Pensando en un idioma milenaria de los andes

Transkript

Pensando en un idioma milenaria de los andes
PENSANDO EN UN IDIOMA
MILENARIA DE LOS ANDES
AYMAR ARU
LA PAZ-BOLIVIA
2009
Curso de Idioma Aymara
1
Catalogado por el Centro de Información y Documentación OPS/OMS Bolivia
BO
LB18
C355p
Castro, Victor; Mamani Quispe, Zulma J.
Pensando en un idioma milenaria de los andes; aymar aru.-La Paz: s.e.,, 2008
104.p. ilus.
I.
II.
III
IV
IV
V
I.
APRENDIZAJE
EDUCACION
CULTURA
IDIOMAS
AYMARA
BOLIVIA
t.
Disponible en:
http://www.ops.org.bo/textocompleto/nidio26939.pdf
PRIMERA EDICIÓN
PENSANDO EN UN IDIOMA
MILENARIA DE LOS ANDES
DEPOSITO LEGAL1-382-2008
CONTACTOS:
[email protected]
Cel: 71937673
Impresión:
Sistemas Graficos “Color”
Telf. 2334614 - La Paz - Bolivia
Edición Financiada por OPS/OMS
2
Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara
3
4
Curso de Idioma Aymara
INDICE
Pag.
Qalltawi ‘introducción’ ....................................................................................................... 7
Aru chimpunaka ‘cuadro signográfico’ ............................................................................ 9
Kipka arunaka ‘parónimos’ ............................................................................................ 10
MAYÏR T’AQA
Aruntasiñataki ‘para saludarse’ ..................................................................................... 13
Sarxañataki ‘para despedirse’ ........................................................................................ 14
Suti lanti ‘pronombres personales’ ................................................................................. 15
Utjayir ch’axta arunaka ‘sufijos posesivos’ ................................................................... 16
Suti yatiñataki ‘para saber nombre’ ............................................................................... 17
Kawkins qamasi uk yatiñataki ‘para saber donde vive’ ............................................... 18
Kawkitas uk yatiñataki ‘para saber la procedencia’ ...................................................... 19
Mara yatiñataki ‘para saber la edad’ .............................................................................. 20
Kuna luriris uk yatiñataki ‘para saber profesiones’ ..................................................... 21
Jiskt’añataki ‘para preguntar’ ......................................................................................... 22
Unt’asiñataki ‘para conocerse’ ....................................................................................... 23
Uñt’ayañataki ‘para presentar’ ....................................................................................... 24
Kawksas uk yatiñataki ‘para saber la ubicación’ .......................................................... 25
Aruskipawi ‘conversación’.............................................................................................. 26
PAYÏR T’AQA
Chacha-warmi ‘hombre-mujer’ ....................................................................................... 27
Uñacht’ayir arunaka ‘pronombres demostrativos’ ......................................................... 28
Saminaka ‘los colores’ .................................................................................................... 29
Isinaka ‘la vestimenta’ .................................................................................................... 30
-nki ch’axta aru ‘sufijo genetivo’..................................................................................... 31
Qutu arunaka ‘oraciones’ ............................................................................................... 32
Jiskt’anakar jaysañataki ‘para responder a las preguntas’........................................... 33
Jakhuñanaka ‘los números’............................................................................................ 34
Jakthapiña ‘suma’ jakhuqaña ‘resta’ mirayaña ‘multiplicación’
jaljaña ‘división’ .............................................................................................................. 35
-ni ch’axta aru ‘sufijo –ni posesivo’ ................................................................................ 36
Pacha sarayiri ‘el relój’ ................................................................................................... 37
KIMSIR T’AQA
Janchi sutinaka ‘cuerpo humano’ .................................................................................. 38
Qullirin jiskt’anakapa ‘preguntas del médico’ ............................................................... 39
Mä qamawi ‘un hogar’..................................................................................................... 40
Suti chimpu ‘carnet identidad’ ........................................................................................ 41
Curso de Idioma Aymara
5
Wila masi ‘la familia’ ....................................................................................................... 42
Uñt’ayasiñataki ‘para presentarse’ ................................................................................ 43
Uñnaqanaka ‘rostros’...................................................................................................... 44
Pata uywanaka ‘animales del altiplano’.......................................................................... 45
PUSÏR T’AQA
Pacha ‘tiempo’ ................................................................................................................ 46
Phaxsinaka ‘los meses del año’ ..................................................................................... 47
Kuns ukan luraskapxi ‘actividades de las personas’ .................................................... 48
Jamusiñanaka ‘las adivinanzas’ .................................................................................... 49
Säwinaka ‘dichos y refranes’ .......................................................................................... 50
Siw sawi ‘cuento’ ............................................................................................................ 51
Chu’qi satañxata ‘sobre la siembra de papa’ ................................................................ 52
Uywanakat ullapxañani ‘sobre los animales’ .............................................................. 53
PHISQHÏR T’AQA
Aru lurayirinaka ‘los verbos’ .......................................................................................... 54
Arunak tamachañataki.’conjugaciones’......................................................................... 55
Jiskt’añ arunaka ‘pronombres interrogativos’ ................................................................ 58
Uñt’at ch’axta arunaka ‘los sufijos mas usuales’......................................................... 59
Purapat yanapt’asiñataki ’pronominales’ ...................................................................... 60
Apañ aru lurayirinaka ‘verbos de llevar’........................................................................ 61
Wakt’ayawi ‘obligativas’ ................................................................................................. 64
SUXTÏR T’AQA
Yuspajart’asiñataki ‘para agradecer’ ............................................................................ .65
Jiskt’asiñataki ‘para preguntarse’ .................................................................................. 66
Tumpir sarañataki ‘para ir a visitar’ ............................................................................... 67
Mayt’asiñataki ‘para prestarse’ ...................................................................................... 68
Achikt’asiñataki ‘para suplicar’ ...................................................................................... 69
Aruskipawi’utana ‘conversación en el hogar’ ................................................................ 70
Aruskipawi’qhathuna ‘conversación en el mercado’ .................................................... 71
Aruskipawi’qullañ utana ‘Conversación en el centro de salud’ .................................... 72
Aruskipawi’thakhina ‘conversación en el camino’ ........................................................ 73
Aruskipawi’irnaqawina ‘conversación en el trabajo’ ..................................................... 74
Aruskipawi’manq’awina ‘conversación en el comedor’ ................................................ 75
Aruskipawi’awtu manqhana ‘conversación dentro del auto’ ....................................... 76
PAYÏR JALJA
EJERCICIOS ................................................................................................................. .79
6
Curso de Idioma Aymara
QALLTAWI
Desde muchos años atrás, el territorio de Los Andes, de Sud
América fue habitado por diversas naciones indígenas, hoy es casi
imposible apreciar aquella realidad, sin embargo, percibimos que
la mayoria de esas naciones se encuentran en vias de extinción,
inclusive algunos ya muertos por diferentes factores sociales, políticas,
religiosos, etc. Asimismo, somos testigos que la sagrada Pacha
Mama ‘la madre tierra’ permanece descuartizada en repúblicas.
