤›n› göstermektedir:
Hayâl-i zülf-i pîç-â-pîç ile hât›r perîflând›r
Firâk-› yâr ile bîçare gönlüm zâr ü giryând›r
Neden âgûfluma Belk›s-› hüsnüm eylemez ra¤bet
Ki sînem flehriyâr-› aflk›na taht-› Süleyman’d›r
N’ola bâ¤-› cihânda hiç gül ü reyhâna bakmazsa
Gönül kim flimdi meftun-› hat u ruhsâr-› cânând›r
....
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
2. Ünite - Edebiyat-› Cedide fiiiri
23
SIRA S‹ZDE
Fikret, bu gazelden sonra da Tercüman-› Hakîkat’te fliirler yay›mlam›fl, o y›llarda daha çok Muallim Feyzî, Muallim Naci, fieyh Vasfî, Recep Vahyî gibi Divan fliiri gelene¤ini sürdüren flairlerin fliirlerine nazireler yazm›fl veya
onlar›n gazellerini
AMAÇLARIMIZ
tahmis etmifltir.
SIRA S‹ZDE
K ‹ Tözelliklerini
A P
Tevfik Fikret’in Muallim Naci halkas›nda yazd›¤› fliirlerin biçim ve içerik
kavramak için kaynak olarak Kaya Bilgegil’in Yak›n Ça¤ Türk Kültür ve Edebiyat› Üzerinde
Araflt›rmalar II (Erzurum, Atatürk Üniversitesi Bas›mevi, 1980) adl› kitaba bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Muallim Naci Halkas›ndan Kopufl: Yeni fiiire Do¤ru
fiairli¤inin ilk döneminde Muallim Naci halkas›nda yer alan genç flair, özellikle Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem aras›nda cereyan eden edebî tart›flmalardan sonra,
‹NTERNET
Naci etkisinden kurtularak Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit’in fliir
anlay›fl›na yak›n durur. Ancak Fikret’in Naci etkisinden kurtuldu¤unu gösteren as›l
fliirler, 1891’den itibaren Mirsad dergisinde yay›mlad›klar›d›r. O, bu dergide “Bahar”, “Ulviyyattan”, “Ah, Bilsen Ne Âfet Olmuflsun”, “Hüsnün”, “Uzletgeh-i Mâderi
Ziyâret” gibi eda bak›mdan yeni fliirler yay›mlam›fl; hatta tevhit konulu fliir yar›flmas›nda birinci olarak edebiyat dünyas›nda ad›n› duyurmufltur. Ancak Mirsad’›n kapat›lmas› üzerine Fikret’in bu dergideki yay›m faaliyeti de sona erer.
Tevfik Fikret’in Mirsad’dan sonra fliirlerini yay›mlad›¤› bir baflka önemli dergi,
Malûmat’t›r. Malûmat’ta yay›mlad›¤› fliir ve makalelerle sanat›nda yeni bir evreye
ad›m atar. Fikret, bu dergide, “Tebrik-i Velâdet”, “Tahassür”, “Ey Yâr-› Nagamkâr”,
“Hayal”, “Güzelsin”, “Tulûa Karfl›” vb. fliirler ile edebiyata iliflkin makaleler yay›mlam›fl ve bu döneme ait baz› fliirlerini Rübâb-› fiikeste’nin “Eski fieyler” bölümüne
alm›flt›r.
Sonuç olarak genç flair, 1891-1895 y›llar› aras›nda, Divan fliiri edas›ndan s›yr›lm›fl, yeni bir söyleyifl, dil ve biçim aramaya bafllam›flt›r. fiiirlerinde esas itibariyle
iyimser bir ruh hâli hâkimdir. Hatta “Sitayifl-i Hazret-i fiehriyârî” gibi, devrin padiflah› ‹kinci Abdülhamit’i öven manzumeler kaleme alm›fl, Bat› edebiyat›yla; özellikle Frans›z fliiriyle yak›ndan ilgilenmeye bafllam›fl; hatta Malûmat’ta kimi Frans›z flairlerden çeviriler yay›mlam›flt›r.
Olgunluk Dönemi: Edebiyat-› Cedîde Y›llar› (1896-1901)
Bilindi¤i üzere Tevfik Fikret, hocas› Recaizade Mahmut Ekrem’in arac›l›¤› ile 7 fiubat 1896 tarihli 256. say›s›ndan itibaren Servet-i Fünun dergisinin yaz› ifllerini üzerine alm›flt›r. Bundan sonra, yenilik yanl›s› yazar ve flairler bu dergide bir araya gelmifl ve Edebiyat-› Cedîde’yi oluflturmufllard›r. Fikret’in fliiri de, as›l bu dergide olgunluk evresine ulafl›r. O, bu dönemde, Servet-i Fünun’dan baflka, Mektep, Maarif
ve Mütâlâa gibi dergilerde de fliirler yay›mlam›flt›r
Fikret’in, 1896 y›l›ndan sonra, fliirinde oldu¤u gibi, mizac›nda ve düflünce dünyas›nda da bir de¤iflim göze çarpar. O döneme kadar, hayat› seven ve Tanr›’ya
inanan flair, 1896’dan sonra giderek karamsarl›¤a gömülür, Tanr›’ya olan inanc›n›
da yitirmeye bafllar, bunlara ba¤l› olarak mizac›nda gerçeklerden kaçma, hayale
s›¤›nma ve içe kapanma e¤ilimi dikkati çeker. Herhalde bunun bafll›ca sebepleri,
fleker hastal›¤›, istibdat idaresi ve içinde bulundu¤u Robert Kolej’deki yabanc›
çevredir. Kuflkusuz flairin mizac› ve düflünce dünyas›ndaki bu köklü de¤iflim fliirine de yans›m›flt›r.
Mehmet Kaplan, Fikret’in bu dönemdeki fliirlerini tematik bak›mdan tasnif etmifltir. Buna göre flairin fliirleri flu bafll›klar alt›nda de¤erlendirilebilir:
‹NTERNET
Malûmât: 10 fiubat
1309/1894-20 Nisan
1311/1895 tarihleri aras›nda
ç›kan bir edebî dergi.
Derginin kadrosunda Tevfik
Fikret, Cenap fiehabettin, Ali
Ekrem, Hüseyin Sîret, ‹smail
Safa, Süleyman Nazif, H.
Nâz›m gibi yenilik yanl›s›
flairler yer alm›flt›r. Malûmât,
Edebiyât-› Cedîde’nin
çekirdek kadrosunun Servet-i
Fünûn öncesinde topland›¤›
bir dergidir.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
24
AMAÇLARIMIZ
Tevfik Fikret’in
Cedîde dönemindeki fliirlerinin tematik tasnifi ve incelenmesiK ‹ TEdebiyat-›
A P
ne kaynak olarak Mehmet Kaplan’›n Tevfik Fikret (‹stanbul, Dergâh Yay., 1971) adl› kitab›na bakabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Gayyâ-y› Vücûd: Varl›¤›n
cehennem kuyusu demektir.
Gayya, cehennemde bir
kuyudur. Fikret, “Gayyâ-y›
Vücûd” fliirinde dünyay›,
içinde sülük, y›lan ve
solucanlar›n bulundu¤u su
dolu bir cehennem kuyusuna
benzetmektedir.
Ömr-i Muhayyel: Hayalî
ömür demektir. Fikret’in
ünlü hayal fliirlerindendir.
fiair, bu fliirinde, göklerde,
herkesten uzakta, kimsenin
bilmedi¤i bir yerde yaln›zca
sevgilisi, kendisi ve fliir
perisiyle birlikte bir hayat
geçirmeyi hayal eder.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
1
-Kendi ben’ini ve duyufl tarz›n› anlatt›¤› fliirler: “Sahâif-i Hayat›mdan”, “Süha
ve Pervin”, “Peri-i fii’rime” gibi fliirlerde Fikret’in kendi beninin ve duyufl tarz›n›n
yans›malar›n› bulmak mümkündür. fiair bu fliirlerde, gerçeklerden korkan, hayale
‹NTERNET
s›¤›nan, karamsar
bir ruh hâli içindedir.
-Sanatla ilgili fliirler: Fikret’in “Resim Yaparken”, “Kendi Kendime”, “La Danse
Serpantine”, “Heykel-i Giryan”, “Dinle Ruhum” gibi fliirleri sanatla ilgilidir. Bunlardan “Resim Yaparken”de titiz ve hassas bir ressam›, “Kendi Kendime”de fliir yazmak için saatlerce u¤raflan bir flairi, “La Danse Serpantine”de sanat›n yüceli¤ini anlat›r. “Heykel-i Giryân”da bir heykelin, “Dinle Ruhum”da ise bir müzik parças›n›n
ruhunda uyand›rd›¤› duygular› dile getirir.
-Kötümserlik temas›n› iflleyen fliirler: Baflta da belirtti¤imiz gibi Tevfik Fikret’in
1896’dan sonra hayata bak›fl› karamsard›r. Bu bak›fl tarz›, flairin “Ukde-i Hayât”,
Nâdim-i Hayât” ve “Gayyâ-y› Vücûd” fliirlerinde oldukça belirgindir. fiairin bu y›llardaki kötümser ruh hâlini ve hayata bak›fl›n› en net ortaya koyan fliirlerden biri
“Gayyâ-y› Vücûd” dur.
-Hayal fliirleri: Tevfik Fikret, “Sahaif-i Hayât›mdan” bafll›kl› fliirinde; “Bunu
fli’rim de söylüyor belki/Ben hakikatten ihtirâz ederim” der. T›pk› bu dizelerde ifade etti¤i üzere, fliirlerinde de, gerçeklerden kaç›p hayale s›¤›nma temi genifl yer tutar. “Süha ve Pervin”, “Nakfl-› Nazenîn”, “Âfliyân-› Dil”, “Ne ‹sterim”, “Bir Ân-› Huzur”, “Yeflil Yurd” ve “Ömr-i Muhayyel” bu temay› iflleyen bafll›ca fliirleridir. fiair bu
fliirlerinde genellikle hayalî bir saadet ülkesi tasvir etmekte ve o hayalî beldede yaflamay› özlemektedir. Kuflkusuz “Ömr-i Muhayyel” Fikret’in gerçeklerden kaç›p
hayale s›¤›nma temini iflledi¤i en önemli fliirlerindendir.
Tavsiye: Tevfik Fikret’in hayal-hakikat çat›flmas› temini iflledi¤i fliirlerinden
“Süha ve Pervin”in tahlili için kaynak olarak Edebiyat ve Edebî Eser Üzerine adl› kitaptaki “Süha ve Pervin: Edebiyat-› Cedîde’nin Alegorik Âfl›klar›” bafll›kl› makaleye
bakabilirsiniz (Orhan Okay, ‹stanbul: Dergâh Yay., 2011).
SIRA S‹ZDE
Edebiyât-› Cedîde
kufla¤›n›n, hayal-hakikat çat›flmas› ve gerçeklerden kaç›p hayale s›¤›nma
temini iflledi¤i baflka eserleri var m›d›r, araflt›r›n›z.
-Aflk fliirleri: Tevfik Fikret’in “Eflâr-› Muhabetten”, “Birlikte”, “Sen Olmasan”,
“fiekvâ-y› Firâk”, “Firâk ve Telâkî”, “Belki Hay›r”, “F›rsat Yolunda”, “Tesadüf”,
S O R “Son
U
“‹kinci Tesadüf”,
Tesadüf” bafll›kl› fliirlerinde aflk temas› ifllenir. “Eflâr-› muhabetten”de sevgili, s›¤›n›lacak bir âfliyand›r. “Sen Olmasan”, “fiekvâ-y› Firâk”, “Firâk
ve Telâkî” fliirlerinde
Fikret, efline ba¤l› bir erkek tasvir eder. “F›rsat Yolunda”, “TeD‹KKAT
sadüf”, “‹kinci Tesadüf”, “Son Tesadüf” bafll›kl› fliirlerde ise, efline ba¤l›, namuslu
bir erke¤in k›sa süreli¤ine yaflad›¤› bir aflk maceras›ndan bahseder.
S‹ZDE
-Tabiat SIRA
fliirleri:
Bilindi¤i üzere, resim alt›na fliir yazma modas› Edebiyat-› Cedîde toplulu¤uyla yayg›nlaflm›flt›r. Kendisi de bir ressam olan Fikret, o dönemde çeflitli resimlere
uygun birçok fliir kaleme alm›flt›r. “Hayran”, “Bir Yaz Levhas›”, “BeAMAÇLARIMIZ
yaz Yelken” bu tür resim alt› fliirlerdendir. Bunlar bir yana flairin kimi tabiat fliirlerinde su, deniz, göl ve ya¤mur unsuru dikkati çeker. “Âfliyâne-i Lal”, “Bir Sabah
‹di”,“Mâi Deniz”
Özellikle “Mâi Deniz”de temizli¤i ve safl›¤› simgeK ‹ T Abunlardand›r.
P
TELEV‹ZYON
25
leyen deniz, flaire dertlerini unutturan bir manzara arz eder. Fikret’in tabiat› konu
edinen fliirlerinde, daha çok hüzün verici mevsim ve manzaralar› seçmesi de dikkat çekicidir. fiair bu tür fliirlerini Servet-i Fünun’da “Hazan Yapraklar›” ve “Evrâk› Siyâh” bafll›klar› alt›nda yay›mlam›flt›r. Mehtapl› bir sonbahar gecesinin tasvir edildi¤i “Berf-i Zerrîn”, krizantem çiçe¤inin anlat›ld›¤› “Krizantem”, ya¤mur ya¤›fl›n›n
bir müzikalite eflli¤inde tasvir edildi¤i “Ya¤mur”, sonbahar›n yasl› bir kad›na benzetildi¤i “Peri-i Hazân” bu fliirlerdendir.
fiairin bunlar›n d›fl›nda akflam manzaralar›n› tasvir eden “Akflam”, “Ufk-› Hilâl”
gibi fliirleri ile “Âveng-i fiuhûr” bafll›¤› alt›nda Mart’tan fiubat’a kadar y›l›n aylar›n›n
do¤al manzaralar›n› tasvir etti¤i fliirler vard›r. “Âveng-i fiuhûr”, François Coppeé’nin
“Les Mois” (Aylar)s›n›n etkisiyle yaz›lm›flt›r.
Halûk’a hitaben yazd›¤› fliirler: Tevfik Fikret’in o¤lu Halûk, 1895’te do¤ar. fiair, o¤lunun do¤umuyla hayata daha bir umutla bakar ve onun için fliirler kaleme
al›r. “Halûk ‹çin”, “Halûk’un Sesi”, “Yar›n”, “Halûk’un Bayram›”, “Yine Halûk” bafll›kl› fliirler, o¤luna hitaben yazd›klar›ndand›r. fiair, o¤luna iliflkin kaleme ald›¤› fliirlerini daha sonra Halûk’un Defteri (1911) adl› eserinde bir araya getirmifltir. Bu
fliirlerin hemen hepsinde çocuk; yani Halûk baba için bir nefle ve mutluluk kayna¤›d›r; buna karfl›l›k baba da kendini o¤lunun mutlulu¤una adam›flt›r. Çünkü Fikret,
“Halûk’un Bayram›”ndaki “Meserret çocuklar›n, yaln›z/Çocuklar›n pay›d›r!.” dizelerinde ifade etti¤i üzere, mutlulu¤un ve sevincin herfleyden önce çocuklar›n hakk›
oldu¤u düflüncesindedir. Çocuk, ayn› zamanda flairi hayata ba¤layan en önemli
varl›kt›r. Fikret, bu düflüncesini “Yine Halûk” fliirinde flöyle dile getirir:
François Coppeé: 1842’de
do¤mufl, 1908’de ölmüfl
Frans›z parnas flairi.
Fikret’in etkilendi¤i
flairlerdendir. Tevfik Fikret,
Coppeé’den fliir çevirileri
yapm›flt›r. fiairin “Âveng-i
fiuhûr”u yan›nda “‹lelebed”,
“Asker Geçerken”,
“Baharda” ve “Hasta
Çocuk” fliirlerinde Coppeé
etkisi görülür.
Bütün bu derdimin esbâb› sende toplan›yor,
Sen, âh ey sar›fl›n t›fl-› nâ-tuvân, hep sen!
K›zkardefli için yazd›klar›: Fikret’in S›d›ka Han›m isminde bir k›zkardefli vard›r.
S›d›ka Han›m, Edebiyat-› Cedîde yazarlar›ndan Müftüo¤lu Ahmet Hikmet’in kardefli Refik Bey’le evlenmifl; ancak mutlu olamam›fl ve vefat etmifltir. Fikret, k›zkardeflinin ölümünü, Refik Bey’in kötü davran›fllar›na ba¤lar. Bu duygular içinde “Hemflirem ‹çin” bafll›kl› fliirini kaleme al›r. Fikret’in, k›z kardefline duydu¤u sevgiyi dile
getiren bir baflka fliir de “Sevgili Hemflireme” bafll›¤›n› tafl›maktad›r.
Portreler: Ayn› zamanda bir ressam olan Tevfik Fikret, çeflitli fliirlerinde kimi flairlerin veya hayalî kiflilerin portrelerini tasvir eder. Bu fliirlerin büyük bir bölümü,
Rübâb-› fiikeste’de “Âveng-i Tesâvîr” bafll›¤› alt›nda, çok az› da “Eski fieyler” bafll›¤› alt›nda yer almaktad›r. “Musset ‹çin”, “Nijad’a”, “Seza”, “Fuzulî”, “Cenap”, “Nedim”, Zekâ”, “Üstad Ekrem”, “Nefî”, “Hâmid” bu tür fliirlerindendir.
Merhamet fliirleri: Tevfik Fikret’in fliirlerinde, yoksul, kimsesiz, zavall› kiflilere merhamet duygusu genifl bir yer tutar. Bu fliirler, esas itibariyle, flairin birtak›m toplumsal
sorunlara duyarl› oldu¤unun da iflaretidir ve kimilerinde Frans›z flairi François Coppeé’nin etkileri görülür. Örne¤in Servet-i Fünun dergisinin bafl›na geçti¤i s›rada dergide yay›mlanan ve tart›flmalara neden olan “Hasta Çocuk” manzumesi Coppeé etkisiyle yaz›lm›fl, hasta, zavall› bir çocu¤a ve ›st›rap çeken annesine ac›ma duygusunu iflleyen bir fliirdir. Fikret’in bunun d›fl›nda günlük hayatta karfl›laflt›¤› zavall›, yetim ve
yoksul insanlara merhamet duygusunu dile getiren “Vagonda”, “Ramazan Sadakas›”,
“Verin Zavall›lara”, “Sarhofl”, “Çirkin”, “Bal›kç›lar”, “Nesrin” gibi fliirleri vard›r.
Edebiyat-› Cedîde fliirinde, toplumdaki yoksul ve zavall› kimselere duyulan
merhamet duySIRA S‹ZDE
gusunu iflleyen baflka fliirler var m›d›r, araflt›r›n›z.
Âveng-i Tesâvîr: Portreler
dizisi. Tevfik Fikret’in, çeflitli
flahsiyetleri tasvir etti¤i fliir
dizisinin bafll›¤›d›r.
Bal›kç›lar: Fikret’in,
toplumdaki yoksul insanlara
ac›ma duygusunu iflledi¤i
ünlü manzum hikâyelerinden
biridir. Bu fliirde flair, yoksul
bir bal›kç› ailesinin geçim
s›k›nt›s›n›, bir bal›kç›
çocu¤unun ailesinin karn›n›
doyurmak için f›rt›nal› bir
havada denize ç›kmak
zorunda kal›fl›n› ve geri
dönemeyiflini anlatmaktad›r.
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
26
SIRA S‹ZDE
Vatan konulu
fliirler: 1897 y›l›nda ç›kan Türk-Yunan Savafl›, o dönemde pek
SIRA S‹ZDE
çok flairin fliirine konu olmufl; hatta baz› edebiyat dergileri bu savafl nedeniyle özel
say›lar ç›kartm›fllard›r. Tevfik Fikret de bu savafl nedeniyle vatan›, askerli¤i ve kahD Ü fi Ü N E L ‹ M
ramanl›¤› konu edinen “Hasan’›n Gazas›”, “Kenan”, “Asker Geçerken”, “K›l›ç” gibi
fliirleri kaleme alm›fl, ayr›ca dönemin flairi ‹smail Safa ile birlikte “Teflyiden AvdetS O R U
te” bafll›kl› bir manzume yazm›flt›r.
Dinî fliirler: Tevfik Fikret, 1897’ye kadar yazd›¤› “Tevhid”, “Sabah Ezan›nda”,
‹ K K A T Iyd” gibi fliirlerinde Allah’a inanan bir flair olarak karfl›m›za ç›“Ramazan”, D“Sabah-›
kar. Ancak 1897’de yay›mlanan “‹nanmak ‹htiyac›” fliirinde bir dinî inanç bunal›m›
SIRA görülür.
S‹ZDE
içinde oldu¤u
Bu bunal›m içinde flair, tüm dünyay› anlams›z ve bofl görür. Dünya ile birlikte kendisi de büyük bir boflluk içinde ve karamsard›r. ‹nanmak, insan› boflluktan kurtaracak tek tutamakt›r. fiair bu boflluktan kurtulmak için
AMAÇLARIMIZ
inanmak ihtiyac›ndad›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Tevfik Fikret’in
K ‹ Tdine
A Pbak›fl› konusunda kaynak olarak Hikmet Tanyu’nun Tevfik Fikret ve
Din adl› kitab›na bakabilirsiniz (‹stanbul, ‹rfan Yay., 1972).
TELEV‹ZYON
T E L E Vgibi
‹ Z Y O Fikret,
N
Görüldü¤ü
Edebiyat-› Cedîde döneminde, art›k tüm etkilerden s›yr›lm›fl, yeni, kendine özgü bir fliir bulmufltur. Aruzu ustal›kla kullanmakla beraber,
kafiye düzeninde yenilikler yapm›fl, müstezat› geniflletmifl, anjambman ve diyaloglarla fliiri düz
‹ N T Eyaz›ya
R N E T yaklaflt›rm›fl ve yeni imgeler kullanmaya bafllam›flt›r. Bu fliirlerde bireysel temalar a¤›rl›ktad›r; ama merhamet fliirlerinde toplumsal temalara
aç›ld›¤› görülür. fiairin Rübâb-› fiikeste adl› ilk fliir kitab› bu dönemde yay›mlanm›flt›r (1899).
‹NTERNET
Resim 2.2
Rübâb-› fiikeste adl›
fliir kitab›
27
Edebiyat-› Cedîde’nin Da¤›l›fl›ndan ‹kinci Meflrûtiyet’in ‹lân›na Kadar
(1901-1908)
Edebiyât-› Cedîde, 1901’de birtak›m anlaflmazl›klar ve siyasal bask›lar nedeniyle
da¤›l›nca, Fikret, bir süre Robert Kolej’e ve 1903’ten sonra da Âfliyan’›na çekilir. fiairin inzivâ dönemi ‹kinci Meflrûtiyet’in ilan›na kadar sürer. Ancak söz konusu y›llarda “Sis”, “Sabah Olursa”, “Mâzi... Âti”, “Bir Lâhza-i Taahhür” gibi istibdat ve ‹kinci Abdülhamit karfl›t› fliirleri elden ele dolaflmaya bafllar. Fikret, bu dönemde sanat
SIRA S‹ZDE
sanat içindir anlay›fl›n› b›rakm›fl, fliirde toplumsal/siyasal bir amaca yönelmifltir. fiairde, bu dönemde ‹kinci Abdülhamit ve istibdat aleyhtarl›¤› o dereceye var›r ki;
D Ü fi Ü N E L ‹/MAtt›n... Fa“Bir Lahza-i Taahhür”deki; “Ey flanl› avc›, dâm›n› bî-hûde kurmad›n!
kat yaz›k ki, yaz›klar ki vurmad›n” dizelerinde, kalbi, ‹kinci Abdülhamit’e suikast
düzenleyen Ermeni komitac›lar› ‘flanl› avc›’ diyerek alk›fllayacak Skadar
O R U padiflah nefretiyle doludur.
Kuflkusuz Fikret’in bu dönemde istibdat aleyhinde yazd›¤› fliirlerden en ünlüD‹KKAT
sü, Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n ‘Abdülhamit döneminin roman›’ olarak de¤erlendirdi¤i “Sis”tir. Fikret, manzumesinde, ‹kinci Abdülhamit’in istibdad›n›n pençeSIRA S‹ZDE
sinde k›vranan sisler aras›ndaki ‹stanbul için “sahn-› mezâlim”
(zulümler sahnesi), “köhne Bizans”, “fâcire-i dehr” (dünyan›n günahkâr›) vb. a¤›r sözler kullanm›fl, Osmanl›’n›n “Dersaadet” (saadet kap›s›) diye adland›rd›¤›
bu flehri nefret ve
AMAÇLARIMIZ
lânetle tasvir etmifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹ T A P
“Sis” adl› fliirin tahlili için kaynak olarak fiiir Tahlilleri 1 adl› kitabaK bakabilirsiniz
(Mehmet Kaplan, ‹stanbul, Dergâh Yay., 1978)
T E L E V ‹ Z uyand›ran
YON
Onun bu dönemde yazd›¤› ve Türk edebiyat›nda derin yank›lar
bir
baflka fliiri “Tarih-i Kadîm”dir. fiair, bu manzumesinde “Sis”teki olumsuz bak›fl›n›
sürdürür; Osmanl› tarihini ve ‹slâm dinini k›yas›ya elefltirir.
‹kinci Meflrûtiyetten Sonraki fiiirler (1908-1915)
‹NTERNET
‹kinci Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra, Tevfik Fikret istibdat idaresinin sona erdi¤i
düflüncesiyle bir süre umutlan›r. Hüseyin Cahit ve Hüseyin Kâz›m’la birlikte Tanin gazetesini ç›karmaya bafllar. Bu umutla, ‹ttihat ve Terakkî’yi ve Meflrûtiyet’i
öven “Millet fiark›s›”n› yazar. Ard›ndan “Sis”te lanetledi¤i ‹stanbul için “Rücû” fliirini yay›mlayarak, bu kez Meflrutiyet ‹stanbul’unu; “Sen ey muhit-i teceddüd, o
leyl-i menhusun / Seninle nisbeti yok; sen flereflisin, ulusun” dizeleriyle yüceltir
ve ink›lâp ordusunu över. Ayr›ca, 1911’de Halûk’un Defteri’ni bast›r›r. Kitaptaki
fliirlerin ço¤unda, o¤lu Halûk’un flahs›nda tüm Türk gençli¤ine seslenir. Onlara
ilerleme, çal›flma, yurt sevgisi ve hürriyet düflüncelerini afl›lamaya çal›fl›r. ‹lerlemek için ak›l ve bilim yolunu önerir. “Halûk’un Vedâ›”, “Promete”, “Gökten Yere”, “Halûk’un Amentüsü”, “Ferdâ” gibi fliirlerde bu düflünceleri görmek mümkündür. Örne¤in “Halûk’un Vedâ›”nda ‹skoçya’ya u¤urlad›¤› o¤luna, Bat›’n›n bilim ve
sanat›na iliflkin ne varsa, ülkemize getirmesini önerir. “Promete” fliirinde ilerleme
düflüncesini; “Onlar niçin semâda, niçin ben çukurday›m” dizesinde ifade eder.
Çal›flma düflüncesi, “Ferdâ”daki; “... vatan gayûr/‹nsanlar›n omuzlar› üstünde yükselir” dizelerinde dile getirilir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
T ETevfik
LEV‹ZYON
Tarih-i Kadîm:
Fikret’in 1905’te yazd›¤›,
dinî inançlar› inkâr eden
manzumesi. Mehmet Âkif,
bu fliirinde dinî de¤erleri
‹NTERNET
kötüleyen Fikret’i
“Süleymaniye Kürsüsü” adl›
eserinde fliddetle
elefltirmifltir. Fikret ise daha
sonra “Tarih-i Kadîme Zeyl”
ile Âkif’e cevap vermifltir.
28
Resim 2.3
Tevfik Fikret ve o¤lu
Halûk
Halûk’un Defteri
adl› fliir kitab›
Doksanbefle Do¤ru: Fikret’in
‹ttihat ve Terakkî hükûmetini,
Meclis-i Mebûsân’› kapatt›¤›
için elefltirdi¤i fliiri. fiair,
fliirine “Doksanbefle Do¤ru”
ad›n› vererek, hicrî 1295
y›l›na gönderme yapm›flt›r.
Hicrî 1295, milâdî 1878
y›l›nda Meclis-i Mebûsân,
‹kinci Abdülhamit taraf›ndan
kapat›lm›flt›.
Revzen-i Mahlû: ‹ndirilmifl
pencere demektir. Tevfik
Fikret, bu fliirinde ‹kinci
Abdülhamit’in Meclis’in
kapat›lmas›na gizli gizli
sevindi¤ini anlat›r.
Hân-› Ya¤ma: Ya¤ma sofras›
demektir. Tevfik Fikret, bu
fliirinde, yolsuzluklara
bulaflan, keselerini
doldurmaktan baflka bir fley
düflünmeyen ‹ttihatç›lar›
hicvetmifltir.
Meflrûtiyet’in ilan›ndan sonra bir ara ümitlenen flairin, daha sonra ‹ttihat ve Terakkî yöneticilerinin de bask›c› ve tehditkâr bir idâre tarz› uygulamaya bafllamas›yla tüm hayalleri y›k›l›r. ‹ttihat ve Terakkî’ye karfl› ilk fliddetli tepkisi, Trablusgarp
Savafl› nedeniyle Meclis-i Mebûsân’›n kapat›lmas›ndan dolay› kaleme ald›¤› “Doksanbefle Do¤ru” bafll›kl› fliiridir. fiairin ‹ttihatç›lar› elefltirdi¤i di¤er fliirleri ise “Revzen-i Mahlû” ve “Hân-› Ya¤ma”d›r.
Görülüyor ki, Tevfik Fikret, Meflrûtiyet’ten sonra, ferdî sanat anlay›fl›ndan ayr›lm›fl, toplumcu bir fliir anlay›fl›n› benimsemifltir. ‹ttihat ve Terakkî’yi elefltiren fliirlerin yan› s›ra, bu dönemde de “Tarih-i Kadime Zeyl” ve “Sancak-› fierîf Huzurunda”
gibi fliirlerinde dine ve Osmanl› tarihine elefltirilerini ›srarla sürdürmüfltür. “Tarih-i
Kadîme Zeyl”i, Mehmet Âkif’in elefltirilerine bir cevap olarak yazm›fl; ancak daha
sonra piflman olarak bu fliiri Halûk’un Defteri’ne almam›flt›r.
fiair, hayat›n›n sonlar›nda hece vezni ile çocuklar için fliirler kaleme al›r. Çocuk
e¤itimini konu edinen bu fliirler, fiermin (1915) adl› bir kitapta toplanm›flt›r.
Tevfik Fikret’in fiiirlerindeki Bafll›ca Özellikler
Tevfik Fikret, Türk fliirinin Bat›l›laflmas›nda önemli bir köfle tafl›d›r. Bafllang›çta,
Muallim Naci’nin etkisiyle Divan fliiri tarz›n› sürdürmüfl, daha sonra Ekrem ve Hâmit’in etkisiyle yeni fliire yönelmifl, Edebiyat-› Cedîde döneminde bireyci bir sanat
anlay›fl›n› benimsemifltir. Ancak 1901’den sonra toplumsal/siyasal konulara a¤›rl›k
veren fliirleriyle öne ç›km›flt›r.
Biçim konusundaki titizli¤iyle parnasyenlere, duyufl tarz› bak›m›ndan romantiklere yak›n durur. fiiirde, Divan fliirinin temel birimi olan beyit hâkimiyetini k›rm›fl, anlam› ve cümleyi beytin d›fl›na tafl›m›flt›r. Diyaloglara yer vererek ve müstezat› daha serbest bir hâle sokarak, fliiri düzyaz›ya yaklaflt›rm›flt›r. Kafiye düzeninde
klâsik biçimlerin d›fl›na ç›km›flt›r. fiiirde konu ile aruz kal›plar› aras›nda bir uygunluk aram›fl ve bunu uygulamaya çal›flm›flt›r. Bütün bu yeniliklere karfl›n, dili a¤›rd›r; Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalara fliirlerinde s›kça yer vermifltir.
Eserleri: Rübâb-› fiikeste (1899), Halûk’un Defteri (1911), Rübab›n Cevab›
(1911), fiermin (1914), Tarih-i Kadîm (1905’te yaz›lm›fl; ancak daha sonra üzerinde tarih kayd› bulunmayan bask›lar yap›lm›flt›r)
Cenap fiehabettin (1871-1934)
Hayat›
Cenap fiehabettin, 2 Nisan 1871’de Manast›r’da do¤mufltur. Babas›, 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl›’nda flehit olan Binbafl› Osman fiehabettin, annesi ise ‹smet Han›m’d›r. Aile, babas›n›n flehit düflmesi üzerine, ‹stanbul’a tafl›nm›flt›r. Cenap, ilkö¤renimini Mekteb-i Feyziye’de yapar. Ard›ndan bir süre Eyüp Askerî Rüfltiyesi ve
Gülhane Askerî Rüfltiyesi’nde ö¤renim gördükten sonra, iki y›l da Kuleli T›bbiye
‹dâdisi’nde okumufl, t›p ö¤renimini 1889’da Askerî T›bbiye’de tamamlam›flt›r.
1889’da t›p alan›nda ihtisas yapmas› için Paris’e gönderilir. Paris’te üç y›l kal›p, ‹stanbul’a döner ve Haydarpafla Hastanesinde hekimlik yapmaya bafllar. Bundan
sonra 1914’te emekli olana kadar, Kamerun, Cidde, Mersin, Rodos gibi yerlerde
Karantina doktorlu¤u, Meclis-i S›hhiye Müfettiflli¤i, Meclis-i S›hhiye ‹kinci Baflkanl›¤› gibi görevlerde bulunmufltur. fiair, 1914’te kendi iste¤iyle emekli olduktan sonra, önce Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Lisan fiubesi Frans›zca Tercüme Müderrisli¤ine, ard›ndan da Garp Edebiyat› Müderris Vekilli¤ine atan›r. 1919 y›l›nda da Dârülfünûn Osmanl› Edebiyat› Tarihi Müderrisli¤i görevine getirilir. 1920’de Ali Kemal’in ç›kard›¤› Peyam-› Sabah gazetesinde Milli Mücadele aleyhinde yaz›lar yazar. Aleyhteki konuflmalar›n› Dârülfünûn’daki derslerinde de sürdürmesi üzerine,
buradan uzaklaflt›r›l›r (1921). Ancak bir süre sonra Millî Mücade aleyhtarl›¤›ndan
vazgeçer. Cumhuriyet’ten sonra, 26 Eylül 1932’de Birinci Dil Kurultay›’na kat›l›r. 13
fiubat 1934’te vefat eden Cenap, Bak›rköy Mezarl›¤›na defnedilmifltir.
‹lk fiiirler: Muallim Naci Halkas›
Cenap fiehabettin fliire, t›pk› Tevfik Fikret gibi Muallim Naci halkas›nda bafllar.
fiair, bu edebî halkaya, Askerî T›bbiye’de ö¤renciyken fieyh Vasfî arac›l›¤› ile kat›l›r. Yay›mlanan ilk fliiri olan “Nazire-i Gazel-i Muallim”, 1885’te ‹mdâdü’l-Midâd’da ç›kar. Ayn› y›l, Naci’nin ç›kard›¤› Saadet’te baflka fliirleri de yay›mlan›r.
Söz konusu fliirler, Divan fliiri tarz›nda, Muallim Naci ve fieyh Vasfî’nin fliirlerine
29
30
nazire olarak kaleme al›nm›flt›r. 1885-1887 y›llar› aras›nda Muallim Naci halkas›nda, Divan fliiri tarz›nda fliirler yazan flair, 1887’de Tâmât adl› ilk fliir kitab›n›
bast›rm›flt›r.
Naci Halkas›ndan Kopufl
fiair, 1887’den itibaren Hâmit ve Recaizade Mahmut Ekrem’in etkisi alt›na girer.
Gülflen ve Sebat dergilerinde yay›mlad›¤› fliirlerde Abdülhak Hâmit’e özgü bir eda
göze çarpmaktad›r. Asl›nda Tâmât’ttaki fliirler de bu etkinin ürünüdür. Söz konusu eserdeki; “Nevâ-y› dilkefliyle arz-› isti’dâd eder bir kufl/San›rs›n bin nevâ-y› cenneti icâd eder bir kufl” dizeleriyle bafllayan ve “Tâmât’tan Hâmit’e nazîre” ibaresiyle Hâmit’e ithaf edilen “Bir Da¤dan ‹nerken” bafll›kl› fliir, Hâmit’in “Hyde Park’tan
Geçerken” fliirinin etkilerini tafl›r.
K›saca, ilk fliirlerini 1885’ten itibaren ‹mdâdü’l-Mîdâd, Saâdet, Muhît, Sebat,
Gülflen gibi dergi ve gazetelerde yay›mlayan genç Cenap fiehabettin, bu dönemde
fliire, ço¤u genç flair gibi Muallim Naci’nin teflvikleriyle bafllam›fl, ancak 1887’den
itibaren Hâmit ve Ekrem’in etki alan›na girerek, fliirde yenilik yanl›s› flairlerin saf›na kat›lm›flt›r.
Paris ve Sonras› (1889-1896)
Mektep Dergisi: 1891-1897
y›llar› aras›nda ç›kan bir
dergi. Cenap fiehabettin,
1896 y›l›nda fliirlerini bu
dergide yay›mlamaya
bafllam›fl, onunla beraber
Tevfik Fikret, Hüseyin Suat,
Hüseyin Sîret, Halit Ziya
Uflakl›gil ve Mehmet Rauf da
bu derginin kadrosuna
kat›lm›fllard›r. Bu bak›mdan
Mektep, Edebiyat-› Cedîde
flair ve yazarlar›n›n Servet-i
Fünûn’dan önce topland›¤›
bir dergidir.
1889 y›l›nda cilt hastal›klar› alan›nda uzmanlaflmas› için Paris’e gönderilen Cenap,
1893’e kadar burada kal›r ve ça¤dafl Bat› fliirini yak›ndan tan›ma imkân› bulur.
Kendisi, Fransa’da kald›¤› dönemde hangi flair ve yazarlarla münasebette bulundu¤una iliflkin flu bilgileri verir: “O zaman bir taraftan Fransa’da natüralistlerin modas› idi. Bir taraftan da Verlaine, Mallarmé modas› idi. Mallermé’yi çok iyi anlayam›yordum. Verlaine’i çok sevmifltim. Frans›z flairlerinin genç yafll›lar›yla münasebette bulundum. Ezcümle Charles Guérin ile çok beraber bulundum. Sonra Türkiye’ye avdet ettim” (Akay, 1998, 23)
Bu sat›rlar, flairin Fransa’da iken fliirde empresyonist ve sembolist flairleri;
özellikle Verlaine ve Mallarmé’yi okudu¤unu göstermektedir. Bu okumalar ve
temaslar sonucunda, Cenap, Paris’ten yepyeni bir fliir anlay›fl›yla döner. Bu anlay›flla kaleme ald›¤› fliirlerini, 1894’ten sonra Malûmât, Hazine-i Fünûn, Maârif ve Mektep gibi dergilerde yay›mlamaya bafllar. Bunlarda flairin, fliirde resim
ve müzi¤e ayr› bir önem verdi¤i, tabiat› farkl› bir gözle tasvir etti¤i, de¤iflik sözcük ve imgeler kulland›¤› dikkati çeker. Kuflkusuz bu yeni bak›fl, edâ, vokabüler ve imge tarz›, bir süre sonra yad›rganm›fl; hatta baz› fliirleri Frans›zcadan çeviri san›lm›flt›r.
Mektep dergisi, Cenap fiehabettin’in flairli¤inde önemli bir evredir. fiair, bu dergide k›rktan fazla fliir yay›mlar. “fii’r-i Mahzûn”, “Teflne-i Teb”, “Murg-› fiikeste”,
“Berk-› Hazân”, “A¤lasam”, “Leyâl-i Zâhire”, “Terâne-i Mehtâb” bu dergide yay›mlanm›fl fliirleridir. Hüseyin Cahit’in belirtti¤ine göre bu manzumeler; Garp çeflnisiyle zevki okflar. ‹fade düzgün, flekil flarkl›, fakat ruh garpl›d›r (Akay, 1998, 26). Kuflkusuz Mektep’te yay›mlanan bu yeni tarzdaki fliirler, yenilik yanl›s› flair ve yazarlarca övgü ve heyecanla karfl›lanm›flt›r. Tevfik Fikret de Cenap’› alk›fllayanlar aras›ndad›r. Örne¤in onun 1896’da Mektep’te yay›mlanan “A¤lasam” redifli fliirine Fikret
de nazire yazm›flt›r.
Mektep’teki fliirleriyle, edebiyat dünyas›nda ad›ndan s›kça söz ettiren Cenap,
daha sonra özellikle Fikret’in ve di¤er Edebiyat-› Cedîde flair ve yazarlar›n›n kendisine gösterdikleri teveccüh üzerine Servet-i Fünun dergisine geçmifltir.
S O R U
S O R U
31
Edebiyat-› Cedîde Evresi
D‹KKAT
D‹KKAT
Cenap’›n Servet-i Fünun dergisinde yay›mlanan ilk fliiri “‹nkisâr-› Bâziçe” bafll›¤›n›
SIRA S‹ZDE
tafl›r. Bu fliir, dergide 4 Nisan 1312/1896 tarihinde bas›lm›flt›r. fiair, bu y›llarda Servet-i Fünun yan›nda baflka dergilerde de fliirlerini bast›r›r. 1896’n›n Haziran’›nda
Mektep’te yay›mlanan “Terâne-i Mehtâb” fliiriyle edebiyat›m›zda
“Dekadanlar” ad›yAMAÇLARIMIZ
la bilinen bir tart›flmaya yol açar.
SIRA S‹ZDE
‹ T A P
Dekadanlar tart›flmas› hakk›nda kaynak olarak Faz›l Gökçek’in Bir KTart›flman›n
Hikâyesi Dekadanlar (‹stanbul, Dergâh Yay., 2007) adl› kitab›na bakabilirsiniz.
Dekadanlar tart›flmas› hakk›nda bilgi veriniz.
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
K ‹ T A P
3
Cenap, fliirlerinde, ço¤u Edebiyat-› Cedîde flairi gibi bireysel temalar› ifller. Aflk
ve tabiat, iflledi¤i bafll›ca temalard›r. Nitekim bir fliirinde; “Aflk Dolmasa
inmezdi ye‹NTERNET
re fli’r ü terâne” der. Ancak aflk onda iki flekilde ele al›n›r. Baz› fliirlerinde aflk› roS O R Ufliiri böyledir.
mantik, duygusal bir bak›fl aç›s›yla dile getirir. Örne¤in “Son Arzu”
“Don Juan” gibi baz› fliirlerinde ise, aflk, cinsellikle iç içe olarak ifade edilir.
Cenap’›n fliirlerinde iflledi¤i ikinci önemli tema tabiatt›r. fiair, Avrupa’dan de¤iD‹KKAT
flik bir tabiat görüflüyle dönmüfl ve bunu fliirlerine yans›tm›flt›r. O, ço¤u fliirinde tabiat› güzel bir tablo olarak ele al›r. Bunun yan› s›ra, kendi duygular› ile tabiat araS‹ZDE
s›nda bir münasebet arar. Onda tabiat, ölü bir manzara de¤il,SIRA
ruhu
ve duygular›
olan bir canl› gibidir. Bu tür tabiat fliirlerinde akflam ve gece manzaralar› dikkati
SIRAMehtâb”,
S‹ZDE
çeker. “Aks-i Mâh”, “Meflcere-i Saâdet”, “Leyâl-i Zâhire”, “Terâne-i
“TemâAMAÇLARIMIZ
flâ-y› Leyâl” akflam ve gece tasvirleriyle öne ç›kan mazumelerdir. fiair, bunlardan
baflka baz› tabiat fliirlerinde de mevsimleri ele al›r. En çok eleDald›¤›
mevsimlerse,
“Elhân-› Hazân”, “Berg-i Hazân”, “Temâflâ-y› Hazân” fliirlerinde
görülece¤i
üzere,
K ‹ T A P
sonbahar ve k›flt›r. Kuflkusuz tabiat fliirleri içinde k›fl mevsimini ele ald›¤› ve bu
O R U
çerçevede hayal-hakikat çat›flmas› temini iflledi¤i “Elhân-› fiitâ” Sen
tan›nm›fl olan›d›r. Cenap’›n “Elhân-› fiitâ”s› Edebiyat-› Cedîde fliirinde s›kça ifllenen
T E L E V ‹ Z Yhayal-hakikat
ON
çat›flmas›, hakikatin hayale üstün gelmesi, hüzün gibi temler eflli¤inde
D ‹ K K A T tabiat›; kar›n ya¤›fl›n› tasvir eder. Manzumede bahar ve bahara ait çiçekler, kufllar, kelebekler hayali, nefleyi sembolize eder. Karlar, yavafl yavafl bahar mevsimine ait ne varSIRA S‹ZDE
‹ N Thüznü
E R N E T de berabesa hepsinin üzerini örterler. Bu tabiat olay›, ölüm ve dolay›s›yla
rinde getirir. Ve fliirin sonunda kar ya¤›fl› h›zlan›r. Karlar her yan› kaplayarak, bahara ait tüm unsurlar›n üzerini kaplarlar. Böylece hakikat, AMAÇLARIMIZ
hayale üstün gelmifl
olur. Bu bak›mdan “Elhân-› fiitâ” Halit Ziya’n›n Mâi ve Siyah roman›n› and›r›r.
AMAÇLARIMIZ
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
‹ Tkitaba
A P bakabilir“Elhân-› fiitâ” adl› fliirin tahlili için kaynak olarak fiiir Tahlilleri 1 Kadl›
siniz (Mehmet Kaplan, ‹stanbul: Dergâh Yay., 1978).
K ‹ T A P
T E L E resim
V ‹ Z Y O Nve musikiCenap fiehabettin’in fliirlerinde dikkati çeken bir baflka unsur,
dir. O, fliirin kelimelerle resim yapma sanat› oldu¤u düflüncesindedir ve bu do¤rultuda fliirle tablo yapmay› hedeflemifltir. Özellikle tabiat fliirlerinde bu çerçeveli tablo anlay›fl› dikkati çeker. Nitekim Mehmet Kaplan da bunu; “Cenab’›n fliirleri kro‹NTERNET
nolojik olarak gözden geçirilirse, bütün denemelerinin gayesinin ‘resim yapmak’
oldu¤u görülür” (Kaplan, 2002, 394) cümlesiyle ifade eder.
fiairin fliir anlay›fl›nda önemli bir yer tutan ikinci unsur ise, ses ve musikidir. Nitekim “Elhân-› fiitâ”, “Terâne-i Mehtâb”, “Elhân-› Hazân” gibi fliir adlar› bile flairin
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
32
fliirde musikiye ne kadar önem verdi¤ini gösterir. Ayr›ca kendisi de bir sözün fliir
olabilmesi için “en fledîd ihtiyac›[n] âhenk” odu¤unu söyler. Hatta ona göre “edebiyat bir musikidir, sözün ve lisan›n musikisi”.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
4
SIRA S‹ZDE
Cenap fiehabettin’in
fliir ve musikî konusundaki görüflleri hakk›nda bilgi veriniz.
Özetle, Edebiyat-› Cedîde içinde Bat› fliirini yak›ndan tan›yan bir flairdir CeD Ü fi Ü N E L ‹ M
nap fiehabettin. 1889’da giiti¤i Paris’ten yeni bir fliir anlay›fl› ile dönmüfl, al›fl›lmam›fl kelime ve imgelerle tart›flmalara neden olmufl, fliirle resim ve musiki
S O R U
aras›nda münasebetler
kurmufl, dekadanlar, sembolizm gibi edebiyat ak›mlar›
üzerine yaz›lar kaleme alm›fl, fliirde dilin imkânlar›n› zorlayarak, yeni bir fliir dili oluflturmaya
Ancak bu estetik yönü a¤›r basan dil, yer yer yapay
D ‹ K Kçal›flm›flt›r.
AT
olmakla elefltirilmifltir. Cenap, fliirlerini hayattayken “Evrâk-› Leyâl” ad› alt›nda
bir kitapta toplamak istemiflse de, bunu yapamam›flt›r. Bütün fliirleri daha sonSIRA S‹ZDE
ra Mehmet Kaplan, ‹nci Enginün, Birol Emil, Necat Birinci, Abdullah Uçman’dan
oluflan bir ekip taraf›ndan Cenap fiehabettin’in Bütün fiiirleri adl› bir kitapta
toplanm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
1908’den Sonra
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Cenap fiehabettin,
K ‹ T A P 1908’den sonra ço¤u edebiyatç›m›z gibi, politika ile yak›ndan ilgilenir. Âfliyân, Hürriyet, Tanin, ‹çtihat ve Hak gazetelerinde yaz›lar yay›mlar. Kalem adl› dergide “Dahhâk-› Mazlûm” takma ad›yla mizahî yaz›lar kaleme al›r. T1911’de
Kalemler dergisinde bafllayan Millî Edebiyat ve Yeni LiE L E V ‹ Z Y OGenç
N
san hareketi dolay›s›yla Ali Canip Yöntem’le uzun tart›flmalara girer. Bu dönemde alayc› ve nüktedan yaz›lar› ile tepkileri üzerine toplar. 1915’te makalelerinin bir bölümünü Evrâk-› Eyyâm adl› bir kitapta toplar. 1917’de Cemal Pa‹ N T Eüzerine
RNET
fla’n›n daveti
fiam’a gider. Bu yolculu¤a iliflkin izlenimlerini Sabah gazetesinde “Suriye Mektuplar›” bafll›¤› alt›nda yay›mlar. 1918’de Süleyman Nazif’le beraber Hadisat gazetesini ç›kar›r. Gazetede, ‹ttihatç›lar› fliddetle elefltirir.
1918-19’da Tasvir-i Efkâr gazetesi ad›na iki kez Avrupa’ya gider. Bu yolculuklara ait izlenimlerini Avrupa Mektuplar› (1919) adl› kitab›nda yay›mlar. 1920’de
Ali Kemal’in ç›kard›¤› Peyâm-› Sabah gazetesinde yaz›lar yazar. Bu yaz›lar›n kiminde Millî Mücadele yanl›lar›n› elefltirir. Ancak Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanmas› üzerine, piflman olup, zaferi öven, Cumhuriyet’i alk›fllayan yaz›lar
kaleme alm›flt›r. 1932 y›l›ndaki Birinci Dil Kurultay›’na kat›lan Cenap, bundan
sonra dilde sadeleflme düflüncesini benimsemifl, eserlerinde daha sade bir dil
kullanmaya bafllam›flt›r.
Eserleri: fiiir: Tâmât (1887); Saadettin Nüzhet Ergun, Cenab fiehabettin, Hayat› ve Seçme fiiirleri (1934); M. Kaplan, ‹. Enginün, B. Emil, N. Birinci, A. Uçman, Cenab fiehabeddin’in Bütün fiiirleri (1984) Tiyatro: Yalan (1911), Körebe (1917); Küçük Beyler (Hüseyin Suat Yalç›n’la beraber) Gezi: Hac Yolunda (1909); Avrupa
Mektuplar› (1919); Âfâk-› Irâk (Tefrika 1914-1916) Makale: Evrâk-› Eyyâm /1915);
Nesr-i Harb, Nesr-i Sulh ve Tiryaki Sözleri (1918); ‹stanbul’da Bir Ramazan (haz.
Abdullah Uçman, 1994) Özdeyifl: Cenap fiahabettin ve Vecizeleri (haz. Mehmet Saka, Vasfi fiensözen, 1959); Tiryaki Sözleri (haz. Orhan F. Köprülü, 1978). Cenap’›n
bunlardan baflka inceleme kitaplar› da vard›r.
33
Ali Ekrem (Bolay›r) (1867-1937)
Hayat›
Ali Ekrem, Tanzimat döneminin ünlü flairi Nam›k Kemal’in o¤ludur. 2 A¤ustos
1867’de do¤du. ‹lkö¤renimini Hubyar’daki Mahalle Mektebi’nde yapt›. 9 yafl›ndayken bir y›l Fatih Askerî Rüfltiyesi’ne devam etti. Nam›k Kemal, 1877’de Midilli’ye
gönderilince, Ali Ekrem de ailesiyle birlikte oraya gitti. Midilli’de özel hocalardan
Frans›zca dersleri ald›. Bir süre sonra ‹stanbul’a döndü. Sami Efendi adl› bir hocadan Arapça dersleri ald›. 16 yafl›ndayken babas› Nam›k Kemal’le Rodos’a gitti. Burada da Abdullah Efendi’den Arapça, Naip S›dk› Efendi’den din dersleri ald›. Bir
süre Rodos’taki ‹dâdî Mektebi’nde dil dersleri verdi. Nam›k Kemal’in Sak›z’a atanmas› üzerine, Ali Ekrem de Sak›z’a gitti. Orada Sait Efendi’den Arap ve Fars edebiyat› ve hadis dersleri ald›. 1888’de ‹stanbul’a döndü. Babas› Nam›k Kemal, 1888’de
Sak›z’da vefat etti¤i gün, Mabeyn-i Humâyun Kâtipli¤ine atand›. 18 y›l burada çal›flt›. Zeynep Cemile Han›m’la evlendi (1894). Bu evlilikten Mehmet Kemal Cezmi
SIRA üç
S‹ZDE
ad›nda bir o¤lu ve Ayfle Masume, Hatice Selma, Fatma Beraat adl›
k›z› oldu. fiair, 18 y›l Mabeyn-i Humâyûn Kâtipli¤inde çal›flt›ktan sonra, 1906’da Kudüs Mutasarr›fl›¤›na, 1908’de Beyrut Valili¤ine atand›. Ancak Beyrut Valili¤inden birkaç
gün içinde istifa edince, Cezayir-i Bahr-i Sefîd Valili¤ine gönderildi (1908). 1910’da
Dârülfünûn “Tarih-i Edebiyat” muallimli¤ine getirildi. A¤ustos 1912’de yeniden
S O R üzerine
U
Cezayir-i Bahr-i Sefîd Valili¤ine atand›. Balkan Savafl›’n›n ç›kmas›
‹stanbul’a döndü. Eylül 1913’te edebiyat nazariyeleri dersini vermek üzere Dârülfünûn’da görevlendirildi. 1914’te ‹nâs Darülfünûn’unda edebiyatD ‹dersleri
vermeye
KKAT
bafllad›. 1917’de o¤lu Cezmi’nin intihar› üzerine rahats›zlan›p bir süre tedavi gördü. 1919’da Tetkikât-› Lisâniyye Heyeti’ne baflkan seçildi. Üç buçuk y›l GalatasaSIRA S‹ZDE
ray Lisesi’nde ö¤retmenlik yapt›. 1923-1933 y›llar› aras›nda Dârülfünûn’da “fierh-i
Mütûn” (Metinler fierhi) derslerini verdi. 1933’te Telif ve Tercüme Heyeti’ne seçildi. Maltepe Askerî Lisesi’nde 2 y›l edebiyat ö¤retmenli¤i yapt›.
27 A¤ustos 1937’de
AMAÇLARIMIZ
vefat etti.
K ‹ Ali
T AEkrem
P
Ali Ekrem Bolay›r’›n hayat› hakk›nda kaynak olarak ‹smail Parlat›r’›n
Bolay›r
(‹stanbul, Kültür Bakanl›¤› Yay. 1987) adl› çal›flmas›na bakabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Servet-i Fünûn’dan Önce (1891-1896)
Ali Ekrem Bolay›r, Nam›k Kemal’in o¤lu olmas› nedeniyle, daha çocuk yafllarda
‹NTERNET
edebiyatla yak›ndan ilgilenir. ‹lk fliir denemelerini dokuz yafl›nda kaleme al›r. fiairin
ilk yaz›s› “Da¤” bafll›kl› bir mensuredir ve Resimli Gazete’de 1891’de yay›mlanm›flt›r. “Kumru” adl› ilk fliiri ise, 9 May›s 1307/1891 tarihli Mirsad dergisinde ç›km›flt›r.
Bu fliirin ard›ndan yine Mirsad’da “Bir Validenin Günefl Do¤arken Söylenifli” ve
“Da¤lara” redifli fliirleri yay›mlan›r. “Var”, “Yâd-› Cânân”, “Nigâh-› Cânân”, “Güzelsin”, “Eyliyor”, “Senin”, “Yâdigâr-› Muhabbet” gibi fliirleri de bu dönemin ürünleridir. Ali Ekrem, 1891’de Divan fliirini iyi bilen, ancak yenili¤e de aç›k olan ‹smail Safa’n›n etkisi alt›ndad›r. Bu fliirlerde Divan fliirine özgü bir söyleyifl dikkati çeker.
fiair, Mirsad’dan sonra 1894’ten itibaren Malûmât dergisine geçer. Bu dergideki fliirleri, daha yeni bir tarzdad›r. Ancak Malûmât 24 say› sonra kapan›nca 1896
y›l›nda Servet-i Fünûn dergisinde yazmaya bafllar.
‹NTERNET
34
Edebiyat-› Cedide Evresi
Ali Ekrem, Servet-i Fünûn dergisinde Ayn Nadir (A. Nadir) takma ad›n› kullanm›flt›r. Bu dergide yay›mlad›¤› bafll›ca fliirler, “Nüvide Unvanl› Bir Hikâyeden”, “Serçe”,
“Vedâ”, “fiükûfe-i Yâr”, “Gül On Para”, “Kanaryac›¤›m” bafll›klar›n› tafl›r. O, bunlar›n d›fl›nda Servet-i Fünûn’da “Elvâh-› Tabîattan”, “Yeni Beyler” ve “Küçük fieyler”
bafll›¤› alt›nda dizi fliirler yay›mlam›flt›r. fiair bu fliirlerden “Elvâh-› Tabiattan” ve
“Küçük fieyler” dizisini daha sonra Z›lâl-i ‹lhâm adl› fliir kitab›na alm›flt›r. Yine Servet-i Fünûn’da ç›kan “Asker fiark›s›” ve “Vasiyet” bafll›kl› fliirler ise 1897 y›l›nda
patlak veren Osmanl›-Yunan Savafl› üzerine yaz›lm›fl, millî duygular› dile getiren
manzumelerdendir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
döneminde 1897 Türk-Yunan Savafl› nedeniyle yaz›lm›fl baflka fliirler
SIRA S‹ZDE
nelerdir?
D Ü fi Ü N EEdebiyat-›
L‹M
Ali Ekrem’in
Cedide evresi, 1896-1900 y›llar› aras›n› kapsar. Ancak
flair, derginin 26 Teflrîn-i sânî 1316/1900 tarihli 508. say›s›nda bas›lan “fiiirimiz” bafll›kl› yaz›s› nedeniyle
S O R U Tevfik Fikret’le anlaflmazl›¤a düflünce, Servet-i Fünûn’dan ayr›l›p Musavver Malûmât’a geçer.
Bu bilgiler, Ali Ekrem’in fliire 1891’de bafllad›¤›n›, ard›ndan 1896’da Servet-i FüD‹KKAT
nûn dergisine geçti¤ini, ilk fliirlerinden itibaren yenilik yanl›lar›n›n yan›nda yer ald›¤›n› göstermektedir. fiair, bu dönemde, esas itibariyle dil, tema ve flekilce EdebiSIRA S‹ZDE
yat-› Cedîde’nin
tarz›na uygun manzumeler kaleme alm›fl, fliirlerinde genellikle tabiat, aflk ve ölüm gibi bireysel temalar› ifllemifltir.
fiairin Servet-i Fünûn dergisinde yay›mlad›¤› ve 22 fliirden oluflan “Elvâh-› TabiAMAÇLARIMIZ
attan” bafll›kl› dizisi, tabiat› ele al›r. Ali Ekrem, bu fliirlerin büyük bir bölümünde
t›pk› Cenap gibi geceyi, ay› ve y›ld›zlar› tasvir eder. “fieb-i Siyâh”, “Tulû-› Zühre”,
“Leyl-i Mükevkeb”,
K ‹ T A P “Çehre-i Kamer” bu tür fliirlerdendir. Söz konusu fliirlerin ço¤unda gece manzaralar›na hüzün duygusu efllik eder.
Ali Ekrem, gece manzaralar› yan›nda, baz› fliirlerinde de bahar mevsimini tasvir
eder. “Bahar”
Bahar” bu tür fliirlerdendir. fiair, bunlar›n d›fl›nda, “Da¤T E L Eve
V ‹ Z“Na¤me-i
YON
lara”, “Ayaso Da¤›”, “Kûhsâr” gibi baz› fliirlerinde de da¤lar› konu edinir.
Sonuç olarak Ali Ekrem’in tabiat temini iflledi¤i fliirlerde, gece, ay, y›ld›zlar,
da¤, deniz ve çiçek gibi unsurlar öne ç›kar. Bu fliirlerde tabiat, gerçekçi bir bi‹ N T edilmez.
ERNET
çimde tasvir
fiair, di¤er Edebiyat-› Cedide flairleri gibi, tabiatla kendi
duygular› aras›nda bir münasebet kurar ve tabiat onun için genelde s›¤›n›lacak
güzel bir âlemdir.
Ali Ekrem’in fliirlerinde iflledi¤i bir baflka tema da aflkt›r. Z›lâl-i ‹lhâm adl› kitab›na ald›¤› aflk fliirlerinin ço¤u 1890-1897 aras›nda yay›mlanm›flt›r. “Var”, “Yâd-›
Cânân”, “Nigâh-› Cânân”, “Güzelsin”, “Eyliyor”, “Senin”, “Gülüyor” gibi fliirler bu
temay› ele al›rlar. Aflk fliirlerinde daha çok ‹smail Safa’n›n ve Divan fliirinin etkisi
alt›ndad›r. O nedenle, sevgili genelde âfl›¤a cevr ü cefâ eden, güzelli¤iyle kimi kez
aya, günefle ya da y›ld›zlara benzetilen Divan fliirine özgü bir güzeldir.
Ali Ekrem’in fliirlerinde iflledi¤i bir baflka tema da ölümdür. “Kabristan”, “Kitâbe-i Seng-i Mezâr”, “Tabut”, bu tür fliirlerdendir. fiair bunlar›n bir k›sm›nda ölen bir
kiflinin ard›ndan duyulan üzüntüyü dile getirir. Ancak özellikle “Kabristan” ve “Tabut”, ölümün insanda uyand›rd›¤› duygu ve düflünceleri daha derinlemesine tasvir
etmesiyle dikkati çeker. Bununla beraber Ali Ekrem’in ölüm temal› fliirlerinde, Hâmit’teki felsefî derinlik ve ›st›rap yoktur.
35
fiairin, bu dönemdeki baz› fliirlerinde, di¤er Edebiyat-› Cedîde flairleri gibi toplumdaki zavall›, kimsesiz, yoksul kimselere merhamet duygusunu dile getirdi¤i de
göze çarpar. “F›r›n Önünde”, “Kay›kç›”, “Hamal”, “Küfeci Çocuk”, bu tarz “merhamet fliirleri”ndendir.
Ali Ekrem, bunlar d›fl›nda, Servet-i Fünûn, Malûmât ve ‹rtikâ dergilerinde yay›mlad›¤› “Yeni Beyler” adl› bir dizi fliirinde Tanzimat sonras›nda ortaya ç›kan, Bat› hayran›, mirasyedi alafranga tipleri elefltirir.
fiairin bu dönemde yay›mlad›¤› fliirlerinin ço¤u, Z›lâl-i ‹lhâm (1909) adl› kitab›nda yer almaktad›r.
‹kinci Meflrûtiyet (1908) Sonras›
‹kinci Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra, toplumdaki özgürlük havas›, bir süre edebiyata da yans›m›fl, vatan, millet, özgürlük ve istibdât yönetiminin zulümleri gibi konular eserlerde s›kça ifllenir olmufltur. Ali Ekrem de dönemin bu havas›na uyarak,
1908’den sonra Edebiyat-› Cedîde’nin bireysel edebiyat anlay›fl›n› terk etmifl, toplumsal ve siyasal sorunlara ve millî duygulara a¤›rl›k veren eserler kaleme alm›flt›r.
S›ras›yla K›rm›z› Fesler (1908), Kaside-i Askeriye (1908), Rûh-› Kemâl (1908), Ordunun Defteri (1918), Ana Vatan (1921), flairin 1908 sonras›nda bas›lan, toplumsal düflünceleri ve millî duygular› iflleyen eserleridir.
fiair, bu dönemde, fliirlerini daha sade bir dille yazm›fl ve yer yer heceyi kullanm›flt›r. Bu bak›mdan, Ali Ekrem 1908 sonras›nda Edebiyat-› Cedîde’nin fliir anlay›fl›ndan da giderek uzaklaflm›flt›r.
Cumhuriyet Sonras›
Ali Ekrem Bolay›r, eser vermeyi Cumhuriyet’ten sonra da sürdürmüfl bir flairdir. fiiir Demeti (1924) ve Vicdan Alevleri (1925) bu dönemde bas›lm›flt›r. Bunlardan fiiir Demeti çocuklar için yaz›lm›fl ö¤retici fliirleri içerir. Ali Ekrem’in Vicdan Alevleri
adl› kitab› ise, t›pk› Ordunun Defteri ve Ana Vatan’daki gibi, orduyu öven, millî
duygular› iflleyen fliirlerden oluflmaktad›r.
Hüseyin Suat (Yalç›n) (1867-1942)
Hayat›
Hüseyin Suat, 1867’de ‹stanbul’da do¤du. Babas› Ali R›za Bey, annesi ise Fatma Neyyire Han›m’d›r. fiair, ö¤renimini s›ras›yla Molla Gurânî Mahalle Mektebi, Bal›kesir ‹ptidâî Mektebi, Beyaz›t Rüfltiyesi, Drama Sanca¤› Rüfltiyesi ve son
olarak da Mekteb-i T›bbiye-i Mülkiye’de yapt›. 1886’da Mekteb-i T›bbiye’den
mezun olduktan sonra, Midilli Belediye Doktoru olarak 3 y›l çal›flt›. Ard›ndan
‹stanbul Üçüncü Belediye Doktorlu¤una atand›. 1893’te t›p alan›nda uzmanlaflmak üzere Paris’e gitti. 1895’te ‹stanbul’a döndü, Kad›köy Onuncu Belediye
Dairesi Doktorlu¤una atand›. 1898’de Suriye Vilâyet-i S›hhiye Müfettiflli¤inde
görevlendirildi. On y›l fiam’da kald›ktan sonra 1908’de ‹stanbul’a döndü. Meclis-i Kebîr-i S›hhî üyeli¤ine seçildi. Kurtulufl Savafl› y›llar›nda Ankara’ya gitti.
Doktor olarak Anadolu’nun de¤iflik yerlerinde görev yapt›. 1921’de Yunus Nadi ile birlikte Kalem dergisini ç›kard›. Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra Deniz
Yollar› Vapurlar›nda doktorluk yapt›. 21 Mart 1942’de vefat etti.
K›rm›z› Fesler: Ali Ekrem’in
1908’de bas›lan fliir kitab›.
fiairin bu kitab›nda istibdat
dönemini, o dönemdeki
hafiyeleri ve jurnalcili¤i
elefltiren, müstezat tarz›nda
yaz›lm›fl uzun bir manzume
vard›r.
Kaside-i Askeriye: Ali
Ekrem’in, 1908’de bas›lan,
babas› Nam›k Kemal’in
“Hürriyet Kasidesi”ne nazire
olarak kaleme ald›¤›,
Meflrutiyet’i ilân eden orduyu
öven, vatan sevgisi,
kahramanl›k ve hürriyet
temalar›n› iflleyen 41 beyitlik
uzun bir manzumesi.
Ordunun Defteri: Ali
Ekrem’in 1918’de bas›lan,
Birinci Dünya Savafl›
y›llar›nda, orduya moral
vermeyi, askerlerimize dinî
ve millî bilgiler ö¤retmeyi
amaçlayan fliir ve yaz›lar›n
yer ald›¤› kitab›.
Ana Vatan: Ali Ekrem’in,
1921’de bas›lan, vatan
sevgisi ve kahramanl›k gibi
millî duygular› dile getiren,
hece vezniyle yaz›lm›fl
manzumelerinin bulundu¤u
fliir kitab›. Askerlere
da¤›t›lmak amac›yla kaleme
al›nan bu eserdeki fliirlerin
ço¤unda, Kurtulufl
Savafl›’ndaki kahramanl›klar
anlat›lmaktad›r.
36
‹lk fiiirleri ve Servet-i Fünûn
Hüseyin Suat, dönemin ço¤u flairi gibi, bafllang›çta Divan fliiri tarz›nda gazeller yazd›. Bu dönemde etkilendi¤i bafll›ca flairler, Nedim, Fuzulî ve hikemî fliirleriyle Nabî’dir. Kimi kaynaklarda ilk fliirinin 1885 y›l›nda Tercümân-› Hakîkat’te yay›mland›¤› belirtilmektedir. Dolay›s›yla, o da dönemin pek çok genç flairi gibi, fliire Muallim
Naci halkas›nda bafllam›flt›r. Bu halkaya giriflinde komflular› flair fieyh Vasfî’nin rolü
vard›r. Ancak Mekteb-i T›bbiye’de Cenap ve onun kardefli Ali Nusret tan›flt›ktan
sonra Hâmit’in fliirlerinden haberdar olur. 1893’te gitti¤i Paris’te Bat› fliirini tan›r.
Yurda döndükten sonra, 1890’l› y›llardan itibaren fliirlerini Mektep, Malûmât, Mütalâa gibi yenilikçi flairlerin yer ald›¤› dergilerde yay›mlar. 1896 y›l›nda Servet-i Fünûn
dergisine geçerek Edebiyat-› Cedîde toplulu¤una kat›l›r. Edebiyat-› Cedîde’nin anlay›fl›na uygun fliirlerini ilk kitab› olan Lâne-i Melâl (1910)’de toplam›flt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
Hüseyin Suat’›n
SIRALâne-i
S‹ZDE Melâl adl› fliir kitab› hakk›nda bilgi veriniz.
Hüseyin Suat, Edebiyat-› Cedide y›llar›nda genellikle aflk, tabiat ve ölüm gibi biD Ü fi Ü N E L ‹ M
reysel temalar›
ifllemifltir. Aflk onun fliirlerinde, romantik olmaktan çok cinsel yönüyle öne ç›kar. Lâne-i Melâl’in “Pont-Aven” bafll›kl› bölümündeki “Senden SonO R U
ra”, “Mest ü SMüsta¤rak”,
“Âh Ey Hâb-› Lâtîf” bu türden aflk fliirleridir.
fiair, tabiat fliirlerinde ise, genellikle Edebiyat-› Cedîde’nin tarz›n› sürdürür. fiiirlerinde hayalî bir tabiat tasvir eder. Bunlarda amaç, salt tabiat› tasvir de¤il, tabiat
D‹KKAT
arac›l›¤› ile kendi duygu ve düflüncelerini dile getirmektir. O da fliirlerinin ço¤unda Cenap fiehabettin gibi gece ve akflam manzaralar›n› tasvir eder. “Leyl-i fiitâ”,
SIRA S‹ZDE
“fieydâ-y› Melâl”,
“Hilâl-i Nev” bu tür fliirlerindendir. Söz konusu fliirlerden “Leyl-i
fiitâ”, Cenap’›n “Yakazât-› Leyliyye”sinden izler tafl›r. Bu fliirde k›fl gecesinin flairde
uyand›rd›¤›AMAÇLARIMIZ
duygular dile getirilmifltir.
Hüseyin Suat, baz› tabiat fliirlerinde ise bahar mevsimini ele al›r. Örne¤in, “fiûhî-i Nevbahâr”, “fiükûfe-i Nevbahâr” adl› fliirlerinde ilkbahar mevsimi tasvir edilmektedir. fiair,
K ‹ Tbaz›
A P fliirlerinde de, di¤er Edebiyat-› Cedide flairleri gibi sevgiliyle
birlikte tabiata kaçma, tabiatta tüm keder ve ›st›raplar› unutma temini ifller. Örne¤in “Kelebekler, Margeritler” fliirinde bu tabiata kaçma, tabiatta sevgiliyle beraber
herfleydenT Euzakta
dek yaflama arzusu dile getirilir.
L E V ‹ Z Ysonsuza
ON
fiairin bu dönemde yazd›¤› fliirlerde iflledi¤i bir baflka önemli tema ölümdür. Bu
fliirlerin ço¤unu, Hüseyin Suat ilk efli Saide Han›m’›n genç yaflta ölmesi üzerine yazm›flt›r. Bu bak›mdan, söz konusu fliirlerde ölen bir yak›n›n ard›ndan duyulan ferdî ›sTERNET
t›raplar dile‹ Ngetirilmifltir.
“Rûh-i Pâkine”, “Tedfîn”, “fiiir Yazarken”, “Makberi Dildâr”
ve “Hayât-› Mecrûh” ölüm temal› fliirlerindendir. Söz konusu fliirlerin tümünde derin
bir ›st›rap ve melâl vard›r. Bu nedenle Hüseyin Suat, bir melâl flairi olarak tan›n›r. fiairin ilk kitab›na Lâne-i Melâl ad›n› vermesi de bu bak›mdan anlaml›d›r. Nitekim fliirlerinde s›k s›k, “a¤lamak, mu¤ber, hüzün, girye, gam, mecrûh, hicran, yeis, melûl,
zâr, enîn” gibi hep melâle iliflkin sözcükleri kullanmas› da, bu melankolik atmosfere
iflaret eder. Kuflkusuz bu duygu, Edebiyat-› Cedîde fliirinin ortak özelliklerindendir.
Bütün bu bilgiler Hüseyin Suat’›n, Edebiyat-› Cedide döneminde, di¤er Edebiyat-› Cedîde flairleri gibi, aflk, tabiat ve ölüm gibi bireysel temalar› iflledi¤ini, fliirlerinde hüzün ve melâl duygusunun a¤›r bast›¤›n›, flekil ve dil itibariyle kufla¤›n›n
anlay›fl›n› sürdürdü¤ünü, Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalarla dolu a¤›r, süslü bir dil kulland›¤›n› göstermektedir.
‹kinci Meflrûtiyet (1908)’ten Sonra
Hüseyin Suat da, döneminin pek çok flairi gibi, ‹kinci Meflrûtiyet’in ilan›n› izleyen
y›llarda meydana gelen Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savafllar› ve Kurtulufl Savafl› gibi tarihsel ve toplumsal olaylar›n etkisiyle bireyci sanat anlay›fl›n› b›rak›p, dönemin toplumsal ve tarihsel olaylar›n› konu edinen eserler vermeye bafllar.
Ondaki as›l de¤iflme, 1908’den sonra a¤›rl›kl› olarak mizaha yönelmesidir. fiair,
1908’den sonra yaz› ve fliirlerini genellikle “Gâve-i Zâlim” takma ad›yla Mehâsin,
Ümmet, fiair Mecmuas›, Âfliyân, Kalem, Servet-i Fünûn, Yeni Kalem Dergisi ve
Cumhuriyet gazetesinde yay›mlam›fl ve fliirlerinin bir k›sm›n› 1923’te bas›lan Gâve
Destan›’nda toplam›flt›r. 1908 sonras›nda kaleme ald›klar›nda, Edebiyat-› Cedide
dönemindeki a¤›r ve süslü dile karfl›l›k, daha sade bir dil kulland›¤› ve az da olsa
hece vezniyle fliirler yazd›¤› görülür.
fiairin fliir d›fl›nda, baz›lar› çeflitli kitap ve antolojilerde, baz›lar› da dergi sayfalar›nda kalm›fl, fiehbâl yahut ‹stibdâd›n Sonu, Hülle, Devâ-y› Aflk, Yamalar, Harman Sonu gibi pek çok tiyatro eseri vard›r.
Süleyman Nazif (1869-1927)
Süleyman Nazif, 17 Kânûn-› sâni 1284/1869 tarihinde Diyarbak›r’da do¤du. Babas› Diyarbak›rl› Mehmet Sait Pafla’d›r.
Süleyman Nazif’in fliirleri, “Edebiyât-› Cedîde Öncesi (1892-1897)”, “Edebiyat-› Cedîde Evresi (1898-1908)” ve “‹kinci Meflrûtiyet Sonras›” olmak üzere üç dönemde
incelenebilir.
Edebiyat-› Cedide Öncesi (1892-1897)
fiairli¤inin ilk döneminde Süleyman Nazif, daha çok Nam›k Kemal tarz›nda, vatan
temini iflleyen fliirler yazar. ‹lk fliirlerini 1906’da M›s›r’da bas›lan Gizli Figanlar adl› kitab›nda toplam›flt›r. fiiirlerin ço¤unda vatan sevgisi ve özgürlük düflüncesi dile
getirilmifltir. Kitapta ayr›ca aflk ve tabiatla ilgili fliirler de vard›r. “Ey Ebnâ-y› Vatan”
bu dönemde kaleme ald›¤› en tan›nm›fl fliirlerindendir.
Servet-i Fünûn’dan ‹kinci Meflrûtiyet’e Kadar (1897-1908)
Süleyman Nazif, 1897’den itibaren Servet-i Fünûn dergisinde yazmaya bafllar. Bu
dergide “‹brahim Cehdî” takma ad›n› kullan›r. Söz konusu y›llarda Edebiyat-› Cedîde’nin bireyci sanat anlay›fl›n› benimser, aflk ve tabiat temini iflleyen ve bireysel
›st›raplar› dile getiren fliirler kaleme al›r. “Peyâm-› Dûr-â-dûr”, “Menekfle”, “Bahâr› Münkesir” tabiat fliirlerindendir. Nazif’in bu y›llarda kaleme ald›¤› ço¤u fliirinde
ele ald›¤› ikinci tema, aflkt›r. fiair bu fliirlerinin büyük bir bölümünü ‹brahim Cehdî imzas›yla, Servet-i Fünûn ve ‹rtikâ dergilerinde yay›mlam›flt›r. “Nazra-i Temâyül”, “‹ncimâd-› fiebâb”, “Sûzifl-i Telâkî”, “Nisyân-› Mu¤fel” bu tür aflk fliirlerindendir fiair, aflk temini iflledi¤i fliirlerinde genellikle ayr›l›k ›st›rab›n› dile getirir, sevgiliyle geçirdi¤i günleri anar, hayalî bir sevgiliye duydu¤u özlemi ifade eder. Bu fliirlerin ço¤una, hüzün, gözyafl› ve melâl egemendir. Süleyman Nazif, baz› fliirlerinde de Edebiyât-› Cedîde’nin anlay›fl›na uygun olarak bireysel ›st›raplar›n› dile getirir. “Z›ll-› Metrûk”, “Na¤me-i Hayât” bu tür fliirlerindendir. fiair, bu dönemde dil,
uslûp, duyufl ve söyleyifl olarak Edebiyat-› Cedîde ’nin fliir anlay›fl›na uygun eserler vermifltir.
37
38
SIRA S‹ZDE
Süleyman Nazif, 1908’den sonra, dönemin pek çok flairi gibi, bireysel ›st›raplar› ifllemekten çok, millî duygular› ele alan eserler vermeye bafllam›flt›r. Firâk-› Irak
bu tür eserlerindendir. fiair, manzum-mensur kar›fl›k bu eserinde, Irak’›n kayb›na
SIRA S‹ZDE
duydu¤u ist›rab›
anlat›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Eserleri
fiairin Gizli Figânlar (1906), Firâk-› Irâk (1918), Malta Geceleri (1924) gibi manzum eserleri yan›nda, Bahriyelilere Mektup (1897), Nam›k Kemal (1897), El-Cezire
O R U Malûmu ‹lâm (1897), Batarya ile Atefl (1916), Hazreti ‹sa’ya
Mektuplar› S(1906),
Aç›k Mektup (1924) gibi düzyaz› eserleri vard›r.
D‹KKAT
Hüseyin Sîret (Özsever) (1872-1959)
As›l ad› Hamdullah olan Hüseyin Sîret, Mart 1872’de ‹stanbul’da do¤du. Babas› SüSIRA S‹ZDE
leyman Mazhar Bey, annesi ise Fatma ‹clâl Han›m’d›r. Mülkiye Mektebi ve Frerler
Mektebi’nde okumufltur. 1900’de bir siyasî olaya kar›flt›¤› için Ad›yaman’a sürülür.
Oradan daAMAÇLARIMIZ
Paris’e kaç›p Jöntürklere kat›l›r. Uzun y›llar gurbette yaflar. 1920’de kesin olarak yurda döner. 27 fiubat 1959’da vefat etmifltir.
Hüseyin Sîret’in
K ‹ Thayat›
A P hakk›nda kaynak olarak Hüseyin Sîret (Turan Karatafl, ‹stanbul,
Timafl Yay., 2011) adl› kitaba bakabilirsiniz.
Sanat› ve
T E fiiirleri
LEV‹ZYON
Hüseyin Sîret, fliire Mülkiye’de ö¤renci oldu¤u y›llarda ilgi duymufltur. O y›llarda
Nam›k Kemal hayran›d›r. Okulda dönemin genç flairleriyle tan›flm›fl, ö¤retmenlerinden Mizanc› Murat Bey’in ç›kard›¤› Mizan’› yak›ndan takip etmifltir. Vezinli ve
‹NTERNET
kafiyeli söz söylemeyi, R›za Tevfik’ten ö¤renmifltir. fiairin o dönemde hayran oldu¤u bir baflka flahsiyet Mülkiye’de hoca olan Recaizade Mahmut Ekrem’dir. fiiir
denemelerine 17 yafl›nda bafllar. ‹lk fliirlerini 1894’ten sonra Mektep dergisinde
yay›mlar. Ayn› y›l, yenilik yanl›lar›n›n topland›¤› Malûmat dergisine de fliirler
gönderir. Bu dergide yay›mlanan fliirlerinden baz›lar›, “Sevgilime”, “Gazel”, “Güzelsin” bafll›klar›n› tafl›r. Söz konusu y›llarda ç›kan ilk fliirlerinde Hüseyin Sîret,
biçim ve dil bak›m›ndan Divan fliirine uyar; ancak yer yer yeni imgeler kulland›¤› da görülür.
Hüseyin Sîret’in 1894’ten itibaren ilk fliirlerinin ç›kt›¤› bir baflka dergi de Maârif’tir. fiair bu dönemdeki fliirlerinde eski ile yeni aras›nda durmaktad›r. Ancak fliirlerini Mektep, Malûmât, Maârif gibi yenilik yanl›s› flairlerin topland›¤› dergilerde
yay›mlamas› onun, bafllang›çtan itibaren yenili¤e aç›k oldu¤unu gösterir.
Edebiyat-› Cedide Evresi
Hüseyin Sîret, 1896 y›l›nda Servet-i Fünûn’a geçer. “Dürdâne-i Garâm”, bu derginin 25 Eylül 1896 tarihli 289. say›s›nda yay›mlanm›fl ilk fliiridir. Sone tarz›nda yaz›lan bu manzumeyi baflkalar› izler. Bafllang›çta fliirlerinin alt›nda “Sîret” imzas› varken, daha sonra “Hüseyin Sîret” imzas›n› kullan›r. fiair, 1900’de Ad›yaman’a sürgüne gönderildikten sonra yay›mlanan fliirlerinde ise, “Ömer Senih” takma ad›n› kullanm›flt›r. Bu y›llarda Sîret, Servet-i Fünûn d›fl›nda ‹rtikâ dergisinde de fliirler yay›mlar. 1896-1898 y›llar› aras›nda Edebiyat-› Cedide toplulu¤unda yer alan flair, bu
dönemde dil, flekil, tema ve sanat anlay›fl› bak›m›ndan Edebiyât-› Cedîde’nin ortak
özelliklerini sürdürür. fiiirlerinin ço¤unda aflk, kad›n, tabiat ve özlem gibi bireysel
temalar› ifller.
39
Aflk fliirlerinde genellikle Hüseyin Cahit’in dedi¤i üzere, “yüksek ve düflsel aflklar›” dile getirmifltir. Sîret’in fliirlerinde aflk yan›nda tabiat da önemli bir yer tutar.
Nitekim fiehabettin Süleyman Tarih-i Edebiyât-› Osmâniye’sinde; “Hüseyin Sîret
Bey, iyi bir lisâna mâlik, ince hislerle, ince hayallerin, tabiat›n bir flairidir. Onu
daima tabiat iflgal etmifltir. En hissî serlevhalarla bafllad›¤› fliirleri bile, tabiat›n
SIRA S‹ZDE
mehâsinini kaydetmeksizin yazamaz.” der. Ço¤u Edebiyat-› Cedide
flairlerinde oldu¤u gibi onun fliirlerinde de tabiat, canl› bir varl›k gibidir. Mevsimler ve akflam
manzaralar›, hüzün, melâl ya da sevinç duygular›yla iç içe tasvir
D Ü fiedilir.
ÜNEL‹M
Hüseyin Sîret, Türk edebiyat›nda daha çok bir ‘özlem ve gurbet’ flairi olarak
tan›n›r. Çünkü ömrünün 15 y›l›n› vatandan ve yak›nlar›ndan ayr›, gurbette geçirS O R U
mifltir. fiair, aflk, kad›n, tabiat ve gurbet temalar›n›n yan› s›ra, az da olsa baz› fliirlerinde vatan sevgisi, toplumdaki zavall› insanlara ac›ma duygusu, ölüm ve intihar gibi temalar› da ifllemifltir. Örne¤in, “Kârbân-› Adem” ve “Suriyelilere”de
zaD‹KKAT
y›f bir vatan sevgisi, “Ayflecik”te ise zavall› ve yoksul bir insana ac›ma duygusu
ele al›n›r. “Bir Müntehireye” bafll›kl› fliirinde ise, intihar edenSIRA
bir S‹ZDE
genç k›z› konu
edinmektedir.
Esas itibariyle Hüseyin Sîret, bir hüzün ve melâl flairidir. fiiirlerinin hemen hepAMAÇLARIMIZ
sinde, gözyafl›, ayr›l›k, özlem ve hüzün vard›r. ‹lk efli Berrin Han›m’›n
ölümü üzerine yazd›¤› “Ölümünden Sonra” adl› fliiri zaman›nda çok be¤enilmifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
K ‹kaynak
T A P olarak MehHüseyin Sîret’in “Ölümünden Sonra” adl› fliirinin tamam›n›n tahlili için
met Kaplan’›n fiiir Tahlilleri 1 (‹stanbul: Dergâh Yay., 1978) adl› kitab›na bakabilirsiniz.
Avrupa Y›llar› (1901-1908)
TELEV‹ZYON
fiair, sürgün oldu¤u Ad›yaman’dan, 1901’in son günlerinde Paris’e kaçm›flt›r. Bu
y›ldan sonra yaz›lar›n›n bir k›sm›n› 1902’de “Anadolu Mektuplar›” bafll›¤› alt›nda
Jöntürklerin yay›n organ› olan ve Cenevre’de bas›lan Osmanl› Gazetesi’nde yay›m‹NTERNET
lar. 1903’ten itibaren ise baz› yaz›lar›, fiûrâ-y› Ümmet’te ç›kar. Bu arada Sîret’in ilk
kitab› Leyâl-i Girîzân da 1904’te Paris’te bas›l›r. 39 fliirin yer ald›¤› bu fliir kitab›n›
Yahya Kemal pek baflar›l› bulmaz. 1908’de Meflrutiyet’in ilan› üzerine flair, yurda
döner ve fliirlerini Âfliyân, Servet-i Fünûn, Resimli Kitap ve Rübab gibi dergilerde
yay›mlar.
Cumhuriyet’ten Sonra
fiiire 1890’l› y›llarda bafllayan, k›sa süre sonra Edebiyat-› Cedîde’ye kat›lan ve ard›ndan Avrupa’ya kaçan Sîret, Cumhuriyet’ten sonra da fliir yazmay› sürdürür. Bu
dönemde fliirlerini Servet-i Fünûn ve ‹çtihad dergilerinde yay›mlar. Bu dönemde
bas›lan en önemli fliir kitaplar› Ba¤bozumu (1928), K›v›lc›ml› Kül (1937)’dür.
Üstâd›n fiiiri (1937), Kargalar (1939), ‹ki Kaside (1942), Bir Mektubun Cevab›
ve Hüseyin Avni Ulafl’a (1948) flairin di¤er eserleridir.
Sonuç olarak Hüseyin Sîret, 1890’l› y›llarda fliire bafllam›fl, k›sa süre sonra
Edebiyat-› Cedîde aras›na kat›lm›flt›r. fiiirlerinde genelde Edebiyat-› Cedîde’nin
anlay›fl›na uygun olarak, hüzün ve melâl duygusunun a¤›r bast›¤› bireysel temalar› ifllemifltir. Aflk, tabiat, aile ve gurbet en çok ele ald›¤› temalard›r. Ço¤u Edebiyat-› Cedide flairi gibi, a¤›r ve süslü bir dil kullanm›flt›r. Sîret, fliirlerini genellikle aruzla yazm›fl, az say›da hece ile fliirler de kaleme alm›flt›r. ‹lk fliirleri gazel biçiminde olmakla beraber, daha sonra ço¤u Edebiyat-› Cedide flairi gibi sone biçimini kullanm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ba¤bozumu: Hüseyin Sîret’in
fliir kitab›.16 fliirin yer ald›¤›
bu eser, “Ba¤bozumu”,
“Y›k›k Yuva” ve “Ankâ-y›
Bayabân” bafll›klar›yla üç
bölüme ayr›lm›flt›r. fiair bu
fliirlerin hemen hepsini
gurbette kaleme ald›¤›ndan,
vatana ve ailesine duydu¤u
özlemi dile getirmifltir.
K›v›lc›ml› Kül: Hüseyin
Sîret’in 1937’de bas›lan fliir
kitab›. Eser, “Bo¤aziçi
Notlar›”, “K›r Çiçekleri”,
“Divan Yolunda” bafll›klar›
alt›nda üç bölüme
ayr›lm›flt›r. Kitab›n “Bo¤aziçi
Notlar›” bafll›kl› bölümünde
‹stanbul’un güzelliklerini
anlatan flair, “K›r Çiçekleri”
bafll›kl› bölümde yer alan
fliirlerini hece ile yazm›flt›r.
“Divan Yolunda” bafll›kl›
bölümdeki manzumeler ise,
Divan fliiri tarz›ndad›r.
40
Fâik Âli (Ozansoy) (1876-1950)
1876 y›l›nda Diyarbak›r’da do¤mufltur. As›l ad› Mehmet Fâik’tir. Babas› flair ve bilgin Mehmet Sait Pafla’d›r. Ayn› zamanda flair Süleyman Nazif’in kardeflidir. 1 Ekim
1950’de Ankara’da vefat etmifltir.
Servet-i Fünûn’dan ‹kinci Meflrûtiyet’e Kadar (1896-1908)
Fâik Âli’nin “Muhabbet” bafll›¤›n› tafl›yan ilk fliiri, 28 Kânûn-› evvel 1311/1896 tarihli ve 5 numaral› Maârif dergisinde yay›mlanm›flt›r. Aflk ve tabiat›n iç içe ifllendi¤i bu fliir, Fâik Âli’nin daha bafllang›çta dil ve uslûpça Edebiyat-› Cedîde’nin fliir anlay›fl›na uydu¤unu göstermektedir. Bu ilk fliirden sonra Servet-i Fünûn dergisine
geçer. Bu dergideki ilk fliir ise, 24 Temmuz 1313/1897 tarihinde yay›mlanan “fiiirler”dir. Fâik Âli, Servet-i Fünûn’daki baz› fliirlerinde “Zahir” takma ad›n› kullanm›flt›r. ‹rtikâ da bu dönemde flairin fliirlerini yay›mlad›¤› bir baflka dergidir.
1896-1908 y›llar› aras›nda yazd›¤› fliirleri, Fânî Teselliler (1908) ve Temâsil
(1913) adl› eserlerinde toplayan flairin ilk kitab› Fâni Teselliler, “Hasbihâl” bafll›kl›
bir ön sözden sonra “Neflâid-i Garâm”, “Tabiat”, “Kâinâta Karfl›”, “Hafâyâ-y› Leyâl”,
“Dicle”, “Elhân-› Periflân” ve “Elhân-› Fenâ” bafll›klar›yla 7 bölüme ayr›lm›flt›r. Eserde toplam 58 fliir bulunmaktad›r. Bu kitab›n “Hasbihâl” bafll›kl› mukaddimesi, fliire
iliflkin içerdi¤i görüfller ve uslûp bak›m›ndan Abdülhak Hâmit’in “Makber Mukaddimesi”ne benzetilmifltir.
fiairin bu dönemdeki fliirlerinin yer ald›¤› ikinci kitab› Temâsil, “Hasbihal” bafll›kl› manzum bir ön sözden sonra, “Mehâsin” ve “Aflk ve Tabiat” bafll›klar›yla iki
bölüme ayr›lm›flt›r. Eserde toplam 45 fliir vard›r. Bu fliirlerden 17’si Servet-i Fünûn’da yay›mlanm›flt›r.
Fâik Âli’nin flairli¤inin bu döneminde iflledi¤i bafll›ca temalar, tabiat, aflk ve kad›n, çocuklu¤unu yaflad›¤› yerlere özlem ve ölümdür.
Fâni Teselliler’de bulunan “Tulûdan Evvel”, “Gurûbdan Sonra”, “Mehtâb”, “K›fl
Manzaralar›”, “Kehkeflâna Karfl›”, “Denizlere Karfl›” ve Temâsil’de bulunan “Bir Menekflenin Matemi”, “F›rt›na ve Dalgalar”, “Çamlar”, “Tulû”, “Gurûb” gibi fliirlerde tabiat temas› ifllenir. Ço¤u Edebiyat-› Cedide flairi gibi onun tabiat fliirlerinde de gece, ay, y›ld›zlar ve deniz genifl yer tutar.
