varlığın varoluşu üzerine

FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
Aristoteles’te Ousia ve Energia:
Varlığın ‘Var Oluşu’ Üzerine
PROF. DR. HATİCE NUR BEYAZ-ERKIZAN
MUĞLA SITKI KOÇMAN ÜNİVERSİTESİ FELSEFE BÖLÜMÜ
‘Var olmanın/varlığın ne olduğu (what something is)’ filozofları çok uzun zamandan beri ilgilendiren bir konu olmuştur. Ve bu bakımdan, felsefe tarihindeki hiçbir filozof Aristoteles kadar etkileyici olmamıştır ki onun Metafizik adlı
eseri hâlâ varlığın doğası üzerine olan incelemelerin locus classicus’u durumundadır.
Çağdaş Aristotelesçi filozoflardan J. Lear şöyle der:
Bilme arzusu tözün (ousia/being/substance) ne olduğunu bilene kadar dinmiş sayılmaz. Çünkü töz yalın olandır, o; diğer şeylerin kendisinden dolayı
olduğu, var olduğu şeydir. Fakat yalın olduğunu gördüğümüz şey, onun ne
olduğunu bildiğimiz anlamına gelmez. Aristoteles gerçekliği sorgulamadı,
onun bilinebilir bir yapıda olup olmadığını sorgulamadı ama onun ne olduğunu bilmenin ayrı bir şey olduğunu da göz ardı etmedi.
Bir diğer çok önemli Aristotelesçi filozof J. Owens ise şöyle der:
Aristotelesçi yaklaşım Parmenidesçi yaklaşımın tersidir. Parmenides varlığı
birlik olarak gördü ve onun nasıl çokluk olduğunu sordu. Aristoteles ise varlı-
1
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
ğı çokluk olarak gördü ve tek bir doğaya dayanarak çokluğun nasıl açıklanabileceğini araştırdı.
Filozofumuz şöyle der:
Varolan çok anlamlıdır (to on legetai pollakhos; ‘What is’ is spoken of in
many ways).
Bir de Türkçe çevirilerden örnek verecek olursak:
Varlık, çeşitli anlamlara gelir. (Metafizik, çev: Ahmet Arslan).
Varolan birçok şekilde söylenir. (Metafizik, çev: Y.Gurur Sev).
Aristoteles bu ifadeyi çeşitli yerlerde tekrar eder: Metafizik 1003a33, 1028a5,
1026a33.
Şimdi; Metafizik ontoloji üzerinedir; ama ontoloji terimi de modern bir buluştur. Bununla birlikte ve yine de, Aristoteles’in araştırma konusunu tarif etmesi
bakımından uygundur. Aristoteles varolan nedir (on, what is) veya varolanlar
nedir (onta) sorusunu sorar. Bu soruyu şöyle de sorabiliriz: Varolmak nedir;
ne demektir? Aristoteles’in bu soruya verdiği yanıtı anlamak kolay olmayacaktır; ama zaten Aristoteles de bunun kolay olmadığını biliyordu; varlığın
doğasının ne olduğuna ilişkin sorunun ezeli ve ebedi bir soru olduğunu kendisi
de söylüyordu. Benim burada bir Aristotelesçi olarak göstermeye çalışacağım
şeylerden biri, zor olsa da ‘varlık nedir?’ sorusunu sormanın son derece doğal
ve akılsal bir şey olduğu olacaktır.
2
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
Metafizik Zeta’da Aristoteles şöyle der: “Varolan nedir? sorusu (what is it
that it is, to on) varlık nedir? (ousia; What is being?, töz) sorusunun aynıdır.”
Şimdi bu noktada kavramsal açıklama gerekiyor. On geniş anlamda varolan
her şeyi ifade eder; aynı to me on’un olmayan şeyi ifade ettiği gibi; yani birincisinin karşıtıdır. Dar anlamda ise, o, gerçekten varolanı (to ontos on), değişmeyen –yokolmayan ve sonsuz olan şeyi ifade eder ve o, gignomenon’un,
yani değişenin ve ortadan kalkanın karşıtı olarak kullanılır. Bu bakış açısı,
Parmenides, Platon ve Atomcular arasındaki tartışmada önemli bir yere sahiptir. Şimdi; ousia terimine bakacak olursak; o aynı fiilden türetilen isimdir
ve daha soyut anlamda varlığa gönderimde bulunur; yani bir şeyin varlığının
ne olduğunu; bir şeyin ne olduğunu ifade eder. Aristoteles’teki anlamına dönecek olursak, ousia;
1. Asıl anlamda tözü; bireysel insan veya atı, yani Kategoriler’deki bireysel
varlıkları ifade eder. Ve bu anlamda töz, her şeyin kendisine yüklendiği
ama kendisinin hiçbir şeye yüklenmediği şeyi,
2. Kategoriler’deki ikincil tözleri ; yani bireylerin ait oldukları cinsler ve türler
tarafından temsil edilen ve özü (essence) veya tanımlanabilir formu ifade
ederler. (Ben burada, çalışma boyunca; ousia teriminin karşılığı olarak tözü kullanacağım.)