El Aymara, Quechua, Tupiguaraní y otros, son los que
se mantienen en vigencia, estas naciones buscan con mayor
rigor la recuperación total de sus costumbres lingüísticas para
recobrar un mundo en armonía, donde el respeto a la naturaleza,
los ritos, los tejidos y la forma de educar etc. Son actividades
imprescindibles para reorganizar la verdadera qamaña en Los Andes.
En cuanto al aspecto lingüístico, durante mucho tiempo el
idioma aymara se ha mantenido solamente en la comunicación
oral, es decir, no tuvo la tradición escrita. Sin embargo, hoy existe
la nesecidad primordial de desarrollar el sistema escrituario para
llegar a la normalización y desarrollo lexical del idioma aymara.
La investigación lingüística ha demostrado que el idioma aymara es
aglutinante, porque la mayoria de las palabras se muestran sufijadas, es
decir, los sufijos se añaden con facilidad al tema de la palabra, por ejemplo:
jaqi ‘persona’ jaqi.naka, ‘personas’ jaqi.naka.taki, ‘para las personas´,
Asimismo, en estas construcciones no se muestran los prefijos ni infijos.
En cuanto al sistema escrituario del idioma aymara, presenta 3 vocales
y veintiseis consonantes, a esto sé adiere un alargamiento vocálico la cúal
Curso de Idioma Aymara
7
consideramos parte de la escritura aymara. Las tres vocales que presenta
el idioma aymara son: a, i y u. Los dos últimos se pronuncian como /e/ y /o/
cuando está antes y después de los consonantes post velares q, qh, q’ y x.
La elisión vocálica es un tema tracendental y complejo en el aprendizaje
del idioma aymara porque consiste en la pérdida de vocales cuando se ligan
con sufijos y en la producción de las frases u oraciones. En la estructura
oracional, las palabras que contienen tres vocales pierden la última vocal y
las palabras que preceden al verbo con dos vocales o más de tres vocales
también pierden la última vocal y es el indicador del complemento directo
(CD), según Pascual Gutiérrez (2006 :17). De ahí, la elisión vocalica
tiene la marca morfológica dentro de la estructura gramatical aymara.
La variación dialectal en una lengua es normal, no debe mostrarse
como problema sino como riqueza lingüística, tal como menciona
Abellán Giral (1976) a tiempo de indicar los tres principales caracteres
de un idioma: La abundancia, la eufonía y la precisión. La abundancia
implica la variedad; la eufonía implica el color; la precisión implica
la claridad. Y todas esas cualidades las posee el idioma aymara.
El manual, PENSANDO EN UN IDIOMA MILENARIA DE LOS
ANDES consiste en la reunión de las experiencias plasmadas en la
enseñanza-aprendizaje del idioma aymara en los diferentes institutos
privados, no gubernamentales, centros educativos, etc., donde hemos
percibido concretamente la falta de materiales de enseñanza-aprendizaje.
Está dividido en dos partes esenciales, la primera parte
está constituido por 64 lecciones que se refieren a situaciones
de la vida diaria, también incluyen el vocabulario y la aclaración
gramatical. La segunda parte contiene los ejercicios que tiene
el objetivo de consolidar a la parte anterior del aprendizaje.
8
Curso de Idioma Aymara
Concluyendo de utilizar el presente manual, el usuario logrará
el manejo comunicacional del idioma aymara con los hablantes
en las diferentes situaciones, a su vez priorizará de conocer y
comprender de muy cerca la cosmovisión del mundo aymara con
principios de profunda reciprocidad y respeto a la naturaleza.
Finalmente, el trabajo titulado PENSANDO EN UN IDIOMA
MILENARIA DE LOS ANDES ojalá que sirva como un instrumento de
consulta, especialmente a los interesados en aprender el idioma aymara
como L2, docentes, autoridades educativas, etc. Sin embargo, también
está sujeto a posibles omisiones y errores que sé corregirán en los proximos
trabajos, y para esto es necesario que las personas afines al idioma aymara
hagan aportes y correcciones añadiendo al correo electrónico del autor.
ARU CHIMPUNAKA
MODO DE
ARTICULACIÓN
OCLUSIVOS:
Simples
Aspirados
Glotalizados
PUNTO DE ARTICULACIÓN
Bilabial
p
ph
p’
Alveolar
Palatal
t
th
t’
-
AFRICADOS:
Simple
Aspirado
Glotalizado
FRICATIVO:
Laterales
Nasales
Semi consonantes
Vibrantes
Velar
Post-velar
k
kh
k’
q
qh
q’
j
x
ch
chh
ch’
m
w
VOCALES
s
l
n
ll
ñ
y
r
i
u
a
Alargamiento vocálico /¨/
Curso de Idioma Aymara
9
KIPKA ARUNAKA
/P/
Para
Pata
Yapu
Qapu
10
/Ph/
Saphi
Laphi
Phuch’u
Phukhu
/P’/
Jamp’i
Jump’i
P’iqi
P’isqi
/T/
/Th/
/T’/
Taqi
Taki
Tata
Taxa
Thaya
Thiya
Jathi
Qhathi
T’ula
T’una
T’aji
T’iri
/K/
/Kh/
/K’/
Tunka
Kunka
Laka
Paka
Khusu
Khunu
Khullu
Khallu
K’umu
K’uchu
K’ana
K’ama
/Q/
/Qh/
/Q’/
Quta
Qura
Qulli
Qulla
Qhuru
Qhulu
Qhuna
Qhuya
Laq’a
Laq’u
Q’añu
Q’allu
Curso de Idioma Aymara
/Ch/
/Chh/
Chaka
Chika
Chillpa
Chullpa
Chhiwchhi
Chhijchhi
Chhaja
Chhama
/S/
Ch’imi
Ch’umi
Mach’a
Jach’a
/J/
/X/
Jallu
Jayu
Jupha
Jupa
Tixi
Ch’ixi
Luxu
T’uxu
/L/
/Ll/
/M/
Laqa
Laka
Lupi
Luli
Llaphi
Llaki
Qullu
Qallu
Sullu
Sulla
Pusi
Chusi
/N/
Naya
Nasa
Manu
Wanu
Curso de Idioma Aymara
/Ch’/
/Ñ/
Ujuña
Usuña
Pichaña
Phichaña
Manq’a
Manqha
Ch’ama
Chhama
/W/
Wayna
Wayra
Wak’a
Waka
11
12
/Y/
/R/
/¨/
Kayu
Jayu
Thaya
Khaya
Quri
Qari
Wari
K’ari
Sapüru
Jilïri
Chäka
Mayïri
/I/
/U/
/A/
Isi
Phisi
Uru
Usu
Anu
Aru
Curso de Idioma Aymara
MAYÏR T’AQA
ARUNTASIÑATAKI
W
al
Kamisaki
iki
A: Kamisak Kullaka.