Fâik Âli, baz› tabiat temal› fliirlerinde Hâmit kadar olamasa da, tabiattan hareketle metafizik dünyaya aç›lmaya çal›fl›r. fiairin “Ra’d u Berk”, “Rûh-› Bîdâr”, “Kehkeflâna Karfl›” adl› fliirlerinde bu çaba göze çarpar. Özellikle “Kehkeflâna Karfl›” fliirinde
bu evrenin d›fl›nda baflka evrenlerin olup olmad›¤›n› t›pk› Hâmit gibi flöyle sorar:
O tevlîd etti¤in binlerce milyonlarca âlemler
Bu hâkin ayn›, ya bir feyz-i müstesnâya mazhar m›?
O âlemlerde ayâ büsbütün bir baflka yer var m›?
Baz› fliirlerinde de flehir hayat›na karfl› k›r hayat›na dönme düflüncesini dile getirir. “Çöllerde” ve “Haymeniflîn” bafll›kl› fliirlerde bu düflünceyi görmek mümkündür.
Fâik Âli, bu fliirlerin ilkinde, çölde yaflayan insanlar›, ikincisinde ise göçebe hayat›n›
anlat›r. Kuflkusuz bu manzumelerde “Sahra” flairi Abdülhak Hâmit’in etkisi vard›r.
Bütün Edebiyat-› Cedide flairleri gibi, Fâik Âli’nin fliirlerinde de genifl yer tutan
bir baflka tema, aflk ve kad›nd›r. Fânî Teselliler’in “Neflâid-i Garâm” bölümündeki
fliirlerin hepsinde aflk konu edilir. “O Meçhûleye”, “Onun Âvâz-› Tesliyetsâz›”,
“Onun Gözleri” “Onun Simas›”, “Onun Hayali” bafll›kl› fliirler aflk fliirleridir. Bu fliirlerde genel olarak sevgiliye duyulan özlem, sevgilinin sesi, gözleri, simas› ve hayali tasvir edilir. Ço¤u Edebiyat-› Cedide flairi gibi, Fâik Âli’nin fliirlerinde de aflk ve
tabiat iç içe verilir, sevgililer genellikle tabiatta bafl bafla kal›rlar. fiair de kuflaktafllar› gibi, gerçekten kaç›p hayale, aflka veya tabiata s›¤›nma arzusundad›r. Nitekim
“O Meçhûleye” fliirindeki; “Hofldur kalay›m böyle hayâlât ile hem-ser/Me’vâ de¤il
âgûfl-› hakîkat her ümide” dizelerinde, Edebiyat-› Cedide flairlerinde görülen gerçeklerden kaç›p hayale s›¤›nma düflüncesi dile getirilir.
Fâik Âli’nin Edebiyat-› Cedide flairi olarak kaleme ald›¤› fliirlerde iflledi¤i bir
baflka tema da çocukluk günlerinde yaflan›lan yerlere duyulan özlemdir. fiair, bilindi¤i gibi çocukluk dönemini Diyarbak›r’da, Dicle Nehri kenar›nda geçirmifltir.
“Dicle Hat›ralar›ndan”, “Dicle Vadisi”, “Yâd-› Mevlid” gibi fliirler, bu duyguyu dile
getirirler.
fiair, bu dönemde yay›mlad›¤› baz› fliirlerinde de ölüm temas›n› ifller. “Süleyman Pafla Merhumun Kerimesi Seniha Han›m ‹çin”, “Bir Kitâbe”, ”Ufûl Etmifl Mehâsin Karfl›s›nda” gibi fliirler bu türdendir. Söz konusu fliirlerin hemen hepsinde,
ölüm karfl›s›nda çaresizlik ve fanili¤e boyun e¤ifl görülür. fiair, bu fliirlerinin baz›lar›nda yer yer Abdülhak Hâmit’e öykünse de, ondaki büyük ›st›raba ve felsefi derinli¤e eriflemez.
Sonuç olarak, Fâik Âli, bu dönemde Servet-i Fünûn’un ortak duyufl ve söyleyifl
tarz›na uygun fliirler yazm›flt›r. fiiirlerinde bireysel temalar› ifllemifl, aruz veznini
kullanm›fl, Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalara çokça yer vermifltir. Edebiyat› Cedide fliirinde görülen anlam›n beyitten taflmas› veya bir dizenin ortas›nda tamamlanmas› (anjambman)na onun fliirlerinde de rastlan›r. Fâik Âli, fliirlerinin ço¤unu Edebiyat-› Cedide flairlerinin de ra¤bet etti¤i sone biçiminde kaleme alm›flt›r.
‹kinci Meflrûtiyet’ten Sonra
‹kinci Meflrutiyet’in 1908’de ilan edilmesiyle, Fâik Âli de ço¤u flair gibi, bireyci sanat anlay›fl›ndan kopar ve eserlerinde istibdat, hürriyet, vatan sevgisi, savafl gibi temalar› ifllemeye bafllar. fiairin bu yolda kaleme ald›¤› eserleri Midhat Pafla (1908)
ve Elhân-› Vatan (1915)’d›r.
fiairin bunlar›n d›fl›nda, Abdülhak Hâmit için yazd›¤› fiâir-i Âzâm’a Mektup
(1923) adl› bir manzum eseri, Payitaht›n Kap›s›nda (1918) ve Nedim ve Lâle Devri (1950) adlar›nda iki manzum piyesi vard›r.
Fâik Âli, 1896’dan ölüm tarihi olan 1950’ye de¤in pek çok fliir yazmas›na karfl›l›k, baflta Abdülhak Hâmit olmak üzere, dönemin ünlü flairleri Tevfik Fikret ve Cenap’›n gölgesinde kalmaktan kurtulamam›flt›r. fiair bir ara 1909’da kurulan Fecr-i
Âti toplulu¤una kat›lm›fl, bu toplulu¤a bir süre baflkanl›k da yapm›flt›r.
Celâl Sahir (Erozan) (1883-1935)
Celâl Sahir, 29 Eylül 1883’te ‹stanbul’da do¤mufl, 16 Kas›m 1935’te ‹stanbul’da
ölmüfltür.
Celâl Sahir, Servet-i Fünûn’un en genç flairlerindendir. Sanat hayat›; “Edebiyat-› Cedide Dönemi”, “Fecr-i Âtî fiiirleri”, “Türkçülük Dönemi” ve “Cumhuriyet Sonras›”
olmak üzere dört evreye ayr›labilir.
fiiir yazmaya 14 yafl›nda bafllayan Sahir, ilk fliirlerini, ‹rtikâ, Musavver Fen ve
Edep, Pul, Lisan, Mecmua-i Edebiye, Gülflen-i Edep gibi dergilerde yay›mlad›. Da-
41
Midhat Pafla: Fâik Âli’nin fliir
kitab›. 14 sayfal›k uzun bir
manzumedir. fiair bu
manzumesinde hürriyet
kahraman› olarak gördü¤ü
Midhat Pafla’n›n hayat›n›
anlat›r ve hürriyet
mücadelesini över. Elhân-›
Vatan: Fâik Âli’nin fliir
kitab›. Eserin ilk bask›s›nda
20 manzume bulunmaktad›r.
Kitaptaki fliirlerin ço¤unda,
Balkan Savafl›’n›n
do¤urdu¤u felâketler
karfl›s›nda duyulan
›st›raplar dile getirilmifltir.
42
Beyaz Gölgeler: Celâl
Sahir’in fliir kitab›. Kitapta
flairin 1898-1900 y›llar›
aras›nda yazd›¤› ve büyük
bir bölümü Servet-i Fünûn
dergisinde yay›mlanm›fl 93
fliir vard›r. Eser, “Beyaz
Gölgeler”, “Leyâl-i
Sâhiriyyet”, “Hediye-i
Bîdâr”, “Gözler”, “Onlara”,
“Sar›, Eflâtun, Siyah”
bafll›klar›yla alt› bölüme
ayr›lm›flt›r. Bu fliirlerin
ço¤unda aflk, tabiat ve
hayal temalar› ifllenmifltir.
ha sonra Servet-i Fünûn dergisine geçti. Bu dönemdeki fliirlerinde, bütünüyle bireyci bir sanat anlay›fl›na uymufl, sanat için sanat ilkesine ba¤l› kalm›fl, kad›n, aflk,
tabiat, hüzün ve melâl, gerçekten kaç›p hayale s›¤›nma, ölüm gibi temalar› ifllemifltir. fiiirlerinde en çok kad›n ve aflk temine yer veren Celâl Sahir, edebiyat›m›zda da
bir “kad›n flairi” olarak tan›n›r. Kad›n›n fliirindeki yeri ve önemini; “Kad›nlar olmasa öksüz kal›rd› efl’âr›m” dizesinde ifade eder. Tabiat, fliirlerinde, di¤er Edebiyat-›
Cedîde flairlerinde s›kça görülen akflam ve gece manzaralar› dikkati çeker. Beyaz
Gölgeler’deki “Leyâl-i Sâhiriyyet” bafll›¤› alt›ndaki fliirler bu türdendir. Dili di¤er
Edebiyat-› Cedide flairlerine göre daha sade olan Sahir, Tevfik Fikret ve Cenap gibi flairlerin gölgesinde kalm›fl, Edebiyat-› Cedîde içinde bu nedenle fazla öne ç›kamam›flt›r. fiair Edebiyat-› Cedîde döneminde kaleme ald›¤› fliirlerini Beyaz Gölgeler
(1909) adl› kitab›nda toplam›flt›r.
fiair, 1908’den sonra Fecr-i Âtî toplulu¤una kat›lm›fl, ard›ndan Millî Edebiyat
anlay›fl›n› benimsemifl, ‘Yeni Lisan’ hareketini desteklemifl, Türkçü düflünceyi savunmufl, bu anlay›fl do¤rultusunda Mehmet Emin’in etkisinde, sade bir dille ve
hece vezniyle manzumeler yazm›flt›r. Birinci Dünya Savafl›’n›n ç›kmas› üzerine
vatan temini iflleyen “Gönüllü Türküsü”, “Kafkas Türküsü”, “Köyde Kalan›n Türküsü” gibi fliirler kaleme alm›fl, bunlarda Halk fliirinin deyifl ve biçim özelliklerine yaklaflm›flt›r.
Eserleri
Beyaz Gölgeler (1909), Buhran (1909), Siyah Kitap (1912). fiairin bunlar›n d›fl›nda
‹stanbul ‹çin Mebus Namzetlerim, Kardefl Sesi, Müntehap Çocuk fiiirleri gibi eserleri bulunmaktad›r.
43
Özet
A M A Ç
1
A M A Ç
2
Edebiyat-› Cedide’nin flair kadrosunu tan›mak.
Tevfik Fikret ve Cenap fiehabettin, Edebiyât-› Cedîde’nin en ünlü flairleridir. Onlar›n yan›s›ra, Ali
Ekrem, Hüseyin Suat, Süleyman Nazif, Hüseyin
Sîret, Fâik Âli, Celâl Sahir, Süleyman Nesip ve H.
Nâz›m (Ahmet Reflit Rey) da, bu dönemin di¤er
önemli flairlerindendir.
Dönemin Tevfik Fikret, Cenap fiehabettin, Ali
Ekrem, Hüseyin Suat, Süleyman Nazif, Hüseyin Siret, Fâik Âli, Celâl Sahir gibi önde gelen
isimlerinin sanat hayat› ve fliirlerindeki geliflimi saptamak.
Edebiyât-› Cedîde flairlerinin hemen hepsi 1860
ve 70’li y›llarda do¤mufltur. Bu flairler, ilk fliir
denemelerini yapt›klar› 1880’li ve 1890’l› y›llarda önlerinde iki fliir tarz› ve iki fliir üstad› vard›. Bunlardan ilki Divan fliiri tarz›n› sürdüren
Muallim Naci, di¤eri ise fliirde yenilik yanl›s›
Recaizade Mahmut Ekrem. Edebiyat-› Cedîde’nin genç flairlerinin bir bölümü, bafllang›çta
bu iki fliir üstad›ndan da etkilendiler. Örne¤in
Tevfik Fikret, Cenap fiehabettin, Hüseyin Suat,
fliire bir flekilde Muallim Naci halkas›nda, Divan fliiri tarz›na uygun örneklerle bafllad›lar.
Ancak daha sonra, giderek Recaizade Mahmut
Ekrem ve Hâmit’in etkisinde, Bat› fliirinin yolunu izleyerek yeni tarzda fliirler kaleme ald›lar.
Ço¤u, yeni tarzdaki ilk fliirlerini 1890’l› y›llarda
Mektep, Malûmât, Maârif, ‹rtikâ, Mütalâa, Hazine-i Fünûn gibi dergilerde yay›mlad›.
Bu flairler, 1896 y›l›nda Servet-i Fünûn dergisinde topland›ktan sonra, ortak bir dil, duyufl
ve söyleyifl tarz› oluflturdular. fiiirlerinde genellikle, melâl, hüzün, gerçeklerden kaçma,
kötümserlik gibi duygular a¤›r bast›. Tanzimat’›n birinci kuflak flairlerinin tersine, aflk, tabiat, ölüm gibi bireysel temalar› ifllediler. Gerçeklerden kaç›p hayale s›¤›nma, romantik ve
duygusal aflklar, tabiat karfl›s›nda hüzünlenme,
hemen hepsinin fliirlerindeki ortak duygular
oldu. Bireyci, güzelli¤i ve biçimi öne alan, sanat sanat içindir ilkesine ba¤l› bir sanat anlay›fl›n› benimsediler. Genellikle parnasizmden ve
romantizmden etkilendiler. Alfred de Musset,
François Coppeé, Lamartine, Sully Prudhome
etkilendikleri bafll›ca Frans›z flairlerdi. Bunlardan Cenap, k›smen Verlaine’den ve sembolistlerden de etkilendi.
1896-1901 y›llar› aras›nda yazd›klar›nda, hemen hepsi ayn› dil tutumunu sürdürdüler; Bat› fliirinin etkisiyle fliirde yeni imgeler kullanmaya çal›flt›lar. Tanzimat’›n birinci kufla¤›n›n
tersine, fliirlerini süslü, sanatkârane, kapal› bir
dille yazd›lar. Vezinde, aruzu tercih ettiler. Hemen hepsi, anjambmanlar ve karfl›l›kl› konuflmalarla, fliiri düz yaz›ya yaklaflt›rd›lar, Divan
fliirinin naz›m biçimlerini kendilerine göre de¤ifltirdiler ve sone biçimine ra¤bet ettiler.
‹kinci Meflrûtiyet’in 1908’de ilân›ndan sonra,
Edebiyât-› Cedîde’nin ço¤u flairi, giderek bireyci sanat anlay›fl›n› terk etti. 1908 sonras›nda
meydana gelen siyasal olaylar, ortaya ç›kan
hürriyet havas› ve ard›ndan pefl pefle ç›kan savafllar (Trablusgarp, Balkan, Birinci Dünya ve
Kurtulufl Savafllar›) Edebiyat-› Cedîde flairlerini, toplumsal konular› ifllemeye yöneltti. Ço¤u
flair gibi onlar da bu y›llardan itibaren fliirlerinde istibdat, hürriyet, vatan sevgisi, savafl, orduya övgü, kahramanl›k gibi toplumsal konular›
ve millî temalar› ifllemeye bafllad›lar.
‹çerikte meydana gelen de¤iflime paralel olarak, Cenap fiehabettin d›fl›nda ço¤u flair
1908’den sonraki dilde sadeleflme hareketine
ayak uydurdu. fiiirlerini Servet-i Fünûn evresine göre daha sade bir dille yazd›lar ve hece
veznini kullanmaya bafllad›lar. Bu flairlerden
Cenap fiehabettin, Ali Ekrem, Hüseyin Suat,
Hüseyin Sîret, Fâik Âli, Celâl Sahir gibileri Cumhuriyet döneminde de fliir yazmay› sürdürdü;
ancak yenileflen edebiyata ayak uyduramad›lar
ve edebiyat tarihimizde birer Edebiyât-› Cedîde flairi olarak kald›lar.
44
A M A Ç
3
Edebiyat-› Cedide ile Türk fliirine getirilen yenilikleri ay›rt etmek.
Tanzimat’›n birinci kufla¤›, toplumsal konulara
a¤›rl›k veren, halk›n anlayabilece¤i sade bir Türkçe kullanmaya çabalayan bir edebiyat anlay›fl›n›
benimsemiflti. Ancak Ekrem ve Hâmit’le Tanzimat’›n toplumcu edebiyat anlay›fl›, bireyci bir anlay›fla ve süslü bir dile yöneldi. Edebiyât-› Cedîde’ye gelince, bu bireyci anlay›fl pekiflti. Edebiyât-› Cedîde flairleri, genelde bireysel ›st›raplar›n›, aflk, tabiat, aile hayat› ve ölüm gibi temalar›
ifllediler. Dili bildirme ve e¤itme arac› olmaktan
ç›kar›p, fliire özgü, sanatkârane bir dilin pefline
düfltüler. Bunun sonucunda, Türk fliirine al›fl›lmam›fl sözcük ve tamlamalar ve yeni imgeler getirdiler. Böylece daha ifllenmifl, ama kapal›; hatta
yapay bir fliir dili oluflturdular. Onlarla birlikte fliirde beyit hâkimiyeti k›r›ld›, anlam dizelere özgürce yay›ld›, karfl›l›kl› konuflmalarla fliir düz yaz›ya yaklaflt›r›ld›. Divan fliirine özgü klâsik naz›m
biçimleri de¤iflik biçimlerde kullan›ld›, müstezat
serbest bir hâle getirildi. Bat› fliirinden sone ve
terza rima biçimlerine ra¤bet gösterildi. fiairler
al›fl›lm›fl kafiye düzeninin d›fl›nda fliirler yazd›lar.
Aruzun de¤iflik kal›plar›n› bir fliirde kulland›lar.
fiiirde daha çok parnas ve romantiklerin etkisi alt›nda kald›lar.
45
1. Tevfik Fikret, ilk fliirlerini afla¤›daki gazetelerden
hangisinde ve hangi flairin etkisinde yay›mlam›flt›r?
a. Sâadet/Recaizade Mahmut Ekrem
b. Maârif/Abdülhak Hâmit
c. Tercümân-› Hakikat/Recaizade Mahmut Ekrem
d. Malûmât/Ahmet Midhat
e. Tercümân-› Hakîkat/Muallim Naci
6. Afla¤›dakilerden hangisi Cenap fiehabettin’in takma
ad›d›r?
a. ‹brahim Cehdî
b. Zahir
c. Gâve-i Zâlim
d. Dahhâk-› Mazlûm
e. Ayn Nadir
2. Afla¤›dakilerden hangisi Tevfik Fikret’in gerçeklerden kaç›p hayale s›¤›nma temas›n› iflledi¤i fliirlerinden
biridir?
a. Ömr-i Muhayyel
b. Sis
c. Bal›kç›lar
d. Ferdâ
e. ‹nanmak ‹htiyac›
7. Ali Ekrem’in “Küfeci Çocuk” fliirinde ifllenen tema
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Gerçeklerden kaç›p hayale s›¤›nma
b. Ölüm
c. Aflk
d. Toplumun yoksul kesimlerine duyulan merhamet
e. Gurbet
3. Afla¤›dakilerden hangisi Tevfik Fikret’in ‹ttihat ve
Terakkî’yi hicveden fliirlerinden biridir?
a. Sis
b. Rücû
c. Hân-› Ya¤ma
d. Bal›kç›lar
e. Gayyâ-y› Vücûd
8. Gizli Figânlar adl› eserin flairi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Hüseyin Suat
b. Ali Ekrem
c. Süleyman Nazif
d. Fâik Âli
e. Celâl Sâhir
4. Cenap fiehabettin’in “Dekadanlar” tart›flmas›na yol
açan fliiri afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Elhân-› fiitâ
b. Terâne-i Mehtâb
c. Yakazât-› Leyliye
d. Temâflâ-y› Hazân
e. Temâflâ-y› Leyâl
9. Hüseyin Sîret, Türk edebiyat›nda hangi fliirleriyle tan›nm›flt›r?
a. Kad›n ve aflk fliirleri
b. Melâl ve hüzün fliirleri
c. Özlem ve gurbet fliirleri
d. Ölüm fliirleri
e. Tabiat fliirleri
5. Cenap fiehabettin’in “Elhân-› fiitâ”adl› eseri afla¤›da
yazarlar› verilen hangi eserle ayn› konuyu ifller?
a. Yakup Kadri Karaosmano¤lu-Yaban
b. Mehmet Rauf-Eylül
c. Halit Ziya Uflakl›gil-Aflk-› Memnû
d. Recazide Mahmut Ekrem-Araba Sevdas›
e. Halit Ziya Uflakl›gil-Mâi ve Siyah
10. Fâik Âli’nin Fâni Teselliler adl› kitab›n›n önsözü
afla¤›daki hangi flairimizin hangi önsözünden etkiler tafl›r?
a. Ahmet Haflim/Piyale Mukaddimesi
b. Orhan Veli/Garip Mukaddimesi
c. Nam›k Kemal/Mukaddime-i Celâl
d. Abdülhak Hâmit/Makber Mukaddimesi
e. Nam›k Kemal/‹ntibah Ön Sözü
46
1. e
S›ra Sizde 1
Edebiyat-› Cedîde kufla¤›, gerek dönemin siyasal atmosferi, gerek romantik ve hayalperest mizaçlar› nedeniyle eserlerinde, gerçeklerden ve bu dünyadan kaç›p
hayalî âlemlere s›¤›nma ve hayal-hakikat çat›flmas› temini s›kl›kla ifllemifllerdir. Halit Ziya Uflakl›gil’in Mâi ve
Siyah roman› ve “Ferhunde Kalfa” adl› öyküsü, Hüseyin Cahit’in Hayât-› Muhayyel adl› öykü kitab›, Cenap
fiehabettin’in “Elhân-› fiitâ”, Fikret’in “Yeflil Yurt”, “Ömri Muhayyel”, “Süha ve Pervin” gibi fliirleri bu temay› iflleyen bafll›ca örneklerdir.
2. a
3. c
4. b
5. e
6. e
7. d
8. c
9. c
10. d
Cevab›n›z yanl›fl ise “Tevfik Fikret” bölümündeki “Muallim Naci Halkas›ndaki ‹lk fiiirler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Tevfik Fikret” bölümündeki “Hayal fliirleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Tevfik Fikret” bölümündeki “‹kinci Meflrûtiyet’ten Sonraki fiiirler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Cenap fiehabettin” bölümündeki “Edebiyat-› Cedide Evresi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Cenap fiehabettin” bölümündeki “Edebiyat-› Cedide Evresi” konusunu
Cevab›n›z yanl›fl ise “Cenap fiehabettin” bölümündeki “1908’den Sonra” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Ali Ekrem Bolay›r” bölümündeki “Edebiyat-› Cedide Evresi” konusunu
Cevab›n›z yanl›fl ise “Süleyman Nazif” bölümündeki “Edebiyat-› Cedide Öncesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Hüseyin Sîret Özsever” bölümündeki “Edebiyat-› Cedide Evresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›fl ise “Fâik Âli Ozansoy” bölümündeki “Servet-i Fünûn’dan ‹kinci Meflrûtiyet’e Kadar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Edebiyat-› Cedîde fliirinde, s›kça ifllenen temalardan
biri de toplumdaki zavall›, öksüz ve yoksul kimselere duyulan merhamet duygusudur. Fikret’in “Bal›kç›lar”, “Vagonda”, “Verin Zavall›lara” ve “Hasta Çocuk”u, bu fliirlerin en tan›nm›fllar›ndand›r. Fikret d›fl›nda Ali Ekrem, ‹smail Safa ve daha sonra Mehmet
Âkif, bu temay› iflleyen manzum hikâyeler yazm›flt›r.
Ali Ekrem’in “F›r›n Önünde”, “Kay›kç›”, “Hamal”, “Küfeci Çocuk”, ‹smail Safa’n›n “Öksüz Ahmet” adl› fliirleri ve Mehmet Âkif’in “Küfe” ve “Hasta”s› bu tür fliirlerdendir.
S›ra Sizde 3
Servet-i Fünûn döneminde, özellikle Cenap fiehabettin’in ve di¤er Edebiyât-› Cedîde flairlerinin fliirlerinde al›fl›lmad›k imgelere, pek kullan›lmayan kelime
ve tamlamalara yer vermesi kimi yazarlarca yad›rganm›flt›r. Ahmet Midhat Efendi, bu al›fl›lmad›k tamlama
ve imgeleri kullanmalar›ndan ve dilin yap›s›n› bozduklar›ndan dolay› 1897’de Sabah gazetesinde yay›mlad›¤› “Dekadanlar” bafll›kl› yaz›yla Cenap’› ve
Edebiyat-› Cedîde flairlerini elefltirir. Cenap, buna önce “Dekadizm Nedir?” bafll›kl› bir makale ile cevap
verir. Yaz›s›nda ça¤dafl Frans›z fliiri ve ak›mlar› hakk›nda de¤erlendirmelerde bulunur. Ard›ndan ayn›
konu üzerinde “Yeni Tabirât”, “Yeni Elfâz” adl› yaz›lar›n› kaleme al›r. Tart›flma, daha sonra Süleyman Nesip, Ahmet Hikmet, Hüseyin Cahit, fiemsettin Sami
gibi yazarlar›n kat›lmas›yla sembolizm üzerinde yo¤unlaflarak büyür. Sonunda Ahmet Midhat Efendi Tarîk’te yay›mlad›¤› “Teslim-i Hakîkat” bafll›kl› yaz›s›yla tart›flmay› bitirir.
47
S›ra Sizde 4
Cenap fiehabettin, Edebiyat-› Cedîde içinde fliir ve musiki, dil ve kelime musikîsi, fliirde âhenk ö¤eleri ve vezin gibi konular üzerinde önemle durmufl bir flairdir.
Bu konu hakk›nda, çeflitli dergilerde “Frans›z Edebiyat› Cedîdesine Dairdir”, “Yeni Elfâz”, “Tahrîb-i Lisân”, Mesâî-i Lisâniyye”, “Lisan›m›z I”, “Lisan›m›z›n ‹htiyaçlar›”,
“fiiir ve Musikî”, “Güfte ve Beste” bafll›kl› yaz›lar kaleme
alm›flt›r. fiairin görüflüne göre, musikî fliirin en önemli
unsurlar›ndand›r. Çünkü fliirde anlam ile musikî birbiriyle iliflkilidir. fiiirde musikî, kelimeler, kelime içindeki
sesler, kelimelerin dizilifli ve vezinlerle sa¤lan›r. fiair
bundan dolay›, fliirlerinde özellikle müzikalite de¤eri
olan yeni kelime ve tamlamalar kullanmaya özen göstermifl; hatta fliirlerinde geçen ‘garip kelime ve tamlamalar’ nedeniyle dekadanl›kla suçlanm›flt›r. Cenap ayr›ca, fliirin konusu ile vezinler aras›nda da bir münasebet
oldu¤unu düflünür. Örne¤in oynak bir vezin ile mersiye söylenemez veya sâkinâme yazarken a¤›r, hareketsiz vezinler kullan›lmaz.
S›ra Sizde 5
1897 y›l›nda ç›kan Türk-Yunan Savafl›, Edebiyat-› Cedîde
döneminde pek çok fliire konu olmufltur. Hatta o dönemde çeflitli dergiler, bu savafl› konu edinen özel say›lar yay›mlam›fllard›r. Recaizade Mahmut Ekrem “Asker-i
Osmâniyân”, “fiehid Ezel”, “Abdülhak Hâmit, “Ordu-y›
Humâyun’da Bir fiair”, Mehmet Emin “Cenge Giderken”,
Tevfik Fikret “Hasan’›n Gazas›”, T. Fikret ve ‹smail Safa
ortaklafla “Teflyîden Avdette”, ‹smail Safa “Gazileri ‹stikbal” ve fiehid-i Muhterem Abdülezel Pafla” adl› fliirlerini,
1897 Türk-Yunan Savafl› nedeniyle yazm›fllard›r.
S›ra Sizde 6
Lâne-i Melâl (1910), dört bölümden oluflmaktad›r. Bu
bölümler s›ras›yla; “Lâne-i Melâl”, “Takrîr-i Melâl”, “Siyahtan Beyazdan” ve “Pont -Aven” bafll›klar›n› tafl›r. fiair,
“Lâne-i Melâl” ad›n› verdi¤i birinci bölümde, ilk efli Saide
Han›m’›n ölümü ve o¤lu Safvet’in öksüzlü¤ünden duydu¤u ac›y› ve ›st›rab› dile getiren fliirlere yer vermifltir.
“Takrîr-i Melâl” bafll›kl› ikinci bölümde, ölümün neden
oldu¤u çeflitli duygu ve düflünceleri ifade eden fliirler bulunur. “Siyahtan Beyazdan” bafll›kl› bölümdeki fliirlerde
ise, kimi kez tabiat tasvir edilir, kimi kez de türlü duygusal olaylar manzum hikâye tarz›nda anlat›l›r. Kitab›n
“Pont-Aven” bafll›kl› bölümünde yer alan fliirlerde de, flairin Paris’te yaflad›¤› aflklar ve sevgililer anlat›lmaktad›r.
Akay, H. (1998). Servet-i Fünûn fiiir Esteti¤i, ‹stanbul, Kitabevi.
Akyüz, K. (1947). Tevfik Fikret, Ankara, AÜ DTCF Yay›n›.
Akyüz, K. (1986). Bat› Tesirinde Türk fiiiri Antolojisi, ‹stanbul: ‹nk›lâp Kitabevi.
Akyüz. K. (1995). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana
Çizgileri, ‹stanbul, ‹nk›lâp Kitabevi.
Bilgegil. K. (1980). Yak›n Ça¤ Türk Kültür ve Edebiyat› Üzerinde Araflt›rmalar II, Erzurum, Atatürk
Üniversitesi Yay›nlar›.
Enginün, ‹. (1989). Cenap fiahabettin, Ankara: Kültür
Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Ercilasun, B. (1990). Büyük Türk Klâsikleri, C.10. ‹stanbul: Ötüken-Sö¤üt Yay›nlar›.
Gürsoy, B. A. (2001). Hüseyin Suad Yalç›n, Hayat› ve
Eserleri, Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.
Kaplan. M. (1971). Tevfik Fikret, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.
Kaplan. M. (1978). fiiir Tahlilleri 1, ‹stanbul, Dergâh
Yay›nlar›.
Karaca. N.T (1992). Celal Sahir Erozan, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Karaca, A. (2006). Servet-i Fünûn Edebiyat›, Ankara,
Akça¤ Yay›nlar›.
Karakafl. fi. (1988). Süleyman Nazif, Ankara, Kültür ve
Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Karatafl, T. (2011). Hüseyin Sîret, ‹stanbul, Timafl Yay›nlar›.
Okay, O. (2011). Edebiyat ve Edebî Eser Üzerine, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.
Parlat›r, ‹. (1987). Ali Ekrem Bolay›r, ‹stanbul, Kültür
Bakanl›¤› Yay›nlar›.
3
Amaçlar›m›z
Tanzimat roman› ile Edebiyat-› Cedide roman› aras›ndaki farklar› belirleyebilecek,
Edebiyat-› Cedide roman›n›n Bat› Edebiyat›’ndan hangi aç›lardan etkilendi¤ini tart›flabilecek,
Edebiyat-› Cedide romanc›lar›n›n kulland›¤› teknikler ve iflledi¤i temalar›
aç›klayabilecek,
Edebiyat-› Cedide roman›n› temsil eden Halit Ziya (Uflakl›gil), Mehmet Rauf,
Hüseyin Cahit (Yalç›n) gibi yazarlar›n romanlar› ve roman anlay›fllar› hakk›nda tart›flabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Roman
Halit Ziya Uflakl›gil
Mehmet Rauf
Hüseyin Cahit
• Realizm
• Natüralizm
• Romantizm
‹çindekiler
II. Abdülhamit Dönemi
Türk Edebiyat›
Edebiyat-› Cedide
Roman›
• G‹R‹fi
• EDEB‹YAT-I CED‹DE ROMANI
Edebiyat-› Cedide Roman›
G‹R‹fi
Bilindi¤i gibi roman ve hikâye Türk Edebiyat›’na Tanzimat Edebiyat›yla giren türlerden ikisidir. O döneme kadar Türk okuyucusunun roman ve hikâye ihtiyac›n›
karfl›layan halk hikâyeleri ve mesneviler vard›r. Fakat yenileflme hareketleriyle birlikte Osmanl› toplumunun zihniyetinde meydana gelen de¤iflmeler, hayata ve
dünyaya bak›fl tarz›, en önemlisi de Bat› Edebiyat›’n›n Osmanl› ayd›n› taraf›ndan
tan›nmas› (bu tan›nma do¤rudan okuma veya çeviriler yoluyla olmufltur), bu tür
eserleri okuyucu nezdinde yetersiz k›lm›flt›r.
Çeflitli araflt›rmalar Tanzimat dönemi Türk roman ve hikâyesinin iki çizgide geliflti¤ini iddia ederler. Bunlardan birincisi Ahmet Midhat Efendi’nin bafl›n› çekti¤i,
daha sonra Ahmet Rasim ve Hüseyin Rahmi Gürp›nar’in sürdürdü¤ü popülist roman ve hikâyedir. Bu çizgi temelde Bat›’daki roman ve hikâyeyi esas almakta birlikte, geleneksel anlat› türlerini de göz ard› etmez. Amaç, o zamana kadar ço¤unlukla “dinleme”ye al›flm›fl kitleyi “okuma”ya al›flt›rmakt›r. ‹kincisi ise Nam›k Kemal’in ‹ntibah roman›yla bafllat›lan ve edebîli¤in öne ç›kar›ld›¤› çizgidir. Birincilerin halk›n bilgi ve kültürünü artt›rmaya yönelik tavr›na karfl›l›k ikinciler gelene¤e
çok fazla ba¤l› kalmadan do¤rudan ayd›n kesime hitap etmifllerdir. Birincilerin vakaya büyük önem vermelerine karfl›l›k ikincilerin insan psikolojisini de öne ç›kard›klar›, dil olarak da daha sanatkârane bir söyleyifle yöneldikleri görülür.
Edebiyat-› Cedide toplulu¤u ile ilgili söyleyece¤imiz bir di¤er husus, roman ve
hikâyecilerin ba¤l› oldu¤u edebî ak›mlarla ilgilidir. Tanzimat’›n birinci neslini temsil eden Ahmet Midhat Efendi, Nam›k Kemal, fiemsettin Sami ve ikinci nesilden Mizanc› Mehmet Murat, romantizmin etkisinde eserler vermifllerdir. Buna karfl›l›k
ikinci nesilden Sami Paflazade Sezai, Recaizade Mahmut Ekrem, Ara Nesil’den Nabizade Naz›m realist ve natüralist tarzda roman ve hikâyeler yazm›fllard›r. Bu yazarlar›n ba¤l› oldu¤u ak›mlar onlar›n eserlerinin temalar›n›, temalar›n ifllenifl flekillerini ve en önemlisi anlat›m tekniklerini etkilemifltir.
Tanzimat yazarlar› hangi edebî ekollere ba¤l›d›r?
SIRA S‹ZDE
Tanzimat’›n ikinci kufla¤› ile Ara Nesil’in, Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun oluflD Ü fi Ü N E L ‹ M
mas›nda bir zemin oluflturduklar› bilinmektedir. Bu iki kufla¤›n faaliyetleri, verdikleri eserler ve edebiyat anlay›fllar›, Edebiyat-› Cedideciler üzerinde etkili olmufltur.
S O R U
Nitekim bu noktada Recaizade Mahmut Ekrem’in Edebiyat-› Cedidecilerin
büyük
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
50
ço¤unlu¤unun hocas› oldu¤u da hat›rlanmal›d›r. Recaizade Mahmut Ekrem, ö¤rencisi Tevfik Fikret’i yan›na alarak, yine eski ö¤rencisi Ahmet ‹hsan’›n ç›kard›¤› Servet-i Fünun’u yenilikçi gençlerin dergisi haline getirmifltir. Daha da önemlisi Ekrem, bununla da kalmam›fl y›llar önce kaleme ald›¤› ve çok ses getirecek roman›
Araba Sevdas›’n› burada tefrika ettirmifltir. Böylece yenilik yanl›s› edebiyatç›lar›n
lideri konumundaki bir “üstad”, bir “hoca” olarak bu gençleri destekledi¤ini ortaya koymufltur.
EDEB‹YAT-I CED‹DE ROMANI
Edebiyat-› Cedide fliirinin ilkelerini ortaya koyan sanatç› nas›l Cenap fiahabettin ise
bu topluluk roman›n›n ilkelerini belirleyen de Halit Ziya Uflakl›gil (1867-1945)’dir.
Çünkü Halit Ziya yaz› hayat› süresince sadece roman yazmakla yetinmemifl, ayn›
zamanda bir tür olarak roman konusunda kafa yormufltur. Halit Ziya daha ‹zmir’de
yaflad›¤› y›llarda arkadafllar›yla ç›kard›¤› Hizmet gazetesinde Hikâye bafll›¤›yla bir
seri yaz› yazar. 1891 y›l›nda ayn› adla kitaplaflt›rd›¤› bu eserinde Halit Ziya, Bat›’da
ve bizde roman›n tarihini verir. Daha sonra “Hayaliyyun” ad›n› verdi¤i romantik
roman›n temsilcileri ile “Hakikiyyun” ad›n› verdi¤i realist roman›n temsilcilerini ve
eserlerini karfl›laflt›r›r. Bunlara ilave olarak “Masalc›lar” olarak nitelendirdi¤i popülist romanc›lara yer verir. Bunlar›n sanat yapmak gibi bir amac› olmad›¤›ndan, bütün gayelerinin para kazanmak oldu¤undan söz eder. Halit Ziya romantik roman›
elefltirirken realist roman› yüceltir ve kendisinin de realist romandan yana oldu¤unu söyler. Bizde Ahmet Midhat Efendi’yi romantik olmas› bak›m›ndan elefltirmekle beraber onun roman tarihinde önemli bir ifl yapt›¤›n› da teslim eder:
“Bizde hikâye yazan yaln›z bir kifli var o da Ahmet Midhat Efendi hazretleridir. Birkaç eserleri hayaliyyundan tercüme olunan eserlere g›pta-res olacak derecede güzeldir. Ahmet Midhat Efendi hazretleri hakiki de¤ildir. Fakat baz› mühmelâne veya zamana tevfik-i hareketle yaz›lan eserlerinden kat-› nazar hikâye-nüvisan aras›nda
bir mevki-i mümtaz ihraz edecek kadar muktedir bir hayalîdir.
Bizde baflka bir hikâye yazan kimse görmüyorum. Baz› ufak tefek f›kralar, sahiplerine hikâye-nüvis nam›n› kazand›racak kadar mühim addolunmaz san›r›m.” (Halit Ziya, 1998, 124).
Halit Ziya sanat hayat› boyunca dördü ‹zmir’de, dördü ‹stanbul’da olmak üzere sekiz roman yazm›flt›r. Bunlardan Sefile, Nemide, Bir Ölünün Defteri, Ferdi ve
fiürekâs› ‹zmir döneminde, Mai ve Siyah, Aflk-› Memnu, K›r›k Hayatlar, Nesl-i Ahir
‹stanbul döneminde yaz›lm›flt›r. Sefile, Hizmet gazetesinin ilk say›s›ndan itibaren
(13 Kas›m 1887) 73 say› tefrika edilir. Tefrika bittikten sonra Recaizade Mahmut
Ekrem bu kitab›n bas›lmas› için ‹stanbul’a gönderilmesini istemifl, ancak Encümeni Teftifl ve Muayene Heyeti taraf›ndan ‹slamî kurallara ayk›r› bularak yay›mlanmas›na izin verilmemifltir. Halit Ziya sonraki dönemlerde bu eserini kitap haline getirmemifltir. Di¤er taraftan tefrikas› yar›m kalan K›r›k Hayatlar ancak çok sonra
1924’te kitap haline gelir. Son roman Nesl-i Ahir ise yazar taraf›ndan Sabah gazetesinde tefrika edilmifl, ancak kitap olarak bas›m› gerçeklefltirilememifltir. Bunlardan ilki ve sonuncusu ancak 2000’li y›llarda kitap olarak neflredilebilmifltir. Halit
Ziya’n›n romanlar›n›n konusu ana hatlar›yla flöyledir:
Sefile roman›nda küçük yaflta önce babas›n› ard›ndan da annesini kaybeden
Mazlume, bir süre komflular›na s›¤›n›rsa da daha sonra sokakta kal›r. K›z› ‹kbal ile
3. Ünite - Edebiyat-› Cedide Roman›
yaflayan Mihriban isimli bir kad›n onu meydanda görür ve kendisiyle evine gelmesini teklif eder. Mazlume tereddüt ederse de s›¤›nacak bir kap›s› olmad›¤›ndan
onunla gitmeye mecbur olur. Mihriban ve ‹kbal kötü yola düflmüfl iki kad›nd›r ve
bu yolla evin geçimini sa¤layan ‹kbal vereme yakalanm›flt›r. ‹kbal’in ‹hsan adl› bir
âfl›¤› vard›r. Mazlume durumu anlad›¤›nda oradan uzaklaflmak isterse de gidecek
yeri olmad›¤›ndan bir fley yapamaz. Bir süre sonra ‹hsan, Mazlume’yi zorla elde
eder. Bu durum ‹kbal’in hastal›¤›n›n ilerlemesine ve ölümüne sebep olur. Önceleri Mazlume, ‹hsan’la birlikte yaflarsa da daha sonra ‹hsan onu terk eder. Mihriban
Han›mla geçinemeyen Mazlume de evi terk eder ve bir genelevde çal›flmaya bafllar. Burada ‹hsan’dan olan çocu¤unu düflürür. Bu durum, onun ‹hsan’dan nefret
etmesine yol açar. Bir gün ‹hsan geneleve gelir, arad›¤› intikam f›rsat›n› bulan Mazlume, diflleriyle onun bo¤az›n› parçalar. Kendisi de orada ölür.
Halit Ziya’n›n ikinci roman› Nemide, do¤um esnas›nda annesini kaybeden Nemide’nin roman›d›r. Nemide babas›yla yaflamaktad›r. Babas› fievket Beyin iki meflgalesi vard›r. Birincisi bahçesinde yetifltirdi¤i güller, di¤eri de hayat›n› adad›¤› ve
mutlu olmas› için her çabay› gösterdi¤i k›z›... Nemide amcas›n›n o¤lu Nail’le küçük
yafltan itibaren birlikte büyümüfltür ve Nail’e karfl› duygusal bir ba¤l›l›¤› vard›r. Nail t›p e¤itimi almak üzere Paris’e gider. Bu arada Nemide, Nail’in teyzesini k›z› Nahit’le tan›fl›r ve aralar›nda bir dostluk kurulur. Nail e¤itimi tamamlayarak dönünce
Nemide ile niflanland›r›l›r. Ancak Nahit de Nail’e âfl›kt›r ve bu duruma raz› olmaya
niyeti yoktur. Bir süre sonra Nail’in kalbini çalar. Bu durumun fark›na varan Nemide aradan çekilir ve bizzat onlar› birlefltirmek için etkin bir rol oynar. Ancak sinirsel yap›s› sa¤l›ks›z olan Nemide bu duruma dayanamaz ve ölür.
Bir Ölünün Defteri kurgu bak›m›ndan Nemide’ye çok benzer. Sadece erkek ve
kad›n kahramanlar yer de¤ifltirmifl gibidir. Osman Vecdi küçük yaflta annesini kaybeder ve babas› onu halas›na emanet ederek uzaklara gider. Hala da k›z› Nigâr’la
yaflamaktad›r. Nigâr’la büyüyen Osman Vecdi Galatasaray Lisesi’nde okumaya bafllar. Okuldaki en iyi arkadafl› Hüsam’› hafta sonlar› halas›n›n evine götürür. Daha
sonra Vecdi doktor, Hüsam gazeteci olur. Hala, Vecdi ile Nigâr’› evlendirmek ister.
Ancak bu gelifl ve gidifller s›ras›nda Hüsam ile Nigâr aras›nda duygusal bir ba¤
oluflmufltur. Nigâr annesinin talebine karfl› ç›kar. Nigâr ve Hüsam’›n birbirini sevdi¤ini anlayan Osman Vecdi, aflk›n› kalbine gömerek aradan çekilir ve evlenmeleri için elinden geleni yapar. Art›k Osman Vecdi, yaflama flevkini kaybetmifltir ve savafla gönüllü olarak kat›l›r. Savaflta ölmek için çok çaba gösterse de ancak kolunun
birini kaybederek geri döner ve herkesten uzak bir inziva hayat› yaflamaya bafllar.
Bu arada sa¤l›¤›na dikkat etmemektedir. Bir gece evine ça¤›rtt›¤› Hüsam’a hat›ra
defterini teslim ederek çok bekledi¤i ölüme kavuflur.
Ferdi ve fiürekâs›’nda ‹smail Tayfur babas›n›n ölümü üzerine e¤itimini yar›da
b›rakarak onun ölmeden önceki görevini sürdürür. ‹smail Tayfur annesi ve babas›n›n y›llar önce sokakta bulup eve getirdi¤i Saniha ile oturmaktad›r ve Saniha’ya
âfl›kt›r. Bu arada patronunun k›z› Hacer de ona âfl›k olur. Annesinden ve patronundan gelen bask›larla Hacer’le evlenmeyi kabullenir. Saniha ailenin selameti için bu
durumu sineye çeker. ‹smail Tayfur, Hacer’le evlendikten sonra onunla mutlu olamayaca¤›n› anlar ve Saniha’yla olan iliflkisini sürdürür. Bir süre sonra kocas›n›n evi
terk edece¤ini ö¤renen Hacer, bulunduklar› odan›n kap›s›n› kilitleyerek oday› atefle verir. ‹smail Tayfur, anahtar› Hacer’in elinden zorla al›p d›flar› ç›kar›r, ama Hacer art›k ölmüfltür. ‹smail Tayfur orada ç›ld›r›r. Roman›n sonunda yine ‹smail Tayfur, annesi ve Saniha ayn› evde yaflamaya devam ederler.
51
52
SIRA S‹ZDE
2
Yazar›n ‹stanbul dönemine ait ilk roman› olan Maî ve Siyah’ta yine babas›n›n
D Ü fibaht
ÜNEL‹M
ölümüyle bir
dönüflümü yaflayan Ahmet Cemil’in hikâyesi vard›r. Babas›n›n
ölümüyle ailesinin sorumlulu¤unu üstlenmek durumunda kalan Ahmet Cemil, bir
yandan tercümeler
S O R U yapmaya bafllar. Di¤er taraftan da son s›n›f›n› okumakta oldu¤u okulunu bitirmeye çal›fl›r. Bir tavsiye üzerine Mir’at-› fiuûn gazetesine çal›flmak
üzere baflvurur ve baflvurusu kabul edilir. Ahmet Cemil gelece¤e dair hayalleri
D‹KKAT
olan, flair mizaçl› bir gençtir. Üç önemli hayali vard›r: Okulu bitirmek, birçok yenili¤i denedi¤i fliir kitab›n› tamamlamak ve âfl›k oldu¤u okul arkadafl› Hüseyin
S‹ZDE Lâmia’yla evlenmek... Bu arada arkadafllar›n›n arac›l›¤›yla
Nazmi’nin SIRA
k›z kardefli
k›z kardefli ‹kbal’i matbaa müdürünün o¤lu Vehbi ile evlendirir. Ahmet Cemil bir
süre sonra yazmak hayaliyle yan›p tutufltu¤u eserini bitirir ve onu Hüseyin NazAMAÇLARIMIZ
mi’nin köflkünde sanat âlemine tan›t›r. Gazetede çal›flan ve edebiyatta eskinin
temsilcisi olan Râci’nin eseri hakk›ndaki haks›z tenkitleri d›fl›nda, eser orada bulunanlar taraf›ndan
be¤enilmifltir. Ancak bu baflar› ayn› zamanda Ahmet Cemil’in
K ‹ T A P
hayat›ndaki olumsuzluklar›n da bafllang›c› olur. Enifltesi Vehbi k›z kardefliyle iyi
geçinmez ve onun ölümüne sebep olur. Matbaa için al›nan borç ödenemez ve
Ahmet Cemil’in ipotek edilen evi ellerinden ç›kar. Lamia baflkas›yla niflanlanm›fl,
TELEV‹ZYON
Ahmet Cemil Mirat-› fiuun’dan kovulmufltur. Birden mavi hayallerinden uzaklaflarak siyah gerçeklerin içinde kalan Ahmet Cemil, hayal k›r›kl›¤›na u¤rar ve eserini
imha eder. Sonunda bir gece annesiyle birlikte taflrada bir memuriyete gitmek
‹ N T E R N E Tayr›l›r.
üzere ‹stanbul’dan
Halit Ziya’n›n en baflar›l› roman› olarak kabul edilen Aflk-› Memnu roman›nda,
Adnan Beyin yaflça kendisinden oldukça küçük, genç ve güzel efli Bihter ile ye¤eni Behlül aras›ndaki evlilik d›fl› iliflki konu edilir. Adnan Bey, kendisinden çok
genç ve güzelli¤iyle bilinen Bihter’le evlenmek ister. Annesi Firdevs Han›m bu evlili¤e raz› olmaz, ama Bihter diretir ve evlilik gerçekleflir. Bihter’in diretmesinin iki
önemli sebebi vard›r. Birincisi zengin bir evde rahat yaflamak, ikincisi de halk aras›nda ad› kötüye ç›km›fl annesinin durumuna düflmemektir. Adnan Beyin kona¤›nda kendisinden baflka ilk evlili¤inden Nihal adl› bir k›z›yla Bülent adl› bir o¤lu vard›r. Bafllang›çta her fley iyi giderse de bir süre sonra Bihter, sadece zenginli¤in, rahat yaflamak için yeterli olmad›¤› gerçe¤iyle yüz yüze gelir. Bir gün önemsiz bir
konuyu konuflmak için odas›na girdi¤i kocas›n›n ye¤eni Behlül taraf›ndan bafltan
ç›kar›l›r ve romana ad›n› veren yasak aflk bafllar. Ancak Behlül, uzun süreli aflk yaflayacak bir insan de¤ildir ve bir süre sonra Nihal’le ilgilenmeye bafllar. Bihter’in
annesi Firdevs Han›m, Bihter ve Behlül aras›nda bir iliflki olmas›ndan flüphelenerek, k›z›ndan âdeta intikam al›rcas›na Nihal ile Behlül’ü evlendirmek gerekti¤ini aile üyelerine söyler. Do¤al olarak Bihter buna fliddetle karfl› ç›kar, ama bu iflin önüne geçemez. Behlül’le Bihter’in bir tart›flmas›na flahit olan Nihal, orada bay›l›r. Adnan Bey k›z›n›n yan›na geldi¤inde Bihter, Adnan Bey’in odas›na gider, Behlül de
kaçar. O s›rada Adnan Bey’in yan›na gelen ve Nihal’i gizli bir aflkla seven Beflir, flahit oldu¤u bu yasak aflk› ona anlat›r. Adnan Bey’in silah›n› alan Bihter kendisini
odas›na kilitleyerek intihar eder.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
Halit Ziya’n›n
‹zmir
döneminde yazd›¤› romanlar› hangileridir?
SIRA
S‹ZDE
3
Ferdi ve fiürekâs›
ile Aflk-› Memnu romanlar›, sonlar› bak›m›ndan nas›l bir benzerlik
SIRA S‹ZDE
gösterirler?
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Halit Ziya’n›n yedinci roman› K›r›k Hayatlar, kurgu bak›m›ndan onun en karmafl›k roman›d›r. Roman›n baflkiflisi Ömer Behiç t›p tahsilini yurt d›fl›nda tamamlam›fl bir doktordur. Kar›s› Vedide ve iki k›z›yla yaflamaktad›r. Evine ve ailesine ba¤l›d›r. Aflk-› Memnu roman›ndaki “Melih Bey tak›m›” gibi bu romanda da “Veli Efendi’nin k›zlar›” vard›r. Veli Efendi’nin k›zlar›ndan Neyyir, tan›flt›¤› Ömer Behiç’i k›sa
sürede etkisi alt›na al›r. Ömer Behiç böyle bir iliflkiye bir süre direnirse de sonunda onunla bir terzi odas›nda buluflmaya bafllar. Ancak bu iliflki de mutluluk vermez
Ömer Behiç’e. Bu arada küçük k›z› Leyla’n›n hastal›¤› ilerler. Neyyir de zengin bir
adamla evlenmek üzeredir. Neyyir, Ömer Behiç’e, evlendikten sonra da onunla
görüflece¤ini söyler. Ömer Behiç bunu kabul etmez. Ömer Behiç’in k›z› ölür. Neyyir haber yollay›p onu ça¤›r›rsa da o gitmez. Sonunda Ömer Behiç büyük bir piflmanl›k içinde evine döner.
Halit Ziya’n›n son roman› Nesl-i Ahîr’de genç yaflta dul kalm›fl ve uzun y›llar
Avrupa’da kald›ktan sonra yurda dönmüfl Süleyman Nüzhet’in hikâyesi anlat›l›r.
Avrupa’dan dönen Süleyman Nüzhet’in k›z› Azra, art›k bir genç k›z olmufltur.
High School’u bitiren Azra babas›yla birlikte Büyükada’da yaflamaya bafllar. Süleyman Nüzhet burada enifltesinin 22 yafl›ndaki ye¤enine tutulur, ancak k›z›n›n
mutlulu¤unu düflünerek ona evlenme teklifinde bulunamaz. Bu arada Süleyman
Nüzhet’in Avrupa’dan dönerken tan›flt›¤› gençlerden ‹rfan ihtilalci bir idealisttir.
‹rfan, Süleyman Nüzhet’in evine s›k s›k gider ve Azra ile aralar›nda bir yak›nl›k
do¤ar. Ancak ‹rfan bir suikasta kat›l›r ve yakalan›p arkadafllar›n› ele vermekten
korkarak intihar eder. Roman›n sonunda t›pk› Maî ve Siyah’taki gibi baba k›z yine bafl bafla kal›rlar.
Yukar›da da belirtildi¤i üzere Halit Ziya realizme ba¤l› kalm›fl ve roman ve hikâyelerini bu anlay›fl dahilinde verme çabas› içinde olmufltur. Baz› acemilikler içerse de ilk romanlar›ndan itibaren realist teknikleri eserlerinde kullanan Halit Ziya,
ilk roman› Sefile ile bilinçli bir girifl yapm›flt›r. Yazar bu eserini Ahmet Midhat taraf›ndan romantik anlay›flla kaleme al›nm›fl olan Henüz On Yedi Yafl›nda adl› roman›na alternatif olarak yazm›flt›r. Her iki eserde de kötü yola düflmüfl birer genç k›z
vard›r. Ancak her iki yazar›n bu konuyu iflleyifl flekilleri farkl›d›r. Ahmet Midhat kötü yola düflen k›z›, eserin baflkahraman›yla evlendirerek onu bu ortamdan çekip ç›kar›r. Buna karfl› Halit Ziya’n›n roman›nda kötü yola düflen k›z›n de¤iflimi sebep
sonuç iliflkileriyle verilerek roman bir faciayla bitirilir. Bu konuda Halit Ziya’n›n Hikâye adl› eserindeki flu tespit, dikkat çekici ve dolayl› bir karfl›laflt›rma olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r:
“Hakikiyyun’da [Realizm’de] bir fahifle görürüz. Bu bir fahifle olmaktan baflka bir fley
de¤ildir. Hayaliyyun [Romantizm] bize bir fahifle gösterir, bu bir melektir.
Biz kerih fahifleler, sefil caniler, alçak adamlar, müstekreh sarhofllar, fakat hakiki
adamlar görmeyi; sehaib-i hayalat›m›z aras›ndan peri k›zlar› seyretmeye tercih
ederiz.”
Halit Ziya daha bu ilk eserinde romantik bir eserle ayn› konuyu iflleyerek -fakat ondan farkl› olarak- baz› realist teknikleri kullanmak suretiyle âdeta bir meydan okuma gerçeklefltirmifltir. Bu aç›dan Prof. Dr. Ömer Faruk Huyugüzel’in flu
tespiti çok önemlidir:
53
54
“Bütün aksamalara ra¤men Sefile, Henüz On Yedi Yafl›nda roman›ndan birçok yönden üstün ve yeni bir eserdir. Sefile, ayr›ca kulland›¤› objektif anlat›m yollar› bak›m›ndan roman tarihimizin ilk realist, hatta natüralist roman›d›r. Yanl›fl bir flekilde
bizde ilk realist roman kabul edilen Sami Paflazade Sezai’nin Sergüzeflt’i, Sefile’den
iki, y›l sonra 1888’de yay›mlanm›flt›r” (Huyugüzel, 1995, 35).
Geriye Dönüfl Tekni¤i: Olay
örgüsü tipi. Anlat› türü
eserlerdeki olay›n kronolojik
de¤il, geriye dönüfllerle
anlat›lmas›.
Halit Ziya’n›n romanlar›nda kulland›¤› realist tekniklerden biri, olaylar›n gidiflat›n› keserek geriye dönüfl metodunu kullanmas›d›r. Böylece olaylar›n ve kiflilerin geçmiflini anlatarak yaflanan zamandaki olaylar›n sebepleri ortaya konur ki, bu
realizmin en önemli ilkelerinden biri olan determinizmin ifadesidir. Sözgelimi Sefile roman›nda olay ya¤murlu bir havada, Bayez›t Meydan›’nda bir köfleye s›¤›nm›fl
çaresiz Mazlume’nin tan›t›lmas›yla bafllar. Daha sonra geriye dönüfllerle Mazlume’nin yaflad›¤› felaketler, önce babas›n›n, sonra da annesinin ölümü ve Mazlume’nin annesine benzeyen içe kapal› hassas mizac› üzerinde durulur. Öyle ki bu
meydanda aç ve sefil vaziyette bekleyen Mazlume’nin bir süre sonra hiç tan›mad›¤› bir kad›n›n peflinden gitmesini okuyucu yad›rgamaz. Benzer bir durum yine Mai
ve Siyah roman›nda babas›n›n ölümüyle hayat›n›n ak›fl› tersine dönen Ahmet Cemil için de geçerlidir. Yine Nemide roman›na ad›n› veren Nemide’nin h›rç›n ve asabi olma sebebini ortaya koymak için geriye dönüfl tekni¤iyle annesinin do¤um s›ras›nda ölüflünden öncesi anlat›l›r ve böylece Nemide’nin baz› mizaç özelliklerinin
annesinden geçti¤i sezdirilir.
Yine realist anlay›fla uygun olarak Halit Ziya, romanlar›nda olaydan çok tasvir
ve tahlillere yer vermifltir. Bilindi¤i gibi I. kuflak Tanzimat roman› ile II. kuflak Tanzimat roman› aras›ndaki en önemli farklardan biri de olay merkezli romanlardan
kifli merkezli romanlara geçilmifl olmas›d›r. Nitekim Sergüzeflt’te Dilber, Araba Sevdas›’nda Bihruz romanlar›n merkezindeki kiflilerdir ve olaylar ikinci plana at›larak
bu flah›slar›n iç dünyalar› öne ç›kar›lm›flt›r. Bu durum elbette söz konusu yazarlar›n realist anlay›fla ba¤l› olmalar›yla ilgilidir. Ayn› durum Halit Ziya’n›n hemen bütün romanlar›nda kendini gösterir.
Realizmin en önemli özelliklerinden biri olan ayr›nt›l› mekân tasvirleri, Halit Ziya’n›n romanlar›nda s›kl›kla karfl›laflt›¤›m›z unsurlardan bir di¤eridir. Yazar bu tasvirleri belli bir ifllevi yerine getirmek için yapmaktad›r. Bu tasvirler ya yaflanan
olaylar hakk›nda okuyucuya bir fleyler sezdirmeyi ya da roman kiflilerinin iç dünyalar›n› tan›tmay› amaçlayan tasvirlerdir. Bu aç›dan Halit Ziya’n›n romanlar›nda insan-mekân, insan-eflya iliflkisi ço¤unlukla vard›r. Sözgelimi ilk roman› olan Sefile
büyük bir meydanda bafllar ve ya¤mur ya¤maktad›r. Meydan›n bir köflesinde Mazlume büzülmüfl vaziyette dilenmektedir. Burada meydan, her taraf› aç›k, s›¤›n›lacak bir köflesi olmamas› bak›m›ndan kas›tl› olarak seçilmifl olmal›d›r. Böylece Mazlume hiç tan›mad›¤› ve büyük bir felaketi yaflamas›na sebep olacak olan Mihriban’›n evine götürme teklifinden ürkmesine ra¤men, etraf›na bakar ve yapacak bir
fleyi olmad›¤› için kad›n›n pefline düfler. Ayn› flekilde eflyalara da böyle bir fonksiyon yüklenir romanlarda. Sözgelimi ayna, Edebiyat-› Cedide romanlar›nda kiflilerin
kendi kendileriyle yüzlefltikleri ve içlerindeki kaç›n›lmaz duyguyu itiraf ettikleri bir
eflya olarak yer al›r. Aflk-› Memnu’da Bihter’in aynan›n karfl›s›nda soyunup kendini seyretmesi, Berna Moran’›n ifadesiyle “genç kad›ndaki doyumsuzlu¤un bilinç
düzeyine ç›k›fl›” (Moran, 1995, 74) olarak nitelendirilir. Bu, daha sonra Mehmet Rauf’un Eylül roman›nda Necip’in bütün bir gün Suat’la beraber gezdikten sonra akflam gitti¤i otel odas›ndaki aynan›n karfl›s›nda büyük bir sars›nt› geçirerek Suat’a
âfl›k oldu¤unu kendi kendine itiraf etmesi fleklinde karfl›m›za ç›kacakt›r. Zaman zaman elbise tasvirleri de kiflileri tan›tmada kullan›lan tekniklerdir.
55
Halit Ziya, olaylar›n gidiflat›nda kendilerini hissettiren, görüfllerini belli etmekten çekinmeyen Tanzimat dönemi yazarlar›n›n aksine, realistler gibi kendi varl›klar›n› silmeye çal›fl›r. Bu anlamda bak›fl aç›s›, Halit Ziya’da, dolay›s›yla Edebiyat-›
Cedide roman ve hikâyelerinde üzerinde durulmas› gereken bir husustur. Yazaranlat›c›n›n hakim oldu¤u yerlerde anlat›m oldukça nesnel, görme duyusu ön plana ç›kar›lm›flken, yans›t›c› bilinç olarak Ahmet Cemil’in kullan›ld›¤› yerlerde ise
kahraman›n mizac›na ve yaflant›s›na uygun olarak anlat›m empresyonisttir ve iflitme duyusu ön plandad›r (Kaplan, 1992, 449-452).
Yans›t›c› bilinç; Halit Ziya’n›n ilk romanlar›ndan itibaren kiflilerin psikolojilerini -yazar›n varl›¤›n› arka plana atarak- derinlemesine ortaya koymak için kulland›¤› ve roman boyunca süreklilik kazand›rd›¤› bir yöntemdir. Aflk-› Memnu’da pek
çok yans›t›c› bilinci karfl›l›kl› birbirlerini ayd›nlatmak için daha kompleks bir flekilde kullanmas› ise yazar›n zaman içerisinde ald›¤› yolu göstermektedir.
Realistler yazar›n varl›¤›n› silmek için zaman zaman kahraman anlat›c›ya ait
bak›fl aç›s›ndan da faydalanm›fllard›r. Bunun için de mektup ve hat›rat tarz›nda
eserlere s›k s›k baflvururlar. Bir Ölünün Defteri bunun tipik bir örne¤idir. Kahraman›n hayat› ölümle son buldu¤u için roman›n bafl›nda ve sonunda yazar-anlat›c›
devreye girerek bir çerçeve oluflturur. Geri kalan k›s›mda ise sadece kahraman›n
sesi duyulur. Halit Ziya’n›n bir tek kiflinin bak›fl aç›s›yla s›n›rl› olan kahraman anlat›c›y› sadece bu roman›nda kullanmas› ve daha çok yazar anlat›c›yla birlikte yans›t›c› bilinci tercih etmesi dikkat çekicidir.
SIRA S‹ZDE
Halit Ziya’n›n romanlar›nda kulland›¤› realist teknikler hangileridir?
Yans›t›c› Bilinç: III. fiah›s
anlat›c›n›n roman
karakterinin bilincinden
geçenleri aktarmas›d›r.
Kahraman Anlat›c›n›n Bak›fl
Aç›s›: Anlat›larda eserin
flah›slar›ndan birinin
anlat›c› konumunda
olmas›d›r.
4
Di¤er taraftan bu romanda realizmin ilkelerine uygun olarak bir kadercili¤in
hakim oldu¤u görülmektedir:
“Osman Vecdi’nin bu görüflleri romana karamsar, ac›kl› bir havaS verir.
O R U Hayat zalimdir, insano¤lunun bu flartlar karfl›s›nda kadere boyun e¤mekten baflka çaresi
yoktur. Bir Ölünün Defteri’ne hakim olan bu kaderci tutumu biz Sefile ve Nemide roD‹KKAT
manlar›nda daha mübhem bir flekilde hissederiz. Kadercilik ya da fatalizm Frans›z
realist ve natüralistlerinde de görülen ve bir bak›ma materyalist felsefeden kaynaklaS‹ZDE
nan bir tutumdur. Tabiî bunda devrin flartlar›n›n da etkisi vard›r.SIRA
Halit
Ziya’n›n hemen bütün romanlar›nda hayat›n karamsar bir flekilde alg›lan›fl›n› görmek mümkündür.” (Huyugüzel, 1995, 38)
AMAÇLARIMIZ
Ayn› flekilde Aflk-› Memnu roman›nda Bihter’in trajedisi de böyle bir kaderci
anlay›flla çizilir. Bihter, herkes taraf›ndan kötü olarak bilinen annesine benzeme‹ T A P kabul etmekte kararl›d›r. Kendinden yaflça çok büyük Adnan Bey’le Kevlenmeyi
mesinin sebeplerinden biri de budur asl›nda: Annesinden uzaklaflmak ve bir aileye sahip olmak... Ancak kaderinden kurtulamaz ve bu da ölümüne sebep olur. NaT E Lçocuklara
E V ‹ Z Y O N geçmesi
türalistlere özgü bir ilke olan ›rsî özelliklerin anne ve babadan
Halit Ziya’n›n romanlar›nda gördü¤ümüz özelliklerden biridir. Bihter gibi, Nemide
de annesinin asabi mizac›n› sürdüren bir kiflilik olarak romanda yer al›r. Nesl-i
Ahîr’de ‹rfan roman›n sonunda babas› gibi intihar eder.
‹NTERNET
Halit Ziya romanlar›n› kurgularken en fazla üçlü aflk kal›b›n› kullanm›flt›r. Ya bir
kad›n ve iki erkek ya da iki kad›n bir erkek fleklindeki bu üçlü aflk kal›b› Maî ve Siyah’›n d›fl›nda bütün romanlar›nda mevcuttur. Hatta K›r›k Hayatlar’da birden
fazla aflk üçgeni vard›r. (Enginün, 2007, 354). Halit Ziya’n›n ilk roman› Sefile’de ‹kbal ve Mazlume’nin aras›nda ‹hsan vard›r. Bafllang›çta ‹kbal’e âfl›k olan ‹hsan bir
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
56
Nesil Roman›: Bir neslin
dünyaya bak›fl›n›,
inançlar›n›, de¤er yarg›lar›n›
ortaya koyan roman türüdür.
Ahmet Cemil, Tanzimat’›n
pratik, faydac› ayd›n
tipinden farkl› özelliklere
sahiptir. O, gerek yetiflme
tarz›, ald›¤› e¤itim, mizaç
özellikleri gerekse dönemin
bask›c› yönetiminin etkisiyle
topluma entegre olamam›fl,
hayat karfl›s›nda pasif bir
ayd›n tipidir. Bu anlamda A.
Cemil’i, Ahmet Hamdi
Tanp›nar’›n eserlerinde
karfl›m›za ç›kan derinlikli,
fakat bir türlü harekete
geçemeyen pasif erkek
karakterlere benzetebiliriz.
Ayr›ca O¤uz Atay’›n
eserlerindeki karakterler de
Türk kültüründe
Bat›l›laflmayla birlikte
ortaya ç›kan trajik ayd›n
tipinin devam›d›rlar.
süre sonra Mazlume’ye meyleder. Bu yönelifl ‹kbal’in ölümüne, Mazlume’nin kötü
yola düflmesine ve ‹hsan’in feci sonuna sebep olur. Nemide’de ise durum tersine
döner: Halit Ziya’n›n ifadesiyle “asabî, hissiyat-› müteheyyice sahibi, vereme müsait, bedbaht bir surette tevellüd etmifl, (...) saadet içinde mahzun bir k›z” olan Nemide; onun tam tersi özellikler tafl›yan “metin, kuvvetli,vakur, (...) arzular›n› kaderin
pençesinden almaya, yavrular›n› bir tehlikeden kurtarmaya müheyya, kükremifl
bir difli arslan gibi haz›r” Nahit ve “k›zlar›n ikisine de meyyal” olan Nail... (Uflakl›gil, 1998, 98) Avrupa’da t›p tahsilini tamamlayan Nail, dönüflte Nemide ile niflanlan›r, ancak Nemide’nin teyzesinin k›z› Nahit de Nail’e âfl›kt›r. Bir süre sonra onun
gönlünü çeler ve gizlice buluflmalar bafllar. Durumun fark›na varan Nemide, bunun
kendisine pahal›ya patlayaca¤›n› bile bile aradan çekilir. Böylece bedbaht do¤an
Nemide’nin sonu da ac›kl› olacakt›r. Bir Ölünün Defteri’nde Osman Vecdi ile Hüsam Galatasaray Lisesi’nden arkadaflt›r. Osman Vecdi annesini küçük yaflta kaybetmifl, babas› da onu halas›n›n yan›na b›rakt›¤› için halas›n›n evinde, halas›n›n k›z›
Nigâr ile birlikte büyümüfltür. Osman içten içe Nigâr’› sevmektedir. Osman Vecdi
hafta sonlar› Hüsam’› halas›n›n evine getirir. Bu gelip gitmeler esnas›nda Hüsam ile
Nigâr aras›nda bir aflk do¤ar. Bu arada hala, k›z›n› Osman Vecdi’yle evlendirmeyi
düflünmektedir ve bunu Vecdi’ye de söyler. Ancak Nigâr buna karfl› ç›kar ve Hüsam’› sevdi¤ini annesine itiraf eder. Bunun üzerine t›pk› Nemide gibi Vecdi de aradan çekilir. Art›k onun için yaflaman›n önemi kalmam›flt›r. Gönüllü olarak savafla
gider, ölmek için çok gayret ederse de sakat olarak döner. Bundan sonra sa¤l›¤›n›
düflünmeyerek âdeta intihar eder ve ölür. Ferdi ve fiürekâs›’nda ise fakir bir genç
olan ‹smail Tayfur ölen babas›n›n yerine bir ticarethanede çal›fl›r. Patronunun kendini be¤enmifl k›z› Hacer, ‹smail Tayfur’a âfl›k olur ve onunla evlenmek istedi¤ini
babas›na söyler. Oysa ‹smail Tayfur babas›n›n bakmak için küçük yaflta eve ald›¤›
Saniha’y› sevmektedir. Bask›lar sonucu Hacer’le evlenmek zorunda kal›r. Ancak bir
süre sonra kocas›n›n bir baflkas›n› sevdi¤ini anlayan Hacer, kocas›yla birlikte odalar›nda bulunduklar› bir s›rada kap›y› kilitler ve ortal›¤› atefle verir. Tayfur kar›s›n›
d›flar› ç›kar›r, ama ölümüne engel olamaz ve kendisi de orada ç›ld›r›r.
‹stanbul dönemi romanlar›n›n ilki Maî ve Siyah’ta ve sonuncusu Nesl-i Ahîr’de
böyle bir aflk üçgeni yoktur. Hatta Maî ve Siyah’ta bir aflktan söz etmek bile söz
konusu de¤ildir. Bu roman daha çok bir nesil roman›d›r. Bu dönemin ikinci roman› Aflk-› Memnu’da ise kocas› Adnan Bey’de arad›¤›n› bulamayan Bihter’in, onun
çapk›n ye¤eni Behlül’e âfl›k olarak kendi sonunu haz›rlamas› anlat›l›r. Enginün’ün,
“Halit Ziya’y› Türk romanc›l›¤›n›n en önemli flahsiyeti yapar” dedi¤i K›r›k Hayatlar’da yukar›da da belirtti¤imiz gibi çok say›da aflk üçgeni vard›r. Bunu birçok eve
hasta muayenesi için giden Doktor Ömer Behiç sayesinde ö¤reniriz: Vedide-Ömer
Behiç-Neyyire, Refet-fiekûre-Ferruh gibi.
Bu romanlar›n içinde di¤erlerinden farkl› bir mahiyet tafl›mas› aç›s›ndan Maî ve
Siyah roman›ndan ayr›ca bahsetmek gerekiyor. Yukar›da da de¤inildi¤i gibi bu roman bir nesil roman›d›r. Edebiyat-› Cedide neslinin yap›s›n› karakteristik olarak
yans›t›r. Böyle bir fonksiyonu fliirde “Süha ve Pervin” fliiriyle Tevfik Fikret yerine
getirmifltir. Bu fliirdeki Süha ile romandaki Ahmet Cemil mizaç bak›m›ndan birbirlerine çok benzerler. Her ikisi de aflk› iki kiflilik yaflamak yerine bir fikir olarak yaflarlar, tensellikten uzakt›rlar. Her ikisinin de gelece¤e dair hayalleri vard›r, ancak
hayalleri gerçekleflmedi¤inde hemen k›r›l›verirler. Yani Edebiyat-› Cedidecilerin
çok bilinen temas› olan “gerçek-hayal çat›flmas›” bu kahramanlarda görülen bir
özelliktir. Nitekim her iki eser de aras›na “ve” ba¤lac› gelmifl iki isimden oluflur ve
her ikisinde de bunlar›n biri hayali biri de gerçe¤i temsil ederler: Süha: hayal, Per-
vin: gerçek; Maî: hayal, Siyah: gerçek. Bu özellikleri bak›m›ndan Ahmet Cemil,
Türk edebiyat›n›n ilk “Tutunamayan”› olarak düflünülebilir. Baflka bir ifadeyle bu
eser; Halit Ziya’y›, Ahmet Hamdi Tanp›nar’a ve O¤uz Atay’a ba¤layan çizginin bafllang›c›n› oluflturur.
Bu roman› bir nesil roman› yapan bir baflka husus, Edebiyat-› Cedidecilerin genel olarak sanat ve özel olarak edebiyat konusundaki görüfllerine yer veren bir
eser olmas›d›r. fiiir, eski edebiyat, dil, kafiye, vezin, tenkit ve tercüme konular›nda
toplulu¤un sanat anlay›fl›na yer verilir ve bu görüfllerin savunucusu da Ahmet Cemil’dir. Halit Ziya bununla kalmaz, (Muallim) Naci ad›n› ça¤r›flt›ran Raci adl› eski
fliir yanl›s› bir karakteri onun karfl›s›na koyar. fiair bununla da yetinmez, Raci’yi bütün olumsuzluklar› üzerinde tafl›yan bir karaktere dönüfltürür. Böylece öznel bir
yaklafl›mla roman›nda güttü¤ü realist anlay›fla ters düfler.
Halit Ziya Uflakl›gil’in sosyal konulara uzak oldu¤una dair ileri sürülen iddialar
tam anlam›yla do¤ru say›lamaz. ‹zmir dönemi romanlar›ndan Sefile ve Ferdi ve fiürekâs› dönemin sosyal problemlerini büyük ölçüde zengin-fakir z›tl›¤› üzerinden
vermifltir. Ayn› z›tl›k müphem bir flekilde Maî ve Siyah roman›nda da görülmektedir. Di¤er taraftan Nesl-i Ahîr de dönemin siyasî hareketlerini iflleyen bir romand›r.
Ayr›ca Aflk-› Memnu da toplumumuzda gitgide yayg›nl›k kazanan alafranga hayat›
vermesi bak›m›ndan dikkat çekicidir.
Edebiyat-› Cedide roman›nda gördü¤ümüz ortak temalar›n birço¤u Halit Ziya’n›n romanlar› için de geçerlidir. Bunlar›n en bafl›nda kaç›fl temas› vard›r. Edebiyat-› Cedide sanatç›lar› yaflad›klar› ortamdan ve zamandan memnun olmayarak
baflka ve muhayyel dünyalara kaçmak ve bu arzular›n› eserlerine de yans›tmak isterlerdi. Tevfik Fikret’in birçok fliirinde bu teman›n ifllendi¤i bilinmektedir. Halit Ziya’n›n romanlar›nda da bu temin ifllendi¤i görülür. Sözgelimi Bir Ölünün Defteri’nde Osman Vecdi’nin savafla gitmesi, Nemide’de Nemide’nin Osman Vecdi gibi
sa¤l›¤›na dikkat etmeyerek kendi sonunu haz›rlamas›, Maî ve Siyah’ta Ahmet Cemil’in hayal k›r›kl›¤›na u¤rad›¤›nda bütün emellerinden vazgeçmesi kaç›fl temas›n›n tezahürleridir.
Halit Ziya’n›n ilk romanlar›ndaki baz› karakterlerin sonraki romanlarda gelifltirilerek tekrar okuyucunun karfl›s›na ç›kar›ld›¤› görülmektedir. Sözgelimi Nemide’de
bütün hayat›n› k›z›n›n mutlulu¤una adayan ve bahçesinde yetifltirdi¤i güllerle u¤raflan fievket Bey, Aflk-› Memnu’da yine k›z›n› çok seven ve oymac›l›kla u¤raflan
Adnan Bey olarak karfl›m›za ç›kar. Ayn› fley Nemide ve Nihal için de söylenebilir.
Halit Ziya’n›n baz› romanlar›ndaki bir yap› dikkat çekicidir. Roman›n bafl›nda
aile fertleri kendi bafllar›na huzurlu bir hayat sürerler. Bir süre sonra aileye biri girer ve her fley kar›fl›r ve bir sars›nt› yaflan›r. Huzurun yerini huzursuzluk ve karmafla al›r. Eserin sonunda dü¤üm çözülür ve aile tekrar eski haline döner. Ferdî ve fiürekâs›’ndan itibaren gördü¤ümüz bu yap›, Aflk-› Memnu’da, K›r›k Hayatlar’da ve
Nesl-i Ahir’de çok belirgin bir flekilde kendini gösterir.
Edebiyat-› Cedide roman›n›n di¤er önemli ismi Mehmet Rauf (1875-1931)’tur.
Mehmet Rauf, sanat hayat› boyunca on üç roman kaleme alm›flt›r: Eylül (1901), Bir
Zambak’›n Hikâyesi (1910), Genç K›z Kalbi (1912), Bir Aflk›n Tarihi (1912), Menekfle (1913), Karanfil ve Yasemin (1924), Bö¤ürtlen (1924), Define (1927), Kan
Damlas› (1928), Son Y›ld›z (1927), Halas (1929), Harabeler (1927), Kâbus (1928).
Romanlar›n yaz›l›fl tarihlerinden anlafl›laca¤› gibi, Mehmet Rauf, ilk iki roman›n› Edebiyat-› Cedide döneminde kaleme alm›fl ve üçüncü eserini yaklafl›k dokuz
y›l sonra II. Meflrutiyet döneminde vermifltir. Bu romanlar›n büyük ço¤unlu¤u aflk
hikâyesidir ve ne yaz›k ki Eylül’ün d›fl›nda hiçbiri baflar›ya ulaflamam›flt›r:
57
Kaç›fl temi Frans›z
romantiklerinin s›kça
iflledikleri temalardan
biridir. Yaflad›klar› hayattan
ve ortamdan flikâyetçi olan
romantikler, hayalî
mekânlara, tabiata ve tarihe
s›¤›nma ihtiyac› duyarlar.
Halit Ziya Uflakl›gil hakk›nda
genifl bilgi edinmek için
Ömer Faruk Huyugüzel’in
Halit Ziya Uflakl›gil adl›
eserine bak›labilir.
58
“...romanlar›nda baflta aflk olmak üzere, kad›n, evlilik, ihanet gibi temler ifllenmifltir.
Halas ve Harabeler d›fl›nda onun romanlar›nda sosyal elefltiriye rastlanmaz. (...) Öte
yandan romanlardaki kahramanlar genellikle birbirinin ayn›d›r. Bunlar, Bat›l› yaflam tarz›n› benimsemifl, edebiyat›, müzi¤i ve do¤ay› seven, afl›r› duyarl›, duygusal,
aflk için yaflayan bohem insanlard›r. Geçim kayg›lar› hemen hemen yok gibidir. (...)
...romanlar›nda mekânlar da do¤al olarak köflkler, konaklar, yal›lar gibi genifl ve
büyük mekânlard›r. (...) Hemen her evde bir piyano bulunur” (Tar›m, 1998, 83).
Mehmet Rauf’un eserlerinde
görüldü¤ü gibi, sonraki
y›llarda Ahmet Hamdi
Tanp›nar da kad›n erkek
yak›nlaflmas›nda musikiyi
muhakkak kullan›r.
Mehmet Rauf’un romanlar›n›n konular› ana hatlar›yla flöyledir:
Eylül, Mehmet Rauf taraf›ndan “ilk eserim son üstad›ma” ifadesiyle Halit Ziya’ya
ithaf edilmifltir. Halit Ziya’n›n olgunluk dönemi romanlar›ndan sonra, Edebiyat-›
Cedide roman›n› en iyi temsil eden eserler aras›nda yer almas› bak›m›ndan edebiyat tarihimizde önemli bir yere sahiptir. Hatta bu romana, yazar›na flöhret kazand›rm›fl bir eser olarak da bakabiliriz.
Mehmet Rauf’un bu eseri ilk olarak toplulu¤un yay›n organ› durumundaki Servet-i Fünun dergisinde (nr.482-522; 7 Haziran 1900-14 Mart 1901) tefrika edilmifl,
daha sonra kitap olarak bas›lm›flt›r. Eser yay›mland›¤› ilk günden itibaren edebiyat
camias› ve okuyucular taraf›ndan büyük ilgiyle karfl›lan›r.
Mehmet Rauf, Eylül roman›nda üstad› Halit Ziya gibi, bir “aflk-› memnu”yu anlat›r: Befl y›ld›r Süreyya ile evli olan Suat ile kocas›n›n akrabas› Necip aras›nda geliflen bir yasak aflkt›r bu... Her ne kadar kocan›n ilgisizli¤i söz konusu edilse de bu
yak›nlaflman›n as›l sebebi Suat ve Necip’in klasik bat› müzi¤ine olan düflkünlükleri ve piyano bafl›ndaki ortak duygulan›mlar›d›r.
Bir taraftan musiki yasak bir aflk›n do¤mas›na ve her geçen gün fliddetini artt›rmas›na kaynakl›k ederken öte taraftan Süreyya hiçbir fleyin fark›nda olmadan bal›k avlamak için sandal›yla gezintilere ç›kmaktad›r. Suat ve Süreyya Bo¤aziçi’nde
bir yal› kiralam›fllar ve Necip de s›k s›k onlar› ziyaret etmektedir. Suat ve Necip zaman zaman Süreyya’y› aldatm›fl olmaktan dolay› iç çat›flmalar yaflasalar da bu ortamda birbirlerine söylemeden aflklar›n›n bütün coflkusunu içlerinde duyarak yaflarlar. Burada bütün gözlerden uzakt›rlar. Ancak yaz bitip de ‹stanbul’daki köflklerine tafl›nd›klar›nda bu iliflkiyi baflkalar›n›n anlamas›ndan korkan Suat’›n, Necip’ten uzak durmaya çal›flt›¤› görülür. Bunun özellikle Necip üzerindeki etkileri
y›k›c› olur. Suat’›n tavr› art›k bu aflk›n gelece¤i olmad›¤›n› ortaya koyar ve yazar
eserini radikal bir sonuca ulaflt›r›r. Bir gün köflkte yang›n ç›kar, Suat içeride kal›r:
Necip onu kurtarmak için köflke dalar, ancak d›flar›ya kimse ç›kamaz.
Mehmet Rauf’un bu eseri üzerine kaleme al›nan bütün kaynaklar, onun ‘psikolojik tahlil roman›’ oldu¤unda birleflmifl gibidirler. Gerçekten de bu yasak aflk›n iki
kahraman› Suat ve Necip’in iç dünyalar› roman›n de¤iflik yerlerinde baflar›l› bir flekilde verilmifltir. ‹kisi aras›nda aflk k›v›lc›mlar›n›n oluflmas›, müzik ve gezinti gibi
ortak zevkler, Necip’in yal›dan ayr› kald›¤› zamanlar, k›skançl›klar, Suat’›n çekingenlikleri ve bunlar›n kahramanlar›n iç dünyalar›na etkileri iç konuflmalardan veya
psikolojik tahlillerden anlafl›l›r. Az önce de söyledi¤imiz gibi, yazar bunlar› baflar›l› bir flekilde verirken, adeta Süreyya’ya haks›zl›k etmifl gibidir. Sanki o, iç dünyas›
olmayan, sadece sandal ve bal›ktan baflka bir fley düflünmeyen bir kukla durumundad›r. Onun neden bafl›n› al›p denize kaçt›¤›ndan, kar›s›n› Necip’ten niçin k›skanmad›¤›ndan, hatta eve dönme karar›n› neden verdi¤inden bile haberdar olamay›z.
Eylül roman›nda bir nebze de olsa Süreyya’n›n annesinin d›fl›nda, olumlu nitelikleri üzerinde toplam›fl baflka bir karakterin bulunmamas› da dikkat çekicidir. Bunu o dönemin roman ve hikâyesinde büyük ölçüde etkili olan realizm ve natüra-
lizm anlay›fllar›yla izah etmek mümkündür: Bilindi¤i gibi realistler eserlerindeki
kahramanlar› idealize etmezler ve bütün yönleriyle oldu¤u gibi anlatmay› tercih
ederler. Yazar roman kiflileri hakk›nda hüküm vermekten kaç›nd›¤› gibi onlar› hayat›n gerçekleri içinde kendi kaderlerine b›rakm›fl gibidir.
Eserde tabiat›n, olaylar› destekleyen önemli bir unsur oldu¤u görülmektedir.
Özellikle Bo¤aziçi’ndeki gezintileri, Suat ve Necip’in aflklar›n›n geliflmesinde ve
pekiflmesinde önemli bir rol oynamaktad›r. Ayr›ca eserin ad›n›n da mevsim de¤iflikli¤ini içeren bir ay ad› olmas› dikkat çekicidir. Eylül yaz mevsiminin k›fla dönüflmesi kadar Bo¤aziçi’nde yeflerip filizlenen bu aflk a¤ac›n›n sarar›p solmaya bafllamas›n›n da bir sembolü gibidir.
Baflka bir aç›dan bakacak olursak yaz mevsimiyle birlikte Bo¤aziçi, Edebiyat-›
Cedide yazarlar›nda ve bu dönemde ortaya konulan eserlerde karfl›m›za ç›kan, insan› hayat›n ac› gerçeklerinden uzak tutan bir s›¤›nak olarak da düflünülebilir.
Çünkü sandal›yla ve oltalar›yla sürekli d›flar›da bulunan Süreyya ve hiçbir fleyi
“görmeyen” dad›n›n d›fl›nda yal›da sadece Suat ve Necip vard›r. Âdeta Bo¤aziçi,
sevgilisiyle insanlardan uzakta, bulutlar›n üzerinde ya da kimsenin olmad›¤› bir
korulukta olmay› arzulayan Süha’n›n hayallerine cevap teflkil etmektedir.
Romanda üç mekân önemlidir: ‹stanbul’daki ev, Beyo¤lu ve Bo¤aziçi... ‹stanbul’daki ev Suat ve özellikle de Süreyya için bo¤ucu bir mekân konumundad›r. Süreyya buradan uzaklaflmay› -hiç olmazsa yaz›n- çok ister. Suat’›n buradan uzaklaflmak istemesi ise kocas›yla yaln›z kalman›n yan› s›ra, daha çok kocas›n›n bu s›k›nt›l› ortamdan ç›karak rahatlamas› içindir. Bo¤aziçi her ikisini de bu ortamdan kurtaracak yerdir. Beyo¤lu ise Necip’in mekân›d›r ve buradaki sefahat âlemine ayak
uydurmufltur. Süreyya için Necip’in hayat› ilgi çekici ve renkli bir hayatken, asl›nda Necip yaflad›¤› bu hayattan memnun de¤ildir. Onun için Beyo¤lu hayat› ne kadar renkli olursa olsun çevresindeki insanlar›n ikiyüzlülükleri ve samimiyetsizlikleri yüzünden bir o kadar s›k›c›d›r ve Bo¤aziçi onun için de s›¤›n›lacak bir yerdir.
Asl›nda burada Necip için kaç›p s›¤›n›lan yer, hiç sevmedi¤i, evlenmeye de¤er bulmad›¤› Beyo¤lu kad›nlar›na karfl›l›k temiz bir aflkla sevdi¤i Suat’t›r.
Türk roman›nda Halit Ziya ile bafllayan teknik baflar› Eylül roman›yla sürmüfl ve
devrinde ve sonraki y›llarda tek bafl›na yazar›n› temsil eden müstesna eserler aras›nda yerini alm›flt›r (Ça¤›n, 2006, 5-7).
Bir Zambak’›n Hikâyesi, yay›mland›¤› dönemde pornografik olmakla suçlanm›fl, bu yüzden de yazar›n›n hapiste yatmas›na ve askerlikten at›lmas›na sebep olmufltur. Esere ad›n› Zambak adl› bir kad›n vermifltir. Beyaz bir çiçe¤in isimi olarak
bilinen zambak, H›ristiyan dünyas›nda, günahs›zl›¤›n ve masumiyetin sembolü olmak üzere Hz. Meryem için kullan›lan bir remizdir.
Genç K›z Kalbi, Bat›l› tarzda yetifltirilmifl, Bat› musikisini bilen, piyano çalan ve
sürekli okuyan e¤itimli bir k›z olan Pervin’in hikâyesidir. ‹zmir’de yaflamaktad›r,
ama hep ‹stanbul hayaliyle yaflamaktad›r. Çünkü ‹zmir onun için sahip oldu¤u de¤erler aç›s›ndan oldukça geri ve dar bir flehirdir. Arad›klar›n› ve hayallerini ancak
‹stanbul’da bulaca¤›n› düflünür. Çok ›srar etmesi üzerine babas› onu ‹stanbul’daki
amcas›n›n yan›na gönderir. Büyük umutlarla ‹stanbul’a giden Pervin büyük bir hayal k›r›kl›¤› yaflar. ‹stanbul hiç de hayalinde canland›rd›¤› gibi bir Avrupa flehri de¤ildir. Daha limana ayak basar basmaz hayal k›r›kl›¤› yaflamaya bafllar. Kad›n erkek iliflkileri, insanlar›n görgüsüz ve basit davran›fllar› ona hayal k›r›kl›¤› yaflatan
di¤er hususlard›r. Öte yandan gerçek bir aflkla evlenebilece¤i bir erke¤i ancak ‹stanbul’da bulabilece¤ini düflünen Pervin, bu konuda da hayal k›r›kl›¤›na u¤ram›flken amcas›n›n akrabas› Mehmet Behiç adl› bir flairle tan›fl›r. Mehmet Behiç, tam bir
59
60
Avrupal› gibi giyinir ve bize ait hiçbir fleyi be¤enmez. Özellikle musiki konusundaki ortak zevkleri aralar›nda bir yak›nl›¤›n bafllamas›na sebep olur. Ancak bu yak›nlaflmada sadece Pervin, gerçek aflk› arayan durumundad›r. Bu arada annesi ‹zmir’den bir mektup yollar ve kendisini bir jandarma subay›n›n istedi¤ini, onu reddetmemesi gerekti¤ini yazar. Ancak feminist düflüncelere sahip olan Pervin, böyle
bir evlili¤i düflünmez bile. Ayr›ca gönlünü kapt›rd›¤› ve kendisine karfl› ilgisiz olmad›¤›n› düflündü¤ü Mehmet Behiç de vard›r. Hemen red cevab› yazar. Durumdan flüphelenen amca, Mehmet Behiç’e niyetini sorar. Pervin’in güzel oldu¤unu,
ancak zengin olmad›¤› için evlenemeyece¤i cevab›n› al›r. Cevab› amcas›ndan ö¤renen Pervin bir kere daha hayal k›r›kl›¤›na u¤rar ve ailesinin tavsiye etti¤i kifliyle
evlenmek üzere ‹zmir’e dönmeye karar verir.
Görüldü¤ü gibi roman tam anlam›yla bir hayal - gerçek çat›flmas›na dayanmaktad›r. Bir yanda “ölünceye kadar onun yan›nda yaflamak” hülyas›yla yaflayan Pervin, di¤er yanda “yaflamak için insana hayat laz›m, hayal de¤il diyen Behiç bu çat›flman›n iki ucunu teflkil ederler (Törenek, 1999, 146).
Bir Aflk›n Tarihi, Macit isimli bir gencin Güzin adl› bir k›za duydu¤u samimi aflk›n piflmanl›¤a dönüflmesini hikâye eder. Verem oldu¤u için her yaz Büyük Ada’ya
hava de¤iflimine gelen Güzin ile Macit aras›nda kurulan dostluk bir süre sonra aflka dönüflür. Yaz sonunda Güzin M›s›r’a gidece¤ini; ama onunla yaz›flaca¤›n›, gelecek y›l tekrar görüfleceklerini söyler. Son geceyi birlikte geçirirlerse de Macit bu
durumdan faydalanmaz. Ancak ertesi gün r›ht›mda Güzin, Macit’i görmezlikten gelir. Güzin’e temiz ve büyük bir aflkla ba¤l› olan Macit’i bir arkadafl› uyar›r ve yapt›¤› bir araflt›rma sonunda Güzin’in M›s›r’da evlendi¤ini ve düflündü¤ü gibi bir kad›n olmad›¤›n› ö¤renir.