Burada sorulacak sorulardan biri de Aristoteles’in töz konusunda fikrini değiştirip değiştirmediği veya tutumunun tutarsız olup olmadığı olacaktır. Ben,
Aristoteles’in töz/varolan üzerine olan araştırmalarının onun ne kafa karışıklı3
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
ğı ile ve ne de tutum değişikliğiyle ilgili olmadığını düşünenlerdenim. Tam
aksine, Aristoteles’in varmış olduğu sonuçlar doğal ve mantıklıdır.
Burada birbirinden ayrı iki ayrı soru vardır ki onlar;
1. Tözden neyi kastediyorsunuz?
2. Hangi nedenle, kabul ettiğiniz o şeyi töz olarak kabul ediyorsunuz?
Aristoteles’in birinci soruya yanıt şudur: Tözler, gördüğüm, dokunduğum ve
algıladığım somut bireysel şeylerdir. Onun ikinci soruya yanıtı ise; temelde
epistemolojik kaygıları ifade eder. Çünkü; somut bireysel şeyler, somut bireysel şeyler olarak bilimsel ve felsefi araştırmanın konusu olamazlar. Antik felsefede neredeyse tereddütsüz bir biçimde hakikat olarak kabul edilen bu anlayış
Aristoteles’in sağında ve solunda varlıklarını sürdürüyordu. Ayrıca şimdi olmadığı gibi, Aristoteles’in zamanında da materyalizm ölü değildi. Platon’un
varlık anlayışı Aristoteles tarafından bence hiçbir biçimde kabul görmedi. O
gerçekliğin bireysel şeylerin dışında araştırılması gereğine hiçbir biçimde
inanmadı. Eğer sırf Akademia’da 20 yıl kaldı diye Aristoteles illa da Platoncu
kabul edilecekse şu söylenebilir: Aristoteles öyle bir Platoncudur ki formların
aşkın olarak var olduğuna inanmayan bir Platoncudur. Böyle bir Platonculuk
da benim açımdan sorun teşkil etmez. Aşkın ve maddi olmayan varlık öğretisi
bizlerin ilgisini çekebilir; buna hayret edebiliriz ama bu onu doğru kabul ettiğimiz anlamına gelmez. Nitekim bazı efsaneler de biz de büyük bir hayret, ilgi
4
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
ve merak uyandırabilmektedir. Aristoteles’i de bu hayretinden dolayı suçlamak sanırım makul olmayacaktır.
Aristoteles için formun veya özün varolandan ayrılığı zihinsel bir etkinliktir; bu
ayrılık doğanın kendisinde yoktur. Ancak burada da dikkatli olmak gerekir.
Çünkü Aristoteles için form veya öz doğada karşılığı olmayan yalnızca mantıksal bir soyutlama değildir. Bireysel olanın özü, spesifik formu değişmeyen,
maddi olmayan ama var olandır ki o doğanın kendinde varlığını gösterir, aşkın
bir dünyada değil. Varlığın bu varolma tarzını anlama çabası ise başka bir soruşturmanın konusu olmak durumundadır. Başka bir soruşturmanın ne olabileceği hakkında ise küçük bir ipucu Metafizik’ten verilebilir: “töz (ousia) bir
bakıma maddedir, bir bakıma da formdur ki o da energeia’dır.” (morphe kai
energeia) (Metafizik,1043a27-28).
Aristoteles için ‘bir şeyin ne olduğunu’ sorma, o şeyin kendine özgü bireysel
var oluşunun ne olduğunu sormaktır; yani onun tözünün (ousia, substance)
ne olduğunu sormaktır. Ancak Aryeh Kosman’ın da ifade ettiği gibi, tözün ne
olduğunu anlamak için de energeia kavramına/terimine gereksinim vardır.
Şimdiye kadar energeia terimi ‘gerçeklik’, ‘bilfiil’, ‘etkinlik’ gibi terimler aracılığıyla Türkçeye çevrildi (ingilizceye ise, actuality, complete reality ve bazı
zaman da perfection ve activity olarak çevrilmektedir). Bu çevirilerin bizim
tözün ne olduğuna ilişkin kavrayışımızı aydınlatmaktan çok bizzat onu engellediği söylenebilir. Çünkü Aristoteles tözü, ölü/durgun bir varolma duru5
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00
mu/biçimi olarak anlamaz. Töz dinamik, etkin bir şeydir. Başka bir ifadeyle
töz, etkin bir şey olarak her ne ise o olmadır.
Tözün bu yeni ve radikal kavranışı Aristoteles’in düşüncesinde çok önemli bir
yere sahip olan bazı kavramları kökten değişikliğe uğratır. O kavramların başında ise, hareket, bilinç, öz, canlılık, eylem ve tanrı gelir. Umulur ki; Aristoteles’in bu yeni töz anlayışı fizikten ahlaka kadar; başka bir ifadeyle, yerde olanlardan gökte olanlara kadar birçok şeyi yeniden anlama ve bilme arzusuna
vesile olur.
Ön-Okuma Önerileri
Türkçe Metinler