B: Walik Jilata.
A: Aski urukipan kullaka.
B: Aski urukipanay jilata.
A: Aski jayp’ukipan kullaka.
B: Aski jayp’ukipanay jilata.
A: Aski arumakipan kullaka.
B: Aski arumakipanay jilata.
A: Kunjamasktasa.
B: Walikisktwa.
ARUNAKA
Alwa
‘mañana’
Aruma
‘noche’
Uru
‘día’
Chikaruma
‘media noche’
Jayp’u
‘tarde’
Chikuru
‘medio dia’
Curso de Idioma Aymara
13
SARXAÑATAKI
A Jikisiñkam mama.
B Jikisiñkamay tata.
A Qharurkam kullaka.
B Qharurkamay jilata.
A Jurpürkam kullaka.
B Jurpurkamay jilata.
A Sarxä.
B Sarxamaya.
ARUNAKA
Khuri walüru ‘anterior de anteayer’ Jichhüru ‘hoy’
Walüru ‘ anteayer’
Qharüru ‘mañana’
Wasüru ‘ayer’
Jurpüru ‘mañana pasado’
Uka jurpüru ‘después de
mañana pasado’
14
Curso de Idioma Aymara
SUTI LANTI
Aymar arunxa, kimsaqalu suti lantiw utji, ukanakax pä t’aqar jaljatawa.
SINGULAR
PLURAL
Naya
Nänaka (excluyente)
Juma
Jumanaka
Jupa
Jupanaka
Jiwasa
Jiwasanaka (incluyente)
ARUNAKA
Wawa.naka
‘niños/as’
Uywa.naka
‘animales’
Jaqi.naka
‘personas’
Uta.naka
‘casas’
EL sufijo -naka es el marcador del plural,
indica dos o más personas, cosas u objetos,
se traduce al castellano -s, -es.
Curso de Idioma Aymara
15
UTJAYIR CH’AXTA ARUNAKA
Aymar arunxa, pusi utjayir ch’axta aruw utji, ukanakax akirinakawa:
1ir. jaqi
- ja
‘mí ‘
2ir. jaqi
- ma
‘tú’
3ir. jaqi
- pa
‘su’
4ir. jaqi
- sa
‘nuestro/a’
UÑACHT’AYAWI
16
Uta
Uta.ja.wa
Panka
Panka.ma.wa
Awtu
Awtu.pa.wa
Mama
Mama.sa.wa
Curso de Idioma Aymara
SUTI YATIÑATAKI
Aka aruskipawix suti yatiñatakiwa. Tata Jusikux pä jaqiruw sutinakap
jiskt’aski.
Nayan sutijax...
¿Kunas juman
Jupan sutipax...
sutimaxa?
P.
Kunas juman sutimaxa
R. Nayan sutijax Jorgewa.
P.
Kunas jupan sutipaxa
R. Jupan sutipax Carinawa.
P.
Jumansti
R. Nayan sutijax Milenkawa.
P.
Jupansti
R. Jupan sutipax Manueluwa.
Los sufijos posesivos del idioma aymara deben
coadyuvar con los pronombres personales.
Curso de Idioma Aymara
17
KAWKINS QAMASI UK YATIÑATAKI
Tata Mariomp mama Warampix khä qullu qhipaxan qamasipxi, jupanakax
walja uywanipxiwa.
Kawkins qamasta
Khäyan qamasta
P. Kawki.n.s jumax qamasta
R. Nayax Sopocachi.n qamasta
P. Kawki.n.s jupax qamasi
R. Jupax San Jorge.n qamasi
P. Jumasti
R. Nayax Mirafloresa.n qamasta
P. Tatamasti
R. Jupax Alto marka.n qamasi.
El sufijo –na es el marcador del locativo se traduce ‘en’,
por eso cuando los nombres de lugares terminan en un
consonante se agrega con la vocal “a”, después se añade con
el sufijo –na, pero, cuando terminan en un vocal se agrega
directamente con el sufijo –na.
18
Curso de Idioma Aymara
KAWKITAS UK YATIÑATAKI
Mama Mariamp mama Warampix Tarijatapxiwa, jupanakax Orur markan
aruskipasipki.
A Kullaka, jumax kawkitatasa
B Nayax Tarijatatwa,…Jumasti
A Nayax Tarijata.rakitwa
A Tatam mamamax kawkitapxisa
B Tataj mamajax Tarijatapxarakiwa
B Nänakax Tarijan qamasipxta
KIMSÏR JAQIMPI
A Jilata, jupax kawkitasa
A Jupax Oruruta.rakiwa
A Tatap mamapasti
B Jupax Orurutawa,…Jupasti
B Tatapax Orurutawa, mamapax
PotositawaJupanakax Orur
markan qamasxapxi.
El sufijo –raki expresa la igualdad y la
inclusión, se traduce ‘también’
Curso de Idioma Aymara
19
MARA YATIÑATAKI
Ayllu Laq’a Utan qamasir jilatanak kullakanakax taqiniw mar yatisiñ
munapxi.
Nayax sullkiritwa
Nayax taypiritwa
Nayax jiliritwa
P. Jumax qawqha mara.ni.tasa.
R. Nayax pä tunk mara.ni.twa.
P. Jumasti.
R. Nayax kimsa tunk mara. ni.twa.
P. Kullakamax qhawqha mara.ni.sa. R. Jupax tunka suxtan mara.ni.wa.
P. Jumasti.
R. Nayax pä tunk mayan mara.ni.twa.
Cuando el sufijo –ni se añade a los nombres
está en función del posesivo y se traduce al
castellano como verbo ‘tener’.
20
Curso de Idioma Aymara
KUNA LURIRIS UK YATIÑATAKI
Aymar markanx akham sawiw utji: Inäkasax chi’wit qalax lupir
ituqaskañawa, jan ukax lupit ch’iwir itkataskañawa.
Jupax yatichiriwa
Jupax yatiqiriwa
A Jumax kuna luriritasa
Jupax qulliriwa
B Nayax qulliritwa, qullañ
utan Irnaqta: jumasti
A Nayax yatichiritwa, yatiñ utan
irnaqta Jupasti
C Jupax yatiqiriwa, yatiñ utanrak
yatiqi
ARUNAKA
Nayax anatiritwa
‘Yo soy jugador’
Jumax arxatiritawa
‘Eres abogado’
Jupax q’iwiriwa
‘Él es chofer’
Jiwasax qilqiritanwa
‘Nosotros somos escritores’
En el idioma aymara, el sufijo -iri sirve para
nominalizar los verbos.