Bu romanda da Genç K›z Kalbi’nde oldu¤u gibi yaflanan bir hayal k›r›kl›¤› vard›r ve her ikisinde de gerçek aflk› yaflayan tek kifli vard›r. Hayal k›r›kl›¤›n› yaflayan
kifli de budur.
Menekfle’nin baflkiflisi Hüseyin Bülent tan›nm›fl bir flair ve yazard›r. Evli ve bir
çocuk babas› olmas›na ra¤men aflks›z yapamayan bir kiflili¤e sahiptir. Okuyucular›ndan ‹clal ve Münevver Han›mlarla mektuplafl›r. Onlardan duygusal bir karfl›l›k
bekledi¤i s›rada bir Ermeni ailenin evinde rastlad›¤› Violet isimli genç ve kültürlü
bir k›zla tan›fl›r. Di¤er romanlardaki gibi ortak müzik zevkleri bu iki genci birbirlerine yaklaflt›r›r. Hüseyin Bülent için Violet’in bir baflka meziyeti, Türkçe telaffuzunun mükemmel olmas›d›r. Bir süre sonra Violet ‹zmir’e gider ve Hüseyin Bülent’e
mektuplar gönderir. Bu mektuplardan anlafl›l›r ki, Violet asl›nda bir Türk k›z›d›r.
Bu bak›mdan kendi kültürüne yabanc›, bize ait olan hiçbir fleyi be¤enmeyen Genç
K›z Kalbi’ndeki Mehmet Behiç’i hat›rlatmaktad›r. Ancak Hüseyin Bülent’le tan›flm›fl
olmas› onun ufkunu açar. Mustafa Özbalc›’ya göre bu eser, olaylar›n ve flah›slar›n
önemli bir k›sm› yazar›n hayat›n›n ve mizac›n›n baz› noktalar› ile aynen örtüflmesi
bak›m›ndan otobiyografik bir eser olarak kabul edilebilir (Özbalc›, 2006, 435).
Karanfil ve Yasemin’in baflkiflisi Samim Galatasaray Lisesi’ni bitirdikten sonra
Avrupa’n›n çeflitli flehirlerinde bulunmufl ve tekrar ‹stanbul’a dönmüfltür. Arkadafllar› vas›tas›yla kat›ld›¤› çayda iki kad›n dikkatini çeker. Bunlardan biri Kadri Paflan›n k›z› Pervin, di¤eri de gelini Nevhiz’dir. Bir süre sonra Nevhiz ile Samim aras›nda bir iliflki bafllar. Pervin, Samim’den fazla ilgi görmedi¤i için fieref adl› bir gençle evlenip Avrupa’ya gider. Ancak kocas›yla geçinemeyerek geri döner. Samim hemen ziyaretine gider ve k›sa bir süre sonra aralar›nda bir iliflki bafllar. Samim kad›nlar›n ikisinden de vazgeçemez. Taa ki bir gün Pervin Nevhiz’le ikisini Samim’in
evinde yakalayana kadar. Pervin hastalan›p ölür, Nevhiz ise genç bir erkekle Avrupa’ya kaçar. Bu eseri yorumlayan Mehmet Törenek flunlar› söyler:
“Eser, bir zevk iliflkisinin roman›d›r. Mizaçlar, tutkular ve bunlar›n kiflileri içine düflürdü¤ü dramatik hal, birkaç iliflki içinde sunulmaya çal›fl›l›r, ilk sayfalarda, kad›n›n toplum hayat›nda ald›¤› yer hakk›nda endiflelerini dile getiren Pertev, geliflen
olaylar içerisinde hakl› ç›kar›l›r. Temelde bu mesaj› hissettiren eserin çok yönlü zevk
iliflkileri içerisinde gösterdi¤i da¤›n›kl›k ise, eseri bütünüyle bir zevk roman› yapar.”
(Törenek, 1999, 152).
Bö¤ürtlen daha çok tezatlar›n ifllendi¤i bir aflk roman›d›r. Önce Müjgân ile ye¤enleri aras›ndaki tezat ortaya konur. Di¤erleri ne kadar hafifmeflrepse Müjgân o
kadar ciddi bir k›zd›r. K›zlar› tesadüfen gören Pertev içlerinde Müjgân’a ilgi duyar.
Ancak Müjgân salon toplant›lar›ndaki hafiflikleri, iki yüzlülük ve sahtelikleri yak›ndan takip etti¤inden Pertev’e yüz vermez. Pertev, uzun süre bu yolda gayret sarf
etse de sonuca ulaflamaz. Bunun üzerine yoruldu¤unu hisseden Pertev, bir gün
Süheyla isimli bir k›za rastlar. Asl›nda bir k›zda arad›¤› çok fley vard›r onda: Avrupa’da yetiflmifltir, çok iyi piyano çalmaktad›r... Arkadafll›k etmeye bafllarlar ve Süheyla k›sa sürede Pertev’e teslim olur. Bunun üzerine âdeta bir “bö¤ürtlen” gibi
kendisini yan›na yaklaflt›rmayan Müjgân ile Süheyla aras›nda bir mukayese yapar
ve evlenmek için Müjgân’da karar k›lar. Tekrar Müjgân’› iknaya u¤rafl›r ve sonunda baflar›ya ulaflarak onunla evlenir.
Define roman› bir çerçeve hikâyenin içinde anlat›lan baflka bir hikâyeden meydana gelir. Doktor fiakir Fevzi’nin alt› ay boyunca sürekli evine giderek tedavi etti¤i Hac› Han›m, art›k ömrünün yetmeyece¤ini anlayarak doktora bir defter verir.
Hac› Han›m’a bu defteri bir zamanlar yan›nda çal›flt›¤› bir pafla vermifltir. Defterde
paflan›n evindeki definenin plan› vard›r. Pafla, Hac› Han›m’dan bu defteri bir zamanlar hay›rs›z bir adamla Avrupa’ya kaçan k›z›na iletmesini istemifltir. Kendisi gidemeyece¤i için defteri doktora verir. fiakir Fevzi ‹stanbul’a giderek aileyi bulur.
Kad›n kocas› Raci’den ayr›l›p babas›n›n eski kona¤›nda k›z›yla yaflamaktad›r. Ancak eski kocas› bir flekilde defineden haberdar olmufltur ve kad›n› sürekli rahats›z
etmektedir. fiakir Fevzi duruma el koyar ve eski koca ile adamlar›n› etkisiz b›rak›r.
Defineyi bularak Suzan’la evlenir.
Bu hikâyenin devam› mahiyetindeki Kan Damlas›’nda eser seri cinayetlerle bafllar. ‹lk öldürülen kifli Suzan’›n süt ninesi, ikincisi de Raci’nin yakalanmas›nda fiakir
Fevzi’ye yard›m eden arkadafl› Hasan Fuat’t›r. Üçüncü kiflinin Suzan’›n annesi olaca¤› düflünülmektedir. Polis Hayret, izlerini sürdü¤ü katillerin Raci’nin kardefli ve
adamlar› oldu¤unu ö¤renir ve bir çat›flmada Hüsrev, Hayret taraf›ndan öldürülür.
Son Y›ld›z’da Bat›l› tarzda yetifltirilmifl ve e¤itim alm›fl olan Perran ile Fuat birbirlerini severler. Ancak ç›kan savafl yüzünden Fuat askere ça¤r›l›r ve bir süre sonra öldü¤ü haberi gelir. Annesi Perran’› zorlayarak kötü karakterli, içkici ve kad›nlarla gönül e¤lendiren avukat fiefik Nuri’yle evlendirir. Kocas›nda arad›¤› sevgiyi
bulamayan Perran, yafll› bir yazar ve gazeteci olan Fahri Cemal’in metresi olur. Ancak bir süre sonra Fuat ç›kagelir, savaflta ölmemifltir. Savafltan sonra Almanya’ya giderek e¤itimini tamamlam›fl ve ‹stanbul’a gelmifltir. Bafllang›çta bu duruma çok can› s›k›lan Fahri Cemal, onlar›n birbirlerini gerçekten sevdiklerini anlar ve aradan
çekilerek birleflmelerini sa¤lar.
Halas, Mehmet Rauf’un konu bak›m›ndan di¤erlerinden farkl› bir roman›d›r. Bu
eserine kadar sadece aflk ve kad›n› konu alan romanlar yazan Mehmet Rauf, bu ese-
61
62
Edebî Hat›ralar: Hüseyin
Cahit Yalç›n’›n 1935 y›l›nda
yay›mlad›¤› edebiyat
hat›ralar›n› içeren kitab›.
rinde aflka da yer vermifl olmakla beraber vatan sevgisini daha fazla öne ç›karm›flt›r. Te¤men Nihat, bir ifl için gitti¤i ‹zmir’de iflinin uzamas› yüzünden bir süre kal›r.
Bu arada çeflitli e¤lence mekânlar›na gider ve de¤iflik insanlarla tan›fl›r. Bunlardan
biri de Avrupal› bir tüccar olan Mister Daster’d›r. Evine yapt›¤› ziyaretler sonunda
onun k›z› Beatrice ile aralar›nda bir aflk do¤ar. Ancak bir süre sonra ‹zmir, Yunanl›lar taraf›ndan iflgal edilir. Nihat birdenbire az›nl›klar›n ve Avrupal›lar›n Türklere
karfl› tav›r de¤ifltirdi¤ini görür. Yapt›klar› bir konuflma sonunda ayn› de¤iflikli¤i Mister Daster’da da görür ve bulundu¤u mekân› de¤ifltirir. Beatrice ile iliflkisini keser.
Miralay Emin Bey’in emrine girerek vatan›n kurtuluflu için çal›flmaya bafllar. Ard›ndan ‹stanbul’da çal›flaca¤› emri gelir. Nihat ‹zmir’den ayr›lmadan önce kalp krizi geçiren Miralay Emin Bey, biri k›z› ‹clal’e olmak üzere iki mektup yazar ve onlar› yerlerine ulaflt›rmas› için Nihat’a verir. Ayr›lmadan önce Beatrice ona, evlenip ‹zmir’de
kalmay› ya da Avrupa’ya gitmeyi teklif ederse de Nihat bunu kabul etmez. Mektubu götürdü¤ü ‹clal’le tan›fl›r ve aralar›nda bir aflk bafllar. Bir görev için ‹stanbul’dan
Ankara’ya giderken ‹ngilizlere yakalan›r. Bir süre hapis yatar. Mahkeme Beatrice’in
tan›d›klar› sayesinde onu serbest b›rak›r. Beatrice teklifini tekrarlarsa da Nihat yine
kabul etmez. ‹clal ile Nihat’›n birbirlerini sevdi¤ini anlayan Beatrice, kendi arabas›yla ‹stanbul’dan ç›kararak onlar›n Anadolu yakas›na geçmelerini sa¤lar.
Harabeler, sembolik niteli¤i olan bir romand›r. Roman›n baflkiflisi Nuri Süha, köflk
kiralamaya gitti¤i bir evde tan›flt›¤› kiflilerle dost olur ve bunlarla görüflmeye bafllar.
Köflk efrad›n›n lüks içinde yaflamas›na ra¤men asl›nda ekonomik durumlar› hiç de iyi
de¤ildir. Nuri Süha, köflkteki k›zlardan Selma ile Mübeccel aras›nda kalm›flt›r. Sonunda köflk yanar ve Nuri Süha buraya daha küçük bir ev yapmaya karar verir.
Burada yanarak harabe haline gelen köflk, içindeki hayat tarz›yla eskiyi; Nuri Süha’n›n ayn› zemin üzerine yapt›raca¤› küçük ev de Cumhuriyet’i temsil etmektedir.
Kâbus, kurgu bak›m›ndan oldukça zay›f bir romand›r. Aziz Nihat ile Nigâr’›n
çok mutlu bir evlilikleri vard›r. Ancak Aziz Nihat’ta bafllayan nedensiz k›skançl›klar onun kabuslar yaflamas›na neden olur ve bir gece kar›s›n› bo¤arak öldürür.
Dönemin bir di¤er romanc›s› Hüseyin Cahit Yalç›n (1874-1957)’d›r. Hüseyin
Cahit, sanat hayat› boyunca birbirinden tamamen farkl› ve z›t anlay›fllarda iki roman yazm›flt›r: Nadide (1891), Hayal ‹çinde (1898). Bunlardan birincisi Ahmet
Midhat Efendinin etkisinde, di¤eri de Edebiyat-› Cedide anlay›fl› çerçevesinde kaleme al›nm›fllard›r. Hat›ralar›ndan ve bir röportaj›ndan anlafl›ld›¤›na göre, Hüseyin
Cahit, ikinci kitab›n devam› olarak Hakikat Pençesi’nde ad›yla bir roman yazmay›
tasarlam›flsa da çeflitli sebeplerle buna imkân bulamam›flt›r. Yine Cumhuriyet döneminde Oldu¤u Gibi ad›yla bir romana bafllam›fl, ancak bitirememifltir.
Hüseyin Cahit, Nadide’yi yazd›¤› s›ralarda henüz idadînin ikinci s›n›f›na gitmektedir ve on alt› yafl›ndad›r. Ahmet Midhat Efendi’nin eserlerini küçük yafl›ndan
itibaren dinleyen ve sonraki y›llarda severek okuyan bir gençtir. Hüseyin Cahit, hat›ralar›nda bu etkiyi kendisi de kabul eder:
“Nadide’nin mevzuundan bahsedecek de¤ilim. Zahmete de¤mez. Üslup ve tertip tarz› Ahmet Mithat Efendi’nin fena bir taklidinden ibaretti. Taklidi o derece ileri götürmüfltüm ki hikâyeyi yar›da b›rakarak, hikaye münasebetiyle güya felsefî bir mütaalaya ayr›ca bir bab bile tahsis etmifltim” (Yalç›n, 1935, 19).
Ömer Faruk Huyugüzel bu etkiyi Ahmet Midhat’la s›n›rland›rmaz:
“Bununla birlikte romanda, onun Serez’deyken dinledi¤i eflk›ya hikâyelerinin ve daha sonra idadînin ilk y›llar›nda okudu¤u Xavier de Montepin, Emile Gaborieu ve
benzeri yazarlar›n da etkisi vard›r. Bu bak›mdan Nadide daha çok cinayet roman›
özelli¤ini tafl›r” (Huyugüzel, 1984, 186).
Ahmet Midhat Efendi taraf›ndan bafl›na bir takriz de yaz›lan bu romanda, baflkifli konumundaki Nadide, emellerini gerçeklefltirebilmek u¤runa annesini ve kocas›n› öldürtebilecek kadar cani ruhlu ve h›rsl› bir kad›n olarak romanda yer al›r.
Roman›n erkek karakteri Fuat’› elde etmek için önüne ç›kan her engeli yok etmeye kararl›d›r. Ancak sonunda t›pk› Ahmet Midhat Efendi’nin romanlar›nda oldu¤u
gibi di¤er kötülerle beraber cezas›n› bulur, iyiler de muratlar›na ererler.
Hüseyin Cahit, Nadide’den sekiz y›l sonra yazd›¤› Hayal ‹çinde roman›nda tamamen farkl› bir anlay›flla ç›kar okuyucusunun karfl›s›na. Ahmet Midhat etkisinden
tamamen s›yr›lm›fl, romantik tarzdan realist anlay›fla dönmüfltür. Teknik bak›mdan
ilk roman›ndan çok öndedir.
Bu romanda, bir Rum k›z›na âfl›k olan Nüzhet’in, sonunda u¤rad›¤› de¤iflim
anlat›l›r.
“Saf, hayalperest ve idealist bir genç olan Nezih, roman›n sonunda yazar›n deyimiyle septik ve inkârc› bir hale gelir ve “determinizm”e do¤ru sürüklenir. Bu maceran›n
bir baflka özelli¤i de Nezih’in kendine yabanc› bir âleme, Beyo¤lu az›nl›k hayat›na
mensup bir Rum k›z›n› sevmifl olmas›d›r. Böylelikle romanda bu hissî macera dolay›s›yla Nezih’in bir taraftan hayat›n gerçekleri, bir taraftan da farkl› bir âlem yaflama tarz› ile karfl›laflmas›ndan do¤an duygular›, heyecanlar› ve benli¤indeki de¤iflme
anlat›lm›fl olacakt›r” (Huyugüzel, 1984, 202).
Di¤er Edebiyat-› Cedide yazarlar›nda görülmeyen bu durumun sebebini, onun,
devrin siyasî hayat› içinde yer alan, toplumu gözlemleyen bir ittihatç› olmas›yla
aç›klamak mümkündür.
Edebiyat-› Cedide romanc›lar›na ek olarak zikredece¤imiz isimlerden biri de
Safveti Ziya (1875-1929)’d›r. Edebiyat tarihimizde önemli yeri olmayan bu yazar,
Servet-i Fünun dergisinde yay›mlanan Salon Köflelerinde (1910) adl› roman›yla bilinmektedir. Bu eserde Avrupa’dan gelen yabanc› bir k›za (Lidia) âfl›k olan fiekip
adl› bir gencin hikâyesi anlat›l›r. Bafllang›çta Lidia fiekip’e yüz vermezse de daha
sonra aralar›nda bir aflk bafllar. Ancak k›z›n ‹ngiltere’ye dönmesiyle her fley sona
erer. Safveti Ziya eserinin önsözünde bu roman›n gençlik hat›ralar›n› ihtiva etti¤ini belirttikten sonra, “fiekip, gençli¤imin benim için pek k›ymetdar bir hat›ra-i hüsran›d›r” diyerek roman›n otobiyografik yönüne de iflaret eder. Bunun d›fl›nda Bir
Safha-i Kalp (1911) Han›m Mektuplar› (1912) ve Kad›n Ruhu (1912) adl› üç roman› daha vard›r. Edebiyat-› Cedide yazarlar› içinde “en alafranga” oldu¤u ifade edilen Safvet-i Ziya, devrinin salon hayat›n›, bu çevredeki isan iliflkilerini ayr›nt›l› bir
flekilde romanlar›na yans›tm›flt›r. Orijinal bir üsluba sahip olmaktan çok Halit Ziya’y› taklit eden ikinci s›n›f bir romanc› oldu¤unu söylemek yeterli olacakt›r.
Edebiyat-› Cedide yazarlar› ekol olarak realist ve natüralistlere ba¤l› olduklar›
için roman ve hikâyeye önem vermifller ve bu ak›mlar›n özelliklerini eserlerinde
baflar›l› bir flekilde uygulam›fllard›r. Baflta Halit Ziya olmak üzere, Edebiyat-› Cedide yazarlar› taraf›ndan roman ve hikâyede gerçeklik duygusu önemsenmifl, mekân
tasvirleri ve eflyalar daha anlaml› bir flekilde kullan›lm›fl, yeni baz› teknikler bizim
roman ve hikâyemize tafl›nm›flt›r. Daha aç›k ifadeyle Edebiyat-› Cedide toplulu¤uyla birlikte o zamana kadar emekleyen Türk roman ve hikâyesi aya¤a kalk›p yürümeye bafllam›flt›r.
63
64
Özet
Tanzimat dönemiyle birlikte edebiyat›m›za yeni bir tür
olarak Bat›’dan gelen roman, bu dönemde iki çizgide
geliflmesini sürdürdü: Popüler roman ve edebî roman.
Edebiyat-› Cedideciler bunlardan ikinciyi devam ettirmifltir. Tanzimat Edebiyat›n›n ikinci dönemiyle bafllayan realizm ve natüralizm Edebiyat-› Cedide romanc›lar›n›n da esas ald›¤› edebiyat ak›mlar›d›r.
Edebiyat-› Cedide roman›n›n ilkelerini Hikâye adl› eseriyle ortaya koyan Halit Ziya (Uflakl›gil)’dir. Onun yan›nda Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit (Yalç›n) ve Safveti
Ziya dönemin di¤er romanc›lar› olarak yer al›rlar.
Halit Ziya roman yazmaya Edebiyat-› Cedide toplulu¤u
oluflmadan önce ‹zmir’de kaleme ald›¤› dört roman›yla
bafllar. Her türlü acemiliklerine ra¤men ilk roman›nda
bile realist teknikleri uygulamaya çal›fl›r. Üçüncü roman›ndan itibaren gelece¤in romanc›s›n›n iflaretleri al›nmaya bafllan›r. Halit Ziya, ‹stanbul’a gidip Edebiyat-›
Cedide toplulu¤una kat›ld›ktan sonra da yine dört roman yazar. Roman sanat› aç›s›ndan en güçlü eserlerini
kaleme al›r. Estetik de¤er aç›s›ndan bunlar s›ras›yla Maî
ve Siyah, Aflk-› Memnu ve K›r›k Hayatlar’d›r.
Bu dönemin ikinci önemli ismi Mehmet Rauf’tur. On üç
roman yazmas›na ra¤men bunlar›n içinde sadece Eylül
roman›nda büyük bir baflar› elde edebilmifltir. Romanlar›nda daha çok evlilik, kad›n, aflk temalar›na yer veren Mehmet Rauf, Halas ve Harabeler romanlar›nda
sosyal temalara yer vermifltir.
Hüseyin Cahit (Yalç›n), sadece iki romanla bu sahada
yerini alm›flt›r.Bunlardan birincisi çocukluk y›llar›nda,
Ahmet Midhat Efendinin etkisiyle yazd›¤› Nadide, di¤eri de Edebiyat-› Cedide zevk ve esteti¤ine ba¤l› kalarak
yazd›¤› Hayal ‹çinde roman›d›r.
Safveti Ziya bu topluluk içinde sadece Halit Ziya’n›n
taklitçisi ikinci s›n›f bir romanc› olarak yer alm›flt›r.
65
1. Halit Ziya Uflakl›gil ile ilgili olarak afla¤›daki yarg›lardan hangisi yanl›flt›r?
a. Edebiyat-› Cedide roman›n›n önderidir.
b. Aflk-› Memnu, K›r›k Hayatlar, Kan Damlas› romanlar›ndan baz›lar›d›r.
c. Realizme ba¤l› kalm›fl, eserlerini bu anlay›flla
vermifltir.
d. Yazar›n ilk roman› “Sefile”dir.
e. Edebiyat-› Cedide romanlar›nda görülen “kaç›fl”
temas› onun eserlerinde de yer al›r.
2. Halit Ziya sanat hayat› boyunca dördü ‹zmir’de, dördü ‹stanbul’da olmak üzere sekiz roman yazm›flt›r. Buna
göre afla¤›dakilerden hangisi ‹zmir’de yaz›lmam›flt›r?
a. Nemide
b. Bir Ölünün Defteri
c. Ferdi ve fiürekâs›
d. Nesl-i Ahir
e. Sefile
3. Mehmet Rauf’un Eylül roman›yla ilgili afla¤›daki bilgilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Roman›nda üstad› Halit Ziya gibi, bir “aflk-› memnu”yu anlat›r.
b. Edebiyat-› Cedide roman›n› en iyi temsil eden
eserler aras›nda yer almas› bak›m›ndan edebiyat
tarihimizde önemli bir yere sahiptir.
c. Bu eser, Servet-i Fünun dergisinde tefrika edilmifltir.
d. Suat ve Necip roman›n merkezinde yer alan erkek karakterlerdendir.
e. Roman ‹stanbul’da geçmektedir.
4. Edebiyat-› Cedide toplulu¤u sanatç›lar›ndan olan yazar, sanat hayat› boyunca birbirinden farkl› ve z›t anlay›fllarda iki roman yazm›flt›r: Nadide ve Hayal ‹çinde.
Bunlardan ilki Ahmet Midhat Efendi’nin etkisinde, di¤eri de Edebiyat-› Cedide anlay›fl› çerçevesinde kaleme
al›nm›flt›r. Cumhuriyet döneminde Oldu¤u Gibi ad›yla
bir romana bafllam›fl, ancak bitirememifltir.
Bu parçada tan›t›lan sanatç› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Hüseyin Rahmi
b. Peyami Safa
c. Halid Ziya
d. Safveti Ziya
e. Hüseyin Cahit
5. Afla¤›dakilerin hangisinde ayn› sanatç›ya ait eserler
bir arada verilmifltir?
a. Ferda-y› Garam / Define
b. K›r›k Hayatlar / Göl Saatleri
c. Ac›mak / Ferdi ve fiürekâs›
d. Rübab-› fiikeste / Menekfle
e. Salon Köflelerinde/ fi›psevdi
6. Afla¤›dakilerden hangisi “roman” olarak adland›r›labilecek eserlerden biri de¤ildir?
a. Nemide
b. Hayal ‹çinde
c. Eylül
d. K›r›k Hayatlar
e. K›rk Y›l
7. Halit Ziya Uflakl›gil’in romanlar›nda kulland›¤› tekniklerle ilgili afla¤›daki bilgilerden hangisi yanl›flt›r?
a. Olaylar›n gidiflat›n› keserek geriye dönüfl metodunu kullanm›flt›r.
b. Olaydan çok tasvir ve tahlile yer vermifltir.
c. Ayr›nt›l› mekân tasvirleri, belirli bir ifllevi yerine
getirmek için yap›lm›flt›r.
d. Romanlar›n› kurgularken ço¤unlukla ikili aflk
kal›b›n› kullanm›flt›r.
e. Eserlerinde hat›ra defteri veya mektuplardan faydalanma yoluna gitmifltir.
8. Maî ve Siyah roman› için afla¤›dakilerden hangisi
söylenemez?
a. Edebiyat-› Cedide neslinin yap›s›n› karakteristik
olarak yans›t›r.
b. Maî, hayal; siyah, gerçektir.
c. Ahmet Cemil, Edebiyat-› Cedidecilerin savunucusudur.
d. Eserde eski fliir yanl›s› olarak karfl›m›za Naci
isimli bir karakter ç›kar.
e. Gerçek ve hayal çat›flmas› roman›n kahramanlar›nda görülen bir özelliktir.
66
Okuma Parças› 1
9. Hüseyin Cahit Yalç›n’la ilgili olarak afla¤›daki yarg›lardan hangisi do¤rudur?
a. Sanat hayat› boyunca birbirinden z›t anlay›fllarda iki roman yazm›flt›r.
b. “Kara Bir Gün” isimli yaz›s›yla Malta’ya sürgün
edilmifltir.
c. Eserlerinde Türk toplumundaki de¤iflimleri dile
getirmifltir.
d. Fecr-i Âti toplulu¤u sanatç›lar›ndand›r.
e. Eserlerinde Nam›k Kemal’in tesiri görülür.
10. Halit Ziya’n›n afla¤›daki eserlerinden hangisi türü
yönüyle di¤erlerinden farkl›d›r?
a. Aflk-› Memnu
b. Maî ve Siyah
c. Nesl-i Ahîr
d. K›rk Y›l
e. Nemide
MAÎ ve S‹YAH’tan
Bak›n›z, iflte gözlerinin önünde gördü¤ü bu fleyler; bafl›n›n üzerine aç›lan bu semada, yaz›n flu s›cak gecesine
mahsus bir bu¤u ile örtülü zannolunan bu maîlikler
içinde titriyormufl, dalgalan›yormufl k›yas edilen bütün
bu y›ld›z alaylar›, bunlar bir bârân-› elmas de¤il mi?
‹çkinin tesiri alt›nda bulunarak süzülen gözlerinin önünde donuk maîlikler üzerine avuç avuç sar› pullar serpilmifl sema sallan›yor, sallan›yor, flimdi karfl›s›nda tepelerin uyuyan s›rtlar›na dökülecek; yahut denize do¤ru
akan müphem levha yavafl yavafl, yüksele yüksele, yerler gökler gecenin bu aflk havas› içinde azim, medid,
vücudu yaka yaka eritip da¤›tan bir buse ile birbirine
sar›larak tek bir mevcut olacak zannediyordu.
Ah! Bu bârân-› elmas... Bahçenin râkid havas›n› da¤›tan, içinde bir aflk nefhas›, çak ve bayg›n bir nefes gibi
sanki ta göklerin sezilmeyen yüksekliklerinden dökülen
bu na¤meler.. Kâh kalbin en derin noktalar›ndan geliyormuflças›na derunî, pest, sanki sâkit; kâh bir teessür
feveran›na inikas etmiflçesine patlayarak, feryat ederek;
bazen bir flikâyet nâlesi , bazen bir makhuriyet iniltisi...
fiimdi Ahmet Cemil alt›ndan yer kaç›yor, bafl›ndan sema uçuyor, vücudu bir boflluk içinde yuvarlanmaya
bafll›yor zann›nda idi.
Bârân-› elmas!
‹flte iflte; sanki semalardan dökülen, karfl›s›nda flu bay›r›n ete¤inde yer yer par›ldayan, denizin siyahl›klar› içinde flurada burada ›fl›ldayan bu ziyalar;iflte iflte raks ediyor; ya¤›yor; onlar da bir bârân-› elmas, fakat hayatta
yüksek fleylere meftun olmufl gözler gibi afla¤›dan yukar›ya ya¤›yor; ta o semalara, o üzerinde gülümseyen
nurlar, çalkalanan maîliklere do¤ru ya¤›yor.
Bir rüya içinde yahut sihir âlemi karfl›s›nda idi; kemanlar›n titreyen eninleri, flâvtan›n kahkahalar›, sanki bu
aletlerden, bütün bu kirifllerle tahta veya bak›r parçalar›ndan sihirli bir nefesle canlanarak, kanatlanarak uçuflan küçük küçük na¤meler birbirine at›l›yor; birinden
ötekine bir hicran sedas›, ötekinden bir ›st›rap enini,
flundan bir tahassür nâlesi, di¤er birinden bir ümit cevab› ç›karak, bütün o biçare insan ruhuna mahsus ac›l›klar›n tatl›l›klar›n hazinesi tafl›yor, maî-siyah kelebekler gibi uçuflarak, birbirleriyle dudak duda¤a bir visal
içinde da¤›l›yorlar, yükseliyorlar; sonra bunlar o parlak
seman›n maîliklerine, flu muzlim denizin siyahl›klar›na
serpiliyor; iflte iflte flu afla¤›ya süzülen, flu yukar›ya uçuflarak siyahlara bürünen soluk ziyalar! Bârân-› elmas...
Son bir na¤me tufan› ile nagehanî bir karar bütün bu
hayalat silsilesine hatime çekti. Ahmet Cemil sanki bir
rüyadan uyand›, etraf›na bakt›. fiimdi her fley hakikate
ricat etmifl oldu. Bafl›n› çevirdi, burada niçin bulundu¤unu anlamak için düflündü, bakt›, o vakit tahattur etti
. Arkadafllar› flüphesiz orada, iflte flurac›ktan bir parças›n› gördü¤ü bahçenin kalabal›¤› aras›nda olacaklard›.
Onlar›n yan›na gitmeye ne lüzum var? Ta ötede dönen
bir levhan›n yaln›z bir k›sm› fleklinde gözünün önünden ak›p giden flu seyranc›lara, a¤açlar›n aras›nda küme küme oturan bütün bu halka onun bir nispeti var
m› ki gitsin de o kalabal›¤›n içine at›ls›n? O bu dünyada herkesten uzak, herkese yabanc› de¤il mi?
fiimdi kendisini biraz topluyor, flakaklar›nda hafif bir
serinlik hissediyor, dima¤›n› ateflin bir bulutla örten buhar yavafl yavafl aç›l›yordu: Onun âlemi iflte flu yavafl
yavafl aç›lan beyninin içinde maî bir sema, o maî seman›n içinde birçok gülümseyen ümit y›ld›zlar›ndan ibaretti. Orada da bir bârân-› elmas...
‹flte gözlerini kapay›nca görüyor: Maî bir sema alt›nda
azim bir sahra ki sabah›n hüzünden ve nefleden, renkten ve zulmetten, sükûttan ve na¤meden, gölgeden ve
hayalden; o yekdi¤erinin hem ayn› hem gayri zannolunan tezatlar›ndan mürekkep hali alt›nda, henüz uykusundan tamam›yla s›yr›lamam›fl mahmurluklarla yüklenmifl sisler arkas›nda bo¤ulan ufuklara do¤ru uzan›p
gitsin. Üzerinde bir sema ki geceden kalma siyahl›klarla gündüzün ilk flaflaalar›n›n imtizac›ndan mürekkep
esmer bir renkle gözleri taltif eder, bir müphem renk alt›nda maî bir atlas halinde görünen seman›n derin bir
köflesinden Zühre’nin beyaz handesi hâlâ görünür, bakir bir saffetle münevver bir göz gibi bakmaktad›r...
O lacivertliklerin bir taraf›nda henüz belirsiz bir nurdan
toz savruluyor gibidir. Bu sahran›n üzerinden, o seman›n alt›ndan bir peri alay›n›n kanatlar›yla dalgalan›yor
denebilen hafif bir hava uçar ki dikkat edilse bir ruhanî cihan›n zemzemesine benzer na¤melerle titrer. Bütün menaz›r sabahlara mahsus o rengin müphemiyeti
içinde hava ve hayalden mürekkep bir gölge fleklinde
durur; fakat bir zaman gelir ki birdenbire bir ihtiflam
ça¤layan› dökülür, biraz evvel sönük duran sema sanki
bir yang›n ile dolar. Ufkun bir kenar›ndan güneflin sinesinden sahraya bir nur tufan› döker, seman›n bu muhteflem yang›n› alt›nda sahra müflevvefliyetten s›yr›l›r, bütün sahra taze bir hayat›n canl›l›¤›yla tutuflur...
Ahmet Cemil burada, hayalinin flu müdebdep levhas›n›
yaflat›rken: “Ah! O ümit günefli!” diyordu. Onu ne kadar
senelerden beri bekliyordu.
Henüz yirmi iki yafl›nda idi. Öyle bir yaflta, gençli¤in
öyle hassas bir devresinde ki fikir, münevver bir sema-
67
n›n bârân-› elmas› alt›nda parlak hülya âlemlerinde kanatlar› k›r›lm›fl bir kufl gibi henüz topraklara düflmemifl;
gözler ziyadar bir hayal ufkunun envar›yla dolu iken
bir perde alt›nda siyah bir köflenin aç›lmak üzere oldu¤unu henüz görmemifl; yaln›z münevver, mübtehiç, bir
sabah›n rüyas›na dalm›fl; ümit güneflinin üzerine ta
uzaklarda bir ufkun içinde haz›rlanan bulutlar›n dökülmeye müheyya oldu¤unu anlamam›flt›. Henüz yirmi iki
yafl›nda, bütün maneviyeti bir ümidin tahakkukuna
muntaz›r... fiöhret bulmak, edip olmak, herkesçe tan›lmak, bugün o kadar ac›l›klar›na gö¤üs vermek için hayat›n› zehirledi¤i bu edebiyat âleminin bir gün yüksek
zirvelerine ç›kmak ve ismini o kadar yükseltmek ki... O
tasavvur etti¤i yüksek payeye bir had bulam›yor; sonra
da bu derece itila emellerine kap›l›yor oldu¤undan kendi kendine utan›yordu. Edip olmak, flöhret olmak, senelerden beri bütün düflüncesi bu de¤il miydi?
Ta mektepte bir kimya kitab›n›n üzerine bafl›n› dayayarak, gözleri ötede siyah tahtan›n üzerinde unutulmufl,
yar›m kalm›fl bir cebir muadelesine dalarak; fikri bir hayal rüzgâr› üzerinde, meçhul emeller fezas›nda uçtu¤u
zamanlardan beri bütün varl›¤›n› istila eden, ifltihar arzusu de¤il miydi?
Ahmet Cemil daima aceleci ve telafll› yürüyüflle, adeta
koflarak Bab›âli Caddesi’nin kenar›ndan ç›karken flu kitapç› dükkânlar›, cam kap›lar›n aralar›ndan fark edilen
flu kütüphane müdavimleri, bu matbaalar, sabahtan akflama kadar fikir ve sanat hareketlerinin münferit mecras› olan flu cadde bir gün olacak ki onun teshiri alt›na
girmifl olacak. fiimdi birkaç eski mektep arkadafl›yla sekiz on kalem erbab›ndan baflka herkesin meçhulü olan
bu genç, bugün koltu¤unun alt›nda bir iki kitapla buradan bir gölge gibi ç›karken bir gün olacak ki tesadüfen
bir kitapç›n›n dükkân›na gözü isabet edecek olursa
mektepten henüz ç›km›fl iki genç edebiyat müntesibinin birbirine kendisini gösterdi¤ini fark edecek... Ah! O
zaman gö¤sü nas›l bir iftihar havas›yla fliflecek! fiimdi
oradan mevhum bir cisim fleklinde geçiyor; gören yok,
bakan yok, lakin o zaman... Güzergâh›nda isminin yavaflça f›s›ldand›¤›n› iflitecek ve ci¤erlerinden s›cak bir
fleyin akt›¤›n› duyacak...
Zaten bu neticeye, bu ümidin tahakkukuna flayan olmak için az m› ›st›rap çekmifl, hayat›n az meflakkatlerine mi tahammül etmiflti? Bugün yirmi iki yafl›nda idi; fakat bu yafla gelinceye kadar...
Ahmet Cemil’in düflüncelerine bir fas›la daha geldi.
Uzaktan sahib-i imtiyaz Hüseyin Baha ile idare memuru Ahmet fievki Efendi’nin yaklaflt›klar›n› gördü. Sahibi imtiyaz gelince dedi ki:
68
- Allah cezas›n› versin! Islah olmayacak , evde kendisini bekleyen kar›s›n›, çocu¤unu düflünmek yok ki... Yine oraya gitti... Ötekilerini de beraber sürükledi. Biz üç
kifli kald›k; art›k yavafl yavafl yola ç›ksak...
Ahmet Cemil, Raci’nin ikide birde Palais de Cristal’de
geç vakte kadar kald›ktan sonra geceyi de evinden baflka yerde geçirdi¤ini bilirdi. Kaç kere bedbaht kar›s›
matbaan›n kap›s›na kadar gelerek befl alt› yafl›ndaki
yavrusuyla kocas›n› aratt›rm›fl, Ahmet Cemil ile beraber
bütün arkadafllar›n› ne cevap vermek laz›m gelece¤inde mütehayyir b›rakm›fl idi.
Okuma Parças› 2
EYLÜL’den
Salonda bahçedekilerin kahkahalar› iflitilebiliyordu.
Süreyya can› s›k›lanlara mahsus bir tahammülsüzlükle,
“Ç›lg›n k›z!” diye söylendi.
Balkona aç›lan büyük kap›dan parmakl›¤a dayanm›fl
d›flar›ya bakt›¤› görülen zevcesi dönüp: “Lâkin bu gece
de hava ne güzel!..” dedi.
Bu nisan gününün saat on birde bafllayan ya¤muru yar›m saat sonra dinmifl, nem-nâk bir hadaretin fevkinde
flimdi zerrin incileriyle lacivert bir sema titriyordu; topraktan, a¤açlardan intiflar eden ratip nefehatta müessir
bir nüfuz vard›.
Genç kad›n pencerenin kenar›na dayanarak bir iki uzun
nefes ald›, her nefes ald›kça hayat› art›yormufl gibi oh
çekiyordu. Sonra hâlâ sigaras›n›n dumanlar›na bulanm›fl, zebun-› flita bir tepe gibi mazlum ve ma¤mum duran Süreyya’ya do¤ru gelerek elinden tuttu, kald›rmak
istedi:
-Hava bu kadar güzel, lâkin burada somurtup oturmak,
gezip e¤lenenlere haks›z yere k›zmaktan daha m› iyidir? Haydi biz de ç›kal›m...
Süreyya’n›n bu gece can› pek s›k›l›yordu, “Adam b›rak!” dedi. Pederine darg›nl›¤›n› bütün köye teflmil ediyordu; sayfiyeye ç›kacaklar› zaman o kadar ›srar etmifl,
fakat bu sefer de sahil bir yere gitmeye babas›n› raz›
edememiflti. Büyük babalar›n›n vaktiyle gelip nas›l budala bir hesap ile flu “tafl oca¤›nda” yapt›rd›¤› bu köflk
onlar› her sene baflka yere gitmekten men ediyordu. O
bütün k›fl›n Bo¤aziçi’ni kurarken yine koflup geldikleri
flu çöplük, çocuklu¤undan beri yaflaya yaflaya usand›¤› bu kenar-› vahdet onu art›k ç›k›p gezmekten men
edecek kadar b›kt›rm›flt›; pederine karfl› bir fley yapamamas›n›n intikam›n› almak isteyerek h›rs›n› baflkalar›ndan ç›kar›yor, buradaki hayat›n aleyhinde bulunmak için her fley kendisine bir vesile oluyordu. Bunun
için her günkü hayat›nda ekseriya flen olan Süreyya,
buraya naklettikleri on günden beri hemen daima sisli, pür-tu¤yan, hatta o kadar sevdi¤i zevcesi Suat’a karfl› bile hemen hiçbir sebep olmayarak haks›z davran›yordu.
(...)
Genç kad›n befl senelik derin bir mukarenetin verdi¤i
nüfuz-› nazar ile pek iyi fark etti¤i bu neflesizli¤in izalesi için art›k kifayet edemedi¤ine teessüf eder gibi elim
bir sesle sordu:
-Pek s›k›l›yorsun galiba?
-Evet, sorma... Patl›yorum... Buras› zaten yaflan›lacak
bir yer mi? Allah’›n k›r›... Hele bu yemekten sonraki saatler... Sabahleyin yeme¤e kadar, akflamüstü... Has›l›
her zaman... ‹nsan bo¤uluyor... Herkes böyle birer köflede eziliyor... Kendimi bostan kuyusunda zannediyorum.
Suat, kafllar›nda bir inhina-y› endifle ile, gözleri daha ziyade karararak, kaç senedir bu ayn› yerde, ayn› hayatta bais-i flikâyet hiçbir hâl görülmeden mesut günleri tahattur ile sükût ediyordu; bir aral›k “Evvelden hiç böyle söylemiyordun!” demek istedi; fakat neye yarayacakt›? Ufak bir mazeret, adî bir sebeple geçifltirilmeyecek
miydi?.. “Bari sen git, oralarda kal, biraz e¤lenirsin!” diyecek oluyordu, fakat befl senedir beraber bulunmaya,
her fleyi beraber yapmaya o kadar al›flm›fllard› ki, zevcine karfl› kalbindeki derin irtibat›n sevkiyle bu fedakârl›¤a raz› olup söylese bile onun bunu fark ederek,
münkesir oldu¤unu görerek daha rahats›z olaca¤›n›, yine yeminlerin bafllayaca¤›n›, hiçbir fleyin de¤iflmeyerek
sade zevahir nam›na u¤rafl›lm›fl olaca¤›n› düflünüyordu.
Çünkü as›l kabahatin köflkte olmad›¤›n› hissediyordu;
kabahat flu sebebini düflününce kalbini s›zlatan can s›k›nt›s›nda, flu ne kadar aflk ve irtibat ile geçerse geçsin
befl senelik hayat›n siper etti¤i kalplerde, bu kalplerin,
kalb-i beflerin eskimeye olan kabiliyetinde idi. Ve o kad›n, bu ac› tefekkürlerle bafl›n› e¤ip sükût ederken Süreyya söyleniyor, flikâyet ediyordu. Belki ellinci defa
olarak:
-Ah büyükbabalar›m›z, diyordu; anlafl›lmaz hesaplarla
bu cehennem köflelerinde ba¤ yap›p gelip kapanacaklar›na, ne olurdu flu ‹stanbul’u ‹stanbul eden güzel yerlere gitselerdi... Sonra bir baban›n budalal›¤› bütün bir
aileye bir maraz eseri oluyor; bütün ahfad gelip onlar
gibi bu köflelerde çile doldurmaya mecbur oluyorlar...
Ba¤, üzüm... ‹flte filoksera da hepsini berbat etti ya...
Yer yer de¤il ki... Bak babam elindekini avucundakini
sarf etsin, bu tauna karfl› koyabilir mi?..
Sonra birdenbire köpürerek:
- Ah bu çöl!.. dedi; flimdi farz et ki Bo¤aziçi’nde yahut
meselâ Adalarday›z... Deniz yok mu deniz; en s›cak havalarda bile insana can verir. Serin, mavi, latif... Halbuki burada poyraz ç›kacak diye ta saat dokuzu beklemeli... Duman, duman... Külhan gibi... Sonra manzaran›n
mahdudiyeti, yek-renkli¤i... Düflün Suat! Bir sandal›m›z
olurdu, sabahlar› erken yahut akflamlar› geç vakit sen
flemsiyeni kapard›n, ben küreklere sar›l›rd›m... Mehtap
olsun olmas›n oran›n geceleri ne güzeldir.
(...)
Sonra elini kald›r›p gayr-› mer’î bir düflman› tehdit eder
gibi “Ah para!” diye söylendi.
Hiç olmazsa elli lira lâz›md›; “Elli lira” diyor, sonra meyus olarak “ve bunu bulman›n imkân› yok...” diye köpürüyordu:
-‹mkân› yok, iflte elli lira bulmak kabil de¤il... Yoksa
ben flimdiye kadar seni bin kere kap›p götürürdüm...
Suat, “Oh ne iyi olurdu...” diye sevindi.
Süreyya bafl›n› çevirip zevcesinin sürûr ile parlayan siyah gözlerine bakarak devam etti:
-Ne mesut olurduk Suat, ne mesut olurduk... Hem as›l
senin için, vallahi bütün senin için istiyorum... Sen söylemiyorsun, fakat ben fark ediyorum ki, gelip burada
kapanmak seni fena ediyor. Bir kere havas›zl›k... S›k›nt›... Biz papaz de¤iliz ki, bu manast›rda yaflayal›m... Hayat kalabal›k, güzel hava içinde olur. Kalabal›k içinde
yaln›z yaflamak, kalabal›k içinde gezip beraber bir köfleye kaçmak; iflte as›l zevk budur. ‹nsan, kalpleri birbirine ba¤layan bu rab›talar› o zaman anlar. Ben seni ne
kadar sevdi¤imi baflka kad›nlar› gördü¤üm zaman anl›yorum. Bazen rast gelip hatta senden güzel buldu¤um
kad›nlara bak›yorum da kendi kendime hiç birisini senin kadar, senin gibi sevemeyece¤ime yemin ediyorum. Sende bir fley var, öyle bir fley ki, hiçbirinde rast
gelmiyorum... Öyle bir fley ki iflte bütün endiflelerim senin yan›nda mahvoluyor. Ruhuma bir flifa, bir sükûn
geliyor; dudaklar›n› gözlerime dokundurdu¤un zaman
bütün can›m›n kofla kofla gelip gözlerime topland›¤›n›,
orada sana mülâkî olmaktan mesut olarak kald›¤›n› hissediyorum. Bahusus flimdi bana öyle geliyor ki, ben
dünyada senden baflka hangi kad›n› alsayd›m hiçbirisiyle senin gibi olamayacakt›m; senin gibi böyle samimi, ruhuma kadar, böyle can›ma kadar samimi...
Böyle söylerken, hemen dudaklar›n›n yan›nda Suat’›n
gözlerini öpüyor, elindeki elini kald›r›p dudaklar›ndan
ay›rm›yordu. Suat zevcinin sözlerini dinleyerek sükût
ediyordu. Süreyya bu elin ipek nescini uzun uzun koklayarak bir inilti halinde, “Ah Suat” dedi, “Ah Suat, sen
olmasayd›n...”
69
Genç kad›n›n mesut ve sakit bir istifsarla bakan gözlerine girerek kalbinden kopan bir samimiyet sesiyle “Sen
de olmasayd›n ölürdüm Suat...” dedi; sesinde bir lerzifli hüzn vard›.
(...)
Süreyya tekrar paras›zl›ktan flikâyet ederek:
-Bak, dedi, bak Suat, elli lira insan› nelerden mahrum
ediyor? Sonra biz de adam›z de¤il mi? Zevcesini mesut
etmek için elli lira bulamayan bir erkek...
Zevcini böyle aciz görmek istemeyen Suat, o öyle düflünmesin, zebun görünmesin diye:
-Fakat ben seni böyle daha çok seviyorum, dedi; herkes zengin olabilir, fakat senin gibi olamaz.
Sonra Süreyya’n›n kederlerini da¤›tmak için ilâve etti:
-Mademki sen beni kap›p bir yal›ya götüremiyorsun,
bari ben seni alay›m da balkona olsun ç›karay›m... Gece o kadar güzel ki istifade etmemek cinayet say›l›r.
Bu esnada bahçeden, gecenin bir köflesinden tiz, parlak bir kahkaha daha geldi.
Suat pencereye do¤ru yürüyerek:
-Bak hemflirene... O hiç senin gibi düflünmüyor... dedi.
Süreyya da balkona ç›km›flt›, orada bir has›r koltu¤a
düfler gibi oturarak, “Yan›nda Necip mi var?” diye sordu.
Suat öbür sandalyeden pelerinini alm›fl örtünüyordu,
gülerek cevap verdi:
-Galiba.
-Kocas› da babam›n yan›nda de¤il mi? Tuhaf izdivaç,
tuhaf koca, tuhaf kar›... Hususiyle tuhaf kar›...
Suat gülerek “Hususiyle tuhaf koca...” dedi; o zaman
birbirine karfl› fikirlerini müdafaa ettiler.
Süreyya’n›n iddias›nca her iflte oldu¤u gibi bunda da
babas›n›n bir su’-i tedbiri neticesi olarak fena bir izdivaç yapm›fl olan hemfliresi Hacer, izdivac›n›n bu daha
ilk senesi oldu¤u hâlde zevcinden so¤uyarak aralar›nda
alenî bir kay›ts›zl›k hüküm-ferma idi; Fatin her türlü kusurlar›n fevkinde baya¤› bir efendi ç›k›nca bir kufl gibi
flen, biraz ince ve hoppaca olan Hacer için bu, derin bir
nefreti mucip oldu.
Süreyya tek tük a¤açlarla uzay›p ta karfl›ki da¤lar›n ete¤ine kadar giden ba¤a do¤ru bakarak tekrar ediyordu:
-Ç›lg›n k›z!.. Zavall› Necip, geldi geleli elinden çekmedi¤i kalmad›. Geldi¤ine bin kere piflman olmufltur...
Necip, Süreyya’n›n halazadesi idi ki, ara s›ra köflke misafir gelirdi.
(...)
O zaman Hacer’in dü¤ünden evvelki hâlini tarif etmeye bafllad›; genç k›z›n nakil ve itiraf etti¤i ümitlerini,
emellerini, bütün o genç k›zlar›n kad›n olduklar› zama-
70
na dair hülyalar›n› anlatarak sonra karfl›s›nda birden
böyle kaleminde otura otura ihtiyar memurlar aras›nda
büyüyerek ihtiyarlaflm›fl, tembelleflmifl bir zevc bulunca
ne hâle geldi¤ini gösteriyordu:
-fiimdi düflün, diyordu, faraza... ‹flte meselâ Necip Bey,
ona pek âlâ bir koca olabilirdi; öyle biri ile birleflip otursayd› zanneder misin ki Hacer böyle olurdu; daha do¤rusu böyle olsa pek tabiî gelirdi. Vak›a flimdi Hacer evvelkinden titiz, evvelkinden h›rç›nd›r; ama yemin ederim ki fena kalpli de¤ildir. Sen kardeflisin, ama benim
kadar bilemezsin, kad›n kad›n› daha iyi tan›r.
(...)
Suat gülüyordu:
-Aman Necip Bey tuhaft›r; “Bence evlenmek ölmektir”
der durur!
-Necip için gelip böyle bir buca¤a kapanarak kalmak,
bahar›, bütün yaz› böyle geçirmek... Oh, bunun imkân›
yoktur. O serbest al›flm›fl, gezmeye, e¤lenmeye al›flm›fl... Ona bekârl›k hayat›n›n cazibelerini unutturup
kendine ba¤lamak için ben kad›n isterim... Hacer mi?
Hacer, Necip’e kendini bir ay sevdiremezdi; bizim terbiye etti¤imiz k›zlar ne olacak?
Suat yeniden güldü:
-Aman beyefendi duymas›n, yine neler söyler...
Süreyya omuzlar›n› kald›rarak sükût etti.
1. b
2. d
3. d
4. e
5. a
6. e
7. d
8. d
9. a
10. d
Bu soruya yan›t veremediyseniz “Halit Ziya” bölümünü tekrar okuyunuz.
Bu soruya yan›t veremediyseniz “Mehmet Rauf”
bölümünü tekrar okuyunuz.
Bu soruya yan›t veremediyseniz “Hüseyin Cahit” bölümünü tekrar okuyunuz.
Bu soruya yan›t veremediyseniz “Halit Ziya”bölümünü tekrar okuyunuz.
S›ra Sizde 1
fiemsettin Sami, Ahmet Midhat Efendi, Nam›k Kemal,
Mizanc› Murat Romantik; Samipaflazade Sezai, Recaizade Mahmut Ekrem Realist; Nabizade Naz›m Natüralisttir.
S›ra Sizde 2
Sefile, Nemide, Bir Ölünün Defteri, Ferdi ve fiürekâs›.
S›ra Sizde 3
Her iki roman›n bafl›nda birlikte yaflayan kifliler araya
giren biri yüzünden bir sars›nt› yaflarlar ve sonuçta yine
bafl bafla kal›rlar. Ferdi ve fiürekâs›’nda ‹smail Tayfur,
annesi ve Saniha; Aflk-› Memnu’da Adnan Bey, Nihal ve
Bülent.
S›ra Sizde 4
Geriye dönüfl tekni¤ini kullanarak determinizmi gerçeklefltirmek, olaydan çok ayr›nt›l› tasvir ve tahlillere
önem vermek, mektuplar ve hat›ra defterlerini kurgu
unsuru yaparak kahraman anlat›c›n›n bak›fl aç›s›n› kullanmak.
Ça¤›n, S. (2006). Eylül’e Dair, Eylül, ‹stanbul, Özgür
Yay›nlar›.
Enginün, ‹. (2007). Yeni Türk Edebiyat›: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e, 3.b., ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.
Huyugüzel, Ö. F. (1984). Hüseyin Cahit Yalç›n’in Hayat› ve Edebî Eserleri Üzerinde Bir Araflt›rma,
‹zmir, E.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›.
Huyugüzel, Ö. F. (1995). Halit Ziya Uflakl›gil, Ankara,
M.E.B. Yay›nlar›.
Kaplan, M. (1992). Mai ve Siyah Roman›n›n Üslubu Hakk›nda, Türk Edebiyat› Üzerine Araflt›rmalar, 2.b.,
‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.
Kaplan, M. (2007). Tevfik Fikret: Devir, fiahsiyet,
Eser, 10. b., ‹stanbul.
Moran, B. (1995). Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl
I, 5. b., ‹stanbul, ‹letiflim Yay›nlar›.
Özbalc›, M. (2006). Mehmet Rauf, Servet-i Fünûn Edebiyat›, Ankara, Akça¤ Yay›nevi.
Tar›m, R. (1998). Mehmed Rauf: Hayat›, Sanat›, Eserleri, ‹stanbul, Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.
Törenek, M. (1999). Hikâye ve Romanlar›yla Mehmet Rauf, ‹stanbul, Kitabevi Yay›nlar›.
Uflakl›gil, H. Z. (1998). Hikâye (Haz. Nur Gürani Areslan), ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›.
Yalç›n, H. C. (1935). Edebî Hat›ralar, ‹stanbul, Akflam
Kütüphanesi.
71
4
Amaçlar›m›z
Tanzimat hikâyesi ile Edebiyat-› Cedide hikâyesi aras›ndaki farklar› ay›rt edebilecek,
Edebiyat-› Cedide hikâyecilerinin kulland›¤› teknikler ve iflledi¤i temalar›
aç›klayabilecek,
Uzun hikâye ve k›sa hikâye türlerini aç›klayabilecek,
Edebiyat-› Cedide hikâyesini temsil eden Halit Ziya (Uflakl›gil), Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit (Yalç›n), Müftüo¤lu Ahmet Hikmet gibi yazarlar›n hikâyeleri hakk›nda yorumlayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Uzun hikâye
K›sa hikâye
Mehmet Rauf
•
•
•
•
Hüseyin Cahit Yalç›n
Müftüo¤lu Ahmet Hikmet
Realizm
Natüralizm
‹çindekiler
Türk Edebiyat›
Edebiyat-› Cedide
Hikâyesi
• G‹R‹fi
• UZUN H‹KÂYE
• KISA H‹KÂYE
Edebiyat-› Cedide Hikâyesi
G‹R‹fi
Türk edebiyat›nda Bat›l› anlamda ilk uzun hikâyeler -geçifl dönemi eserleri bir tarafa b›rak›l›rsa- Ahmet Midhat Efendi taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Onun uzun hikâyeleri Letaif-i Rivayat adl› seride yer alan 25 kitap içindeki 27 hikâye ve üç romandan (Yeniçeriler, Çingene, Bahtiyarl›k) meydana gelmifltir. Seri, önce üç kitapl›k bir çal›flma olarak düflünülmüflse de bunlar›n gördü¤ü ilgi üzerine yazar, daha
sonra yazaca¤› eserleri de bu ana bafll›k alt›nda neflretme yoluna gitmifltir. Eserdeki uzun hikâyeler hacim bak›m›ndan büyük, ancak tek bir konu etraf›nda geliflen
anlat›lard›r:
“Ahmet Mithat Efendi’nin yine ayn› y›llarda müstakil olarak yay›mlad›¤› romanlardan farkl› k›lan, belki hacim itibar›yla daha k›sa eserler olufllar›d›r. ‹çlerinde hacmi,
kurgusu ve zengin kifli kadrosu veya kiflilerin genifl bir çerçevede verilifli ile roman
olarak de¤erlendirilebilecek eserler de bulunmakla birlikte, bunlar›n ço¤unu ‘büyük
hikâye’ kategorisine koyabiliriz. Bu hikâyelerin ço¤u, konusunu bizim hayat›m›zdan almakla birlikte içlerinde konusu Fransa’da geçen ve dolay›s›yla kifli kadrosu
yabanc›lardan oluflanlar da vard›r” (Gökçek, 2001, ›x).
Ahmet Midhat’›n ard›ndan uzun hikâye yazan ikinci isim Recaizâde Mahmut
Ekrem’dir. Muhsin Bey ve fiemsa adl› uzun hikâyeleri yazan Ekrem bizzat Araba
Sevdas›’n›n önsözünde kendisinin de belirtti¤i gibi baflar› kazanamam›fl eserlerdir.
Nitekim ‹nci Enginün de bu konuda flöyle demektedir: “fiiirindeki zay›fl›¤a karfl›l›k Recaizade Ekrem’in tiyatro ve hikâye yazarl›¤› daha kuvvetlidir. Ancak bu kuvvet fliirlerle süsledi¤i ve bir bak›ma o fliirlerin hikâyesi gibi sundu¤u Muhsin Bey yahut fiairli¤in Hazin Bir Neticesi (1991) ve fiemsa (1897) adl› hikâyelerinde de¤il,
Araba Sevdas› (1896) roman›ndad›r.” (Enginün, 2007, 252). Hemen arkas›ndan
Nabizade Naz›m’›n kaleme ald›¤› sekiz uzun hikâyenin içinde Karabibik köyü anlatmas› ve natüralist mahiyet tafl›mas› bak›m›ndan öne ç›km›flt›r.
Tanzimat Edebiyat›’nda uzun hikâye yazan yazarlar ve önemli eserleri
SIRAhangileridir.
S‹ZDE
1
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
74
UZUN H‹KÂYE
K›rk Y›l: Halit Ziya
Uflakl›gil’in 40 yafl›na kadar
olan hat›ralar›n› içeren
kitab›d›r. Bu eser, Halit
Ziya’n›n bu hayat dilimini
anlatmas›n›n yan› s›ra
devrin sanat hayat›n›
anlatmas› bak›m›ndan çok
önemli bir eserdir.
Edebiyat-› Cedide toplulu¤unda uzun hikâye yazan ilk ismin Halit Ziya oldu¤u görülür. Halit Ziya’n›n uzun hikâye olarak adland›rabilece¤imiz alt› eseri vard›r: Bir
Muht›ran›n Son Yapraklar› (1888), Bir ‹zdivac›n Tarih-i Muaflakas› (1888), Deli
(1888), Bu muydu? (1896), Heyhat (1897), Bir Yaz›n Tarihi (1898). Valide Mektuplar› (1909). Bunlardan Deli, yar›m kalm›fl bir hikâyedir. Halit Ziya bu eserlerinin
baz›lar› için “küçük roman” tabirini kullan›r.
Halit Ziya’n›n romanlar›nda kulland›¤› realist teknikleri uzun hikâyelerinde de
kulland›¤› görülmektedir. Bunlar›n bafl›nda kurguyu hat›ra defterleri vas›tas›yla
oluflturma gelir. Deli, günümüz post-modern yazarlar›n›n s›kl›kla baflvurdu¤u bir
tarzda bafllar. Bir müzayedede eski kitaplar sat›ld›ktan sonra eski evraklar›n bulundu¤u bir paket sat›fla ç›kar›l›r. Oradakilerden biri bu evrak› al›r ve içinde bir hat›ra defteri bulur. Hikâyenin esas› da bu defterde anlat›lanlardan oluflur. Hikâyede
birtak›m vehimleri olan bir kifli anlat›lmaktad›r. Halit Ziya K›rk Y›l adl› hat›rat›nda
fiem’i Bey isimli bir hat komiserinin uyar›s›yla Hizmet gazetesinde tefrika edilen bu
eseri, yar›da b›rakt›¤›n› söyler. Uyar› flöyledir:
“-Deli isminden ürkmüyor musunuz? Bunun ismi sarahaten gösteriyor ki mevzuu
da cinnete dair olacak. Bir kere bu kelime Türk lehçesinden silinmifltir. Sultan Murat’in deli diye hall’olundu¤unu ve Abdülhamit’in bu kelimeden korktu¤unu bilirsiniz. O halde... ‹smi de¤ifltirmek de kâfi de¤il. Madem ki mevzu cinnettir.”
Bu uyar› üzerine Halit Ziya tefrikay› yar›da keser. Ömer Faruk Huyugüzel bu
hikâyenin di¤erlerinden çok önemli bir fark›n› tespit eder. (Huyugüzel, 1995, 53).
Ona göre k›sa cümlelerle ve basit bir üslupla yaz›lm›fl bu hikâyenin yar›m kalm›fl
olmas› hem yazar hem de edebiyat›m›z aç›s›ndan bir talihsizliktir.
Halit Ziya Deli’ye benzer bir hikâyeyi y›llar sonra “Üç Mektup” ad›yla yazm›flt›r. Hikâyede tutuklan›p yarg›land›ktan sonra serbest kalan bir gencin içinde bulundu¤u psikolojik durum üç mektupla anlat›lm›flt›r. Genç adam, hapisten ç›kt›ktan sonra sürekli birilerinin kendisini takip etti¤ini ve öldürmek istedi¤ini düflünerek bunal›ma girer. Kald›¤› evde annesi de dahil olmak üzere herkesten flüphelenir. Sürekli sanr›lar gören genç adam ayn› zamanda içini döktü¤ü bir hat›ra defteri de tutmaktad›r. Defteri de herkesten saklar. Genç adam yaflad›klar›n›, hissettiklerini mektuplara yazarak bahçeye atar. Komflu köflkteki bir arkadafl› da mektuplar› sahiplerine ulaflt›r›r. Genç, üçüncü mektubu evi yakaca¤›n› ima eden sat›rlarla
bitirir. Hikâyede II. Abdülhamit dönemi istibdad›n› yaflayan insanlar›n psikolojik
durumlar›n›n tasvirine genifl olarak yer verilmifltir.
Bir Yaz›n Tarihi de hat›ra defteri kurgusuyla yaz›lm›fl bir hikâyedir. Defterin sahibi ‹hsan, iznini geçirmek üzere bir akrabas›n›n yal›s›na gider. Orada kendisinden
baflka akrabalar›ndan befl k›z daha vard›r. ‹hsan defterine bu k›zlarla ilgili izlenimlerini yazar. Ancak bu k›zlar›n içinde öksüz ve veremli olan Meliha’ya ilgi duyar.
Meliha ise ona olan ilgisini ancak ölürken ortaya koyar.
Bu hikâyelerden baz›lar›nda kaç›fl temas›na yer verildi¤i görülmektedir. Bir
Muht›ran›n Son Yapraklar›’n›n içine kapan›k, karamsar karakteri Necip ile Heyhat hikâyesindeki genç flair, birbirlerine karakter yap›lar› bak›m›ndan yak›nd›rlar.
‹kisi de yaflad›klar› ortamdan flikâyetçidir. ‹nsanlardan uzak, köylere s›¤›nm›fllard›r. Bu iki kahraman ve Aflk-› Memnu’nun Ahmet Cemil’i birbirlerine çok benzerler. ‹nci Enginün birinci hikâyeyle Edebiyat-› Cedide’nin genel karakteri aras›ndaki iliflkiyi flöyle izah eder:
75
4. Ünite - Edebiyat-› Cedide Hikâyesi
“Yazar›n ‘küçük roman’ diye niteledi¤i hikâyelerden Bir Muht›ran›n Son Yapraklar›
Necip adl› kahraman›n hayattan nefreti ve can s›k›nt›s›n› anlatan notlardan meydana gelmifltir. Melankolik genç, bir sahil köyünde, her fleyde ‘melal’ ve boflluk bularak hastalan›p ölür. Hikâyede geçen ‘hiç’, ‘vâhî’ kelimelerinin çoklu¤u Tevfik Fikret’in ‘Bütün boflluk: Zemîn bofl, âsumân bofl, kalb ü vicdân bofl’ m›sra›n›n öncüsüdür ve bütün Servet-i Fünuncularda ortakt›r. Hayattan bu nefretini, mizaç, hazin
hayat tecrübeleri ve ülkenin durumuna ba¤layan yazar, ileride de kullanaca¤› zengin damar› bulmufltur ve bu eserdeki Necip’le amcas›n›n konuflmalar› Nesl-i Ahîr’deki farkl› nesillerden de olsa yafll› ve gençleri ortaklafla kuflatan kötümserli¤in bafllang›c› say›labilir.” (Enginün, 2007, 331-332).
‹kinci hikâyede yer alan, anlat›c› gencin Heyula ad›n› verdi¤i bir baflka esrarengiz kifli vard›r ki, o da yaflad›¤› bir aflk maceras› yüzünden ‹stanbul’dan kaçm›fl ve
bu köye s›¤›nm›fl ve befl y›ldan beri burada münzevî bir hayat yaflam›flt›r. Hikâyenin esas›n› da bu münzevînin maceras› oluflturmaktad›r.
Bu muydu? hikâyesi, iki k›z arkadafl›n çeflitli olaylar yaflad›ktan sonra birbirlerinin mutsuz olduklar›n› ö¤renmelerini anlatan bir hikâyedir. ‹nci Enginün bu hikayenin, evlili¤in genç k›zlara hiç de beklendi¤i gibi mutluluk vermedi¤i, hatta kad›nlar için mutlulu¤un asla söz konusu olmad›¤› fikri aç›s›ndan Ahmet Midhat’in
Felsefe-i Zenan, Fatma Aliye’nin Levayih-i Hayat adl› eserlerine benzedi¤ini söyler.
(Enginün, 2007, 332). Bu hikâyeyle ilgili Ömer Faruk Huyugüzel’in flu tespiti de
dikkat çekicidir: “Bu muydu?’da yazar kiflilerin hayat hikâyelerini anlat›rken Bir
‹zdivac›n Tarih-i Muaflakas›’nda oldu¤u gibi mektuplaflma yöntemini kulland›ktan baflka iç monolog tekni¤ine de yer vermifltir. 1896’da yay›mlanan Araba Sevdas›’ndan befl y›l önce bu tekni¤i ilk defa olarak Halit Ziya Uflakl›gil’in kullanmas› oldukça önemli bir noktad›r.” (Huyugüzel, 1995, 55)
Bu muydu? adl› uzun hikâyenin edebiyat tarihi aç›s›ndan önemi hakk›nda
bilgi veriniz.
SIRA S‹ZDE
Halit Ziya’n›n uzun hikâyelerinin en önemli özelli¤i hepsinin ac›kl› bir atmosD Ü iyimser
fi Ü N E L ‹ M bir atmosfere sahip olmas›d›r. Bu aç›dan Bir ‹zdivac›n Tarih-i Muaflakas›
fere sahip olmas› bak›m›ndan bir istisna teflkil eder. Hikâye esas olarak birbirini seven evli iki gencin evlenmeden önce birbirlerine yazd›klar› mektuplar›
y›llar sonS O R U
ra tekrar birbirlerine okumalar›ndan oluflur. Realist romanc›n›n kendi varl›¤›n› silmek için kulland›¤› tekniklerden biri olan olay› mektuplarla anlatma metodunun
D‹KKAT
kullan›ld›¤› bir di¤er uzun hikâye de Valide Mektuplar›’d›r. Hikâye, bir annenin
yeni evlenen k›z›na yazd›¤› befl mektuptan meydana gelir. Mektuplar› kaleme alan
SIRA S‹ZDE
anne (Semiha), kocas›n›n kötü davran›fllar› yüzünden ondan ayr›lm›fl,
k›z› Süreyya
babas›n›n yan›nda kalm›flt›r. Evlendikten sonra birlikte yapt›klar› bir seyahat sonunda, Süreyya’n›n annesine duydu¤u so¤ukluk ortadan kalkm›flt›r. Anne bundan
AMAÇLARIMIZ
cesaret alarak k›z›na evlili¤ini ve bu evlili¤in bitifl sebeplerini kaleme alan ve hikâyeyi meydana getiren mektuplar› yazar.
‹ç monolog: Eserde yer alan
kiflilerin iç dünyalar›n›
ortaya koymada kullan›lan
tekniklerden biridir.
Anlat›larda yer alan kiflilerin
kendi kendilerine sessiz bir
flekilde konuflmas›d›r.
2
Mehmet Rauf
K ‹ T A P
Edebiyat-› Cedide toplulu¤unda uzun hikâyeler kaleme alan ikinci isim Mehmet
Rauf’tur. Mehmet Rauf’un uzun hikâye olarak nitelendirebilece¤imiz
eserleri flunTELEV‹ZYON
lard›r: Garam-› fiebab (1896), Ferda-y› Garam (1897), Serap (1909).
Garam-› fiebab, Mehmet Rauf’un Edebiyat-› Cedide öncesi kaleme ald›¤› ilk
uzun hikâyesidir. Realist anlay›fla uygun olarak olaylar kahraman anlat›c› Mem‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
76
Süha ve Pervin, Tevfik
Fikret’in Edebiyat-› Cedide
toplulu¤unun ortak
özelliklerin en iyi yans›tan
manzum hikâye tarz›ndaki
fliiridir.
Mehmet Rauf’un
romanlar›nda mus›kî,
tabiatla birlikte aflk
duygusunun uyanmas›nda
önemli bir unsur olarak yer
al›r.
duh’un gözünden verilmifltir. Kurgu k›smen Halit Ziya’n›n Bir Muht›ran›n Son
Yapraklar›’na benzemektedir. Burada da insanlardan uzak bir köye s›¤›nan bir
genç vard›r. Yaln›z kalmak suretiyle büyük bir hayalini gerçeklefltirecektir. Bu hayal büyük bir eser yazmakt›r. Edebiyat-› Cedide anlay›fl›na uygun olarak hikâyede
tabiat tasvirlerine yer verilmifltir. Ancak bu tasvirler daha çok idealize edilmifl tasvirlerdir. Memduh burada gördü¤ü bir kad›na âfl›k olur ve bir süre sonra kad›na
aflk›n› itiraf eder. Bu kültürlü ve sanata düflkün kad›n›n aflk anlay›fl› Memduh’unkinden farkl›d›r ve sonunda Memduh bu köyden ayr›l›r gider.
Ferda-y› Garam ise Servet-i Fünun’da tefrika edildikten sonra kitaplaflm›fl bir
hikâyedir. Babas›n›n memuriyeti yüzünden amcas›n›n yan›na b›rak›lan Macit, amcas›n›n ayn› yafltaki k›z› Sermet ile birlikte büyür. Çocuk yafltaki geçimsizlikleri daha sonra sevgiye dönüflür. Macit genç yafl›na geldi¤inde oradan ayr›larak Beykoz’da yaflamaya bafllar. Bu ayr›l›k onu çok üzer ve bir süre sonra hastalan›r. Ameliyat olmas› laz›md›r, ama ameliyattan korkar. Sermet yan›na gelir, onu ameliyat olmaya ikna eder. Ameliyat s›ras›nda ve sonras›nda yan›ndan ayr›lmaz ve ona bakar.
Karfl›l›kl› olarak birbirlerine olan aflklar›n› hissettirirler. ‹yileflme döneminde k›r ve
bahçe gezileri yaparlar ve bu gezintilerden birinde sevgilerini birbirlerine itiraf
ederler. Ancak aflklar›n›n gelece¤inden, yeni bir ayr›l›ktan korkarak baflka bir ifadeyle hayalden hakikate geçme cesaretini gösteremeyerek ölmeye karar verirler.
Bu hikâye, yazar›n Edebiyat-› Cedide özelliklerini belirgin bir flekilde yans›tan
eseridir. Aflk› muhayyilede yaflama fikrinin Edebiyat-› Cedide fliirinde de (Sözgelimi, Tevfik Fikret’in “Süha ve Pervin”i) karfl›l›¤› vard›r. Yine bu eserde Edebiyat-›
Cedide’nin aslî temlerinden olan intihar ve kaç›fl da vard›r.
Serap ise yine I. flah›s a¤z›ndan anlat›lan ve hayal hakikat çat›flmas›n› anlatan
bir hikâyedir. Olay› geriye dönüfllerle anlatmas› bak›m›ndan dikkat çekicidir.
Otuz yafllar›ndaki adam bindi¤i vapurda güzel bir Rum kad›n› görür. Kad›n›n
güzelli¤inden ve letafetinden çok etkilenir. Böyle güzel bir kad›na nas›l bir erke¤in sahip olabilece¤ini düflünürken, asl›nda her fleyin bir tesadüf oldu¤u kanaatine var›r. Küçük yaflta annesini kaybetmifl, k›t kanaat geçindi¤i bir memuriyette güç
bela ifl bulmufltur. Bunlar› düflünürken evlenmekle çok iyi etmifl oldu¤unu, evlenmeseydi, gönül maceralar› aras›nda h›rpalanaca¤›n› düflünür. Kar›s›yla on y›l önce
evlenmifllerdir. Asl›nda mutlu denebilecek bir evlili¤i vard›r.
Vapurdan inip eve gitti¤inde kar›s›n›n hastalanm›fl oldu¤unu ö¤renir. Kar›s›n›n
yan›na ç›kar ve baflucuna oturur. Kad›n›n gözlerinin çevresinin, yüzünün çizgilerle doldu¤unu, o y›llar önce âfl›k oldu¤u kad›n›n sarar›p soldu¤unu görür. Bütün bu
izler, ortaya ç›kmak için adeta bir hastal›k an›n› beklemifltir. Adam derin bir üzüntüye kap›l›r. Demek hayat›n›n bundan sonras›n› bu yafllanmaya yüz tutmufl kad›nla geçirecektir. O kap›larak âfl›k oldu¤u, heyecan›yla titredi¤i aflk› art›k sonsuza
dek kendini terk etmektedir. Kendisi de buna katlanmak zorunda, bu kad›nla kalmak mecburiyetindedir.
Bu düflüncelerden sonra yataktaki kar›s›yla sohbet etmeye, eski günleri anmaya bafllarlar. Kar›s› art›k eski delili¤in, gençli¤in kendilerinde kalmad›¤›n› her ikisinin de yafllanmaya bafllad›¤›n› söyledi¤inde adam beyninden vurulmufla döner.
Kendisinin de yafllanm›fl oldu¤unu duymak, onu üzüntüye bo¤ar. Bir an önce kar›s›n›n yan›ndan ayr›l›p aynada yüzüne bakmak istemektedir.
Kar›s›yla konuflmalar› sona erdi¤inde afla¤› sofaya iner. Aynaya bakmak ister.
Fakat uflak bir misafirin geldi¤ini haber verir. Gelen yak›n bir dostudur. Oturup konuflmaya bafllad›klar›nda konu yine yafl meselesinden aç›l›r. Gelen arkadafl› yafl›n›n otuz dörde geldi¤ini, art›k ya¤l›, kaba bir adama dönüfltü¤ünü anlat›r. Kendi-
sinden memnun de¤ildir. Y›llar önceki o aflk gibi derin bir duygu için titreyen
adam gitmifl, flehvet düflkünü, derinliksiz bir adam gelmifltir yerine. Sanattan bile
eskisi kadar zevk almamakta yaln›z befleri ihtiyaçlar›n› karfl›lamakla ilgilenmektedir. Yafllanmak ondan pek çok duyguyu al›p götürmektedir. Üzüntüyle uzun bir
süre hayalini kurdu¤u bir kad›nla yak›nlaflma f›rsat› buldu¤unda, yafl›ndan dolay›
bunu yapabilecek kuvveti bile kendinde bulamad›¤›n› anlat›r. Yafl ilerledikçe hayat art›k çekilmez ve bofl bir hal almaktad›r arkadafl›na göre. Kendileri hayat›n en
flanss›z dönemine denk gelmifllerdir. ‹stibdat dönemi onlar›n gençliklerini yiyip bitirmifltir. fiimdilerde ne kadar hürriyet olsa bile, öyle büyümüfl bir adam, hür bir
adama asla dönüflemeyecektir. Bu gibi konuflmalardan sonra arkadafl› gider. Odas›na tekrar geldi¤inde kar›s›n›n uyudu¤unu görür. Aynaya yönelir. Aynada gördü¤ü manzara harap bir gençlik hat›ras› gibidir. Çizgileri, k›r›fl›kl›klar›yla o eski halinden eser kalmam›flt›r. Art›k âfl›k olunacak bir adam de¤il, katlan›lacak bir adamd›r.
Hayatta ne elde etti¤ini düflünür. Gayet s›radan bir iliflkisi ve evlili¤i vard›r. Kar›s›
d›flar›da yüzlercesi bulunan kad›nlardan biridir. S›radan bir memuriyette s›radan
bir maafl almaktad›r, istibdad› görmüfl yaflam›flt›r. Hayat hiçbir yönden ona flans tan›mam›flt›r. fiimdi de yafllan›p, yavafl yavafl ölmeye bafllam›flt›r. Kar›s› ilerideki yataktan ona seslenir ve yan›na ça¤›r›r. Bir anda büyük bir iç çat›flmaya girer. Ya o
kendisine mezar gibi yata¤a yatacak böyle ölür gibi yaflayacakt›r ya da d›flar›ya ç›k›p maceradan maceraya at›lacakt›r. Bu mücadeleyi içinden verirken kaç›p gitmenin de hiçbir ifle yaramayaca¤›n›, yine sonunun üzüntü ve elem oldu¤unu görür.
Her türlü arzu insan›n eline geçince sönüp giden bir fleyse, bu dünya denilen, hayat denilen fley seraptan ibarettir. O halde flimdi o evden kaç›p gitmenin ne anlam› vard›r ki? Sonunda var›p gidece¤i yer yine bir mezar olacakt›r. Böyle düflünerek kar›s›n›n yata¤›na girer.
Bu hikâye, genç adam›n iç çat›flmalar›n› uzun ve ayr›nt›l› vermesi bak›m›ndan
dikkat çekicidir. Hikâyenin bütününe bir karamsarl›k hakimdir. Nitekim genç adam
da hikâyenin bir yerinde genel olarak karamsar bir ruh haline sahip oldu¤unu, bu
halden ç›kmay› bir türlü baflaramad›¤›n› söyler. Di¤er Edebiyat-› Cedide anlat›lar›nda oldu¤u gibi eserdeki baflkiflinin kendisiyle yüzleflmesi noktas›nda “ayna” önemli bir ifllev görmektedir. Ancak kahraman›n aynaya bakmaya karar verip aynaya gitmesi sürecinin on befl sayfaya yay›lmas› okuyucunun tahammülünü zorlamaktad›r.
KISA H‹KÂYE
Türk edebiyat›nda küçük hikâye, Samipaflazade Sezai’nin yazd›¤› hikâyelerle gerçek kimli¤ine kavuflmufltur. Samipaflazade Küçük fieyler adl› kitab›nda bir araya
getirdi¤i k›sa hikâyelerle bu türün önünü açm›fl; tür, Edebiyat-› Cedide toplulu¤una mensup yazarlar taraf›ndan daha da gelifltirilmifltir. Edebiyat-› Cedide sanatç›lar›n›n hikâye türünü bu derece gelifltirmelerinin sebepleri aras›nda bu sanatç›lar›n
bat›l› eserleri orijinalinden okuyacak kadar yabanc› dil bilmeleri ve Ara Nesil mensuplar›nca yap›lan bu türe ait tercümelerdir.
Romanda oldu¤u gibi k›sa hikâyede de Halit Ziya di¤erlerinden hayli öndedir.
Bu aç›dan Mehmet Törenek’in Edebiyat-› Cedide hikâyesinin as›l kurucular›n›n
Mehmet Rauf ile Hüseyin Cahit oldu¤unu, Halit Ziya’n›n toplulu¤a kat›ld›¤›nda hikâyeleriyle kendini ispatlam›fl ve onlara de¤ifltirici yönde tesir yapm›fl, hatta ufuklar›n› geniflletmifltir fleklindeki tespiti hiç de yabana at›lacak bir tespit de¤ildir (Törenek, 1999, 26). Bu aç›dan bak›ld›¤›nda Halit Ziya’n›n hikâyecili¤inin en az romanc›l›¤› kadar baflar›l› oldu¤unu söylemek mümkündür. Ne yaz›k ki onun romanc›l›¤› hikâyedeki baflar›s›n›n ortaya ç›kmas›n› engellemifltir. Nitekim Suut Ke-
77
78
mal’e yazd›¤› bir mektupta “küçük hikâyelerin Maî ve Siyah’tan daha ziyade tesir
yapt¤›n›, bunlar›n tertibinin, inflas›n›n, hele lisan›n›n edebiyat âlemine bir yenilik
getirdi¤ini” Halit Ziya bizzat söylemektedir (Halit Ziya Uflakl›gil, 1943).
Edebiyat-› Cedideciler romanlar›ndaki özellikleri büyük ölçüde hikâyelerine de
tafl›m›fllard›r. Bu özellikler Mehmet Törenek taraf›ndan flu flekilde tespit edilmifltir:
“Romanda oldu¤u gibi, hikâyede de realist bir tavr› esas alm›fl, yaflad›klar› bir hayat› aksettirmeye gayret etmifllerdir. Romantik hisler, iliflkiler ve tabiata yaklafl›m aç›s›ndan romantizmin etkisi yer yer kendini göstermektedir. Ancak hikâye kiflilerini genelde kendilerine benzeyen insanlardan ve yaflad›klar› muhitlerden seçmekle gerçekçi bir yaklafl›m içinde olmufllard›r. Hemen ço¤unu ‹stanbul zevk ve e¤lence âlemlerinin müdavimlerini oluflturan hikâye kiflileri yan›nda, mekân› da bu flehirle s›n›rland›rm›fllard›r. Onlar bir ‹stanbul hikâyecisidirler. Hayallerle dolu, zevk ve nefle
içinde yaflamak isteyen kiflileri anlatmak onlar›n en büyük zaaf›d›r. Bu psikolojiyle
dolu kiflilerin ümitsizlikleri, hayal k›r›kl›klar›, piflmanl›klar› maceralar›n eksenini
teflkil eder. Dolay›s›yla kiflilerin hemen tamam› gençlerden ibarettir. Onlar kiflileri,
ferdî özelliklerinden ziyade hülyalar›, maceralar› ile ele al›rlar. Maceralar gençler
çevresinde teflekkül ettirilir. fiah›slar›n fizikî özellikleri genifl bir flekilde tasvir edilmemifl, daha çok psikolojilerinin verilmesine çal›fl›lm›flt›r” (Törenek, 1999, 426).
Edebiyat-› Cedide toplulu¤u içinde hikâyeleriyle ön plana ç›kan en önemli kifli yukar›da da belirtildi¤i gibi Halit Ziya’d›r. Halit Ziya’n›n hikâyelerini toplad›¤› on üç
kitab› vard›r: Ço¤unlu¤u çevirilerden oluflan ve 1893-1895 y›llar› aras›nda yay›mlad›¤› dört ciltlik Nakil, 1897-1899 y›llar› aras›nda yay›mlanan üç ciltlik Küçük F›kralar, Bir Yaz›n Tarihi (1900), Solgun Demet (1901), Bir fiiir-i Hayal (1914), Sepette
Bulunmufl (1920), Bir Hikâye-i Sevda (1922), Hepsinden Ac› (1934), Aflka Dair
(1935), Onu Beklerken (1935), ‹htiyar Dost (1937), Kad›n Pençesi (1939), ‹zmir Hikâyeleri (1950). Bu kitaplardan baz›lar›n›n içinde hikâye türünün d›fl›nda baz› yaz›lara da rastlanmaktad›r.
Roman ve uzun hikâyedeki teknik özelliklerini k›sa hikâyede de sürdüren Halit Ziya Uflakl›gil, onlardan farkl› olarak orta ve alt tabakan›n yaflant›s›n› daha fazla ifllemifltir. Bu hikâyelerin büyük bir k›sm› da Halit Ziya’n›n tan›d›¤› kiflilerin ya
da flahit oldu¤u olaylar›n hikâyesidir. Bu hikâyelerde yazar›n gözlemci kiflili¤inin
öne ç›kt›¤› görülür. Hatta Halit Ziya bazen bizzat yaflad›¤› olaylar› da hikâyelefltirme yoluna gitmifltir. Bu konuda Halit Ziya flunlar› söyler: “E¤er ilham hat›ralardan
geliyorsa en mühim vazifeyi hat›ralar oynuyor demektir. ‹lham›n menflei hat›ra de¤ilse bile etraf› kuflatan teferruat gene hat›ralardan al›nan fleylerdir; yani levhan›n boyalar›, ufak tefek tafsilat› flurada burada, dima¤›n köflesinde buca¤›nda uyurken birdenbire silkinip uyan›veren küçük küçük hat›ralarla donan›r”
(Halit Ziya, 1955, 144).
Ömer Faruk Huyugüzel, Halit Ziya’n›n hikâyelerini aile hikâyeleri, aflk hikâyeleri, fakir ve mahrum insanlar›n hayat›na ait hikâyeler, hayvan sevgisini anlatan hikâyeler, töre hikâyeleri bafll›klar› alt›nda befl bölümde inceler (Huyugüzel, 1995, 59).
Bilindi¤i gibi Halit Ziya’n›n romanlar›nda da ailenin özel bir yeri vard›r. Özellikle K›r›k Hayatlar aile konusunun en fazla irdelendi¤i romand›r. Bu roman, adeta aile sorunlar›n› ortaya koymak için yaz›lm›fl gibidir. Bunu k›smen yazar›n di¤er
romanlar› için de söylemek mümkündür (Nemide, Bir Ölünün Defteri, Aflk-› Memnu gibi). Bu aile hikâyelerinde genellikle ma¤dur kad›nlar›n öne ç›kt›¤› görülmektedir. Bu ma¤duriyete çok zaman kocalar ve kaynanalar sebep olmaktad›rlar.
79
Yine birçok hikâyede kad›n, evinin tüm yükünü s›rtlayan ve ezilen kifli konumundad›r. Buna karfl›l›k evin hâkimi olup da erke¤i ezen kad›nlar›n yer ald›¤› hikâyeler de mevcuttur. Yukar›da sözü edilen Bu muydu? adl› uzun hikâyede oldu¤u gibi kad›nlar›n evlilikte mutsuz oldu¤una dair Halit Ziya’n›n çok say›da hikâyesi vard›r. Bunun istisnas› bir hikâye ise “Korkudan Sonra” bafll›¤›n› tafl›r. Bu hikâyede evlenmek üzere olan iki k›z arkadafl karfl›lafl›r ve evlilik hayallerini birbirlerine anlat›rlar. Ayr›l›rlarken evliliklerini yazmak üzere sözleflirler. Sonradan birbirlerine yazd›klar› mektuplardan korktuklar› fleylerin olmad›¤›, her ikisinin de kocalar›ndan memnun olduklar› anlafl›l›r.
Bunlar›n d›fl›nda kendi aileleri taraf›ndan istismar edilen k›zlar›n hikâyeleri de
dikkat çekicidir. “Ac› Sadaka”da Zehra çiçek hastal›¤›ndan ötürü kör olur. Day›s›
onu köye götürme vaadiyle hastaneden ç›kar›r. Ancak onu köye de¤il, ‹stanbul’a
götürür ve burada dilencilik yapmaya zorlar. “Hayat-› fiikeste”de ise geç bir saatte
ders vermekten dönen ö¤retmen son tramvaya biner. Ancak yanl›fl tramvaya binmifltir. Korku içinde sokakta kalan genç k›z tramvaydaki adam›n eve kadar birlikte yürüme teklifini kabul etmek zorunda kal›r. Yolda k›z, babas›n›n her gece içti¤ini, kendisine hakaret etti¤ini adama anlat›r. Bunun üzerine adam, k›za k›zmamas› için babas›na durumu izah etmek için eve girer. Ancak sarhofl baba k›z›n› pazarlamaya kalkar. Adam ona hiç cevap vermeyerek k›z› teselli etmeye çal›fl›r ve onun
hiç mutlu olamayaca¤›n› düflünerek oradan ayr›l›r.
Aflk hikâyeleri de yine büyük ölçüde romanlarda oldu¤u gibi ço¤unlukla kötü
bir sonla biten hikâyelerdir. Bu durumu Edebiyat-› Cedidecilerin genel özelli¤i
olan gerçek-hayal çat›flmas› ve bundan do¤an hayal k›r›kl›¤› duygusuyla aç›klamak
mümkündür. Sözgelimi “Ele Geçmifl” adl› hikâyede tatilini geçirmek üzere day›s›n›n sayfiyesine giden Behçet ve on alt› yafl›ndaki ye¤eni Pakize anlat›l›r. Pakize içten içe Behçet’e âfl›k olmufltur. O s›rada Pakize’yi genç bir subay ister. Ailenin bu
konuyu bir e¤lence haline getirdi¤i bir akflam, bu e¤lenceye Behçet’in de kat›ld›¤›n› gören Pakize y›k›l›r ve sofray› terk eder. Bir baflka akflam Pakize, bu evlilik
teklifiyle ilgili olarak Behçet’in odas›na gitti¤inde duyduklar› onu bir kere daha y›kar. Çünkü Behçet onun subayla evlenmesini istemektedir.
Bunlar›n tersine bir atmosferi ise daha çok tensel iliflkilerin öne ç›kar›ld›¤› hikâyelerde görürüz. Bunlarda daha nefleli ve iyimser bir atmosferin varl›¤› söz konusudur. Özellikle Bir fii’r- Hayal adl› kitab›n›n içinde “fiadan’›n Gevezelikleri” üst
bafll›¤›yla yer alan alt› hikâye bu tip hikâyelerdendir. Bu hikâyelerde anlat›c›n›n arkadafl› fiadan’›n Avrupa’da kald›¤› iki y›l boyunca yaflad›¤› maceralar onun a¤z›ndan anlat›lmaktad›r.
Tevfik Fikret’in Edebiyat-› Cedide y›llar›nda yazd›¤› fliirlerin önemli bir toplam›n› merhamet fliirleri teflkil etmektedir. Fikret daha ziyade Frans›z flair François
Coppée’den etkilenerek yazd›¤› bu fliirlerde fakir insanlar›n s›k›nt›lar›n›, trajik hayat›n› kaleme alan fliirler yazm›flt›r. Fikret’in fliirde yapt›¤›n› hikâyede Edebiyat-›
Cedide hikâyecilerinin yapt›¤› söylenebilir: “Edebiyat görüflleri bak›m›ndan realist
olan Servet-i Fünun hikâyecileri, Halid Ziya ve Hüseyin Cahid, küçük hikâyelerinde, genellikle fakir ve orta halli insanlar›n günlük hayat›n› anlatm›flt›r” (Kaplan,
2007, s.138).
Merhamet duygusunun belirgin ve ortak olarak gözlendi¤i hikâyelerden biri
“Köy Hat›ras›” bafll›¤›n› tafl›makta ve Tevfik Fikret’in “Bal›kç›lar” fliirini k›smen hat›rlatmaktad›r. Anlat›c› yaln›zl›k ihtiyac›yla on befl gündür bir sahil köyüne s›¤›nm›flt›r. fiehir hayat›ndan bunalm›fl ve köyün bu sade, sakin yaflay›fl› onun için bir
mutluluk tablosu olmufltur. Bir gün denizde fliddetli bir f›rt›na kopar ve köylüler
François Coppée: Tevfik
Fikret’in çok etkilendi¤i
Frans›z romantik flair.
“Bal›kç›lar”: Tevfik Fikret’in
fakir bir gencin ekmek
paras› u¤runa f›rt›nal› bir
havada bal›k tutmak için
denize aç›lmas›n› ve
ölümünü anlatan manzum
hikâye tarz›ndaki fliiridir.
80
bal›¤a ç›kan tekneler için sahile toplan›r. Teknelerden sadece biri dönmemifltir. Bu
teknede Süleyman ile kardefli Yaflar vard›r. Kalabal›k aras›nda bir kad›n ve iki çocuk anlat›c›n›n dikkatini çeker. Bunlar Süleyman’›n ailesidir ve bunca insan›n aras›nda umutla bekleyen sadece Süleyman’›n kar›s›d›r. Hikâyenin sonu Fikret’in “Bal›kç›lar”›ndan farkl›d›r. Karanl›k içinde bir gölge görülür. Bunlar Süleyman ve kardeflidir ve f›rt›nadan sa¤ kurtulmufllard›r. Bu hikâyede de anlat›c›n›n flahs›nda kaç›fl duygusuna yer verilmifltir. Anlat›c› yaln›zl›k ihtiyac› duymufl ve hayal etti¤i köy
hayat›n› yaflamaya bafllam›flt›r. Ancak buradaki hayat, uzaktan görüldü¤ü gibi kolay de¤il, bilakis her gün mücadeleyi gerektiren bir hayatt›r.