ARISTOTELES
o Metafizik, çev. Ahmet Arslan, Sosyal Yayınları, 2012.
o Metafizik, çev. Y. Gurur Sev, Pinhan Yayıncılık, 2015.
o Nikomakhos’a Etik, çev. Saffet BABÜR, Bilgesu Yayıncılık, 2007.
BEYAZ-ERKIZAN, Hatice Nur
o Aristoteles Yazıları: Etik ve Politika Üzerine, Sentez Yayınları, 2012.
o Aristoteles Yazıları: Metafizik ya da ‘İlk Felsefe’ Üzerine, Sentez Yayınları, 2012.
o Aristoteles’ten Nussbaum’a İnsan, Sentez Yayınları, 2012.
İngilizce Metinler

ARISTOTLE
o Metaphysics, translated by H. Tredennick
6
FKSD 2. SONBAHAR BULUŞMASI 1. OTURUM
3 EYLÜL 2016 CUMARTESİ 12.00-14.00



o De Anima translated by W.S. Hett
o Nicomachean Ethics translated by H.Rackham
o Politics translated by H.Rackham
URMSON, James Opie
o The Greek Philosophical Vocabulary, Duckworth 1990.
PETERS, Francis Edward
o Greek Philosophical Terms: A Historical Lexicon, New York University
Press 1967.
WEDIN, Michael V.
o

LEAR, Jonathan
o

Aristotle: The Desire to Understand, Cambridge University Press, 1988.
GUTHRIE, W.K.C.
o

Mind and Imagination in Aristotle, Yale University Press, 1988.
Aristotle: an encounter, Cambridge University Press, 1988.
CLARK, Stephen R.L.
o
Aristotle's Man: Speculations Upon Aristotelian Anthropology, Oxford
Clarendon Press, 1975.

KOSMAN, Aryeh
o
The Activity of Being: An Essay on Aristotle's Ontology, Harvard
University Press 2013.

SHIELDS, Christopher
o
Aristotle, Routledge, 2007.
o
The Oxford Handbook of Aristotle, Oxford University Press, 2012.
7