Curso de Idioma Aymara
21
JISKT’AÑATAKI
Tata Pedrox Marioruw jiskt’aski, Pedrox Marion tatapan mamapan
sutinakap yatiñ muni.
Jumax kuna
sutinitasa
Nayax Pedro
satätwa
A Kuna sutinis juman mamamaxa.
B Mamajan sutipax Marthawa.
A Tatamansti.
B Tatajan sutipax Carlowa.
A Jumax sullkanitati.
B Janiwa.
Tal como podemos apreciar, el sufijo –sti se
traduce al castellano ‘¿y?’ Con el significado
interrogativo, se añade a diferentes clases
de nombres.
22
Curso de Idioma Aymara
UÑT’ASIÑATAKI
kamisaki
waliki
P. Aski urukipan kullaka
R. Aski urukipanay jilata
P. Kunas juman sutimax kullaka
R. Nayan sutijax Andreawa, jumansti
P. Nayan sutijax Oscarawa,
kawkins jumax qamasta, kullaka R. Nayax Mirafloresan qamasta.
P. Nayax Villa Armonian qamasta
P. Jichhax kawkins irnaqta
R. Orurun secretariat irnaqta,..jumasti
P. Nayax Tarijan yatichirit irnaqta
P. Kuna sutinis masimaxa
R. Masijan sutipax Zulmawa
P. Waliki, jikisiñkam kullaka
R. Jikisiñkamay jilata
ARUNAKA
Qamaña
‘vivir en armonía’
Utjaña
‘vivir en la existencia’
Jakaña
‘sobrevivir’,
Curso de Idioma Aymara
23
UÑT’AYAÑATAKI
Mariomp Anampix jach’a yatiñ utan uñt’asipxi, jupanakax purapat
yanapt’asisaw aymar ar yatiqasipki.
A Nayax Juan Quispe satätwa,
B Masijax Milenka Yujra satawa,
jichhax San Jorgen Qamasta,
San Jorgenrak qamasi,
nayax aymar yatiqiritwa,
jupax aymar yatiqirirakiwa,
tunka phisqhan maranitwa,
pä tunk maraniwa,
tatajan sutipax Carlos Quispewa,
tatapan sutipax Linu Yujrawa,
mamajan sutipax Marthawa,
mamapan sutipax Wara Ticonawa,
mä jilanikitwa.
jupax mä kullakan mä jilaniwa,
ULLART’APXAÑANI
: Juanchux jach’a yatiñ utan aymar yatiqi, jupax Copacabanatawa
jichhax chukyaw markan qamxi .
:Milenkax kipkarakiw jach’a yatiñ utan aymar yatiqi, jupax
Chukyaw markan yuririwa jichhax Tiwanakuruw irnaqir sarañ
muni.
24
Curso de Idioma Aymara
KAWKSAS UK YATIÑATAKI
A Kawksas ch’iqaxa
B Ch’iqax aksawa
A Kupisti
B Kupix aksawa
A Kawsats willkax jalsuni
B Khaysat willkax jalsuni
A Kawsarus willkax jalanti
B Khaysaruw willkax jalanti
A Yuspajara, walikpun
B Janiw kunakisa.
yaticht’istaxa
ARUNAKA
Thiya
‘borde / orilla’
K’uchu
‘rincón’
Ch’iqa
‘lado isquierdo’
Kupi
‘lado derecho’
Nayra
‘adelante’
Qhipa
‘atrás’
Willka jalsu ‘este’
Willka jalanta
‘oeste’
Uksawa
Aksawa
‘este lado es’
Curso de Idioma Aymara
‘ese lado es’
25
ARUSKIPAWI
Qullasuyu Bolivia markasanxa, kimsa tunk jila aruw utji, yaqhip arunakax,
armataxiwa.
Kun sañs muni
A Jumax aymar parliritati.
...sañ muni
B Jïsa, nayax parliritwa.
A Ukjamax kun sañs muni
“qharurkama” Castellan arunxa.
A Kuna arunaks parlañ yatta.
B ¡Ah¡ hasta mañana.
B Aymara, Castellano,
Ingles ukanaka.
A Waliki, ukhamax jallallt’atatawa...
26
Curso de Idioma Aymara
PAYÏR T’AQA
CHACHA – WARMI
Aymar sarawinxa, kunas panipuniw sapxiwa, ukatwa sapa ayllunxa
chacha warmipuniw wali yäqata.
Curso de Idioma Aymara
Chacha
Wayna
Yuqa
Warmi
Tawaqu
Phuchha
Yuqalla
Achachila
Awkch’i
Tullqa
Allchhi
Imilla
Awicha
Taykch’i
Yuxch’a
Wawa
Tiyu
Ichutata
Ipala
Ichumama
27
UÑACHT’AYIR ARUNAKA
Aymar arunxa, kimsa uñacht’ayir aruw utji, uka uñacht’ayir arunakax
akirinakawa:
Uka
Aka
Khaya
Kunas akaxa
ukax panqarawa
Kunas ukaxa
akax qunuñawa
Kunas khayaxa
khayax utawa
Para mostrar varios objetos y cosas, podemos
combinar con el sufijo –naka, es decir ukanaka,
‘esos’ akänaka, ‘estos’ khänaka, ‘aquellos/as’.
28
Curso de Idioma Aymara
SAMINAKA
Aymar markan wiphalapax paqalqu saminiwa, uka saminakax janiw ina
ukjamakikiti, jan ukax may maya uñacht’awinakanirakiwa.
Janq’u
‘Blanco’
Wila
Larama
Q’illu
‘Rojo’
‘Azúl’
‘Amarillo’
Uqi
Ch’uxña
Ch’iyära
Chuchi
Sajuna
‘Plomo’
‘Verde’
‘Negro’
‘Café’
‘Celeste’
Churi
Kulli
anti
‘Naranjado’
‘Lila’
‘Rosado’
Laqhu
Ch’uxña
‘Verde
claro’
Qullasuyu, Bolivia markan wiphalapax kimsa
saminiwa uka saminakax akirinakawa: wila, q’illu
ukjarux ch’uxña.
Curso de Idioma Aymara
29
ISINAKA
WISKHU
LLUCH’U
Aymar markanxa, taqiniw jilïr mallkusar chhijllapxañasa. Mallkux wali
markasat amuyt’iriñapawa. Yaqhip isinakapax akirinakawa.
P. Kuna saminis uka wiskhuxa
R. Uka lluch’ux ch’uxña saminiwa
R. Aka wiskhux ch’iyar saminiwa
WAK’A
P. Kuna saminis aka lluch’uxa
P. Kuna saminis khä Wak’axa
R. Khä wak’ax uqimpit ch’uxñampitawa.
30
Curso de Idioma Aymara
-NKI CH’AXTA ARU
PULLIRA
P. Khitinkis uka pulliraxa
R. Aka pullirax mamajankiwa
P. Khitinkis uka punchuxa
R. Aka punchux nayankiwa
PHULLU
P. Khitinkis aka manqhanchaxa
R. Uka manqhanchax jupankiwa
PUNCHU
MANQHANCHA
Aka ch’axta arux jiskt’añ arunakaruw jak’achasi. Wali wakiskiriw
jiskt’añataki, ukjamarak jaysañataki.