Halit Ziya’n›n bu tip hikâyelerindeki baflkifliler genellikle çocuklar, genç k›zlar
ve genç erkeklerdir. Yazar -muhtemelen- bunlardan ikincileri özellikle seçer. Çünkü bunlar hayata yeni at›lmaya ve geleceklerini kurmaya haz›r insanlard›r. Bunlar›n hayata at›lma aflamalar›nda u¤rad›klar› hayal k›r›kl›klar›, merhamet duygusunu
en fazla kamç›layan tema olarak ifllenmifltir. Bu durumu en iyi iflleyen hikâyelerden biri de “Ali’nin Arabas›”d›r. Hikâyede befl y›l sonra askerden köyüne dönen
Ali, annesine iki gün mesafedeki ‹stanbul’a gidip bir at arabas› alacak paray› biriktirmek istedi¤ini söyler. Niflanl›s› Emine de çeyiz paras› biriktirmek için ‹stanbul’da
hizmetçilik etmektedir. Ali ‹stanbul’a geldi¤i gün fliddetli bir ya¤mura yakalan›r ve
kald›¤› handa üflütür. Biraz iyi olunca Emine’yi görmeye gider. Emine ondan uzun
süre haber alamaz. Ald›¤›nda ise onun bir han köflesinde çok hasta yatt›¤›n› ö¤renir. Ona bakar, bu arada biriktirdi¤i paralar yavafl yavafl eriyip gitmektedir. Hastanede biraz yatt›ktan sonra köye gitmek için yola ç›karlar. Ancak Ali yolda ölür. Gerek bu hikâye gerekse “Köy Hat›ras›” flairin ‹stanbul ve ‹zmir’in d›fl›na ç›kt›¤› nadir
hikâyelerindendir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Halit Ziya’n›n
merhamet
SIRA
S‹ZDE hikâyelerinde baflkifliler niçin genç k›z ve genç erkeklerden seçilmifltir.
D Ü fi Ükarfl›laflt›klar›
NEL‹M
Çocuklar›n
olumsuzluklar›n okuyucuda merhamet duygusu uyand›rmas› zaten do¤al bir durumdur. Halit Ziya’n›n çocu¤u konu alan ve ayn› zamanda hayal-gerçek
iflleyen “Küçük Levha” adl› hikâye bu aç›dan dikkat
S O R çat›flmas›n›
U
çekicidir. Anlat›c›, bu hikâyede Taksim’de gezinti yapt›¤› s›rada tesadüf etti¤i küçük bir çocuk hakk›ndaki izlenimlerini aktar›r.
D‹KKAT
Çocuk, kalabal›k içinde annesinin elinden tutmufl yürümektedir. Çocuk, saçlar›, elbisesi ve yüzü ile realist anlay›fla uygun olarak ayr›nt›l› bir flekilde adeta bir
SIRA S‹ZDE
melek gibi tan›t›l›r.
Çocu¤u izleyen anlat›c›, onun mutlulu¤undan etkilenir. Tam bu
s›rada bir adam bisikletiyle çocu¤a fliddetle çarpar. Az önce gözlerinden mutluluk
taflan bu çocuk bu çarpmayla korkar ve annesinin eteklerine sar›l›r. Bundan sonra
AMAÇLARIMIZ
anlat›c› bir hayat felsefesi çizer. Ona göre hayat da böyledir. Zavall› çocuk kim bilir daha kaç darbe ile tan›flacak, kaç bahar›ndan flafl›rarak uyanacakt›r. fiimdi sar›labildi¤i bu anne de bir zaman sonra olmayacakt›r. Bu, anlat›c› için oldukça ac› bir
K ‹ T A P
hakikattir.
Bu aç›dan bakt›¤›m›zda zaten Halit Ziya’n›n hikâye kiflilerinin büyük bir ço¤unlu¤u hayaller kuran, fakat hayat›n gerçekleri karfl›s›nda hemen k›r›l›veren kiflilikler
TELEV‹ZYON
olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Hayvanlar› konu alan hikâyelerde ise tema bir hayvan sevgisi ya da hayvanlara
duyulan merhamet fleklinde görülür. Sözgelimi “Ekmekçinin Beygiri” adl› hikâyede
‹ N T Eekmek
R N E T da¤›tan bir beygirin çekti¤i s›k›nt›lar anlat›c›n›n kendi yaflanher gün evlere
t›s› ile paralellikler kurularak anlat›l›r. Beygirin görevini sab›rla yapmas› ve her zor-
lu¤a dayan›kl› olmas›ndan anlat›c› kendine de pay ç›kar›r. Çünkü hayat hayal k›r›kl›klar›yla doludur. Di¤er taraftan “Zevrak ile Ebru” ve “Zerrin’in Hikâyesi” bafll›kl›
baz› hikâyeler ise kad›n›n vefas›zl›¤›n› ima eden sembolik mahiyetli eserlerdir.
Ömer Faruk Huyugüzel’in töre hikâyeleri bafll›¤› alt›nda inceledi¤i hikâyeler Halit Ziya’n›n ‹zmir Hikâyeleri adl› kitab›nda yer al›r ve di¤erlerinin tersine iyimser bir
hava tafl›r. Ancak yine Huyugüzel’in tespitiyle bu hikâyelerin bir k›sm›, “hikâye-hat›ra kar›fl›m› ve biyografik bir mahiyet tafl›yan yaz›lard›r. Dolay›s›yla bu yaz›lar›
da hikâye kapsam›n›n d›fl›nda tutmak gerekir. Çünkü bunlarda ne tam bir olay örgüsü ne de hikâyeye has bir kurgu dünyas› vard›r” (Huyugüzel, 1994, 58-62).
Halit Ziya t›pk› roman ve uzun hikâyelerinde oldu¤u gibi hikâyelerinde de ayr›nt›l› mekân ve insan tasvirlerine, hat›ra defterleri ve mektuplarla kurgu oluflturma
yollar›na baflvurmufltur.
Mehmet Rauf
Edebiyat-› Cedide hikâyesinin önemli isimlerinden bir di¤eri Mehmet Rauf’tur. Rahim Tar›m’›n tespitiyle Mehmet Rauf, yaz› hayat› boyunca yüz otuz iki (k›rk alt›s›
II. Meflrutiyet’ten önce, seksen alt›s› II. Meflrutiyet’ten sonra) hikâye yazm›fl ve
bunlar› on iki hikâye kitab›nda bir araya getirmifltir (Tar›m, 1998, 85). ‹htizar
(1909), Âfl›kane (1909), Son Emel (1913), Han›mlar Aras›nda (1914), Üç Hikâye
(1919), Kad›n ‹sterse (1919), Pervaneler Gibi (1920), ‹lk Temas ‹lk Zevk (1922), Aflk
Kad›n› (1923), Gözlerin Aflk› (1924), Eski Aflk Geceleri (1927), Safo ile Karmen
(1920) adl› hikâye kitaplar› bulunan yazar›n ayr›ca di¤er baz› kitaplar› içinde de hikâyeleri yer almaktad›r.
Mehmet Rauf’un ilk hikâyesi Halit Ziya’n›n Tevfik Nevzat’la ‹zmir’de ç›kard›¤›
Hizmet gazetesinde “Düflmüfl” bafll›¤›yla ve Rauf Vicdanî takma ad›yla yay›mlan›r.
Mehmet Rauf, kocas› taraf›ndan terk edilen bir kad›n›n, kocas›n›n kendisine dönme beklentisinin gerçekleflmemesi ve bunun yaratt›¤› hayal k›r›kl›¤›yla intihar etmesini anlatan bir hikâyeyi, üstad› sayd›¤› Halit Ziya’ya gönderir. O da hikâyeyi
be¤enir ve yazar›na haber vermeden Hizmet’te yay›mlar. Mehmet Rauf’un hikâyelerinin konusu büyük ölçüde kad›n ve aflkla s›n›rl›d›r. Bu aflklar genellikle hayal
k›r›kl›¤›n›n yafland›¤› hikâyelerdir:
“Gerçekten de Rauf’un hikâyeleri, konular› genellikle aflk, kad›n ve evlilik ekseni etraf›nda dönüp duran hikâyelerdir ve romanlar›nda oldu¤u gibi bunlarda da birtak›m temel insanî de¤erler ve çeflitli toplumsal iliflkilerden ziyade, ferdî arzu ve isteklerin yol açt›¤› ümitsizlikler ve ›st›raplar ifllenmifltir. Bu hem Servet-i Fünun edebî
toplulu¤unun ortak bir özelli¤idir hem de Rauf bir aflk ve zevk adam›d›r, hayata kad›n ve aflk penceresinden bakmay› seven bir yazard›r. (...) Dolay›s›yla hikâyelerinde
öne ç›kan bafll›ca duygular da aflk, e¤lence, haz, zevk veya bunlarda baflar›s›zl›¤a
u¤raman›n sonucu ortaya ç›kan nefret, öfke, ihanet, intihar ve ölümle ilgili duygulard›r” (Özbalc›, 2006, 471).
Mehmet Rauf özellikle II. Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra de¤iflik konular› iflleyen
hikâyeler kaleme al›r. Bu hikâyelerde baz› toplumsal problemleri ele almaya çal›fl›r. Bununla birlikte Edebiyat-› Cedide döneminden gelen ferdî üslubunu terk etmez. Mehmet Rauf, Eylül’ün d›fl›ndaki romanlar›nda gösterdi¤i baflar›s›zl›¤› hikâyelerinde göstermez, özellikle ilk hikâyelerinden sonra teknik bak›mdan baflar›l› hikâyeler kaleme al›r. Yazar›n en fazla iflledi¤i temalar›n bafl›nda kad›n, aflk ve aile
gelir. Özellikle fedakâr anne ve babalar›n hatta çocuklar›n yapt›klar› fedakârl›klar›
81
82
anlatan hikâyeler bir hayli fazlad›r. Bunlardan “Ana Kalbi” hikâyesi flöyledir: Hikâyenin baflkiflisi fierminde Han›m y›llar önce evlenmifl, kocas›yla çok iyi anlaflmas›na ra¤men kay›nvalidesiyle hiç anlaflamam›fl, her fleye ra¤men hep boyun e¤en
taraf olmufltur. Sonunda bir gün kay›nvalidesinin sald›rgan davran›fllar›na dayanamay›p ona karfl›l›k verdi¤inde k›yamet kopmufl, evden o¤lunu bile alamadan kaç›p gitmek zorunda kalm›flt›r. Annesine fazlaca itaat eden kocas› da bu duruma
raz› olmufltur. Zaten kay›nvalidesinin ve kocas›n›n, kendisinin evden gitmesini
beklediklerini ö¤renen fiermin de oradan uzaklaflmak mecburiyetinde kal›r ve daha sonra Kerkük’te bir baflka evlilik yapar. Bu evlilikten hiç çocu¤u olmayan kad›n, o¤lunu çok özlemekte, fakat kaynana korkusundan bir mektup bile yazamamaktad›r. Y›llar sonra kocas› vefat etti¤inde fierminde Han›m bir cesaretle o¤lunu
aramaya bafllar. Onun genç bir subay oldu¤unu ve valinin k›z›yla evlendi¤ini ö¤renince çok gururlan›r. O eve gider, kendisini hizmetçiler karfl›lar. Ev oldukça
gösteriflli ve güzel bir evdir. O¤lunun evde olmad›¤›n› ö¤renince beklemeye bafllar. Bu esnada hizmetçinin bir baflka kad›nla konuflmalar›n› duyar: Evin han›m› bu
genç subay› asil olmad›¤› için damat olarak kabul etmekte zorlanm›fl, vali de onu
zorla ikna etmifltir. Fakat flu an evlilikleri çok güzel gitmektedir. Adam kar›s›n›n
üzerine titremektedir. Bunlar› ö¤renen fierminde Han›m’›n içi korkuyla titrer. O¤lunun rahat›n› bozmak, onu zor durumda b›rakmak istemez. E¤itimli o¤lunu bile
hor gören dünürleri fierminde Han›m’› hiç istemeyecektir. Bu arada o¤lunun, kar›s›yla birlikte geldi¤ini pencereden görür. Gerçekten mutlu göründüklerini fark
eder ve ani bir kararla evin arka kap›s›ndan ç›karak kimseye görünmeden kaçar.
Mehmet Rauf’un bu hikâyeye çok benzeyen bir baflka hikâyesi de “Ana Evlat”
bafll›¤›n› tafl›r.
Merhamet duygusunu kamç›layan bu hikâyelerden farkl› olarak yazar›n, yine
annelerin, babalar›n, k›z çocuklar›n›n fedakârl›klar›n› yans›tan ve trajik nitelik tafl›mayan hikâyeleri de vard›r: “Hep Onlar ‹çin”, “Bayram Hediyesi” ve k›smen
“Ayfle Kad›n”.
Evlilik, Mehmet Rauf’un önem verdi¤i temalardan bir di¤eridir. Evlilikle ilgili çeflitli görüflleri erkek bak›fl aç›s›yla enine boyuna tart›flt›rd›¤› “Bekârlar Aras›nda” adl› hikâyesinde on genç “Nas›l bir efl edinmeliyiz?” sorusunu tart›fl›rlar. Bu s›rada evlilikle ilgili baz› görüfller ortaya koyarlar. Öncelikle evlili¤in zamanla bozulan bir
kurum oldu¤unu, efller aras›ndaki heyecan›n azald›¤›n›, bunda kay›nvalide ve kay›npederin önemli etkisi oldu¤unu vurgularlar. Evlenilecek kad›n›n d›fl güzelli¤i,
zerafeti, beceriklili¤i tart›fl›l›rken, gençlerden birinin kad›n›n e¤itimli olmas› gerekti¤ini savunmas›yla tart›flma yeni bir boyut kazan›r. E¤itimli kad›nlar›n kendini be¤enmifl oldu¤u, e¤itimi kendilerini gelifltirmek için de¤il, koca bulmak için ald›klar› söylenir. Ancak e¤itimsiz bir kad›n›n çocu¤unu iyi yetifltiremeyece¤i ortak düflünceleridir. Sonuçta seçilecek kad›n›n kendini hem çevresine hem de kendine karfl›
sorumlu hisseden, yumuflak tabiatl›, efline karfl› sevgi duyan, insanl›¤›n sefaletine
karfl› derin bir merhamet duygusu olan bir insan olmas› gerekti¤i sonucuna var›rlar.
T›pk› Halit Ziya’da oldu¤u gibi, hikâyelerde ifllenen evlilik kurumu, baz› istisnalar›n d›fl›nda insanlara, özellikle de kad›nlara mutluluk vermemektedir. Özellikle kocalar›n ve kay›nvalidelerin bask›s›, kad›n ve erkek aras›ndaki kültür fark› evliliklerin bitmesine ya da kad›n ya da erke¤in yasak aflklarda teselli aramas›na yol
açar. Onun ilk hikâyelerinden olan “‹htizar” bütün bu özellikleri bünyesinde bar›nd›ran karakteristik bir hikâyedir: Hikâye, yeni evli bir çift ve onlarla birlikte yaflayan kay›nvalidenin yaflay›fl›n›n anlat›lmas›yla bafllar. Kay›nvalide muktedir olmay›
seven, o¤lunun ve gelininin kendisine itaat etmesi gerekti¤ini düflünen otoriter bir
kad›nd›r. Evlili¤inin ilk günlerinde kay›nvalidesinin bu davran›fllar›na ‘boyun e¤en’
genç gelin, hayatta yükselmek, çal›flmak, okumak emelleri olan, kendini gelifltirmek amac› tafl›yan genç, ahlâkl›, sab›rl›, terbiyeli bir kad›nd›r. Zamanla evdeki kaynana bask›s› artar ve bunun sonucunda genç kad›n›n tahammülünün azalmas›yla
evde tart›flmalar ç›kmaya bafllar. Koca da bu çekiflmede annesinin yan›nda yer al›r.
Bu durum kar› koca aras›ndaki sevginin zamanla azalmas›na yol açar. Genç kad›n›n kocas›, yar› e¤itimli bir memurdur. Okudu¤u yar›m yamalak gazete köflelerinden ö¤rendi¤i bilgilerle siyaset yapmaktad›r. Kar›s›, eflinin bu yüzeyselli¤ini, kabal›¤›n›, yol yordam bilmezli¤ini tan›d›kça ondan iyiden iyiye uzaklafl›r. Fakat bu haldeyken beklenmedik bir fley olur ve genç kad›n bir erkek çocuk do¤urur. Çocu¤una afl›r› flekilde ba¤lanarak, anal›k hassasiyetleriyle, çekti¤i ›st›rab› dindirmeye
çal›flan genç kad›n, bu s›rada bir gö¤üs hastal›¤›na yakalanarak bir süre yata¤a düfler. Bu süre zarf›nda onun yan›nda olan, yard›m eden kocas›, annesinin de düflmanl›¤›n› kazan›r. Genç kad›n iyilefltikten sonra evdeki dengeler biraz daha de¤iflmifltir. Genç kad›n, art›k eve daha hâkim durumdad›r. Eskisi gibi romanlar okur,
kendisini kitaplar›n dünyas›na b›rak›r. Bu onda yeni bir arzular dünyas›n›n aç›lmas›na sebep olur. Bu s›rada evlerinin karfl›s›na genç bir delikanl› tafl›n›r. Delikanl›,
genç kad›na sürekli mektuplar yazmaktad›r. Genç kad›n, bu delikanl›n›n ne kadar
zarif, yak›fl›kl› ve ince ruhlu oldu¤unu düflünmekte; fakat bir yandan vicdan azab›
duymaktad›r. Namusuna asla bir leke sürülmesini istememektedir. Uzun bir süre
mektuplar›n hiçbirine cevap vermez. Sonunda bir gün gence, böyle bir birlikteli¤in asla olamayaca¤›n› anlatan bir mektup yazar. Fakat bu bile onu piflman etmeye yeter. Art›k kendisini, masumiyetini kaybetmifl olarak görmektedir. Bu mektubun arkas›n› baflka mektuplar izler. Genç kad›n art›k büyük vicdanî buhranlar ile
aflk heyecan›n› bir arada yaflamaktad›r. Mektuplar gitgide arzular ve isteklere dönüflmeye bafllar. Kad›n içinden ‘asla böyle bir fley olamaz’ derken bir yandan ‘niçin olmas›n herkes yapm›yor mu?’ diye düflünür. Nitekim günün birinde nefsine
engel olamayarak, büyük bir çaresizlikle, bombofl hissetti¤i bir ruhla, kendini âfl›¤›n›n bahçesine giden yolda bulur...
Di¤er taraftan Mehmet Rauf, az da olsa mutlu evlilik tablolar›n› içeren hikâyeler de kaleme alm›flt›r. Yukar›da sözünü etti¤imiz aile fertlerinin fedakârl›klar›n› iflleyen hikâyeleri bu grupta düflünmek mümkündür. Bunlar›n d›fl›nda “Unutmaya
ve Unutulmaya Mahkûm” ve “Bir Hayat” gibi hikâyeler de mutlu evlilikleri konu
alan hikâyelerdendir.
Mutsuz evlilikleri anlatan hikâyelerin d›fl›ndaki bir k›s›m hikâyelerde de yasak
aflklar›n ifllendi¤i görülmektedir: “Fenerci”, “Ayna” gibi.
Mehmet Rauf, Halit Ziya’n›n hikâyelerinde ve di¤er Edebiyat-› Cedidecilerin
eserlerinde oldu¤u gibi “Ana K›z”, “Zehirlerim” gibi merhamet temal› hikâyeler de
yazm›flt›r. Bunlardan Ana K›z’da paras›zl›k yüzünden arabaya ve vapura binemeyen bir anne ile k›z› anlat›l›r. Anlat›c› bir baflka tesadüfünde anneyi yaln›z görür.
Onun ç›kt›¤› eczaneye sordu¤unda k›z›n›n hasta oldu¤unu, onun çok düflük bir
maaflla k›z›na bakmak zorunda oldu¤unu ö¤renir. “Zehirlerim”de ise anlat›c› Tarabya’da vapur iskelesinde gördü¤ü iki kad›n› anlat›r. Bu kad›nlardan biri iyi giyimli, oldukça güzel, etraf›nda hizmetçileri olan ve arabas›yla dolaflan bir kad›nd›r.
‹kinci kad›n ise üstü bafl› kötü, fakat güzel, belli ki zor durumda olan bir kad›nd›r.
Bu kad›n zorlukla iskeleye ilerlerken zengin kad›n›n ona küçümseyerek bak›fl›n›
anlat›c› yakalar. Kad›na önce öfke duyarsa da onun cahil oldu¤una hükmeder. Sonunda anlat›c› fakir kad›n›n zavall› durumuna, zengin kad›n›n cehaletine ac›r.
83
84
Mehmet Rauf’un II. Meflrutiyet sonras› hikâyelerinde I. Dünya Savafl› ve Kurtulufl Savafl›’n›n etkisiyle vatanseverlik ve kahramanl›k konular›n› ele alan “Halil Hoca”, “Bir Yi¤it” gibi hikâyeler de yazd›¤› gözlemlenmektedir ki, bu hikâyeler Mehmet Rauf’un genel olarak iflledi¤i temalardan oldukça farkl›d›r. Bir köye Rus askerleri sald›rmak üzeredir. Muhtar ve Üç Göbek lakab›yla bilinen imam bundan haberdard›r. Tüm köylü toplan›p ne yap›lmas› gerekti¤ini konuflurken, imam teslim
olunmas›n› söyler. Böylece kimse zarar görmeyecektir. Fakat -hikâyeye ad›n› veren- Halil Hoca buna karfl› ç›kar. Rus askerleriyle bafl edebileceklerini düflünür. Fakat imam ard›ndan daha fazlas›n›n gelece¤ini söyler. Halil Hoca onlar› miskinlikle
suçlar ve böyle bir halk›n her fleyi hak etti¤ini söyler.
Bu konuflman›n ard›ndan Rus askerleri gelir ve köye kendi bayraklar›n› çekerler. Ayn› anda tepedeki bir eve Türk bayra¤›n›n çekildi¤ini fark ederler. Rus çavufl
buna çok k›zar. Oraya birkaç asker gönderir, fakat askerler daha düzlü¤ü ç›karken
vurulur. Bunun üzerine k›zan komutan daha fazla asker gönderir ve onlar› da kaybeder. Takviye ister. Bir süre geçtikten sonra seksen kadar asker gelir, bu askerlerin yirmi tanesi yine düzlükte vurulur. Kalanlar evin kap›s›n› k›rd›klar› anda bina
patlar ve askerlerin çok büyük bir k›sm› da enkaz alt›nda kal›r. Rus kumandan bütün bunlar olup bittikten sonra y›k›lan eve gelir ve bu kadar askerin hakk›ndan gelenin Halil Hoca ve kar›s› oldu¤unu görür. Naafllar› karfl›s›nda selam durur. Bu hikâyenin en önemli özelliklerinden biri de di¤er hikâyelere göre oldukça sade bir
dille yaz›lm›fl olmas›d›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
Mehmet Rauf’un
da olsa kahramanl›k ve vatan sevgisini konu alan hikâyeler yazmas›n›n
SIRA az
S‹ZDE
sebebi ne olabilir?
fi Ü N E L ‹ M hikâyelerinde bir olay olmakla birlikte genellikle flah›slar›n iç
MehmetD ÜRauf’un
dünyalar› üzerinde durulur. Bir yandan kiflilerin iç konuflmalar›, di¤er taraftan psikolojik tahliller
iç dünyas›n› okuyucuya yans›t›rlar. Bu psikolojik tahS O Rkarakterlerin
U
lilleri Eylül roman›nda baflar›l› bir flekilde veren Mehmet Rauf, zaman zaman hikâyelerinde de bu yola baflvurmufltur. Bunlardan bir tanesi “Korku” adl› hikâyedir.
D‹KKAT
Hikâye doktora gidip “Ben deli miyim” diyen bir adam›n sorusuyla bafllar. Çocukken hep korkutularak büyütülmüfl, sonra sürekli korkulu rüyalar görerek büyümüfl,
S‹ZDE
kendisinde SIRA
sürekli
bir korku ve vehim hali oluflmufltur. Çocuk büyüyüp yetiflkin oldu¤unda da durum ayn›d›r. Art›k tek bafl›na soka¤a ç›kamayacak kadar korkakt›r.
Zaman zaman korkular›n›n bofla ç›kt›¤›n› görse de bunu yenememektedir. Günün
AMAÇLARIMIZ
birinde hamama gider. Üzerindeki paray› hamamc›ya emanet edip de adam ne diye bu kadar yüklü paray› üzerinde tafl›d›¤›n› sorunca, yine içini bir korku al›r. Hamama girdi¤inde içeride kendisinden baflka tek bir kifli vard›r, tellak gelip adam›
K ‹ T A P
keselemeye bafllay›nca di¤er adam ç›k›p gider. Yaln›z kalan adam kafas›nda bin
türlü korku senaryosu kurmaya bafllar. Tella¤›n onu paras›n› almak için bo¤aca¤›n›, hamamc› ile hamam›n oca¤›na atacaklar›n› düflünür. Bu korku onu kendinden
TELEV‹ZYON
geçirmeye yeter. Bir süre daha bu korku buhranlar› içinde azap çektikten sonra dayanamay›p o k›l›kta hamamdan f›rlar ve kendini karakolda bulur. Bütün bu olanlar› da doktora anlat›r. Bu hikâyeyi ilginç k›lan hususlardan biri rüya, bilinçalt›, korku gibi konulara
etmesi, di¤eri de psikolojik tasvirlerin varl›¤›d›r.
‹ N T E R Ntemas
ET
Karakterin iç konuflmalar yoluyla tan›t›lmas›n›n en güzel örneklerinden biri de
“Girdap” hikâyesidir. Bu hikâyede ald›¤› kiralarla ve küçücük maafl›yla geçinen
Behiç adl› erdemli bir memur ayn› ay hiç kira alamamas› üzerine paras›z kal›r ve
arkadafllar›ndan borç para almay› düflünür, ama onlar›n da kendisinden fark› yok-
tur. Kendi kendine düflünür. Mülkiye’yi bitirmifl, çal›flkan ve zeki bir genç olmas›na ra¤men k›t kanaat geçinmektedir. Oysa etraf›ndaki birçok insan çal›flmadan, çabalamadan, dalkavukluk, hafiyelik ederek, yolsuz ifllere kar›flarak çok rahat yaflamakta ve çok para kazanmaktad›r. Sonra zengin bir arkadafl›n›n yolunu bekler.
Onunla konuflurken arkadafl›, bir f›st›kç›ya yaklafl›p ald›¤› f›st›k karfl›l›¤› dokuz kurufl verir. Bu para Behiç için büyük parad›r ve arkadafl›na öfkelenir, onun da bu
yolsuz ifller yapanlardan oldu¤unu düflünerek para istemeden oradan ayr›l›r. Bu
düflüncelerle mahalle kahvesine do¤ru giderken kahvede biriyle konuflup art›k birilerinin hizmetine girmeye karar verir. Yol boyunca kendi içinde çat›flmalar yaflar,
kendi kendine konuflur. En sonunda kahvenin kap›s›na kadar geldi¤inde, aç kalaca¤›n›, ama asla baflkas›n›n hakk›n› yiyemeyece¤ini düflünerek geri döner.
Hüseyin Cahit Yalç›n
Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun di¤er bir ismi Hüseyin Cahit (Yalç›n), hikâyelerini iki dönemde yazm›flt›r. II. Meflrutiyet öncesi ve Malta sürgünü sonras›. Bu aral›kta siyaset ve gazetecilikle u¤raflan Hüseyin Cahit’in edebiyatla hemen hemen hiç
iliflkisi yok gibidir. Ancak bu uzun aral›¤a ra¤men onun iki dönemdeki hikâyeleri
muhteva ve yap› bak›m›ndan pek fazla de¤iflikli¤e u¤ramam›flt›r. Hüseyin Cahit hikâyelerini üç kitapta toplam›flt›r: Hayat-› Muhayyel (1899), Hayat-› Hakikiye Sahneleri (1910), Niçin Aldat›rlarm›fl (1922).
Hayat-› Muhayyel, ad›n› eserdeki ilk hikâyeden almaktad›r ve Edebiyat-› Cedide toplulu¤unda görülen kaç›fl temini ifllemektedir. Bu hikâyede, bir gencin medeniyetten uzakta bir adada dostlar›yla ideal bir dünya kurma arzusu ifllenmektedir.
Bu hikâye, ayn› zamanda Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun ‹stanbul’u terk edip Yeni Zelanda’da bir köy kurmak ve orada yaflamak özlemiyle paralellik arz etmektedir. Bilindi¤i gibi Tevfik Fikret’in de ayn› temay› iflleyen “Yeflil Yurt” adl› bir fliiri
vard›r. Özel olarak bu kaç›fl temi genel olarak Edebiyat-› Cedide neslinin özelliklerini tafl›yan bu hikâyeler, Hüseyin Cahit’te bir hayli fazlad›r. Bu hikâyelerdeki kifliler karamsar, dünyadaki iki yüzlülüklerden, sahte davran›fllardan flikâyetçidirler.
Tabiat daima s›¤›n›lan bir mekând›r ve Abdülhak Hamid’in Sahra’s›yla edebiyat›m›za giren tabiat anlay›fl›n›n bir devam›d›r. Nitekim “Hayat-› Muhayyel” hikâyesinde bir gencin medeniyetten uzakta, bir adada köy kurma hayali de bunun güzel
bir örne¤idir.
Bunun d›fl›nda Hüseyin Cahit oldukça iyi bir gözlemcidir. Çeflitli toplum kesimlerini gözlemlemifl ve bu gözlemlerini hikâyelerinde ifllemifltir. Onun gözlemci yan›n› en iyi ortaya koyan “Görücü” ve “Köy Dü¤ünü” hikâyeleri yerli hayat› en iyi
yans›tt›¤› hikâyeleridir. Bu tip hikâyelerde dikkati çeken en önemli husus, az›nl›klar›n anlat›ld›¤› hikâyelerde insanlar›n mutlu ve huzurlu olmalar›na karfl›l›k, Müslümanlar›n sürekli dertlerle ve s›k›nt›larla iç içe oldu¤unun sezdirilmesidir. Hüseyin
Cahit’in “Ayastafanos Hikâyeleri” ad› verilen bu hikâyeleri onun bir yaz boyu kald›¤› az›nl›klar›n yaflad›¤› Ayastafanos köyündeki izlenimlerinin hikâyeleridir: “...bunlar›n hepsinde de organik ba¤lar vard›r. Hikâyeler ayn› mekân içinde geçerler ve
ortak bir kifli kadrosu vard›r. Yani bir hikâyede ikinci üçüncü planda kalan bir kifli di¤erinde ön plana geçmektedir. Bunlarda yazar›n amac› Ayastafenos’taki az›nl›klar›n asude, hür ve insanî hayat›n› ve toplumdan seçti¤i baz› kifliler tasvir etmektir” (Huyugüzel, 1984, 91). Bu hikâyeler, biri d›fl›nda hayattan nefret eden buna karfl›l›k bu köydeki huzurlu hayata özlem duyan bir gencin gözünden anlat›l›r.
Bunlar›n d›fl›nda Hüseyin Cahit’in Beyo¤lu’ndaki zevk ve sefa âlemlerini anlatt›¤›, mekân olarak Avrupa flehirlerini ele ald›¤› hikâyeleri de vard›r (Huyugüzel, 1994).
85
86
Ahmet Hikmet Müftüo¤lu
Bu dönemde ismi an›lacak bir di¤er isim Müftüo¤lu Ahmet Hikmet’tir. Onun Edebiyat-› Cedide zevkiyle ve kelime kadrosuyla kaleme ald›¤› tek eseri Haristan ve
Gülistan’d›r. Kitaba ad›n› veren “Haristan ve Gülistan”, kad›n ve erke¤in birbirini
bütünledi¤ini anlatan fliirsel üslubun hâkim oldu¤u bir hikâyedir. Di¤er hikâyelerin büyük bir ço¤unlu¤unda kad›n, aflk ve evlilik ön plandad›r. Kad›nlar›n d›fl görünüflleri ön plana ç›kar›lmaktad›r. Genellikle kendilerine iyi bir talip bekleyen pasif konumda kiflilerdir. Ahmet Hikmet’in bu eserinde bile Türkçülük fikrinin ilk izlerini tafl›yan iki hikâye (“Ye¤enim”, “Nakiye Hala”) vard›r. Bunlar›n yan› s›ra alafrangal›¤›n elefltirisi konumundaki “Üç Mektup” adl› hikâyesi de Edebiyat-› Cedide
zümresinin hikâyelerinden farkl› özellikleriyle bu kitapta yer almaktad›r. Henüz
Edebiyat-› Cedide toplulu¤u kurulmadan, 1891 y›l›nda yazd›¤› Leyla yahut Bir
Mecnun’un ‹ntikam› adl› uzun hikâyesi, konusu köyde geçen ve içinde halk fliiri
tarz›nda parçalara yer veren bir eserdir. Anlafl›l›yor ki Ahmet Hikmet, bu eserinde
bile, II. Meflrutiyet y›llar›nda hararetle savunaca¤›, Ça¤layanlar, Gönül Han›m gibi güzel örneklerini verece¤i “Millî Edebiyat anlay›fl›”na ba¤l›d›r.
Servet-i Fununcular›n hikâyeleri ve romanlar› dil aç›s›ndan incelendi¤inde onlar›n Arapça ve Farsça kelimelerin hayli yo¤un oldu¤u, bu dillerden al›nma kelimelerle yap›lm›fl tamlamalar›n s›kl›kla kullan›ld›¤› görülmektedir. Edebiyat-› Cedideciler bu yolla insan›n iç dünyas›n› ve k›r›lganl›¤›n› bu flekilde daha baflar›l› bir
flekilde vereceklerini düflünüyorlard›. Ancak zaman onlar› hakl› ç›karmam›fl bunlardan baz›lar› eserlerini bizzat sadelefltirme yoluna gitmifllerdir. Sözgelimi Halit Ziya 1940’l› y›llarda yay›nc› ‹brahim Hilmi Ç›¤›raçan’›n teklifiyle kitaplar›n› sadelefltirmek suretiyle yeniden yay›mlam›flt›r. Ayn› flekilde Hüseyin Cahit Yalç›n’›n da
Edebiyat-› Cedide ve sonras›nda yay›mlad›¤› eserlerinde baz› kelime ve terkipleri
sadelefltirme yoluna gitti¤i görülmüfltür. Edebiyat tarihleri Edebiyat-› Cedideciler
içinde Mehmet Rauf ve Hüseyin Cahit’in di¤erlerine göre daha sade bir dille yazd›klar›ndan söz ederler. Hüseyin Cahit hat›ralar›nda bunun, bir dil bilincinin sonucu olmad›¤›n› Mehmet Rauf ile kendisinin Arapça ve Farsça’ya di¤erleri kadar hâkim olamad›klar›ndan kaynakland›¤›n› söyler (Yalç›n, 1935, 133).
Edebiyat-› Cedideciler t›pk› romanda oldu¤u gibi emekleyen ve romanla iliflkilerini tam olarak belirleyemeyen Türk hikâyesini aya¤a kald›rm›fllar, kimli¤ini oluflturmufl bir tür olarak edebiyat tarihimizde yerini almas›n› sa¤lam›fllard›r.
87
Özet
Ahmet Midhat Efendi’nin uzun hikâyeleriyle bafllayan
Bat› tarz› Türk hikâyesi, onu izleyen Recaizade Mahmut Ekrem ve Nabizade Naz›m’la geliflmesini sürdürmüfltür. K›sa hikâyede de Samipaflazade Sezai ilk örnekleri vermifltir.
Onlar› izleyen Edebiyat-› Cedide yazarlar› gerek uzun
hikâyede gerekse k›sa hikâyede önemli say›lacak eserler vermifllerdir. En önemli isim Halit Ziya (Uflakl›gil)’dir.
Halit Ziya’n›n baz›lar›n› “küçük roman” olarak isimlendirdi¤i alt› uzun hikâyesi yan›nda on üç kitapta toplad›¤› k›sa hikâyeleri de vard›r. Halit Ziya romanlar›nda
kulland›¤› baz› teknikleri hikâyelerine de tafl›m›flt›r. Bunun en önemli sebebi, yazar›n romanlar›nda da hikâyelerinde de realizme ba¤l› kalm›fl olmas›d›r. Hikâyelerinde Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun ana temalar›ndan
biri olan kaç›fl temine s›kl›kla rastlan›r. Bu tema, töre
hikâyeleri ve konusu yurt d›fl›nda geçen hikâyelerin d›fl›nda daima vard›r.
Halit Ziya’n›n hikâyeleri aile hikâyeleri, aflk hikâyeleri,
merhamet hikâyeleri, hayvan hikâyeleri ve töre hikâyeleri bafll›klar› alt›nda incelenmifltir. Kendi hayat›ndan ve
çevresinde gözlemledi¤i hayatlardan hikâyeler yaratma
yoluna gitmifltir. Romanlar›nda -ikisi haricinde- daha
çok zengin s›n›f›n hayatlar›n› anlatan Halit Ziya, hikâyelerinde orta ve fakir tabakaya daha fazla yer vermifltir. Hikâyelerinin kahramanlar› genellikle çocuklar ve
hayata at›lman›n bafl›nda bulunan genç erkekler ve genç
k›zlard›r.
T›pk› üstad› gibi Mehmet Rauf da bu dönemde hem
uzun hikâyeler hem de k›sa hikâyeler yazm›flt›r. ‹lk hikâyesi “Düflmüfl” Halit Ziya ve Tevfik Nevzat’in yay›mlad›¤› ‹zmir’de ç›kan Hizmet gazetesinde yay›mlanm›flt›r. Üç uzun hikâye ile yüz otuz iki k›sa hikâye yazm›flt›r. Mehmet Rauf hikâyelerinde de evlilik, kad›n ve aflk
konular›n› ifllemifltir. Büyük ölçüde hayal k›r›kl›¤› yaflayan kiflileri anlatm›flt›r. Bunlar›n yan›nda fedakârl›klar›
öne ç›kar›lan aile fertlerinin fakir, ama mutlu yaflant›lar›na da yer verilmifltir.
Halit Ziya ve bütün Edebiyat-› Cedide sanatç›lar›nda
gördü¤ümüz merhamet temi Mehmet Rauf’un hikâyelerinde de s›kl›kla karfl›m›za ç›kar. Bunlar›n d›fl›nda yazar, az da olsa kahramanl›k ve vatan sevgisini içeren hikâyeler de kaleme alm›flt›r.
Hikâyelerini üç kitapta toplayan Hüseyin Cahit (Yalç›n), Edebiyat-› Cedidecilerin ortak temalar›ndan kaç›fl
ve hayal-gerçek çat›flmas›na hikâyelerinde s›kl›kla yer
vermifltir. Yine tabiat s›¤›n›lan mekân olarak hikâyelere
girmifltir. Hikâyeleri onun çok iyi bir gözlemci oldu¤unu göstermektedir.
Dönemin önemli isimlerinden Müftüo¤lu Ahmet Hikmet, Edebiyat-› Cedide toplulu¤u içinde yer almas›na
ra¤men, daha çok Millî Edebiyat anlay›fl› içerisinde eserler vermifl bir yazard›r. Onun Edebiyat-› Cedide toplulu¤uyla özdeflleflen tek eseri Haristan adl› hikâye kitab›d›r.
88
1. Afla¤›dakilerden hangisi “uzun hikâye” olarak adland›r›labilecek eserlerden biri de¤ildir?
a. Bir Muht›ran›n Son Yapraklar›
b. Bir Yaz›n Tarihi
c. Heyhat
d. Bu muydu?
e. Nemide
2. Türk edebiyat›nda Bat›l› anlamda ilk uzun hikâyeler
kim taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r?
a. Hüseyin Cahit
b. Recaizâde Mahmut Ekrem
c. Ahmet Midhat Efendi
d. Halit Ziya Uflakl›gil
e. Safveti Ziya
3. Çiçek hastal›¤›ndan ötürü kör olan Zehra’n›n hazin
yaflam›n›n anlat›ld›¤› hikâye afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Bu muydu?
b. Zehra
c. Ac› Sadaka
d. Ekmekçinin Beygiri
e. Deli
4. Afla¤›dakilerden hangisi Mehmet Rauf’un uzun hikâye olarak de¤erlendirilebilecek eserlerinden biridir?
a. Bir ‹zdivac›n Tarih-i Muaflakas›
b. Valide Mektuplar›
c. Üç Mektup
d. Serap
e. Heyhat
5. Mehmet Rauf’un ilk hikâyesi “Düflmüfl”e dair afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
a. Hayvanlar› konu alan bir hikâyedir.
b. ‹stanbul’da yay›mlanm›flt›r.
c. Hikâye Tevfik Fikret taraf›ndan yazar›na haber
verilmeden yay›mlanm›flt›r.
d. Hikâyede “Nas›l bir efl edinmeliyiz?”sorusu tart›fl›l›r.
e. Rauf Vicdanî takma ad›yla Hizmet gazetesinde
yay›mlanm›flt›r.
6. Afla¤›daki hikâyelerden hangisi Halit Ziya’ya aittir?
a. ‹htizar
b. Kad›n ‹sterse
c. Hepsinden Ac›
d. Aflk Kad›n›
e. Gözlerin Aflk›
7. Mehmet Rauf’un II. Meflrutiyetin ilan›ndan sonraki
hikâyeleri için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Toplumsal problemleri ele almaya çal›fl›r.
b. Bu dönemde yazd›¤› hikâyeler baflar›l›d›r.
c. Yazar›n en fazla iflledi¤i temalar›n bafl›nda kad›n, aflk ve aile gelir.
d. Servet-i Fünûn’dan gelen ferdî üslubunu terk etmemifltir.
e. Hikâyelerinin hepsini takma isimlerle yay›mlam›flt›r.
8. Afla¤›dakilerden hangisi Hüseyin Cahit Yalç›n’›n hikâyelerini toplad›¤› eserlerden biridir?
a. Niçin Aldat›rlarm›fl
b. Ana K›z
c. Fenerci
d. Bir Hayat
e. Zehirlerim
9. Mehmet Rauf’un hikâyelerine dair afla¤›dakilerden
hangisi yanl›flt›r?
a. Konular› genellikle aflk, kad›n ve evlilik ekseni
etraf›nda döner.
b. Romanlar›nda oldu¤u gibi ferdî arzu ve isteklerin yol açt›¤› ümitsizlikler ve ›st›raplar ifllenmifltir.
c. Yazar yazd›¤› yüz otuz iki hikâyeyi on iki kitapta toplam›flt›r.
d. Eserlerinin ço¤unun kurgusunu hat›ra defterleriyle oluflturur.
e. Yazar “Nas›l bir efl edinmeliyiz?” sorusunu “Bekârlar Aras›nda” adl› hikâyesinde tart›flt›r›r.
10. Afla¤›dakilerden hangisi Halit Ziya’n›n romanlar›nda ve uzun hikâyelerinde kulland›¤› realist tekniklerin
bafl›nda gelir?
a. ‹ç monolog yönteminin kullan›lmas›
b. Psikolojik durumlar›n›n tasvirine genifl olarak
yer verilmesi
c. Kurgunun hat›ra defterleri vas›tas›yla oluflturulmas›
d. fiah›slar›n fizikî özelliklerinin genifl bir biçimde
tasvir edilmesi
e. Hikâyelerin mutsuz sonla bitmesi
89
Okuma Parças›
ZEVRAK’LA EBRU
Bir makalede k›ymetdâr bir kalemden flu sözler ç›k›yordu: “Bir eserin, hayat›m›z›n filan veya falan zaman›nda
okunmufl olmas› ne kadar mühimdir!” Bence bu kaideyi hayat›m›z›n bütün vukuat›na tatbik etmek icap eder.
‹flte bende de öyle hat›ralar var ki ancak hayat›m›n filan
veya falan zaman›na ait olduklar› için hâiz-i ehemmiyettirler.
Zevrak’la Ebru’nun o kadar ehemmiyetle hat›ramda câniflîn olmalar› galiba bu hikmetin netice-i mukteziyât›d›r. Zevrak’la Ebru!.. Bu iki isim bende Leylâ ile Kays
isimlerine benzer bir teessür, belki daha samimi, daha
amîk bir teessür uyand›r›yor.
Onlar› hayat›m›n en büyük mateminden sonra, henüz o
matemin cerihalar›ndan akan kanlar taze iken tan›d›m.
Beni muhtac-› tedâvî bir hasta gibi akâribimden birinin
sayfiyesine göndermifllerdi, benim için buras› flefkat ve
rikkatin tesliyetsâz hararetleriyle meshûn bir firâfl-› nekâhat hükmündeydi. Etraf›mda gözyafllar›ma ifltirak
eden kalplerin aras›nda ruh-› mecruhumu uyuflturan bir
fley vard›. Yaralar›m›n ac›lar›n› daha tatl› tatl› hissediyordum.
Buras› da¤ üstünde, azîm bir bahçe ortas›nda bir sayfiyeydi ki, sabahtan akflama kadar güneflin mebzul ziyalar› içinde çalkalanarak yahut geceleri berrak bir semadan üzerine dökülen bârân-› kevâkib alt›nda y›kanarak
afla¤›da mavi sular›n› dar ufuklara koyu yeflil da¤ eteklerine kadar seren denize karfl›, medîd bir temafla-y›
hülya ile düflünüyor zannolunurdu.
Henüz yirmi yafl›ndayd›m. Henüz aflk ve fliirin insan›
daima aldatan iki yalanc› dost olduklar›n› tecrübe etmemifltim, Lamartine’nin Rafael’iyle Musset’nin fliirlerini
elimden düflürmüyordum ve bunlar›, Zevrak’la Ebru’nun, bütün di¤er refikleriyle beraber bilhassa bu iki
sevdakâr›n yan›nda okuyordum.
Sahib-i sayfiyenin büyük bir merak› vard›: Güvercin...
Oh! bu güzel, zarif, daima âfl›k, mini mini mahluklar!
Onlar›n yar›m saat hem-bezm-i aflk ve saadetleri olduktan, bu küçücük mahluklar›n küçücük kalpleriyle nas›l
sevdiklerini, yaflamak lezzetini ne güzel bir ders-i fliirle
etraf›ndakilere gösterdiklerini görüp hissettikten sonra
onlar›n dostu olmamak, bilmem mümkün müdür?
Sabahleyin, erkenden, henüz sayfiye derin derin nefeslerle uyurken, ben aya¤›mda terliklerle yavafl yavafl iner,
bahçeye ç›kar, henüz üzerlerinden flebnemleri uçmam›fl otlar›n üzerinden geçerek, ta yukar›ya, günefle tamamen maruz olarak yap›lm›fl kümese kadar giderdim.
Güvercinlerin zarif, dil-niflîn bir evleri vard›: Bir oda ka-
dar, etraf› mini mini hücrelerle memlû bir kümes, önünde
parmakl›kla muhat ve tel kafesle örülmüfl küçük bir bahçe kadar bir tenezzühgâh, ötesinde berisinde etraf› delikli, ufak k›t’ada. Birer flad›rvana benzeyen su kâseleri...
Sayfiyenin uykucular›na ra¤men kümesin mini mini halk› ta güneflten evvel uyanm›fl, d›flar›ya ç›km›fl, bahçelerinde, sabah güneflinin feyz-i hayat›yla beraber, flad›rvanlar›ndan yavafl yavafl, dinlene dinlene su içmeye
bafllam›fl bulunuyorlard›. Bütün kümes ferîh mesut, flat›r bir terane memlû idi: Gugu! Gugu!..
Yaln›z bu terane zengin bir lehçe-i sevda kadar bütün
ihtirâsât ve teheyyücât-› aflka tercüman olacak bir vüs’ati mana kesbederdi: Gugu!.. Gugu!.. O rengârenk harîrî
gö¤üslerden, o yüzlerce âfl›k kalbinden ç›kan bu terâne-i garâm ve sevda kümesi sertâpâ inleyen, her teli bir
kaside-i aflka terennüm-sâz olan azîm bir erganun haline getirirdi. Bununla o mini mini yüreklerden ne samimi teminat-› sadakat ç›kar, ne müessir elhân-› sevda dökülürdü! Ben bir köfleye çekilir, bu kümes ahalisinden
baz› sayg›s›zlar›n›n tecavüzât›ndan masun tutulmak için
parmakl›kta as›l› duran iskemleyi al›r, otururdum. Onlar art›k bu sabah ziyaretlerine al›flm›fllard›, beni sevinçle memlû gözlerle istikbal ediyorlard›. Daha ben içeri
girmeden bir sürûr, bir kanat flak›rt›s› bütün kümesi bir
heyecan-› hayata bo¤ard›. Onlar, evvela biraz uzakça,
sonra yavafl yavafl küçük kanat darbeleriyle ince bacaklar›n›n üstünde seke seke yaklaflarak, boyunlar›n›n latif
bir inhinâs›yla muhabbetkâr ve rica-âmîz gözlerini bana dikerek etraf›m› al›rlard›. Benden her sabah bekledikleri lütfun yine tekerrürünü rica eden bu saf, ulvi
gözlerden müteflekkil önümde bir halka irtisam ederdi.
O zaman ben elimi uzat›r, yan› bafl›mda yem kutusunun kapa¤›n› açar, avuç avuç dar› atard›m.
Muvakkat bir zaman için beni unuturlar, basmaktan
korkar gibi muhterizân ad›mlarla, o çakfl›rl› ayaklar›n›n
bir buseye benzeyen temas›yla oradan oraya koflarak
taneleri toplarlar, kursaklar›n›n ilk h›rs› biraz sükûn bulduktan sonra daimi düflüncelerine, o bitmek tükenmek
bilmeyen muaflakalar›na avdet ederlerdi. Gugu! Gugu!..
Erkeklerde ufak bir heva-perestî kavâid-i sadakate pek
muvaf›k olmayan hafif bir zendostî vard›. Tesadüfen
yanlar›nda bulunan bir yabanc›ya, boyunlar›m titreterek, gerdanlar›n› k›r›flt›rarak, zarif bir s›çray›flla öne geçerek tasallut etmekten hâlî kalmazlard›. Fakat az süren
bir kar›fl›kl›ktan ve asla hadd-i muayyeni aflmayan bir
çapk›nl›ktan sonra çiftler ayr›l›r, ikifler ikifler, kar› koca
herkes kendi saadet-i ailesine avdet ederdi. As›l bu ailelerin sahne-i saadeti kümesin içinde hücrelerde idi. O
90
kadar çok muaflaka eden bu mesut mahluklar›n hücreleri hemen daima dolu idi. Kimisinde henüz üzerine yat›lmaya bafllanm›fl yumurtalar, kimisinde henüz kanatlar›na itimat olunamayarak yuvada doyurulan yavrular
vard›. Bu çocuk babalar›yla validelerini, rikkatten a¤lamak arzular› hissederek, uzun uzun seyrederdim. Yuvalarda pederlik validelik silinir ve bu iki saffet ayn› vazifede imtisas ederdi: Yuvaya hayat vermek... Valide
yemek serpildi¤ini haber al›nca pedere biraz müsaade
ettikten sonra yuvas›n› terk ederek gelir, peder kalabal›¤›n içinde onu derhal fark eder, açl›¤›n› unutarak mütehallik bir pervâz ile yuvaya gider, bofl kalan yeri iflgal
eder, bazen fedakârl›kta ikisinin aras›nda bir müsabaka
cereyan› görülür, valide yuvadan ayr›lmakta teahhur
ederse peder gidip onu ç›kmaya icbar eder, peder orada lüzumundan ziyade kalmak isterse valide müsaade
etmeyerek gelir, zorla yumurtalar›n›n üstüne yatard›.
Bana her fleyden ziyade tesir eden bu pederle validenin
yavrular›n› doyurufllar›yd›: Bir dakika kaybetmek istemeyerek acele yerler, koflarak bir iki yudum su içerler,
valide ile peder müsabaka ederek yuvaya uçarlar, kendilerine muntaz›r mini mini pembe gagalara gagalar›n›
takarak kursaklar›m güya kursaklar›yla beraber bütün
canlar›n›, bütün mevcudiyetlerini yavrular›n›n kursaklar›na boflalt›rlard›.
Oh! Bu beli¤, müessir elvâh-› aile. Bu aflk, sadakat,
ubüvvet, vazife levhalar›! Bunlar insanlar için ne güzel
dersler teflkil ederler, saadet-i ailenin ulviyet-i fliirini ne
müessir bir lisan ile söylerler!..
Ben burada, bu kûfle-i mesutta, hayat›, kendimi, hususiyle insanlar› unutarak saatlerce seyreder, düflünür, güya ruhumun taze cerihas›yla insanl›ktan ç›karak iflte öyle mesut bir güvercin olmak isterdim.
Mesut? Fakat her vakit de¤il. Onlar›n da, insanlar, bîçare bedbaht insanlar gibi matemleri, ölüm matemleri,
sevda matemleri vard›. ‹flte Zevrak’la Ebru’nun hat›ras›
bende böyle bir sevda matemi uyand›r›r.
Güvercin sahibinin önüne geçilemez, galebe çal›namaz bir merak› vard›: ‹kide birde tuhaf çeflitlerden yavrular almak için çiftleri birbirinden ay›r›r, Sami’nin erke¤ini Kesme’nin diflisine, ötekinin diflisini berikinin erke¤ine efl etmek için onlar› yeni hem-bezm-i sevdalar›yla
mahfî ve mestur birer zifafhaneye kapard›. Bir gün bu
merak›na Zevrak’la Ebru hedef oldu. Ç›rp›narak itiraz
ettim: Onlar kümesin en genç, en âfl›k, en mesut, hatta
en güzel çiftiydi. Onlara iliflmek bir parça da bana iliflmek gibiydi. O, mutlaka fikrinde galebe çalmak için
öyle sebepler buldu ki ma¤lup olmak laz›m geldi. Ebru
Gökmavi bir erkekle, Zevrak bir difli Udî ile kapand›lar.
O, bana bu facia-i aflktan beklenen neticenin hemen
zaferini ilan eden bir sesle: “Bak›n›z, ne güzel yavrular
al›nacak!..” diyordu.
Ben art›k bütün kümesi unutmufltum, yaln›z bu mahpus çiftlerle meflgul oluyor, flu devre-i hicran içinde onlar›n bîçare mecruh kalplerini hisse çal›fl›yordum. Zevrak’la Ebru’ya verilen yeni efller zaten eflsiz idiler. Kendilerinin daire-i mahremiyetine tahsis olunan yeni efllere hemen ihsâs-› sevda gayretine düfltüler: Gökmavi
Ebru’nun etraf›nda kuyru¤unu sürterek, gö¤sünü fliflirerek yaflamak sevmek demek oldu¤unu izaha çal›fl›yor,
Udî muhteriz taflk›nl›klarla Zevrak’›n boynunu gagal›yord›. Fakat ötekiler!.. Oh! Ötekiler güya a¤l›yorlard›:
Kafesin köflesine büzülmüfl, bafllar›n› içeri çekmifl, a¤›r
a¤›r kapanarak güya art›k hayat› görmemek isteyen gözleri bulanm›fl, yemek içmek bile düflünmeyerek, bîçare
matem-zede sevdalar›na sâkit ve derûnî yafllar döküyorlard›.
Bir sabah Ebru’nun kafesinde flâyân-› hayret bir fley
gördüm: Ebru yeni âfl›k›n›n a¤z›n› öpüyordu. Nas›l? Ebru, sen de, ah mini mini kad›n, sen de o sadakat yeminlerini unutan kad›nlara benziyordun, öyle mi?
O gün güvercin sahibine anîf bir sesle haber verdim:
“fiimdi art›k Ebru’yu ç›karabilirsiniz yeni âfl›k›yla öpüflüyor.” O, güldü. Ötekini sordu: “Zevrak, Zevrak ne yap›yor?” fiüphedâr bir sesle “fiimdilik hâlâ düflünüyor!”
dedim.
Bunu flüphedâr bir sesle söyledi¤ime ne kadar hata etmiflim! Zavall› Zevrak! ‹flte senin hat›randan aflar diliyorum. Fakat o bî-vefadan sonra nas›l hükmedebilirdim ki
yeni maflukan›n bütün tesliyetleri, bütün nevâziflleri bîsemere kalacak, sen haftalarca, aylarca o facia-i sevdan›n, o h›yanet-i aflk›n matemleriyle yüre¤inin yaralar›n›
zehirliye zehirliye, her dakika bir parça daha ölerek, bir
parça daha bu hayattan, bu hayat›n yalan, aldatan saadetlerinden kaçarak, eriyeceksin, biteceksin..
Evet, Zevrak teverrüm etti, hiçbir fley de¤il, teverrüm etti, ne yan›ndakine, ne kafesinin bir taraf›ndan görünen
semaya hatta bazen kafesinin tersinden gelerek lakaydâne bir nazarla içeriye bakmaya çal›flan Ebru’nun gölgesine bile küçük bir nigâh-› iltifat› israf etmeyerek, hep
o köflesinde ›slanm›fl bir kufl mazlumiyetiyle can çekiflerek, Zevrak, bir gün son nefesiyle gagas›n› açt›, bir küçük terâne-i flikâyet, ufak bir guu! bile ç›kmadan öldü.
Bîçare kurban-› sevda... Zaman bana bu facia, bir güvercin olmak ve bilhassa bir Zevrak olmak için ne büyük bir arzu vermiflti! Ben de öyle mesut bir sevdadan
sonra onun matem-i hicran›yla erimek, ölmek isterdim,
ben de bir birinciden sonra saadet aramamak düflünürdüm, fakat galiba bu meselede Zevrak’tan ziyade Ebru’nun felsefesinde isabet var!..
91
1. e
Enginün, ‹. (2007). Yeni Türk Edebiyat›: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e 3. b., ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.
Gökçek, F. (2001). Letaif-i Rivayat Hakk›nda, Letaif-i
Rivayat (Haz. Faz›l Gökçek-Sabahattin Ça¤›n), ‹stanbul.
Huyugüzel, Ö. F. (1984). Hüseyin Cahit Yalç›n’in Hayat› ve Edebî Eserleri Üzerinde Bir Araflt›rma
‹zmir, E.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›.
Huyugüzel, Ö.F. (1995). Halit Ziya Uflakl›gil, Ankara,
M.E.B. Yay›nlar›.
Kaplan, M. (1992). Mai ve Siyah Roman›n›n Üslubu Hakk›nda, Türk Edebiyat› Üzerine Araflt›rmalar, 2.
b., ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.
Kaplan, M. (2007). Tevfik Fikret: Devir, fiahsiyet,
Eser, 10. b., ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.
Moran, B. (1995). Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl
I, 5. b., ‹stanbul, ‹letiflim Yay›nlar›.
Özbalc›, M. (2006). Mehmet Rauf, Servet-i Fünun Edebiyat›, Ankara, Akça¤ Yay›nevi.
Tar›m, R. (1998). Mehmed Rauf: Hayat›, Sanat›, Eserleri, ‹stanbul, Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.
Törenek, M. (1999). Hikâye ve Romanlar›yla Mehmet Rauf, ‹stanbul, Kitabevi Yay›nlar›.
Uflakl›gil, H.Z. (1943), “Suut Kemal Yetkin’e Mektup”,
Ulus, 5 Eylül 1943.
Uflakl›gil, H. Z. (1955). Sanata Dair, C. III, ‹stanbul,
Hilmi Kitabevi.
Yalç›n, H. C. (1935) Edebî Hat›ralar, ‹stanbul, Akflam
Kütüphanesi.
2. c
3. c
4. d
5. e
6. c
7. e
8. a
9. d
10. c
Bu soruya yan›t veremediyseniz “Girifl” bölümünü tekrar okuyunuz.
S›ra Sizde 1
Tanzimat Edebiyat›nda uzun hikâyeleriyle bilinen yazarlar ve önemli eserleri flunlard›r: Ahmet Midhat Efendi’nin Letaif-i Rivayat serisi, Recaizade Mahmut Ekrem’in
Muhsin Bey yahut fiairli¤in Hazin Bir Neticesi ve fiemsa ile Nabizade Naz›m’in Karabibik’i.
S›ra Sizde 2
Evlili¤in genç k›zlara hiç de beklendi¤i gibi mutluluk
vermedi¤i, hatta kad›nlar için mutlulu¤un asla söz konusu olmad›¤› fikri aç›s›ndan Ahmet Midhat’in Felsefe-i
Zenan, Fatma Aliye’nin Levayih-i Hayat adl› eserlerine
benzemesi ve iç monolog tekni¤inin ilk defa bu eserde
kullan›lm›fl olmas›d›r.
S›ra Sizde 3
Çünkü bunlar hayata yeni at›lmaya ve geleceklerini kurmaya haz›r insanlard›r. Bunlar›n hayata at›lma aflamalar›nda u¤rad›klar› hayal k›r›kl›klar›, merhamet duygusunu en fazla kamç›layan tema olarak ifllenmifltir.
S›ra Sizde 4
Yazar bu hikâyeleri Birinci Dünya Savafl› ve Kurtulufl
Savafl›’n›n vermifl oldu¤u heyecan›n etkisiyle yazm›fl
olabilir.
5
Amaçlar›m›z
Edebiyat-› Cedide (Servet-i Fünûn) fliirini oluflturan zihniyeti ve estetik duyarl›l›¤› aç›klayabilececek,
Edebiyat-› Cedide dönemi fliirinin özelliklerini ve önemini, seçilen fliirlerin
çözümlenmesi yard›m›yla belirleyebilecek,
Bu zümrenin flairlerinden seçilmifl metinlerin ›fl›¤›nda dönemin fliir anlay›fl›n›
de¤erlendirebilecek,
Edebiyat-› Cedide fliirinin Bat› edebiyat›n›n hangi ak›mlar›ndan yararland›¤›n› aç›klayabilececek,
Edebiyat-› Cedide fliirinin Türk fliirine olan katk›s›n› ifade edebilecek bilgi ve
becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
fiiir Çözümleme
Tevfik Fikret
Cenap fiahabettin
Süleyman Nazif
• Sembolizm
• Parnasizm
• Organik fliir
‹çindekiler
II. Abdülhamit
Dönemi Türk
Edebiyat›
Metin
Çözümlemeleri: fiiir
• fi‹‹R ÇÖZÜMLEME ÜZER‹NE
• TEVF‹K F‹KRET’‹N
SAHA‹F-‹ HAYATIMDAN
fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹
• TEVF‹K F‹KRET’‹N HALÛK’UN
BAYRAMI fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹
• CENAP fiAHABETT‹N’‹N
TEMAfiA-YI HAZAN fi‹‹R‹N‹N
ÇÖZÜMLEMES‹
• SÜLEYMAN NAZ‹F’‹N BAHAR-I
MÜNKES‹R fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹
Metin Çözümlemeleri:
fiiir
fi‹‹R ÇÖZÜMLEME ÜZER‹NE
fiiir üzerinde, edebiyat tarihi, edebî tenkit alanlar›nda çal›flma yap›labilece¤i gibi,
sosyoloji, psikoloji gibi kültür ilimlerinden hareketle de düflünceler ileri sürülebilir. Ayr›ca zevk ve kültür bak›m›ndan zenginleflmifl kifliler, fliirler üzerinde düflüncelerini dile getirirler. Bunlar›n hiçbirisi fliir çözümleme de¤ildir.
Edebî metinleri çözümlemek, onu meydana getiren birimler aras›ndaki iliflki
a¤›n› tespit etmek; metinden hareketle, onun yaz›lmas›na sebebiyet veren zihniyeti belirlemek; metnin yap›s›n› meydana getiren unsurlar› çözümleyerek temay›
bulmak; dil, anlat›m ve ahenk unsurlar›n› ortaya koymak gibi çal›flmalara ihtiyaç
gösterir.
“Zihniyet” terimi, metnin kaleme al›nd›¤› dönemde geçerli olan zevk ve anlay›fl› da kapsad›¤›na göre Edebiyat-› Cedide’nin hâkim grup olarak göründü¤ü dönemin fliir zevki hakk›nda ön aç›klamaya ihtiyaç vard›r.
Tanzimat Dönemi’nin bafl›ndan itibaren, gerek devlet ifllerinin düzenlenmesinde gerekse de kültür ve sanat faaliyetlerinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun örnek ald›¤› ülke Fransa’d›r. Bu tesir, edebiyat alan›nda çok daha belirgindir. Edebiyat-›
Cedide fliiri parnasizm ve sembolizmin tesiri alt›nda dönemin Türkçesinin imkân
verdi¤i duyarl›l›kla vücut bulmufltur.
Parnasizme ba¤l› flairler “betimlemelere uzun yer verip, fliir tablolar› çizdiler.
Dizeyi kuyumcu gibi ifllediler; ancak so¤uk bir plastik güzellik yaratmaktan öteye
gidemediler. fiiirleri, d›fl› özene bezene ifllenmifl de¤erli tafllarla süslü; ama içi bofl
bir mücevher kutusuna benzer.
Parnas okulu, bir sanat ak›m› de¤il; romantizm ile sembolizm aras›nda bir süreçtir. Nitekim büyük bir ak›m olan sembolizmin dört öncüsü, Baudelaire, Verlaine, Rimbaud ve Mallarme bu okulun ve romantizm döneminin flairleri aras›ndan
ç›kt›” (Alkan, 2005, 112).
Parnas okulunun önemli flairleri flunlard›r: Théophile Gautier (1811-1872), Leconte de Lisle (1818-1894), José Maria de Hérédia (1842-1905).
Bizde bu okulun ilk ve önemli temsilcisi Tevfik Fikret’tir.
Edebiyat-› Cedide fliiriyle Türk edebiyat›na girmeye bafllayan di¤er bir edebiyat
duyarl›¤› da sembolizmdir.
“Zihniyet” terimi ile metnin
kaleme al›nd›¤› dönemde
geçerli olan zevk ve anlay›fl›
ifade etmek istiyoruz. Bunu
da metinden hareket ederek
ortaya koymak gereklidir.
Çünkü her metin; kullan›lan
dil malzemesi, baflvurulan
anlat›m tarz›, ele ald›¤›
temayla yaz›ld›¤› döneme ait
zevk ve anlay›fl› en iyi ifade
eden bir araç durumundad›r.
Zihniyet, metnin yaz›ld›¤›
dönemde geçerli her türlü
güçten, yani iktisadi, siyasi,
askerî, dinî faaliyetlerden,
insani iliflkilerden hareketle
oluflan ve bunlar›n hiçbirine
indirgenemeyen zevk ve
anlay›fla verilen add›r.
94
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Sembolizm, realizmin fliirdeki yans›mas› olarak görülebilecek Parnasç›l›¤a bir
tepki olarak ortaya ç›km›flt›r. fiiirde bireysel duyarl›l›¤› ön plana alan bir ak›md›r.
Tabiat ve d›fl dünya oldu¤u gibi de¤il; kiflinin kendi duygular›n› nesnelere vermesiyle anlat›l›r. Bu anlay›fl, özdeflleyim (einfuhlung) terimi ile ifade edilir. Sembolist
fliirde, imgeler ve semboller yard›m›yla, kelimelerin genifl bir ça¤r›fl›m de¤eri kazanmas› sa¤lan›r. Sembolist flairler, fliirde musikîye ve ahenge önem verirler. Do¤rudan anlatmak yerine; hissettirmek, duyurmak, sezdirmek esast›r.
Sembolizm kapal› ve örtülü anlat›ma yer verir. Sembolist fliirde varl›¤a sezgiyle
yaklaflma sonucu yeni bir sanat dili oluflturulmufltur denilebilir. Sembolist fliir bilinen, al›fl›lm›fl m›sra düzenini serbest naz›m lehine bozma e¤ilimindedir. Onlara göre m›sralar›n düzeni, söyleyifli, ritmi, yap›s› bu yeni ahenk endiflesine göre flekillenmelidir. “Sembolistler bütün ülkeler ve bütün dönemler için geçerli güzellik kuramlar›n›n var olaca¤›na inanmazlar, duruktan (statique) çok, olufluma (devenir) tutukundurlar. Onlara göre yaz›n tarihi sürekli ve do¤urgan bir de¤iflikli¤i
arama çabalar›n›n öyküleriyle doludur ” (Alkan, 2005, 139).
Frans›z fliirinde Paul Verlaine (1844-1896), Arthur Rimbaud (1854-1891), Stephane Mallarme (1842-1898) Jean Moréas (1856-1910) ve Paul Valery (1871-1945)
gibi öncü temsilcileri vard›r.
Edebiyat-›
Avrupa Edebiyat›n› en iyi tan›yan flairi Cenap fiahabettin,
SIRACedide’nin
S‹ZDE
Sembolizmi benimsemiflti.
Edebiyat-› Cedide fliirinin tan›t›c› taraflar›ndan biri de organik bütünlü¤e sahip
Ü fi Ü N E L ‹ Mfliir, bir duygu ve düflünce halini, bir görünüflü, belli bir noktaolmas›d›r. DOrganik
dan al›p, do¤al geliflimini bir bütün içinde anlatan, bafltan sona birbirini anlam, ses
ve söyleyifl bak›mlar›ndan
tamamlayan birimlerden oluflan fliire verilen add›r. Türk
S O R U
edebiyat› bu tarz fliiri Edebiyat-› Cedide döneminde tan›r. Daha önce baz› denemeler vard›r.
D‹KKAT
Edebiyat-› Cedide 1895-1901 y›llar› aras›ndaki döneme verilen add›r. Bu dönemde fliir yazan flairler ise baflta Tevfik Fikret ve Cenap fiahabettin olmak üzere
SIRA Süleyman
S‹ZDE
flöyle s›ralan›r:
Nâzif, Ali Ekrem Bolay›r, Hüseyin Sîret, Celal Sahir Erozan, Faik Âli Ozansoy, Ahmet Reflit Rey. fiiirde yenili¤i Tevfik Fikret ve Cenap fiahabettin’inAMAÇLARIMIZ
eserlerinde aramak yerinde olur. ‹smi geçen di¤er flairler genellikle
bunlar›n getirdikleri yeniliklere ba¤l› kalm›fllard›r.
‹nci ENG‹NÜN,
Edebiyat›, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e, (1859-1923), ‹stanbul,
K ‹ Yeni
T A Türk
P
Dergâh Yay›nlar›, 2007.
TEVF‹K
SAHA‹F-‹ HAYATIMDAN fi‹‹R‹N‹N
T E LF‹KRET’‹N
EV‹ZYON
ÇÖZÜMLEMES‹
SAHA‹F-‹ HAYATIMDAN (Tevfik Fikret)
‹ N T E R N E söylüyor
T
Bunu fliirimde
belki
Ben hakîkatten ihtirâz ederim;
Âsümân füshat-› kebûduyla,
Deniz emvâc-› pür-sürûduyla,
Gece esrâr-› bî-hudûduyla
Beni terhîb eder; o füshattan
S›k›l›r sanki rûh-› pür-hazerim,
5. Ünite - Metin Çözümlemeleri: fiiir
Sanki her dalga bir lisanla bana
Hayk›r›r nâ-flinîde bir mânâ,
Sanki leylin z›lâl-i hâmûflu
Canlan›r pîfl-i irti’âb›mda...
Ne mükedder mizâc-› ahvel ki
En mülevven dem-i flebâb›mda
Görerek bofl hayât›-› pür-cûflu
Beni gâfil yaflatt› hilkatten,
Tuttu âvâre her saâdetten.
fiu hazîn f›trat-› garîbemle
Ben seyyâha benzerim ki mehîb
Çölde flemsin fluâ-› sûzân›
Yakarak gözlerimde elvân›,
Görmez art›k selâmet imkân›;
O zaman her yan›nda bir boflluk
Duyarak, bir edâ-y› mâtemle
-Dest-i lerzân-› pîfl-i çeflmindeOturup nîm mürde vü zinde
Bir tecelliye muntaz›r, düflünür;
Bu tecelli ki mevt-i hâildir,
Ona bir fli’r içinde sarhoflluk
Vererek, neflve-i ümîd ile pür
Bir cihân gösterir ki mu¤fildir...
Ah ey gaflet, ey serâb-› nasîb,
Seni mümkün mü etmemek ta’kîb!
Zihniyet
Bu fliirin merkezinde “ben” vard›r. Bu “ben” yaflad›¤› ruh hâlinin bilincindedir, en
az›ndan onu bilinciyle kavramak ve anlatmak ister. Bu metnin zihniyetini bulmak
için metindeki baz› söz gruplar›ndan hareket etmek gerekir: Bu ruh hâlinin mahiyetini “Ben hakîkatten ihtiraz ederim”, “Asüman... deniz... gece”, “beni terhîb eder”
(Gök, deniz ve gece beni korkutur), “o füshattan s›k›l›r ruh-› pür-hazerim” (genifllikten çekingen ruhum s›k›l›r), “mükedder mizâç-ahvel”, “görerek bofl hayat-› pürcûflu”, “beni gafil yaflatt› hilkatten, tuttu âvâre her saadetten”, “flu hazin f›trat-› garibem” söz gruplar›n›n sezdirdi¤i gibi, kendi hâlini daha canl› anlatmak için verdi¤i örnek de ortaya koymaktad›r. Yani bu metinde, kifli kendi ruh hâlini problem
olarak ele alm›flt›r. “Ben”, yaflad›klar›ndan hareketle kendi iç dünyas›n›n baz› özelliklerini fliirin imkânlar›yla ifade etmektedir. Bu demektir ki bu metin, insan›n ruh
hâlinin problem olarak ele al›nd›¤› bir dönemde ve yerde kaleme al›nm›flt›r. Dikkat d›fla de¤il, “ben”in iç dünyas›na yöneliktir. “Ben”in de kötümser oldu¤u sözlerinden anlafl›lmakta ve sesten sezilmektedir. Buradaki “ben”in, daha yerinde bir
ifadeyle insan›n, daha önceki dönemlerde fliirlerde söz edilenden farkl›l›¤›, zihniyetten kaynaklanmaktad›r. Art›k yaflayan insan›n kiflisel problemleri ve dikkatleri
üzerinde duran bir zihniyet, varl›¤›n› sanat eserinde hissettirmektedir.
95
96
Yap›
Metni önce, ses ve anlam kaynaflmas›ndan oluflan birimlere ay›ral›m. Çünkü fliirde
birim, ses ve anlam kaynaflmas›ndan oluflan ve yaln›z bafl›na bir anlam de¤eri ifade eden parçad›r.
Konunun ortaya konuldu¤u ilk iki m›sra bir birim olarak ele al›nmal›d›r. Burada “ben hakikatten çekinirim” denilmektedir. Hakikat ve “ben” iliflkisi üçüncü m›sradan “ne mükedder” sözüne kadar anlat›lmaktad›r. Buras› da ikinci birim olarak
düflünülmelidir. Burada söylenenlerin arkas›nda “ben”in mizac›n›n bulundu¤u belirtilmekte ve bu mizac›n ortaya koydu¤u ruh hâliyle onun kötümser kiflilere özgü
bir hayat sürdü¤ü ifade edilmektedir. Sözü edilen k›s›m da üçüncü birim durumundad›r. “fiu hazîn f›trat-› garîbemle / Ben seyyâha benzerim ki” sözleri bir geçifl
k›sm› olarak düflünülecek cinstendir. Bu da ayr› birimdir. “Ben”in cisimleflmifl hâli, seyyah›n çöldeki durumunu gözler önüne seren m›sralarda ifade edilir; bunlar
da, elbette ayr› bir birime vücut verirler. Son iki m›srada “ben”, metnin neticesini
dile getirir. Buras› da ayr› bir birim olarak düflünülmelidir. Öyleyse metin bir ruh
hâlini ifade eden sözlerle bafllamakta; bunun nas›l yafland›¤› ifade edilmekte; ruh
hâlinin sebebi belirtilmekte; böyle bir insan›n nas›l ömür sürdü¤ü bir örnekle somut olarak anlat›lmaktad›r. Sonra da ben, neticeyi dile getirmektedir. Bu yap›, Divan fiiiri’nden çok farkl›d›r. Metinde üzerinde durulan duygu hâli, “ben hakîkatten
ihtiraz ederim” sözleriyle bildirilmifltir. Sonra “ben”in bunu nas›l yaflad›¤›, bunun
sebebinin ne oldu¤u ve nereden kaynakland›¤› ifade edilmifltir. Bunu daha somut
göstermek istedi¤i söylenerek bir tablo tasvirine yer verilmifltir. Sonra da neticeye
var›lm›flt›r.
Bu birimlerden birini metinden ç›kard›¤›m›zda, di¤er birimlerin anlafl›lmas› ve
de¤erlendirilmesinde eksiklik kendisini hissettirir. Öyleyse birimler aras›nda aklî
ve organik bir iliflki bulunmaktad›r. Bu fliire organik bir metin nazar›yla bakmak
gerekir. Yenileflme Dönemi fliirimizde temel yeniliklerden biri organik fliir aray›fl›d›r. Bunu da en iyi ve devaml› olarak Tevfik Fikret’in eserlerinde izlemek imkân›na sahip oldu¤umuzu ifade etmek gerekir. Bu yap› üzerinde, Fikret’in bir baflka fliirinden hareketle tekrar durulacakt›r.
Bu metinde, birimlerin oluflumu bak›m›ndan da, daha önceki fliir metinlerinden
farkl› bir yap›yla karfl›lafl›lmaktad›r. Beyit, bent ve dörtlük gibi ölçüsü önceden belirlenmifl bir birim bulunmamaktad›r. Ölçüyü, sanki söylenecek husus ve söyleyifl
tarz› birlikte tayin etmektedir. ‹lk birimde dile getirilmek istenilen iki m›srada tamamlanmaktad›r. ‹kinci birim, dokuz m›sradan oluflur. Bu dokuz m›srada söylenenleri anlam ve söyleyifl bak›m›ndan birbirinden ay›rmak do¤ru olmaz, metin bozulur. Bunu da okuyucu, eksik bir cümlenin kusurlu yönünü, al›flkanl›klar›, bilgisi
ve kula¤›na gelen sesle nas›l sezer ve belirler ise, ayn› dikkat ve duyarl›l›kla, metnin de eksik b›rak›ld›¤›n› hisseder ve anlar. Çünkü bir metinde, dil göstergelerini
birbirine ba¤layan ve metne bütünlük kazand›ran ö¤eler bellidir. Bunlar› k›saca
flöyle s›ralamak mümkün: Dil bilgisi kurallar›, ses, söyleyifl ve anlam iliflkileri. Metinlerde birimlerin oluflmas›nda bu unsurlar iç içe girerek kendi içinde ses ve anlam de¤eri olan bir parçaya vücut verirler. Fikret’in metninde bu parçalar›n oluflmas› daha önceki metinlerden farkl›d›r. Burada önceden belirlenmifl bir birim ölçüsünden söz edilemeyece¤i; bunu, söylenmek istenilen hususa göre ses ve anlam
kaynaflmas›n›n belirleyece¤i ifade edilmiflti. Zaten birimleri belirlerken de bu ses
ve anlam kaynaflmas› hâli hiç gözden uzak tutulmad›. ‹kinci birim, ilk birimdeki
hakikat sözüne ba¤lanan ve onu aç›klayan âsüman, deniz ve gece kelimeleriyle
ifade edilen varl›k ve görünüfllerle ben iliflkisi üzerine kurulmufltur. Üçüncü birim,
bu benin özelliklerini dikkatlere sunar. Dördüncü birim bir benzetme edat› ifllevi
yüklenmifltir. Beflinci birim ben-seyyah aras›nda kurulan benzerlik iliflkisinin ifadesine ayr›lm›flt›r. Son birimde yukar›da da söyledi¤imiz gibi ben, kendisi hakk›nda
bir sonuca ulafl›r ve bunu ifade eder. Bütün bunlar metnin anlam ve ses iliflkisiyle
örüldü¤ünü, her birimin bir di¤eriyle iliflkilendirilerek bir yap›y› birlikte oluflturduklar›n›, bunlardan biri ç›kar›ld›¤›nda da di¤erlerinde çözülme ve bozulma olaca¤›n› gösterir.
Tema
“Sahâif-i Hayat›mdan” adl› metnin temas›, yukar›daki birimlerin ortak paydas›d›r.
‹lk birimde konu ortaya konulmufltu: “Ben hakikatten çekinirim”. Burada hakikat
kelimesiyle ne ifade edilmek istenmifltir? Bu sorunun cevab› ikinci birimde verilmifltir. Hakikati bu flekilde görmenin sebebi konuflan kiflinin mizac›d›r. Üçüncü birim bu mizac›n özelliklerini dile getirmekle görevlidir. Metinde söyleyici durumundaki ben, kendisini çöldeki bir gezgine benzetir. Bu iki m›sra metnin daha önceki
k›sm› ile sonraki m›sralar› birbirine ba¤lar, böylece bir k›s›mdan di¤erine geçifli
sa¤lar. Buras› da ayr› bir birim olarak ele al›nmal›d›r. Beflinci birim, çöldeki gezgini anlatmaya ayr›lm›flt›r. Böylece yukar›da sözü edilen mizaçtaki bir insan›n somut
hâli gözler önüne serilmifltir. Bu gezgin, çaresizlik içinde ölümü bekler. Ancak o,
serab› düflündüren bir ümit sevinciyle aldan›r. Metnin sonunda yine söyleyici ben,
bu kaderi yaflamaktan insan›n kurtulamayaca¤›n› ifade eder. Bütün bunlar›n birleflti¤i husus, insan gerçekli¤i kendi mizac›na göre flekillendirir ve yaflar cümlesiyle
veya benzeri ifadelerle dile getirilir. Bu, bireyin mizac› ile kiflisel hayat› aras›ndaki
iliflkiyi gözler önüne sermektedir. Art›k dikkat, yaflayan, duyan, üzülen ve kendi
kendini problem olarak ele alan insan üzerinde yo¤unlaflmaya bafllam›flt›r. Sürdürülen hayat karfl›s›nda kederleri, korkular› k›sacas› türlü ruh hâliyle insan, fliirin
dünyas›na girer. Kabuller dünyas›ndan yaflayan insana ve duygular›na yönelifl, Yenileflme Dönemi fliirinde dikkati çekmeye bafllar. Bütün bunlar fliirin ve sanat›n,
Tanzimat’tan, XIX. yüzy›l sonlar›na kadar nas›l de¤iflip yenileflti¤ini ifade eder.
fiiir Dili
Metnin ikinci birimindeki kelime ve kelime gruplar›, Fikret’in fliir dilinin önemli bir
özelli¤ini aksettirir. Bu, s›fatlara verilen önem, yüklenen de¤erdir. ‹simler, yal›n ve
yaln›z metin içinde yer almazlar. “Ben hakikatten çekinirim” denildikten sonra, hakikat sözüyle, ifade etti¤i hususu belirtmek üzere, asuman, deniz, gece kelimelerinde dilde do¤al varl›klardan söz edilir. Sonra bu varl›klar hangi yönleri ve görünüflleriyle söyleyicide korku uyand›rmaktad›r sorusuna cevap verilir. Burada da
do¤al olarak s›fatlar kullan›l›r. Ayn› birimde, kelimelerden sonra söyleyicinin ruh
hâlini ifade eden sözler yine s›fatlarla birlikte metin içinde yer almaktad›r. Öyleyse bu üslûpta do¤al görünüfllerin de, ruh hâllerinin de ifadesinde ba¤lam› verecek
veya düflündürecek ö¤elere özellikle dikkat edilmektedir. Geceden, gökyüzünden,
denizden s›k›l›r›m demekle yetinilmemifl, bunlar›n görünüflleri de dile getirilmifl,
insan üzerinde b›rakt›klar› tesirler, o ana özgü hâlleriyle ayr›nt›l› olarak verilmek
istenmifltir. Böylece olay, görünüfl ve ruh hâli betimlenerek kifliye ve ana özgü hâliyle, yani hayat›n ak›fl› içindeki kiflide içsellefltirilmifl görünümüyle verilmifltir.
Böyle bir dikkat ve duyarl›l›k, yeni dil göstergelerine ihtiyaç duyar. Çünkü kelimeler, ilk anlamlar›yla fizikî ihtiyaçlar› karfl›lamak üzere ortaya konulmufltur.
97
98
‹liflkilendirerek anlatma, mecazi ifadenin ortaya ç›kmas›n›n as›l sebebidir. Kiflisel dikkat ve duyarl›l›klar›n ifadesi, olay görünüfl ve kiflilerin farkl› bir insanda içselleflmesi ve kazand›klar› yeni de¤erleri ifade için dil malzemesinin yeni bir kullan›m›na ihtiyaç duyulmufltur. ‹flte bu noktada ya yeni kelimeler aranm›fl ya da bilinen ve kullan›lan kelimeler, farkl› sözlerle birlikte kullan›larak yeni anlam de¤erleri kazanm›flt›r. Edebiyat-› Cedide’nin ve Tevfik Fikret’in dili üzerinde dururken
bu hususu gözden uzak tutmamak gerekir. Ayr›ca ilk birimde görüldü¤ü gibi, hakikat üzerinde durulurken gökyüzü, deniz ve gece, do¤al hâllerinde de¤il, s›n›rs›z
görünüflleriyle anlat›lmaktad›r. Do¤ay› temsil etmek üzere seçilen varl›klar›n s›n›r
tan›mayan hâl ve görünüflleri üzerinde durulmaktad›r. Böylece de do¤an›n s›n›rs›zl›¤› beni korkutmaktad›r denilmektedir. Bütün bunlar, yeni bir fliir dili kurma gayretinin ifadesi olarak de¤erlendirilmelidir. Ayn› endifleden hareketle, “mizac-› ahvel”, “pîfl-i irtiâb›m” terkiplerinde oldu¤u gibi yeni ifade tarzlar› da aranm›flt›r.
Metindeki m›sralar›n hemen hepsini yan yana yazarak bir nesir gibi okumak da
mümkündür. ‹flte bir nesir cümlesi: “Bunu fliirimde söylüyor belki: Ben hakikattan
ihtiraz ederim; asüman füshât- kebuduyla, deniz emvac-› pür sürûduyla, gece esrar-› bî-hududuyla beni terhîb eder.” Bu husus, fliire özgü ses ve söyleyifli düz yaz›ya yaklaflt›rma gayretinin sonucudur. Bunun kelime seçimine ve fliir cümlesinin
yap›s›na etki etti¤i aç›kt›r.
Âhenk
Tanzimat fliirinde ses ve söyleyifl Divan fliirinin devam› gibidir. Yani yeni tema, henüz kendi sesini ve söyleyiflini oluflturmam›flt›r. Abdülhak Hâmit eski fliir sesi ve
söyleyiflini, kendine mahsus ölçüsüz tavr›, hayk›rma, s›zlanma ve dertlenmeleriyle
alt üst eder, böylece de yeniye zemin haz›rlar. Dil, edebiyat, fliir ve sanat yeni ve
farkl› bir duyarl›l›¤›n çevresinde yeni bir söyleyifl aramaktad›r denilse yeridir. Çünkü insan kendisini söyleyiflte gerçeklefltirir. Zaten dilin en ulusal yönü söyleyiflidir.
Bu, kelime seviyesinde telaffuzda görünür, metin ve konuflmada, cümlede ses ve
söyleyiflte kendisini hissettirir. De¤ifliklik toplum hayat›nda bir kültür dairesinden
bir di¤erine geçiflte de, ses ve söyleyiflte de fark edilir.
Yenileflme Dönemi fliir söyleyifli, Edebiyat-› Cedide zevkinde geçmiflten farkl›
bir kimlik kazanm›flt›r. Hemen hat›rlatal›m: Kimlik birdenbire kazan›lmaz, bir geçifl
dönemi söz konusudur, geçifl döneminde yeni unsurlar eskinin dünyas›nda varl›¤›n› sürdürür. De¤iflme ve geliflme bir seviyeye ulaflt›¤›nda farkl›l›k görülür, anlafl›l›r ve çeflitli boyutlarda sezilir. Edebiyat-› Cedide fliiri dil, yap› ve tema bak›mlar›ndan oldu¤u gibi âhenk bak›m›ndan da bu de¤iflme ve geliflmenin aç›k ifadesidir. Bu de¤iflme ve geliflmenin merkezinde dünyevîleflen yeni insan bulunmaktad›r. D›fltan ve içten gelen her türlü tesir, dönemin zihniyetine ba¤l› kalarak bu yeni insan›n oluflmas›na hizmet eder. Art›k ‹mparatorluk döneminin varl›¤a ve insana yukar›dan bakan kuflat›c› sesi ve söyleyifli k›r›lm›fl, gündelik hayat›n ak›fl› içinde konuflan kiflinin sesi ve söyleyiflinden hareketle bir fliir sesi ve söyleyifli gerçeklefltirme yoluna girilmifltir. Hatta denilebilir ki sosyal gruplar, bu dünyevi insan›
kendi gruplar›n›n zevki ve anlay›fl›yla temsil edecek sesi ve söyleyifli, belki de fark›nda olmadan aramaya koyulmufllard›r. Edebiyat-› Cedide fliirindeki ses ve söyleyifl de, dönemin kültür merkezinde ömür süren, dikkatlerini ve yönünü Bat›ya çevirmifl, zevki ve kültürü hayat›n ak›fl› içinde geliflmifl insan›n bu alandaki zevk, anlay›fl ve tercihlerini temsil eder. ‹flte bu metinde söyleyici, sözü edilen grubun üyelerinden biri gibidir. Onun tedirginli¤ini, karars›zl›¤›n›, kendi kendisiyle hesaplaflmas›n› yine tedirgin, hüzünlü ve kötümser bir ruh hâliyle, ben böyleyim diyerek
anlatmas›yla karfl› karfl›yay›z. O, beni bu büyük ve sonsuz gerçeklik korkutuyor,
bunda benim kötümser mizac›m›n da rolü az de¤il, ben kendimi bu dünyada büyük bir çölde yaln›z kalm›fl çaresiz ve ümitsiz bir gezgine benzemekteyim. ‹nsan
bu dünyada k›smeti ne ise onu görür ve yaflar. ‹flte bu cümlelerde ifade edilenleri,
kendi kendine söyleyerek baflkas›na duyuran ayd›n ama kötümser bir insan›n konuflmas›ndaki sesi ve söyleyifli, metnin arkas›ndaki ham ses ve söyleyifl malzemesi olarak görmek isabetli olur. Bu malzeme fliire özgü yap›da yo¤unlafl›p kristalize
olurken, söyleyifl bak›m›ndan mahiyetinden bir fley kaybetmez, fazlal›klar ay›klan›r, söyleyifl daha hissedilir hâle getirilir. Ses benzerlikleri, ritim, vurgu ve tonlamalar sözü edilen psikolojik hâlin seste ifadesine hizmet için ayarlanm›fl ve düzenlenmifltir. Yani metnin “prosodie”sini düzenleyen, tonlama ve vurgulamalar› gerçeklefltiren dil göstergeleriyle sesi birlefltiren bu konuflma tavr›d›r. Metin seslendirilmeden bu tav›r belirlenirse fliir anlam ve ses de¤erine uygun biçimde okunmufl
olur.
TEVF‹K F‹KRET’‹N HALÛK’UN BAYRAMI fi‹‹R‹N‹N
ÇÖZÜMLEMES‹
HALÛK’UN BAYRAMI (Tevfik Fikret)
Baban diyor ki: “Meserret çocuklar›n, yaln›z
Çocuklar›n pay›d›r! Ey güzel çocuk dinle:
Fakat sevincinde
Neler düflündürüyorsun, bilir misin?...Babas›z,
Ümidsiz ne kadar yavrucaklar›n flimdi
Siyâh-› mâteme benzer terâne-i ›ydi!
Ç›kar o süsleri art›k, sevindi¤in yetiflir;
Ç›kar, biraz da flu öksüz giyinsin, e¤lensin;
Biraz güzellensin
fiu rûy-› zerd-i sefâlet... Evet meserrettir
Çocuklar›n pay›; lâkin senin sevincinle
Sevinmiyor flu yetim, a¤l›yor dinle... Hâluk, dinle!
Zihniyet
“Halûk’un Bayram›”, bir bayram fliiri de¤il, babas›z, ümitsiz çocuklara karfl› duyulan merhameti ifade eden bir metindir. Burada kendi çocu¤uyla kimsesiz bir çocu¤un bayramdaki hâlini gözlemleyen ve karfl›laflt›ran merhametli bir baban›n duygusu ve düflüncesi fliir dili ve söyleyifli ile dikkatlere sunulmaktad›r. Öyleyse bu
metnin yaz›ld›¤› zaman diliminde, gündelik hayat›n ak›fl› içinde gözlemlenen ve
yaflanan olay ve görünüfller sanat eserlerinde ele al›nmakta ve de¤erlendirilmektedir. Ancak amaç sosyal hayat› anlatmak de¤il, kiflinin gördükleri ve yaflad›klar›
hakk›nda duygular›n›, izlenimlerini sanat›n dili, zevki ve sesiyle ifade etmektir. Bu,
sanatta dünyevi olana yönelik bir duyarl›l›¤›n belirtisi olarak düflünülmelidir.
Yap›
Bu fliir, Edebiyat-› Cedide döneminde yaz›lm›flt›r. Bu dönemde, özellikle Tevfik
Fikret ile fliirimizin yap›s› de¤iflmifltir. Bat› fliirinde oldu¤u gibi fliir organik bir bütünlük kazanm›flt›r. Fikret’in fliirimize getirdi¤i en önemli yeniliklerden biri budur.
Yeni fliir anlay›fl›yla yaz›lan bu metnin yap›s›n›n çözümlenmesi için, fliiri meydana
99
100
getiren ses ve anlam kaynaflmas›ndan oluflan birimlerin belirlenmesi ve bu birimler aras›ndaki iliflkinin niteli¤inin saptanmas› gerekir. fiiirde ilk birim; “Baban diyor
ki:” söz grubundan ibarettir. Söz grubunun sonundaki (:) iki noktayla baban›n ne
diyece¤i beklenmektedir. Baba bir iki dizeye yay›lan ünlem cümlesiyle söylemek
istedi¤i hususu ortaya koyuyor. Bu ünlem cümlesi yeni bir fliir cümlesinin olufltu¤unu sezdirmektedir. “Meserret çocuklar›n, yaln›z çocuklar›n pay›d›r!” fiiir bu ikinci birim üzerinde kurulmufltur. fiiirin tamam› bu dikkati ve duyarl›l›¤› aç›klamaya
yöneliktir. Bunun gerçekleflmesi için her birim ayr› bir rol üstlenerek ayr› bir de¤er
kazanm›flt›r.
Üçüncü birim: “Ey güzel çocuk, dinle; sevincinle neler düflündürüyorsun bilir
misin?” cümlesiyle bafllar. Bu yeni söyleyifl ve biçim beraberinde yeni bir anlat›m
tekni¤ini de getirmektedir. Art›k bir sahne, sahnede baba ve çocuklar vard›r. Çocuk bu sahnede do¤al olarak oynamakta ve sevinmektedir. Babaya çocu¤unun
sevinci, bayram flark›lar›, yas ç›¤l›klar›na benzeyen öksüz çocuklar› düflündürür.
Bu, ilk cümlede ortaya konulan hususa aç›kl›k getirmektedir. Dördüncü birim sözü edilen dikkat ve duyarl›l›¤›n daha da derinleflti¤ini dile getiren flu dizelerden
oluflur.
“Ç›kar o süsleri art›k, sevindi¤in yetiflir;
Ç›kar, biraz da flu öksüz giyinsin, e¤lensin;
Biraz güzellensin
fiu rûy-› zerd-i sefâlet...”
Beflinci birim, bir düflünce yaz›s›n›n sonucu gibidir: “Sevinmek çocuklar›n do¤al hakk›d›r, ama birinin sevinciyle di¤erleri sevinmiyor. Oysa bu hak bütün çocuklar›nd›r. Bütün çocuklar sevinmelidir” cümleleriyle dile getirilen husus yeni fliir cümleleri, yeni bir söyleyifl ve âhenkle fliirlefltirilmifltir. Bu yap›y› bir flema halinde afla¤›daki flekilde göstermek mümkündür.
1. Birim: - Baban diyor ki:
2. Birim: - “Meserret çocuklar›n yaln›z
Çocuklar›n pay›d›r!”
3. Birim: - Neler düflündürüyorsun, bilir misin?...Babas›z,
Ümidsiz ne kadar yavrucaklar›n flimdi
Siyâh-› mâteme benzer terâne-i ›ydi!
4. Birim:
Ç›kar o süsleri art›k yetiflir:
Ç›kar, biraz da flu öksüz giyinsin e¤lensin;
Biraz güzellensin
5. Birim:
fiu rûy-› zerdi sefalet.
Evet meserrettir
Çocuklar›n pay›, lakin senin sevincinle
Sevinmiyor, flu yetîm, a¤l›yor dinle.
Bu metnin herhangi bir birimi ç›kar›ld›¤›nda di¤er birimlerde ifade edilmek istenilen duygu ve düflünceler anlafl›lamaz. Ayr›ca ikinci birimde ortaya konulan merhamet duygusunun fliirin ak›fl›na, söylenifline paralel olarak yo¤unlaflt›¤› hissedilir. Sonra da “Senin sevincinle, sevinmiyor flu yetim, a¤l›yor... Haluk dinle!” cümlesiyle bir
sonuca ulafl›l›yor. fiair o¤lunun dikkatini a¤layan çocuklar üzerine yöneltiyor. Üçüncü ve dördüncü birim, sanki biri sevinen, di¤eri ac› çeken iki çocu¤un bulundu¤u
bir sahneden hareketle yaz›lm›flt›r. Bu, sahnenin imge dilinde ifadesidir.
Birimler aras›nda iliflki, bir düflünce yaz›s›n› meydana getiren parçalar aras›ndaki ba¤› düflündürmektedir. Önce durum belirtilmifl, problem ortaya konmufltur. Birimlerde kayna¤›n› yaflanm›fll›ktan alan bir hayalî sahne, fliir dili ve duyarl›l›¤› ile
sunulmufltur. Sahnede, biri bayramda sevinç yaflayan, di¤eri ac› çeken iki çocuk
vard›r. “Ben” onlar› kendi duyarl›l›¤› ile de¤erlendirerek karfl›laflt›r›r. Bu sahneden
hareketle de 5. birimdeki sonuca ulafl›r.
Tema
Yukar›daki fliirin birimleri aras›ndaki iliflki: “Problemi ortaya koyma, gerçeklikten
gücünü alan hayalî bir sahnede problemi somut olarak gözler önüne serme ve bir
sonuca ulaflma” olarak aç›klanabilir. Fikret’in fliirinde, ayn› duygu hâli her birimde
tekrar edilmiyor. fiiirdeki birimler, cümledeki kelimeler gibi birbiriyle iliflkilidir. Bu
iliflkinin en k›sa ve kesin ifadesi temad›r. fiiirde ayr›ca temaya uygun bir yap› kurma gayreti de sezilmektedir. Önceden belirlenmifl modellere uyma kayg›s› yerini
tema, amaç, hedef kitle gibi ögelere b›rakm›flt›r. Bütün bunlar dikkate al›narak yap› oluflturulmufltur. Yap›n›n da merkezinde tema vard›r. Tema farkl› ögeleri etraf›nda birlefltirerek metni oluflturur. Bu yap› tasavvur, tasar›m ve kabullerden hareketle gerçekleflmez. Gözlem ve bireysel deneyim yaflanm›fll›k izlenimi uyand›r›r.
Bu izlenim son derece önemlidir. Sürdürülen hayat›n ak›fl› içinde görülebilecek ve
yaflanabilecek hâller üzerinde duruldu¤u gözden uzak tutulmamal›d›r. Bunlar aras›nda, merhamet duygusuyla haks›zl›klara baflkald›r› iste¤i de bulunmas› do¤ald›r.
Metnin temas› bu cümle çevresinde ifade edilmelidir. Çünkü bütün birimler babas›z çocuk karfl›s›nda söyleyici durumundaki kiflinin tavr› etraf›nda birleflmektedir.
Bu tav›r da yoksullara ve kimsesizlere merhamet duygusundan kaynaklan›r. Öyleyse metnin temas› “yoksul ve kimsesiz çocuklara merhamet duygusuyla yaklaflma gere¤i ve düflüncesi”dir. Burada bireysel duygu esast›r. Toplum düzeni, idare
tarz›, s›n›f iliflkisi, ezen-ezilen karfl›laflmas› aramak, metnin imkânlar›n› zorlamak
olacakt›r.
fiiir Dili
Bu metinde, do¤al ve standart dilden, hemen hiç de¤ifltirilmeden al›nan söz ve söz
gruplar› fliire yerlefltirilmifl gibi görünmektedir: “Baban diyor ki:”, “Meserret yaln›z
çocuklar›n pay›d›r!”, “Ey güzel çocuk dinle.”, “Neler düflündürüyorsun bilir misin?”,
“Ç›kar o süsleri art›k, sevindi¤in yetiflir”, “lakin senin sevincinle, sevinmiyor flu yetim, a¤l›yor...”, “biraz da flu öksüz giyinsin, e¤lensin, biraz güzellensin.” Bu ve benzeri sözler, yukar›da söz etti¤imiz sosyal grubun günlük konuflmalar›nda kulland›klar› kelimelerdir. Anlam ve ses de¤erleri de ayn›d›r. Tevfik Fikret ve Edebiyat-›
Cedide flairleri, birçok fliirde pek az kullan›lan ya da hemen hiç kullan›lmayan kelimelere yer vermifllerdir denilmektedir. fiüphesiz bu do¤rudur; ancak yukar›daki
örneklerde görüldü¤ü gibi, bu flairlerin özellikle de Tevfik Fikret’in fliirlerinde, konuflulan dilden al›nm›fl söz ve söyleyifl kal›plar›na da yer verilmifltir. En az›ndan bu
metinde söyleyifl kal›plar›n›n konuflulan dilin içinden seçildi¤i görülmektedir. Metnin ilk iki m›sra›nda, “çocuk” sözü üç kez tekrar edilmesine ra¤men ses ve söyleyiflte bir kusur hissedilmiyor. Eskilerin fesahat hatas› dedikleri söyleyifl kusuru ile
karfl›laflmamaktay›z. Çocuk ve çocukla ilgili sözler, bu metinde çok s›k kullan›lm›flt›r. Ayn› kavram› ifade eden sözlerin bir metinde çok kullan›lmas› dile getirilmek
istenilen husus üzerindeki ›srar› ifade eder. Bu da Edebiyat-› Cedide fliirinin dil
özelliklerinden biri olarak bilinir. Cümlelerin oluflumunda günlük konuflman›n
vurgusu ve tonlamas›, kelime ve kelime gruplar›n› birbirine ba¤lamaktad›r.
101
102
Metinde “siyah-› mâtem”, “rû-y› zerd-i sefâlet” söz gruplar›nda oldu¤u gibi, soyut kavramlar› nesnelerde görülen s›fatlarla birlikte kullanarak ifadeyi somutlaflt›rma gayreti de bu dönem fliirinin dil özelikleri aras›nda say›lmaktad›r.
Âhenk
SIRA S‹ZDE
Tevfik Fikret’in fliirinde, Türk
fliiri bir duygu hâlini, bir
görünüflü
D Ü fi Ü N Ebütün
L ‹ M hâlinde
verme ve anlatma
baflar›s›na kavuflmufltur. Bu
baflar› fliirimizde köklü bir
S O R U
de¤iflikli¤in ifadesidir.
Bunun için Servet-i Fünûn
fliiri, fliir tarihimizde
D ‹ K Kyenileflme
AT
özellikle
döneminde son derece
önemlidir. Bu tarz fliire de
organik
fliir denildi¤inden
SIRA S‹ZDE
yukar›da söz edilmiflti.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Metinde söyleyici durumundaki kiflinin kimli¤ini belirlemeden onun söyleme biçimi üzerinde kanaat yürütmek do¤ru olmaz. Söyleyici, merhamet duygusu geliflmifl,
çocuklar› çocuk olduklar› için seven, kültürlü ve maddi imkân› olan bir babad›r.
Bir bayram günü kendi çocu¤u sevinip e¤lenirken, yoksul bir çocu¤un hâli onu
üzer ve merhamet duygusuyla çocu¤una seslenir. Bir nasihat verme ve do¤ru olan› gösterme tavr› metnin bünyesine sinmifltir. Öyleyse metnin ahengini belirleyen
ruh hâli, böyle bir baban›n baflka çocuklara ac›mas› ve onlara merhamet etmesidir.
Bu ac›ma ve merhamet duygusuyla kendi çocu¤una seslenen baban›n ses tonu kademe kademe yükselir, “ç›kar” kelimesinde en yüksek seviyeye ulafl›r. Bu kelimedeki vurgu baban›n ruh hâlini ortaya koymaktad›r. Konuflan baban›n ruh hâlindeki gerginlik “flu öksüz giyinsin, e¤lensin: Biraz güzellensin / fiu rû-y› zerdi sefalet”
söyleyiflinden sonra yumuflamakta, daha sonra yerini sese sinen ac›maya ve merhamete b›rakmaktad›r. Bu, son birimdir. Bu genel söyleyifl ve ses manzaras› birimler aras›nda metinde flöyle geliflir: ‹lk birim olan “meserret çocuklar›n, yaln›z çocuklar›n pay›d›r!” cümlesinde konuflma dilindeki tonlama daha ön plana ç›km›flt›r.
Söyleyifle özgü duygu de¤eri, anlam› kuvvetlendirmifltir. Ayn› özellik ikinci birimdeki cümlelerde de karfl›m›za ç›kmaktad›r. Üçüncü ve dördüncü birim, sanki biri
sevinen, di¤eri ac› çeken iki çocu¤un bulundu¤u bir sahneden hareketle yaz›lm›flt›r. Bu, sahnenin imge dilinde ifadesidir denilebilir. Görülüyor ki bu fliirde birimler
iç içe girerek birbirini tamaml›yor ve organik bir birlik oluflturuyor. Bu kadarla da
kalm›yor, her birimin düzenleniflinde önceden belirlenen ritimden çok, gücünü
konuflma dilini besleyen heyecandan alan duygu, kelimelerinin seçimi ve söylenifli belirliyor. Böylece fliir dili geçmifl dönemlerin söyleyifl tarz›ndan ayr›larak genifl
kitlenin konuflma sesi ve söyleyiflini model almaya yönelmifltir. Bu model fliir terbiyesinin gerektirdi¤i araçlar› ve zaman›n getirdi¤i teknik geliflmeleri kendi imkânSIRA S‹ZDE kullanacakt›r. Böylece metin ses ve söyleyifli bak›mlar›ndan
lar›yla bütünlefltirerek
arzu edilen ve hedeflenen seviyeye ulaflacakt›r.
Bu fliirin yaz›ld›¤› dönemde Türkçe yeni bir fliir yap›s› ve söyleyiflini benimser.
Bundan sonra bu yap› ve söyleyifl Türk fliirinde varl›¤›n› hissettirmifltir. Bu fliirin birimleri aras›ndaki iliflki ve söyleyifl Fuzûlî’nin ve Karacao¤lan’›n fliirlerinden farkl›O R U baz› kelimelerin tekrar›, duygular› coflkuyla dile getirme an›nd›r. Bu yap›Siçinde
da konuflma dilinde karfl›lafl›lan söyleyifllere yer verilmesi; öfke ve merhamet duygular›yla dilDgöstergelerinin
ve söyleyiflin birlefltirilmesi fliire bütünlük ve derinlik
‹KKAT
kazand›rmaktad›r. Bu metinde ses ve söyleyifl, metnin yap›s› ve görünümüyle de
bütünleflir. Söyleyifl, müstezat tarz›n›n imkânlar›n› yoklayarak konuflma edas›n›
SIRA S‹ZDE
metnin yap›s› ve görünümüyle bütünlefltirir.
1
Bu fliiri Divan
fiiiri’nden
SIRA
S‹ZDE dil ve yap› bak›m›ndan ay›ran özellikleri yaz›n›z.
AMAÇLARIMIZ
Mehmet Kaplan,
K ‹ T Tevfik
A P Fikret - Devir - fiahsiyet - Eser, Dergâh Yay., ‹stanbul, 2008.
S O R U
S O R U
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA
‹ N T E RS‹ZDE
NET
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
CENAB fiAHABEDD‹N’‹N TEMAfiA-YI HAZAN
fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹
TEMÂfiÂ-YI HAZAN
Gel bugün de, sükut ile, güzelim
‹htizâr-› hazân› seyredelim:
Ey benim, ey hazân-likâ güzelim,
Bir dima¤î vedâd ü ref’etle
Kalal›m ser-be-ser tabîatle;
Elem-i arza ifltirâk edelim;
Mevsimin kâinat-› ye’sinden
Olal›m biz de bir gam-› zinde...
Bu soluk mevsim-i küdûretten
Da¤›l›r bir vedâ-› bî-kelimât,
Pek hayalî, rakîk bir “heyhât!”
Za’f ile diz çöken tabîatten
Yükselir bir fecî’ vaz’-› duâ,
Gizli bir flehka, bir sükût-› recâ.
Böyle leb-beste terk-i ömr etmek,
Nazarî bir lisan ile ancak
Ebedî iftirâki anlatmak,
Bir tahassürle dem-be-dem dönerek
Eylemek cebhe-i hayâta nazar:
Bu azîmette bir fecâat var!..
Sevgilim, dinle, iflte bâd-› hazân
Müteverrim misâli öksürüyor,
Hem de bir öksürük ki çok sürüyor;
Bir bahâr-› terennüm her ân
Çâk olur sanki sadr-› hât›ras›:
Bu suâlin kesilmiyor arkas›;
Kâinât oldu sanki ser-tâ-ser
Bir büyük hastahâne-i etfâl,
Öyle bir yer ki pür-hurûfl-› suâl,
Bâd-› pür-va’d-i nevbahâr› eder
Bir enîn-i elîm ile tekzîb
Öksüren, inleyen flu bâd-› ratîb.
Sar’a-i ihtizâr gusûn
Ç›rp›n›r, çarp›n›r, k›rar, k›r›l›r;
Bâd-› nâlâna hayk›r›r, dar›l›r...
Âh, o dallardaki fütûr-› derûn,
Onlar›n tavr-› serzenifl-kâr›
Onlar›n mâderâne ekdâr›!...
103
104
O nihâlânda sallanan yuvalar,
O perâkende, nâzenîn, mu¤ber
Uçuflan, savrulan, düflen tüyler...
Âh, o son tüy ki, muhteriz kovalar
Câ-be-câ’ rûh-› âfliyânesini,
Yuvan›n yâd-› pür-terânesini...
Kim bilir hangi tâir-i flûhun
Yâdigâr-› hayât-› kalbîsi
Doldurdu bu lâne-i hevesi?
Kim bilir hangi pür-tarab rûhun
Y›k›lan âfliyanda mahfîdi
Râz-› aflkîsi, râz-› ümmîdi?...
[...]
Senenin cismi muhtaz›r gibidir.
fiu mesâfât-› bî-nihâyette,
Bister-i vâsi’-i tabîatte...
Bu d›ram flimdi muntaz›r gibidir
Perde-i berfin arza inmesine,
K›fl›n âsâyifl-i mukaddesine...
Yeter art›k nezâremiz güzelim,
O senin mevti görmemifl dîden
Korkar›m incinir bu rü’yetten;
Gel bahar-› hayâli seyredelim...
Zihniyet
Einfühlung (Özdeflleyim Aynîleflme): Bu terim, özdefl
(Alm. Identisch), (Fra.
Identique), (‹ng. Identical),
(Lat. Identicus = ayn› olan),
(Es. T. Aynî) kelimesinden
hareketle oluflturulmufltur.
‹çten duyma anlam›na gelir.
“Kendi duygular›n› nesnelere
aktarma; kendini bir
baflkas›n›n tasar›mlar
dünyas› içine yerlefltirme;
kendini baflka bir varl›¤›,
örne¤in bir manzaran›n ya
da sanat yap›t›n›n içinde
duyma. Bu anlamda
özdeflleyim, estetik
yaflant›n›n temel ö¤esidir.”
(Akarsu, 1988, 144) Bu
terim fliir baflta olmak üzere
edebi metinlerde, insan
d›fl›ndaki do¤al varl›klara
ruh tasavvuru ve onlar›n da
insana özgü hallerle ele
al›nabilece¤i anlay›fl›n›
beraberinde getirir.
“...sükût ile...ihtizâr-› hâli seyredelim”, “Bir dima¤î vedâd ü ref’etle / Kalal›m serbe-ser tabiatte”, “Elem-i arza ifltirâk edelim; / Mevsimin kainat-› ye’sinden / ... olal›m gam-› zinde” söz gruplar›yla flair, can çekiflen tabiat› hangi duygu ve düflünceyle seyretmek istedi¤ini dile getirirken, metnin bütününün oluflmas›na imkân
sa¤layan zihniyeti de ifade etmifltir. O, yan›ndaki sonbahar yüzlü kad›na do¤an›n
güzelliklerini d›fltan seyretmeyi de¤il; can çekiflti¤ini belirtti¤i sonbahar ile zihinlerinden do¤an dostluk ve ac›ma hissiyle bütünleflmelerini teklif ediyor. Bu, sonbahar karfl›s›nda al›fl›lm›fl›n d›fl›nda çok farkl› bir tav›r olarak düflünülmelidir. Gözlemlenen, daha yerinde bir ifade ile varl›¤›yla bütünleflilen do¤adaki üzüntü hâli,
metnin yaln›z temas›n› de¤il; sesini ve dil malzemesini de belirlemektedir. Bu do¤a-insan birlikteli¤i, metinde dikkatlere sunulan tablonun oluflmas›n› da sa¤lar.
Seyredilenle seyreden bütünleflmesi metnin di¤er birimlerinde farkl› yönlerden
ele al›nmaktad›r. Denilebilir ki ilk birim metnin oluflmas›n› gerçeklefltiren zihniyeti gözler önüne sermektedir. Yani do¤an›n bir ruha sahip oldu¤unu kabul etme,
onunla bütünleflme ve aynîleflme iste¤i bu metnin zihniyetini meydana getirir.
Cenab’›n imgelerinin oluflmas›, ses ve görüntünün birleflmesi, görünenden hareketle düflünülenin ve hissedilenin ifadesi ve metnin ça¤r›fl›m dünyas›n›n düzenlenmesi sözü edilen zihniyetten hareketle gerçekleflmifltir. Burada her fley sonbahar›n ruhu etraf›nda birleflir. Hatta o söyleyicinin davet etti¤i sevgili bile buna uy-
gun düflen kelimelerle tan›t›l›r. Bu hususu Hasan Akay flöyle ifade etmektedir:
“Gerçekte Temâflâ-y› Hazan ferdî, sosyal ve psikolojik zeminiyle, sar›fl›n sonbahar
ruhunun tasviridir. Bu ise kainat›n ruhunun sonbahar aynas›ndaki görüntüsü
demektir” (Akay, 1998, 222).
Yap›
Temâflâ-y› Hazân, “Gel bugün de, sükut ile, güzelim / ‹htizâr-› hazan› seyredelim”
m›sralar›yla bafllar. Burada bir hitap eden, bir de hitap edilen vard›r. Hitap eden
“güzelim” sözüyle belirtti¤i hitap edileni sonbahar›n can çekiflmesini seyretmeye
davet etmektedir. Hangi dikkatle sonbahar› seyredeceklerini ifade eden m›sralar›n bizi metnin oluflmas›na sebep olan zihniyete götürdü¤ünden söz ettik. Ayr›ca
her birimde “soluk mevsim-i kudûnet, za’f ile diz çöken tabiat, ve böyle leb-beste terk-i ömr etmek, tahassüzle dem-be-dem dönerek eylemek cebhe-i hayata nazar” söz gruplar›yla da sonbahardan söz edildi¤ini hissettirmektedir. Böylece sonbahar ruhu, duygular›, dili hatta iradesi olan bir varl›k olarak anlat›l›r. Onun vedas›n› ifade eden “hayali rakik heyhat”, “gizli flehika”s›, “sükût-› reca”s›, teorik bir
dille “ebedî iftirâk›” anlatmas›, zaman zaman hasretle “cebhe-i hayata nazar”› “Bu
azimette bir fecâat var (Bu gidiflte bir trajedi var)” cümlesini haz›rlar. Metnin di¤er
birimleri bu trajedinin farkl› yönlerini dikkatlere sunmaktad›r.
‹kinci birim sonbahar rüzgâr›n›n düflündüklerini anlatmaktad›r. “Sevgilim, dinle, iflte bâd-› hazan” m›sras›yla bafllar. “Bâd-› hazan veremli gibi öksürüyor, her an
bahar namesinin gö¤sü y›rt›l›yor” deniyor. Böylece sözü edilen trajedinin bir yönü
gözler önüne seriliyor.
Üçüncü birim, a¤açlar›n bulundu¤u bahçenin halini anlatmaya ayr›lm›flt›r. A¤aç
filizlerinin can çekiflerek ç›rp›nmas›, k›r›lmas›; dallar›n bezginlik içinde kederlenmeleri; fidanlardaki yuvalar›n sallanmas› sonucu uçuflan, düflen tüylerin hissettirdikleri ve düflündürdükleri üçer m›sral›k k›talarda dile getirilmektedir.
Dördüncü birimde, sonbaharda bozulan kufl yuvalar›n›n, dökülen yapraklar›n,
sararm›fl otlar›n hâli insana özgü fiil ve s›fatlarla ifade edilir. Düflen yapraklar semaya aç›lan ama topra¤a düflen elleri düflündürür. Her taraf›n sisli buhar örtüsü alt›ndan gözyafl› döktü¤ü tasavvuru dile getirilir.
Beflinci birim sonbaharda gökyüzünün görünüflünü, halini anlatmakla görevli
üçer m›sral›k k›talardan oluflmaktad›r:
Senenin cismi muhtaz›r gibidir.
fiu mesâfât-› bî-nihâyette,
Bister-i vâsi’-i tabîatte...
Bu d›ram flimdi muntaz›r gibidir
Perde-i berfin arza inmesine,
K›fl›n âsâyifl-i mukaddesine...
Yeter art›k nezâremiz güzelim,
O senin mevti görmemifl dîden
Korkar›m incinir bu rü’yetten;
Gel bahar-› hayâli seyredelim...
Bu birimi metnin sonuç k›sm› olarak düflünülebilecek üç bent ve ayr› yaz›lm›fl
tek bir m›sra izler. Söz konusu bentlerden ilkinde, senenin bedeninin, do¤an›n genifl döfle¤inde can çekiflmekte oldu¤u, ikincisinde ise sevgilisiyle birlikte seyretti¤i
105
106
dram›n kar perdesinin yeryüzüne inmesi ve k›fl›n kutsal sessizli¤inin bafllamas›yla
son bulaca¤› hissettirilir.
“Söyleyici ben” metnin ilk m›sra› ile bafllatt›¤› sonbahar› seyretme sahnesini, yan›ndaki sevgilisine hitaben üç m›sra ile sonland›r›r. Burada sevgilisinin ölümü görmemifl gözlerinin incinece¤inden korktu¤unu, bu sebeple sonbahar› seyretmeyi
bitirmeyi, hayalin bahar›n› seyretmeyi teklif etti¤ini okumaktay›z.
Görülüyor ki metni meydana getiren birimlerin birbirini tamamlayarak bir bütüne vücut vermifllerdir. Önce can çekiflmekte olan sonbahar› seyretme teklifi bu
halin nas›l bir ruh haliyle gözlemlenece¤i, bunun bir trajedi oldu¤u belirtiliyor.
Sonra da bu trajediyi oluflturan unsurlar ayr› ayr› birimlerde dikkatlere sunuluyor.
Bu da çözümlenen uzun metnin, ses ve anlam kaynaflmas›ndan oluflan birimlerinin, akli denecek bir düzene uygun biçimde art arda getirildi¤ini düflündürmektedir. Yani metin, bir tasavvurun organik fliirlerde görülen bir düzen içinde anlat›lmas›yla oluflmufltur.
Tema
Metnin bütün birimleri sevgilisiyle birlikte sonbahar› gözlemlemifl gibi görünen
söyleyicinin sonbahar hakk›ndaki tasavvur ve izlenimleri çevresinde birleflmektedir. Burada belli bir mekânda gözlemlenen sonbahar tasviriyle karfl›laflt›¤›m›z› söyleyemeyiz. Metinde söyleyicinin üzerinde durulan mevsim hakk›nda izlenim, duygu ve düflünceleri insan-tabiat bütünleflmesinden hareketle ifade edilmifltir. Öyleyse metnin birimleri sonbahara özgü izlenimleri etraf›nda toplayan sanatkâra ait
sonbahar tasavvurudur. Bu tasavvurun gerçekçilikle iliflkisi, gerçekli¤in sembolle
ifadesinde aranmal›d›r. Zaten bu husus metnin ikinci bendinde “Bir dima¤î vedâd
ü ref’etle” m›sras›yla ifade edilmifltir. Öyleyse metinde sonbaharda görülen ve yaflananlar›n do¤an›n ruhu oldu¤una inanan bir insanda uyand›rd›¤› izlenimler anlat›lmaktad›r. Bu izlenimlerin ses ve sözle metne özgü bir düzen içinde anlat›lmas›
onlar›n sebep oldu¤u ça¤r›fl›mlar› ve insan hayat›nda karfl›l›klar›yla ilgili duygular›n ve düflüncelerin ifadesine zemin haz›rlam›flt›r. Öyleyse metnin temas›n› sonbahara has izlenimlerden hareketle do¤a-insan iliflkisinin yorumunda aramak gerekir. ‹nsan do¤ay› oldu¤u gibi de¤il, do¤aya ait izlenimlerden hareketle hissetti¤i ve
düflündü¤ü gibi alg›lar. Sonbahar›n bu tarzda alg›lanmas› ve anlat›lmas› bu metnin
temas›d›r. Buna sonbahar›n ruhu demek daha yerinde olur. Zaten can çekiflen de
sonbahar›n ruhudur. Bu can çekiflme halinin insandaki görünüflünü gözden uzak
tutmadan sonbahardaki varl›k ve görünüfller ifade edilmifltir. Do¤ay› ve insan› bu
flekilde ele almak sembolist fliirde görülmektedir. Onlar gözlemleneni tasvir etmezler. Gözlemlenen ve yaflan›landan ald›klar› izlenimleri imge ve sese dönüfltürüp
telkin arac› haline getirirler. Böylece gerçekler olduklar› gibi de¤il, izlenimlerden
hareketle oluflturulan telkin ve ça¤r›fl›m arac› olarak düflünülebilen ses, söz ve
renklerle ifade edilir. Bu da ayr› bir dile ve duyarl›l›¤a ihtiyaç gösterir.
Edebiyat-› Cedide toplulu¤unda Cenap fiahabettin’in “Temâflâ-y› Hazân”, “Temâflâ-y› Leyâl”, “Elhan-› fiitâ”, “Yakazât-› Leylîye” gibi fliirleriyle sembolist fliire özgü tema ve dil aray›fllar›yla karfl›laflmaktay›z.
fiiir Dili
Tema, dilini beraberinde getirir. Ça¤r›fl›m ve telkine zemin haz›rlayan duygu hallerinin ifadesi, kabul görmüfl ve al›fl›lm›fl dille gerçekleflmez. Bu yüzden Edebiyat-›
Cedide’de özellikle de Cenap fiahabettin’de sanat dili kelime serveti ve ses bak›m›ndan farkl› bir görünüm kazanm›flt›r. Dil; ö¤retme, gösterme, aç›klama arac› ol-
man›n yan›nda; duyurma, telkin etme, ça¤r›flt›rma vas›tas›d›r. Öyleyse yeni terkiplere, kelimelere ve ifade kal›plar›na ihtiyaç duyulmufltur.
“‹htizar-› hazan, kainat ye’s, veda-› bî kelimât, diz çöken tabiat, sükut-› reca,
cebhe-i hayata nazar, sadr-› hat›ras›, bâd-› pür-va’d-i nevbahar, öksüren, inleyen
flu bâ’d-› râtib, sar’a-› ihtizar gusûn, bâd-› nâlân, dallardaki fütûr-› derûn, onlar›n
tavr-› serzeniflkâr›, pür-tarab rûh” vb. söz gruplar›n›n hemen hepsinde insana özgü bir s›fat veya özellik, do¤al bir varl›¤a veya görünüfle verilmifltir. Böylece do¤adaki bir hâl ve görünüfl somutlaflt›r›lm›fl, bilinir duruma getirilmifltir. “Sadr-› hât›ras›” söz grubu, “bahar na¤mesinin hat›ras›n›n gö¤sü, y›rt›l›yor” ifadesinde kullan›lm›flt›r. Bahar na¤mesine hat›ra, bu hat›rayla gö¤üs ve bunun y›rt›lmas›nda karfl›lafl›lan dil kullan›m› tasavvur edilen ve söylenilmek istenenle dil göstergelerini
birlefltirmede yaflanan zorlu¤u ve tak›n›lan tavr› gözler önüne sermektedir. ‹htizar,
can çekiflme demektir, ölüm an›nda yaflan›r. Bu sözün hazân (sonbahar) ile birlikte kullan›lmas› hazân›n, do¤an›n can çekiflme an› oldu¤unu düflündürmektedir.
Hazân, canl› bir varl›k gibi tasavvur edilmifltir. Yukar›daki söz gruplar›n› bu tarzda ele almak mümkündür.
Sözünü etti¤imiz yeni ve farkl› tasavvur ve duygular› ifade için mevcut dilin sahip oldu¤u olanaklar›n zorland›¤› hissedilmektedir.
Ayr›ca bu fliirde kelime ve ifadenin ses ve söyleyifl de¤eri de anlam›n dikkatlere sunulmas› veya sezdirilmesinde görev yüklenir. Bu konu üzerinde, ahenk bafll›¤› alt›nda durulacakt›r.
Do¤an›n bir ruha sahip oldu¤unu kabul, birbiriyle ilgisiz gibi görünen kelime
ve kelime gruplar›n›n yan yana, iç içe kullan›lmas›na sebep olmufltur.
Ahenk
Birçok fliirde fazlal›klar› ay›klanm›fl konuflma diline özgü sentaks›n korundu¤u görülmektedir. Eski edebiyat›m›zda berceste m›sralarda da bu husus varl›¤›n› kuvvetle hissettirir.
“Temâflâ-y› Hazân”da da “Gel bugün de, sükut ile, güzelim / ‹htizar-› hazan-›
seyredelim”, “Ey benim, ey hazân-likâ güzelim / “Elem-i arza ifltirâk edelim” / Mevsimin kâinat-› ye’sinden / olal›m biz de gam zinde” m›sralar›nda görülen konuflma
diline özgü söyleyiflin metnin tamam›nda varl›¤›n› hissettirdi¤i görülmektedir. Bu
da Türkçenin konuflma diline özgü do¤al söyleyifl tarz›ndan yararlan›ld›¤›n› düflündürmektedir. Sözü edilen husus, nazm›n nesre yaklaflt›r›lmas›na zemin haz›rlam›flt›r. Edebiyat-› Cedide fliirinin en belirgin özelliklerinden biri de budur.
Temâflâ-y› Hazân fliirinde ahenk, söyleyicinin sevgilisine sonbaharda do¤an›n
görünümünü anlatmas›nda kulland›¤› ses tonu ve söyleyifl çevresinde oluflmufltur.
Böyle bir metinde, konuflma sentaks›ndan yararlanma, anlat›m›n do¤as›nda vard›r.
Bu fliirdeki ritim ölçüsünün, yani . . - - (fe’ilâtün) / . - . - (mefâ’ilün) . . - (fe’ilün)
kal›b›n›n, Türkçenin konuflma sentaks›na engel ç›karmad›¤›; hatta buna uygun
düfltü¤ü de dikkate al›nmal›d›r. Metindeki söyleyici, sonbaharda do¤an›n büründü¤ü hâli anlamland›racak kültür ve zevk birikimine sahip biridir. Yan›nda da sevgilisi vard›r. Gördüklerini, hissettiklerini ve düflündüklerini sevgilisine söylemektedir. Öyleyse böyle bir insan›n konuflma esnas›ndaki tavr›, ses tonu ve vurgulamas› metnin ahenginin oluflmas›nda önemli rol sahibidir. Çünkü okuyucu, metni
okurken onu dinlemekte; seslendirirken onu kendisinde yaflamaktad›r. Bu dikkatle metnin ikinci birimi olan flu bentleri okuyal›m:
107
108
Sevgilim, dinle, iflte bâd-› hazân
Müteverrim misâli öksürüyor,
Hem de bir öksürük ki çok sürüyor;
Bir bahâr-› terennüm her ân
Çâk olur sanki sadr-› hât›ras›:
Bu suâlin kesilmiyor arkas›;
Kâinât oldu sanki ser-tâ-ser
Bir büyük hastahâne-i etfâl,
Öyle bir yer ki pür-hurûfl-› suâl,
Bâd-› pür-va’d-i nevbahâr› eder
Bir enîn-i elîm ile tekzîb
Öksüren, inleyen flu bâd-› ratîb.
A¤aç filizlerinin inleyen rüzgârla k›r›l›fl›n› ifade eden flu bentteki ses, yaflanan
do¤al olay› da ifade edecek özelliklere sahiptir:
Sar’a-i ihtizâr gusûn
Ç›rp›n›r, çarp›n›r, k›rar, k›r›l›r;
Bâd-› nâlâna hayk›r›r, dar›l›r...
Bu bendi izleyen flu m›sralarda sözü edilen do¤a olay›n›n söyleyicide uyand›rd›¤› duygu hali, yaln›z kelimelerin anlamlar›yla dile getirilmiyor; metnin sesi ve
söyleyifliyle de ifade ediliyor.
Âh, o dallardaki fütûr-› derûn,
Onlar›n tavr-› serzenifl-kâr›
Onlar›n mâderâne ekdâr›!...
Yukar›daki m›sralarda ses ve söyleyifl, söyleyicinin hüznünü, daha yerinde bir
ifadeyle ruhSIRA
halini
hissettirmektedir.
S‹ZDE
Görülüyor ki metinde ses ve anlam kaynaflmas›, Edebiyat-› Cedide’den önce
yaz›lm›fl fliirlerden çok farkl› bir biçimde düzenlenmifltir. Bu hususu Ahmet Haflim,
D Ü fi Ü NBaz›
E L ‹ M Mülahazalar” bafll›kl› yaz›s›nda flu cümlelerle ifade edecektir:
“fiiir Hakk›nda
“fiâirin lisan› nesir gibi anlafl›lmak için de¤il; fakat duyulmak üzere vücut bulmufl, musikiSile
O Rsöz
U aras›nda, sözden ziyade musikiye yak›n mutavass›t (ortalama)
bir lisand›r” (Ahmet Haflim, 1987, 70).
Cenap da, fliir diline özgü ahengi eserleriyle sezdirmek veya ortaya koymak arD‹KKAT
zusundad›r. fiiirde ahenge bu ölçüde önem verenler, sembolist flairlerdir. Edebiyat›m›za sembolist fliire özgü ahengi ve ifade tarz›n› getirmeye gayret gösterenlerin
SIRA S‹ZDE
bafl›nda Cenap
fiahabettin gelmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
2
“Sembol” veSIRA
“Mazmun”
S‹ZDE aras›ndaki fark› aç›klay›n›z. “‹mge” ne demektir? Cenap fiahabetAMAÇLARIMIZ
tin’in fliirlerini sembolist k›lan hususlar nedir? Aç›klay›n›z.
Hasan Akay,K Cenap
fiiirleri Üzerinde Stilistik Bir Araflt›rma, ‹stanbul,
‹ T A fiahabettin’in
P
1998.
S O R U
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA
‹ N T E RS‹ZDE
NET
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
SÜLEYMAN NÂZ‹F’‹N BAHAR-I MÜNKES‹R fi‹‹R‹N‹N
ÇÖZÜMLEMES‹
BAHAR-I MÜNKES‹R
Müteverrim gibi bu yerde bahar
Eriyor pür melâl, bî-hande
Hüzn-i vahfletle a¤layan da¤lar
Müncemid bir figâna benzemede.
Bu mulût-› kesîf içinde bütün
Bu hazârat siyah olup gidiyor,
Hüzn-i vahfletle a¤layan her gün
Ömrümüzdür tebâh olup gidiyor.
Ruhlar neflreder havâ-y› bahâr,
Feyz ü tâb-› rebiî ile ezhar
‹nkisâf eyledikçe mestâne,
Mest ü sâkit durur hayat fakat
Bu sükût-› kesîf ile hilkat
Beflerin a¤layan sefâletine.
Zihniyet
“Müteverrim gibi bu yerde bahar”, “Eriyor pür-melâl”, “bî-hande”, “Hüzn-i vahfletle a¤layan da¤lar”, “Müncemid bir figâna benzemede”, “Hüzn-i vahfletle a¤layan
her gün”, “Ömrümüzdür tebâh olup gidiyor.” gibi söz gruplar›n›n ortak özelli¤i,
do¤al varl›k ve görünüfllere insan hâli verilmesi, onlarda insana özgü hâl ve davran›fllar›n ifade edilmesidir. Edebiyat-› Cedide’den önce yaz›lm›fl fliirlerde, baz› tesadüfler d›fl›nda bu tarzda ifadelere rastlamamaktay›z. Bu fliir, do¤al varl›k ve görünüfllerde insana özgü ruhî özellikleri görmeye, düflünmeye imkân veren bir zevk
ve anlay›fl›n ürünüdür. Sözü edilen zevk ve anlay›fl da fliirin yaz›lmas›na izin veren
zihniyettir.
Yap›
Her metnin bir yap›s› vard›r. “Bahar-› Münkesir” adl› fliir dört birimden oluflmaktad›r. ‹lk birimde, “bu yerde” sözüyle belirtilen bir mekânda bahar›n görünüflü
anlat›lm›flt›r. ‹kinci birimde bu mekânda yaflayan varl›klar›n hâlinden söz edilmifltir. Üçüncü birimde bahar›n gelifliyle ruhlardaki de¤iflme dile getirilmifl; dördüncü birimde ise tabiat›n (hilkat, yarat›fl), insanl›¤›n yaflad›¤› sefalete üzüldü¤ü
söylenmektedir.
Her birim ses ve anlam kaynaflmas›ndan oluflmufltur; yaln›z bafl›na bir bütün
olarak düflünülebilecek bir yap› ve anlam de¤erine sahiptir. Ancak metinde bu birimler birbirini tamamlamakta, birlikte yeni ve farkl› bir bütün oluflturmaktad›r.
Önce mekândan söz edilmifl, sonra s›ras›yla bu mekânda var olanlara geçilmifl; en
sonunda da hilkatin insanl›¤› de¤erlendirmesi dile getirilmifltir. Böylece organik diyebilece¤imiz bir fliir düzenlenmifltir. Sözü edilen birimlerin yerlerini de¤ifltirmek
veya birini dikkate almamak metnin geri kalan›n›n ar›zalanmas›na sebep olur. Edebiyat-› Cedide’den önce organik fliir yolunda baz› çal›flmalardan söz edilebilir; ancak bu tarz fliirin Türk edebiyat›nda benimsenmesi ve yerleflmesi Edebiyat-› Cedide toplulu¤uyla gerçekleflir.
109
110
Tema
Metnin temas› hakk›nda birçok fley söylenebilir. Birimlerin ortak paydas›n›n k›sa
ve kesin ifadesini tema olarak kabul eden bir dikkat, kötümser bir ruh halinin tabiat› alg›lay›fl› ve de¤erlendirifli üzerinde durur. Öyleyse “güzellik ve de¤er nesnede de¤il; ona bakan öznenin ruh halinde aranmal›d›r” anlay›fl›, metnin temas›n› belirlemede yard›mc› olur. Öyleyse buradaki tema da “do¤al güzellik, do¤aya bakan› insana göre flekillendirmektedir” anlam›na gelen cümlelerle ifade edilebilir.
Böyle bir tema flüphesiz bireyseldir.
Edebiyat-› Cedide’den önce do¤aya bu dikkat ve duyarl›l›kla yaklafl›ld›¤›n› söylemek zordur.
fiiir Dili
Edebiyat-› Cedide’nin benimsedi¤i zihniyet kendi fliir dilinin oluflmas›nda da etkilidir. Onlar bahar›n melâl içinde gülümsemeden eridi¤ini söyleyebilmek için dil
göstergelerini al›fl›lm›fl›n d›fl›nda kullanmak zorunda kal›rlar. Da¤lar›n vahflet hüznüyle a¤lamas›, da¤lar›n donmufl bir figana benzemesi; yo¤un bir muhitte var
olanlar›n siyah olup gitmesi, hayat›n mest ve sessiz durmas›, hilkatin beflerin sefaletine a¤lamas› gibi söz gruplar›nda ifade edilenlerin dönemin diliyle dikkatlere sunulmas›, al›fl›lmam›fl bir fliir dilinin ortaya ç›kmas›na sebep olmufltur. Bu, fliir dilinin geliflmesinde son derece önemli bir aflama olarak düflünülmelidir. Zamanla, sadeleflme yoluyla kelimeler de¤iflse de fliir dilinin oluflmas›nda önemli rolü ve de¤eri olan imgeler Türkçenin söz ve söyleyiflinde varl›¤›n› sürdürür. Bu bak›mdan
Edebiyat-› Cedide fliir dili, daha sonraki dönemlerde kullan›lacak olan sanat dilini
haz›rlam›flt›r demek yerinde olacakt›r.
Ahenk
Öncelikle fliirde ahengi oluflturan ö¤eleri hat›rlatmakta yarar var. Bunlar ses, ses
benzerlikleri, tekrarlar, söyleyifl, ritim ve söyleyicinin tavr›d›r.
Bu metnin ses bak›m›ndan görünüflünde “e, l, d, i, a, r” seslerinin daha s›k kullan›ld›¤› görülmektedir. Bunlardan ilk dördünün kulakta hofl ve yumuflak izlenimler uyand›rd›¤› söylenmelidir. Zaten bu fliir yüksek sesle ve baz› heceleri vurguyla
okunacak bir metin de¤ildir. Do¤al konuflmaya yak›n bir tav›rla okunmal›d›r. M›sralar›n düzenleniflinde, konuflma diline özgü söyleyiflin hâkimiyeti sezilmektedir.
‹lk iki birimdeki m›sralar yan yana yaz›ld›¤›nda, iki düzyaz› cümlesi elde edilir.
Böylece, al›fl›lm›fl fliir sesinden, konuflma dilinin do¤al ahengine geçme iste¤i varl›¤›n› hissettirmifl olur. Son birimde de ayn› özelli¤i görmekteyiz. Buna nazm›n,
nesre yaklaflmas› yerine; fliire özgü söyleyiflte konuflma dilinin do¤al ahengine
önem verilmifltir demek daha yerinde olur.
Fe’ilatün (feilâtün)/ Mefâ’ilün/ Fe’ulun (failün)
-.- (..--) / . - . /..(--) ölçüsünün, Türkçenin konuflma diline
özgü söyleyiflini seslendirmeye son derece uygun oldu¤unu da belirtmek gerekir.
Metin, do¤al görünüfllerle meflgul olmaktan zevk alan, kültürlü; ama biraz kötümser bir kiflinin dikkatiyle söylenmifltir. fiiirin ahengi üzerinde böyle bir insan›n konuflmas› esnas›nda gerçekleflen söyleyifl tarz› ve vurgulamalar›n rolü hissedilmektedir.
M›sra sonlar›ndaki ses benzerlikleri de ahengin zenginleflmesine hizmet etmifltir.
SIRA S‹ZDE
3
“Sonnet” tarz›
hangi
dönem fliirinde daha çok kullan›lm›flt›r? Bu naz›m fleklinin “gazel” ve
SIRA
S‹ZDE
“kaside” gibi naz›m flekillerinden fark› nedir? Aç›klay›n›z.
Servet-i Fünûn toplulu¤unun kulland›¤› naz›m flekilleri nelerdir? Bunlar›n “organik fliir”
D Ü var
fi Ü N Em›d›r?
L ‹ M Tart›fl›n›z.
ile bir iliflkisi
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
111
Özet
Edebî metin pek çok usulle tahlil edilebilir. fiiiri edebî
k›lan ve di¤er edebî metinlerden ay›ran özellikler dikkate al›narak yap›lan tahlilin di¤erlerinden daha faydal› oldu¤u söylenebilir. Söz konusu unsurlar› flöyle s›ralamak mümkündür:
• Zihniyet
• Yap›
• Tema
• fiiir Dili
• Ahenk
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›’n›n ikinci kuflak sanatç›lar›n›n haz›rlad›klar› zevk ve kültür ortam› içinde
yetiflen Edebiyat-› Cedide (Servet-i Fünun) toplulu¤u
flairleri, Türk fliir dili ve anlay›fl›n›n geliflmesinde önemli bir role sahiptirler. Sultan II. Abdülhamit döneminin
toplumsal flartlar› içinde edebî hayat›na bafllayan Tevfik
Fikret, Cenap fiahabettin gibi flairler, Türk fliirinin özellikle Frans›z fliiri olmak üzere bat› fliiri tesirinde geliflip
de¤iflmesine hizmet etmifllerdir. Özellikle Tanzimat’›n
ikinci kuflak sanatç›lar› sayesinde, bireysel olan› ifade
kabiliyeti kazanmaya bafllayan Türkçeyle, do¤ay› tasvire ayr› bir önem verilir ve bu duyarl›l›k gelifltirilir. Servet-i Fünûn döneminde bu duyarl›l›¤› gelifltirir. Servet-i
Fünun toplulu¤u Türk edebiyat›n› de¤erlendirirken tüm
bu dikkatleri bir arada düflünmek gerekir.
Tanzimat Dönemi’nin bafl›ndan itibaren, gerek devlet
ifllerinin düzenlenmesinde gerekse de kültür ve sanat
faaliyetlerinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun örnek ald›¤›
ülke Fransa’d›r. Bu tesir, edebiyat alan›nda çok daha
belirgindir. Servet-i Fünûn (Edebiyat-› Cedide) fliiri parnasizmin ve sembolizmin tesiri alt›nda dönemin Türkçesinin imkân verdi¤i duyarl›l›kla vücut bulmufltur.
Parnasizme ba¤l› flairler tabiat› bir tablo gibi yans›tmak
peflindedirler. Bu sebeple uzun tasvirlere yönelirler. fiekil mükemmeliyetine önem verirler. M›sralar› bir kuyumcu titizli¤i ile ifllemek isterler.
Parnas okulu romantizm ile sembolizm aras›nda bir süreç olarak kabul edilebilir.
Bizde bu okulun ilk ve önemli temsilcisi Tevfik Fikret’tir.
Sembolizme has duyarl›l›k ve dikkat de Edebiyat-› Cedide fliiriyle Türk edebiyat›na girmeye bafllam›flt›r. Sembolizm, realizmin fliirdeki yans›mas› olarak görülebilecek parnasizme bir tepki olarak ortaya ç›km›flt›r. fiiirde
bireysel duyarl›l›¤a ve ifadenin ça¤r›fl›m imkânlar›na
önem veren bir ak›md›r. Tabiat ve d›fl dünya oldu¤u gibi de¤il; kiflinin onlar› alg›lad›¤› ve hayal gücünün imkânlar›yla kendince flekillendirir gibi anlatt›¤› dikkati
çeker. Bu anlay›fl, özdeflleyim (einfuhlung) terimi ile
ifade edilir.
112
1. Afla¤›dakilerden hangisi fliir çözümlemede dikkate
al›nacak unsurlardan biri de¤ildir?
a. Zihniyet
b. Yap›
c. Tema
d. fiiir dili
e. Biyografi
6. Afla¤›daki fliirlerden hangisi Tevfik Fikret, varl›k karfl›s›nda bireyin tavr›yla ilgili olarak yazm›flt›r?
a. Doksan Befle Do¤ru
b. Sabah Ezan›nda
c. Tarih-i Kadim
d. Sahaif-i Hayat›mdan
e. Han-› Ya¤ma
2. Almanca bir terim olan “einfuhlung” için uygun karfl›l›k afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Özel ad
b. Yap›
c. Özdeflleyim (aynîleflme)
d. fiiir dili
e. ‹stiare
7. Cenap fiahabettin’in Temâflâ-y› Hazân fliiri hangi ak›m›n etkisi alt›nda yaz›lm›flt›r?
a. Parnasizm
b. Naturalizm
c. Sembolizm
d. Realizm
e. Modernizm
3. Tevfik Fikret’in 1895-1901 y›llar› aras›nda yazd›¤› fliirlerin en önemli özelli¤ini afla¤›daki ifadelerden hangisi dile getirmektedir?
a. Toplumsal De¤erler
b. Bireysel Duyarl›l›klar
c. Kahramanl›k
d. Sürdürülen Hayata Ait Dikkatler
e. Tarihî Olaylar
8. Cenap fiahabettin’in fliirimize getirdi¤i en önemli
yenilik afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Sembolist fliir zevki
b. fiiirde romantik tav›r
c. Klasik fliir zevki
d. Do¤al varl›k ve görünüflleri oldu¤u gibi anlatma
düflüncesi
e. ‹nsan›n zaman içinde geliflimi
4. Tevfik Fikret’in fliirlerinde afla¤›daki ak›mlardan hangisinin etkisi daha ön plandad›r?
a. Naturalizm
b. Varoluflçuluk
c. Mistisizm
d. Parnasizm
e. Sembolizm
9. Afla¤›dakilerden hangisi Tevfik Fikret’in fliirimize getirdi¤i yeniliklerden biridir?
a. fiiirlerinin yaln›zca tarihi olaylardan söz etmesi
b. Beyit bütünlü¤üne önem vermesi
c. Vezin ve kafiyeye önem vermesi
d. Organik fliir anlay›fl›
e. fiiirde serbest müstezat kullanmas›
5. Afla¤›dakilerden hangisi Tevfik Fikret’in merhamet
temal› fliirlerinden biridir?
a. Gayya-y›Vücud
b. Resmini Yaparken
c. Heykel-i Sa’y
d. Heykel-i Giryan
e. Halûk’un Bayram›
10. Cenap fiahabettin’in fliirlerinde anlat›m bak›m›ndan
amac› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Düflünceleri ifade etmek
b. Gözlemleri dile getirmek
c. D›fl dünyay› tasvir etmek
d. D›fl dünyan›n birey üzerinde b›rakt›¤› izlenimleri tabiat›n ruhu varm›flças›na dile getirmek
e. Toplumun problemleri üzerinde durmak
113
1. e
2. c
3. b
4. d
5. e
6. c
7. c
8. a
9. d
10. d
Yan›t›n›z yanl›flsa “fiiir Çözümleme Üzerine”
bahsine bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “fiiir Çözümleme Üzerine”
bahsine bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa, “Tevfik Fikret’in fiiirlerinin
Çözümlemesine” bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Özet” k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Tevfik Fikret’in fiiirlerini” yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Tevfik Fikret’in fiiirlerinin
Çözümlenmesine” yeniden bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Cenap fiahabettin’in fiiirinin
Çözümüne” bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Cenap fiahabettin ile ilgili
aç›klamalar›” okuyunuz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Tevfik Fikret’in fiiirlerinin
Çözümlemelerine” bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Cenap fiahabettin’in fiiirinin
Çözümüne” bak›n›z.
S›ra Sizde 1
Divan fliirindeki naz›m flekilleri beyit esas›na dayanmaktad›r. Beyitlerle meydana getirilen bu fliirlerde, her
beyitin kendi içinde bir anlam bütünlü¤ü vard›r. Bu beyitlerden birini ç›karmak, fliirin genelindeki anlam bütünlü¤ünü bozmaz. Her beyit, di¤erlerinden ba¤›ms›z
bir anlam de¤eri tafl›r ve kendi bafl›na bir birimdir. Oysa Tevfik Fikret’in fliirlerinden itibaren, Frans›z fliirinin
bir özelli¤i olan anjambment, Türk fliirine girer. Bu durum m›sra anlay›fl›n›n esnemesine yol açar. Ayr›ca fliirde flekil olarak beyit esas› terk edilmifl; onun yerini sonnet ve terzarima gibi naz›m flekilleri alm›flt›r. Bu dönemden itibaren fliir, anlam de¤eri olarak bir bütünlük
kazan›r. Tevfik Fikret’in fliirlerinden herhangi bir m›sray› yahut birimi ç›karmak, anlam›n bozulmas›na yol açacakt›r. Ses, söyleyifl ve anlam›n kaynaflmas›yla ortaya
ç›kan bu tarz fliire organik fliir denir. Divan fliirinde organik bir yap›n›n varl›¤›ndan söz edilemez.
S›ra Sizde 2
fiiirde sembol ve imge kullanmak, anlat›lmak istenen
duygu halinin ifadesinde yetersiz kalan dil malzemesinin yerine, al›fl›lm›fl kelimeleri farkl› ba¤lamlarda kullanarak, onlara yeni bir anlam derinli¤i kazand›rmak ifli-
dir. ‹mgeler, her flairin fliirine has bir duyarl›l›k ile kurulur ve bu yönüyle her imge orijinaldir. Oysa Divan fiiiri’nde söylenen mazmunlar›n orijinalli¤inden söz etmek
zordur. Mazmunlar da ayn› gaye ile kullan›lmaya bafllasalar da zaman içinde kal›plafl›rlar ve bir dil malzemesine dönüflürler. Bu malzeme art›k bilinen bir malzemedir ve hep ayn› fleyi ifade eder. Mazmun kullan›m›nda
orijinallik, onu kullanan flairin dil ustal›¤›na göre tayin
edilir.
S›ra Sizde 3
Sonnet tarz› naz›m flekli, edebiyat›m›za Servet-i Fünûn
döneminde girmifltir. Frans›z fliirinden örnek al›nan bu
naz›m flekli, divan fliirinin beyit esasl› anlay›fl›n›n esnemesine sebebiyet vermifltir. Sonnet tarz› ile organik fliir
aras›nda bir ba¤lant› kurulabilir. Denilebilir ki fliirin genelinde sa¤lanmak istenen anlam bütünlü¤ü, beyitler
halinde ifade edilemezdi. Çünkü Divan fiiiri gelene¤inde her beyit kendi içinde bir anlam bütünlü¤üne ve güzelli¤e sahipti. Oysa Yenileflme Dönemi Türk fiiiri’nde
bu durum serbest naz›m lehine de¤ifliklik göstermifltir.
Dilin imkânlar›n› geniflletmek için farkl› tarzda kurulan
fliirler, fliire yerleflen konuflma üslubu bunun göstergesidir. Organik fliir yap›s›n›n beyit esas›na dayal› naz›m
flekilleri olan gazel ve kaside ile meydana getirilebilmesi düflünülemez. Denilebilir ki sonnet tarz›, yeni imkânlar kazanan Türk fliir dilinin organik fliir aray›fl› ve ihtiyac›na uygun bir zemin olmufl ve Servet-i Fünûn dönemi flairlerince çokça kullan›lm›flt›r.
Ahmet Haflim. (1987). Bütün fiiirleri, (Haz›rlayanlar:
‹nci Enginün, Zeynep Kerman), ‹stanbul, Dergâh
Yay.
Akarsu. B. (1988). Felsefe Terimleri Sözlü¤ü, ‹stanbul, ‹nk›lap Kitabevi.
Akay. H, (1998). Cenap fiahabettin’in fiiirleri Üzerinde Stilistik Bir Araflt›rma, ‹stanbul, Kitabevi
Yay›nlar›.
Akay. H. (1998). Servet-i Fünûn fiiir Esteti¤i, ‹stanbul, Kitabevi Yay›nlar›.
Alkan, E. (2005). fiiir Sanat›, ‹stanbul, ‹nk›lap Kitabevi.
6
Amaçlar›m›z
Roman ve hikâye çözümlemede kullan›lan teknikleri aç›klayabilecek,
Edebiyat-› Cedide anlay›fl›yla yaz›lm›fl hikâye ve romanlar› çözümlemede
dikkat edilmesi gereken hususlar›n aç›klayabilecek,
Metin çözümlemesinden elde edilen sonuçlardan hareketle söz konusu dönemin ve yazarlar›n temel özelliklerini s›ralayabilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Halit Ziya Uflakl›gil
• Mehmet Rauf
• Realist hikâye ve roman
• Hayal - hakikat çat›flmas›
• Roman ve hikâye çözümlemesi
• Edebiyat-› Cedide hikâye ve
roman›
‹çindekiler
II. Abdülhamit
Dönemi Türk
Edebiyat›
Roman ve
Hikâyesinden Metin
Çözümleme
Örnekleri
• ANLATMA ESASINA BA⁄LI EDEBÎ
MET‹NLER‹N ÇÖZÜMLENMES‹
• HAL‹T Z‹YA’NIN MÂÎ VE S‹YAH
ROMANININ ÇÖZÜMLEMES‹
• HAL‹T Z‹YA’NIN AfiK-I MEMNU
• MEHMET RAUF’UN EYLÜL
• HAL‹T Z‹YA’NIN MAV‹ YALI
H‹KÂYES‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹
Edebiyat-› Cedîde Roman
ve Hikâyesinden Metin
Çözümleme Örnekleri
ANLATMA ESASINA BA⁄LI EDEBÎ MET‹NLER‹N
ÇÖZÜMLENMES‹
Masaldan En Yeni Tarz Romana
Metin çözümleme, metin üzerinde konuflmaktan ve di¤er kültür ilimlerinin metodolojisiyle metinleri incelemekten ve de¤erlendirmekten farkl› bir ifltir. Metinden
hareketle önce zihniyet belirlenmelidir. Bunu metnin yap› bak›m›ndan çözümlenmesi izlemelidir. Yap›da olay veya olay örgüsü, mekân, kifliler ve zaman üzerinde
durmak gerekir. Sonra da yap›dan hareketle temay› bulmak ve teman›n özelliklerini ve de¤erini aç›klamak icap eder. Son aflamada metnin dil ve anlat›m özellikleri belirlenmeye çal›fl›l›r. Böylece çözümlenen metni herkes kendi kültür ve zevk
birikimine göre de¤erlendirme imkân›na kavuflur.
HAL‹T Z‹YA’NIN MÂÎ VE S‹YAH ROMANININ
ÇÖZÜMLEMES‹
Mai ve Siyah’›n Özeti
Mirat-› fiuûn Gazetesi yaz› heyetine verilen ziyafette bir araya gelen gazetenin imtiyaz sahibi Hüseyin Baha, baflyazar› Ali fiekip, yazarlar› Saip, Sait, Raci Ahmet
Cemil ve idare memuru Ahmet fievki’dir. Bir tarafta “yeni”yi temsil eden Ahmet Cemil vard›r. Karfl›s›nda ise Raci bulunmaktad›r. Hüseyin Baha ve Ali fiekip, Ahmet
Cemil’e daha yak›nd›r. Ahmet Cemil’in Mülkiye Mektebi’nden arkadafl› olan Gencine-yi Edeb’in yazar› ve sahibi Hüseyin Nazmi de “yeni fliir” taraftar›d›r... Hüseyin Nazmi ile Ahmet Cemil aras›ndaki iliflki, çocukluk y›llar›nda fliir ve edebiyata
karfl› duyduklar› alakadan kaynaklanmaktad›r.
Yirmi iki yafl›ndaki Ahmet Cemil’in gerçeklefltirmek istedi¤i en büyük hayal herkesçe tan›nan, flöhret sahibi, yeniyi temsil eden bir yazar olmakt›r. Ahmet Cemil
bir sene önce Mirat-› fiuûn gazetesinin yaz› kadrosu içerisine girmifltir. Orta halli
bir ailede huzur içerisinde bir çocukluk dönemi geçirmifl, babas›n›n ölümü ile hayat karfl›s›nda yaln›z kalm›flt›r. Ailede annesi ve k›z kardefli ‹kbal vard›r. Bir müddet ne yapaca¤›n› bilmez. Annesinin teflvikiyle tercüme faaliyetleriyle ailesini geçindirme yolunu seçer.
Hüseyin Nazmi, Ahmet Cemil’e çal›flmay› tavsiye eder. Önce Mirat-› fiuûn’a tefrika edilmek üzere hikâye verme f›rsat› bulur. Art›k hayat› kararlaflt›r›lm›flt›r. Mat-
116
baa çevresinde kabul görür. Ona maddi imkân sa¤lamak üzere ders verme f›rsat›
verilir. Böylece Ahmet Cemil orta halli bir ailenin çocu¤u olarak, hayatla mücadeleye bafllar. Ancak Mülkiye Mektebi’nde ö¤renci oldu¤u y›llarda fliir ve sanat üzerine genifl hayaller kurmufltur. Bu hayallerde kendisine efllik eden Hüseyin Nazmi
ise, varl›kl› bir ailenin çocu¤udur ve Erenköy’de oturmaktad›r. Ahmet Cemil okula
devam edemez. Yine de son s›n›fta oldu¤u için kendi gayretiyle diploma almay›
baflar›r. Diploma ald›ktan sonra da Osman Tayfur’un yerine Mirat-› fiuûn’da görev al›r.
Hüseyin Nazmi’nin Erenköyü’ndeki köflküne, davet üzerine gider. Orada Lamia ile karfl›lafl›r. Lamia Hüseyin Nazmi’nin küçük k›z kardeflidir. Ahmet Cemil, yazmak istedi¤i eseriyle tan›nmak, edebiyata yenilikler getirmek, Hüseyin Nazmi’nin
k›z kardefliyle evlenerek mutlu bir hayat sürdürmeyi hayal eder. Bu ziyaretinde Lamia’n›n piyanosunu dinleme imkân› bulur.
Matbaan›n idare müdürü Ahmet fievki, Ahmet Cemil’in k›z kardefli ‹kbal’in,
matbaa sahibi Tevfik Bey’in o¤lu Vehbi Bey ile evlenmesinde arac›l›k eder. ‹kbal’in
evlenmesiyle Ahmet Cemil’in babas›ndan kalan Süleymaniye’deki evin düzeni bozulur. Önce Ahmet Cemil, eve gelen Vehbi Bey’in varl›¤›ndan rahats›z oldu¤u için
evden ayr›l›r. Daha sonra ‹kbal’in huzursuz oldu¤unu hisseder.
Hasta Tevfik Bey genç bir kad›nla evlenir. Vehbi Bey akflamc›d›r Babas›n›n
hastal›¤› ve ölümüyle Vehbi Bey, matbaaya müdahale etmeye bafllar. Matbaan›n
düzeni bozulur. Vehbi Bey her fleye maddi menfaat aç›s›ndan bakan bir insand›r.
‹kbal huzursuzdur. Mirat-› fiuûn gazetesinde yazan insanlar da huzursuzdur.
Vehbi Bey, Ahmet Cemil’i matbaada ön plana ç›karmak ister. Böylece matbaada
daha önceki dostluk gölgelenir; ancak Ahmet Cemil enifltesine ra¤men, arkadafllar›yla dostlu¤unu devam ettirir. Önce Ali fiekip matbaadan ayr›l›r. Di¤erleri de rahats›zd›r.
Bir gün Ahmet Cemil Beyo¤lu’nda Lamia ile karfl›lafl›r. Lamia onun hayallerini hep süslemektedir. Matbaadaki düzensizlik devam ederken Ahmet Cemil, Hüseyin Nazmi’nin Erenköyü’ndeki köflküne gider. Lamia’ya ilgisi, onun hakk›nda hissettikleri bu vesile ile anlat›l›r.
Hüseyin Nazmi, Ahmet Cemil’in eserini tamamlamas›n› ister ve eser tamamland›¤› zaman Erenköyü’ndeki evinde tören yapaca¤›n› söyler. Raci hastalan›r.
Bunu o¤lu Nedim vas›tas›yla ö¤renmifltir. Ahmet Cemil, Raci’ye ac›r ve merhamet
duyar. Vehbi Bey, Ahmet Cemil’le matbaaya dair görüflür. Matbaa’y› büyütmek
düflüncesiyle Süleymaniye’deki evin rehin edilmesini ister. Elde edilecek para ile
matbaada de¤ifliklikler yap›lacakt›r. Ahmet Cemil buna raz› olur. Matbaa bu de¤ifliklikle ilk aylar iyi çal›flmaktad›r. Ahmet Cemil eserini bitirir. Hüseyin Nazmi,
vaat etti¤i gibi Ahmet Cemil’in eserini misafirler önünde okumas›na zemin haz›rlar. Eser takdirle karfl›lan›r; ancak bu davetliler aras›nda Ahmet Cemil’in iste¤iyle
Raci de vard›r. Raci, daha toplant› an›nda di¤er sanatkârlardan farkl› davranmaya gayret eder. Ahmet Cemil bu ziyafet esnas›nda eserini okurken, Lamia’n›n
kendisini dinledi¤ini hisseder.
Süleymaniye’deki evde ise Vehbi Bey, ‹kbal’i huzursuz etmektedir. Ahmet Cemil, ‹kbal meselesini hiç akl›ndan ç›karmaz.
Bu arada Raci, bir baflka bas›n organ›nda Ahmet Cemil’in eseri hakk›nda zemmedici bir yaz› yay›mlar. Vehbi Bey bunu da bahane ederek, Mirat-› fiuûn’un baflyazarl›¤›na Osman Tayfur’u getirir. Böylece matbaada bozulma dikkati çeker.
Vehbi Bey’in ‹kbal’i huzursuz etmesi, kavgalar› ve ‹kbal’in yedi¤i dayak sonucu
çocu¤unu kaybetmesi ve tedavi edilememesi sonucu ölümü Ahmet Cemil’in peri-
6. Ünite - Edebiyat-› Cedîde Roman ve Hikâyesinden Metin Çözümleme Örnekleri
117
flanl›¤›na sebep olur. ‹kbal’in ölümünden sonra Ahmet Cemil, matbaa ile iliflkisini
keser, ancak matbaa makinelerini evini rehin ederek alm›flt›r. Vehbi Bey bu paray› iade etmeyece¤ini söyler. Ahmet Cemil bu maddi iflleri idare müdürü Ahmet fievki’ye havale eder. Bu arada Hüseyin Nazmi’den kardefli Lamia’n›n baflka biriyle
evlenece¤i haberini al›r. Böylelikle mutlu bir aile hayali tamamen y›k›lm›fl olur.
Art›k Ahmet Cemil’in hayat›ndaki ifller kötü gitmeye bafllam›flt›r. Son olarak fliirlerini yazd›¤› defterini de yakar. Bütün bu ac›lar› çeken Ahmet Cemil, annesi Sabiha Han›m’a “Seninle uzaklara gidelim, o kadar uzaklara ki! Nefsimizi orada tan›yal›m, kendimize baflka bir cihanda, baflka bir hayatta, baflka mahluklar nazar›yla bakabilelim” diyerek ‹stanbul’dan ayr›lmak mecburiyetinde oldu¤unu ifade
eder. Bu, kiflinin kendi kendisini sürgün etmesidir. Böylece Ahmet Cemil, annesi ve
yanlar›ndaki hizmetçi olan Seher ile birlikte Arabistan’da bilinmeyen bir yere gitmek durumunda kal›r. Hüseyin Nazmi ise ald›¤› görevle Avrupa’ya gider.
Zihniyet
Mai ve Siyah roman›nda XIX. yüzy›l sonunda ‹stanbul’da sürdürülen hayat çeflitli
yönleriyle hareket noktas› al›nm›flt›r. Her fleyden önce eserin bafllar›nda yer alan
Tepebafl›’ndaki ziyafet sahnesi ve burada tan›t›lan kifliler, sonra bunlar›n hayat›n
ak›fl› içerisinde karfl›l›kl› iliflkileri, dostluklar›, sitemleri, farkl›l›klar› eserin zihniyeti
hakk›nda kanaat sahibi olmam›za imkân verir. Sürdürülen hayat›n model al›nmas›na, insanlar aras›ndaki iliflkilerin edebî metinde yer almas›na, kiflilerin ruh hallerine ve içinde bulunduklar› durumlara, kendilerine koyduklar› hedeflere göre davranmalar›na imkân sa¤layan bir zevk ve anlay›flla karfl›laflt›¤›m›z aç›kça görülmektedir. Ayr›ca ruh tahlillerine ve tasvirlere önem verilmifltir. Bütün bunlar, realist
edebiyattan gelen hazmedilmifl bir tesirle gerçeklefltirilmifltir denilebilir. Öyleyse
zihniyet sürdürülen hayat› realist terbiyeye göre, bireysel olarak de¤erlendirme ve
anlatmaya izin veren bir zevk ve anlay›flt›r demek yerinde olur.
Hayat› idare eden prensiplerin eserdeki kahramanlar› da yönlendirdi¤i, olaylar›n sebep-sonuç ak›fl› içerisinde birbirine ba¤land›¤›, mekân-insan iliflkisinin tesadüflere yer vermeden anlat›ld›¤› bu metin, sürdürülen hayat›n edebî metinler için
model al›nd›¤›n› düflündürmektedir.
Yap›
Olay Örgüsü
Eseri dört birime ay›rmak mümkündür. ‹lk birim Tepebafl›’ndaki ziyafet sahnesi ve
burada bulunan insanlar› tan›tmakla görevli k›s›md›r. Bu k›sm› Ahmet Cemil’in çocuklu¤u ve ö¤renim hayat›n› konu alan sayfalar takip eder. Bu birimi “tan›tma”
olarak adland›rmak yararl› olur. ‹kinci birim kitapta 6.bölümün ilk cümlesi olan flu
sat›rlarla bafllar: “Tepebafl› ziyafetini takip eden günün sabah› Ahmet Cemil matbaaya mutattan biraz geç, gecenin humar-› bakiyesiyle biraz sersemce olarak geldi¤i zaman, Ahmet fievki Efendi’den baflka kimseyi bulamam›fl idi”. Böylece Ahmet Cemil’in matbaa çevresinde faaliyetleri, Raci ile iliflkileri, bu çevredeki arkadafll›klar› anlat›l›r. Ayr›ca Hüseyin Nazmi ve Lamia ile iliflkileri çevresinde Ahmet
Cemil’in bir baflka yönü dikkatlere sunulur. Bu dönemde Ahmet Cemil hayata
ümitle ba¤l›d›r; flöhret sahibi olacakt›r, ailesini refah içerisinde yaflatacakt›r, matbaa sahibi olacakt›r, Lamia ile evlenecektir. Her fley bu gayelerin gerçekleflmesine yöneliktir. Üçüncü birim ise kitapta 10. Bölüm olarak gösterilen k›sm›n “Bu senenin
k›fl›, takatini tüketen bir sefalet devresi oldu” cümlesiyle bafllamaktad›r. Burada,
Anlatma esas›na ba¤l›
metinlerde, yani masal,
destan, mesnevi, halk
hikâyesi, Avrupaî hikâye ve
romanda, yap› çözümlemesi;
eseri oluflturan olay örgüsü,
kifliler, zaman, mekândan
oluflmaktad›r. Olay örgüsü,
bir düzenlemedir. Olaylar›n
metinde gerçeklefltirilmek
istenen gayeye, yarat›lmak
istenen estetik be¤eniye
göre düzenlenmesi sonucu
oluflur. Denilebilir ki olay
örgüsü, söz konusu
metinlerin iskeleti
durumundad›r. Bu
cümlelerden anlafl›laca¤›
üzere olay örgüsü, olay
parçalar›n›n birbirleriyle
iliflkili olarak düzenlenmesi
sonucu ortaya ç›kar. Olay ise
birlikte bulunmak zorunda
olan; ancak kiflisel
farkl›l›klar sebebiyle çat›flan
veya karfl›laflan insanlar
veya onlar› temsil eden di¤er
varl›klar aras›nda ortaya
ç›kar. Bunun için yap›
çözümlemesine olay örgüsü
ile bafllamak yerinde olur.
Metinde mekân ve kiflilerin,
olay örgüsünde yüklendikleri
rol ve de¤er üzerinde de
durmak gerekir.
118
Ahmet fievki Efendi, Ahmet Cemil’e k›z kardefli ‹kbal’i matbaa sahibinin o¤lu Vehbi Bey’le evlendirmesini teklif eder. Böylece, evdeki ve matbaadaki huzurun bozulmas›na zemin haz›rlan›r. Vehbi Bey, yaln›z ‹kbal’in ölümüne sebep olmaz. Matbaadaki düzenin bozulmas›na, çal›flanlar›n ayr›lmas›na, Süleymaniye’deki küçük
evin rehin edilmesine, Ahmet Cemil’i hayata ba¤layan bütün ümitlerin ortadan
kalkmas›na da sebep olur. Dördüncü ve son birim, ‹kbal’in ölümü ile bafllar.
Eserin tamam›nda bu birimler Ahmet Cemil etraf›nda birleflen, iç içe girmifl
olaylarla birbirlerine ba¤lan›r. Denilebilir ki hayata ait gerçeklikler metne bütünlük
kazand›r›r. Bu bütünlük, eserin bafl›ndan sonuna geliflerek devam eden baz› iliflkiler etraf›nda vücut bulur: Bu iliflkilerin merkezinde Ahmet Cemil bulunmaktad›r.
Bir tarafta Hüseyin Nazmi, di¤er tarafta ise Raci yer al›r. Hüseyin Nazmi, Ahmet Cemil’in flairli¤ini ve yenili¤e aç›k yönünü temsil eder. Raci ise her haliyle Ahmet Cemil’in kabiliyetini, insanlarla iliflkilerini okuyucunun taraf›ndan iyi kavranmas›na
zemin haz›rlar. Ayr›ca eser, matbaa çevresinde bir araya gelen kiflileri tan›mam›za,
onlar›n birbirleriyle iliflkilerini temellendiren hususlar› ö¤renmemize imkân verir.
‹lk birimde Ahmet Cemil’i çocukluk y›llar›ndan itibaren tan›ma imkân›na kavufluruz. ‹lk birimden sonra, bu insanlar›n ayn› çevrede bulunmalar›, sanat anlay›fllar›
ve yaflama tarzlar›, onlar aras›ndaki iliflkileri belirler.
‹kinci birimde Ahmet Cemil’in gazeteci olarak faaliyetleri, Mirat-› fiuûn gazetesindeki arkadafllar›yla iliflkileri, hayallerini gerçeklefltirmek üzere gösterdi¤i faaliyetler, Hüseyin Nazmi ve Lamia’yla münasebetleri anlat›l›r. Bu birim, hayata ba¤l›,
ümitli Ahmet Cemil’in çevreyle iliflkilerini dikkatlere sunmaktad›r.
Tevfik Efendi’nin o¤lu Vehbi Bey’in, Ahmet Cemil’in kardefli ‹kbal ile evlenmesinden sonra, ‹kbal’in ölümüne kadar olan k›s›m, üçüncü birim olarak ele al›nabilir. Burada Ahmet Cemil’in hayattan kopufl süreci anlat›lmaktad›r. Yaln›z ümitlerini de¤il, k›z kardeflini ve mücadele gücünü de kaybedecektir. Bu birimde Vehbi
Bey adeta Süleymaniye’deki küçük evin her türlü hassasiyetini alt üst eder. Eve, d›flar›dan bir müdahale söz konusudur. Yaln›z eve de¤il, Vehbi Bey, matbaaya da
müdahale eder, onu de¤ifltirir. Matbaan›n da düzeni bozulur. Bu yüzden bu birimde, çözülme, ümitsizlik ve kötümserlik varl›¤›n› hissettirir.
Son birim ise Ahmet Cemil’in ümitlerini kaybetmifl bir insan olarak hayatla mücadelede ma¤lubiyetinin ifadesine ayr›lm›flt›r. Kendisini Arabistan’da bilinmeyen
bir yere sürgüne göndermesi vard›r. Burada hâkim olan unsur kaç›flt›r.
Öyleyse eser, yap› bak›m›ndan sergüzeflt romanlar›n› düflündürmektedir. Merkezde Ahmet Cemil vard›r. Romanda anlat›lan olay ve çevreler, bu ruh haline ve
anlay›fla göre düzenlenmifltir. Ancak eserde bütünlü¤ü sa¤layan husus, yukar›da
sözünü etti¤imiz, Ahmet Cemil’in Hüseyin Nazmi’yle ve matbaa çevresindeki arkadafllar›yla kurdu¤u iliflki a¤›d›r. Zaten eserde bafltan sona Hüseyin Nazmi ile iliflkili olarak ak›fl halinde varl›¤›n› sürdüren, iç içe girmifl olaylarla karfl›laflmaktay›z.
Bunlardan ilki Hüseyin Nazmi ile Ahmet Cemil iliflkisidir. Di¤eri, Ahmet Cemil’in
matbaa çevresindeki arkadafllar›yla münasebetleridir. Bir di¤eri ailesiyle ilgili hayal
ve hassasiyetleridir. Görülüyor ki birimler bu olaylar›n zaman içerisinde de¤iflmesini dikkatlere sunan metin parçalar› durumundad›r. Zaten metnin temas› da bu birimlerin ortak paydas›n›n k›sa ve kesin ifadesidir.
Bu roman›n dikkate de¤er özelliklerinden birisi, birimlerin zaman ak›fl› içerisinde belirli bir noktada bafllay›p bitmemesi, birbirini tamamlayan ve iç içe geçmifl
olaylarla hayat›n gerçekli¤ini, okuyucuda gerçeklik duygusu uyand›racak tarzda
dile getirmesidir.
Kifliler
Mai ve Siyah’taki olaylar›n ve onlar› yaflayan flah›slar dünyas›n›n merkezinde Ahmet Cemil bulunmaktad›r. Ahmet Cemil’in çevresindeki kiflileri, ailesi ile ilgili olanlar, sanat anlay›fl› ve zevk birlikteli¤i ile ilgili olanlar, matbaa çevresi ile ilgili olanlar diye grupland›rmak yerinde olur. Olay örgüsü, sözünü etti¤imiz birimler dahilinde bu kiflilerin iliflkilerinin ifadesi olarak karfl›m›za ç›kar. O, yenili¤i temsil eden,
gazetede çal›flan bir flair hüviyeti ile karfl›m›za ç›kar. Bu yönüyle Hüseyin Nazmi
ile iliflki içerisindedir. Gazeteci olarak, Ahmet fievki’nin, Ali fiekip’in arkadafl›d›r.
Raci ile iliflkisi eski - yeni karfl›laflmas›n› ortaya koymaya hizmet eder. Ahmet Cemil hep hoflgörülüdür. Raci ise kindard›r. Ahmet Cemil’de insani de¤erlerin yüceli¤i, Raci’de ise bu de¤erlerin bulunmay›fl› dikkati çekmektedir.
Ahmet Cemil’in Hüseyin Nazmi ile iliflkisi, adeta Lamia’ya karfl› duydu¤u alaka
ile zenginleflir. Sanki Hüseyin Nazmi, böyle bir hayata, böyle bir çevreye lay›kt›r
izlenimi verilmektedir. Onun annesi ve kardefliyle ve Seher’le iliflkileri, babas›n›n
kurdu¤u aileyi sürdürme konusundaki hassasiyetinin ifadesi olarak karfl›m›za ç›kar. Denilebilir ki Ahmet Cemil, biraz da idealize edilmifl bir tip hüviyeti kazan›r.
Kifliler aras›nda Ahmet Cemil, kusursuz bir insan olarak tasvir edilip tan›t›lm›flt›r. Bu da onun eserdeki di¤er insanlara nispetle daha az inand›r›c› olmas›na sebep
olmaktad›r.
Romandaki di¤er baz› flah›slar, Ahmet Cemil ile bir iletiflime sokularak de¤erlendirilmifltir. Mesela roman›n bafllar›nda okudu¤umuz Tepebafl›’ndaki ziyafeti takip eden gün Ahmet Cemil matbaaya geldi¤inde Raci’nin çocu¤uyla karfl›lafl›r. Bu
karfl›laflma ifl hayat›nda Ahmet Cemil’i be¤enmeyen Raci’nin yaflama tarz›n›n ve aile hayat›ndaki tutars›zl›klar›n anlat›lmas›na zemin haz›rlar. Romanda Raci eskiyi
Ahmet Cemil de yeniyi temsil eder. Ahmet Cemil’in Raci ile iliflkisi ayn› bas›n organ›nda çal›flmaktan ibarettir Di¤er taraftan Ahmet fievki ve Ahmet Cemil, Beyo¤lu e¤lence yerlerinde Raci’nin halini görürler, onun periflanl›¤›n› dile getirirler. Eser
boyunca Ahmet Cemil ve Hüseyin Nazmi ile Raci’nin farkl›lklar› dikkatlere sunulur. Raci da¤›n›kt›r. Kendisini flair zannetmektedir. Yeni ile alakas› yoktur.
Ahmet Cemil ile Hüseyin Nazmi’yi ise ayn› sanat zevki ve anlay›fl›n› paylaflmalar› birlefltirir.
Mekân
Eserde Ahmet Cemil’in babas›ndan kalan Süleymaniye’deki küçük ve mütevaz› ev
huzurun mekân›d›r. Bu evde sürdürülen hayat, karfl›l›kl› anlay›fl üzerine kurulmufltur. Görevler ve sorumluluklar bellidir. Ahmet Cemil bu sorumlulu¤u adeta babas›ndan devralm›flt›r. Evini yönetecektir. Bu evle, Hüseyin Nazmi’nin oturdu¤u ev
aras›ndaki farkl›l›k, son derece önemlidir. Hüseyin Nazmi, köflkte oturmaktad›r.
Böylece iki ev aras›ndaki farkl›l›k, maddi imkân-imkâns›zl›k çat›flmas›n› düflündürmektedir. ‹fl hayat› ile ilgili mekân ise matbaad›r. Matbaa da ziyafetin verildi¤i günden, Vehbi Bey’in matbaada yetkili oldu¤u zaman dilimine kadar sorumluluklar›n›
bilen insanlar›n iliflkilerine sahne olur. Bir baflka mekân› Raci münasebeti ile tan›r›z.Bu da e¤lence muhiti olan Beyo¤lu çevresidir. Beyo¤lu çevresindeki insanlar›n
yaflama tarzlar›n›n dikkatlere sunuldu¤u bu sat›rlarda Ahmet Cemil ile Raci aras›ndaki farkl›l›k hissettirilmifltir. Denilebilir ki mekân-insan bütünleflmesine özel de¤er verilmifltir. Asl›nda bu dikkatle, Tepebafl›’ndaki gazino tasviri, o çevrede Ahmet
Cemil’in gelecek ile ilgili hayallerden söz etmesi manal›d›r.
Bütün bunlardan sonra mekân-insan iliflkisinin anlat›lmas› ve olaylar›n sebep
sonuç iliflkisiyle birbirine ba¤lanmas›, okuyucuda gerçe¤e yak›nl›k duygusu uyan-
119
120
d›racak tarzda düzenlenmifltir. Böylece eser, XIX. Yüzy›l ‹stanbul hayat›n› birçok
yönüyle edebî metnin haz›rlad›¤› imkân ölçüsünde dikkatlere sunmaktad›r.
Zaman
metinler bir anlat›c›n›n
dikkatiyle okuyucuya
ulaflt›r›l›r. Anlat›c› yazar
taraf›ndan anlat›lmak
istenen hususlar› dile
getirmek üzere yarat›lan
görünmez kahraman
durumundad›r. Görevi
anlatmakt›r. Anlat›c›y› daha
iyi kavramak için, hikâye
anlatan kiflileri düflünmek
isabetli olur. Hikâyelerde bir
anlat›c› oldu¤u gibi anlatma
esas›na ba¤l› metinlerde de
bir anlat›c› vard›r. Bu
anlat›c› bir bak›fl aç›s›ndan,
olay, kifli, zaman ve mekân›
okuyucunun dikkatlerine
sunar. Öyleyse anlat›c› ile
ilgili bir bak›fl aç›s›
bulunmaktad›r. Ana
hatlar›yla ilahi bak›fl aç›s›,
kahraman-anlat›c›n›n bak›fl
aç›s› ve gözlemci bak›fl
aç›s›ndan söz edilebilir. Bu
metin, ilahi bak›fl aç›s›ndan
hareketle yaz›lm›flt›r. ‹lahi
bak›fl aç›s›nda anlat›c›,
eserle ilgili olarak
kahramanlardan çok fazla
fley bilir. Her birinin
geçmiflini, zihinlerinden
geçirdiklerini, yaflad›klar›
olay› bilir ve anlat›r. Bu
bak›fl aç›s›yla anlatan kifli,
yazar›n dilini
kullanmaktad›r. Baflka bir
ifadeyle bu bak›fl aç›s›na
yazar-anlat›c› denilmektedir
ve “o” zamiri ile gösterilir.
“O” her fleyi bilen
anlat›c›d›r.
Eserde anlat›lan olaylar›n, Ahmet Cemil’in on dokuz yafl›nda Mirat-› fiuûn Gazetesi’ne girmesiyle bafllad›¤› bilinmektedir. On dokuz yafl›ndan önceki hayat› ve ö¤renim y›llar› birinci birimde Ahmet Cemil hakk›nda bilgi vermek amac›yla yazaranlat›c› taraf›ndan dikkatlere sunulmufltur. Eserin son k›sm›nda flu cümleleri okumaktay›z: “Befl sene evvel, hayata uzun kumral saçlar›yla, ümitle, münevver gözlerle giren Ahmet Cemil’in yerinde flimdi yanaklar› çökmüfl, dudaklar› hayat›n
matem ac›s›yla takallüs etmifl harap bir vücut...”
Öyleyse bu befl sene evvel sözüyle yirmi yafllar›ndayken Mirat-› fiuûn gazetesinde göreve bafllad›¤› dikkate al›n›rsa, eserde nakledilen olaylar befl y›l içerisinde
cereyan etmifltir. Eserde nakledilen olaylar, anlat›lan çevre ve tan›t›lan kifliler metnin yaz›ld›¤› on dokuzuncu yüzy›l sonlar› ‹stanbul’una aittir. Yani, Mai ve Siyah’taki, zaman (kurgusal zaman), yaz›ld›¤› dönemle yak›ndan ilgilidir. Dolay›s›yla bu
roman, dönemine tan›kl›k edebilen eserlerdendir.
‹lk birimde yazar-anlat›c›, hissedilir bir geri dönüflle, Ahmet Cemil’in Süleymaniye’deki küçük evde geçirdi¤i çocukluk y›llar› ve ö¤renim hayat›n›n ilk k›sm›n›
dikkatlere sunmufltur. Eseri meydana getiren yap› unsurlar› bunlardan ibarettir.
Bunlar aras›ndaki iliflki a¤› sürdürülen hayatta yaflanan ve gözlemlenen iliflki a¤›n›n mant›¤›ndan farkl› de¤ildir.
Tema
Esere Ahmet Cemil’i ön plana alarak bakt›¤›m›zda bu roman›n hayal-hakikat çat›flmas› üzerine kuruldu¤u söylenebilir. Ancak eser yaln›z Ahmet Cemil’i anlatmakla
kalmaz. sürdürülen hayat› da elefltirel gerçekçi bir dikkatle dile getirir. Hüseyin
Nazmi ile Ahmet Cemil birlikte düflünüldü¤ünde, metnin “maddî imkân-imkâns›zl›k çat›flmas›” üzerine kuruldu¤u ileri sürülebilir. Ahmet Cemil ile Raci iliflkisi Ahmet Cemil’in idealize edilmifl bir tip oldu¤unu düflündürecek cinstendir.
Matbaa çevresini merkezî mekân alarak esere bakt›¤›m›zda, metnin XIX. Yüzy›l sonlar›nda bas›n hayat›n›n problemlerini konu alan bir eser oldu¤u ileri sürülebilir.
Eserde insan baflar›s›nda maddi imkân›n son derece önemli oldu¤u dikkatlere
sunulmufltur. Kiflilerin hemen hepsinde maddi imkân aramada ve temin etmede
ortakl›k hissedilmekte ve hatta hayal-hakikat çat›flmas›n›n arkas›nda bile sözü edilen maddi imkân-imkâns›zl›k karfl›laflmas›n›n varl›¤› dikkati çekmektedir.
Dil ve Anlat›m
Mai ve Siyah, ilahi bak›fl aç›s›yla kaleme al›nm›fl bir metindir. Anlat›c› her fleyi bilmekte, kahramanlar›n birbiriyle iliflkisini, onlar›n zihinlerinden geçirdiklerini, niyetlerini ve yaln›z olduklar› bir mekânda söylediklerini nakletmektedir. Ancak, bu
metinde anlat›lanlar, sürdürülen hayattan al›narak yeni bir düzen dahilinde birlefltirilmifl unsurlard›r. Yani, eserle yaflan›lan zaman aras›ndaki mesafe -ki buna kinaye mesafesi denir- genifl de¤ildir. Bu husus, realist metinlerin karakteristik özelli¤i
olarak bilinmelidir. Çünkü okuyucu, hayalden çok gözlemlenen ve yaflan›larak ö¤renilen hususlar›n bir araya getirilmesiyle metnin olufltu¤unu zanneder.
Mai ve Siyah’ta anlat›c›, matbaa çevresi baflta olmak üzere, ‹stanbul’da ayd›nlar›n gitti¤i muhitleri, e¤lence yerlerini dikkatlere sunmakta, onlar›n birbirleriyle ilifl-
121
kilerini dile getirmektedir. Ayr›ca yaflad›klar› mekânla ruh halleri aras›ndaki iliflkiyi de ihmal etmedi¤i dikkati çekmektedir. Eserin bafllar›nda, Ahmet Cemil’in “Bilseniz, fliirin nas›l bir lisana muhtaç oldu¤unu bilseniz” cümlelerinin yer ald›¤› konuflmada söylenenle söyleyenin ruh hali de ifade edilmifltir. Ayr›ca mekân-insan
bütünleflmesine örnek olan pasajlar da hiç de az de¤ildir.
Mai ve Siyah’›n dili Edebiyat-› Cedide nesir dilini temsil eder denilmektedir; ancak flu anda elimizdeki eserin dili 1940’larda yazar› taraf›ndan sadelefltirilmifltir. Bu
y›llarda okunan Mai ve Siyah adl› kitaplar›n hepsinde bu sadeleflen eserin dili hareket noktas› al›nm›flt›r. Bu eserde bile cümlelerin uzun oldu¤u, s›fatlar›n çok kullan›ld›¤› dikkati çeker. Ayr›ca ruh hallerinin ifadesine de ayr› bir de¤er verildi¤i
SIRA S‹ZDE
hissedilmektedir.
Halit Ziya Mai ve Siyah’› dil bak›m›ndan flöyle de¤erlendirir: “Mai ve Siyah her
köfleden bak›larak didiklenmifl olan ve edebiyat tarihiyle ifltigal edenlerce (u¤raD Ü fi Ü N E L ‹ M
flanlarca) muhakeme olan eserlerden biri olmufltur. Bunun yegane sebebi bizde
roman ve lisan tekamülünün bir dönemeç noktas›na tesadüf etmifl olmas›d›r.”
S O R U ait her türlü
(Uflakl›gil, 1969, 464). Bu cümlelerle roman dilinin hayata ve insana
görünüflü ifade edebilecek zenginli¤e ve esnekli¤e kavuflmas› gerekti¤ini aç›kça
ifade eder. Divan edebiyat› diliyle roman yaz›lamayaca¤›n›, roman
somutu
D ‹ K Kdilinin
AT
ifade edebilecek özelliklere sahip olmas› gerekti¤ini dikkatlere sunar. Ayn› yaz›n›n
devam›ndan anlafl›ld›¤›na göre roman diline özgü cümle yap›s› ve anlat›m›n, TürkSIRA S‹ZDE
çenin dünyas›na bu eserle mal girdi¤i söylenmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Halit Ziya Uflakl›gil’in Mai ve Siyah adl› roman›n› Tanzimat’›n ilkAMAÇLARIMIZ
dönem
romanlar›ndan
SIRA S‹ZDE
ay›ran özelliklerden en önemlisi ne olabilir?