P. Khitinkis khä phulluxa
R. Khä phullux mamajankiwa
El sufijo –nki del idioma aymara se traduce ‘de’, tiene
carácter genetivo. Acá se muestra siguido al pronombre
interrogativo khiti ‘quién’
Curso de Idioma Aymara
31
QUTU ARUNAKA
CHUMPA
ALMILLA
Aka jiskt’awinakarux jaysapxsnawa jïsa, saya jan ukax janiwa uka
arunakampi.
P. Aka laram chumpax
jumankiti
P. Uka ch’umphi almillax
mamamankiti
R. Jïsa,
uka
laram
chumpax nayankiwa
R. Saya, aka ch’umphi
almillax mamajankiwa
R. Janiw
uka
laram
chumpax nayankitti,
uka laram chumpax
jilajankiwa.
R. Janiw uka ch’umphi
almillax mamamankiti,
uka ch’umphi almillax
phuchhajankiwa.
Tal como hemos notado, las oraciones
interrogativas requieren de una respuesta
afirmativa o negativa.
32
Curso de Idioma Aymara
JISKT’AWINAKAR JAYSAÑATAKI
Iyaw siri, jiskhiri, janiw siri, ukjarux janit sas jiskhir arunakax
chiqaparjam arsuñatakiw aski.
P. Jupax qulliriti
R. Saya, jupax qulliriwa.
P. Jupax yatichiriti
R. Janiw jupax yatichirikiti, jupax qulliriwa.
P. Jupax España markankiriti
R. Janiw Jupax España markankirikiti
Jupax Venezuela markankiriwa.
P. Jupax mama Marian phuchhapati
R. Saya, jupax mama Marian phuchhapawa.
P. Janit jupax mama Waran phuchhapäki
R. Janiwa, jupax mama Marian
Phuchhapawa..
Curso de Idioma Aymara
33
JAKHUÑANAKA
Jakhuñax jasakiwa, janiu ch’amakiti. Nayraqatax ampar luk’ananak mayat
qalltas tunkakam jakt’ama.
34
0
Ch’usa
15
Tunka phisqhani
1
Maya
16
Tunka suxtani
2
Paya
17
Tunka paqalquni
3
Kimsa
18
Tunka kimsaqalquni
4
Pusi
19
Tunka llatunkani
5
Phisqha
20
Pä tunka
6
Suxta
21
Pä tunk mayani
7
Paqalqu
30
Kimsa tunka
8
Kimsa qalqu
50
Phisqha tunka
9
Llatunka
90
Llatunk tunka
10
Tunka
100
Pataka
11
Tunka mayani
500
Phisqha pataka
12
Tunka payani
1.000
Waranqa
13
Tunka kimsani
1.000.000
Milluna
14
Tunka pusini
Curso de Idioma Aymara
JAKTHAPIÑA JAKHUQAÑA
MIRAYAÑA JALJAÑA
Jakhuñanakampix jakthapsnawa, jakhuqsnawa, mirayaraksnawa,
ukhamarak jaljaraksnaw akhamata.
+
=
P. Pä quqamp mä quqampix qawqha quqasa
P. Payamp mayampix qawqhasa
=
=
R. Kimsa quqawa
R Kimsawa
+
P. Kimsamp payampix qawqhasa
P. Tunkamp pä tunkampix qawqhasa
R. Phisqhawa
R.Kimsa tunkawa
-
P.Tunkat pay apaqama, qawqhasa
P. Patakat phisqha tunk apaqama, qawqhasa
R. Kimsaqalquwa
R. Phisqha tunkawa
x
P. Kimsa kut pay jakt’ama, qawqhasa
P. Pä kut tunk jakt’ama, qaqhasa
R. Suxtawa
R. Pä tunkawa
/
P. Tunkat panïr jaljama, qawqhakamasa
P. Phisqhat panïr jaljama, qawqhakamasa
R. Phisqakamawa
R. Pä chikatankamawa
Curso de Idioma Aymara
35
-NI CH’AXTA ARU
Jichhax jiskt’awinakar jaysañrak yatiqapxañani.
P. Jumax qawqha maranitasa
R. Nayax pä tunk
maranitwa
P. Nayax qawqha pankanitsa
R. Jumax kimsa
pankanitawa
P. Jupax qawqha qilqañanisa
R. Jupax pä
qilqañaniwa
P. Jiwasax qawqha qunuñanitansa
R. Jiwasax pä
qunuñanitanwa
Debemos pronunciar notablemente las palabras
interrogativas como qawqha ‘cuanto’ y kawkha
‘donde’ porque estas palabras tienen significados
distintos.
36
Curso de Idioma Aymara
PACHA SARAYIRI
ARUSKIPAWI
A Kullaka, mayay jiskt’asima.
B Kunacha.
A Pachay awist’ita, kuna pachaxisa.
B Pusi jayp’ut phisqha
k’atanakampixiwa.
A Yuspajar kullaka, ukhamax mäk sarä.
Curso de Idioma Aymara
B Iyaw jilata, saramaya.
37
KIMSÏR T’AQA
JANCHI SUTINAKA
Janchinakasan sutinakapat yatxatañax wali wakiskiriwa. Yaqhip sutinakax
akirinakawa.
38
Curso de Idioma Aymara
QULLIRIN JISKT’ANAKAPA
Qullirinakax aymar markan sarawipat yatipxañapawa.Ukhamarak taqi
munasiñ chuymampiw usutanakar yanapt’apxañapa.
PAYIR JAQIR JISKT’AÑATAKI
P. Jilata, kunas jumar ustama
R. Nayar p’iqiw usutu
P. Achachila, jumax kunat usutatasa
R. Nayax kayut usutätwa
KIMSIR JAQIT JISKT’AÑATAKI
P. Jupar kunas usu
R. Jupar p’iqiw usu
P. Awichamax kunat usutasa
R. Awichajax kayut usutawa
Algunas enfermedades de la cultura aymara
son psicológicas, tales como el ajayu, katja,
anchanchu, etc.
Curso de Idioma Aymara
39
MÄ QAMAWI
Ayllu Machaq Markan Wali k’uchikiw tata Rolandomp mama Mariampix
qamasipxi, jupanakax wali munasiñ chuymanipxiwa.
Mama Mariamp tata Rolandompix jaqichatapxiwa, jupanakax kimsa
wawanipxiwa, pä yuqall mä imilla, jilïr yuqapax Mariowa, taypïr phuchhapax
Monicawa, sullka yuqapax Gorgewa, taqpachaniw ayllu Machaq Markan
qamasipxi.