1
Halit Ziya’n›n edebî hayat›n› kendi kaleminden flu kitapta okuyabilirsiniz:
H. Z.,
K ‹ T AUflakl›gil,
P
(1969), K›rk Y›l, ‹stanbul, ‹nk›lap ve Aka Yay›nlar›.
S O R U
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
HAL‹T Z‹YA’NIN AfiK-I MEMNU ROMANININ
TELEV‹ZYON
ÇÖZÜMLEMES‹
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
Roman›n Özeti
‹ N T E S‹ZDE
Rdiye
N E T tan›nmakSIRA
Firdevs Han›m ile iki k›z› ‹stanbul mesirelerinde Melih Bey tak›m›
tad›r. Adnan Bey k›rk befl yafl›nda varl›kl› bir adamd›r. Nihal adl› bir k›z›, Bülent
adl› da bir o¤lu vard›r. Efli ölmüfltür, dört y›ld›r çocuklar›yla birlikte yal›s›nda yaAMAÇLARIMIZ
flamaktad›r. fiuhlu¤u ve serbestli¤i ile dikkati çeken Bihter ile evlenir. Bihter, Adnan Bey’le sahip oldu¤u maddi imkânlar sebebiyle evlili¤e raz› olur. Adnan Bey
ise Bihter’i fluhlu¤u, tavr› ve güzelli¤i sebebiyle tercih etmifltir.
Adnan
K ‹ T Böylece
A P
Bey’in yal›s›nda k›z› Nihal ile aras› aç›l›r. Fakat Nihal henüz çocuktur. Bihter bir
müddet Nihal’e kendisini kabul ettirmek ister. Ona çok iyi davran›r. Adnan Bey de
k›z› Nihal ile Bihter aras›ndaki iliflkinin iyi olmas›n› arzu etmektedir.
TELEV‹ZYON
Bu yal›da mürebbiye olarak bulunan Matmazel Courton, Nihal’le ilgilenmektedir. Nihal’in annesi ölmeden önce yal›ya al›nm›flt›r. Yal›daki hizmetliler de Nihal’i
de¤iflik duygularla sevmektedirler. Ancak Bihter kendisini kabul ettirmek ister.
‹ N T E R N E Tbir karfl›laflBöylece Nihal ile Bihter aras›nda k›skançl›k sözüyle dile getirilebilecek
ma, sözü edilen evlili¤in ilk y›llar›ndan itibaren varl›¤›n› hissettirir. Nihal, babas›n›n bir baflka kad›nla evlenmesinin ac›s› içindedir. Nihal’in küçük kardefli Bülent
de yal›n›n sesi durumundad›r.
‹ N T E RS‹ZDE
NET
SIRA
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
122
Yal›da bir de Adnan Bey’in ye¤eni Behlül vard›r. Asl›nda Bihter ile Adnan Bey
evlenmeden önce bunlar huzur içerisinde yaflamaktad›rlar. Adnan Bey’in telkini,
Bihter’in dikkatiyle Beykoz’da yap›lan seyrana (pikni¤e) kadar bu denge devam
eder. Bu seyrana kad›nlar›n dilini iyi bilen, zevk düflkünü bir Behlül de kat›l›r.
Göksu’ya yap›lan piknikte Behlül’ün, Bihter’in ablas› durumundaki Peyker’e kur
yapmas›, Bihter’in dikkatini çeker. Bihter zaten Adnan Bey’le evli olmaktan art›k
memnun de¤ildir. Maddi bak›mdan istedi¤i her fleye kavuflmufltur; ancak kad›n
olarak sevmeyi ve sevilmeyi istemektedir. Gençtir. Behlül’ün Peyker’e iltifat›n›
uzaktan izler. Göksu’da ailece yap›lan piknikten dönüflte Bihter odas›nda kendi
kendisiyle hesaplafl›r.
‹flte bu Beykoz gezisi, Adnan Bey yal›s›nda bir dönüm noktas›d›r. Kad›nlar›n
dilini bilen, tav›rlar›n› sezen Behlül ile Bihter aras›nda gizli bir iliflki bafllar. Önce
Bihter çekinir, korkar. Ama Behlül ›srar eder. Böylece bu iliflki geliflir. Bu arada
Behlül Beyo¤lu’ndaki di¤er e¤lence kad›nlar›n› tan›maktad›r.
Asl›nda Bihter ile annesi aras›nda daha bafllang›çta bir çekiflme vard›r. Melih
Bey tak›m›na iltifat eden Adnan Bey’in, kendisinden çok genç olan Bihter ile de¤il, onun annesi Firdevs Han›m’la evlenece¤i zannedilir. Ancak Adnan Bey, Bihter’i tercih etmifltir. Bu, anne ile k›z aras›nda bir çekiflmeye sebep olur. Firdevs Han›m, di¤er k›z› Peyker’in yan›nda kalmaktad›r. Ancak hastal›¤› sebebiyle Adnan
bey’in yal›s›na gitmeye karar verir. Böylece yal›da birbirini k›skanan, çekemeyen
insanlar bir arada yaflarlar.
Yal›da çal›flanlar ise Bihter’den de Firdevs Han›m’dan da pek memnun de¤ildirler. Bihter her vesile ile yal›daki baz› insanlar› uzaklaflt›r›r. Yal›da bir de Nihal’i
içten seven Beflir adl› siyahi bir hizmetli vard›r. Firdevs Han›m, kendisine mahsus
bir ifade tarz›yla Behlül ile Nihal’in evlenmesi gerekti¤ini söyler. Önce flaka ile bafllayan bu teklif, yal›da kabul görür. Behlül de art›k Bihter’den b›km›flt›r. Bihter de
Behlül ile olan iliflkisini sürdürmek ister. Firdevs Han›m’›n teflvikiyle Adnan Bey
Nihal’i adadaki halas›n›n yan›na gönderir. Behlül de gidecektir. Çünkü bunlar›n
niflanlanmas› uygun görülmüfltür. Yal›da bir akflam çamlar aras›nda Behlül, Nihal’i kendisiyle evlenmeye ikna eder. Behlül, Nihal’e karfl› duygular›nda son derece samimidir. Bu evlenme iflini Firdevs Han›m ortaya ç›karm›flt›r. Bihter bu yüzden annesine k›zar; çünkü aflk›n› elinden alm›flt›r. Annesini tehdit eder. Anne k›z
aras›nda ileri derecede münakafla olur. Firdevs Han›m, Ada’da olan Behlül’e Nihal’in kardefli Bülent ile çok k›sa bir mektup gönderir. Mektupta, “Her fleyi itiraf etti” cümlesi yaz›l›d›r. Behlül bunun ne anlama geldi¤ini anlar. Bihter’in annesine
kendisiyle olan iliflkisini nakletti¤ini anlar.
Behlül yal›ya döner. Nihal flüphelenir. Behlül, Bihter’i ikna etmeyi düflünür.
Çünkü herkes kaybedecektir. Ancak Nihal’i seven Beflir her fleyi bilmektedir. Adnan
Bey’e olup biteni söyler. Bu arada Bihter olaylar›n ak›fl›n› kavram›flt›r. Adnan
Bey’in odas›ndan tabancay› al›r. Kendisine hakaret edilmeden intihar etmeyi düflünür. Adnan Bey, Bihter’in bulundu¤u odan›n kap›s›n› zorlar ve Bihter tabancayla kendisini öldürür. Behlül kaçar, Nihal de hayalleri y›k›lm›fl olarak yine eskisi gibi babas› ile birlikte, hayat›n› sürdürmeye devam eder.
Zihniyet
Aflk-› Memnu hakk›nda birçok fley söylenmifltir, söylenecektir de. Çünkü edebiyat›m›zda roman tarz›n›n yerleflmesinde büyük rolü olan bir eserdir. Dönemin
yüksek zümresinin aflk hayat›n› anlatan bir eser oldu¤unu, birbirine denk olmayan insanlar›n evlili¤inden ortaya ç›kan trajediyi dile getirdi¤ini ifade edenler
123
vard›r. Ancak eserde as›l olan kendi bafl›na hareket edebilen, kendi duygular›,
arzular› ve istekleriyle hayat›n› düzenleyen insanlar›n dar bir mekânda yaflad›klar› anda farkl›l›klar›yla hayat› nas›l flekillendireceklerini ortaya koymas›d›r. “Aflk› Memnu topluma de¤il, bireye ve bireyler aras› iliflkiye dönük romanlardand›r”
(Moran, 1998, 70).
Cidden romanda farkl› seviyede ve yarat›l›flta bireylerin ayn› mekânda sürdürdükleri hayat›n sebep olabilece¤i hususlar ortaya konmufltur. ‹nsanlar aras› iliflkiyi,
bireylerin kiflilikleri belirler düflüncesi eserin hareket noktas› durumundad›r. Öyleyse zihniyet, toplum içinde bireyin önemini ve de¤erini esas alan bir zevk ve anlay›fl› ifade eder. Bu, realist edebiyat›n vazgeçemedi¤i, gözden uzak tutamad›¤› bir husustur. Art›k toplum ad›na konuflan veya kendisini topluma adayan kifliler de¤il; hayat›n› yaflayan bireylerin sanat eserlerinde ifllenebilece¤i dikkatlere sunulmufltur.
Yap›
Olay Örgüsü
Roman, 22 ayr› bölüm halinde yaz›lm›flt›r. Bu bölümlerin her birine bir birim gözüyle bakmak aldanmam›za sebep olur. Çünkü baz› bölümler daha önceki bölümlerde tan›t›lan kiflilerin ruh hallerini ifadeyle vazifelidir. Bu da eserdeki yap›n›n, al›fl›lm›fl›n s›n›rlar›n› zorlad›¤›n› düflündürür Bu bölümleri afla¤›da dört birimde toplamak mümkün görünmektedir.
Birimleri belirlemek için önce eserin her bölümünde neler anlat›ld›¤›ndan k›saca söz etmeye ihtiyaç vard›r:
‹lk bölümde Melih Bey tak›m› içinde Bihter tan›t›l›r. ‹kinci bölümde, Adnan
Bey’in eflinin ölümü, çocuklar› ve yal›daki hizmetlilerle birlikte sürdürdü¤ü hayat
dile getirilir. Her iki bölümde Bihter’in Adnan Bey’e ve Adnan Bey’in Bihter’e ilgisi dikkatlere sunulur. Üçüncü bölümde Adnan Bey Bihter ile evlenmeden önce,
yal›da yaflayan insanlar›n huzur içinde yaflad›klar› dile getirilir. Ayn› bölümlerde
Adnan Bey’in evlilik haz›rl›klar›n›n da yürütüldü¤ü anlat›l›r. Dördüncü bölüm aile
saadetini ifade eden sat›rlarla bafllar; Bihter’in gelifli sebebiyle oda haz›rl›¤›, dü¤ün
töreninde yal›dan uzak olmalar› düflüncesiyle Nihal ile Bülent’in adaya gönderilifli
hikâye edilir. Bu hal, Nihal’in babas›na içten içe k›r›lmas›na ve gelecek olan han›ma karfl› kin duymaya bafllamas›na sebep olur. Roman›n bu k›sm›nda evlilik sebebiyle evde yap›lan de¤iflikliklerden de söz edilir. Beflinci bölümde Bihter’in yal›ya
gelifli sebebiyle Nihal’deki de¤iflme, yani k›skançl›klar ve küskünlükler dile getirilir. Adnan Bey’in bunlar› fark etti¤i belirtilir. Nihal-Bihter karfl›laflmas›, Bihter’in Nihal’i sevmek ve kendisine ba¤lamak için gayretleri anlat›l›r. Bihter evin düzenini
de¤ifltirmek istemektedir; ancak Nihal’e hofl görünmek, onu kendisine ba¤lamak
da ister. Nihal’in çarflaf giyme zaman› gelmifltir. Bundan yararlanarak Bihter, Nihal’e iltifat eder. Bu arada alt›nc› bölümde yal›n›n devaml› misafirlerinden olan Adnan Bey’in kardeflinin çocu¤u olan Behlül’ün, aflk ve kad›n hakk›ndaki düflünceleri kendi kendine konuflmalar› nakledilerek ifade edilmektedir.
Buraya kadar olan k›s›mda, Adnan Bey’in ilk eflinin ölümüyle bozulan aile düzenine ilave edilen Bihter’in, yeni hayat›na al›flmas› anlat›lmaktad›r denilebilir. Bihter elde etmek istedi¤i zenginliklere kavuflmufltur. Nihal ile Bihter aras›nda uyuflmadan söz etmek mümkün de¤ildir. Bihter hâkim olmak istemekte; Nihal ise babas›n› herkesten -özellikle Bihter’den- k›skanmaktad›r. Bu k›skançl›k, roman›n ilk
bölümlerinde Bihter’in toleransl› tavr› ve efline sayg›s› sebebiyle ortaya ç›kmaz.
Eserin sözü edilen k›s›mlar›nda Behlül, evde her yerde görünmektedir. Herkesle
metinlerde birimlerin,
genellikle bir olay çevresinde
bir araya gelen unsurlardan
olufltu¤u söylenebilir. Bu
birimler, kendi içinde anlam
ve yap› bak›m›ndan bir
bütün manzaras› arz ederler.
Olay örgüsü de bu birimlerin
bir düzen dahilinde
birleflmesiyle gerçekleflir.
124
Edebiyat-› Cedide romanlar›
Frans›z realist yazarlar›n›n
eserlerinden genifl ölçüde
yararlanarak kaleme
al›nm›flt›r. Ancak bir kopya
söz konusu de¤ildir.
Edebiyatta tesir son derece
do¤ald›r. Flaubert, Stendhal,
Concourt Kardefller gibi
yazarlar›n kulland›klar›
teknik, bak›fl tarzlar›,
Türkçenin dünyas›na
tafl›nm›flt›r. Bu bir bak›ma
modern edebiyata has
dikkat, duyarl›l›k ve
anlat›m›n Türkçenin
dünyas›na tafl›nmas›
demektir. Böylece Türkçe,
kendi kainat›nda yeni bir
anlat›m formu kazan›r ve
romana has anlat›m tarz›n›
ve formunu kendi flartlar›
içerisinde oluflturur. Bu
bak›mdan Edebiyat-› Cedide
romanlar› bir dönüflümü
aç›kça ifade ederler.
farkl› bir üslup ve tav›rla konuflmaktad›r. Bu genç insan Nihal ile flakalaflmakta ve
kad›nlarla bulunmaktan ayr› bir zevk almaktad›r. Yedinci bölümde, dü¤ünden bir
y›l sonra gerçekleflen Göksu’deki ziyafet anlat›lmaktad›r. Bu bölüm, eser içinde ayr› bir öneme sahiptir. Romandaki birimler Göksu’daki ziyafetten önce ve sonra olmak üzere iki grupta ele al›nabilir. Yani roman›n yap›s›nda sözü edilen ziyafet bir
de¤iflme noktas›d›r.
Bu ziyafette Firdevs Han›m, Peyker, Adnan Bey, Nihat Bey, Nihal bir araya gelirler. Ayr›ca Nihal ile Matmazel Courton da bulunmaktad›r. Behlül’ün Peyker’e
yaklaflma gayretleri, bunu Bihter’in uzaktan görmesi, Nihal’in yal›da gerçekleflen
de¤iflikliklere karfl› oluflu, Bihter ile iliflkilerinin zay›flamas› hep bu Göksu ziyafetinden sonra varl›klar›n› kuvvetle hissettirecektir.
Sekizinci bölümde zaten Göksu dönüflü Bihter odas›nda kendi kendisine “muhabbet de¤il, aflk” istedi¤ini söyler. Üvey anal›kla savaflaca¤› yolunda karar al›r.
Bihter “sevmek, sevmek” istedi¤ini kendi kendisine dile getirir. Böylece elde etti¤iyle yetinmeyen bir Bihter karfl›m›za ç›kar. O, baflka fleyler istemektedir. Bu, bize
Madam Bovary’nin Emma’s›n› düflündürür. Elde etti¤i ile yetinmeyen Bihter, birey
olarak kendisini gerçeklefltirir; ancak hem kendi sonunu hem de eserin sonunu
haz›rlar. Nihal de yal›n›n düzeninden memnun de¤ildir.
Adnan Bey Bihter’in arzusuna uyarak yal›dan baz› insanlar›n ayr›lmas›na sebebiyet verdi¤i için Nihal, babas›na k›rg›nd›r. Mürebbiyesine aç›lmakta, onunla konuflarak rahatlamaktad›r.
Bihter-Behlül yak›nlaflmas›, Behlül’ün Beyo¤lu’na gelen sanatkâr kad›nlar›n k›yafetlerini yengesine göstermesiyle bafllar. Behlül ile yengesi aras›ndaki sohbet, biraz da Bihter’in iste¤iyle, ilk dokunmayla farkl› bir mahiyet kazan›r. Zaten Bihter,
“Behlül Bey, benim flekerimi yine unuttunuz mu?” cümlesiyle bu iliflkiyle sonuçlanacak konuflmay› bafllatm›flt›r. Zaman aral›k ay›d›r. Kar ya¤maktad›r. Büyük odada bafllayan bu konuflma az önce söyledi¤imiz gibi Behlül’ün tiyatro k›yafetlerine
merakl› oldu¤unu göstermek için kad›n resimlerini Bihter’in önüne sermesiyle devam eder. Konuflma esnas›nda Behlül’ün eli, Bihter’in dizine düflmüfltür. Böylece
aflk arayan Bihter ile kad›n avc›s› ve bu alanda tecrübeli Behlül aras›nda bir iliflki
bafllar.
On birinci bölümde Behlül bu iliflkiyi de¤erlendirir. Tan›d›¤› kad›nlar› hat›rlar,
yaflad›klar›n› nakletmek arzusundad›r. Ancak Behlül, Adnan Bey’le iliflkisi sebebiyle bir huzursuzluk da duymaktad›r. K›sa da olsa bir an Adnan Bey karfl›s›nda sorumluluk hissetti¤ini hat›rlar.
On ikinci bölümde Bihter, Behlül ile iliflkisini kendice de¤erlendirir. Firdevs
Han›m’›n k›z› oldu¤unu hat›rlar. Eserin bafl›nda Melih Bey tak›m› tan›t›l›rken, Firdevs Han›m’›n efline ihanet etti¤i ifade edilmifltir. Bihter de kendisinin annesine
benzemek istemedi¤ini dile getirmifltir. Kiflisel arzu ve istekle biyolojik olan›n Bihter’de çat›flmas›, eserin bu k›sm›nda sergilenmektedir. Zira Bihter halinden memnun de¤ildir, ac› duymaktad›r; yapt›¤› iflten kaçmak istemektedir. ‹flte burada, tereddütler içinde, kad›n olarak kendi cinsiyetinin gere¤ini yerine getiren birey hüviyetiyle Bihter karfl›m›za ç›kar.
On üçüncü bölümde Nihal’in ailesi ile birlikte gitti¤i yak›nlar›ndan birinin dü¤ününde gördü¤ü izlenimleri anlatmas› dikkat çeker. Bu, Nihal’in nas›l bir genç k›z
oldu¤unu ifade etmesi bak›m›ndan önemlidir. Ayr›ca Nihal’in geleneksel evlenme
tarz›na karfl› oldu¤unu ifade etme f›rsat› bulmas› da göz ard› edilmemelidir. Bu Nihal’in yeni ve farkl› bir genç k›z modeli oldu¤unu ortaya koymas› bak›m›ndan
önemlidir.
On dördüncü bölümde Firdevs Han›m yal›ya gelir. Böylece Bihter ile Nihal aras›ndaki iliflkiler daha da gerilir. Herkes kendince hareket etmektedir. Behlül de
bunlar› yorumlar.
On beflinci bölüm son derece ilginçtir. Behlül, Nihal’in çald›¤› piyanoyu dinler.
Bu piyanoda duyduklar›yla yaflad›klar›n› hat›rlar. Aflklar›n› düflünür. Ses ile hat›ran›n birleflmesi son derece dikkate de¤erdir.
On alt›nc› bölüm, Adnan Bey’in kendi kendisini de¤erlendirilmesine ayr›lm›flt›r. Çünkü k›z› huzursuzdur. Bihter her an Nihal’e iltifat eden, ona yak›nl›k duyan
yal› halk›ndan birini göndermektedir. Adnan Bey, eski eflinin hayali, Nihal ve Bihter aras›nda kal›r. Bihter, kendi kendisini de¤erlendirir. Behlül ile olan iliflkisini düflünür, yorumlar. Kendi ç›kmaz›n› bütün trajedisiyle yaflamaktad›r. Zira art›k Behlül, ondan uzaklaflmak üzeredir. Böyle bir anda Behlül, Beyo¤lu’nda üç gece yaflar. Farkl› kad›nlarla birlikte olur. Firdevs Han›m Adnan Bey’e Nihal ile Behlül’ün
evlenmesinin isabetli olaca¤›n› söyler.
On sekizinci bölümde Nihal ile Behlül’ün izdivac›na Bihter’in neden ve nas›l
karfl› koydu¤u dile getirilir. Görülüyor ki her bölümde olay anlat›lmas›ndan çok,
küçük olaylar çevresinde aile içerisindeki insanlar›n ruh halleri anlat›lmaktad›r. Bu
evlenme meselesi Nihal ile Behlül’ün birlikte Büyük Ada’daki halan›n yan›na gönderilmesine zemin haz›rlar. Nihal ile Behlül aras›ndaki iliflki samimi bir aflka dönüflür. Nihal, Behlül’e inanm›flt›r; ancak Nihal’i samimi olarak seven Beflir, hastad›r.
Nihal’in ba¤l› oldu¤u insanlardan birisi de mürebbiyesi Matmazel Courton’dur.
Ona mektup yazar. Nihal son derece mutludur. Zira, Behlül’e inanm›flt›r. Firdevs
Han›m’›n Bihter’in tehdidi alt›nda Behlül ile Nihal’in evlili¤ini önlemek üzere Bülent ile adadaki Behlül’e gönderdi¤i mektup, eserin sonunu haz›rlar. Eserin bu k›sm›na ayr› bir birim nazar›yla bakmak do¤ru olur.
Gelen kâ¤›d› Behlül düflürür. Nihal onu görür. Nihal, bu kâ¤›tta yaz›l› olanlar›
de¤erlendirir. Yal›ya döner. Nihal’in bu merhaledeki ruh hali son derece önemlidir.
Bundan sonras› 22. Bölümde anlat›lmaktad›r. Burada Nihal, Behlül’ün Bihter ile
iliflkisini sürdürdü¤ü kanaatine ulafl›r ve bay›l›r. Bunun üzerine Beflir her fleyi Adnan Bey’e söyler. Bunlar› sezen Bihter de Adnan Bey’in odas›nda bulunan küçük
bir tabancayla intihar eder.
Bu bölümlerden oluflan eseri dört birime ay›rmak yerinde olur. Bunlar›n ilki
Adnan Bey ile Bihter’in evlenmesi etraf›nda birleflen bölümlerdir. ‹kincisi Adnan
Bey’in yal›s›nda Bihter’in kendisini kabul ettirme gayretiyle Nihal’le uzlaflmas›, yal› halk›yla uyum içerisinde olmaya gayret etmesini ifade eden bölümlerden oluflur.
Üçüncü birim Göksu’da gerçeklefltirilen piknik etraf›nda birleflen bölümlerden
oluflmaktad›r. Bu birim bir dönüm noktas›d›r. Zira Bihter ile Behlül aflk›, bu aflk›n
neticeleri; aflk etraf›nda Bihter ve Behlül’ün ruh hallerinin anlat›lmas›, iç dünyalar›n›n dile getirilmesi, Adnan Bey’in varl›¤›n›n bunlar üzerindeki tesiri, birlikte bir
birime vücut verir. Bir baflka birim, Behlül ile Nihal’in evlendirilme düflüncesi etraf›nda oluflan bölümleri ihtiva eder. Son birim ise bu evlili¤i bir türlü hazmedemeyen Bihter’in gizli ve yasak aflk› ortaya ç›karacak tedbirsizliklere düflmesi, sonuç
olarak da kendisini öldürmesini anlatmaya ayr›lm›flt›r. Bu da eserin sonudur.
Bu dört birim aras›nda nas›l bir iliflki vard›r? Hiç flüphesiz bu birimler kronolojik
bir s›ra takip ederler. Ancak bölümlerde dile getirilen hadiselerin gerçekleflti¤i zaman
dilimleri ele al›nm›fl, geri kalan k›s›mlar okuyucunun sezgisine b›rak›lm›flt›r. Yani, tarihte oldu¤u gibi her fley anlat›lmaz. Romanda verilmek istenen mesaja, uyand›r›lmak
istenen estetik endifleye göre bir seçimin gerçekleflti¤i gözden uzak tutulmamal›d›r.
Bu seçimin merkezinde kurmaca metinde dikkatlere sunulmak istenen yap›y› olufltur-
125
126
ma gayesi vard›r. Bu da gücünü realist roman anlay›fl›ndan almaktad›r. Her birimin bu
kurmaca dünyada ayr› bir ifllevi oldu¤u hat›rdan ç›kar›lmamal›d›r. Bu ifllevler aç›kt›r.
‹lk birimdeki karfl›laflma ve evlenme olmasa, Adnan Bey ailesi yal›da huzur içinde yaflayacakt›r. Firdevs Han›m tak›m›n›n Adnan Bey yal›s›na s›zmas› bu evlilikle gerçekleflir. Eser bafltan sona bu evlili¤in yal›da sebep oldu¤u farkl› halleri anlatan bölümlerden oluflmufltur denilebilir. Zaten roman bafllang›çtaki huzur haline dönüflle biter.
Roman› yap› bak›m›ndan çözümlerken kiflileri merkez alarak bu birimleri de¤erlendirmek mümkündür. Bunun için bu birimler Adnan Bey’in varl›¤› hareket
noktas› al›nd›¤›nda ayr› bir de¤er kazan›rlar. Eser, yafll› bir adam›n uygun olmayan
evlili¤inin hikâyesine dönüflür. Bihter aç›s›ndan bu birimler de¤erlendirildi¤inde,
elde etti¤iyle yetinmeyen bir kad›n tipinin hazin hikâyesi ile karfl›lafl›r›z. Nihal aç›s›ndan bu birimler de¤erlendirildi¤inde k›skanç ve babas›na düflkün bir genç k›z›n
ailesi ve düflüncesi aras›ndaki çeliflkiyi anlatan bir eser haline dönüflür. Behlül’ü ihmal etmemek gerekir. Behlül dünyevi zevklere düflkün yeni bir tiptir. Bu tipin nas›l olufltu¤u romanda bafltan sona ifade edilmifltir. Görülüyor ki roman tek hatl› bir
eser de¤ildir. Roman›n yap›s› bu çizgilerin iç içe girerek sözü edilen birimlere vücut vermesi sonucu oluflmufltur.
Kifliler
Yap›da söyledi¤imiz gibi kiflileri Bihter ve Nihal çevresinde birleflenler olmak üzere iki gruba ay›rmak ve bunlar aras›ndaki iliflkilerde yüklendikleri ifllevlere göre
de¤erlendirmek isabetli olur. Olay örgüsünün oluflmas›nda bu kiflilerin yüklendikleri roller, temsil ettikleri de¤erler, ifade ettikleri insani özellikler, eserin gerçeklikle iliflkisini sa¤lamaktad›r. Bu gerçeklik, sanat›n dünyas›nda okuyucu taraf›ndan
her an yorumlanarak zenginleflip gelifltirilecek bir gerçekliktir. Yani yoruma aç›kt›r. Gayesi ise bir gerçekli¤i anlatmak de¤il; insani özellikler üzerine kurulan yap›da okuyucuyu düflündürmek, ona sanat eserine has zevki tatt›rmakt›r. Bunlar›, dönemin tarihî bir malzemesi olarak düflünmek ayr› bir ifltir.
Bir kad›n›n, birey olarak kendisini duygular›yla ifade etmesi, kad›nl›¤a ait istek
ve arzular›n› dile getirmesi, edebiyat›m›zda ilk defa Bihter vas›tas›yla idrak edilmifltir. Bir baflka söyleyiflle Bihterin romandaki fonksiyonu, kad›n›n kendi cinsiyetiyle
varl›¤›n› ifade etmesidir. Bihter, Behlül, Nihal birlikte XIX. Yüzy›l sonlar›nda en
az›ndan hayat›m›z›n bir kesiminde farkl› bir yaflama tarz›n›n temsilcileri olarak karfl›m›za ç›karlar. Adnan Bey ve Firdevs Han›m etraf›ndaki kifliler bu de¤iflime zemin
haz›rlamas›yla de¤erlendirilmektedir. Bunlar›n yaflad›klar› mekân›n da realist terbiyeye uygun tarzda tan›t›lmas› gözden uzak tutulmamal›d›r. Olay, mekân ve ruh tahlillerinin kifliler çevresinde ve kifliler ile bütünlefltirilerek anlat›lmas›nda gösterilen
ustal›k, eserin edebiyat›m›zda farkl› bir de¤er kazanmas›na zemin haz›rlam›flt›r.
Mekân
Romanda mekân, farkl› özellikler tafl›yan tiplerin dar bir alanda bir araya getirilmesine uygun bir yer olan yal›d›r. Bu bireylerin kendi hayatlar›n› kendi istekleri do¤rultusunda sürdürmeleri, çat›flmalar›n, karfl›laflmalar›n oluflmas›na, ruh hallerinin anlat›lmas›na zemin haz›rlar. Ayr›ca mekân›n, dönemin yüksek zümresinin hayat olaylar›na imkân verecek bir yer oldu¤unu da belirtmek gerekir. Mekân-insan ve olay bütünleflmesi, edebî eserin realist bir dikkatle kaleme al›nmas›n›n sonucu olarak de¤erlendirilebilir. Tesadüfe yer yoktur. Her fley, hayat› düzenleyen varl›¤› hissedilen fakat aç›klanamayan kanunlar çevresinde gerçekleflir. Bunun için de metin, okuyucuda gerçeklik duygusu uyand›r›r. Roman bu yönüyle de son derece önemlidir.
127
Zaman
Romanda yer yer zamandan söz edilen kelime ve kelime gruplar›yla karfl›laflmaktay›z. Ancak eserin zaman› Adnan Bey ile Bihter’in karfl›laflmas› ile Bihter’in intihar› aras›nda geçen süredir. Bunun takvim ve saatle ifadesi eseri dondurur. Romandaki zaman takvim ve saatle ölçülen zamandan çok, olaylar›n gerçekleflti¤i mekân ve yerde
yaflanan zamand›r. Sanki yazar bu zaman› dondurmamak için özel gayret göstermifltir. Birimler aras›ndaki iliflkinin kronolojik olmas› yer yer hat›ra ve izlenimlerin ifadesine baflvurulmas›, zamanda geriye dönüfl olarak düflünülmemelidir. O andaki hat›ra
ve izlenimin anlat›lan insan›n perspektifinden dile getirilmesidir. Az önce de ifade
edildi¤i gibi bu iki vaka aras›ndaki zaman diliminde yafland›¤› düflünülen olaylar, birbirleriyle iliflkisi dikkate al›narak art arda anlat›lm›flt›r. Böylece dünyevi zamandan hareketle kurmacaya has bir zaman oluflumunun varl›¤›ndan söz etmek mümkündür.
Tema
Eserin temas›n› araflt›r›rken yukar›daki birimlerin ortak paydas›na bak›lmal›d›r. Bu
tema, olay örgüsü münasebetiyle söyledi¤imiz kiflilerden hareketle dile getirildi¤inde yaln›zca roman kahramanlar›n›n biri çerçevesinde belirlenmifl olur. Oysa bunlar›n ortak özelli¤i birey olarak psikolojik olanla sosyolojik olan›n karfl› karfl›ya gelmesinde aranmal›d›r. Bihter, Adnan Bey’in efli olarak hayat›n› sürdürmeye gayret ederken, sosyal bask›n›n tesiri alt›ndad›r. Ancak Bihter, ruhî özelliklerinin gerektirdi¤i gibi hareket etti¤inde, ortaya romanda anlat›lan çat›flmalar ç›kar. Bu yaln›zca Bihter’in
problemi de¤ildir. Nihal de böyledir. Nihal, babas›n›n evlenmesine akli olarak evet
demifltir. Yine de bu k›skançl›¤›n› engelleyemez. Onda da sosyal olanla psikolojik
olan›n karfl› karfl›ya geldi¤ini görürüz. Adnan Bey’i de bu cümlede ifade edilen hususun d›fl›nda düflünemeyiz. O, çocuklar›n› seven, aile düzenini
devam
SIRA
S‹ZDEettirmek isteyen biridir. Bir taraftan Bihter gibi güzel bir han›mla evlenmeyi de istemektedir.
Zaten romanda her türlü çat›flman›n temelinde de bu istek vard›r. Bunlar aras›nda
Behlül’de de bu sözünü etti¤imiz bireysel olanla sosyolojik olan›n karfl› karfl›ya geliflini, farkl› boyutlarda görmekteyiz. Öyleyse metnin temas›, toplum içinde yaflayan
S O R U
her insan›n karfl›laflt›¤› “bireysel olanla sosyolojik olan›n çat›flmas›”d›r.
Dil ve Anlat›m
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Mai ve Siyah’taki dil ve anlat›m özelliklerinin devam etti¤ini, orada varl›¤›ndan söz
etti¤imiz roman dilinin gelifltirilerek Aflk-› Memnu’da kullan›ld›¤›n› söylemek mümSIRA S‹ZDE
kündür.
SIRA S‹ZDE
Aflk-› Memnu’nun temas›n› hat›rlay›n›z. Türk Edebiyat›’nda bu temada
önce eser yaSIRAdaha
S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
z›l›p yaz›lmad›¤›n› araflt›r›n›z.
2
D Ü fi Ü N E L Türk
‹M
Türk roman›n›n geliflimi konusunda flu eseri okuyabilirsiniz: Robert,
Roman›,
K ‹Finn,
T A P
Bilgi Yay›nevi, Ankara, 1984.
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
D‹KKAT
Roman›n Özeti
‹ N T E erkektir.
RS‹ZDE
NET
SIRA
Roman›n birinci derece kahramanlar›ndan Suat kad›n, Süreyya
Bunlar
befl y›ldan beri evlidirler. Yaz mevsiminin bafl›nda Süreyya, yaflad›klar› ba¤ evinde
bunal›r ve denizi çok sevdi¤i için Bo¤aziçi’ne gitmek ister. Ancak Süreyya’n›n Bo-
K ‹ T A P
K ‹ T A P
S O R U
MEHMET RAUF’UN EYLÜL ROMANININT E L E V ‹ Z Y O N
ÇÖZÜMLEMES‹
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
128
¤aziçi’nde yal› kiralamak için paras› yoktur. Kocas›n› mutlu etmek isteyen Suat,
Bo¤aziçi’nde yal› kiralamak için babas›ndan para ister. Böylece Suat ve Süreyya,
Bo¤aziçi’nde Yenimahalle civar›nda bir yal› kiralay›p oraya yerleflirler. Suat, evin
günlük iflleriyle ilgilenirken Süreyya da sandalla denize aç›l›r, bal›k tutar. Bu arada Süreyya’n›n halas›n›n o¤lu Necip, Beyo¤lu’nun kalabal›¤›ndan bunald›¤› zamanlarda Bo¤aziçi’ne gelerek Suat ve Süreyya’n›n misafiri olur. Necip’in geldi¤i
günlerde hep birlikte gezintiye ç›karlar, do¤a güzellikleri hakk›nda konuflurlar. Necip ve Suat müzikten hofllan›rlar. Süreyya’n›n denize aç›ld›¤› günlerde Suat’la Necip müzik üzerine konuflurlar. Suat piyano çalar, Necip de dinler. Necip’in, kad›nlarla yaflad›¤› iliflkilerde mutlu olamad›¤› için onlar hakk›ndaki görüflleri olumlu
de¤ildir. Suat’› tan›y›p onun kocas›n› mutlu etmek için her fleyi yapt›¤›n› gözlemledikçe Suat’la Süreyya’y› k›skan›r ve evlenmek ister. Hatta zamanla evlenmek istedi¤i kad›n›n Suat oldu¤unu anlar ve ona âfl›k olur. Ancak bu aflk›n imkâns›zl›¤› ortadad›r. Suat’tan kaçmak isteyen Necip, Bo¤aziçi’ne eskisi gibi s›kça u¤ramaz. Bir
gün Necip’in tifoya yakaland›¤›n› ve ba¤ evinde hasta yatt›¤›n› ö¤renen Suat, onu
ziyarete gitti¤inde Necip’in yast›¤›n›n alt›nda kaybolan eldivenini görür. Necip, Suat’›n varl›¤›n› her zaman yan›nda hissetmek istedi¤i için bu eldiveni gizlice alm›flt›r. Necip, hastal›¤›n›n nekahet dönemini yal›da misafir olarak geçirir. Necip’le Suat aras›ndaki yak›nlaflma bu günlerde artar. Necip bir gün dayanamaz ve Suat’a
aflk›n› itiraf eder. O günden sonra z›t duygular içinde bocalayan Necip ve Suat,
duygular› ve vicdanlar› aras›nda s›k›fl›p kal›rlar. Süreyya’n›n varl›¤›, onlar›n aflklar›n› yaflamas›na engeldir ve her ikisi de Süreyya’ya ihanet etmek istemez.
Yaz sonunda Suat ve Süreyya, yal›dan ayr›l›p ‹stanbul’daki kona¤a dönerler.
Konakta Süreyya’n›n annesi, babas›, k›z kardefli Hacer ve onun kocas› Fatin vard›r. Necip ve Suat konakta yal›da oldu¤u gibi yaln›z kalamazlar. Hatta Hacer, kona¤a geldi¤i zamanlarda Necip’i bir an olsun yaln›z b›rakmaz, sürekli onunla ilgilenir. Hacer’in bu tav›rlar› ve Suat’la Necip aras›nda bir yak›nlaflma olabilece¤ine dair imalarda bulunmas› Suat’› huzursuz eder. Ayr›ca Suat, evdekilerin durumu anlayacaklar›ndan korkarak Necip’e ilgi göstermez. Suat’›n kendisini sevmedi¤ini düflünen ve ac› içinde k›vranan Necip, teselliyi Beyo¤lu’nun içkili-kad›nl›
e¤lence âlemlerinde arar.
Konakta yaln›z kald›klar› bir gün Necip, bütün duygular›n› aç›kça dile getirir.
Suat’›n sözlerinden onun da kendisini sevdi¤ini anlar. Ancak bu aflk, gizli kalmaya mahkûmdur. ‹ki âfl›k bu aflk›n sadece bak›fllarda ve kalplerde yaflamas› gerekti¤ine karar verirler ve a¤layarak birbirlerine veda ederler.
Sonunda kona¤›n alevler içinde yand›¤› bir gün, içeride kalan Suat’› kurtarmak için atefllerin aras›na dalan Necip, sevdi¤i kad›na gerçek hayatta kavuflamasa bile ölümde kavuflmufl olur.
Zihniyet
Edebiyat-› Cedide roman›n›n Halit Ziya’dan sonra, en baflar›l› temsilcisi olan Mehmet Rauf’un 1900 y›l›nda yay›mlanan roman› Eylül, Servet-i Fünûn’un Edebiyat-›
Cedide’nin) sanat› anlay›fl›n› yans›tan önemli eserlerden biridir. Romanda sözü edilen üç kifli aras›ndaki iliflki anlat›lmaktad›r. Bunlardan Suat ile Süreyya evlidirler.
Ancak zevk bak›m›ndan uyuflmazlar. Necip, Süreyya’n›n hem dostu hem de akrabas›d›r. Necip ile Suat kültür ve zevk bak›m›ndan uyuflmaktad›rlar, ayr›ca kalbî
duygularla birbirine ba¤l›d›rlar. Bu iliflki a¤› içerisinde olaydan ziyade kahramanlar›n›n psikolojik durumlar› anlat›lmaktad›r. Bu yüzden Eylül roman›, psikolojik ya
da ruh çözümlemesi roman› olarak adland›r›lmaktad›r.
Romanda Necip, Suat ve Süreyya Edebiyat-› Cedide romanlar›nda yer alan pek
çok karakter gibi iç s›k›nt›s› duyan, umutsuz, karamsar kiflilerdir. Kahramanlar›n yaflad›¤› bu iç s›k›nt›s›n›n, felsefi bir derinli¤i oldu¤u söylenemez, Bu huzursuzluk, sadece kiflisel kayg›lar›n ifadesidir. Karakterlerin yaflad›klar› ›st›raplar ve hayal k›r›kl›klar› afl›r› hassas ve duygusal olmalar›ndan kaynaklan›r. Hayat› ve do¤ay› bir estetin gözüyle inceleyen bu karakterler, eserin gerçekçi yap›s›yla z›tl›k teflkil edecek
kadar romantiktirler. Zira Süreyya’n›n hayattaki en büyük kayg›s› deniz kenar›ndaki bir yal›da oturmakt›r, Suat’›n tek kayg›s› da kocas›n› mutlu etmektir. Do¤ay› yaflayan bir varl›k olarak alg›layan bu üç insan, do¤a güzellikleri karfl›s›nda büyük bir
haz duyarlar. Öyleyse denilebilir ki Eylül roman›nda Osmanl›’n›n gücünü yitirdi¤i,
imparatorlu¤u oluflturan sistem ve de¤erlerin çözülmeye u¤rad›¤› bir dönemde
yüksek zümreden gelen insanlar›n sadece ferdî kayg›larla meflgul olmalar›ndan
kaynaklanan bir zihniyet söz konusudur. Roman›n merkezî mekân›n›n ev olmas› da
roman karakterlerinin d›fl dünyayla bütün iliflkilerini kestiklerini düflündürmektedir.
Necip ve Süreyya, Osmanl›’n›n Bat› medeniyetiyle yak›nlaflmaya bafllad›¤› Tanzimat
devrinde ortaya ç›kan mirasyedi tiplerinin devam› niteli¤inde düflünülebilir. Romanda Süreyya’n›n kalemde çal›flt›¤› belirtilse de Süreyya, olay zaman› boyunca kaleme
u¤ramaz. Yazar, Necip’in nas›l geçindi¤ini de belirtmemifltir.
Mehmet Rauf, “ilk eserim son üstad›ma” diyerek Eylül’ü Halid Ziya’ya adam›flt›r. Halit Ziya vas›tas›yla edebiyat ortam›na giren Mehmet Rauf, hikâye ve roman
üzerine yazd›¤› teorik yaz›larda üstad› gibi gerçekçi bir sanat anlay›fl›n› benimsedi¤ini söylese de uygulamada onun kadar baflar›l› olamam›flt›r. Roman›n hayat›n aynas› oldu¤unu söyleyen yazar, en baflar›l› roman› Eylül’de daima aflk, tutku, güzellik, fliir ve musikiden söz etmifltir. Necip, Suat ve Süreyya’n›n yaflad›klar› kiflisel huzursuzluk, güzel sanatlar arac›l›¤›yla ifade edilmektedir. Romanda yer alan gerçekçi mekân tasvirleri ve ruh tahlillerine ra¤men yazar, hep ferdî olan› ön plana ald›¤› için söyleyifl ve anlat›mda lirizm ve santimantalizmden uzaklaflamam›flt›r.
Mehmet Rauf’un roman›nda ele ald›¤› yasak aflk temas›, toplumsal de¤erler ve
do¤rularla bireysel arzular›n çat›flmas›na a¤›rl›k vermeyi gerektirir. Aflk, tamamen
bireysel bir duygudur ve yaflanmas›n› zorlaflt›racak bütün engellerin karfl›s›ndad›r.
Evlilik kurumuyla birbirlerine ba¤l› olan çiftlerin ise topluma karfl› da görevleri vard›r; çünkü evlilik, toplumsal bir kurumdur. Öyleyse bütünüyle bu roman, bireysel
olan› baya¤›laflmadan dile getirmeye zemin haz›rlayan bir zevk ve anlay›fl›n ürünüdür. ‹hanet, kavga ve kötü söze yer verilmeden duygular›n anlat›lmas› sanatkâr›n duygular›n dilini arad›¤›n› düflündürmektedir. Aflk›n d›fla vurmayan ac›s› ve bu
ruh hâlini haz›rlayan ortam›n dille anlat›lmas› böyle bir zihniyetin amac› olarak düflünülmelidir.
Yap›
Olay Örgüsü
Romanda olay, en aza indirilmifltir. Kiflilerin ruh hallerinin ifadesi için eserin iskeleti durumundad›r. ‹flte olay örgüsü, söz grubu ile bu iskelet kastedilmektedir. ‹lk
birim, Süreyya’n›n ba¤ evinde bunal›p Bo¤aziçi’ne gitmek istemesiyle bafllar. Bu
birimin amac› Süreyya’n›n iç s›k›nt›s›n› vurgulamakt›r. Süreyya, ailesinin yaflad›¤›
evi çöplük ve ›ss›z bir çöl olarak nitelendirir ve orada olmaktan mutsuzdur. ‹kinci
birimde kocas›n› mutlu etmek isteyen Suat, yal› kiralamak için babas›ndan para ister. Bu birim, roman›n bafl›nda befl y›ll›k evli olan Suat ve Süreyya’n›n mutlu bir
evlilik hayatlar› oldu¤u izlenimini verir. Ancak yazar, Suat’›n düflünceleri arac›l›¤›y-
129
130
la evlilikte mutlulu¤un ilk günkü gibi olamayaca¤›n› da hissettirir. Üçüncü birimde
Suat ve Süreyya, Bo¤aziçi’nde kiralad›klar› yal›ya yerleflirler. Bu üç birim, yazar›n
ortaya ç›kacak çat›flmalar için sahne haz›rlad›¤› girifl olarak nitelendirilebilir.
Romanda ilk gerilim, Süreyya’n›n halas›n›n o¤lu Necip’in Suat ve Süreyya’n›n
yaflad›klar› yal›ya yapt›¤› ziyaretleri art›rmas› ve Suat’a âfl›k olmas›n›n anlat›ld›¤›
dördüncü birimde karfl›m›za ç›kar. Burada, Suat ve Süreyya’n›n gündelik hayat›na
dair ayr›nt›lar ile Necip’in aflk ve Suat hakk›ndaki görüfllerine yer verilir. Beflinci birimde, Necip tifoya yakalanm›flt›r ve Necip’i ziyarete giden Suat, Necip’in yast›¤›n›n alt›nda kaybolan eldivenini görür. Necip’in gizli aflk›n›n ortaya ç›kt›¤› bu birimde kendi duygular›n› de¤erlendiren Suat da Necip’e âfl›k oldu¤unu anlar. ‹flte toplumsal olanla bireysel olan›n çat›flmas› da tam bu noktada bafllar. ‹ki âfl›k duygular›na engel olamay›p bir arada olmay› fliddetle isteseler de her ikisinin de Süreyya ile iliflkileri bu birleflmeye engel olmaktad›r. Suat efl, Necip ise akraba s›fat›yla
Süreyya’ya ba¤l›d›r. Alt›nc› birimde hastal›¤›n›n nekahet döneminde yal›da misafir
olan Necip, Suat’a aflk›n› itiraf eder. Çat›flman›n artt›¤› bu bölümde Suat ve Necip,
karars›zl›k ve huzursuzluk içinde bo¤ulurken hiçbir fleyden haberi olmayan Süreyya, basit ve s›radan zevklerin peflinde koflmaktad›r. Süreyya, sadece Necip ve Suat’›n düflüncelerinde yaflayan bir varl›k görünümündedir. Buna karfl›n Süreyya’n›n
kardefli Hacer, çat›flmay› art›r›r. Hacer istemedi¤i bir evlilik yapm›fl, mutsuz bir kad›nd›r. Evlili¤inde aflk› yaflayamad›¤› için gözü d›flar›dad›r ve küçük kaçamaklar
yaparak eflini aldat›r. Hacer’in kiflili¤i ve evlilik konusundaki görüflleri Suat’› etkiler. Suat, Hacer’in tav›rlar›n› benimsemez ve kocas›n› aldatmak istemedi¤i için Necip’e yak›nl›k göstermez. Suat ne zaman aflk›n en yüce de¤er oldu¤unu düflünüp
Necip’e yak›nl›k göstermeye karar verse Hacer bir gölge gibi zihninde belirir ve
ona evli bir kad›n›n toplumsal görevleri oldu¤unu hat›rlat›r. Yedinci birimde, aflk›n
haz›rlad›¤› trajik hâli yaflayan Suat ve Necip’in huzursuzluklar› en yüksek noktaya
ulafl›r. Sekizinci birimde, yaz sonunda Süreyya ve Suat yal›dan ayr›l›p ‹stanbul’a
kona¤a dönerler. Burada aflk›n ortaya ç›k›fl›na zemin haz›rlayan mekân›n terk edilmesi önemlidir. Mekân›n tek edilmesiyle iki afl›¤›n birlikte geçirdikleri günler ve
yaflad›klar› mutluluk sona erer. Dokuzuncu birimde konaktakilerin, özellikle Hacer’in varl›¤› Suat’› mutsuz eder. Bu ortamda Suat ve Necip’in yaln›z kalmas› bile
mümkün de¤ildir. Burada çat›flma daha çok Hacer ve Suat aras›ndad›r. Onuncu birimde, atefller içinde yanan konakta mahsur kalan Suat’› kurtarmak için eve giren
Necip, aflk›na gerçek dünyada kavuflamasa bile ölümde kavuflmufl olur.
Romanda Suat ve Necip aras›ndaki yak›nl›¤›n geliflmesini sa¤layan en önemli
unsur müziktir. Dünyada musikiden üstün hiçbir fleyin olmad›¤›na inanan Suat ve
Necip, Süreyya’n›n sandalla denize aç›ld›¤› zamanlarda musiki üzerine konuflurlar.
Suat, babas›n›n Avrupa seferinden dönüflünde alaturka sazlar› kendisine yasak etmesi üzerine piyanoya bafllam›flt›r. Suat’la Necip özellikle Verdi’yi sevmektedirler.
Necip, Suat’› memnun etmek için Bo¤aziçi’ne gelirken ünlü bestecilerin notalar›n›
getirir. Müzik, Suat ve Necip için birlefltirici bir unsurdur. Suat piyano çald›kça Necip’in ruhu onun gibi bir kad›nla birlikte olma özlemiyle dolar. ‹ki afl›¤›n sustu¤u
zamanlarda en güzel aflk besteleri -Romeo ve Jüliet, Othello, Aida, Verter...- onlar›n yerine konuflur. Suat, müzi¤in yüceli¤i yan›nda Süreyya’n›n sandal ve bal›kç›l›k meraklar›n› baya¤› bulur.
Kifliler
Suat; Bat› kültürüyle yetiflmifl, musikiye merakl›, kitap okuyan bir kad›nd›r. Sab›rl›, alçakgönüllü, nazik, güler yüzlü ve a¤›rbafll›d›r. Kocas›n›n mutlulu¤u ve evinin
huzuru için her fleyi yapmaya haz›rd›r. ‹deal bir efltir. Kocas›n›n heveslerine ve al›flkanl›klar›na sayg› gösterir. Yal›ya tafl›nd›ktan sonra kocas›n›n sürekli baflka fleylerle ilgilenerek kendisini yaln›z b›rakmas›ndan dolay› huzursuzdur. Sadece kendi
varl›¤›n›n eflini mutlu etmeye yetmedi¤ini düflünür.
Suat, Süreyya sadece kendi zevkleriyle meflgul olup kendisini önemsemedi¤i
için Necip’in yal›ya gelmedi¤i günlerde kendini yaln›z hisseder. Necip’in duygular›n› anlay›p kendi evlili¤inde sand›¤› gibi mutlu olmad›¤›n› fark edince Necip’e
karfl› farkl› duygular hissetmeye bafllar. Suat, Necip’i severken duydu¤u heyecan›
kocas›na karfl› duymam›flt›r. Ancak yaflad›¤› heyecan›n efline ihanete sebep olmamas›na dikkat eder. Suat, duygular›n›n de¤il mant›¤›n›n sesini dinledi¤i zamanlarda Süreyya’yla tekrar yak›nl›k kurmaya çal›fl›r. Hatta aralar›ndaki ba¤› güçlendirmek için çocuk sahibi olmay› bile düflünür.
Süreyya ise iyi e¤itim alm›fl, kalemde çal›flan, do¤aya ve denize düflkün; flakac›, konuflkan bir adamd›r. Süreyya’n›n her zaman kendisiyle meflgul olup baflkalar›n›n isteklerini ikinci plana atan bencil bir yap›s› vard›r. Süreyya, kiflisel zevkleri
u¤runa kar›s›n› ihmal etmekten çekinmese de Suat’› sever ve ona iyi davran›r. Süreyya’n›n bencilli¤i, kay›ts›zl›¤› ve baba korkusu d›fl›nda Suat’› rahats›z edebilecek
baflka olumsuz yönü yoktur.
Süreyya, otoriter ve çocuklar›n›n hayat›na müdahale etmeyi seven babas›yla iyi
geçinemez. Baba-o¤ul çat›flmas› bu romanda da varl›¤›n› hissettirir. Henüz roman›n bafllang›c›nda babas›n›n evinde rahats›z olan ve onu sevmedi¤ini hissettiren
Süreyya’n›n iç s›k›nt›s› duydu¤unu anlar›z. Buna ra¤men yazar›n, romanda Süreyya ve babas› aras›nda geçen çat›flmaya a¤›rl›k verdi¤i söylenemez.
Süreyya, romanda sadece hâkim anlat›c›n›n bak›fl aç›s›yla tan›t›l›r. Yazar, Necip
ve Suat’›n iç dünyas›n› tahlil etmifltir. Bu ac›dan Süreyya’n›n ihmal edildi¤i söylenebilir. Ayr›ca Suat ve Necip aras›nda yaflanan aflk›n Süreyya taraf›ndan anlafl›lamamas› da yeteri kadar inand›r›c› de¤ildir.
Necip; iyi e¤itim alm›fl ancak çal›flmayan, vaktinin ço¤unu Beyo¤lu’nun muhtelif semtlerinde e¤lenmekle geçiren, kad›nlarla yak›n iliflki kurmas›na ra¤men mutlulu¤u yakalayamam›fl bir adamd›r. Roman›n ruh dünyas› en ayr›nt›l› flekilde tahlil
edilen kahraman› Necip’tir. Romanda Necip’in Suat’› tan›madan önceki hayat›na
dair detaylara yer verilmez. Suat’› tan›y›p onun kiflili¤ine hayranl›k duydukça büyük bir dönüflüm geçirir. Suat’› tan›madan önce kad›nlar konusundaki tecrübelerinden hareketle bütün kad›nlar›n aldatmaya e¤ilimli olduklar›n› düflünür. Necip,
bütün kad›nlarda Tevrat’ta öyküsü anlat›lan ve ihanetin simgesi olan Dalilâ’n›n ruhunun bulundu¤unu söyler. Bu yüzden de evlili¤i, ölmekle eflde¤er görür. Ancak
Suat’› sahip oldu¤u özelliklerden dolay› bir namus timsali olarak tan›mlay›p ona
karfl› kutsal bir sevgi duymaya bafllay›nca Suat gibi bir kad›nla evlenmek ister. Suat ve Süreyya’n›n yan›nda vakit geçirdikçe onlar›n mutlulu¤unu k›skan›r ve yaln›z
olman›n eksikli¤ini duyar.
Necip’te kayna¤› tam olarak anlafl›lamayan bir huzursuzluk vard›r. ‹çinde iki z›t
karakter besleyen Necip, en mutlu oldu¤u zamanlarda bile mutsuz olmas›na neden olacak bir fleyler bulabilir. Onun ruhu için dinginlik ve fliir ne kadar gerekliyse f›rt›na, karanl›k ve gizem de o kadar gereklidir (Mehmet Rauf, 2002, 96). Necip’in baz› vehimleri çok abart›l›d›r. Örne¤in Suat ve Süreyya ile yürüyüfle ç›kt›klar› bir gün yanlar›ndan geçen bir çocu¤un Suat’›n gizli afl›¤› olabilece¤ini düflünür.
Necip’in düflünceleri tutars›zd›r. Bir yandan Suat’›n kendisini sevmesini isterken
di¤er yandan namus timsali olarak gördü¤ü Suat’›n baflka kad›nlar gibi ihanete e¤ilimli olmas›n› elefltirir. Necip’in mutsuzlu¤u Suat’la birlikte olma amac›na ulaflt›¤›n-
131
132
da da devam edecek gibidir. Zira Necip, hakikatlerden ziyade hayallerle yaflamay›
sever. Suat’›n kendi kar›s› oldu¤una dair hayaller kurar ve bu gerçekleflirse mutluluktan ölece¤ini düflünür. Necip’in intihara e¤ilimli bir kiflili¤i vard›r.
Roman›n bir di¤er önemli kiflisi Hacer, Süreyya’n›n k›z kardeflidir. Suat’›n z›dd›
olarak tasvir edilmifltir. Babas›n›n zoruyla sevmedi¤i bir adamla evlendirildi¤i için
mutsuzdur. Bu mutsuzlu¤unu aç›k aç›k dile getirmekten çekinmez ve mutsuzlu¤unun ac›s›n› baflkalar›ndan ç›karmak ister. Hacer’in flakac›, hoppa, fl›mar›k, h›rç›n
bir yap›s› vard›r. Onun bu özellikleri romandaki di¤er kifliler taraf›ndan elefltirilir.
Hacer, Suat’› k›skand›¤› için Necip’le aralar›ndaki yak›nl›¤› fark ettikten sonra
bu gizli aflk›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lamaya çal›flm›flt›r. Hacer’in kiflili¤i ve evlili¤i,
Suat’›n görüfllerini etkiler. Bu yüzden Hacer’in romanda önemli bir yeri vard›r.
Roman›n di¤er kiflileri Süreyya’n›n anne ve babas› ile Hacer’in kocas› Fatin, roman›n bafl›nda ve sonlar›nda ortaya ç›kan ve olay›n geliflmesinde rolleri olmayan
flah›slard›r. Hacer’in kocas› Fatin, Süreyya’n›n babas› Beyefendi’nin sözünden ç›kmayan, hilekâr ve paraya önem veren biridir. Hayattaki en önemli görevi Beyefendi’ye hizmet etmektir. Otoriter, sinirli, bencil, h›rsl› Beyefendi ile Suat’›n konakta
tek sayg› duydu¤u kifli olan Han›mefendi, roman›n kendilerinden pek bahsedilmeyen silik kiflileridir. Bu iki kifli Suat’›n gözünden tan›t›lm›flt›r. Hacer ise kocas› hakk›nda olumsuz görüfllere sahiptir. Onunla alay eder ve e¤lenir. Han›mefendi’nin
kocas›na karfl› tav›rlar› ile Hacer’in kocas› Fatin’e karfl› tav›rlar› aras›nda z›tl›k yarat›lm›flt›r.
Mekân
Roman kahramanlar›n›n psikolojilerini etkileyen mekân›n büyük bir önemi vard›r.
Roman›n ilk mekân› Süreyya’n›n mutsuz olmas›na neden olan ba¤ evidir. Bu evin
bo¤ucu atmosferi Süreyya’y› huzursuz eder. Ba¤ evinin s›cak, rüzgârs›z havas›ndan flikâyet eden ve denizi özleyen Süreyya için bu ba¤ evinden kaç›fl, bir anlamda baba otoritesinden uzaklaflmad›r. Yazar, romanda Beyefendi olarak adland›r›lan baba ile Süreyya’n›n aras›n›n kötü oldu¤unu hissettirmifltir. Bo¤aziçi’ndeki yal›ya geçince Süreyya, hem sevdi¤i fleylerle u¤raflma imkân› buldu¤u için hem de
babas›ndan uzak oldu¤u için ba¤ evindeki gibi iç s›k›nt›s› duymaz. Bu yüzden roman›n bafl›ndaki bu mekân de¤iflikli¤i önemlidir.
Roman›n as›l mekân›, “mücevher kutusu” ve “fildifli kule” olarak tan›mlanan
Bo¤az’›n üstünde, Pazarbafl›’nda yer alan yal›d›r. Bu mekân›n roman›n üç karakteri için de ayr› bir önemi vard›r. Süreyya, burada günün her saatinde ayr› güzellikler sunan do¤a manzaralar›n› izlemekten, sandalla denize aç›lmaktan, bal›k tutmaktan büyük zevk al›r. Necip için bafllang›çta Suat ve Süreyya’n›n mutluluk yuvas› olan bu ev, Suat’› sevdikçe onu görebilece¤i, onunla yak›n olabilece¤i tek yer
haline gelir. Necip, Suat’la yan yana olabilmek için yaz›n büyük bölümünü Bo¤aziçi’nde geçirmifl ve ‹stanbul’a inmemifltir. ‹stanbul’un kalabal›¤›ndan sonra Bo¤aziçi’nin “melek sessizli¤i” Necip’in ruhunu ar›nd›r›r. Romanda Beyo¤lu ihanetler,
yalanlar ve entrikalarla dolu flehir yaflam›n› temsil eder. Necip, Suat’› tan›y›nca flehir hayat›ndan s›k›l›r ve sadece Bo¤aziçi’nde mutlu olur. Suat, kocas›n› mutlu etmek için geldi¤i yal›da ideal bir efl olarak evinin düzenini ve huzurunu sa¤lamak
için her fleyi yapar. Ancak Necip’i sevmeye bafllay›nca bu evin anlam› onun için de
de¤iflir.
Necip’in Bo¤aziçi’nde kald›¤› günlerde üçü birlikte Büyükdere’de sandalla gezerler; Yenimahalle, Beykoz ve Tarabya’da yürüyüfle ç›karlar. Romanda günün
farkl› saatlerinde görülen do¤a manzaralar›, ayr›nt›l› bir flekilde tasvir edilmifltir. Bu
dikkat, Edebiyat-› Cedidecilerin d›fl dünyay› anlatmaktaki baflar›lar›n› ve resim sanat›na duyduklar› ilgiyi gözler önüne sermektedir.. Romanda do¤aya ayr› bir ruh
verilmifltir adeta. Roman kahramanlar› do¤ayla bafl bafla olduklar›nda mutluyken
d›flar›daki hayat onlar› mutsuz eder. Do¤a onlar için bir s›¤›nakt›r.
Do¤a, kahramanlar›n psikolojileri de do¤rudan etkiler ve onlar› kendi iç dünyalar›yla yüzleflmeye yönlendirir. Bu geziler s›ras›nda özellikle Necip’in iç dünyas›
ile Suat’a dair düflünceleri tasvir ve tahlil edilmifltir.
Yaz›n sona ermesiyle yal›dan tafl›nma meselesi gündeme gelince Suat, mutlulu¤unun tek kayna¤› olan bu evden ayr›lmak istemez. Buradan ayr›lmak bütün
umutlar›n›n tükenmesi demektir. Suat k›fl›n da Bo¤aziçi’nde kalmak için ›srar edince Süreyya’yla kavga ederler. Ancak yaz sonlar›nda Süreyya ile Suat, kona¤a geri
dönmüfltür. Suat’›n mutsuzlu¤u kona¤a gelince artar. Samimiyetsiz ve ikiyüzlü buldu¤u insanlar›n aras›nda kendi iç dünyas›na gömülen Suat, aile bireylerinin bu gizli aflk› keflfedeceklerinden korkar ve ara s›ra kona¤a gelen Necip’le eskisi gibi yak›nl›k kuramaz.
Roman, bafllad›¤› gibi bo¤ucu bir atmosferde, iki afl›¤›n mutlulu¤una engel olan
konakta biter. Mekâna verilen önem roman›n sonunda da ortaya ç›kar.
Zaman
Romanda olay zaman›, yaz mevsiminin bafllang›c›yla sonbahar›n ilk aylar›n› içine
al›r. Roman›n bafl›nda Suat ve Süreyya’n›n befl y›ll›k evli olduklar›n› anlar›z; ancak
yazar bu süre içinde -Suat’›n çocu¤unu düflürmesi d›fl›nda- evli çiftin hayat›nda neler olup bitti¤ine dair bilgi vermez.
Roman›n as›l konusu olan yasak aflk›n geliflmesi k›sa bir süre içinde olur. Romana ad›n› veren eylül ay›, yaz sonunu iflaret eder. Eylül, Suat ile Necip’in ayr›lmak zorunda kald›klar› ayd›r. Yaz›n bir hayal âleminde yaflayan âfl›klar, sonbahar›n gelmesiyle hakikatle karfl›lafl›rlar. Eylül ay›n›n gelmesi Bo¤aziçi’ndeki hayal âleminden ç›k›p hayat›n ac› gerçekleriyle yüzleflmeyi simgeler. Eylül; romanda “yas,
hüzün, y›lg›nl›k ve ölümlülü¤ü duyma ay›” (Mehmet Rauf, 2002, 205-206) olarak
tan›mlan›r. Yaz›n bitifli, k›fl›n kendini yavafl yavafl haber vermesi Suat’› hüzünlendirir. Suat, kendi ömrünün eylülünü yaflad›¤›n› düflünmektedir. Bütün yapraklar
nas›l solmuflsa onun da ümitleri solmufltur. Suat’›n yaflam›n›n hüzünlü bir devresi
bafllamaktad›r art›k. Yaz›n bitifli Suat’›n mücadele azmini de öldürür. “Fakat her fley
bofl de¤il mi? Ne olsa, ne yap›lsa, k›fl gelmeyecek mi?” (Mehmet Rauf, 2002, 207)
diye soran Suat, karamsar bir ruh hali içerisindedir.
Tema
Eylül roman›nda tema, toplumun kabul etti¤i k›ymet hükümleriyle bireysel arzu ve
isteklerin karfl›laflmas› ve çat›flmas›d›r. Burada bireysel olan› ifade eden aflk, sadece bak›fllarda ve sözlerde kalm›fl, yaflanma ihtimali bulamam›flt›r. Yasak aflk›n kahramanlar› Suat ve Necip, her geçen gün birbirlerine daha çok ba¤lansalar da araya
giren engeller onlar›n birlikteli¤ine engeldir. Birinci engel, Suat’›n kocas› Süreyya’d›r. Necip, kendisini s›cak aile ortamlar›na dahil eden hala o¤lu Süreyya’n›n kar›s›n› sevdi¤i için ona karfl› mahcubiyet hissederken Suat da kendisine karfl› her zaman sayg›l› ve sevecen olan kocas›na ihanet etmek istemez. ‹kinci engel, ahlak ve
toplum kurallar›d›r ki bunlar toplumsal de¤erleri temsil ederler. Bu kurallara göre
evli bir kad›n, baflkas›yla birlikte olamaz. Bu yüzden de iki âfl›k, zaman zaman her
fleyden uzaklafl›p yeni bir hayat kurma düflüncesine kap›lsalar da bunun sonucunda ortaya ç›kabilecek tehlikeleri düflünüp bu kararlar›ndan vazgeçerler. Anlat›c›,
133
134
toplum hayat›nda önemli bir yeri olan namus kavram› üzerinde özellikle durmufltur. Necip, Suat’› namus timsali olarak gördü¤ü ve efline ihanet eden di¤er kad›nlara benzemedi¤i için sever. Ancak tutars›z düflüncelere sahip olan Necip, aflk›n›n
karfl›l›k bulmas› halinde Suat’›n da ihanetlerle, yalanlarla yaflayan kad›nlardan olaca¤›n› düflünür ve aldatmada kad›n›n rolünü vurgular. Ona göre ihanet kad›n isterse gerçekleflir. “Madem ki aflkla mutluluk ne kadar mümkün de¤ilse, aflkla namus da o kadar olanaks›zd›r, o halde, namusla dinginlik elbette ye¤lenir” (Mehmet
Rauf, 2002, 289) diyen Necip aflkla mutluluk ve namusun bir arada olamayaca¤›n›
düflünür.
Üçüncü engel, Hacer’dir. Hacer, Necip’in Süreyya ve Suat’› Bo¤aziçi’ndeki yal›da s›k s›k ziyaret etmesini yanl›fl bulur ve “Maflallah, Allah mübarek etsin... ‹nsan›n
Süreyya gibi vurdumduymaz bir kocas› olduktan sonra...”(Mehmet Rauf, 2002,
160) diyerek a¤abeyinin kay›ts›zl›¤›n› elefltirir. Hacer, Suat ve Süreyya kona¤a tafl›nd›ktan sonra da imâl› sözlerine devam eder ve Suat’la Necip aras›nda bir yak›nl›k olabilece¤ini di¤er aile bireylerine de hissettirmeye çal›fl›r. Üstelik Necip’in kona¤a geldi¤i zamanlarda onun yan›ndan bir an ayr›lmaz. Suat, Hacer’in oyunlar›na
ve e¤lencelerine alet olan Necip’i k›skan›r. Hacer’in bu tav›rlar›na karfl›l›k Süreyya’n›n hiçbir fley anlamamas› ilginçtir. Ayr›ca Hacer, Necip’in hasta yatt›¤› dönemde yast›¤›n›n alt›nda bir kad›n›n eldivenini saklad›¤›n› herkese söylemifltir. Süreyya’n›n Suat’›n eldivenini kaybetti¤inden haberi vard›r ancak yazar, bu kilit nokta
üzerinde fazla durmam›fl ve Süreyya’y› hep arka planda b›rakm›flt›r.
Hacer, kiflili¤i ve konuflmalar›yla toplumsal olan› yans›t›r, aflk› yads›r. Hacer’in
kocas›na karfl› tavr›yla Suat’›n Süreyya’ya karfl› tavr› z›tt›r. Suat, Hacer’in kocas›n›
afla¤›lamas›ndan ve sokaktan geçen erkekleri be¤enmesinden hofllanmaz. Kendisi
de Hacer gibi olmaktan çekindi¤i için Necip’in duygular›na karfl›l›k vermez.
Mehmet Rauf, Halit Ziya’n›n Aflk-› Memnu ve K›r›k Hayatlar romanlar›nda oldu¤u gibi yasak aflk karfl›s›nda elefltirel bir tav›r tak›nmaz, aksine aflk› yüceltir. Necip, Suat’› sevmek üzere do¤mufl oldu¤una, aflk›n›n büyük bir heves de¤il; “yarat›l›fl›n s›rr›n›n varl›k bilmecesi sonucu oldu¤una” (Mehmet Rauf, 2002, 175-176)
inan›r. Yazar, Necip arac›l›¤›yla aflktan baflka her fleyin bofl oldu¤u ve ölümlü dünyada herkesin hayat›n› istedi¤i gibi yaflamas› gerekti¤i düflüncesini iletir.
Yazar›n evlili¤e bak›fl› olumsuzdur. Kendi fikirlerini, Suat ve Hacer’in evlilik konusundaki düflünceleri arac›l›¤›yla iletir. Suat, evlili¤in çocukça bir heves ya da
al›flkanl›k oldu¤unu düflünür. Kad›n›n itaatkâr, sab›rl› ve uyumlu olmas›, kocas›n›n
sözünü dinleyip isteklerini yerine getirmesi evlili¤in devam›n› sa¤lar. “Herkes aldanm›yor mu? Herkesin mutlulu¤u böyle bir aldanman›n sonucu, bir fark›na varamay›fl›n lütfu de¤il mi?” (Mehmet Rauf, 2002, 247) diyen Suat, evlili¤in bir aldanma
ve hayal k›r›kl›¤› oldu¤unu ifade eder. Suat, mutsuzlu¤unun suçunu hayata atar.
Yazar, evlili¤in ilk günlerindeki mutlulu¤un zamanla tükenece¤i izlenimini verir.
Suat henüz gençlik y›llar›nda tüm mutluluk umutlar›n› yitirmifltir.
Dil ve Anlat›m
Daha önce de ifade etti¤imiz gibi Eylül roman›nda olaylar de¤il, ruh tahlilleri
önem kazan›r. Yazar, hikâye etmeye a¤›rl›k vermedi¤i için günlük hayat›n basit ayr›nt›lar›n› tasvir etmekle yetinmifltir. Örne¤in, Suat’›n vücudundaki her organ› tasvir eder. ‹nci Enginün, Necip’in fetiflist tav›rlar› oldu¤unu söyler (Enginün, 2006,
373). “Necip flemsiyeye, çarflafa, peçeye, eldivene, bu kad›n eflyalar›ndaki inceli¤e
ruhunun derinliklerinde göresi gelmifl gibi titreyen bir tutkunlukla bak›yor, sonra
Suat’›n küçük, bir küçük kufl denilecek ellerinin flemsiyeyi tutuflundaki fliire hay-
135
ran kalarak periflan oluyordu” (Mehmet Rauf, 2002, 93) ifadeleri de bunu kan›tlar.
Necip, ufak fleylere karfl› bile son derece duyarl›d›r. Örne¤in kendisinden önce denize giren Suat’›n kokusunun hâlâ denizden yay›ld›¤›n› hisseder. Suat’›n varl›¤›n›
her zaman yan›nda hissetmek için onun eldivenlerinden birini çalar. Necip; Suat’›n
gömle¤inin k›vr›mlar›, dü¤meleri, dikifllerinin inceli¤i gibi s›radan fleylere bile tutkundur. Romanda eflya ve nesnelerin ayr›nt›l› tasvirleri yap›lm›flt›r.
Yazar, kahramanlar›n iç dünyalar›na yöneldi¤i için diyaloglara fazla yer vermemifltir. Kifliler, ço¤u zaman kendileriyle konuflur ve birbirlerine söylemek istedikleri sözlerin birço¤unu dile getirmezler. Suat, Necip ve Süreyya aras›nda geçen konuflmalar da kad›n-erkek iliflkileri, evlilik ve do¤a manzaralar› üzerinedir. Kahramanlar sosyal meseleler ya da gündelik hayat üzerine konuflmazlar. Romanda flah›slar›n nas›l geçindikleri üzerinde bile durulmam›flt›r. Örne¤in Süreyya’n›n kalemde çal›flt›¤› belirtilir ama Süreyya, kaleme hiç u¤ramaz. Yazar kiflilerini kendi çevreleri içinde yans›tamam›fl ve tek boyutlu karakterler yaratm›flt›r.
Kahramanlar özellikle de Necip kimi zaman fliir gibi konuflur. Örne¤in Suat’›n
güzelli¤i karfl›s›nda a¤lamak istedi¤ini belirtir. Roman›n ak›c›l›¤›n› bozan bu uzun
konuflmalar, huzursuz bir ruhun yaratt›¤› fliirlere benzer ve Edebiyat-› Cedide’nin
süslü nesir diliyle yaz›lm›flt›r.
Romanda olaylar, hakim anlat›c›n›n bak›fl aç›s›yla anlat›lm›flt›r. Yazar, Suat ve
Necip’in iç dünyalar›nda olup bitenleri baflar›l› bir flekilde yans›t›rken Süreyya’n›n
kiflili¤ini yaratmada ve onun çat›flmadaki rolünü belirlemede baflar›s›z olmufltur.
Roman›n sonu da aceleye getirilmifl izlenimi vermektedir. Yang›n›n nas›l ç›kt›¤› anlafl›lmam›fl ve roman, k›sa birkaç paragrafla sonland›r›lm›flt›r.
Eylül roman›n› Edebiyat-› Cedide anlay›fl›yla yaz›lm›fl di¤er romanlardan
SIRA S‹ZDEay›ran temel
özellik nedir?
3
HAL‹T Z‹YA’NIN “MAV‹ YALI” H‹KÂYES‹N‹N
ÇÖZÜMLENMES‹
Mavi Yal›
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
Sabahtan akflama kadar Bo¤az’› bir bafltan bir bafla gezerek, vapurla iskele iskele
D‹KKAT
dolaflarak, iflte, hayat›n›n ifle yarayan k›sm›n› geçirmifl, flimdi arkas›nda bofl bir
mazi, önünde gene bofl bir istikbal ile hayat›n›n tek bir teranesine tercüman olSIRA S‹ZDE
maktan usanan sar› boruya ara s›ra takarrüp ederdi (yaklafl›rd›).
fiimdi ne kadar oluyor? Yirmi sene... Bu yirmi y›l›n içinde yirmi günlük vukuat (olaylar) yoktu. Aman Yarabbi! Bu uzun seneler flurac›kta nas›l geçmiflti!.. EvelAMAÇLARIMIZ
leri bundan o kadar s›k›lmam›flt›. Zaten o hiç bir zaman kendisi için adi hayat›n
fevkinde (üstünde)bir fley tasavvur etmemiflti.. Ta çocuklu¤undan beri zevkleri sade, emelleri ufakt›...
K ‹ T A P
Mektepte derslerine çal›fl›rken, “yaln›z mektepte bulunmak derslere çal›flmak
icap ettirir” diye basit ve mücmel (öz, k›sa) bir fikri rehber edinmiflti. Hatta mektepten ç›kt›ktan sonra bile, hülya sahibi olmamak neticesiyle mecras›n›
T E L E V ‹ Z Y O Ntebdile (yolunu de¤ifltirmeye) lüzum görülmemifl tesadüflerin hizmetiyle mesle¤inin istikametine bir inhiraf (sapma) gelerek, bir küçük kay›ts›zl›kla, hayat›n›n bütün cereyan›n› tebdil etmifl (ak›fl›n› de¤ifltirmifl), böylece ‹stanbul’un seyyar parçalar›na
‹NTERNET
benzeyen bu vapurlardan birine m›hlan›vermiflti.
‹lk önce Üsküdar’a, Salacak’a, Harem’e gider gelirdi. Kabatafl’a, Befliktafl’a da
u¤rard›. Fakat belki birinci emel olarak o zaman as›l hevesi Bo¤aziçi seferleriydi.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
136
Bu emeli has›l oluncaya (gerçekleflinceye) kadar epeyce s›k›lm›flt›. O da vücut bulunca; art›k emel edinecek bir fley kalmad›¤› için, s›k›lmaya sebep kalmam›fl oldu.
Hatta kendisini mesut buluyordu.
Ufak tefek tebeddüllerden (de¤iflikliklerden) baflka hayat›n›n münferit cereyan›
(tek ak›fl›) sabahleyin Yenimahalle iskelesinden kalkmak, bütün Rumeli sahillerini
birer birer selamlayarak Köprü’ye gelmek, sonra hemen gene hareket ederek Anadolu k›y›s›n› takip ede ede sabahtan akflama kadar Bo¤az’› afla¤› yukar› inip ç›kmaktan ibaretti.
Kendi kendisine:
“- Oh, ne iyi! Ebedî bir seyran (gezinti)!..” derdi. Bu seyrandan e¤lenirdi. Hissetmek isterdi ki sürüp giden e¤lenceler kadar can s›k›c› bir fley yoktur, iki sefer
aras›ndaki bir fas›ladan istifade ederek ya Galata’ya gider, (k›sa bir süre sonra)
yetiflememek korkusuyla, heyecanla avdet eder (geri döner) ya da Köprü kahvelerinden birine sokularak tavla oynard›.
E¤lenceleri hemen bundan ibaretti. Ama pek az zaman sonra bunlarla iktifa
etmemeye (yetinmemeye) bafllad›. Art›k bu hayat yavafl yavafl bir azap hükmünü
almaya bafllam›flt›. Baharlar› biraz dirilir gibi olurdu; etraf›ndan Bo¤az’›n yeflil
tepeleri, taze güneflin alt›nda mütebessim (gülümseyen) binalar› geçerken kendinde bir teceddüt vukuunu (bir yenilik oldu¤u) tevehhüm eder (kuruntusuna kap›l›r), flu etraf›na sallanarak koflan a¤açlar›n taze usaresine benzer bir fleyin damarlar›nda da ihtizaz›n› (titreflti¤ini) duyard›. Yaz›n, k›fl›n takati sönerdi.
Yaz›n, mesela bir cuma günü bütün teferrüce (gezmeye) ç›km›fl halk› Mesarburnu’na götürürken onda da, flu vapuru burada kendi haline b›rakarak, onlarla birlikte ç›k›p gitmek için fledit (fliddetli) bir arzu uyan›rd›. Evet gitmek, hayat›n›n bir
parça da kendisinin oldu¤unu hissetmek için, bu vapurdan kaçmak isterdi.
O arabalardan birine atlayarak gidip, mesela, Ç›rç›rsuyu’nda bir a¤ac›n alt›na oturmak, hararetten yanan ci¤erlerini o berrak, serin su ile serinlendirmek,
günefl alt›nda bunalan beynini bir parça dinlendirerek bir Hicaz Fasl› dinlemek
için ne mukavemet edilmez (dayan›lamaz) bir ihtiyaç duyard›; fakat mümkün
de¤ildi.
(Kaptan Köflkü)’nün parmakl›¤›na dayanarak bir tehalükle (aceleyle) ç›kan
çocuk, genç, yafll›, kad›n, erkek alay›na g›pta ile bakar, iskelede r›ht›mda onlar›n
uzaklaflt›klar›n› seyreder, bu seyran› hayalinde ikmale (tamamlamaya) çal›fl›r;
sonra vaktinde avdet seferini yapamayaca¤›ndan korkarak acelesinden yerinde
tepinir, ba¤›r›r, k›zar; nihayet sinirli bir hareketle düdü¤ünün ipine as›larak çeker, bu tenezzüh yerini havay› hançerleyen bir feryat ile y›rtarak nasibi olmayan
bu alemden bir an evvel uzaklaflmak için kaçard›...
Gene kaçmak, gidip baflkalar›n› alarak getirmek, her u¤ran›lan yerde bu ac›
düdük feryatlar›yla kendisine ait olmayan seyranlara davet ederek gene ç›kmak,
gene inmek; sonra bütün o yüzlerce binlerce tafl›nan halk serin a¤aç altlar›nda so¤uk sularla kanlar›n› tazelerken Köprü’de çinko kapl› s›cak kahvede tavla oynamak laz›m gelirdi.
Ve bu, böyle, iflte yirmi seneden beri devam ediyordu...
K›fl›n tipiler, ya¤murlar, rüzgârlar bafl›n›n üstünde dönerken hemen orac›kta
donuvermek, ölüvermek arzular›n› duyard›. Bir dolu mangal... Bir s›cak oda... Bir
yün örtü... Kaynar bir çay... Burada ›s›nmak için ayaklar›n› yere vurdukça bunlar› düflünürdü.
Bir vakitler hiç olmazsa bu takat k›ran mesai (çal›flma) saatlerini bitirdikten
sonra, geceleri bunlar› bulacak bir evi vard›. O zaman annesiyle k›z kardeflini Ye-
nimahalle’ye getirmifl, orada bir küçük eve yerlefltirmiflti. Her akflam son seferini
bitirdikten sonra eve koflar, orda ruhunu ve fikrini dinlendirirdi.
Ah, o mesut aile saatleri!.. fiimdi ondan ne kadar uzak ve ona ne kadar muhtaçt›. O zamanlar teehhülden (evlenmesinden) bahs olundukça garip bir inatla
reddeder, muhalefet için türlü bofl sebepler bulurdu. Bir vakit k›z kardeflini mani
olarak gösterirdi, ifli onun izdivac›ndan sonraya talik etti. Nihayet onu bir istihkâm zabitine (subay›na) vererek, annesiyle birlikte göndermeye mecbur olduktan
sonra aile hayat›ndan da nefsini mahrum etmeye muvaffak olabilece¤ine zahip
(zannetmifl) olmufl idi. Lakin vapurun karanl›k, dar bir köflesinde birbirinin ayn›
geceler birbirini tevali ettikçe (izledikçe) bu zehapta aldand›¤›n› anlamakta gecikmedi. Fakat bilinemez nas›l bir ihmal ile bir aile teflkili tasavvur ve ihtiyac›n› daima ertesi güne talik ede ede bir gün fark etmiflti ki saçlar› a¤arm›fl...
Kendi kendisine:
“- Bundan sonra izdivaç?..” diye e¤lenerek güler, omuzlar›n› silkerdi. Fakat her
gün Karadeniz bo¤az›na geldikçe ci¤erleri bir aile oca¤›n›n saadet havas›n› arayarak flifler, iflte flu Bo¤az’dan ötede, ta uzaklarda, annesinden ruhuna bir tesliyet
rahiyas› (avuntu kokusu) getirecek olan rüzgar› nefesini beklerdi.
Lakin art›k baflka bir çare bulmufltu. fiimdi, onlar gittikten sonra yavafl yavafl bafllayarak nihayet büsbütün galebe çalan bir ihtiyat ile (al›flkanl›kla), her akflam vapurdan eve gidiyor vehmiyle (kuruntusuyla), meyhanelerden birine gider ve gecenin karart›s› içinde uyumaya bafllayan denize bofl bir nazarla bakarak, tehi (bofl) bir dima¤
ile düflünmeyerek, yaln›z ifltahl›ca yemek, derince uyuyabilmek için, gözleri bulan›ncaya kadar içtikten sonra vapura gider, (oradaki) yata¤›n›n içinde rüyas›z uyurdu.
Fakat flimdi onun, yaln›z gündüzlere mahsus bir rüyas› vard›: Bu hülyadan
nasipsiz dima¤da, kalbini dünyada hiç bir kimseye tevdi (emanet) edememek
mecburiyetiyle, bofl hayat›n›n üzerine kardan bir kefen çeken yaln›zl›k, yavafl yavafl muharip (y›prat›c›) tesirini icra ederek onu gittikçe sükut ve melale (sessizlik ve
hüzne) sevketmifl; art›k söylenebilecek lak›rd›lar›n (sözlerin) lüzumsuzlu¤unu göre göre, hiçbir fley söylememeye al›flm›flt›.
Arkadafllar›yla birlikte bulununca lak›rd› etmez olmufltu. (Öyle ki) “Kaptanla
müsahabet etmek (konuflmak) memnudur (yasakt›r)” levhas›n› boynuna asarak
gezse bile taaccüp (hayret) olunamazd›. O, bu tesirin terakkisini (ilerleyiflini) görmemifl, anlamam›flt›; Çünkü nefsini tahlile bile üfleniyordu.
Fakat yirmi sene süren bu bofl hayat içinde bir gün -serseri bir rüzgârla gelmifl
tohumdan bir çölün içinde yetiflen narin bir çiçek fleklinde- iflte o rüya uyan›vermiflti. Bu rüya mai boyal› bir yal› idi. Küçük, fakat zarif, pencerelerinin yeflil pancurlar›yla, flehniflininin (balkonunun) oyma tahtadan kenarlar›yla, çat›s›ndan
sarkan nazik oymalarla orac›kta bir demet çiçek heyetiyle duran hofl bir yal›yd›.
Bir gün gene Karadeniz bo¤az›ndan annesine selam gönderen bir nazarla
(bak›flla) bakarak Köprü’ye her vakitten ziyade bir keselan (yorgunluk) ile avdet
ederken onu görmüfltü. Birdenbire taaccüb etmiflti; bu yal›y› yeni yap›lm›fl bir fley
zannetti. O gün flu bir dakikal›k nazar›n isabeti içinde o kadar lâtif bir saadet yuvas› fleklinde görünmüfltü ki her vakit önünden geçti¤i halde bugün duydu¤u hissi daha evvel duymam›fl olmas›na ihtimal veremiyordu.
Kalbinde birden, o zamana kadar hissedilemeyerek geçen tesirat›n (etkilerin)
inkiflaf›yla (geliflmesiyle) bir emel uyand›: Bu yal› kendisinin olsa!..
Böyle makineye verilen iki emir, çimac›lara yukar›dan f›rlat›lan bir y›¤›n tekdir (azarlama) aras›nda do¤uveren bu emeli hayalinde takip etti ve ilk kez olarak
bu adam hülya kurmufl oldu:
137
138
Evet, bu yal› kendisinin olsa...
Bu rüyet (görüfl) hayali içinde kendisini orada, yaz›n sarmafl›klar› aras›nda
kaybolmas› laz›m gelen flehniflinin kenar›nda, arkas›nda yaln›z gömle¤iyle, bafl›nda ince bir takkeyle, ayaklar›nda terliklerle, keten bezinden aç›l›r kapan›r bir
iskemleye yaslanm›fl (gibi) gördü.
Sonra onu gördü, onun ismini bilmiyordu. O ki bu rüyay› kendisiyle paylaflacakt›. Hatta zihninde ona bir sima bile tertip etmiyordu. Bir kad›n, kendisini sevecek bir kad›n kalbi, ancak o kadar... Bu rüyay› bulduktan sonra bir kalbe ihtiyac›n›n fliddetini birden anlam›flt›. Buna bir de çocuk ekliyordu. Hatta bunun teferruat›n› da düflünüyordu:
Çocu¤un saçlar› derin k›rp›lm›fl olacakt›; buna merak› vard›. Çocuk tombalak,
sekiz yafllar›nda bir herif olacakt›, hay›r olmufl bulunacakt›. Mademki bu rüyan›n
husulü (gerçekleflmesi) art›k mümkün de¤ildi; hep “olsa...” demiyor, “olmufl olsayd›...” diyordu. Fakat ne ehemmiyeti (önemi) var? Mesele rüyan›n tahakkukunda
(gerçekleflmesinde) de¤ildi.
Art›k her seferinde oradan geçerken bir gülümsemeyle bu mavi yal›ya bakarak
rüyas›n› yaflard›. Bütün afla¤› yukar› inip ç›karken bu rüyay› takip ederek ve bunun maziye veya istikbale nispetini kar›flt›rarak k›rk befl yafl›nda oldu¤unu, hayat›nda bundan sonra dolmas› mümkün olmayan bir boflluk bulundu¤unu unutur,
seri bir tarh ameliyesiyle (ç›karma ifllemi) mazisinden yirmi seneyi hazfederek
(atarak), geçmifl hayat›n› yeniden bu rüya ile yaflamaya bafllard›.
Öyle zamanlar olurdu ki bu hülya binas›n› mamur olarak kurmak için makul
bir esas icad›na çal›fl›rd›. Bu yal›y› mesela bin liraya alacakt›. Bu paray› ayl›klar›ndan biriktirmek için hesap yapard›: Ayda dört lira kadar art›rmak mümkün olsa, senede hemen elli lira edecek; flu halde bin lira için yirmi sene beklenecek...
Bu neticeye gelince hesaba inanmazd›; bin kez tekrar etti¤i bu hesab› yeniden
yapar; gözlerini yumarak, parmaklar›n›n ianesine (yard›m›na) müracaat ederek
(baflvurarak) tekrar düflünürdü.
Yirmi sene? Demek bütün burada geçen hayat gene böyle geçmifl olmal›yd› ki
bin lira istihsal edilmifl (elde edilebilmifl) olsun!
O zaman hülyay› de¤ifltirir, esas› bozar, baflka fleyler icat eder; evvelce icat
olunmufl bir fleyi be¤enmez, onu b›rak›r, öteki birini bulmakta zorluk çeker, çaresiz kal›nca evvelden bulunmufl sebeplerden feragat eder, hülyaya yine mefruz (tasarlanm›fl) bir noktadan bafllard›. Aman Yarabbi! Bir saadet rüyas› kurmak bile
insanlar için böyle zor muydu?
Bin liray› mevcut farz ederek -ama bu noksan kalbinde fena bir tesir b›rak›rd›bu mavi yal›y› sat›n al›rd›. Kendisi gene böyle bir adam olacakt›; yüksek fleyler düflünmeye havsalas› (anlay›fl›) kifayet edemezdi ( yeterli de¤ildi), ya böyle, ya buna
yak›n bir fley!..
Onca as›l ehemmiyete flayan olan fley bu mavi yal›yd›, kendisini unuturdu;
kendisi ne olursa olsun, fakat bu mavi yal› herhalde mevcut olmal›yd›... Daha sonra o kad›nla o çocuk.. Ah, onlar› nas›l sevecekti!..
Kar›s›yla birlikte geceleri r›ht›mda mehtaba ç›kacaklard›. Kar›s›n›n zarif bir
yeldirmesi, bafl›nda ipekten ince bir örtüsü olacakt›; hatta çocu¤u da birlikte yanlar›na alacaklard›. Gecenin rutubetinden nezle olmas›n ihtiyatl›l›¤› ile çocu¤a bir
bafll›k giydirmek lüzumunu bile düflünüyordu...
Kendisinin elinde bir kamç› olacak, bir fino köpe¤ini idare eder gibi o maskaray› arkas›ndan, bu kamç›n›n mini mini temaslar›yla denize yaklaflmaktan men
ederek, öylece, ay’›n alt›nda yürüyeceklerdi...
Bir gün Büyükdere seyran›nda böyle bir Freng’e rastlam›flt› da ne kadar hofluna gitmiflti... Gecenin tatl› sessizli¤i içinde kar›s› ve çocu¤u ile gezerken ne kadar
mutlu olacakt›.
Onlar da kendisini seveceklerdi; hatta sevilmek lezzetini tamam›yla hissetmek
için, bu rüyaya bir de hastal›k ilave ederdi. Bir vakit kendisi hasta olmufltu da çimac›n›n elinde kalm›flt›. Lakin o zaman ona kar›s› bakm›fl olsayd›; yata¤›n›n bafl›nda bekleyecek, gözlerini açsa o da uyanarak koflacakt›. Çocuk bile babas›n› yat›yor gördükçe odan›n içinde, a¤lamaya vesile bulmak için huysuzluklar ç›karacakt› ve sonra da yata¤›na t›rmanarak yan›na sokulacak, “babam iyi olsun diye
yan›nda uyuyaca¤›m” düflüncesiyle mini mini bafl›n› onun yüzüne yaklaflt›rarak
içini çeke çeke uyuyacakt›.Ah! O bunlar›n aras›nda, bu hastal›¤›ndan, ne mutlu
olacakt›!..
Yirmi y›l bofla geçen bir hayattan sonra, bir so¤uk günde art›k vücudunu dinlendirecek bir yatak bulmak ihtiyac›n›n her vakitten daha ziyade meydana ç›kt›¤›
bir zamanda bafllayan bu rüya, birden, o kadar kuvvet kesp etmifl oldu ki doldurulmaya muhtaç olan geçmifl hayat› bununla doluvermiflti.
Bu rüyan›n istikbale de¤il, maziye ait oldu¤unu bilirdi. Onun için, mültezem
(lüzumlu görülen) bir his galat›yla (duygu yan›lmas›), hep yirmi sene evvele ricat
ederek (dönerek) bafllard›. Ve adeta bunu vücut bulmufl farz ederek, mahiyetini
eflmekten itina ile (çekinerek) nefsini men eyledi¤i bir gaflet ile bu rüyan›n içine girerek yaflad›kça daha yaflamak için kuvvet bulurdu...Bütün bu k›fl› mavi yal›y› her
geçiflinde görmekle, seyretmekle, sonra hülyas›n› tekrar bafllay›p süslemekle geçirdi. Kapal› pancurlar›ndan meskun olmad›¤› (oturulmad›¤›) anlafl›lan bu mavi
yal›da onun emelinden baflka bir kimsenin bulunmamas› hakikatini takviye ediyordu. Ona bakt›kça gülümseyerek:”- Benim yal›, benim mavi yal›!.” derdi. Hatta
bahar gelince havalar biraz daha ›s›n›nca ailesiyle beraber o rüyan›n kar›s›yla,
çocu¤uyla beraber, buraya geçeceklermiflçesine kalbinde yaz için bir intizar (bekleme) bile vard›. Sonra birden kendi kendisine güler, düdü¤ünün ipine as›larak
ac› bir feryatla mavi yal›dan uzaklafl›r, giderdi.
Nihayet bir gün, yaz mukaddimesine (bafllang›c›na) tesadüf eden, fakat nisan
-havas›n›n bir dönekli¤iyle a¤ustos s›caklar›na nazire yapan bir günde, akflam seferini icra edecekti.Sabahtan beri Köprü’den Bo¤aziçi’nin sonlar›na kadar hergün
ayn› ittirad (tekdüzeyle) ile takarrür eden (yinelenen) seferlerin art›k bu sonuncusu olacakt›. Bugün her vakitkinden ziyade yorulmufltu. Hava bati (a¤›r), Karadeniz bo¤az›ndan püsküren serince havada bile bugün güneflin k›zg›n harareti alt›nda bunalan beynine, yanan ci¤erlerine inflirah (ferahl›k) verecek kuvvet yok.
Art›k bu sonsuz seferlerden, bugün her vakitten ziyade hissediyordu ki, b›km›fl
usanm›flt›.
Birden bir ses ismini ça¤›rd›; o bafl›n› çevirdi, kendisine gülerek: “Tan›yamad›n›z m›?” deniyordu.
O, tan›yam›yordu; fakat ihtiyatl›l›k ederek menfi vermekte de acele etmiyor, bu
bahriye miralay›na (deniz albay›na), kordonlar›na, mütebessim çehresine, mesut
heyetine (görünüflüne) -hat›ralar›n› kaz›yarak- uzun uzun bak›yordu. Sonra birden tahattür etti (hat›rlad›): bu eski mektep arkadafl›n› tan›d›. Senelerin ilave etti¤i fleylerden onu tecrit ederek (soyutlayarak) bu heyetin içinden o eski refik (arkadafl) simas›n› ç›kard›.
O vakit ellerine sar›ld›, ayakta görüfltüler. Onun anlatacak bir fleyi yoktu:
- “‹flte böyle; ben buraday›m, hep o eski hâl!” diyordu. Refikine de sormuyordu.
Ne lüzumu var? ‹flte görmüyor muydu? Onun saadetinin yan›nda kendi hayat›n›n
139
140
hüsran› (yokluk ac›s›) daha ziyade meydana ç›km›fl gibiydi. Bu gençlik refikini
tekrar görmekten memnunlukla beraber kalbinde gizli bir eza vard› ki onu görmemifl olmay› tercih ediyordu; ona ehemmiyetten arî (önemli olmayan) fleyler sordu.
Hep böyle, eski fleylerden, mektep hat›ralar›ndan bahsediyorlard›; fakat bahis
ilerledikçe o art›k daha çok s›k›l›yor, bu musahabenin (sohbet) bir an evvel bitmesine intizar ediyordu. Bir aral›k iyice sahile yanaflarak vapurun dalgalar› r›ht›ma
püskürürken o, rüyas›n›n Mai Yal›s›n› tahattür etti; bafl›n› çevirdi, fakat bu kez
gördü¤ü fley her zamankinden baflka bir fleydi. ‹flte o rüyas›n›n kar›s›yla çocu¤u
flimdi yeflillenen sarmafl›klar›n aras›nda, flehniflinin kenar›na dayanm›fl bak›yorlard›.(Kafas›ndan) flimflek halinde geçen bir vehimle, rüyas›n› tahakkuk etmifl
zannetti; sonra birden kad›na dönerek çocu¤a bir fley söyledi¤ini, çocu¤un vapura bakarak elini sallad›¤›n› gördü. Ve bu selam kendisineydi, evet, kendisine bak›yorlard›...
Sonra birden bu hülya ruyeti (görünüflü) içinde eski refikinin sesini iflitti. O:
“Buraya ç›k›yorum, müsaadenizle; gene görüflürüz!” diyordu. O zaman hakikati
anlad›; kalbinde bir fley k›r›ld›. O; Mai Yal›’y› göstererek:” ‹flte buras›n› ald›k!” diyordu.
Evet, fakat oras›n› almakla onun hayat›n›n biricik ziyneti (süsü) olan riyay›
alm›fllar, onu çalm›fllard›.
Bu defa semalar› y›rtmak isteyen bir düdük feryad›yla, sanki rüyas›n›n son nefesini verdi. Ve bundan sonra her vakit oradan geçerken, gö¤sünde bir fleyler kabararak, mavi yal›ya bakmamak için bafl›n› çevirirdi.
(Halit Ziya Uflakl›gil, Bir Yaz›n Tarihi, 1941, s.181-191)
Zihniyet
Bu metnin zihniyetini belirlemek için önce hikâyenin kahraman›n›n yaflama tarz›na, insanlarla iliflkilerine bakmak gerekir. O, devrin yüksek zümresi içerisinde yer
almayan, halktan bir adamd›r. Hayat›nda hayale yer vermeyen, gerçekli¤i oldu¤u
gibi yaflayan bir kifli olarak karfl›m›za ç›kar. Ayr›ca metindeki flu sözler de bu tespitimizi daha kuvvetlendirecek niteliktedir: “Bu yirmi senenin içinde yirmi günlük
vukuat yoktu”, “Zaten o, hiçbir zaman kendisi için adi hayat›n fevkinde bir fley tasavvur etmemiflti”, “Ta çocuklu¤undan beri zevkleri sade, emelleri ufakt›”, “Hatta
mektepten ç›kt›ktan sonra bile, hülya sahibi olmamak neticesiyle mecras›n› tebdile lüzum görülmemifl tesadüflerin hizmetiyle mesle¤inin istikametine [...]”
Bütün bunlar birlikte düflünüldü¤ünde Halit Ziya’n›n bu hikâyesinde hayat›n›
sürdürmenin d›fl›nda iddias› olmayan küçük insan›n yaflama tarz› model olarak
al›nm›flt›r. Öyleyse zihniyet, s›radan insanlar›n yaflama tarz›n›, zihni meflguliyetlerini, insanlarla iliflkilerini edebî metnin dünyas›nda dile getirmeye izin veren bir
zevk ve anlay›flt›r. Bu zevk ve anlay›fl›n temelinde Maupassantvari hikâyenin oldu¤unu söylemek isabetli olur; çünkü Maupassantvari hikâye genifl kitlenin yaflama
tarz›n› ve bu kitle içerisinde yer alan insanlar aras›ndaki iliflkileri aksettirmektedir.
Yap›
Olay Örgüsü
Mai Yal› adl› hikâye, iki birimden oluflmaktad›r. ‹lk birimde hikâyenin kahraman›,
çocukluk y›llar›ndan itibaren hülya ile iliflkisi olmayan, kendi hayat›n› kurulmufl bir
makine gibi sürdüren bir insand›r. Ancak O, Mai Yal›’y› fark ettikten sonra bu mekânla ilgili hayaller kurmaya bafllar. Metnin dönüm noktas› flu cümlelerdir: “Fakat
yirmi sene süren bu bofl hayat içinde bir gün serseri bir rüzgar ile gelmifl çölün
içinde yetiflen narin bir çiçek fleklinde iflte o rüya uyan›vermiflti. Bu rüya, mai boyal› bir yal›yd›.” Hikâyede bu cümleden sonra, kaptan, yal›yla ilgili hayalleriyle, tasar›lar›yla dikkati çekmektedir. Art›k o, baflka bir insand›r. Denilebilir ki metin, ayn› insan›n bu iki dönemi aras›ndaki çat›flmas› üzerine kurulmufltur.
Kifliler
Hikâyede az önce de belirtildi¤i gibi tek kifliden söz edilmektedir. Di¤erleri onun
davran›fllar›n› ve insani iliflkilerini ifade etmesine hizmet ederler. Onlar›n kifliliklerinden söz etmek zordur. Yaln›z metnin sonunda eski bir arkadafl›na tesadüf eder.
Bu kifli, Maupassantvari hikâyenin flafl›rt›c› sonla bitmesine hizmet eden figür olman›n ötesine geçemez. Ayr›ca Kaptan’›n annesi, k›z kardefli ve yolcular hikâye
bütününde eflyadan farkl› bir hüviyetle karfl›m›za ç›kmazlar. Yani ruh hallerinden,
davran›fllar›ndan söz edemeyiz. Bütün bunlar, Kaptan’›n özelliklerini ifadeye hizmet ederler.
Mekân
Hikâyenin mekân› flu cümlelerle çok iyi ifade edilmektedir: “Ufak tefek tebeddüllerden baflka hayat›n›n münferit cereyan› sabahleyin Yenimahalle iskelesinden
kalkmak, bütün Rumeli sahillerini birer birer selamlayarak köprüye gelmek, sonra
hemen yine hareket ederek Anadolu k›y›s›n› takip ede ede sabahtan akflama kadar
bo¤az› afla¤› yukar› inip ç›kmaktan ibaretti.” Kendisini bu mekân› bütünleyen bir
unsur olarak görür. Bu mekân gerçekli¤in mekân›d›r. Bir de gördü¤ü Mai Yal›’dan hareketle kurdu¤u bir ev hayali vard›r. Görünüyor ki hikâyedeki mekân
da metne vücut veren temel çat›flmaya uygundur.
Zaman
Hikâyenin kahraman›n›n çocukluk y›llar›ndan, arkadafl›yla karfl›lafl›p Mai Yal› hayalinin y›k›ld›¤› zaman aral›¤›n› kapsar. Bu zaman dilimi içerisinde Kaptan’›n yaflama tarz›, insani iliflkileri, düflünceleri, yaflamaya has kronolojik s›ray› ihmal etmeden dikkatlere sunulur. fiüphesiz sözü edilen zaman dilimi içerisinde yaflanan her
fley anlat›lmam›flt›r. Okuyucuda uyand›r›lmak istenen tesire uygun malzeme bir
araya getirilerek esere vücut verilmifltir. Burada da sanat eserinin okuyucu üzerinde uyand›raca¤› gerçeklik duygusu çevresinde estetik zevkin oluflmas› düflünülmüfltür.
Tema
Edebiyat-› Cedide döneminde yaz›lan eserlerde hemen herkes hayal-hakikat çat›flmas›ndan söz eder. Ama bu dönemdeki sanat eserlerinin içerisinde bu hayal-hakikat çat›flmas›n› bir kiflide böylesine aç›k tarzda ortaya koyan metinlerle karfl›laflmad›¤›m›z› söylemek hatal› olmaz. Yani metnin temas› Kaptan’›n yaflad›¤› hayal-hakikat çat›flmas›d›r. Burada çat›flma, az önce de sözünü etti¤imiz gibi, tek kiflinin hayat›n›n farkl› dönemleri aras›ndaki karfl›laflmad›r. Mai ve Siyah’ta da hayal-hakikat
çat›flmas›n›n varl›¤› herkes taraf›ndan kabul edilmifl durumdad›r. Ahmet Cemil
“mai hayal”lerle gazetecilik hayat›na bafllar; fakat hayat onu “siyah” kelimesiyle ifade edilen gerçeklikle ezer. Sürgüne mahkûm eder. Burada ise yaln›zca bir hayal
k›r›kl›¤› söz konusudur.
141
142
Maupassant tarz› hikâye,
seçilmifl olay ve kifliler
SIRA S‹ZDE
aras›nda
gerilimi esas alan
ve okuyucularda gerçeklik
duygusu uyand›ran, flafl›rt›c›
bir
ve
D Üsonla
fi Ü N sonuçlanan
EL‹M
bizim edebiyat›m›zda “olay
hikâyesi” olarak
adland›r›lan bir hikâye
S O RBuUhikâye tarz›nda
tarz›d›r.
mekân-insan iliflkisi son
derece önemlidir. Herhangi
bir Dtesadüfe
‹ K K A Tyer verilmez.
Anlat›lacak olay seçilmifltir;
sebep-sonuç iliflkisi gözden
uzak tutulmaz. Kifliler ve
SIRA
S‹ZDEmekân›yla
olay
hikâyenin
bütünleflir. Sözü edilen
mekânda, sözü edilen
kiflilerin bulunmas›
AMAÇLARIMIZ
okuyucuda bir flaflk›nl›k
yaratmaz.
Dil ve Anlat›m
S‹ZDE ilahi bak›fl aç›s›ndan; kifli, olay ve çevreyi dikkatlere sunan yaBu metindeSIRA
anlat›c›,
zar-anlat›c›d›r. Edebiyat-› Cedide roman dilinin özelliklerinden, giriflte söz edilmifltir. Bu dil, yüksek sanat eseri ortaya koymak isteyen insanlar›n her türlü hayal ve
düflüncelerini ifade eden zengin, hatta yer yer yapmac›¤a kaçt›¤› san›lan sanatlarla dolu bir edebî dildir. Halit Ziya ömrünün son y›llar›nda bu edebî dili sadelefltirO R U
meye ihtiyaçS duymufltur.
Ancak kendisi cümlelerin yap›s›n›, ifadenin karakteristik
özelli¤ini bozmad›¤›n›, yaln›z kelimeleri daha anlafl›l›r sözlerle de¤ifltirdi¤ini ifade
eder. Hikâyede
de Halit Ziya’n›n dili, romanlar›na nispetle daha sadedir. Halk taD‹KKAT
bakas›n›n yaflama tarz›n› anlat›rken kullanmak zorunda oldu¤u ses, eflya ve görünüfllerle flekillenmifltir. Ancak yine de Edebiyat-› Cedide’nin edebî diline has yap›,
S‹ZDE
söyleyifl veSIRA
kelime
kadrosunun izleriyle karfl›laflt›¤›m›z› ifade etmek gerekir. Çünkü tasvirler ve ruh hallerini tahlile ayr›lan sat›rlar, bu hikâyede bile do¤al olan dilden farkl›d›r.
Bu da Edebiyat-› Cedide mensuplar›n›n sanat anlay›fl›ndan kaynaklaAMAÇLARIMIZ
n›r. Onlar, avam (halk) için sanat yap›lmayaca¤› düflüncesindedirler.
Halit Ziya Uflakl›gil’in
K ‹ T A P hikâye ve roman sanat› konusundaki görüfllerini kendi kaleminden
flu kitab›nda bulabilirsiniz: Uflakl›gil, H. Z. (1998), Hikâye, (haz. Nur Gürani Aslan) ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
4
Bu
‹DNÜda
TfiEÜhikâyenin
RNNE EL ‹TM gözlemden
hareketle kaleme al›nd›¤›n›
düflündürür. Halit Ziya
Uflakl›gil’in
S O R U“Nakil” adl›
kitab›nda Maupassant’tan
tercüme etti¤i hikâyeler
bulunmaktad›r. O, Flaubert’i
D ‹ K gibi
K A TGuy de
tan›d›¤›
Maupassant’› da eserleriyle
çok iyi tan›maktad›r.
Yirminci
yüzy›lda Türk
SIRA S‹ZDE
Hikâyecili¤i’nin
geliflmesinde önemli rolü
olan bu tarz hikâye, Halit
AMAÇLARIMIZ
Ziya Uflakl›gil ile
edebiyat›m›za gelmifltir.
Halit Ziya romanlar›nda
SIRA S‹ZDE ‹stanbul’daki yüksek zümrenin sürdürdü¤ü hayat› hareket noktas› olarak alm›flt›r. Hikâyelerinde de bu durum devam etmekte midir?
D‹ NÜTfiEÜRNNE LE‹TM
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
143
Özet
Yenileflme Dönemi Türk Edebiyat› içinde Servet-i Fünûn dergisi etraf›nda toplanan Edebiyat-› Cedide, bir
dönüm noktas› durumundad›r. Tanzimat sonras›nda
bafllayan yenileflme hareketi edebî alanda olgun eserlerini vermeye bafllar. Roman ve hikâye türlerinde yaz›lan metinler art›k, Tanzimat sonras›nda oldu¤u gibi,
toplum meselelerini dile getiren ö¤retici ve yol gösterici metinler de¤il; estetik haz uyand›rmaya hizmet eden
sanat eserleri olarak ele al›n›p de¤erlendirilebilecek seviyeye ulaflm›fllard›r. Tanzimat Edebiyat›n›n ikinci dönemi olarak adland›r›lan zaman diliminde Bat›da geliflen realist edebiyat›n tesiri hissedilmeye bafllam›flt›r.
Edebiyat-› Cedide zümresinde, “romantik edebiyata tepki olarak beliren ve özellikle de Fransa’da Stendhal,
Balzac,ve Flaubert gibi romanc›lar›n elinde geliflen “gerçekçilik ak›m›n›n” etkileri görülür. Sanatkârlar, içinde
yaflad›klar› toplumda gördüklerini eserlerinde ifllemeye
bafllarlar. Uzak diyarlardan ve ola¤anüstü olandan söz
etmekten vaz geçerler; dikkatlerini yaflad›klar› çevreye
yöneltirler. Gözlemlerden ve yaflanm›fl olandan hareket
ederek hikâye ve roman türlerinde eser vermek benimsenir. En az›ndan bu eserlerin okuyucuda gerçeklik
duygusu uyand›rmas› iste¤i hiçbir zaman gözden uzak
tutulmaz. Bu metinlerde toplum ve insan elefltirel bir
dikkatle ele al›nmaktad›r. Edebiyat-› Cedide yazarlar›
Bat›da çeflitli yazarlar›n elinde geliflen gerçekçilik ak›m›n›n getirdiklerinden yararlanarak eserler vermeye
bafllarlar. Halit Ziya Uflakl›gil ve Mehmet Rauf baflta olmak üzere roman ve hikâye alanlar›nda eser veren yazarlar, realist ve natüralist dikkatle eserler kaleme al›rlar. Fransa da Paul Bourget ile bafllayan psikolojik gerçekçili¤in etkilerini Edebiyat-› Cedide yazarlar›n›n eserlerinde izlemek mümkündür. Burada taklitten de¤il tesirden söz etti¤imizi vurgulayal›m. Türkçenin imkânlar›yla realist tarzda edebî eser ortaya koymak isteyen her
yazar, bu tarz›n do¤up geliflti¤i edebî birikimden yararlanarak kendi sanat dünyas›n› oluflturur. Edebiyat-› Cedide zümresi yazarlar› da bu çerçevenin d›fl›nda düflünülemez. Zaten onlar›n eserleri elefltirel gerçekçi bir
dikkatle XIX. Yüzy›l sonu ‹stanbul’unu, edebî metinlerin dünyas›nda, çeflitli yönleriyle anlatmaya koyulurlar.
Art›k gereksiz bilgi verilerek olay örgüsünün yap›s› bozulmaz. Sanat eserinin kendisine mahsus bir sistem oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Tasvir ve tahliller olay örgüsünde
yer alan kifli ve mekânlar› tan›tmak, bunlar aras›ndaki
iliflkileri ifade etmek amac›yla kaleme al›nmaktad›r. Ya-
zarlar, esere müdahale etmekten vazgeçmek gerekti¤ine inanm›fllard›r.
Edebiyat-› Cedidecilerin yazd›¤› eserde ‹stanbul d›fl›na
ç›k›lmad›¤›n›, konu ve kiflilerin bu flehirden seçildi¤ini
de unutmamak gerekir. Romanlarda kültür seviyesi geliflmifl ve maddi imkân bak›m›ndan zenginleflmifl insan
ve çevrelerden söz edilmektedir. Hikâyelerde ise ayn›
flehirde ömür süren genifl kitleye yönelme dikkati çekmektedir. Kendilerinin de ifade ettikleri gibi “Servet-i
Fünûn Edebiyat› umuma mahsus de¤ildir”. Bunlar›n
kendilerini ifade için dönemlerin dilinden hareketle yeni bir edebi dil yaratt›klar› da bilinmektedir. Cümle yap›s›nda baz› de¤iflikliklere baflvuran Edebiyat-› Cedide
zümresi yazarlar›, yeni imgeler ve söz gruplar›n› kullanmaktan da çekinmemifllerdir. Hatta kendi dönemlerine
kadar kullan›lmayan baz› kelimelere de metinlerinde
yer vermekten çekinmemifllerdir.
Edebiyat-› Cedide zümresinde hikâye ve roman türlerinde eser veren sanatkârlar flunlard›r: Halit Ziya Uflakl›gil, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit Yalç›n, Müftüo¤lu
Ahmet Hikmet ve Safvetî Ziya.
144
1. Mâî ve Siyah roman›nda Ahmet Cemil’in hayat karfl›s›nda ma¤lup olarak küçük bir memuriyetle Arabistan’a gitmesi afla¤›dakilerden hangisiyle aç›klanabilir?
a. Gerçeklerin üstüne gitme
b. Gerçeklerden kaç›fl
c. Mekân de¤iflikli¤i
d. Sürgün
e. Romantizm
6. Eylül roman›nda Suad ile Necip’in yak›nlaflmalar›n›
sa¤layan en güçlü ortak sanat zevki afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Edebiyat
b. Spor
c. Müzik
d. Dans
e. Resim
2. Edebiyat-› Cedide yazar kadrosu içinde yer alan,
Türk romanc›l›¤›n›n yerleflmesinde büyük rol oynayan
yazar afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Hüseyin Suat Yalç›n
b. Hüseyin Cahit Yalç›n
c. Hüseyin Sîret
d. Halit Ziya Uflakl›gil
e. Safveti Ziya
7. “Bu eser, kahramanlar›n›n nedensiz can s›k›nt›lar›yla bafllar” cümlesi afla¤›dakilerden hangisi için söylenebilir?
a. Genç K›z Kalbi
b. Nemide
c. Mâî ve Siyah
d. K›r›k Hayatlar
e. Eylül
3. Afla¤›dakilerden hangisi Halit Ziya’n›n romanlar›ndan biri de¤ildir?
a. Mâî ve Siyah
b. K›r›k Hayatlar
c. Solgun Demet
d. Sefile
e. Aflk-› Memnu
8. Edebiyat-› Cedide roman›nda mekân-insan bütünleflmesini sa¤layan teknik hangi edebî ak›m›n ürünüdür?
a. Sembolizm
b. Klasizm
c. Romantizm
d. Realizm
e. Sürrealizm
4. Edebiyat-› Cedide romanlar› genellikle aile içinde
geçer. Afla¤›dakilerden hangisi bunun nedenlerinden
biri de¤ildir?
a. Sosyal hayata aç›lmay› baflaramazlar.
b. Siyasetle ilgilenmezler.
c. Yarat›l›fl olarak içe kapan›kt›rlar.
d. Saray’›n takibi alt›ndad›rlar.
e. Bu durum tesadüfidir.
9. Aflk-› Memnu roman›nda yazar hangi iki kahraman›n› natüralist roman anlay›fl›nda önemli rolü olan genetik mirasa göre kurgulam›flt›r?
a. Adnan Bey-Behlûl
b. Firdevs Han›m-Bihter
c. Peyker-Firdevs Han›m
d. Bülent-Adnan Bey
e. Bihter-Melih Bey
5. Aflk-› Memnu afla¤›daki edebiyat ak›mlar›ndan hangisinin etkisiyle yaz›lm›flt›r?
a. Naturalizm
b. Realizm
c. Romantizm
d. Sembolizm
e. Pozitivzm
10. Maupassant tarz› hikâyeyi edebiyat›m›za getiren ilk
isimlerden biri afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Yakup Kadri Karaosmano¤lu
b. Cenap fiahabettin
c. Halit Ziya Uflakl›gil
d. Tevfik Fikret
e. Safvetî Ziya
145
1. b
2. d
3. c
4. a
5. d
6. c
7. e
8. d
9. b
10. c
Cevab›n›z yanl›flsa “Mâî ve Siyah Roman›n›n
Çözümlemesi” konusunu gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›flsa “Halit Ziya Uflakl›gil” konusunu gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›flsa “Halit Ziya Uflakl›gil’in Roman ve Hikâyelerinin Adlar›n›” gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›flsa “Eylül Roman›n Çözümlemesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›flsa “Aflk-› Memnu Roman›n›n
Çözümlemesi” konusunu gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›flsa bölümün bafl›ndaki “Girifl”
yaz›s›n› yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›flsa “Aflk-› Memnu Roman›n
Çözümlemesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Cevab›n›z yanl›flsa “Mai Yal› Hikâyesinin Çözümlemesini ve Ç›kmas›n›” yeniden okuyunuz.
S›ra Sizde 1
Halit Ziya Uflakl›gil’in Mai ve Siyah roman›, realist tav›rla yaz›lm›fl bir romand›r. ‹çinde tesadüflere yer verilmemifltir. Meydana gelen bütün olaylar ve bu olaylar›n kifliler üzerindeki etkileri bir neden-sonuç iliflkisi içerisinde düzenlenmifltir. Tanzimat Döneminin ilk romanlar›nda bu neden-sonuç iliflkisine rastlamak güçtür. Tanzimat Dönemi romanlar›nda kurgulanan olaylar, toplumdaki aksayan noktalar› iflaret etmek için ele al›n›r;
kifliler ise romanc›n›n fikrine göre idealize edilirdi. Bu
durum romanda gerçeklikle ba¤daflmayan tesadüflerin
olmas›na zemin haz›rlard›. Oysa özellikle Halit Ziya
Uflakl›gil’in romanlar›nda, kendi hayat›n› kendisi düzenleyen bireyin varl›¤›ndan söz etmek mümkündür.
S›ra Sizde 2
Bu teman›n, Aflk-› Memnu roman›nda oldu¤u gibi ele
al›nmas› için realist edebiyata has özelliklerin bilinmesi
ve uygulanmas› gerekmektedir. Türk Edebiyat›’nda Sergüzeflt’te, Zehra’da ve Araba Sevdas›’nda bu tema ele
al›nmam›flt›r. Bunun için sözü edilen teman›n edebiyat›m›zda daha önce ele al›nmad›¤›n› söylemek gerekir.
S›ra Sizde 3
Eylül roman›, psikolojik romana örnek olarak gösterilebilecek bir eserdir.
S›ra Sizde 4
Almam›flt›r. Daha çok genifl kitlenin yaflama tarz› ve ömür
sürdü¤ü mahaller hareket noktas› olarak al›nm›flt›r.
Enginün, ‹. (2007). Yeni Türk Edebiyat› Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e (1839-1923), ‹stanbul, Dergâh Yay.
Mehmet Rauf. (2002). Eylül, (haz. Kemal Bek), ‹stanbul, Özgür Yay.
Moran, B. (1983). Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul.
Uflakl›gil, H. Z. (1945). Mâi ve Siyah, ‹stanbul, Hilmi
Kitabevi Yay›nlar›
Uflakl›gil, H. Z.(1969). K›rk Y›l, ‹stanbul, ‹nk›lap ve
Aka Yay›nlar›.
Uflakl›gil, H. Z. (1981). Aflk-› Memnu, ‹stanbul, ‹nk›lap
ve Aka Yay›nlar›.
7
Amaçlar›m›z
Dünya edebiyat›nda mensur fliirin orta ç›k›fl›n› ve özelliklerini belirleyebilecek,
Mensur fliirin Türk edebiyat›na giriflini, geliflimini ve Edebiyat-› Cedide
toplulu¤undaki görünüflünü tan›mlayacak,
Mensur fliir türünde eser veren yazarlar›m›z›, ele ald›klar› konular› ve üslup
özelliklerini ay›rt edebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Mensur fliir
• Aflk
• Bedbinlik/Kötümserlik
• Yaln›zl›k
• Kaç›fl
• Ölüm
‹çindekiler
II. Abdülhamit
Dönemi Türk
Edebiyat›
Edebiyat-› Cedide’de
Mensur fiiir
• MENSUR fi‹‹R‹N ORTAYA ÇIKIfiI
• MENSUR fi‹‹R KAVRAMI VE
ADLANDIRILMASI
• MENSUR fi‹‹R‹N TANIMI VE
ÖZELL‹KLER‹
• MENSUR fi‹‹R‹N TÜRK
EDEB‹YATINA G‹R‹fi‹
Edebiyat-› Cedide’de
Mensur fiiir
MENSUR fi‹‹R‹N ORTAYA ÇIKIfiI
Mensur fliir, yeni bir edebî türdür. Mensur fliire ilk defa Frans›z edebiyat›nda rastlan›r. Frans›z edebiyat›nda sanatkârane düzyaz› anlam›na gelen “prose poétique”
ad›yla an›lan baz› eserler kaleme al›n›r. Edebî bir tür olarak mensur fliirin ilk örneklerine “poème en prose” ad›yla Aloysius Bertrand (1807-1841)’›n 1842’de yay›mlanan Gaspard de la Nuit (Gecelerin Gaspard’›) bafll›kl› eserinden itibaren rastlanmaya bafllan›r. Daha sonra Aloysius Bertrand’›, Le Centaure ve La Bacchante isimli eserleriyle Maurice de Guérin (1810-1859) izler. Bertrand’›n Gaspard de la Nuit
adl› eseri, baflta Charles Baudelaire (1821-1867) olmak üzere Arthur Rimbaud
(1854-1891), Stéphane Mallarmé (1842-1898), Comte de Lautréamont ad›yla daha
çok tan›nan Isidore Ducasse (1846-1870) gibi flairlerin ilgisini çeker. Charles Baudelaire’in 1855’ten itibaren çeflitli gazete ve dergilerde yay›mlad›¤›, 1869’da kitap
hâlinde bask›s› yap›lan Le Spleen de Paris (Paris S›k›nt›s›)’n›n bir bölümü olarak tasarlad›¤› Petits Poémes en prose [Küçük Mensur fiiirler] ile Frans›z edebiyat›nda yayg›nl›k kazan›r.
Charles Baudelaire’den sonra bu edebî türün Frans›z edebiyat›nda yay›lmas›n›
sa¤layan isimler, 1873’te yay›mlanan Les Illuminations ve Une Saison en Enfer (Cehennemde Bir Mevsim-1873) adl› eserleriyle Arthur Rimbaud ve Divagations (Hezeyanlar-1864) adl› eseriyle Mallarmé ve Maldorur’un fiark›lar›’yla Comte de Lautréamont’dur. Ayr›ca Paul Claudel (1868-1955), Andre Gide (1869-1951) ve Marcel Proust (1871-1922) da gençlik y›llar›nda “poeme en prose” yazm›fl önemli yazarlar aras›ndad›r.
M. Fâtih And›’n›n (And›, 1997, 27) da belirtti¤i gibi 19. yüzy›l›n sonlar›nda mensur fliir, di¤er Bat› edebiyatlar›nda gittikçe yayg›nl›k kazan›r. ‹ngiltere’de The English Mail Coach [‹ngiliz Posta Arabas›] (1849) isimli eseriyle Thomas De Quincey
(1785-1859); Alman edebiyat›nda Hölderlin (1770-1843), Stefan George (18681933) ve Rainer-Maria Rilke (1876-1926); ‹spanya’da G. Adolfo Becquer (18361870); Danimarka’da Jens P. Jacobsen (1847-1885); Amerika’da Edgar Allan Poe
(1809-1849) ve Rus edebiyat›nda Senilia-Stichotvorenija v proze [Eflik-Mensur fiiirler] adl› eseriyle Turgenyev (1818-1883) bu yeni edebî türün öncüleri olur.
Bu sanatkârlar aras›nda Baudelaire, Rimbaud ve Mallarmé gibi Frans›z flairlerinin eserlerinin 19. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Türk sanatkârlar› taraf›ndan tan›n›p
okundu¤u bilinmektedir. Baflta ülkesi Fransa’da geç anlafl›lan Baudelaire olmak
üzere Rimbaud ve Mallarmé’nin Türk edebiyat› üzerindeki as›l etkisi Servet-i Fü-
Edebî bir tür olarak mensur
fliirin ilk örneklerine “poème
en prose” ad›yla Aloysius
Bertrand (1807-1841)’›n
1842’de yay›mlanan
Gaspard de la Nuit
(Gecelerin Gaspard’›)
bafll›kl› eserinden itibaren
rastlanmaya bafllan›r.
148
nûn döneminde fliir alan›nda bafllar. Bu sanatkârlar›n mensur fliir türünde eserleriyle de Servet-i Fünûn dönemi üzerinde s›n›rl› etkisinden söz edilebilir.
Klâsik Türk edebiyat›nda mensur fliiri hat›rlatan, Frans›z edebiyat›nda “prose
poetique” (flairane yaz› yahut sanatkârane düzyaz›) fleklinde isimlendirilen sanatkârane söyleyifl içerisinde yaz›lm›fl metinlere rastlan›r. Bu konuda M. Fâtih And› flunlar› söyler:
“(...) divan dîbâcelerinde, Lâmiî Çelebî’nin Münâzara-i Sultân-› Bahâr bâ-fiehriyâr› fiitâ’s›n›n nesir k›s›mlar›nda oldu¤u gibi çok mükemmel birer flâirâne nesir örne¤i
olan bölümlere rastlar›z. Hatta Sinan Pafla’n›n Tazarru’nâme’si, Veysî’nin Münfleât’› v.s. gibi bafl›ndan sonuna kadar sanatkârane bir üslupla yaz›lm›fl, secîlerle, edebî sanatlarla, hatta mazmunlarla örülmüfl eserler de karfl›m›za ç›kar” (And›, 1997,
28).
Klâsik Türk edebiyat›nda
mensur fliiri hat›rlatan,
sanatkârane söyleyifl
içerisinde yaz›lm›fl metinlere
rastlan›r. Bu tür metinler
Frans›z edebiyat›nda “prose
poetique” (flairane yaz›
yahut sanatkârane düzyaz›)
diye isimlendirilir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Ancak, bu tür yaz›lar›n mensur fliir oldu¤u söylenemez. Buna benzer flekilde
Halit Ziya’n›n ve Mehmet Rauf’un romanlar›nda yer alan sanatl› söyleyiflleri de
mensur fliirin d›fl›nda düflünmek gerekir. Çünkü, mensur fliir için sanatl› söylenmifl
düzyaz› olmak yetmez. Ayr›ca her mensur fliirin sanatl› söylenmifl olmas› flart› da
yoktur. Mensur fliirler, bir iki paragraftan birkaç sayfaya kadar süren k›sa yaz›lard›r. Belirli bir konu veya tema üzerine kurulurlar. Di¤er edebî türler gibi bafllang›c› ve sonu olan ba¤›ms›z bir türdür. Genellikle bafll›klar› bulunur.
Mensur fliir, Bat› edebiyat›n›n ürünüdür. Henüz Servet-i Fünûn toplulu¤u oluflmadan, Ara Nesil döneminde Türk edebiyat›nda ilk örneklerine rastlanmaya bafllanm›fl, Servet-i Fünûn döneminde çok say›da yazar›n kalemini denedi¤i bir tür olma yoluna girerek moda hâline gelmifltir. Bunda dönemin santimantal atmosferi
de rol oynam›flt›r.
Zengin bir edebî
geçmifli olmas›na karfl›n mensur fliirin kayna¤›n›n Bat› edebiyat› olmas›SIRA S‹ZDE
n›n nedeni sizce ne olabilir?
D Ü fi Üfi‹‹R
N E L ‹ M KAVRAMI VE ADLANDIRILMASI
MENSUR
Mensur fliir, bir baflka söyleyiflle düzyaz› fliir, her fleyden önce bu söz gruplar›n›
oluflturan kelimelerin
anlamlar›yla bak›ld›¤›nda bizi, fliire has bir duygu yahut olS O R U
gunun düzyaz› formunda varl›k kazanmas› kavram alan›yla karfl› karfl›ya getirir. Bu
da fliirin ya da fliire has özün, gelene¤in belirledi¤i fliir formundan baflka bir flekilD‹KKAT
de ortaya kondu¤u veya konabilece¤i fikrine götürür. Nitekim bu yolda ilk örnekleri ortaya koyman›n yan›nda türe ad›n› veren Halit Ziya da kendi mensur fliirleri
SIRA makaleleri
S‹ZDE
hakk›nda, “Bu
tevlîd eden fikirler flairâne oldu¤u için onlara mensûr fliirler nâm›n› vermek istedim.” (Uflakl›gil, 1891, 3) demektedir. Türkçede ve Türk
edebiyat›nda bu flekilde kavram alan› kazanan mensur fliir, Frans›zcada ve Frans›z
AMAÇLARIMIZ
edebiyat›nda da benzer bir görünüm sergiler. Frans›zcadaki “poème en prose” söz
grubu Türkçedeki mensur fliir adland›rmas›yla ve kavram›yla uygunluk gösterir.
Çünkü Türkçedeki “mensur fliir”, Frans›zcadaki poème en prosein (düzyaz› fleklinK ‹ T A P
de yaz›lm›fl fliir) karfl›l›¤› olarak çeviri adland›rma özelli¤i tafl›maktad›r.
Recaizade Mahmut Ekrem’in “nesr-i muhayyel” dedi¤i “mensûr fliir” bafllang›çta Türkçede, özellikle Ara Nesil döneminde, Frans›zca “poème en prose” karfl›l›¤›
TELEV‹ZYON
olarak “nesr-i muhayyel”, “nesr-i flairâne”, “nesr-i fli’r-âmiz”, “nesr-i nazm-âmiz”,
“mensûre”, “nesr-i hayalî”, “nesrâ-i fliir-âmiz”, “nesr-i hayalî” gibi birbirine benzer kelime ve kelime gruplar›yla karfl›lan›r. “Mensûr fliir” ad›, Halit Ziya’n›n 1886’da
‹NTERNET
7. Ünite - Edebiyat-› Cedide’de Mensur fiiir
Hizmet gazetesinde yay›mlanan ve daha sonra Mensur fiiirler bafll›¤› alt›nda toplayaca¤› örneklerle karfl›m›za ç›kar. Servet-i Fünûn ve II. Meflrutiyet y›llar›nda daha
çok “mensûr fliir” kelime grubu tercih edilir ve böylece bir türün ad› olarak bu adland›rma yayg›nlafl›r. Cumhuriyet döneminde ise uzun y›llar kullan›lan bu kelime
grubunun yan›nda, yak›n y›llarda baz› yazarlar›n kaleminde onun yerine “flairâne
nesir”, “düzyaz› fliir”, “yaz› fliirler”, “düzanlat›m fliiri”, “düz fliir”, “fliirsel düzyaz›”, “fliirsel metin” gibi çeflitli adland›rmalar kullan›l›r ve teklif edilir. Türk Dil Kurumu’nun ç›kard›¤› Türkçe Sözlük’ün yeni bask›s›nda ‘mensur fliir’in tarifi yap›ld›ktan sonra mensur fliire karfl›l›k olarak “fliirce” kelimesi kaydedilir. Bütün bu kelime
ve kelime gruplar›, edebî tür etraf›nda daha adland›r›lmas›ndan bafllayarak türe ait
özellikler ve prensipler üzerinde henüz uzlaflmaya var›lmam›fl oldu¤unu gösterir”
(Gariper, 2006, 364-365). Günümüzde daha çok, mensur fliir baflta olmak üzere
düzyaz› fliir adland›rmas› kullan›lmaktad›r.
MENSUR fi‹‹R‹N TANIMI VE ÖZELL‹KLER‹
Mensur fliirin birçok sanatkâr ve araflt›rmac› taraf›ndan özellikleri üzerinde durulmufl, tan›m› yap›lm›flt›r. Bu tan›mlardan birini Hülya Argunflah, flöyle yapmaktad›r:
“Mensur fliir; cümle yap›s› ve âhenk gibi fliire has özellikler tafl›d›¤› hâlde vezne ve kafiyeye ba¤l› olmayan, flairane bir konuyu, his, hayal ve düflünceyi k›sa bir hacimde ve
yo¤un bir flekilde süslü bir üslupla anlatan düz yaz›lard›r” (Argunflah, 2002, XII).
Baz› sanatkârlara göre mensur fliirde önemli olan fliire ait özü düzyaz› formu
içinde verebilmektir. Nitekim Oktay Rifat da bu görüfltedir. O, bir röportaja verdi¤i cevapta,
“(...) düzyaz› ve fliir ayr›m›n›n bir vezin ve uyak ifli olmad›¤› anlafl›lm›flt›r san›r›m.
fiiir bir özdür, düzyaz›yla da verilebilir. ‹çeriktir önemli olan. ‹çerik derken kavramsal içeri¤i, baflka bir deyimle, anlam› de¤il duyarl›l›k yükünü anlatmak istiyorum.
Hegel flöyle diyor: ‘Her türlü insan iflinde oldu¤u gibi sanatta da içeriktir son sözü
söyleyen” (Oktay Rifat, 1992, 311).
diyerek fliirin düzyaz› formunda da yaz›labilece¤i düflüncesini dile getirir.
Mensur fliirin tan›m›n› yapman›n yan›nda nitelikleri üzerinde de duran Argunflah’a göre mensur fliirin özelliklerini flöyle s›ralayabiliriz:
1. Mensur fliirler, bir paragraftan birkaç paragrafa kadar geniflleyen küçük, yo¤un yaz›lard›r.
2. Mensur fliirler ba¤›ms›z, bafll›kl›, bir türün içinde parça olmayan, kendi bütünlü¤üne sahip metinlerdir.
3. fiiirdeki aray›fllardan do¤mufltur. Ancak, fliir de¤ildir. fiairâne söyleyifle sahip
olmas›na ra¤men ölçülü ve kafiyeli de¤ildir. Ahenkli ve flairâne olmas› fliir
olmas›na yetmemektedir.
4. Bireysel duygulanmalar›n ifade edildi¤i flairâne yaz›lm›fl bir yaz› türüdür. Sanatç›lar, ›st›raplar›n›, sevinçlerini, s›zlan›fllar›n›, kederlerini dile getirirler.
5. Mensur fliirler, baz› üslup uygulamalar›na da yol açm›flt›r. Devrik cümle, kelime tekrarlar›, bitmemifl cümle, “ve” edat›na s›kça baflvurma bunlar aras›ndad›r.
6. Bir iç ahenge sahiptirler. Bu ahengin süreklili¤i, k›r›lmadan devam› ve tam
bitmesi gereken yerde tamamlanmas› flart› sanatç›n›n hassas duyarl›l›¤›na
ba¤l›d›r. Yazar bu ahengi özellikle fliirlere benzeterek yapmaya çal›fl›r. Ses
149
“Mensûr fliir” ad›,
edebiyat›m›zda ilk defa,
Halit Ziya’n›n 1886’da
Hizmet gazetesinde
yay›mlanan ve daha sonra
Mensur fiiirler bafll›¤›
alt›nda toplayaca¤›
metinlerde görülür.
150
tekrarlar›, kelime tekrarlar›, virgüllerle devam eden birbirine ba¤lanan cümle parçalar›, Tanzimat’›n ilk y›llar›nda terk edilmeye çal›fl›lan ikili üçlü tamlamalar bu metinlerde ahengi ve kurulan ahengin süreklili¤ini sa¤lar.
7. Tasvir ve taklidi önemsedikleri için uzun cümle yap›s›n› tercih ederler. Ayr›ca ki’ler, ve’ler ve virgüllerle uzayan cümleler uzun süren müzikal intibalar› taklit eder.
8. Ah!, ey!, oh!, of! gibi ünlemlerin kullan›ld›¤› ya da bunlarla bafllayan cümleler oldukça yayg›nd›r. Bunlar yazar›n samimiyet iddias›n› yans›t›rlar. Çünkü
yazar âdeta okuyucunun önünde içinde bulundu¤u duygu, düflünce, heyecan ve ›st›rap hâlini yaflar. Buna ba¤l› olarak bu nidalar› kullan›r.
9. Servet-i Fünûn edebiyat›nda, özellikle fliirde, noktalama iflaretlerinin flafl›rt›c› bir yo¤unlukta kullan›lmas› durumu mensur fliirde de dikkati çeker. Bunun sebeplerinden biri yazar›n sanattaki idealidir. Yazar o kadar mükemmeliyetçidir ki eserinin okunuflunu bile serbest b›rakmaz, idare etmek ister.
Ama as›l önemli olan sebep müziktir. Ses tekrarlar›yla bir ahenk yakalayan
sanatç›, noktalama iflaretleriyle bunun durufl ve devam edifllerini yönlendirir (Argunflah, 2002, XIX-XXII).
10. M›sralar› alt alta dizilen, ölçüsüz ve kafiyesiz yaz›lan serbest fliirden düzyaz›
fleklinde yaz›l›fllar›yla ayr›l›rlar.
11. Mensur fliirler, genellikle yaz› hayat›n›n bafllang›c›nda genç sanatkâr adaylar›n›n kendilerini ifade etmeye çal›flt›klar› kalem ürünleri olarak varl›k kazanm›flt›r.
MENSUR fi‹‹R‹N TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi‹
Tanzimat sonras›nda 1859-1860’tan itibaren Türk edebiyat› Bat› edebiyat›n› örnek
alarak yenileflmeye bafllar. Bu yenileflme sürecinde yeni konular ve flekillerin yan›nda yeni türler de edebiyat›m›za girer. Bat›l› anlamda roman, hikâye ve tiyatro
gibi edebiyat›m›za yeni giren türlerden biri de mensur fliir olur.
Türk edebiyat›nda mensur fliirin ilk örne¤ini ‹zmir’de ç›kan Nevruz gazetesinde
(1 Mart 1307/14 Mart 1884) Halit Ziya’n›n verdi¤i görüflü yayg›n flekilde kabul edilir. Onun daha önce “Aflk›m›n Mezar›” bafll›kl› mensur fliiri Tercüman-› Hakikat gazetesinde yay›mlanm›flt›r. Bu mensur fliir, Tercüman-› Hakikat gazetesinin edebiyat sütununu yöneten Muallim Nâci taraf›ndan “Mezarda aflk aramak, meyyitte can
aramaya benzer” elefltirisiyle birlikte Tercüman-› Hakikat’te yay›mlanm›flt›r (23 Nisan 1883). Halit Ziya’n›n ayr›ca “Berk ve Nevruz dergilerinde birkaç mensur fliiri”
ç›kar (Huyugüzel, 2006, 369). Burada Halit Ziya’n›n mensur fliir alan›nda kalem denemelerinden önce “Her mevzun ve mukaffa lak›rd› fliir olmak lâz›m gelmez; her
fliir mevzun ve mukaffa bulunmak iktiza etmedi¤i gibi” (Recaizade, 1884, 10) diyen Recaizade Mahmut Ekrem’in bu yoldaki aray›fllar›yla Mustafa Reflit’in ve di¤er
Ara Nesil mensuplar›n›n mensur fliirleri üzerinde durmak gerekir.
Ahmet Hamdi Tanp›nar’a göre mensur fliirin yolunu Recaizade Mahmut Ekrem
açm›flt›r. Necat Birinci bu konuda flunlar› söyler: “Recaizade Mahmut Ekrem fliirde
vezin ve kafiyenin varl›¤›n› hafifletmek isteyenlere karfl› Takdir-i Elhan’da ‘Bendenizce kafiyesiz fliir yazmaktansa nesr-i muhayyel yolunda tasvir-i merâm etmek evlâ ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzun de¤il iken, âdeta tavr-› fli’ri alabiliyor’
fleklinde düflüncelerini ifade etmesi, bu türün yolunu açt› ve gençlerin bu yola yönelmesini sa¤lad›. Ara Nesil’den Mustafa Reflit, Mehmet Celâl, Ali Nusret, Mustafa
Fehmi, Ali Nadir, ‹smail Safa, Halit Ziya ve daha birçok genç mensur fliir alan›nda
kalem denemeleri yapt›lar” (Birinci, 2000, 104-105).
151
Bu y›llarda Envâr-› Zekâ ve fiark dergilerinde Halit Ziya ile yak›n tarihlerde
Mustafa Reflit’in mensur fliirleri de yay›mlan›r. Bu mensur fliirlerini Gözyafllar›
(1884) adl› kitapta toplayan Mustafa Reflit, günlük yaflay›fl› içerisinde tesadüfen
karfl›laflt›¤› küçük hayat sahnelerini konu edinir. K›sa cümlelerden kurulu, k›sa zaman dilimlerinin üzerinde toplanan dikkatiyle metni genellikle çarp›c› bir sonla bitirir (Gariper, 2006, 375). Gözyafllar›’nda aflk, öne ç›kan tema durumundad›r. Yazar, çevreye ve tabiat varl›klar›na duyarl› yaklafl›m›yla lirik söyleyifle ulafl›r. Bazen
flairâne söyleyiflin yerini küçük hikâyeyi hat›rlatan anlat›m tekni¤i al›r. Asl›nda bu
durumla mensur fliir türünde zaman zaman karfl›lafl›l›r.
Gözyafllar›’nda yer alan tabiat varl›klar›n›n benzerleriyle Ara Nesil’den Mehmet
Celâl’in Elvâh-› fiairâne (1895) adl› kitab›nda da karfl›lafl›l›r. Yazar, duygu ve düflüncelerini, kimi zaman ac›lar›n› tabiat güzelliklerinin arac›l›¤›yla ifadeye yönelir.
Baflta çiçek olmak üzere çeflitli bitkiler ve nesneler yazar›n iç dünyas›n›n yans›t›lmas›nda rol oynar. Özellikle çiçe¤e, ulafl›lamayan, uzak bir yerlerdeki sevgiliyi ve
aflk› temsil edecek flekilde anlam yüklenir. Ço¤u kez tabiat›n gerçekli¤i afl›r› santimantal duyarl›l›kla bozulur. Tabiat varl›klar› kendi gerçekli¤iyle de¤il, ona bakan›n
ruh hâliyle görünürlük kazan›r.
Mensur fliir alan›nda ürün veren Ara Nesil mensuplar›n› daha sonra Servet-i
Fünûn’dan çok say›da sanatkâr takip eder. Türün Türk edebiyat›na yerleflmesini sa¤layanlar›n bafl›nda yer alan Halit Ziya’y› Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit,
Müftüo¤lu Ahmet Hikmet, Celâl Sâhir, Faik Ali devam ettirir. Bu isimlerin yan›nda Saffeti Ziya, Süleyman Nazif, Hüseyin Suat, Süleyman Nesib, Ali Nusret, Esad
Necib, Hakk› gibi yazarlar mensur fliir alan›nda birkaç kalem denemesinde bulunur.
Türk edebiyat›nda mensur fliirin edebî bir tür olarak ortaya ç›k›fl›nda Bat› edebiyatlar›ndan yap›lan çeviriler önemli rol oynam›flt›r. Bat› edebiyatlar›ndan yap›lan
fliir çevirilerini konu alan bir makalesinde Mustafa Nihat Özön, düzyaz› fleklinde
yap›lan fliir çevirilerinin “kötü bir ç›¤›r” olarak gördü¤ü mensur fliir ak›m›na yol açt›¤›n› ifade eder. Bu konuda o,
“Bu manzum çevirmeler yan›nda manzumelerin bir de nesir çevirmeleri vard›r.
Bunlar manzumlardan daha çoktur. De¤er bak›m›ndan birbirini tutmayan bu çeflit
yaz›lar, biraz sonra, edebiyat âlemimizde kötü bir ç›¤›r olarak görülecek olan ‘mensur fliir’ yolunun kayna¤› olmufltur denilebilir” (Özön, 1956, 452-453)
de¤erlendirmesinde bulunur. Ahmet Hamdi Tanp›nar da Türk edebiyat›nda
mensur fliir türünün ortaya ç›k›fl›nda Bat› edebiyatlar›ndan yap›lan fliir çevirilerinin
ve bu çevirilerle edebiyat›m›za tafl›nan içeriklerin etkili oldu¤u görüflünü tafl›r
(Tanp›nar, 1982, 274). Bat› edebiyatlar›ndan Türkçeye yap›lan fliir çevirileri üzerinde araflt›rmalar› bulunan Ali ‹hsan Kolcu, 1859-1901 y›llar› aras›nda say›s› yüz onu
aflan fliirin düzyaz› fleklinde Bat› dillerinden Türkçeye çevrildi¤ini bildirir. Onun
görüflüne göre de mensur fliirin geliflmesinde bu düzyaz› fliir çevirilerinin etkisi olmufltur (Kolcu 2005, 403-405).
Bat› edebiyat›ndan yap›lan fliir çevirileri mensur fliirin ortaya ç›k›fl›nda
bir rol oynar?
SIRAnas›l
S‹ZDE
Türk edebiyat›nda mensur
fliirin edebî bir tür olarak
ortaya ç›k›fl›nda Bat›
edebiyatlar›ndan yap›lan
çeviriler önemli rol
oynam›flt›r.
2
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
152
EDEB‹YAT-I CED‹DE (SERVET-‹ FÜNÛN)
TOPLULU⁄UNDA MENSUR fi‹‹R
1896’da Tevfik Fikret’in Servet-i Fünûn dergisinin bafl›na geçmesiyle Edebiyat-›
Cedide (Servet-i Fünûn) toplulu¤u kurulmufl olur. Bu topluluk mensuplar›, sanat
merkezli bir anlay›fl çerçevesinde insan ruhunun dalgalan›fllar›n› edebî metnin dünyas›na tafl›mak isterler. Bir taraftan fliirin cümle yap›s›n› düzyaz›n›n cümle yap›s›na
yaklaflt›rmaya çal›fl›rlarken, di¤er yandan düzyaz›yla sanatkârane söyleyifle yönelirler. Nazm› mutlak unsur olarak görmemeleri, duygular›n ifadesine a¤›rl›k vermeleri,
“pratikte mensur fliir” tarz›n›n ortaya ç›kmas›nda rol oynar (Ercilasun, 1981, 228).
Servet-i Fünûn toplulu¤u kurulmadan önce Halit Ziya’n›n 1886-1887 y›llar› aras›nda Hizmet gazetesinde mensur fliirleri yay›mlan›r. Bu mensur fliirler önce hofl
karfl›lanmaz ve elefltirilir. Recaizade Mahmut Ekrem’in onun mensur fliirleri hakk›nda olumlu görüfller içeren bir yaz›s›n›n yay›mlanmas› üzerine elefltiriler kesilir. Halit Ziya, daha sonra bu yaz›lar›n› 1891’de Mensûr fiiirler ad›yla kitaplaflt›r›r. Annesinin ölümü üzerine yazd›klar›n› da ayn› y›l kitap hâlinde Mezardan Sesler ad›yla
yay›mlar. Böylece türün Türk edebiyat›ndaki ilk baflar›l› ve kal›c› örneklerini kitaplaflt›rm›fl olur. O, hat›ralar›nda mensur fliir anlay›fl›n› ve yaz›fl tarz›n› ortaya koyan,
türün özelliklerini gösteren baz› tespit ve de¤erlendirmelerde de bulunur:
“Mensur fliirler, k›sa, küçük, hemen sânih olduklar› gibi kâ¤›tlar›n üzerine ihmâlkârâne at›l›vermifl tahassüslerden, yolumun üstünde topland›klar› gibi teklifsiz, tasnifsiz nakfledilivermifl gibi çizgilerden ibaret olacakt›. Bir nevi müsvedde... O kadar k›sa, o kadar küçük olacaklard› ki, uzun tasvirlere, mükellef tezyinlere iftikâr etmeden,
dar havsalalar›nda ancak bir fliir heyecan› tafl›makla iktifa ederek, sanki gönlünün
halecan darbelerini iki elleriyle tutarak, rüya firâfl›ndan sadece bir gömlekle f›rlayan
bir genç k›z edâ-y› mahcûbânesiyle, mahmûr ve mütelâflî yar› uykuda yar› uyan›k
ç›k›vereceklerdi. Bunlar› refiklerimin aras›nda okuyanlar›n mevcut oldu¤unda flübhedâr idim. Yaln›z flüphe edilmeyen bir hakikat vard›: fiâkirdlerimin gözlerinde okunan sâkit fakat beli¤ muhabbet hissi... Hemen her nüshadan sonra onlar›n içinde
bana gözleriyle sanki o sabah okuduklar› parçalar› inflâd ediyormuflcas›na bir mânâ vard›. Öyle bir mânâ-y› muhabbet ve merbutiyet ki bana bütün sokaktan geçerken, k›raathanenin penceresinden, önlerinde bir nüsha Hizmet, müstehzî gözleriyle
beni takib eden taarruz erbab›n›n verebilecekleri fütûru unuttururdu” (Uflakl›gil,
1936, 84).
Mensur fliirin moda hâline
gelmesinde Mehmet Rauf’un
Servet-i Fünûn dergisinde
ç›kan bu yoldaki kalem
tecrübelerinin önemli bir
pay› vard›r. Ayr›ca dönemin
içe dönük duygusal hayat›
da mensur fliirin yayg›nl›k
kazanmas›nda etkili olur.
Servet-i Fünûn y›llar›nda söz konusu derginin sayfalar›nda çok say›da mensur
fliire rastlanmaya bafllan›r. Böylece Ara Nesil döneminde dikkate de¤er örneklerin
ortaya konmas›ndan sonra Servet-i Fünûn mensuplar›n›n kaleminde mensur fliir,
âdeta bir moda hâlini al›r. Bunun yan›nda mensur fliir genç kalemlere, insan›n iç
dünyas›ndaki dalgalanmalar› fliire göre daha rahat dile getirebilece¤i bir ifade alan›n› açar. Böylece bu yolda insan›n iç dünyas›n›n, duygusal hayat›n›n besledi¤i
çok say›da küçük kalem tecrübesi dönemin gazete ve dergilerinin sayfalar›na girer. Bunlar›n bir k›sm› Mustafa Reflit’in ve Halit Ziya’n›n açt›¤› yolda küçük kitaplar hâlinde yay›n dünyas›ndaki yerini al›r. “Bu arada flu hususu da belirtmek gerekir ki, mensur fliir tarz›, devrin roman ve hikâyelerindeki anlat›m biçimlerine,
cümle yap›lar›na ve üslubuna genifl ölçüde tesir etmifltir” (Çetiflli, 2006, 351). Baflta Halit Ziya’n›n Mâî ve Siyah roman› olmak üzere mensur fliirin sanatkârane söyleyiflinin etkisini tafl›yan çok say›da hikâye ve romanla karfl›lafl›l›r.
Halit Ziya’n›n da hat›ralar›nda ifade etti¤i gibi, mensur fliir, baflta Recâizade
Mahmut Ekrem olmak üzere dönemin öne ç›kan sanat adamlar› taraf›ndan takdir-
le karfl›lan›rsa da fliiri “mevzûn ve mukaffa söz” (ölçülü ve kafiyeli) olarak gören
edebiyat çevreleri taraf›ndan fliddetle elefltirilir. Bu tav›r, ayn› zamanda eski edebiyat zevkinin ve eski zihniyetin yeniye karfl› oluflunun getirdi¤i bir yap› olarak belirir. Fakat dönem içerisinde mensur fliire her ne kadar karfl› ç›kan, baz› a¤›r elefltirilerde bulunanlar ç›karsa da mensur fliir bir süre sonra çok say›da genç sanatkâr›n ra¤bet etti¤i bir tür olarak belirir. Gençlerin mensur fliire yönelmelerinde fliirin
kafiye, ölçü ve flekil gibi teknik özellikleriyle bu yeni türde bafla ç›kmak zorunda
olmay›fllar› etkili olur. Düzyaz›n›n rahat ifade imkân› iç dünyalar›n› geniflçe yans›tabilecekleri bir ortam haz›rlar.
Mensur fiiirler adl› kitab›n›n bafl›nda,
“Mensur fliirler hayalhânemde aç›lm›fl birtak›m nazik, narin fikirlerdir. Onlar bence
pek k›ymetdârd›r. Çünkü giryelerimi, neflvelerimi musavverdirler. Ben onlar› takdîs
ederim; çünkü hissiyât›m›, mütalaât›m› nât›kt›rlar.
Bunlar kimse için yaz›lmam›flt›r, yaz›lmak için yaz›lm›flt›r, onun içindir ki sâirlerinin takdiri, adem-i takdiri onlar için ehemmiyetsiz kal›r. Yine onun içindir ki her
türlü alâyifl-i zâhirîden mütecerrittirler. Muharriri onlar› o kadar âlî buldu ki tezyinât-› lafziye ile telbisten hicâp etti.
Bu makaleleri tevlîd eden fikirler flairâne oldu¤u için onlara mensûr fliirler nâm›n›
vermek istedim. fiiiri vezin ve kafiyede arayanlar›n edecekleri itiraz indimde hiç-ahiç kal›r” (Uflakl›gil, 1891, 2-3).
diyen Halit Ziya, bu flekilde mensur fliirlerini de¤erlendirmifl olur. Yaz›n›n devam›nda on alt› yafl›ndan itibaren yazd›¤› mensur fliirlerin bu kitapta yer ald›¤›n›
söyler. Böylece onun ilk gençlik y›llar›ndan itibaren mensur fliir yazd›¤›n› ö¤renmifl oluruz. Halit Ziya’n›n mensur fliirleri hakk›nda M. Fâtih And› flunlar› söyler:
“Muhtevalar› itibar›yla Mensûr fiiirler’de yer alan parçalar›n hemen hemen tamam›nda karamsarl›k ve hayattan nefret duygusu a¤›r basar. Yazar›n bunlar› kaleme
ald›¤› ilk gençlik ça¤lar›n›n psikolojisinin ve devrinin edebiyat›n›n romantik yönelifllerinin etkisiyle, aflk, hüzün, nefret, karamsarl›k, hatta mutluluk ve sevinç, yaflanan
duygu ne olursa olsun, gözyafl› bir fon olarak bu fliirlerde daima karfl›m›za ç›kar.
Genç Halit Ziya bu fliirlerinde marazî bir hassasiyet, afl›r› bir ‘rikkat-i kalb’ (s. 16)
içindedir. Ölüm, mezar, ›zd›rab, aflk, ihanet, yaflamaktan nefret, rüya, tahayyül,
gözyafl›, mûsikî, gökyüzü, semâvî unsurlar, tabiat›n güzellikleri, gece, bahar ve hazan mevsimleri flairin muhayyilesinin u¤raklar›d›r.” (And›, 1997, 41-42)
Halit Ziya’n›n mensur fliirleri belirli bir düflünce veya duygunun üzerine kurulur. Bu yaz›larda tasvir önemli yer tutar. Bakan kiflinin ruh hâline göre anlam kazanan tabiat, gerçekçi bir yaklafl›mla de¤il daha çok resim fikriyle belirir. Bu da yap›lan tasvirin ve buna ba¤l› olarak manzaran›n yapmac›kl› yap› kazanmas›na yol
açar. Yazar, baz› mensur fliirlerini âdeta sadece tasvir için yazm›fl izlenimi uyand›r›r. Ancak, yine de “düflünce” Halit Ziya’n›n mensur fliirlerinde öne ç›kan öge durumundad›r. Bu konuda Niyazi Ak›, flunlar› dile getirir:
“Herhangi bir konuyu ele alarak iflleyen (...) düflünce yaz›lar›na göre, insan hayat›n
yükü alt›nda bofluna eziliyor. Çünkü her çaba bir bofllu¤a aç›l›r. Bütün özellikler
gökyüzündedir. ‹nsan› hayata ba¤layan ümitler de bofltur. Hayat›n fanili¤i karfl›s›nda a¤lamaktan baflka ne yap›labilir?.. ‹nsan›n sevinci ve ac›s› kendi d›fl›ndaki olaylara ba¤l› olarak de¤iflir. Her fley de¤ifliklikle devam etmelidir” (Ak›, 1970, 3-4).
153
154
Bu yaz›larda bir yandan kad›n›n›n toplum içerisindeki önemi üzerinde durulurken di¤er yandan düflmüfl kad›n›n çekti¤i çilelerin azalt›lmas› topluma düflen görev olarak de¤erlendirilir.
Romantik yaklafl›mla insanlar›n tabiat›n içinde yaflarken daha mutlu olduklar›,
medeniyetin geliflmesiyle hayatlar› kolaylaflmas›na ra¤men mutsuzlu¤a sürüklendikleri, medeniyetin ve sosyal hayat›n yapmac›kl› ve ihtirasl› bir insan ortaya ç›kard›¤› fikri a¤›rl›k kazan›r. ‹nsan›n hayat› ilk nefesinden son nefesine kadar bir oluflma ve son bulma aras›nda kalan k›sa zaman parças› durumundad›r. “fiair baflka semalara bakar, baflka dünyalar› düflünür; mazi her fleyi tatl›laflt›r›r, bunun için
maziye özlem duyulur” (Ak›, 1970, 4). Halit Ziya’n›n “Duygular› konu eden yaz›lar›n›n say›s› biraz fazlad›r (...). Bu yaz›larda, bir ruhla baflka bir ruhun konuflmas›n› and›ran bak›fllar, ac› an›larla dolu bir mezara benzeyen kalp, sevgi, sevginin süreksizli¤i, sevgiyi açma tereddütleri, kavuflma gözyafllar›, kad›n özlemi, ölümü haber veren önseziler üzerinde durulur” (Ak›, 1970, 4).
Onun sade üslup içerisinde k›sa cümlelerden kurulu mensur fliirlerinde tasvirin
önemli bir yer tuttu¤unu görürüz. Baz› yaz›lar sadece tasvir için yaz›lm›fl gibidir.
Bu parçalarda tasvirler hareketli ya da hareketsiz olmak üzere iki nitelikte görülür.
Birincilerde; at s›rt›nda bir genç k›z›n hayali kamç›layan dalgalanmalarla ilerleyiflini, güneflin ufka do¤ru iniflini ve yar›ya kadar denize gömülüflünü, güneflin yürüyüflünü, ›fl›k alt›nda eflyan›n renk de¤ifltiriflini (Gurup adl› parça), flelâlelerden su
zerrelerinin uçuflunu, lâvlar›n ak›fl›n›, f›rt›nayla ezilen orman›n inleyiflini, savafla
do¤ru ilerleyen birlikleri, mermilerin uçuflunu, ayaklar alt›nda kumlar›n ç›kard›¤›
sesi, kufllar›n uçuflunu, ç›plak k›z›n suya giriflini izleriz.
‹kincilerde ise, hayal ve sevgi dolu bak›fllar›, yapraklarda as›l› ya¤mur damlalar›n›, genç k›z saçlar›nda duran ›fl›¤›, çiçekler aras›nda bir baflka çiçek gibi uzanan
genç k›z›, yaral›lar ve savafl kal›nt›lar›yla dolu ölü sahneleri seyrederiz. Bu tasvirler
kayna¤›n› d›fl dünyan›n yan›nda hayal âleminde bulur. “Heyhât Bir Rüya idi!” bafll›kl› mensur fliirinde,
“‹ri, mâ’î gözleri istimdâtkârâne gözlerime matûf idi. O âsmân-› lâyetenâhîde
melâik-i muhabbetin pervâz›n›, hutût-› ziyâiyeyi and›r›r kirpiklerinin ucundan katrât-› siriflkin hazin hazin sukûtunu müflâhade ediyordum.
Ey levha-i ruhbahflâ! Sana meftûn oldum. Ey hayâl-i kudsî! Sana âfl›k oldum.
Sinesi fledîd halecânlar›n tazyîk-› kahhârânesine ma¤lûp olmufltu. Kalbi mahfazas›n› parçalarcas›na kuvvetle darabân idi. Bu sine benim muhabbetime cilvegâh,
bu kalp benim aflk›ma câygâh idi.
Fakat heyhât! Bu bir rüya idi.” (Uflakl›gil, 1991, 20)
fieklinde görüldü¤ü gibi fikri ve duygu hâlini tasvir tekni¤iyle birlefltirerek gerçekle hayalin kesiflti¤i bir yerde dikkatlere sunar.
Halit Ziya’n›n Mezardan Sesler adl› kitab› hikâye kurgusu içinde yaz›lm›fl, kendi içinde y›ld›zlarla ayr›lm›fl metin parçalar›ndan oluflur. Ölüm düflüncesi çevresinde varl›k kazanan ve birbirini tamamlayan bu metin parçalar› bütünlük gösterir.
Mezardan Sesler hakk›nda M. Fâtih And› flunlar› söyler:
“(...) insano¤lunun, kâinat›n yüzlerce, binlerce y›ld›r kesintisiz olarak süregelen
kozmik zaman›na nisbetle k›sac›k olan ömrü içinde, içine yuvarland›¤› bu gaileli,
sefil ve zulümlerle, fesatlarla dolu hayat›n›n de¤iflik vechelerine dair yap›lan k›sa kesit tasvirlerinden sonra Halit Ziya, insanl›¤›n as›rlard›r yaflad›¤› bütün bu hayhuya
karfl›l›k, asl›nda her fleyin aynadaki bir akisten ibaret oldu¤u düflüncesi üzerinde
durur” (And›, 1997, 13).
155
Onun Platon’un idealar teorisine ve tasavvufa ç›kan bu felsefî düflünüflü, mezar
metaforu etraf›nda “hiç”likle birleflir. Annesinin ölümü etraf›nda derinleflen bu
duygu ve düflünceler orada kalmaz. Modern astronomi ve kozmolojinin yerini ald›¤› bu yaz›larda genç yazar, mezardan gelen sesle “hiç”likten “hep”lik fikrine yükselir. Niyazi Ak›’n›n da belirtti¤i gibi, Halit Ziya’n›n Mezardan Sesler’i; Âkif Pafla’n›n
Adem Kasidesi, Ziya Pafla’n›n Tercî-bend’i, Abdülhak Hâmit’in Makber’i ve Recaîzâde Mahmut Ekrem’in ölüm temi etraf›nda varl›k kazanan fliirleriyle ayn› çizgide
birleflir (Ak›, 1970, 5).
Halit Ziya’n›n mensur fliir türünde eser vermesini neye ba¤lars›n›z?SIRA S‹ZDE
Halit Ziya’dan sonra mensur fliirin baflar›l› örneklerini Mehmet Rauf verir. Eylül
yazar›, Mekteb dergisinden bafllayarak Servet-i Fünûn dergisinde
yay›mlanmas›
befl y›l süren mensur fliirlerini 1317/1901’de Siyah ‹nciler ad›yla bir kitapta toplar.
S O R U Mehmet RaRahim Tar›m, Halit Ziya’n›n teflvikiyle yazd›¤› bu mensur fliirlerinde
uf’un ondan daha baflar›l› ürünler ortaya koydu¤unu düflünür. “Her biri ‘her güzel
fley kalbimde baflka bir yara açarak geçer’ diyen hassas, samimî bir kalbin; güzelD‹KKAT
li¤e ve aflka daima ma¤lûp bir ruhun mahsulü olan bu mensureler, hacimlerinin
tersine yo¤un ve ince bir duygusall›k içerirler. ‹flledi¤i konularla uyum içinde olan
SIRA S‹ZDE
özenli üslubuyla okuyana âdeta bu hisleri yaflatan Mehmet Rauf’un
mensureleri,
bu bak›mdan türün öncülerinden say›lmas›na ra¤men Halit Ziya’n›n mensurelerini gölgede b›rakm›flt›r” (Tar›m, 1997, 19).
AMAÇLARIMIZ
Hülya Argunflah, Siyah ‹nciler’de toplanan yaz›lar›n hepsini mensur fliir olarak
de¤erlendirmenin pek do¤ru olmayaca¤›n› söyler (Argunflah, 2002, XXXIX). Bu
yaz›lardan bir k›sm› hat›ra, bir k›sm› hikâye türü içinde de¤erlendirilmeye
müsait
K ‹ T A P
görünmektedir. Befl bölümden oluflan Siyah ‹nciler’de yazar, aflk konusu üzerinde
yo¤unlafl›r. ‹smail Çetiflli ise, “Aflk›n etraf›nda hemen onun ça¤r›flt›rd›¤› kad›n, ayr›l›k ve yaln›zl›k tamamlay›c› konular olarak gelirler. Son derece
T E L Ehassas
V ‹ Z Y O Nbir dünyaya ve ince duygulara sahip yazar bu yaz›lar›nda romantik ve flairane bir edaya sahiptir” (Çetiflli, 1995, 110-119) görüflünü dile getirir. O, k›r›lgan, hassas ruh hâliyle
mensur fliirlerinde daha çok duygulanmalar›n, enstantanelerin ve ayr›nt›da kalan
‹ N T da,
ERNET
inceliklerin ressam›d›r. Afla¤›ya aktard›¤›m›z “Kad›n ‹htiyac›”nda
3
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
“Bir ihtiyaç, derin, mukâvemet-sûz, zâlim bir ihtiyaç, ele geçmesi muhâl olan bir kad›n ihtiyac› ruhumu yak›yor; bir kad›n, kalbimin bütün yaralar›n› saracak nazik ellerle, gayr-i kabil-i teselli matemlerimi unutturarak hararetli nazarlarla, ruhumun
bu cevf-i melâlini dolduracak rakîk bir kalple bir kad›n; bir kad›n ki bütün harap olmufl gençli¤ime samimi yafllarla a¤las›n, dizinde hayat›m›n bütün elemlerini a¤layabileyim; bir kad›n ki bu yalanc› vaatlerin, a¤layan emellerin, âh eden ümitlerin
matemlerini flefkat ve sadakati ile teselli etsin. Bu vefas›z, bu kalpsiz kad›nlardan,
hatta aflklar›yla, hatta vefalar›yla bile zehirli yaralar açan, flebâb›m›n bütün hararet ve perestiflini söndüren bu kad›nlardan gelen merâretlerimi gö¤sünün üstünde
a¤laya a¤laya unutay›m...
Böyle bir kad›n ihtiyac›yla bütün gençli¤im iflte mahvoluyor: Ölüyorum. Bir kad›n ki
bir hemflîre olsun, bir zevce olsun; yok, yok bir vâlide olsun, bir vâlide ki her fleyiyle
bir kad›n, fakat kalbiyle, vefas›yla bir vâlide!” (Mehmet Rauf, 1901, 21-22).
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Mehmet Rauf’un mensur
fliirlerinin tematik dünyas›n›
aflk, bedbinlik/kötümserlik,
yaln›zl›k, kaç›fl, ölüm,
zavall›lara ac›ma ve tabiat
örer.
156
görüldü¤ü gibi, aflk ve kad›n ihtiyac› ile aray›fl› etraf›nda derinleflen bu samimi
yaz›lar, aray›fllar›n sonunda genellikle insan› ac›n›n ve yaln›zl›¤›n efllik etti¤i ümit
k›r›kl›klar›na, kötümserli¤e ç›kar›r. Biraz da yaflad›¤› dönemden ve ba¤l› oldu¤u
edebî toplulu¤un estetik anlay›fl›ndan gelen etkiyle sanatkâr›n psikolojik dünyas›n› ço¤u kez tabiata yüklenen ruh hâli destekler ve tamamlar.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
4
SIRA S‹ZDE
Mehmet Rauf’un
mensur fliir türünde eser vermesi neye ba¤lanabilir?
Edebiyat-› Cedide sanatkârlar› içerisinde mensur fliir kaleme alan yazarlardan
biri de Hüseyin Cahit [Yalç›n]’tir. Ömer Faruk Huyugüzel, “Servet-i Fünûn dergisinde bir k›sm› Samîmî Teessürler, bir k›sm› da fiiir genel bafll›¤› alt›nda yay›mlaS Odört
R U parça yaz›, daha sonra Hayat-› Hakikiye Sahneleri’nde gene Sanan bu yirmi
mîmî Teessürler bafll›¤› alt›nda toplanm›flt›r” (Huyugüzel, 1984, 141) der.
Muhteva,D ‹ dil
K K Ave
T yap› bak›m›ndan hikâyelere ve küçük f›kralara yaklaflan bu
mensur fliirler, kötümser bir hayat görüflüyle yaz›lm›flt›r. Yazar›n hayat›ndan kuvvetli izler tafl›yan ve onun ferdî duygu ve düflüncelerini hikâyelerinden daha kuvSIRA S‹ZDE
vetli ifade eden flairâne yaz›lard›r. Konular› ne olursa olsun bunlar›n hepsinde de
yazar, ele ald›¤› konu ile kendi beni aras›nda s›k› bir münasebet kurmufltur. Zaten
bu ferdilikAMAÇLARIMIZ
özelli¤i Samimî Teessürler ad›ndan da belli olmaktad›r (Huyugüzel,
1982, 141). Hüseyin Cahit, bu mensur fliirlerinde kötümser duygulara, hayal-hakikat tezad›na, aflka, dine ve sosyal konulara yer verir. Zaman zaman çeflitli hayat
sahnelerinden
dikkatlere sunan yazar, dini, insanlar aras›ndaki farkl›l›¤›
K ‹ Tlevhalar›
A P
ortadan kald›ran yap›c› bir unsur olarak görür. Onun flairâne duygular›n ifade alan›na tafl›nd›¤› mensur fliirleri Bilge Ercilasun’un da belirtti¤i üzere, “kurulufl ve iflleyifl bak›m›ndan”
1990, 106) baflka bir türde hikâye sanat›n›n bir deT E L E V ‹ Z Y O(Ercilasun,
N
vam› gibidir. Nitekim ço¤u yaz›da metnin temelinde anlat›lacak olaylar dizisinin
bulunmas› da bunu gösterir. “Ferdî hayat›na ait ac›lar›n yan› s›ra; sosyal hayattaki ›st›raplar› da derinden hisseden yazar, bütün mensurelerde duygular›na yer
N T E R N1994,
ET
vermifltir” ‹(Alifl,
185).
Edebiyat-› Cedide mensuplar› aras›nda mensur fliir yazarlar›ndan di¤eri Celâl
Sahir [Erozan]’dir. O, Servet-i Fünûn dergisinde yay›mlanan mensur fliirlerini daha sonra Buhran (1909) ve Siyah Kitap (1912)’ta toplam›flt›r. Nesrin T. Karaca,
onun mensur fliirleri için flu de¤erlendirmede bulunur: “Zavall› kalbinin elemlerini, aflk›n›n ac›lar›n› dile getirmek, ‘bu uzun karanl›k yolda’ kendisine dost ve
s›rdafl bu yaz›lara gözyafllar›n› dökmek için kaleme ald›¤›n› belirten Celâl Sahir
için onlar, benli¤inin çiçekleri, hayat›n›n yegâne tesellisidirler” (Karaca, 1993,
194-195).
Edebiyat-› Cedide toplulu¤u mensuplar›n›n yazd›¤› mensur fliirlerde, fliir sanat›nda oldu¤u gibi, daha çok ferdi duygulanmalar konu olarak ifllenmifltir. Bu konular aras›nda aflk, sevme ve sevilme arzusu, aflkta mutluluk aray›fl›, aflkta mutsuzluk,
kaç›fl, intihar, yaln›zl›k ve ölüm öne ç›kar. Sosyal konular da bu mensur fliirlerde
s›n›rl› olarak yer bulur. Toplum elefltirisi, kimsesizlere, yoksullara ve zavall›lara ac›ma bunlar aras›ndad›r. Sosyal konular›n ele al›nd›¤› mensur fliirlerde daha çok toplumun ezdi¤i kimsesiz ve yoksul kiflilerin u¤rad›¤› haks›zl›k dikkatlere sunularak
bunlara merhametle yaklafl›l›r.
Edebiyat-› Cedideciler mensuplar› yazd›klar› mensur fliirlerle türün baflar›l› örneklerini ortaya koymufllar ve mensur fliirin Türk edebiyat›nda yerleflmesinde etkili olmufllard›r. Mensur fliir alan›nda bu parlak dönemden sonra Servet-i Fünûn der-
gisinin 1901’de kapat›lmas›ndan itibaren Türk edebiyat›nda yedi y›l kadar suskunluk yaflan›r. II. Meflrutiyet y›llar›nda mensur fliir, yeni yetiflen genç kuflak taraf›ndan
da benimsenir. Bat› edebiyat› örnekleri yan›nda, Halit Ziya, Mustafa Reflit ve Mehmet Rauf’un bu yolda yaz›lar› baflta olmak üzere, mensur fliir alan›nda ortaya konan kalem ürünlerinden hareketle türün dikkate de¤er örnekleri verilir.
Yukar›da sayd›¤›m›z isimlerin d›fl›nda Celâl Sahir, Fâik Ali, Ahmet Hikmet [Müftüo¤lu] gibi flairler de mensur fliir alan›nda eserler vermifllerdir. Okuma parçalar›
aras›na ald›¤›m›z metin Ahmet Hikmet’in Edebiyat-› Cedide y›llar›nda de¤il, Millî
Edebiyat Hareketi çerçevesinde yazd›¤› mensur fliirlerindendir.
Okuma Parças›:
Mensur fiiirlerden Örnekler
Halit Ziya Uflakl›gil:
Sar› Gül
Gözlerin elindeki güle merkûz idi. Parmaklar›n âheste âheste yapraklar› kopar›p
rüzgâra bahfl ediyordu.
Seni seyrettikçe kalbimde hüzünler hissediyordum. fiu anda hayalhânenin ac› ac› fikirlerle meflgûl oldu¤undan emin idim.
Yapraklar bitinceye kadar hiç tavr›n›, vaz’iyyetini de¤ifltirmeyerek hazîn hazîn sükut ediyordun. Lakin son yaprak metanetini mahvetti; birden bire bir tu¤yan-› siriflk
hâs›l oldu.
A¤lad›n; flimdi topraklara mevzû olan bafl›n› sîneme dayad›n; hüngür hüngür a¤lad›n.
Ben de a¤l›yordum. Senin a¤lay›fl›na a¤l›yordum. Senin gözlerin sükût etti, lakin benimkiler devam ediyor.
O zamandan beri sar› gülleri görmesini arzû etmem. Çünkü en k›ymetlisini mezara
gömdüm. (Uflakl›gil, 1891, 25-26).
fiair
fiair; semâlardan dökülen handelerle güler; sehâblardan, zulmetlerden saç›lan giryelerle a¤lar; çiçeklerden, çemenlerden ç›kan râyihalarla mest olur; tabiat›n letâfetlerine, ziynetlerine karfl› mebhût kal›r bir mahlûk-› ulvî, bir hiss-î mücessemdir.
fiair; tabiat›n semâ-y› efkârda, âfâk-› hissiyâta sal›verdi¤i zerrîn-per bir kelebektir.
Kanatlar›n›n ihtizâz› çiçekleri, gülleri mütebessim eder; dâire-i pervâz›nda nûrlar,
handeler saçar.
fiair; tabiat›n bedâyini, nûrlar içinde galtân flafaklara, nücûm ile mültemi’ semâlara, hüzünlerle giryân gurûblara karfl› terennüm etmek için yarat›lm›fl; çiçeklerin,
nücûmun fli’r-i sâkitine tercümân olmak üzere halk edilmifl hayât›n letâfetlerine,
melâllerine lisân vermek için sahrâlar›n, ormanlar›n, cem’iyetlerin içine sal›verilmifl
bir mahlûktur.
Lakin flairin gözleri baflka bir semâ-y› ulvîye nâz›r; baflka cihânlara müsta¤rakt›r.
Bir gün terennüm etti¤i hayât gözlerinde bir hayal fleklini al›r. O zaman flair, tahayyül etti¤i avâlim-i ulviyeye müteveccihen per-güflâ-y› tayerân olur (Uflakl›gil, 1891,
106-107).
157
158
Mehmet Rauf:
Nisan Gecesi
- Tarabya Tahassüsât› Birkaç bulut birbirinin üzerine y›¤›l›p birikerek öyle bir flekil alm›fl ki kameri bunlar›n aras›nda, ka’r-› lâciverdî-i leylde -bize bütün buudiyetini hissederek- görüyorum.
Deniz o kadar rakid ki koy zulmet içinde bir ayna gibi muzlim bir iltimâ ile hâbâlûd görünüyor. Burada semâ daha yak›n, kamer daha solgun; iki sahilden inen
münceli z›lâl nazl› nazl› dalgalan›rken kadife zannolunuyor.
Koyun denize mülâki oldu¤u yerde elhân-i bûsifl gibi hafif feflfefleler var. Sonra deniz
imtidat ediyor. Ve orada zalam gene birikerek Anadolu yakas› eteklerini seriliyor. Bu
zalâm›n fevk›nde narin bir bulutun fleffafiyet-i bâkirânesi titriyerek, seman›n buradaki bayg›n mavili¤i kamerin tabifl-i envariyle birleflerek mahmur ve pak bir renk,
yeflili and›r›r masum bir renkle denizin uzaklaflt›kça kurflunileflen sath›na aksediyor; onu mahrem bir telâki ile hafif hafif telvin ediyor. Manzara en malûl ve en ümitperver renklerin mestane bir inhilâlinden mütehass›l bir lerze-i envâr bir manzûmei elvân gibi ketûm, râkid, titrek...
Bütün köyde hiçbir ses, hiçbir sadâ yok. Bu iki sahilin denizdeki z›lâlinden in’ikâs
eden ismirâr ile kameri ihâta etmifl bulutlar›n bu gölgeli¤inde, kamaflt›rmadan ayd›nlatan bu zay›f ve nâtüvan gündüzde köy sakit, bî-hareket, pür-sükûn. O kadar
derin bir sükûnet ile insana fevka’l-befler bir âfet hissi ilkâ ediyor, vahfli bir hiss-i
adem duyuyorum. Bu donuk ziyâl› nahîf gündüzde köy niçin böyle câmit kimsesiz,
bî-hayat?... Evler, indirilmifl perdeleriyle sâkit, eflhâs-› vak’as› henüz görünmemifl
kable’t-tufan bir fâcia sahnesi gibi câmit ve medhûfl... Herkes uyuyor; yaln›z ben, ve
bir bülbül, bu bahar›n ilk bülbülü... (M. Rauf, 1901, 109-110).
Çiçekler Gibi
Âh çiçekler gibi olsalard›... Onlar› da çiçekler gibi sevseydik, kalbimizi çiçekler gibi
raptetmeden celbetselerdi! Bir çiçek râyihas›, rengi, fluhlu¤uyla ruhumuza nas›l mest
lerzeler, nas›l mahmur emeller verirse, bir çiçek bütün güzelli¤iyle, bütün gençli¤iyle bizi nas›l meftun ve müfltak b›rak›rsa kad›nlara karfl› ifltiyak›m›z da böyle olsayd›... Böyle sade bir ifltiyak, rab›tas›z, elemsiz, vefa ve ebediyet emellerinden azade bir
ifltiyak...
Fakat yok; ben annemi o kadar küçük kaybettim, hayat›mda vefadan, s›cak, samimî, sad›k vefalardan o kadar ac› ac› mahrum kald›m ki bütün sevdi¤im kad›nlarda
böyle bir vefay›, bu sad›k vefay› bulmak için ölüyorum. Kad›nlar benim için çiçeklere mahsus bütün güzellikleriyle beraber böyle hararet ve ciddiyete bigâne olurlarsa
nas›l kad›n olurlar diyorum.
Fakat âh bu kad›nlar... Fakat âh bu müebbet Dalila, hep tecrübelerimde o kadar ac›
yaralar, her aflkta o kadar derin yaralar veriyorlar ki beni kendilerinden, hattâ kad›nl›ktan, hattâ vâlidelikten flüpheye sevk ediyorlar; her aflktan sonra âzâ-y› vücûdu
hurdehafl bir kazâzede gibi bîtab-› âmâl hattâ çiçeklerinden müteneffir kal›yorum.
Âh çiçekler gibi olsalard›... Onlar› da çiçekler gibi seve bilseydik (M. Rauf, 1901, 7374).
Hüseyin Cahit:
Gözlerin...
Bu gülen ve seven gözlerine her bak›fl›mda sa’adet-i hayât›m›n emîn bin müjdesini
bulurum. Hararetli va’atli nazarlar›n›n nevâziflleriyle ümîdlenerek bu gülen ve seven gözlerinin içinde tecelli etti¤ini gördü¤üm mes’ûd bir istikbâlin karfl›s›nda, hiçbir fley söylemeden, bir isti¤râk-› mütelezizâne ile mahzûz kal›r›m. Sen de hiçbir fley
söylemez, susars›n. Fakat o vakt gözlerin, beni esîr eden ve mültefit ve müteflekkir
gözlerin bir teslimiyet-i mes’ûdâne ile ebediyen benim oldu¤unu söyler; bu mahmûr› muhabbet gözlerindeki o sâf, berrâk lem’a-› hüsn ü emele ebediyen müncezib olan
hayât›m, bütün mevcûdiyetim minnetdâr nazarlar›mla sana secde eder. Sonra bir
an olur ki nazarlar›m›z gafly-âver bir mu’ânaka-› nûflîn içinde sermest olarak bütün
bir hayât›n lezzet-i mev’ûdesinden nasîb al›r. (Âh, insan› bütün hüviyetini sarsan
bu dakikalar...).
Bu mes’ûd mu’aflâkalardan ben sana daha müncezib, daha minnetdâr; sen daha
müsterih, sen daha mes’ûd ç›kar›z. Fakat nedir o rûh-› endiflenâk›ndaki flübhe ki bazen bu sâf, berrâk nazarlar›n en mes’ûd, en müsterih dakikalarda bile bir renk-i tefekkür, bir renk-i ›st›râb ile gölgelenir? Bir fleyim yok, mes’ûdum; dersin. Fakat gözlerin, bu endiflenâk, bu müte’ellim gözlerin hay›r, der, flübhe ediyorum.
Biraz evvel tekmîl samîmiyet-i mahremânesiyle bana hayât›n› tevdî’ eden gözlerinin
ma’nâ-y› müfltekîsi flimdi o kadar derinleflti ki ruhundaki hastal›¤›n âlâm›na, en
mes’ûd zamanlarda bile ac› bir iftirâk flübhesini fikrine telkîn ile muhabbetine bütün bütün teslîm-i nefs etmekten seni men’ eden bu hâin flübhenin verdi¤i ‘azaba
ben de ifltirâk ederim. Seni ne kadar sevdi¤imi görür, bu muhabbetin ebedî oldu¤unu nihâyet anlars›n. O vakt gözlerinin a’mâk›ndan gülmeye bafllayan bir flems-i itminân o zulmetleri da¤›t›r; ve bunlar bana öyle gelir ki, gülen ve seven gözlerinin
nûr-› bahtiyârîsiyle mahv olurken kula¤›ma “ferdâ-y› muhabbeti görmemek için intihâr edenlerin haklar› vard›r” fikr-i muzlimini f›s›ldar.. (Yalç›n, 1899: 182).
Ahmet Hikmet:
Yakar›fl
Ulu Tanr›!
Gün bat›yor; sevgili korkun gönlümde do¤uyor. Kumral akflam bana sessizlikler içinde büyüklü¤ünü f›s›ld›yor... Bu alaca karanl›klar aras›nda bir kulun, dilmaç kullanmadan, öz bilgisiyle sana diller dökmek istiyor... Ödünç giyim almadan, kendi
çaputlar›yla karfl›na ç›kmak diliyor.
Onun yalvar›fllar›n› dinlemez misin?
Kanad› incinmifl, karn› ac›km›fl bir serçenin ötüfltü¤ünü anlars›n! Boynu bükük,
benzi uçuk bir çiçe¤in istekçi¤ini duyars›n... Bugün bir Türk’ün, y›pranmam›fl, sesini birinci olarak sana erifltirmek isteyen suçunu ba¤›fllasan gerektir.
Ey, yüce gökleri ›fl›kl› y›ld›zlarla, azg›n denizleri köpüklü dalgalarla süsleyen Tanr›!... Kullar›na kendilerini tan›mak, kendilerinde özünü tan›tmak üzere onlara beyin, gönül verdin. Onlardan yüz binlerce Türkler sevgili son Yalavac›n›n do¤ru izinden bu us, bu duygu kanatlar›yla yüksele yüksele uçma¤›na ermek istediler.
159
160
Yeryüzünün en büyük ulusu olan Türklerin yüreklerini donduran so¤uk bozk›rlar›n›, yurdlar›n› b›rakarak sözlerini anlamak, senin öz birli¤ini tan›mak, sana tapmak
üzere yal›nayak, bafl aç›k, yad illere düfltüler... S›cak çöllere düfltüler... O geniflliklerde yeldirenler tutsa¤›n oldular. Yorgun urgan›na sar›ld›lar, ilk ça¤da aya, güne tapan bunlar, flimdi ay›n günün ›ss›n› buldular. Kutlu oldular. Yalavac›n›n söyledi¤i
yarl›¤›na boyun e¤diler. Yaradanlar›n› bildiler. Do¤ru yola girdiler. ‹stediklerine erdiler. Ey bizi yoktan var eden O¤un sonra, seni ulatmak, birli¤in sanca¤›n› yeryüzünün bir uçundan öbür ucuna iletmek, gönlü gözü kör olanlara, seni tan›mayanlara seni göstermek, seni tan›tmak üzere savaflma¤a bafllad›lar. fiimfleklerine bakt›lar,
k›l›çlar›n› çektiler. Y›ld›r›mlar›n› iflittiler, toplar›n› kulland›lar. Kanlar›n› u¤runda
döktüler, bafllar›n› yoluna koydular. Koca denizleri geçtiler. Yüce da¤lar› aflt›lar...
Yeryüzündeki say›s›z kullar›ndan, çok pek çok, onlar senin u¤runda çabalad›lar.
Sen de onlara ödüller verdin, dirlikler ba¤›fllad›n!...
Senin ve yalavaclar›n›n adlar›na ay›rd›¤›n ünlü yerleri bütün onlar›n yurdlar›n›n
bucaklar›nda saklad›n. O köyde yaratt›¤›n Türklerin sana düflkünlükle yükseldiler...