JAYSAÑATAKI
1.Kuna sutinis mama Marian chachapaxa
R..................................................................................................
2.Tata Rolamdomp mama Mariampix qawqha wawanipxisa
R. ...............................................................................................
Los nombres propios del idioma aymara mantienen su
escritura original, aunque los hablantes monolinguies
de este idioma lo refonemizan.
40
Curso de Idioma Aymara
SUTI CHIMPU
Qullasuyu Markan qamasirinakax suti chimp apnaqasipxañasapuniwa,
jan ukax janiw jaqirjam uñjatapksnati.
SUTI PHUQHATA: DIEGO ALANOCA CONDORI
KAWKITASA: BOLIVIATAWA
KAWKINS QAMASI: ALTU-MARKANA. AV.
TUPAK KATARIN QAMASI. JAKHUWIPAX - 20WA.
JAQICHATAT JANICHA: JANIWA
KUNÄRSAS YURITAYNA: 2 URU SARAQATA
SATA QALLTA PHAXSINA 2006 MARANA
KUNA LURIRISA: YATIQIRIWA
--------------------------RIXINTAÑATAKI
Diego Alanocax Boliviatawa, jupax Altu markan
qamasi, janiw jaqichatakiti, urupax 20 uru saraqata
sata qallta phaxsinkiwa, jupax yatiqiriwa.
ARUNAKA
Curso de Idioma Aymara
Phuqhata
‘completo’
Jaqichata
‘casado’
Apnaqaña
‘manejar/ portar’
41
WILA MASI
Rolando
Manuel
María
Ana
Monica
Wara
Rolandomp Maríampix pä wawanipxiwa, mä yuqa, mä
phuchha, jilïr yuqapax Manuel sutiniwa, sullka phuchhapax
Mónica sutiniwa. Manuelox tata Rolandon jilïr yuqapawa.
Manuelon warmipax Ana sutiniwa,Rolandomp Anampix
mä phuchhanipxiwa, phuchhapax Wara sutiniwa. Waran
achachilapax
Rolando
sutiniwa,
awichapax
Maria
sutiniwa. Warax janiw jilanikiti, sapa imill wawakiwa.
42
Curso de Idioma Aymara
UÑT’AYASIÑATAKI
Jilatanak kullakanaka...
Jilata, kawkits jutta
A Aski urukipan jilatanak kullakanaka,
Nayan sutijax Ricardo Quispewa,
Nayax qulliritwa,
Chukyaw markat purinta,
Jumanakamp aruskipt’añataki...
Tata Ricardo Quispex ayllu Janq’u Qalaruw puri
ukanxa, taqi jilanak kullakanakampiw aruskipi, q’uma
um tuqita, ukhamarak k’umar jakasiñ tuqinakata.
Curso de Idioma Aymara
43
UÑNAQANAKA
Jupax wali kusisitawa
‘Ella es muy alegre’
Jupax wali llakitawa
‘Ella es muy triste’
Jupax wali thithitawa
‘Él es muy enojado’
Jupax wali jiwakiwa
‘Ella es muy bonita’
Jupax wali tuqisiriwa
‘Él es muy criticón’
Jupax wali asxaririwa
‘Él es muy tímido’
Jupax wali ch’ikhiwa
‘Ella es muy inteligente’
Jupax wali q’aphawa
‘Él es buen trabajador’
Jupax wali jayrawa
‘Él es muy flojo’
ARUNAKA
44
Jach’a
‘grande’
Jisk’a
‘pequeño’
Thantha
‘ropa vieja’
Machaqa
‘nuevo’
Curso de Idioma Aymara
PATA UYWANAKA
Uka uywanakax pata thaya uraqin jakasiripxiwa, t’arwanakap phuyunakap
ukhamarak lip’ichinakapax wali askiw aymar sarawinxa.
MALLKU ‘cóndor’
QARWA ‘llama’
TITI ‘puma’
WANAKU ‘huanaku’
ALPACHU ‘alpaca’
WARI ‘vicuña’
Curso de Idioma Aymara
45
PUSÏR T’AQA
PACHA
Nayra achachil awichanakasax pachaparuw kuns lurapxiritayna,
pachaparuw yapuchapxiritayna, ch’uñuchapxiritayna, juk’ampinakampi
ukatwa aymar markanxa kuna lurañas pachanikiw saw arux utji.
Jupanakax qalanakata, warawaranakata, jamach’ k’anwanakata
juk’ampinakat pach sarayapxiritayna.
JALLU
CHHIJCHHI
LUPI
KHUNU
THAYA
QINAYA
ARUNAKA
Ch’amaka
Juyphi
Chhullunkhi
Junt’u
Llaphi
Ch’iwi
Urpu
46
‘oscuridad’
‘helada’
‘hielo’
‘caliente’
‘tibio’
‘sombra’
‘neblina’
Curso de Idioma Aymara
PHAXSINAKA
Aymar arunxa, phaxsi arux pä amuyta’winxa, akanxa sañ muniwa ‘los
meses del año’, yaqha arsuwinx sañ munarakiwa ‘la luna’
Curso de Idioma Aymara
AYMARA
Chinuqa
CASTELLANO
Enero
Anata
Febrero
Achuqa
Marzo
Llamayu
Abril
Qasawi
Mayo
Mara t’aqa
Junio
Willka kuti
Julio
Lakan phaxsi
Agosto
Sata qallta
Septiembre
Taypi sata
Octubre
Lapaka
Noviembre
Jallu qallta
Diciembre
47
KUNS UKAN LURASKAPXI
(1)
Kumpurill patan walja panqaraw apxatata.
(2)
Sapakiw jisk’a Warax muñik t’ixitamp anatasiski.
(3)
Mama Mariyax qarwa t’arw qapuski.
(4)
Phisix jisk’a Wararuw uñch’ukiski.
(5)
Maryux awtumpiw anataski.
(6)
Julikun utapax yatiqañ ut jak’ankiwa.
El sufijo–ska, marca el presente progresivo,
es decir la acción se realiza en el mismo
momento se traduce al Castellano ando, endo
y yendo.
48
Curso de Idioma Aymara
JAMUSIÑANAKA
P.
R.
P.
Kun kun siritasa
Jay jay siritwa
Kunas kunasa,
Mä tawaqux
Muykas thuqhkasax
Mäkiw usuripti
P.
R.
Kunäpachasa
Ukax...
qapuwa
P.
R.
P.
Kun kun siritasa
Jay jay siritwa
Kunas kunasa...
P.
R.
P.
Kunäpachasa
Ukax...
ch’iwiwa
P.
R.
Kun kun siritasa
Jay jay siritwa
Kunas kunasa,
Umar mantasax jan ch’aranjat’asiri
Ninar mantasax jan nakhantayasiri
ARUNAKA
Curso de Idioma Aymara
Wallq’i
‘Preñada’
Ch’arana
‘Húmedo’
49
SÄWINAKA
Manuelitux wajchawa, achachilapampikiw qamasi. Achachil Siskux
Manuelit allchhiparuw iwxaski.
1.
2.
3.
4.
5.
Janiw awk taykar jachayañäkiti,
jan kunaniw jiwaña.
Janiw uta punkur qunuñäkiti,
jaqiw k’arintasiri.
Janiw yuqall wawanx nakhantat ch’uqix manq’añäkiti,
ijma warmimpiw jaqichasiña.
Janiw ch’iqa wiskhump jawq’asiñäkiti,
qhiñchhañawa.
Janiw ampar luk’anamp kurmir pikch’ukiñäkiti,
ampar luk’anaw ñusaqasiri.
Aymar markanxa, qhip nayr uñtasaw
sarnaqaña, sasaw achachil awichanakasax
iwxasiri.
50
Curso de Idioma Aymara
SIW SAWI
PILPINTUMPIT LULIMPITA
Mä kutix sumi pata uraqin mä q’illu panqaraw jilatayna, uka
panqarax wali jiwakpun panqaratayna, sapakitap laykux taqiniw wal jupar
munapxatayna.
Ukatwa
mä
urux
lulimp
pilpintumpix
panqaratjamax
wal
waykasipxatayna, ukjamarak nuwasipxatayna, ukjamaruw panqarax mä
ch’amak thaya aruman aliqakiw chhaqhatayna, ukjam uñjasax pilpintump
lulimpix wali mulljataw aruskipxapxatayna. ukatxa mä arumakirakiw
panqarax pachpan panqarxatayna.
Ukhat jichhurkamax pìlpintump lulimpix wiñay masixapxiw
sapxiwa.
El sufijo –tayna es el marcador de tiempo de remoto
lejano, donde aparece generalmente en los relatos de los
cuentos, historias etc. Se traduce al castellano ‘habia’
Curso de Idioma Aymara
51
CH’UQI SATAÑXATA
Tata Jusikump-mama Thayampix pamparuw wali alwat ch’uq satir
sarapxi, wali k’uchikiw jupanakax taqi kast ch’uqinak satapxaraki, wila
ch’uqi, sani imilla, axawiri, p’itikilla juk’ampinakampi.Tata Jusikux waka
yapitampiw sukarpayi, mama Thayax makirakiw sukar ch’uq ilunti, ukharux
sullka yuqapaw qhipat iwij wan qhallantaraki, ukhamarus jupanakax
kimsa wawanipxiwa, pä yuq mä phucha, Jilir yuqapax jach’a yatiñ utan
arxatiñatakiw yatxataski, phuchhapax qullir yanapiriñatakiw yatiqaskaraki.
Ukatwa tata Jusikump mama Thayampix wali kusisit qamasipxi.
JAYSAWI
52
1.
Kuna sutinis mama Thayan chachapaxa
R.................................................................................
2.
Mama Thayamp tata Jusikumpix qawqha wawanipxisa
R.................................................................................
Curso de Idioma Aymara
UYWANAKAT ULLAPXAÑANI
QARWA
Qarwax
pata
thaya
uraqin
jakasir uywawa, ukampisa q’ipi
khumnaqir
uywawa,
t’arwapax
wali askiw ch’ankha qapuñataki
ukhamarus uka ch’ankhanakax
walirakiw isinak sawuñataki.
Qarwax uta uywawa ukjamarus
wali ch’ikhi uywat uñt’atawa.
MALLKU
Mallkux
sipan
taqi
jamach’inakat
jach’awa,
ukjamarus
jach’a khunu qullu patanakan
yatitarakiwa.
khitis
Mallkurux
sawkaskaspat
ukhamarak
mallkux
janiw
sapxiwa,
awyayala
uraqin chimpupat uñt’atarakiwa.
Mallkux wali qamasan axsarkay
jach’a jamach’iwa.
Curso de Idioma Aymara
53
PHISQHÏR T’AQA
ARU LURAYIRINAKA
Ullart’apxañaniwa phisqa tunka aru lurayirinaka, uka aru lurayirinakax –ña
ch’axta aruruw tukuyapxi.
54
Nro
ARU
LURAYIRINAKA
Nro
ARU
LURAYIRINAKA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Ayruña
Apnaqaña
Anataña
Awatiña
Apaniña
Achikt’aña
Apthapiña
Alaña
Aljaña
Amtaña
Arxataña
Armaña
Aruntaña
Chiqt’aña
Ch’ukuña
Chint’aña
Ist’aña
Irnaqaña
Ikiña
Imaña
Jaylliña
Jakhuña
Jalaña
Jutaña
Jiwaña
26.
27.
28.
29.
30,
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
38.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
Jiskt’aña
Jawsaña
Jist’kataña
Jamp’atiña
Jachaña
Jaljaña
Jariña
Jaytaña
Jaysaña
Junt’uchaña
Jaqichaña
K’iyaña
Kutt’ayaña
Kharjaña
Khuyuña
K’anaña
Katuqaña
Laruña
Luraña
Lup’iña
Lip’iyaña
Llamayuña
Manq’aña
Munaña
Mistuña
Curso de Idioma Aymara
ARUNAK TAMACHAÑATAKI
TIEMPO PASADO PRESENTE SINGULAR
PRONOMBRES
PERSONALES
FORMA
AFIRMATIVA
FORMA
INTERROGATIVA
-twa
-tawa
-i-uywa
-tanwa
-tti
-tati
-iti -uti
-tanti
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax
FORMA
NEGATIVA
janiw
janiw
janiw
janiw
-ktti
-ktati
-kiti
-ktanti
FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janit
janit
janit
janit
-kta
-kta
-ki
-ktan
TIEMPO PASADO PRESENTE PLURAL
PRONOMBRES
PERSONALES
FORRMA
AFIRMATIVA
Nänakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax
-pxta
-pxta
-pxi
-pxtan
FORMA INTERROGATIVA
-pxtti
-pxtati
-pxiti
-pxtanti
FORMA
INTERROGATIVA
janiw
janiw
janiw
janiw
-pktti
-pktati
-pkiti
-pktanti
FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janit
janit
janit
janit
-pkta
-pkta
-pki
-pktan
TIEMPO FUTURO SINGULAR
PRONOMBRES
PERSONALES
FORRMA
AFIRMATIVA
- ..