Bu, yücelikten onlar› indirme, ey sevgili Tanr›! Onlar› indirme... Ak bulutlardan, kara çamurlara düflürme! Düflürme kim onlar›n yüreklerinde senin korkun, senin sevgin vard›r... Sen vars›n!...
Bilmeden yapt›klar› suçlar› varsa dünkü emeklerine ba¤›fllamaz m›s›n?... Ba¤r› karalar›n› bugünkü göz yafllar›yle y›kamaz m›s›n?... Yürekleri karard›ysa, efli¤inde
yerlere sürünen al›nlar› akt›r, yüreklerinin karalt›s›n› ayd›nlatmak, düfltükleri uçurumdan bileklerini tutmak, onlar› do¤ru yola getirmek sana güç de¤ildir, ey ulular
ulusu!... Güç de¤ildir!.
fiimdi, önünde ç›plak gönlüyle kekeleyerek söylenen bu kulun bütün yurttafllar›yla
bir yarg›lay›c› bak›fl›n›n yoksuludur. Ey büyük Tanr›! Sen yine onlar› unutma! Sen
yine onlar› esirge!
Bak!... S›zan göz yafllar ne a¤l›yor?!... S›zlayan yürekler ne inliyor?!... (Müftüo¤lu,
1971, 149-151).
161
Özet
Düzyaz› fleklinde yaz›lm›fl fliir anlam›na gelen
mensur fliir, bir iki paragraftan birkaç sayfaya kadar uzayan küçük yaz›d›r. Bir konuyu/temay› ele
al›fllar›yla, genellikle bafll›k tafl›malar›yla ve her
biri ba¤›ms›z bir yaz› olufluyla belirginlik kazan›r. K›sa olufllar› ve belli bir konuya/temaya ba¤l› yaz›l›fllar›yla çeflitli edebiyatlarda yayg›n olan
sanatkârane yaz›lm›fl uzun düzyaz› metinlerden
ayr›l›r. Mensur fliir, edebî bir tür olarak Frans›z
edebiyat›nda 19. yüzy›l›n ortalar›na do¤ru ortaya
ç›km›flt›r. 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yine ayn›
edebiyat dünyas›nda yayg›nl›k kazanm›flt›r. Frans›z edebiyat›nda Aloysius Bertrand, Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud gibi güçlü sanatkârlar›n elinde temsil edilen mensur fliir, daha sonra
di¤er Bat› edebiyatlar›nda çeflitli sanatkârlar›n
eser verdi¤i bir tür olmufltur.
Mensur fliirin Türk edebiyat›nda örneklerine 19.
yüzy›l›n sonlar›na do¤ru rastlanmaya bafllan›r.
Mensur fliirin Türk edebiyat›na girmesinde Bat›
edebiyat›n›n model olarak al›nmas›n›n yan›nda,
baflta Frans›z edebiyat› olmak üzere Bat› edebiyatlar›ndan yap›lan baz› fliir çevirilerinin düzyaz›
fleklinde aktar›lmas›n›n etkisi olmufltur. Tanzimat
sonras›n›n ikinci kufla¤› ve Ara Nesil döneminde
ilk örneklerine rastlanan mensur fliir, çeflitli kelime ve kelime gruplar›yla adland›r›lm›flt›r. Baflta
Halit Ziya Uflakl›gil olmak üzere Edebiyat-›
Cedide (Servet-i Fünun) mensuplar›nca ilgiyle
karfl›lanm›fl ve onlar›n kaleminde baflar›l› örnekleri verilmifltir.
Türk edebiyat›nda öne ç›kan temsilcileri aras›nda Ara Nesil’den Mustafa Reflit, Servet-i Fünûn’dan Halit Ziya Uflakl›gil, Mehmet Rauf, Ahmet Hikmet Müftüo¤lu ve II. Meflrutiyet y›llar›nda Yakup Kadri Karaosmano¤lu gibi yazarlar yer
al›r. Mensur fliir türünde ürün ortaya koyan Servet-i Fünun yazarlar› daha çok insan›n iç dünyas›n›n de¤iflimlerini, ince duygular›, fazla özenilmemifl bir üslupla dile getirme yolunu seçmifllerdir. Bu küçük yaz›larda aflk, yaln›zl›k, bedbinlik,
tabiat ve tabiat varl›klar›, kaç›fl, ölüm, zavall›lara
ac›ma, hayat›n anlam›, ›st›rap gibi konu ve temalar ifllenir. Kimi zaman bu yaz›lar afl›r› duygu yüklü metinler hâlinde varl›k kazan›r.
162
1. Mensur fliir için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur?
a Serbest vezinle yaz›l›r.
b. Yaln›z kafiyeye ba¤l›d›r.
c. Yaln›z vezne ba¤l›d›r.
d. Hem vezne hem kafiyeye ba¤l›d›r.
e. Ne vezne ne de kafiyeye ba¤l›d›r.
2. Mensur fliirin Fransa’da ald›¤› ilk ad afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Poème en prose
b. Poetika
c. Prose poétiques
d. Etika
e. Pema
3. Mensur fliir Fransa’da Gaspard de La Nuit adl› kitab›n yay›mlanmas›yla ortaya ç›km›flt›r. Söz konusu kitab›n yazar› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Aloysius Bertrand
b. Charles Baudelaire
c. Arthur Rimbaud
d. Paul Verlaine
e. ‹sidore Ducasse
4. Düzyaz› biçiminde yap›lan fliir çevirilerini “kötü bir
ç›¤›r” olarak niteleyen edebiyat tarihçimiz afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Orhan Okay
b. ‹smail Habib Sevük
c. Mehmet Kaplan
d. Ahmet Hamdi Tanp›nar
e. Mustafa Nihat Özön
5. Türk edebiyat›nda mensur fliirin ilk örne¤ini afla¤›dakilerden hangisinin verdi¤i kabul edilir?
a. Halit Ziya Uflakl›gil
b. Mehmet Rauf
c. Tevfik Fikret
d. Cenap fiahabettin
e. Hüseyin Sîret
6. Afla¤›dakilerden hangileri romanlar›nda da mensur
fliiri hat›rlatan sanatl› parçalar kullanm›fllard›r?
a. Hüseyin Cahit Yalç›n-Hüseyin Suat Yalç›n
b. Hüseyin Sîret-Süleyman Nazif
c. Halit Ziya-Mehmet Rauf
d. Cenap fiahabettin-Tevfik Fikret
e. Safveti Ziya-Faik Âli Ozansoy
7. Afla¤›dakilerden hangisi mensur fliir türünden önce
edebiyat›m›zda süslü nesirle yaz›lm›fl eserlerden biridir?
a. Ça¤layanlar
b. Tazarruname
c. Cihannüma
d. Zemzeme
e. Halûk’un Defteri
8. Mensur fliir türünün edebiyat›m›zda ortaya ç›k›fl›nda
afla¤›dakilerden hangisinin görüflleri etkili olmufltur?
a. fiinasi
b. Recaizade Mahmut Ekrem
c. Nâm›k Kemal
d. Mustafa Reflit
e. Mehmet Rauf
9. Halit Ziya’n›n mensur fliirlerini toplad›¤› kitaplar›n›n
ad› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Mensur fiiirler-Mezardan Sesler
b. Mezardan Sesler-Siyah ‹nciler
c. Ça¤layanlar-Siyah ‹nciler
d. Pervaneler Gibi-Zemzeme
e. K›rk Y›l-Saray ve Ötesi
10. “Her mevzun ve mukaffa lak›rd› fliir olmak lâz›m
gelmez; her fliir mevzun ve mukaffa bulunmak iktiza etmedi¤i gibi” sözü edebiyat›m›zda mensur fliir türünün
ortaya ç›k›fl›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Bu sözü söyleyen flairimiz afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Süleyman Nazif
b. Tevfik Fikret
c. Muallim Naci
d. Recaizade Mahmut Ekrem
e. Cenap fiahabettin
163
1. e
S›ra Sizde 1
Bat› edebiyat›yla tan›flmadan önce bizim edebiyat›m›zda secili (kafiyeli), süslü nesir örnekleri vard›. Fakat
bunlar cümle içinde farkl› bir güzellik sa¤lamak üzere
baflvurulan küçük oyunlard›. Bat› tipi mensur fliirlerde
ise bir bütün güzelli¤i esas al›nm›flt›r. Örnekler okundu¤unda bu tarz bütün güzelli¤inin bizim edebiyat›m›zda olmad›¤› görülecektir.
2. a
3. a
4. e
5. a
6. c
7. b
8. b
9. a
10. d
Yan›t›n›z yanl›flsa Mensur fiiirin Tan›m› ve Özellikleri bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa Mensur fiiirin Ortaya Ç›k›fl›
bölümünü gözden geçiriniz.
bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa Mensur fiiirin Türk Edebiyat›na Girifli bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa Mensur fiiirin Türk Edebiyat›na Girifli bölümünü gözden geçiriniz.
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa Edebiyat-› Cedide (Servet-i
Fünûn) toplulu¤unda Mensur fiiir bölümünü yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Bat› edebiyat›ndan yap›lan fliir çevirilerinin dikkate de¤er bir k›sm› düzyaz› olarak yap›lm›flt›r. Yani fliirler dilimize nesir olarak çevrilmifltir. Bu da as›l metnin kimi
güzelliklerinin düzyaz› diliyle yaz›lmas› demektir. ‹flte
bu sebeple mensur tercümeler bizde mensur fliirin do¤mas›nda rol oynam›flt›r denebilir.
S›ra Sizde 3
Halit Ziya nesrin bütün imkânlar›n› araflt›rm›fl bir yazard›. Sanatkârane bir üslubun peflinde idi. fiair de¤ildi fakat flairâneli¤in fark›nda idi. Bu yüzden nesrin fliirini
aramaya çal›flt›. Bunu da baflard›.
S›ra Sizde 4
Mehmet Rauf her bak›mdan ustas› Halit Ziya’n›n takipçisi olmufltur. Onun roman, hikâye, tiyatro ve elefltiri
türünde verdi¤i eserlerin benzerlerini Mehmet Rauf da
vermifltir. Mensur fliir alan›nda yine ustas›n› izlemifltir
denebilir.
164
Ak›, Niyazi. (1970). Halit Ziya Uflakl›gil’in Mensur fiiirleri. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araflt›rma
Dergisi, (I), 1-10.
Alifl, fiehnaz. (1994). Servet-i Fünûn Dergisinde Küçük Hikâye-Mensur fiiir-Manzum Hikâye (18961901), (Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi). ‹stanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü.
And›, M. F. (1997a). Halit Ziya’n›n Mensur fiiirleri I. ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve
Edebiyat› Dergisi, (27).
And›, M. F. (1997b). Halit Ziya’n›n Mensur fiiirleri II:
Mezardan Sesler. ‹lmî Araflt›rmalar. (4), 7-16.
Argunflah, H. (2002). Mensur fiiir ve Siyah ‹nciler, Mehmet Rauf, Siyah ‹nciler. (Haz. Hülya Argunflah). ‹stanbul: Ça¤r› Yay›nlar›.
Bertrand, A. (1999). Gaspard de la Nuit (Çev. Özdemir
‹nce). ‹stanbul: Gendafl Kültür Yay›nlar›.
Birinci, N. (2000). Ara Nesil Edebiyat›. Edebiyat Üzerine ‹ncelemeler. ‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›.
Çetiflli, ‹. (1995). Mehmet Rauf’un Mensûr fiiirleri Üzerine Bir ‹nceleme, Süleyman Demirel Üniversitesi FenEdebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (I).
Çetiflli, ‹. (2006). Mensur fiiir, Türk Edebiyat› Tarihi, C.
3, Ankara: TC Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Ercilasun, B. (1990). Hüseyin Cahit Yalç›n, Büyük Türk
Klâsikleri, ‹stanbul: Ötüken-Sö¤üt Yay›nlar›, C. X.
Ercilasun, B. (1981). Servet-i Fünûnda Edebî Tenkit,
Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Huyugüzel, Ö.F. (1982). Hüseyin Cahit Yalç›n’›n Hayat›, Hikâye ve Romanlar› Üzerinde Bir Araflt›rma, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Huyugüzel, Ö.F. (1984). Hüseyin Cahit Yalç›n’›n Hayat› ve Edebî Eserleri Üzerinde Bir Araflt›rma,
‹zmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›.
Huyugüzel Ö.F. (2006). Servet-i Fünûn Edebiyat›n›n Hikâye ve Roman›, Enginün ‹., Huyugüzel Ö. F., Ercilasun B., Özbalc› M., Karaca A., Servet-i Fünûn
Edebiyat›, Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.
Gariper, C. (2006). Türk Edebiyat›nda Mensur fiiir Literatürü. Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, (7),
361-409.
Karaca, N.T. (1993). Celâl Sahir Erozan (Hayat›-Dönemi-Eserleri, ‹stanbul: MEB Yay›nlar›.
Kolcu, A.‹. (2005). Servet-i Fünûn Edebiyat›, Erzurum: Salk›msö¤üt Yay›nlar›.
Mehmet Rauf (1317/1901). Siyah ‹nciler, ‹stanbul:
Âlem Matbaas›.
Müftüo¤lu, A.H. (1971). Ça¤layanlar, (Haz. Fethi Teveto¤lu), ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Oktay Rifat (1992). fiiir Konuflmas›, ‹stanbul: Adam
Yay›nlar›.
Özön, M.N. (1946) Bat› Dillerinden fiiir Tercümeleri.
Tercüme, “fiiir Özel Say›s›”. (34-36), 452-453.
Recaizade M.E. (1302/1884). Takdir-i Elhân, ‹stanbul.
Tanp›nar, A.H. (1982). 19 uncu As›r Türk Edebiyat›
Tarihi, ‹stanbul: Ça¤layan Kitabevi.
Tar›m, R. (1997). Girifl. Mehmet Rauf, Siyah ‹nciler,
(Haz. Rahim Tar›m), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Uflakl›gil, (1307/1891). Mensûr fiiirler, ‹zmir: Hizmet
Matbaas›.
Uflakl›gil, H.Z. (1307/1891). Mezardan Sesler, ‹zmir:
Hizmet Matbaas›.
Uflakl›gil, H.Z. (1936). K›rk Y›l, C. II, ‹stanbul: Matbaac›l›k ve Neflriyat T.A.fi.
Yalç›n, H.C. (1899). Gözlerin. Servet-i Fünûn. C. 18.
(454), 182-183.
8
Amaçlar›m›z
Servet-i Fünûn d›fl› Türk edebiyat›n›n estetik özelliklerinin neler oldu¤unu
aç›klayabilecek,
Servet-i Fünûn d›fl› Türk edebiyat›n›n Servet-i Fünûn edebiyat› ile yap›sal, biçimsel, tematik fark ve benzerliklerini ay›rt edebilecek,
Servet-i Fünûn d›fl› Türk edebiyat›n›n önemli temsilcilerini aç›klayabilecek,
Nesle ait metinleri Servet-i Fünûn ve di¤er dönem metinlerinden ay›rt edebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ara Nesil
• Servet-i Fünûn
• Edebiyat-› Cedide Toplulu¤u
• Roman
• fiiir
‹çindekiler
II. Abdülhamit
Dönemi Türk
Edebiyat›
II. Abdülhamit
Dönemi Türk
Edebiyat›
• SERVET-‹ FÜNUN DIfiI TÜRK
EDEB‹YATI’NIN ADLANDIRILMA
MESELES‹
• DÖNEM‹N ÖNEML‹
TEMS‹LC‹LER‹ VE ESERLER‹N‹N
GENEL OLARAK ÖZELL‹KLER‹
Türk Edebiyat›
SERVET-‹ FÜNUN DIfiI TÜRK EDEB‹YATI’NIN
ADLANDIRILMA MESELES‹
Mehmet Kaplan’›n Tanzimat’›n ikinci neslinden sonra eser veren bir k›s›m yazar ve
flairleri tan›mlamak için tercih etti¤i “ara nesil” (Kaplan, 1987, 22-27) ifadesi bugün
yeteri kadar benimsenmifl görünmekle beraber, bu terimin hangi tarihler aras›n›
kapsad›¤› konusunda hala bir anlaflmazl›k vard›r. Öte yandan ara nesil olarak tasnif edilen döneme mensup baz› isimler Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun bask›n oldu¤u döneminde de eser vermifllerdir. Baz› isimlerin ise ilk eserleri Edebiyat-› Cedide ile ayn› y›llar rastlar. Dolay›s›yla bu dönemin adland›r›lmas›, kimleri kapsad›¤› ve hangi özellikleri içerdi¤i konular›nda edebiyat tarihlerinde müfltereklik söz
konusu de¤ildir.
Mevcut edebiyat tarihlerinin Servet-i Fünûn D›fl› Türk Edebiyat› bafll›¤› alt›nda
de¤erlendirmekte müflterek olduklar› isimleri bu bölümün as›l malzemesi yapmak
daha uygun görünmektedir. Bu bak›mdan Hüseyin Rahmi Gürp›nar’›, Ahmet Rasim’i, Mehmet Celal’i, fiair Nigar Han›m’›, Ali Kemal’i, Selanikli Fazl› Necib’i, Tevfik Nevzat’› ve Mustafa Reflit Bey’i bu bafll›k alt›nda de¤erlendirmek yerindedir.
fiüphesiz ayn› dönemde eser vermifl baflka isimler de vard›r. Ancak bunlar›n
birço¤u hakk›nda henüz ciddi monografik çal›flmalar yap›lmam›flt›r. Yine yukar›da
isimleri yer alan flair ve romanc›lar›n baz›lar› ara nesil bafll›¤› alt›nda tan›mlanan
y›llarda eser vermifl olmakla beraber baz›lar›, ilk eserlerini Servet-i Fünûn’un en
güçlü oldu¤u senelerde vermifller ve Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun edebi görüfllerine ifltirak etmemifllerdir. O zaman tasnifin as›l gerekçesi, 1880 sonras› senelerde herhangi bir edebiyat türünde eser vermekle beraber Servet-i Fünûn Edebiyat›’n›n edebi görüfllerine ifltirak etmemifl olmakt›r.
Pek ço¤u Servet-i Fünûn’un etkin oldu¤u y›llarda eser veren yazarlarSIRA
olmas›na
S‹ZDE ra¤men, bu
yazarlar›n Edebiyat-› Cedide (Servet-i Fünûn) esteti¤inin d›fl›nda eserler vermesini nas›l
aç›klayabiliriz?
1
fiinasi’den, Tevfik Nevzat’a, Nam›k Kemal’den Tevfik Fikret’e kadar bütün flair
S O Rkaybetti¤i
U
ve romanc›lar›m›z öncelikle, Türkçenin on sekizinci as›r sonlar›nda
edebi kabiliyetini yeniden kazanmas› yolunda büyük katk›lar› olan isimlerdir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
168
ÖNEML‹ TEMS‹LC‹LER VE ESERLER‹N‹N GENEL
ÖZELL‹KLER‹
Hüseyin Rahmi Gürp›nar
Mizah edebiyat›m›z›n da
kurucu isimlerinden biri olan
Hüseyin Rahmi, Ahmet
Rasim’le birlikte Boflbo¤az
ve Güllabi adl› mizah
gazeteleri ç›kar›r. Uzun
soluklu olmayan bu yay›nlar
k›sa bir süre sonra kapan›r.
Edebiyat-› Cedide toplulu¤u edebiyat› mensuplar›n›n eser verdi¤i senelerde, Servet-i Fünûn edebiyat› d›fl›nda eser veren tan›nm›fl isimlerden ilki Hüseyin Rahmi
Gürp›nar’d›r. (1864-1944) ‹stanbul do¤umlu olan Hüseyin Rahmi Gürp›nar, Ahmet
Mithat Efendi çevresinde yetiflmifl yazarlar›m›zdand›r.
fi›k roman› onun Ahmet Mithat Efendi ile tan›flmas›na vesiledir. Böylece Tercüman-› Hakikat yazarlar›ndan biri olmufltur. 1894 y›l›nda, Tercüman-› Hakikat’ten
ayr›larak ‹kdam gazetesinde yazmaya bafllar. ‹kdam gazetesinin sahibi ise Ahmet
Cevdet’tir. Bu gazetede yay›mlanan ilk roman› ‹ffet, o senelerin modas› olan bir üslupla kaleme al›nm›flt›r. Mutalleka bir sonraki roman› olacak ve Hüseyin Rahmi yavafl yavafl edebiyat dünyas›nda tan›nmaya bafllayacakt›r. Edebiyat tarihimizin mektup tarz›ndaki ilk roman› say›lmas› gereken bu eser, Tanzimat senelerinden itibaren roman›m›z›n ana mevzular›ndan olan aile meselelerini ele almas› ve Hüseyin
Rahmi’nin sonraki romanlar›nda görece¤imiz baz› tiplerin ipuçlar›n› vermesi bak›m›ndan önemlidir.
Hüseyin Rahmi Bey’in romanc›l›¤›nda as›l mühim eser Mürebbiye ’dir. Roman
tarihimizin sosyal ve kültürel tarihimizle de ba¤›n› gösteren bu roman, Hüseyin
Rahmi romanc›l›¤›n›n esas metinlerinden biridir. Tesadüf, Bir Muadele-i Sevda,
Metres, Nimetflinas gibi sonraki romanlar bir yanlar› ile hep bu romana ba¤l›lard›r.
Türk roman›nda daha ‹ntibah ’ta ipuçlar›n› gördü¤ümüz ve Ahmet Mithat Efendi ve Recaizade Ekrem’in romanlar› ile belirginleflen alaturka-alafranga hayat ve
ona ba¤l› tipler Hüseyin Rahmi’de fi›k ’tan itibaren görülür. Alafranga (1901) adl›
roman› da ayn› mevzu etraf›nda döner. Roman›n sansür edilmesi üzerine uzun zaman roman yazmayan Gürp›nar, ‹kinci Meflrutiyet’in ilan›n› takip eden günlerde
yazarl›k hayat›na yeniden bafllayacak ve mizah dergileri ç›karacakt›r.
Alafranga adl› roman›n› tamamlayarak fi›psevdi ad›yla Sabah gazetesinde tefrika halinde yay›mlayan Hüseyin Rahmi, arkas›ndan Kuyruklu Y›ld›z Alt›nda Bir ‹zdivaç, Sevda Peflinde, Gulyabani ve Cad› adl› romanlar›n› yay›mlar.
Balkan Savafllar› ve Birinci Dünya Savafl› senelerindeki yaz› faaliyeti ile art›k
edebiyat›m›z›n tan›nm›fl isimlerinden olan yazar, 1933 öncesinde Ben Deli miyim,
Mezardan Kalkan fiehit, Kokotlar Mektebi adl› romanlar› yay›mlar. Bu tarihten sonra fieytan ‹fli ve Utanmaz Adam adl› romanlar yay›mlanacakt›r.
Romanlar›n›n konular›n› genellikle do¤u-bat› meselesi üzerine bina eden Hüseyin Rahmi Gürp›nar’›n eserlerinin en önemli yan› flüphesiz dilidir. Tanzimat sonras› Türkçesindeki de¤iflim Hüseyin Rahmi ile roman dili olma yolunda yeni bir
aflamaya girmifltir. Çünkü roman sanat›, bat›dan gelmifl bir tür olarak farkl› bir dil
gerektirmektedir. Bat› tarz› roman ve hikâyenin dilinin günlük ve konuflma dili olmas› gerekmekte iken bilhassa Tanzimat dönemi yazarlar› ve onlar› takip eden ara
nesil ve Servet-i Fünûn edebiyat›n›n dili konuflma dilinden uzak bir Türkçeydi. Ahmet Hamdi Tanp›nar, Hüseyin Rahmi Gürp›nar için “soka¤›n dilini edebiyat›m›za
getiren adamd›r” der.
Halk›n anlayaca¤› bir dil kullanarak, okuyucunun severek ve be¤enerek okuyabilece¤i romanlar yazan Hüseyin Rahmi, halk deyimlerine ve argoya da genifl
yer vermifltir (Levend, 1964, 56). Di¤er yandan Tanzimat’tan itibaren Osmanl› toplum hayat›nda meydana gelen de¤iflmeleri zengin bir tablo halinde onun romanla-
8. Ünite - II. Abdülhamit Dönemi Türk Edebiyat›
r›nda görmek mümkündür. Mahalle hayat›, gelin kaynana kavgalar›, mahalleli kad›nlar›n birbirleri ile dialoglar› büyük bir samimiyetle romanlar›nda canland›r›l›r
(Ercilasun, 1990, 239).
Hüseyin Rahmi Gürp›nar Tanzimat’tan sonra sosyal hayatta meydana gelen de¤ifliklikleri, toplumun belirli figürleri çerçevesinde ele alan romanc›lar›m›zdand›r.
Türk roman›n›n bafllang›ç senelerinde alafranga-alaturka çat›flmas› olarak gördü¤ümüz bat›l›laflm›fl yahut afl›r› bat›l›laflm›fl ya da bat›l›laflmay› yanl›fl anlam›fl roman
tipleri asl›nda Hüseyin Rahmi’den önce, ustas› diyebilece¤imiz Ahmet Mithat Efendi’nin romanlar›nda da vard›r. Tanzimat’›n sosyal faydac› edebiyat anlay›fl›na ba¤l› olan Ahmet Mithat Efendi ve Hüseyin Rahmi, tamamen bat›ya dönük edebiyata
da yine sosyal fayda gerekçesiyle karfl› ç›karlar. Edebiyat-› Cedide’nin sanat anlay›fl›
edebiyat› karfl›s›nda Ahmet Mithat Efendi’nin gösterdi¤i tepkiyi, afla¤› yukar› Hüseyin Rahmi de gösterir.
Türk roman›ndaki yozlaflm›fl roman kahramanlar›n›n temel özelli¤i, bilhassa
Tanzimat dönemi romanlar› söz konusu oldu¤unda, yar›m yamalak Frans›zca bilmeleri, bat› özentisi giyim tarz›na sahip olmalar› ve Beyo¤lu merkezli e¤lence hayat›na düflkün olmalar›d›r. Bu tiplerin ço¤unlukla mirasyedi olduklar›n› ve hiçbir
konuda yeterli bilgiye sahip olmad›klar›n› da eklemek gerekir. Bu haliyle hem Ahmet Mithat Efendi hem de Hüseyin Rahmi, romanlar›ndaki anlat›c›lar›n konumlar›
bak›m›ndan sübjektif konumu benimseyen romanc›lard›r. Bat›l› hayat tarz› ile yerli hayat tarz›n› mukayese etmifl ve hangisinin ne derece benimsenmesi konusunda
karar›n› vermifl anlat›c› tipleri, roman kahramanlar›na yönelik bak›fl aç›lar›n› da buna göre sergilerler.
Hüseyin Rahmi, bat›l› ve gözleme dayal› roman anlay›fllar›n› benimsemifltir.
Onun romanlar›nda gördü¤ümüz realist ve natüralist etkiler, bat›l› sanat ak›mlar›ndan gelir. Tanzimat’tan sonra ortaya ç›kan yeni kad›n ve erkek tiplerini, de¤iflen
mahalle hayat›n›, zevk ve e¤lence biçimlerini farkl› mekânlarda ele al›r. Ço¤unlukla da anlat›c› arac›l›¤›yla benimsemedi¤i bat›l› formlar› elefltirir. O, romantik edebiyat›n hayal mahsulü kurgu tarz›n› tercih etmemifl, gözleme dayal› malzeme ile toplumcu/faydac› bir edebiyat› benimsemifltir.
Ahmet Mithat Efendi gibi Hüseyin Rahmi de ayn› flekilde roman yoluyla geri
kalm›fl Osmanl› toplumuna faydal› olmak amac›yla romanlar›n› kaleme alm›flt›r.
Ço¤u zaman onun romanlar› modern zamanlar›n bilimsel geliflmeleri, hastal›klar
yahut o devrin modern teknolojisi hakk›nda bilgiler dahi içerir. Fenni roman yazarlar› seviyesinde bir romanc› olan Gürp›nar modernizmi, pozitivizm ve rasyonalizm formunda anlam›fl bir yazard›r diyebiliriz. Hem Ahmet Mithat Efendi’yi hem
de Hüseyin Rahmi’yi tamamen yerli hayat tarz› taraftar› olarak de¤erlendirmek de
yanl›flt›r.
Bilindi¤i gibi natüralist roman›n Fransa’daki tan›nm›fl ismi Emile Zola’d›r ve romanlar›n› bir t›pç› olan Claude Bernard’›n fizyoloji anlay›fl›na göre kaleme alm›flt›r.
Natüralist roman›n Emile Zola kaleminden ç›km›fl, hemen hemen bütün örnekleri
asl›nda deneysel/fenni roman tarz›nda eserlerdir. Hüseyin Rahmi de kendi romanc›l›¤›n› Emile Zola’n›n romanc›l›¤›na benzeterek, natüralizmin kurallar›na uygun
romanlar yazmaya çal›fl›r. Natüralist roman ile realist roman aras›nda görülen en
önemli fark flüphesiz Claude Bernard kaynakl› irsiyet/kal›t›m meselesidir. Hüseyin
Rahmi Gürp›nar’›n romanlar›nda da hem irsiyeti hem de sosyal hayat›n getirdiklerini bünyelerinde tafl›yan olumsuz tipler görürüz. Ancak birçok sanatkâr›n ba¤l› olduklar›n› söyledikleri edebi ak›mla eserleri aras›nda farklar vard›r. Hüseyin Rahmi
Gürp›nar’›n da natüralizmin esaslar› ile eserlerinde ortaya koydu¤u yap› bak›m›n-
169
170
dan farklar vard›r. Hüseyin Rahmi tam bir Natüralist de¤ildir. Emil Zola’y›, ancak
edebi görüflleri yönünden k›smen benimsemifltir. Dolay›s›yla romanlar›n›n konular›n› ve kahramanlar›n› tespitte, yerli kalmaya özellikle itina göstermifl; ancak flah›s
kadrosunu, daima fizyolojik, sosyolojik ve psikolojik flartlar› ve kal›t›m özellikleri
ile de¤erlendirmifltir (Göçgün, 1990, 28).
Roman tarihimizde alafranga tipler ad›yla an›lan roman kahramanlar›, anlat›c›lar›n, bat›l› hayat tarz›n› tercih etmifl roman kiflilerini mizahi bir dille anlatmalar›ndan kaynaklanm›flt›r. Bilhassa Ahmet Mithat Efendi’nin Felatun Bey ile Rak›m
Efendi roman› ile belirginleflip popülerleflen alafranga roman kahramanlar›, bir çeflit kontrol edilebilir modernleflmecili¤i do¤urmufltur. Romanc›lar›m›z›n hemen
hepsi modernleflmeci olmakla beraber, afl›r› veya yanl›fl s›fatlar›yla tan›mlanan
modernleflmeci biçimlere karfl› ç›karlar. Onlar kendilerinin uygun gördükleri derecede bir modernleflmeyi istemektedirler. Buna göre, hem Hüseyin Rahmi’nin
hem de kendisinden önce ve sonra roman ve hikâye kaleme alan birçok romanc›n›n ve hikâyecinin asli temalar›n›n bafl›nda bat›l›laflma ya da yanl›fl bat›l›laflma
gelir. Gündelik hayat›n birçok alan›na ait dekoratif unsurlar arac›l›¤›yla oldu¤u gibi, roman kahramanlar›n›n benimsedikleri yaflam biçimlerinin mukayesesi yoluyla da gerçeklefltirilen yanl›fl bat›l›laflman›n elefltirisi, rasyonalist bir hayat›n önerilmesiyle sonuçlan›r. Romanc› ak›lc›l›¤›/rasyonalizmi öneriyorsa, cehalete iliflkin bir
soruna çare ar›yor demektir. Bu yüzden Hüseyin Rahmi Gürp›nar’›n romanlar›nda
halk›n e¤itilmesi önemli bir konu olarak yer al›r. Çünkü e¤itim eksikli¤i, bafllang›çta bireylerin, daha sonra ailenin ve sonra da bütün bir toplumun bozulmas›na
sebep olmaktad›r.
Hüseyin Rahmi, romanlar›nda ele ald›¤› bu temalar arac›l›¤›yla, Türk roman›n›n
sosyal faydac› kanad›na eklenir. Onun roman yazd›¤› y›llarda, Servet-i Fünûn edebiyat› olarak bilinen grubun mensuplar› ise sosyal faydadan ziyade, sanat eserinin
sanatsal niteli¤ini esas alan bir edebiyat üretiyorlard›. Hüseyin Rahmi, Ahmet Rasim, Selanikli Fazl› Necip gibi yazarlar ile Edebiyat-› Cedide mensubu yazar ve flairler aras›ndaki temel fark bu noktada ortaya ç›kmaktad›r.
Hüseyin Rahmi’nin toplumda gördü¤ü aksakl›klar›n bir yan› da dinle ilgilidir.
Din konusundaki yanl›fl bilgi ve inançlar ve bunlar›n sebep oldu¤u yersiz davran›fllar› mizahi üslubu ile sergiler. Dini inanç ve düflünceyi de¤il, dini de¤er ve tav›rlar›n yanl›fl yorumlan›fl›n›, saplant›lar› ve dini hüviyete bürünmüfl geleneksel baz›
davran›fl ve düflünce biçimlerini elefltirir (Ercilasun, 1990, 241). Kuyruklu Y›ld›z Alt›nda Bir ‹zdivaç, Muhabbet T›ls›m›, Efsuncu Baba, Dirilen ‹skelet gibi romanlar›nda bat›l inançlardan do¤an durumlar› ele alan Hüseyin Rahmi, halk›n din ve inançlar konusunda ayd›nlanmas›n› amaçlar. Bat›l inançlardan do¤an komik sonuçlar
vas›tas›yla, bat›l inançlar›n ak›l d›fl›l›¤›n› göstermeye çal›flan yazar, bunu güçlü mizah yetene¤iyle baflar›r. Yine Ben Deli miyim adl› roman›nda da din meselesini
aç›kça konu edinir ve al›fl›lm›fl inanç biçimlerini mizahi bir üslupla elefltirir.
Hüseyin Rahmi’nin aile yap›s›na iliflkin konular› iflleten romanlar›n› dengeli bir
toplum infla edebilme ba¤lam›nda de¤erlendirmek gerekir. Kad›n-erkek iliflkileri
ve bu iliflkinin bir sonucu olarak evlilik bahsini de ele alan yazar, evlilikteki samimiyetsizli¤i de elefltirir. Kad›n›n ya da erke¤in di¤erini aldatmas›, buradan do¤an
komik ve çirkin sonuçlar, kar›-koca kavgalar›, para için evlenmeler ve her türlü geçimsizlik Hüseyin Rahmi’nin konular› aras›ndad›r (Moran, 1983, 103). Çok üretken
bir yazar olan Hüseyin Rahmi’nin baflta roman olmak üzere hikâye ve tiyatro türlerinde onlarca eseri vard›r.
171
SIRAtemel
S‹ZDEfarklar neler
Hüseyin Rahmi Gürp›nar ve Servet-i Fünûn yazar ve flairleri aras›ndaki
olabilir?
Ahmet Rasim
2
SIRA S‹ZDE
Edebiyat tarihimize hikâye, roman, fliir, hat›ra, makale, sohbet, gezi yaz›s›, tarih ve
O R U Rasim 1865
okul kitaplar› gibi türlerde yazd›¤› eserleri ile katk›da bulunan SAhmet
y›l›nda ‹stanbul’da do¤mufl ve 1932 y›l›nda ‹stanbul’da ölmüfltür. Darüflflüfaka’daki ö¤rencilik y›llar›nda edebiyata ilgi duyar ve klasik edebiyat›nDtan›nm›fl
flairlerine
‹KKAT
nazireler yazmaya bafllar. Ayn› senelerde Manast›rl› R›fat Bey taraf›ndan ç›kar›lmakta olan Çanta dergisi arac›l›¤› ile de Avrupai tarz edebiyat ile tan›flacakt›r.
SIRA S‹ZDE
Frans›zca ö¤renir ve Frans›z edebiyat›n›n yazarlar›n› okur.
Darüflflafaka senelerinde bas›n hayat›n› yak›ndan takip eden Ahmet Rasim, Tarik ’te yaz›lar›n› yay›mlayan Hac› ‹brahim Efendi ile Tercüman-›
Hakikat sahibi A.
AMAÇLARIMIZ
Mithat Efendi’nin münakaflalar›n› Tercüman-› Hakikat’ten takip eden ö¤renciler
aras›ndad›r (Aktafl, 1992, 455). Ahmet Mithat Efendi taraf›n› tutar. Tercüman-› Hakikat’te “Yolcu” bafll›kl› bir yaz›s› bu senelerde yay›mlan›r (Ercilasun,
K ‹ T A P 1990, 256).
1884 senesinde Ceride-i Havadis gazetesine girer ve bir süre bu gazetede çal›fl›r.
Daha sonra Tercüman-› Hakikat ’e geçecek ve Fonograf (1885) adl› ilk kitapç›¤›
bu sene yay›mlayacakt›r.
TELEV‹ZYON
Ahmet Rasim’in yaz› faaliyetinin flüphesiz bir y›¤›n önemli yan› olmakla beraber, dili ve malzemesi bak›m›ndan ayr› bir k›ymeti vard›r. Yaz› faaliyeti boyunca,
çok çeflitli alanlardaki gözlemlerini, haf›zas›ndaki bilgi ile birlefltirmifltir. Bir yan‹NTERNET
dan da soka¤›n dilini keflfetmifl, do¤al ve renkli bir Türkçe ile
yaz›lar kaleme alm›flt›r. Türkçe, Tanzimat’tan itibaren girdi¤i yeni yolda, bir yandan Nam›k Kemal,
Ziya Pafla, Abdülhak Hamit, Ahmet Mithat gibi yazar ve flairlerin katk›lar›yla, di¤er
yandan da Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi soka¤›n dilini esas alan yazarlar
sayesinde gittikçe zenginleflmekte, farkl› renk ve seslerin terennüm arac› haline
gelmektedir.
Ahmet Rasim’in edebi faaliyeti, onun hem klasik edebiyat ve klasik zevke, hem
de bat› edebiyat›na aflina oldu¤unu göstermektedir. Edebi zevk ve tercih bak›m›ndan kendini buluncaya kadar bu iki çizgide okumalar yapan Ahmet Rasim, kendi
edebi çizgisini bulmas›ndan itibaren, as›l verimli devresine geçer. Afla¤› yukar› Darüflflafaka’dan mezun olduktan sonraki birkaç seneyi kapsayan bat› edebiyat› ile
olan münasebet kesilmifl ve Ahmet Mithat çizgisinden gelen edebi zevkle, kendi
gözlemlerini bir araya getirerek, as›l edebi eserlerini vermifltir. Bu eserler dil ve içerik aç›s›ndan flüphesiz çok zengin bir birikimin göstergesidir. Hüseyin Rahmi
Bey’de gördü¤ümüz mahalle hayat› yan›nda, flehir bütün yönleriyle art›k Ahmet
Rasim Bey’in malzemesi durumundad›r. ‹stanbul’un e¤lence yerleri, mahalleler,
bas›n hayat›, yankesiciler, doland›r›c›lar, meyhaneler, fahifleler gibi çok farkl› kesimlerden tipler ve hayat flekilleri bütün zenginli¤i ile onun yaz›lar›nda bulunabilir. Bir yan›yla flehir tarihçisi de say›labilecek olan Ahmet Rasim, içinde yaflad›¤›
mekân› zenginlefltiren, geçmifle ve kendi zaman›na dair bilgi ve gözlemleriyle, mekân› derinlefltiren adamd›r. Ahmet Rasim’in yaz› hayat›na bafllad›¤› dönemde bir
tarafta, art›k kendi içerisinde çözülmüfl Divan edebiyat›n› sürdürmek isteyenler, bir
tarafta da kay›ts›z flarts›z Bat›’ya teslim olmak arzusunda bulunanlar vard›r. fiehir
Mektuplar› sahibi bu iki grubun ortas›ndad›r. Kendi ifadesiyle o bir ‘mutavass›t’t›r.
Mahalli hayat›m›z ve as›rlar boyu teflekkül eden zevkimiz gözden uzak tutulmadan
Bat›’dan gelen yenilikleri benimsemenin do¤ru olaca¤›na inan›r (Aktafl, 1992, 458).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
172
Kendi devrindeki ‹stanbul
hayat›n› bütün yönleriyle
vermeye çal›flan Ahmet
Rasim, Türkçenin anlam
alan›n› geniflletmifl, yaz›
diline konuflma dilinin
ayr›nt›lar›n› kazand›rm›fl ve
böylece, sonraki devirlerin
zengin Türkçesinin
haz›rlanmas›na katk›da
bulunmufltur.
Ahmet Rasim’in eserlerinin en temel özelli¤i flüphesiz dilidir. Tanzimat’tan itibaren edebi kabiliyetini kaybetmifl ve Servet-i Fünûn (Edebiyat-› Cedide) toplulu¤u
ile beraber, kendi do¤as›na nispeten yabanc›laflm›fl dilin as›l kayna¤›n›n sokak oldu¤unu fark eden Ahmet Rasim, kulland›¤› dil itibar›yla seneler sonra ortaya ç›kacak olan Milli Edebiyat’›n dilini haz›rlayan kalemlerdendir. Türk edebiyat›na katk›s›, sadece dil seviyesinde olmay›p ayn› zamanda, yerli hayat› konu edinmesi ile de
ilgili olan Ahmet Rasim, gündelik hayat›n tarihi diyebilece¤imiz metinleri ile Milli
edebiyat›n yerlilik konusundaki hassasiyetine de katk›da bulunmufltur. Ahmet Rasim, Ahmet Mithat Efendi’den gelen tesirle ve Hüseyin Rahmi örne¤i ile hareket
ederek, Tanzimat’›n sosyal faydac› anlay›fl›na ba¤l› kal›r. Ahmet Rasim’in yaz› faaliyetinin tamam›n› halk› e¤itmek amac›yla yap›lanm›flt›r. Onun f›kralar, makaleler,
sohbetler, hat›ralar, tarih ve seyahat yaz›lar› vas›tas›yla bilgilendirmek amaçl›, ansiklopedist bir tavr›n›n oldu¤u aç›kt›r.
Ahmet Rasim’in öne ç›kan özelliklerinden biri de dil tercihidir. Kulland›¤› içeri¤e ba¤l› olarak dili de sokak dilidir. Toplumun de¤iflik kesimlerinde kullan›lan argo ifadeler, deyimler, hatta irticalen söylenmifl ve anonimleflmifl manzumelerle çok
renkli bir dil oluflturmufltur. Ahmet Rasim ne büyük bir flair, ne büyük bir romanc›d›r ama kelimenin tam anlam›yla bir sohbet adam›d›r. Yirminci yüzy›l Türk edebiyat›n›n “edebi dil”inin kurulmas›nda, Tanzimat dönemi edebiyatç›lar›n›n, ara
neslin ve Edebiyat-› Cedidecilerin (Servet-i Fünûncular›n) ne kadar katk›s› varsa,
Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi yazarlar›n da en az onlar kadar katk›s› vard›r.
Biyografisi onun bu baflar›s›ndaki en önemli etkendir. Çünkü çocuklu¤undan
beri halk aras›nda yaflam›fl olan Ahmet Rasim, gençlik senelerinde ‹stanbul’un yaz›ya dökülmemifl zengin dünyas›n›n bizzat içine girerek yaflam›fl ve kaleme alm›flt›r. Hüseyin Rahmi Bey’in edebi metinlerinde ele ald›¤› kahramanlara bak›fl aç›s› ve
bak›fl aç›s›n› yans›tan dil, afla¤›lay›c›, ayd›nlatmay› esas alan bir dil iken, Ahmet Rasim’in dili daha samimi ve elbette do¤ald›r. Çünkü Ahmet Rasim ‹stanbul’daki gizli kalm›fl hayat› gözlem yoluyla ve samimi bir dille anlat›r (Ercilasun, 1990, 257). O
anlatt›¤› hayata ifltirak eden ve samimi olarak yaflayan yazard›r.
Bizzat benimsedi¤i ve sevdi¤i mekânlarda, benimsedi¤i ve sevdi¤i insanlar›n
hayat›na ifltirak eder, yaflar ve anlat›r. Onun fiehir Mektuplar› adl› eseri, ‹stanbul’un
gizli kalm›fl köflelerindeki zengin ve renkli hayat›n› anlat›r. Yine Gecelerim, Ömr-i
Edebi, Eski Maceralardan Fuhfl-i Atik, Matbuat Hat›ralar›ndan, Muharrir, fiair,
Edip bafll›klar›yla yay›mlanan kitaplar›, daima, samimi bir dille kaleme al›nm›fl
renkli figürlerle donanm›fl eserlerdir. Hiçbir zaman Hüseyin Rahmi Bey gibi flu ya
da bu edebi ekolün prensipleriyle büyük toplumsal projelerin peflinde olmam›flt›r.
Kendisini herhangi bir felsefi inan›fl›n emrine vermemifltir. Zevk ald›¤› ve ço¤u zaman özledi¤i bir hayat› anlatm›flt›r. Onun gözlemci ve ayn› zamanda anlatt›klar›n›
bizzat yaflayan bir yazar olmas›nda gazetecili¤inin de etkisi olmal›d›r. Bu bak›mdan gazeteci kimli¤iyle yazd›¤› hat›ralar› önemlidir.
Sadece mahalle dedikodusu olarak kalm›fl aflk hikâyelerini anlatmakla kalmayan Ahmet Rasim, ayn› zamanda ‹stanbul’un tan›nm›fl mimari eserlerini de halk
aras›nda yaflayan hikâyeleriyle süsleyerek anlat›r. Eski ‹stanbul insan›n›n aflklar›,
k›yafetleri, mizaçlar› ve her türlü yaflay›fl biçimleri, onlar› hor görmeyen, hatta ço¤u zaman benimseyen bir samimiyet ve zarif bir mizah üslubuyla anlat›l›r. Denilebilir ki Türk nesri birkaç as›rd›r yaflad›¤› s›k›nt›y›, Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim
gibi yazarlar sayesinde aflm›flt›r. Ahmet Rasim gibi yazarlar sayesinde, Türkçenin
nesir üslubu halk dilinin seviyesini kazan›r ve Türkçe, Ahmet Rasim’den afla¤› yukar› on y›l sonra büyük eserlerini vermeye bafllar.
173
Onun ö¤reticili¤i hiçbir zaman didaktik bir tarzda de¤ildir. Osmanl› Tarihi, Küçük Tarih-i ‹slam, Resimli ve Harital› Osmanl› Tarihi gibi eserleri bu anlay›flla kaleme al›nm›flt›r. Ayn› çizgide eserler olarak kabul edebilece¤imiz ‹ki Hat›ra Üç fiahsiyet ve ‹stibdattan Hâkimiyet-i Milliyeye adl› eserler ise benzer tarz›, yak›n dönem
Türk tarihi içerikli olarak devam ettiren çal›flmalard›r.
Ahmet Rasim yukar›da sayd›¤›m›z eserleri yan›nda ders kitaplar›, romanlar ve
hikâyeler de kaleme alm›flt›r. Türk roman›n›n, kendi devri söz konusu oldu¤unda,
bilinen temalar› etraf›nda yaz›lan bu metinler, daha çok dilleri itibariyle önemlidir.
Bilhassa Ara Nesil romanc›lar›n›n temalar›n› devam ettiren Ahmet Rasim, büyük romanc› veya hikâyeci olmamakla beraber, temalar›n›n çeflitlili¤i aç›s›ndan dikkate
de¤er. Hat›ra, hikâye, roman, f›kra, makale, mensure, seyahat, monografi ve tarihle ilgili kitaplar› ile son derece üretken bir yazard›r.
SIRA S‹ZDE
Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim aras›ndaki temel farklar neler olabilir?
Mehmet Celal
3
Mehmet Celal 1867 y›l›nda ‹stanbul’da do¤mufl ve 1912’de ölmüfltür. Yaz› hayat›na 1884 y›l›nda bafllam›flt›r. 1901 y›l›na kadar devam eden yaz› hayat› boyunca
S O R Utarihinde ara
edebiyat›n birçok türünde eserler kaleme alm›flt›r. Türk edebiyat›
nesil ad›yla bilinen yazar ve flair grubunun tan›nm›fl isimlerindendir. Düzenli bir
tahsil hayat› olmayan Mehmet Celal, özel hocalardan ald›¤› dersler
D ‹ K K A ve
T flahsi gayreti sayesinde kendisini yetifltirir. ‹rticalen fliir söyleme yetene¤i ile tan›n›r (‹nal,
1988, 213).
SIRA S‹ZDE
Mehmet Celal kolay yazan ediplerimizdendir. Bu yüzden fliirleri edebi k›ymet
bak›m›ndan zay›ft›r. Agah S›rr› Levend, onun fliirlerinin tabii ve selis, lirik ve içli fakat basit oldu¤unu söyler (Levend, 1942, 239). Onun belirli AMAÇLARIMIZ
imajlardan oluflan bir
fliir dünyas› vard›r. Devrinde imajlar›n de¤iflmemesi yüzünden, onun edebiyat›n›
“Mehmet Celal’in edebiyat reçetesi” fleklinde tan›mlayanlar›n da oldu¤unu belirten
Levend, onda flairlik kabiliyetinin oldu¤unu fakat kültürün olmad›¤›n›
K ‹ T A P belirtir. Küçük hikâyeleri de afla¤› yukar› fliirleri ile ayn› kusurlar› içerir. Hikâyeleri konu bak›m›ndan devrin sosyal hayat›na iliflkin iflaretler içermekle beraber teknik bak›mdan zay›ft›r (Levend, 1942, 239).
TELEV‹ZYON
Mehmet Celal çok say›da fliir ve roman kaleme alm›fl bir de antoloji haz›rlam›flt›r. Daha çok Muallim Naci’nin edebi görüfllerini benimseyen flairin fliirleri de
Naci’nin tesiri alt›ndad›r. Bilindi¤i gibi 1890’l› senelerde Recaizade Mahmut EkTERNET
rem’in talebeleri olan Edebiyat-› Cedideciler daha Avrupai bir‹ Nfliirin
peflinde iken
Muallim Naci ve etraf›ndakiler klasik fliir ile bat› tarz› fliiri birlefltirmek amac›n›
güden bir edebiyat görüflü benimsemifllerdir. Edebiyat konusunda ciddi tart›flmalar›n yap›ld›¤› o senelerde Mehmet Celal de Edebiyat-› Cedideciler’e karfl› ç›kan
yaz›lar kaleme alm›flt›r.
Mehmet Celal’in ilk edebi metinlerinden bafllayarak, büyük ço¤unlu¤u divan fliirinin tesir ve edas›nda söylenen gazellerinde, Muallim Naci’ye nazirelerinde ve
hemen bütün fliirlerinde sade, basit ve kolay bir söyleyifl kendisini gösterir (And›,
1995, 145).
Edebi bak›mdan çok k›ymetli olmayan romanlar›, fliirleri ve hikâyeleriyle devrinin genç neslinin edebiyat ihtiyac›n› karfl›lam›fl, onlar›n edebiyat konusunda meraklar›n› tatmin etmifl, edebi zevklerinin geliflmesinde etkili olmufltur. “Mehmet Celal’in Türk edebiyat›ndaki hususi yeri ise flu noktalar çevresinde belirginleflmektedir: Celal, bir tak›m temleri ve konular› eserlerinde, belki ilk olarak de¤il ama ›s-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
174
rarla iflleyerek, bunlar›n edebiyat›m›zda kal›c› olarak yer almas›n› sa¤lam›flt›r. Bu
özelli¤i Türk edebiyat› için bir zenginlik olmufltur” (And›, 1995, 248).
Mehmet Celal, fliirlerinde kulland›¤› naz›m flekilleri aç›s›ndan zengin bir çeflitlilik içerisindedir. O, divan fliiri naz›m flekilleri kadar, Bat›l› ve yeni flekilleri de çok
ve ustal›kla kullanm›flt›r.
fiiirlerinde ve nesirlerinde dilinin sade ve basit oluflu, fiinasi ve Nam›k Kemal’den beri süregelmekte olan anlafl›l›r ve sade bir üslupla yazmak e¤ilimini yeni yetiflen gençlerin kalemine tafl›makta arac› olmufltur. Bu sadelik e¤ilimini Celal,
eserleriyle h›zland›rm›flt›r diyebiliriz.
Eserlerinde görülen hüzün, gözyafl›, melal, aflk, ölüm, teverrüm, ac› çekmek,
sevgilisi taraf›ndan terk edilifl v.b. gibi temlerin devaml› ifllenifli ile de Mehmet Celal, Türk edebiyat›nda romantizmin ve santimantalizmin tipik temsilcilerinden birisidir (And›, 1995, 249).
Mehmet Celal’in roman, hikâye ve fliirlerindeki temel duyufl tarz› romantizmdir.
Onun duyufl tarz›, Tanzimat sonras› Türk edebiyat›n› eser ve fikirleriyle etkileyen
önemli isimlerin duyufl tarz› ile örtüflür. fiinasi ve Nam›k Kemal ile Hamit ve Ekrem’den itibaren, modern edebiyat çizgisinde eser veren birçok flair ve romanc›n›n
temel özelli¤i dünya karfl›s›nda büyülenmiflliktir. Romantik duyuflun temel vasf› tabiat/kâinat hayranl›¤›d›r ve bizim edebiyatç›lar›m›z›n büyük ço¤unlu¤unda da bu
hayranl›k, büyülenmifllik aç›kça görülür.
Üretken bir yazar olarak dikkati çeken Mehmet Celal fliir, roman, hikâye ve inceleme türlerinde yüze yak›n esere imza atm›flt›r.
fiair Nigar Han›m
fiair Nigar Han›m
Tanzimat’la bafllayan
modern edebiyat›n ilk kad›n
flairi olmas› ve evinin
salonunu kad›n erkek, genç
yafll› bütün
edebiyatseverlere açmas›
bak›m›ndan önemlidir.
Nigar Han›m 1856’da do¤mufl; 1918 y›l›nda ‹stanbul’da vefat etmifltir. Tahsil hayat›na Frans›z mektebinde bafllayan Nigar Han›m, özel dersler alarak Arapça ve Farsças›n› da ilerletir. Ayr›ca Almanca ve Rumca da bilir. ‹lk fliirini bir kaza sonucu ölen
kardefli için yazan Nigar Han›m, o tarihte henüz on iki yafl›nda bir çocuktur. Böylece fliir yazarak edebiyata bafllayan Nigar Han›m’›n ismine k›sa süre sonra, matbuat sayfalar›nda rastlar›z.
Genç bir k›z iken neflretti¤i fliir kitab› ile dikkatleri çekmifl, ayr›ca aç›k yüzle gazetelere foto¤raf vermifl olmas› dedikodulara yol açm›flt›r (Levend, 1942, 239). Osman Pafla’n›n k›z› oldu¤u için imzas›n› Nigar Bint-i Osman fleklinde kullanm›flt›r.
Aristokrat bir aileye mensup olan Nigar Han›m’›n fliirlerinin çok güzel oldu¤u
söylenemez. Bu fliirler asl›nda duygular›n yüzeysel bir dille terennümünden ibarettir. Nigar Han›m da yaflant›s›yla eserleri aras›ndaki çizgiyi netlefltiremeyen bütün
romantikler gibi günlü¤ünün sahifeleri aras›ndan eser ç›karmaktan adeta zevk alm›flt›r. Daha ilk eserinin ilk sahifelerinde, nesir k›s›mlar için “karalad›¤›m hat›ra-i
müellimenin bir tak›m›d›r’ demekte ve ard›ndan romantizmini, buna ba¤l› olarak
samimiyetini yans›tan; Nigar Han›m’› ifade etmeye tek bafl›na bile muktedir epey
ünlü o cümle gelmektedir: ‘Bunlar fliir ve infla de¤il, terane-i flevk u elem içinde gizlenmifl birer ah-› ye’s, birer nale-i efsustan ibarettir” (Bekiro¤lu, 1998, 355).
fiair Nigar Han›m da modern edebiyat›m›z›n ilk dönemindeki “fliirin beni” ile
“flairin beni” aras›nda olmas› gereken mesafeyi koruyamayan flairlerimizdendir. Nigar Han›m’›n sadece nesirlerinde de¤il, bir k›s›m fliirlerinde de teknik, yaflanm›fl›n
fliirlefltirilmesi fleklinde zuhur eder. Çok defa günlükteki an›lar›n fliir hali ile birleflti¤i görülür (Bekiro¤lu, 1998, 355).
Nigar Han›m üzerindeki etkiler ço¤u zaman romantizm ve eski edebiyat gelene¤i üzerinden ayn› anda gelmektedir. Ancak edebi eserle hayat hikâyesi aras›ndaki örtüflme noktas›nda Nigar Han›m’›n tek etki alan› romantizmdir. Çünkü eski
edebiyat›n biçimcili¤i ve kuralc›l›¤›, duygular›n daha önceden belirlenmifl kal›plar
içinde ifadesi olarak da yorumlayabilece¤imiz mazmun sistemi, yaflanan hayat›n
oldu¤u gibi esere geçirilmesine imkân tan›maz (Bekiro¤lu, 1998, 356).
Onun ilk eseri 1887’de yay›mlad›¤› manzume ve mensurelerden oluflan Efsus’tur. Yay›mland›¤› devirde büyük gürültüler koparan bu eser genç bir Müslüman
han›ma ait aflk fliirleri olmas› bak›m›ndan önemlidir. ‹kinci eseri Niran’› 1896 y›l›nda neflreder. Onun fliirlerinde Tanzimat flairlerinin ve özellikle Recaizade Ekrem
Bey’in tesirleri görülür. En güçlü fliirlerini içeren kitab› 1899 y›l›nda yay›mlanan
Aks-i Seda ’d›r. Nigar Han›m bu eserini Servet-i Fünûn edebiyat›n›n en güçlü senelerinde yay›mlam›fl olmas›na ra¤men, devrin edebi yeniliklerinden etkilenmemifltir.
Daha çok duygular›n›, içinden geldi¤i gibi bir önceki duyufl ve düflünüfl formlar› ile ifade etmeyi tercih etmifltir (Bekiro¤lu, 1998, 240).
Nigar Han›m’a göre fliir, tabiat›n yan›nda sönük kal›r. fiiir hakk›ndaki görüflleriyle Ekrem ve Hamit’i hat›rlatan Nigar Han›m’daki en belirgin tavr›n romantik tav›r oldu¤u söylenebilir. Tabiat ve fliir aras›ndaki geçifllerde, dilin yetersiz kald›¤›n›n fark›nda olan fiair Nigar Han›m, Hamit ve Ekrem Bey’in ayn› konudaki görüfllerini paylafl›r. fiiirin mutlaka vezinli ve kafiyeli olmas› gerekmedi¤ine ve her güzel
fleyin fliirin konusu olabilece¤ine inanmaktad›r (Bekiro¤lu, 1998, 369-373).
Yukar›da ad›n› and›¤›m›z fliir kitaplar›n›n d›fl›nda Sefahat-› Kalb (1901) ve Elhan-› Vatan (1916) adl› nesir, Girive (1912) adl› bir de oynanm›fl tiyatro oyunu bulunmaktad›r.
Ali Kemal
Ali Kemal 1869 y›l›nda ‹stanbul’da do¤mufl; 1922 y›l›nda ‹zmit’te vefat etmifltir.
Mülkiye Mektebi’ne devam ederken, ayn› zamanda gazeteleri de takip ederek fliir
yazmaya bafllam›flt›r (Ali Kemal, 1985, 25).
Ali Kemal fliir yazd›¤› senelerde daha çok Muallim Naci tarz›n›n tesiri alt›ndad›r. Bilindi¤i gibi Muallim Naci, edebiyat tarihimizde “mutavass›t›n” ad› verilen döneme mensup flairlerdendir ve Recaizade Mahmut Ekrem ile yapt›¤› edebi münakaflalar münasebetiyle tan›n›r. Ali Kemal de Muallim Naci’nin etraf›nda teflekkül
eden edebiyatç›lar çevresinde yer al›r. O devrin birçok edebiyat heveslisi genç gibi Ali Kemal de, Ekrem ve Naci tart›flmas›n› yak›ndan takip ederek bu iki isimden
birinin yan›nda olmay› tercih eder.
Ali Kemal 1885 y›l›nda Gülflen ad›nda bir dergi ç›kar›r. O tarihte henüz on alt›
yafl›ndad›r. Dergide yay›mlanan fliirler daha çok Ekrem ve Naci Beylerin tesirinde
ve onlar›n fliirlerine nazire fleklindedir. Mülkiye Mektebi’ndeki dersler sayesinde
ufku geniflleyen Ali Kemal, Frans›zcaya merak sarar. 1887 senesinde Fransa’ya gider. ‹kinci Abdülhamit aleyhtarl›¤›n›n Osmanl› münevverleri aras›nda yayg›nlaflt›¤›
ve muhalefet hareketinin daha çok Avrupa’da ç›kar›lan dergiler kanal›yla sürdürüldü¤ü bir devirde Fransa’ya giden Ali Kemal, Avrupa’n›n de¤iflik flehirlerini gezer
ve oradaki Türklerle tan›fl›r. Memlekete döndükten sonra (1889) ‹kinci Abdülhamit’e karfl› yürütülen muhalefet hareketlerine kat›l›r. Ancak k›sa bir süre sonra tutuklanarak Halep’e sürülür. Bu tarihten itibaren Ali Kemal’in hayat› de¤iflik sebeplerle yurt d›fl›nda geçer. Onun yeniden yurda dönüflü, 1912 y›l›ndaki iktidar de¤iflikli¤inden sonrad›r. Fakat bu sefer de ‹ttihat ve Terakki taraf›ndan yurt d›fl›na sürülecektir. Üç y›l boyunca Viyana’da sürgün kalan Ali Kemal yurda döndükten
175
Nigar Han›m da devrin
bütün edebiyatç›lar› gibi
farkl› yönlerden gelen
tesirlere aç›k, samimiyetle
sanat› kar›flt›ran, edebi
kimli¤i teflekkül etmemifl
flairlerimizdendir.
176
Ali Kemal ‹stiklal Harbi’ni
Kuva-y› Milliye’nin organize
etti¤i Ankara hükümetinin
kazanmas› üzerine 1922
senesinde, ‹zmit’te linç
edilerek öldürülmüfltür.
sonra Bir safha-i Tarih ve Rical-i ‹htilal adl› metinleri kaleme al›r. Daha çok siyasi
nitelikleri ile tan›nan Peyam ad›nda bir gazete ç›kar›r. Fakat gazete, ‹ttihat ve Terakki’nin yönetim flekline iliflkin elefltirileri sebebiyle kapat›l›r.
Mütareke dönemine kadar sessiz kalan Ali Kemal, ‹ttihatç›lar›n iktidardan düflmeleri üzerine yeniden gazetecilik hayat›na döner. Yaz›lar›n› Sabah gazetesinde
neflretti¤i bu senelerde, Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›’na girer. Bilindi¤i gibi bu f›rka, ‹ttihat ve Terakki F›rkas›’n›n muhalifi olan bir partidir. Türk siyasi tarihinde “hain”
olarak tan›nmas›na yol açan faaliyetleri, Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›’nca kurulan hükümette Dâhiliye Naz›r› olarak görev almas›yla bafllar. Dâhiliye Naz›rl›¤› s›ras›nda yay›mlad›¤› Kuva-y› Milliye’nin hareketlerini tasvip etmeyen tamimlerle dikkati çeker.
Onun eserleri aras›nda ilk dikkati çeken metin Sorbonne Darülfünûnun’da
Edebiyat-i Hakikiye Dersleri adl› çal›flmas›d›r. Avrupa realizminin esaslar›n› anlatan
bu çal›flma 1898 y›l›nda yay›mlanm›flt›r ve Ali Kemal’in edebiyata nas›l bakt›¤›n›
gösterir. Kendi neslinin sosyal faydac› edebiyat görüflüne yak›n olan Ali Kemal,
Paris Musahabelerini de ayn› sene yay›mlayacakt›r (1899). Mesele-i fiarkiyeye Medhal, 1900 y›l›nda yay›mlanan ve onun siyasi meselelere ilgisini gösteren metinlerdendir. Ali Kemal’in Çölde Bir Sergüzeflt ve ‹ki Hemflire adl› metinleri birer köy roman› olmamakla beraber, vakalar›n›n ‹stanbul d›fl›nda cereyan etmesi bak›m›ndan
önemlidir. Zaten önceki senelerde, Ahmet Mithat Efendi’nin Bahtiyarl›k’› ve Paflabey-zade Ömer Ali Bey’in Türkmen K›z› adl› metinleri ile Türk roman ve hikâyesi
taflraya aç›lm›fl bulunmaktad›r.
Ali Kemal’in yukar›da ismi geçen kitaplar›ndan baflka tenkit alan›nda Müverrih
mi fiair mi? (1917) ve Y›ld›z Hat›rat-› Elimesi (1910), Bir Safha-y› fiebab-Bir Safhai Tarih (1913), Rical-i ‹htilal: Condorcet, Saint-Just, Danton, Roberspierre 1913,
Fetret (1913) Tarih-i Siyasi (1918), ‹lm-i Ahlak (1914), Tarih-i Siyasi (1918) tarihi
ve toplumsal gerçeklikler gözetilerek yaz›lm›fl çeflitli türlerde eserleri vard›r.
Tevfik Nevzat
‹zmir’in ilk Türk avukat›
Tevfik Nevzat’t›r.
Tevfik Nevzat 1865 y›l›nda, ‹zmir’de do¤mufl, 1905 y›l›nda Adana’da sürgün sebebiyle bulundu¤u Piyaz kalesinde ölmüfltür. Tahsili ilk mektep seviyesinde olan
Tevfik Nevzat’›n B›çakç›zade Hakk› Efendi ve Halit Ziya ile yak›n münasebeti vard›r. Tevfik Nevzat flahsi kabiliyetleri ve B›çakç›zade Hakk› Bey’in yard›mlar› ile
Arapça ve Acemce ö¤renir. B›çakç›zade Hakk› Bey, Halit Ziya ve Tevfik Nevzat
1884 y›l›nda ‹zmir’in ilk edebi-fenni dergisi Nevruz’u yay›mlarlar. Halit Ziya’n›n tercüme ve telif, Tevfik Nevzat’›n ise daha çok fliirlerinin bulundu¤u bu dergide, B›çakç›zade Hakk›’n›n da telif yaz›lar› vard›r. Ancak dergi B›çakç›zade Hakk› Bey’in
resmi görevle Manisa’ya tayini yüzünden kapan›r.
Tevfik Nevzat ve Halit Ziya’n›n müflterek yay›n faaliyeti 1886 y›l›nda yine ‹zmir’de ç›kard›klar› Hizmet gazetesi ile devam eder. Bir süre sonra Halit Ziya ‹stanbul’a tafl›nd›¤› için Hizmet’i Tevfik Nevzat yay›mlamaya devam eder. Tevfik Nevzat bir yandan da Hukuk Mektebi’nin s›navlar›n› baflar›yla vererek dava vekilli¤i
unvan›n› al›r.
Hizmet’teki yaz› faaliyetini de aral›ks›z sürdüren Tevfik Nevzat, 1894 y›l›nda
Avrupa’ya kaçar. Avrupa maceras› yaklafl›k üç ay sürer. Padiflah taraf›ndan affedilip ‹zmir’e döndükten sonra 1895 y›l›nda Ahenk ad›nda, daha evvel imtiyaz› al›nm›fl yeni bir gazete ç›kar›r.
Tevfik Nevzat’›n 1891 y›l›nda kitap halinde bas›lm›fl Aheng-i fiebab adl› bir fliir kitab› vard›r. Onun fliirleri ara nesil duyarl›¤›nda metinlerdir. Bilhassa dil bak›m›ndan devrin edebi havas›n› yans›tan bu fliirlerin yer yer Abdülhak Hamit etkisi tafl›d›¤› görülür.
Tevfik Nevzat’›n fliirleri d›fl›ndaki edebi-fenni yaz›lar› ve tercümeleri kitaplaflt›r›lmam›fl, gazete ve dergi sayfalar›nda kalm›flt›r. ‹zmir’in ilk edebi ve fenni dergisi
Nevruz’da, Hizmet ve Ahenk gazetelerinde bulunan bu yaz›lar, dil ve edebiyat meselelerini, fenni ve sosyal konular› içermektedir. Ayr›ca bir de roman tercümesi
vard›r.
Selanikli Fazl› Necip
Fazl› Necip, 1864 tarihinde Selanik’te do¤mufl; 1932’de vefat etmifltir. Genç yaflta,
telif ve tercüme, edebi ve fenni eserler yay›mlar. Onun imzas›n›n görüldü¤ü ilk yay›n organ› ise Selanik’te neflredilen Gonce-i Edeb adl› dergidir.
Gonce-i Edeb’in kapanmas›ndan sonra Fazl› Necip’in imzas›, ‹stanbul’daki gazete ve dergilerde görülmeye bafllan›r. Baflta Tercüman-› Hakikat gazetesi olmak
üzere, Mir’at-› Alem, Manzara, Gayret, Envar-› Zeka mecmualar› ve ‹zmir’deki
Hizmet Fazl› Necip’in yaz›lar›n› neflretti¤i yay›n organlar›ndan baz›lar›d›r. Fakat
onu edebiyat âlemine as›l tan›tan faaliyeti, Beflir Fuad ile olan mektuplaflmas›d›r.
Tercüman-› Hakikat’te, Beflir Fuad’›n ‘Victor Hugo’ nam›ndaki eserinin baz› noktalar› ile ilgili olarak yazd›¤› yaz› ile bafllayan bu münasebet, daha sonra hususileflmifl ve Fazl› Necip ile Beflir Fuad mektuplaflmalar›n› gazete sütunlar›na yans›tmadan devam ettirmifllerdir.
Fazl› Necip’in as›l yaz› faaliyeti Selanik’te As›r gazetesini yay›mlamas›yla bafllar.
Gazetenin 19 A¤ustos 1895 tarihli ilk say›s›ndan Matbuat Umum Müdürlü¤ü’ne tayin edildi¤i 1909 y›l›na kadar, baflyazarl›¤›n› yapar. Onun As›r gazetesinde kaleme
ald›¤› yaz›lar›n büyük bir k›sm› imzas›zd›r. Bafl makalelerin hemen hemen tamam›n› Fazl› Necip yazar. Fazl› Necip’in romanlar›, ilk say›dan itibaren aral›ks›z tefrika edilmeye bafllan›r. ‹lk roman tefrikas›n›n bafll›¤›, Bir Gençli¤in Güzar›’d›r. Dilaver, Cani mi Masum mu?, Sevda-y› Medfun, fi›k, Dört Mevsim, Yine Orada, Pervin, Garip Aileler, Nas›l Nefy Olunuyordu?, As›r’da tefrika edilen romanlar›ndan
baz›lar›d›r. Telif eserlerin yan›nda Japonya Seyahatnamesi, Roz ve Ninet ve Arsen
Lüpen gibi tercümeleri de As›r gazetesinde Fazl› Necip imzas›yla yay›mlanm›flt›r
(fiahin, 2004).
Modernleflme devri Türk edebiyat› tarihinden söz eden kaynaklar›n birço¤unda “Aranesil” (Mutavass›t›n) mensuplar›n›n edebi eserlerinde daha ziyade küçük
ve günlük hassasiyetleri ifade ettikleri görüflü hâkimdir. Bu devrin dikkate de¤er
özelliklerinden birisi, I. Meflrutiyet’in ilan› ile Edebiyat-› Cedide toplulu¤unun bafllang›ç senesi olarak al›nan 1896 y›l› aras›nda, elliye yak›n süreli yay›n neflredilmifl
olmas›d›r. fiüphesiz bu süreli yay›nlarda neflredilen edebi eserlerin, Servet-i Fünûn’u haz›rlamak aç›s›ndan büyük etkisi olmufltur. Bu nesil siyasî konulara de¤inmese bile, bireysel bir tak›m meselelerin etraf›nda sosyal konulara da iflaret eder.
Öte yandan tercüme sahas›ndaki yo¤un faaliyet, Türk okuyucusunun bat› edebiyat›n› yak›ndan tan›mas›n› sa¤lam›flt›r (Kaplan, 1987, 22-27). Fazl› Necip’in ilk edebi verimleri de mensup oldu¤u neslin genel tercihine uygun olarak tercümelerden
ibarettir. Bu tercümelerin hemen hepsi, Victor Hugo’nun eserleri aras›ndan seçilmifltir. Böylece Fazl› Necip üzerinde, iki kaynaktan gelen yo¤un bir tesir göze
çarpmaktad›r: Bunlardan birincisi, Beflir Fuad’la münasebetinden gelen natüralist
ve pozitivist tesir, di¤eri ise kendi okumalar› neticesinde tan›d›¤› Victor Hugo’dan
gelen romantik tesirdir.
Yine Fazl› Necip, kaleme ald›¤› eserlerin konusu ve neflir tarihleri bak›m›ndan,
“aranesil” olarak adland›r›lan edebi grubun içerisinde say›lamaz. Onun as›l edebi faaliyeti, As›r gazetesinin neflrinden yani 1895 y›l›n›n A¤ustos ay›ndan itibaren bafllam›fl-
177
178
t›r. 1896 y›l› bilindi¤i gibi, Edebiyat-› Cedide zümresinin edebi grubunun ortaya ç›k›fl
tarihi olarak kabul edilir. Fazl› Necip, edebi anlay›fl bak›m›ndan Servet-i Fünûn’un d›fl›ndad›r (Ercilasun, 1981, 149-155; 173-177) ancak eserlerini ayn› dönemde vermifltir.
Konu bak›m›ndan, onun romanlar› “küçük ve günlük hassasiyetler” tan›mlamas›na da
uymamaktad›r. ‹lk eserlerinde genellikle medeniyet meselesi çerçevesinde alafrangal›k-alaturkal›k çat›flmas› de¤erlendirilirken, Dilaver roman›, Teselya Savafl›’n› anlatan
parçalar› ile yukar›daki genel hükmün d›fl›nda kal›r. Küçük Han›m yazar›, II. Meflrutiyet’ten sonra ise belirgin olarak sosyal davalar›n romanc›s› olarak görünür.
Fazl› Necip’in teknik bak›mdan en zay›f romanlar› flüphesiz ilk romanlar›d›r.
Fazl› Necip’in Bir Gençli¤in Güzar› adl› ilk roman›nda, dil zengin ve ifllek bir nesir dili olmaktan uzakt›r. Romanda, anlat›c›n›n kendi flahsi kültüründen kaynaklanan, zaman zaman devrin hâkim edebi grubu Edebiyat-› Cedide diline yaklaflan bir
dil vard›r.
Fazl› Necip’in II. Meflrutiyet’in ilan›ndan evvel kaleme ald›¤› on roman› içerisinde Sevda-y› Medfun, fi›k, Pervin, Dört Mevsim do¤u-bat› meselesini veya alafranga
tiplerin hayatlar›n› ele almalar›yla dikkati çeker. Bunlar›n hemen hepsinde mutlaka bir alafranga tip vard›r. Elbette her alafranga tipin karfl›s›nda onun alternatifi
olarak takdim edilen bir de yerli, bat›l›laflmay› yanl›fl anlamam›fl, modern ama züppe olmayan bir baflka kahraman söz konusudur. Görülen odur ki, Fazl› Necip bir
aflk iliflkisi etraf›nda, devrin ruhunu yans›tan sosyolojik hususlar› takdim etmekte,
bir kahraman›n etraf›nda, vakan›n zaman›na ait bir tak›m hususlar› vermektedir.
fi›k roman›nda da yine züppelikle yerlilik aras›nda bir mukayese söz konusudur.
Bu roman›n kahramanlar› aras›nda züppe bir de¤il, birden fazlad›r.
Fazl› Necip’in II. Meflrutiyet’in ilan›ndan önce neflretti¤i romanlar›ndan bir di¤eri de Pervin’dir. Ayn› ad› tafl›yan kad›n kahraman›n etraf›nda teflekkül eden bir
aflk hikâyesini içerir. Tek boyutlu bir tahkiye görünümündedir. Belki de Fazl› Necip’in, II. Meflrutiyet’ten önce neflredilen romanlar› aras›nda, alafranga hayat›n tenkit edildi¤i en ciddi roman› Dört Mevsim’dir.
Fazl› Necip, As›r gazetesini neflre bafllad›ktan sonra, farkl›laflan bir dil ve edebiyat anlay›fl›na sahip olur. Gazetecilik halk›n anlayaca¤› bir dille yazma zorunlulu¤undan dolay› onun dilini sadelefltirmifltir. Bu durum ikinci roman›ndan itibaren
aç›k bir flekilde kendini belli eder. Konu bak›m›ndan da daha milli ve yerli bir
mevzu seçilir. Fazl› Necip’in edebi eserlerinin dili, biraz sonra ortaya ç›kacak olan
Milli Edebiyat’›n dil anlay›fl›na yaklafl›r.
SIRA S‹ZDE
4
D Ü fiEdebiyat’›n
Ü N E L ‹ M habercisi
Milli
mahiyetindeki sade Türkçe
fliirler, Fazl› Necip’in
gazetesi
kendisine
S O RAs›r’da
U
bolca yer bulur.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Gazetecili¤inSIRA
Türkçe’nin
S‹ZDE sadeleflmesi ve roman türünün geliflmesi konusunda olumlu ya da
olumsuz etkileri neler olabilir?
D Ü fi Ü N E Lromanlar›
‹M
Fazl› Necip’in
konu bak›m›ndan dört grupta incelenebilir: ‹lk roman›ndan itibaren hâkim bir konu olarak görünen do¤u-bat› ya da alafrangal›k-alaturkal›k meselesini
S O R U ele alan romanlar; tarihi ve cinai konular› ele alan romanlar;
modernleflmenin telkin ve teklif edildi¤i romanlar. Bu üç konunun hâkim oldu¤u
romanlar aras›nda teknik bak›mdan en güçlü romanlar› ise Selanik senelerinde kaD‹KKAT
leme ald›¤› alafrangal›k-alaturkal›k meselesini ele alan eserleridir. Bunlar›n aras›nda, II. Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra neflredilen Menfa (Menfi), II. Abdülhamit devSIRA S‹ZDE anlatan tek roman olarak kal›r.
rinin olumsuzluklar›n›
Fazl› Necip’in Cumhuriyet’in ilan›ndan sonraki edebi faaliyeti çerçevesinde iki
husus dikkati çekmektedir: Bunlardan birincisi Türk Hayat› adl› mecmuay› neflretAMAÇLARIMIZ
mesidir. Bu mecmuan›n baflyazar› olarak görünmekle beraber asl›nda mecmuan›n
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
bütün yükünü çekmektedir. Türk Hayat› muhteva aç›s›ndan devrin ruhuna uygun
bir politika takip etmektedir. Salon hayat›, aile e¤lenceleri, aile sofras› gibi bölümleri olan Türk Hayat› daha çok, modern aile hayat›n› telkin eden bir yay›n politikas› takip eder. Fazl› Necip, tarihi f›kralar da kaleme ald›¤› bu mecmuada, sadece
“Rumelini Neden Kaybettik?” adl› hat›ralar›n› ve tefrika etti¤i romanlar›n› imzas› ile
yay›mlam›flt›r.
‹kinci dikkat çekici husus ise Cumhuriyet’in ilan›ndan sonra neflretti¤i romanlar›n›n konular›d›r. Türk Hayat›’nda tefrika edilen “Ah, Anne!” adl› eser, aile bask›s›yla yap›lan bir evlili¤in kötü sonucunu; ayn› mecmuaya ek olarak verilen “Türk
K›z›” ise modern e¤itim alm›fl, Türkçü ve feminist bir ö¤retmenin, görev yapt›¤› vilayette karfl›laflt›¤› s›k›nt›lar› anlatmaktad›r. Ömrünün son y›llar›nda kaleme ald›¤›
Saraylarda Mecnunlar (1928), Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun bir dönemini elefltirel
bir gözle de¤erlendiren tarihi bir roman olma özelli¤ine sahipken, Külhani Edipler (1920), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e ayd›nlar›m›z›n özel hayatlar›ndaki basitlikleri, seviyesizlikleri ele alan bir romand›r.
Selanikli Fazl› Necip’in tercüme ve telif birçok eseri baflta As›r-Yeni As›r- olmak
üzere, dergi ve gazete sayfalar›nda tefrika olarak kalm›fl, kitap halinde yay›mlanmam›flt›r.
Mustafa Reflit
Mustafa Reflit 1861’de do¤mufl, 1936’da vefat etmifltir. Yaz› hayat›na nesirle bafllayan Mustafa Reflit, ayn› zamanda gazeteci ve dergicidir. Basiret gazetesinde yaz›lar
yay›mlam›fl olmas›na ra¤men, imzas›n› koymad›¤›ndan bunlar tespit edilememifltir.
‹lk imzal› yaz›s› 1880 y›l›nda ç›kard›¤› fiark mecmuas›ndaki mukaddimedir. Dergi
o devrin kültür hayat›nda küçümsenmeyecek ifllevler üstlenmifltir. Dergide Nam›k
Kemal’den Ahmet Mithat Efendi’ye kadar birçok tan›nm›fl ismin imzas› görülmektedir (Özarslan, 1994).
Mustafa Reflit dergicilik faaliyeti ile ara nesil’den flair ve yazarlar›n yetiflmesine
katk›da bulunmufltur. Fakat dergi ancak alt› ay kadar yay›mlanabilmifltir.
Mustafa Reflit, yay›nc›l›k hayat›ndaki di¤er önemli yay›n organ› Envar-› Zeka’y› ise 1883-1884 y›llar› aras›nda neflretmifltir. Çok genifl bir yaz› kadrosu olan
Envar-› Zeka o y›llar›n en tan›nm›fl dergilerindendir. Tercüme ve telif yaz›larla
zenginlefltirilmifl olan Envar-› Zeka’n›n edebiyat tarihimizdeki as›l önemi genç flair ve romanc›lar›n yetiflmesine katk›s›ndan dolay›d›r. Mustafa Reflit 1884 y›l›nda
derginin yay›n hayat›na son vermifl olmas›na ra¤men, baflka gazete ve dergilerde yaz›lar yay›mlamaya devam etmifl ve 1885 y›l›ndan itibaren de kitaplar ç›karm›flt›r. Bir Çiçek Demeti (1303/1885), Tezkir-i Mazi (1303/1885), Ye’is Yahut Bir
Cürm-i Meflhud (1303/1885) ve Fiora (1303/1885) isimli eserleri o y›l yay›mlam›flt›r. Son roman› Son Salon ve Aflk 1899’da yay›mland›¤›na göre, tahkiyeli eser
yazma ve yay›mlama faaliyeti on befl y›l sürmüfltür. On befl y›l içinde befl hikâye
kitab›, on dört de roman yay›mlar. Mustafa Reflit’in bas›lm›fl otuz dört kitab›, dört
de risalesi vard›r. Bunlardan on dokuzu tahkiyeli eser, üçü fliir; dört risalesinden
ise biri nesir, üçü nesir-naz›m kar›fl›kt›r. fiiirlerini toplad›¤› Gözyafllar› (1886) en
önemli eseri say›lmaktad›r.
Mustafa Reflit’in roman ve hikâyeleri, müstakil olarak ele al›n›p edebi bak›mdan
incelenmeye de¤ecek k›ymette olmamakla beraber, Türk diline ve Türk edebiyat›na dil ve konu bak›m›ndan katk›s›na temas edilebilir.
179
180
Özet
Modern Türk Edebiyat›’n›n 1896-1901 seneleri
aras›nda, Servet-i Fünûn dergisi etraf›nda eser
veren yazar ve flairlerin oluflturdu¤u gruba Edebiyat-› Cedide Toplulu¤u, bu döneme de Serveti Fünûn Edebiyat› denir. Ancak, sözü edilen dönemde eser vermifl olmakla beraber, edebi görüflleri Servet-i Fünûncular’dan (Edebiyat-› Cedidecilerden) farkl› olan romanc›, hikayeci ve flairler de vard›r. Edebi görüflleri ve eserlerinin nitelikleri onlardan farkl› olan bu isimler Servet-i Fünûn (Edebiyat-› Cedideci) D›fl› Türk Edebiyat›
bafll›¤› alt›nda de¤erlendirilmektedir. Ancak mevcut edebiyat tarihleri, bu konuda yaz›lm›fl biyografi ve monografiler bahsi geçen bafll›k alt›nda
farkl› isimleri ele alm›fllard›r. Anlafl›ld›¤› kadar›yla, Servet-i Fünûn D›fl› Türk Edebiyat› bafll›¤› alt›nda hangi flair ve yazarlar›n ele al›naca¤› konusunda edebiyat tarihleri aras›nda bir tutars›zl›k
söz konusudur. Ayn› dönemle ilgili baflka bir sorun ise yak›n zamanlara kadar Edebiyat-› Cedide d›fl›nda kalm›fl birçok romanc›, hikâyeci ve
flair hakk›nda monografik çal›flmalar›n yap›lmam›fl olmas›d›r. Servet-i Fünûn D›fl› Türk Edebiyat› bafll›¤› alt›nda hangi isimlerin de¤erlendirilmesi gerekti¤i konusundaki en önemli sorun, tasnifin hangi tarihten bafllayaca¤› ve hangi tarihte sona erece¤i konusudur.
181
1. Hangisi bir Ara Nesil sanatç›s› de¤ildir?
a. Ahmet Rasim
b. Halit Ziya Uflakl›gil
c. fiair Nigar Han›m
d. Ali Kemal
e. H. Rahmi Gürp›nar
2. Hüseyin Rahmi Gürp›nar için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Romanlar›n›n konular›n› genellikle do¤u-bat›
meselesi üzerine bina eder.
b. Halit Ziya ile birlikte salon edebiyat›n›n oluflmas›nda önemli rol oynam›flt›r.
c. Günlük konuflma dilini romana sokmufltur.
d. Halk deyimlerine ve argoya genifl yer vermifltir.
e. Mahalle hayat› eserlerde genifl yer bulur.
3. Hüseyin Rahmi Gürp›nar’›n romanlar› düflünüldü¤ünde bu romanlar›n hangi Bat› edebiyat ak›mlar›n›n
etkisiyle kaleme al›nd›¤› söylenebilir?
a. Klasizm-Romantizm
b. Romantizm-Sembolizm
c. Realizm-Natüralizm
d. Parnasizm-Sembolizm
e. Modernizm-Postmodernizm
4. Ahmet Rasim için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?
a. Günlük konuflma dilini kullanarak dilde sadeleflmenin yolunu açm›flt›r.
b. Milli edebiyat›n yerlilik konusundaki hassasiyetine katk›da bulunmufltur.
c. Tanzimat’›n sosyal faydac› anlay›fl›na ba¤l›d›r.
d. Tüm yaz›lar›nda halk› e¤itmeyi amaçlar.
e. Dilin sadece yaz› formunu kullanarak bilimsel
bir dil oluflmas›n› sa¤lam›flt›r.
5. Mehmet Celal için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?
a. Deneme ve elefltiri yaz›lar›nda titiz bir iflçilik vard›r.
b. fiiirlerinde Cenap fiahabettin’in mükemmeliyetçi
sembolizm etkisi görülür.
c. Hikâyeleri devrin sosyal hayat›ndan izler tafl›mas›na ra¤men teknik olarak zay›ft›r.
d. Romanlar›nda Ahmet Mithat gelene¤ini devam
ettirir.
e. Recaizade’nin Avrupai fliir ekolünü devam ettirmek ister.
6. Afla¤›dakilerden hangisi fiair Nigar Han›m’›n kitaplar›ndan biri de¤ildir?
a. Aks-i Seda
b. Niran
c. Efsus
d. Sefahat-› Kalb
e. Elhan-› fiita
7. Hangisi Fazl› Necip’in romanlar›nda görülen konu
ve temalardan de¤ildir?
a. Do¤u-bat› ya da alafrangal›k-alaturkal›k meselesi
b. Tarihi ve cinai konular
c. Modernleflmenin telkin ve teklif edilmesi
d. Milli mücadelenin belirli safhalar›
e. Sosyal davalar
8. Afla¤›dakilerden hangisi Fazl› Necip’in romanlar›ndan birisidir?
a. Külhani Edipler
b. Bir Çiçek Demeti
c. Kuyruklu Y›ld›z Alt›nda Bir ‹zdivaç
d. Sefahat-› Kalb
e. Elhan-› Vatan
9. Edebiyat tarihimizde mektup tarz›nda ilk roman say›labilecek Mutalleka kimin eseridir?
a. Ahmet Rasim
b. Selanikli Fazl› Necip
c. Ali Kemal
d. Hüseyin Rahmi Gürp›nar
e. Tevfik Nevzat
10. Hüseyin Rahmi Gürp›nar’›n sokak hayat›na, e¤lence yerleri, mahalleler, bas›n hayat›, yankesiciler, doland›r›c›lar ve meyhaneleri de katarak flehir hayat›n› da romana dahil eden bir yan›yla flehir tarihçisi de say›labilecek yazar afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Selanikli Fazl› Necip
b. Ahmet Reflid Rey
c. Ali Kemal
d. Ahmet Rasim
e. Mehmet Celal
182
1. b
S›ra Sizde 1
Edebiyat-› Cedide’nin sanat görüfllerine kat›lmayan bu
yazarlar›n her birinin kendine has bir orijinalitesi vard›r
ve ba¤›ms›z kalmay› tercih etmifllerdir.
2. b
3. c.
4. e
5. c
6. e
7. d
8. a
9. d
10. d
Yan›t›n›z yanl›flsa “Servet-i Fünûn D›fl› Türk Edebiyat›’n›n Temsilcileri” bölümüne bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Hüseyin Rahmi Gürp›nar”
bölümüne bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Mehmet Celal” bölümüne bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Ahmet Rasim” bölümüne bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Mehmet Celal” bölümüne bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “fiair Nigar Han›m” bölümüne
bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Fazl› Necib” bölümüne bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Fazl› Necib” bölümüne bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Hüseyin Rahmi Gürp›nar”
bölümüne bak›n›z.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Ahmet Rasim” bölümüne bak›n›z.
S›ra Sizde 2
Onun roman yazd›¤› y›llarda, Edebiyat-› Cedide edebiyat› mensuplar› sosyal faydadan ziyade, sanat eserinin
sanatsal niteli¤ini esas alan bir edebiyat üretmektedir.
Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim gibi yazarlar ise tamamen toplumsal konulara e¤ilip halk› bilinçlendirmek ve
ayd›nlatmak istemektedirler.
S›ra Sizde 3
Ahmet Rasim, hiçbir zaman Hüseyin Rahmi Bey gibi
herhangi bir edebi ekolün prensiplerine ba¤lan›p büyük toplumsal projelerin peflinde olmam›flt›r. Anlatt›klar›n› kendisi de yaflayan bir yazard›r. Bu bak›mdan
gözlemleri gözlem mekân›n›n içindendir.
S›ra Sizde 4
Gazete en okumuflundan en cahiline genifl halk kitlelerinin anlayabilece¤i bir dille yaz›lmak zorundayd›. Bu
da do¤al olarak dilde sadeleflmeyi gerektirdi. Ayr›ca
teknik olarak gazetecilik faaliyetinin geliflmesi fliir diline daha aflina olan Osmanl›’y› nesirle de tan›flt›rd›. ‹lk
yaz›lan romanlarsa gazetelerde tefrika edilerek yay›lma
flans› bulmufltur.
Akyüz, K. (1994). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana
Çizgileri I, (1860-1923). ‹stanbul: ‹nk›lâp Kitabevi.
Aktafl, fi. (1992). Hüseyin Rahmi Gürp›nar, Türk Dünyas› El Kitab›. Ankara: TKAE Yay›nlar›.
Ali Kemal. (1985). Ömrüm. (Haz: Zeki Kuneralp). ‹stanbul.
And›, F. (1995). Ara Nesil fiairi Mehmet Celal: Hayat›-Görüflleri-fiiirleri. ‹stanbul: Alfa Yay›nc›l›k.
Bekiro¤lu, N. (1998). fiair Nigar Han›m. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Ercilasun, B. (1981). Servet-i Fünûn’da Edebi Tenkit.
Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Ercilasun, B. (1990). Hüseyin Rahmi Gürp›nar, Büyük
Türk Klasikleri Cilt 10, Ankara: Ötüken-Sö¤üt Yay›nlar›.
Göçgün, Ö. (1990). Hüseyin Rahmi Gürp›nar’›n Romanlar›nda fiah›slar Kadrosu. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.
‹nal, ‹.M.K. (1988). Son As›r Türk fiairleri, ‹stanbul:
Dergah Yay›nlar›.
Kaplan, M. (1987). Tevfik Fikret: Devir-fiahsiyet-Eser.
‹stanbul: Dergah Yay›nlar›.
Levend, A.S. (1964), Hüseyin Rahmi Gürp›nar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›.
Levend, A.S. (1942). Tanzimattan Beri I: Edebiyat Tarihi. ‹stanbul: Remzi Kitabevi Yay›nlar›.
Moran, B. (1983). Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Özarslan, E. (1994). Ara Nesil Edebiyatç›s› ve Gazetecisi Mustafa Reflid Bey: Hayat› ve Eserleri. Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.
Parlat›r, ‹. (1995). Recai-zade Mahmut Ekrem. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay›nlar›.
fiahin, ‹. (1993). ‹zmirli Bir fiair: Tevfik Nevzat’›n Hayat›. ‹zmir: Akademi Kitabevi Yay›nlar›.
fiahin, ‹. (1999). Tevfik Nevzat’›n Hayat›. Bilim Yolu
Dergisi K›r›kkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.
fiahin, ‹. (2004). Selanikli Fazl› Necip’in Hayat› ve
Eserleri. Ankara: Bilge Yay›nlar›.
Yüksel, S. (2009). Türk Edebiyat›nda Taflraya Ç›k›fl: Ali
Kemal’in Romanlar›. Turkish Studies: ‹nternational
Periodical Fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/I-II.
183

ıı. abdülham‹t dönem‹ türk edeb‹yatı

Transkript

Benzer belgeler

vücut bulmufl hali