- .. ta
- ni
-ñani
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax
FORMA INTERROGATIVA
-tti
-tati
-niti
-ñaniti
FORMA
NEGATIVA
janiw
janiw
janiw
janiw
-kätti
-kätati
-kaniti
-kañäniti
FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janit
janit
janit
janit
-kä
-käta
-kani
-kañani
TIEMPO FUTURO PLURAL
PRONOMBRES
PERSONALES
Nänakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax
FORRMA
AFIRMATIVA
-pxä
-pxäta
-pxani
-pxañani
Curso de Idioma Aymara
FORMA INTERROGATIVA
-pxätti
-pxätati
-pxaniti
-pxañäniti
FORMA
NEGATIVA
janiw -pkätti
janiw -pkätati
janiw -pkaniti
janiw -pkañäniti
FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janit
janit
janit
janit
-pkä
-pkäta
-pkani
-pkañani
55
TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO SINGULAR
PRONOMBRES
PERSONALES
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax
FORMA AFIRMATIVA
-sktwa
-sktawa
-skiwa
-sktanwa
FORMA INTERROGATIVA
-sktti
-sktati
-skiti
-sktanti
FORMA
NEGATIVA
janiw
janiw
janiw
janiw
FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
-ktti
-ktati
-kiti
-ktanti
janit
janit
janit
janit
-kta
-kta
-ki
-ktan
TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO PLURAL
PRONOMBRES
PERSONALES
Nänakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax
FORRMA AFIRMATIVA
FORMA INTERROGATIVA
-skapxtwa
-skapxtawa
-skapxiwa
-skapxtanwa
-skapxtti
-skapxtati
-skapxiti
-skapxtanti
FORMA
NEGATIVA
FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janiw -pktti
janiw -pktati
janiw -pkiti
janiw -pktanti
janit -pkta
janit -pkta
janit -pki
janit -pktan
TIEMPO REMOTO CERCANO SINGULAR
PRONOMBRES
PERSONALES
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax
FORRMA AFIRMATIVA
FORMA INTERROGATIVA
-yätwa
-yätawa
- .. nwa
-yätanwa
-yätti
-yätati
- .. nti
-yätanti
FORMA
NEGATIVA
FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janiw -kayätti
janiw -kayätati
janiw - .. kanti
janiw -kayätanti
janit -kayäta
janit -kayäta
janit -käna
janit -kayätan
TIEMPO REMOTO CERCANO PLURAL
PRONOMBRES
PERSONALES
Nänakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax
56
FORRMA AFIRMATIVA
FORMA INTERROGATIVA
-pxayätwa
-pxayätawa
-..nwa
-pxayatanwa
-pxayätti
-pxayätati
-pxanti
-pxayätanti
FORMA
NEGATIVA
janiw -pkayätti
janiw -pkayätati
janiw -pkanti
janiw -pkayätanti
FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janit -pkäyata
janit -pkayäta
janit -pkäna
janit -pkayätan
Curso de Idioma Aymara
TIEMPO REMOTO LEJANO SINGULAR
PRONOMBRES
PERSONALES
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax
FORMA AFIRMATIVA
-tätwa
-tätawa
-taynawa
-tätanwa
FORMA INTERROGATIVA
-tätti
-tätati
-taynati
-tätanti
FORMA
NEGATIVA
janiw -katätti
janiw -katätati
janiw -kataynati
janiw -katätanti
FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janit -katäta
janit -katäta
janit -katayna
janit -katätan
TIEMPO REMOTO LEJANO PLURAL
PRONOMBRES
PERSONALES
Nänakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax
FORRMA
AFIRMATIVA
-pxatätwa
-pxätatawa
-pxataynawa
-pxatätanwa
Curso de Idioma Aymara
FORMA INTERROGATIVA
-pxatätti
-pxatätati
-pxataynati
-pxatätanti
FORMA
NEGATIVA
janiw -pkatätti
janiw -pkatätati
janiw -pkataynati
jnaiw -pkatätanti
FORMA NEGATIVA
INTERROGATIVA
janit -pkatäta
janit -pkatäta
janit -pkatayna
janit -pkatätan
57
JISKT’AÑ ARUNAKA
Jiskt’añ arunakarux walja ch’axta arunakaw jak’achasi uka ch’axta
arunakar mayjt’ayiwa.
Kuna.sa
Khiti.sa
Qawqha.sa
Kawkiri.sa
Kawkha.sa
Kunjama.sa
Kunarsa.sa / kunaqata.sa
‘Qué es’
‘Quién es’
‘Cuánto es’
‘Cuál es’
‘Dónde es’
‘Cómo es’
‘Cuándo es’
Tal como podemos apreciar, estos pronombres exigen
que el sufijo -sa de información se añada para formular
las preguntas, asimismo cuadyuva juntamente con el
sufijo -xa tópico.
58
Curso de Idioma Aymara
UÑT’AT CH’AXTA ARUNAKA
Aymar arunxa
akirinakawa.
Ch’axta
arunaka
walja
ch’axta
arunakaw
Uñacht’ayawinaka
utji,
wali
uñt’atanakax
Suti
Castellano
-ru
Jupax anuruw t’ant’ waxt’i
Direccional
a, hacia, al
-taki
Jupax tatapatakiw isi ali
Destinativo
para
-mpi
Jupax warmipampiw irnaqi
Conjuntor
y, con
-ta
Nayax wiyachat jutta
Procedência
de, desde
-raki
Jupax jilajatakirakiw irnaqi
Destinativo
también
-na
Kawkins utji
Localizador
en
-nki
Khitinkisa
Genetivo
de
-kama Kawkhakamas sarta
Limitativo
hasta
-puni
Qawqhapunisa
Definitivo
siempre
-ki
Juk’itakiwa
Afectivo
no más
-ni
Mä jilanikitwa
Posesivo
tener
-iri
Manq’iri
Nominalizador
dor
-naka
Jupanakawa
Pluralizador
es, -s
-si
Jupax manq’asiskiwa
Reflexivo
se
-t’a
Qunt’asimay jila
Minimizador
UÑACHT’AYAWI
P. Kunarus mark sarta
R. Alasiriw mark sarta
P. Kawkharus atamirij uchta
R. Akharuw atamirim uchta
P. Khitirus qulq churta
R.. Juparuw qulq churta
P. Kunarsarus jutäta
R. Jap’jaruw jutä
P. Qawqharus ch’uq aljta
R. Juk’arukiw ch’uq aljta
P. Kawkirus sarta
R. Achacachiruw sarta
De esta manera se pueden combinar los pronombres
interrogativos juntamente con los sufijos más usuales.
Curso de Idioma Aymara
59
PURAPAT YANAPT’ASIÑATAKI
Nayax jumaruw qulq mayt’.sma
(1ra y 2da persona)
Nayax juparuw qulq mayt’.ta
(1ra y 3ra persona)
Jumax nayaruw qulq mayt’.ista
(2da y 1ra persona)
Jumax juparuw qulq mayt’.ta
(2da y 3ra persona)
Jupax nayaruw qulq mayt’.itu
(3ra y 1ra persona)
Jupax jumaruw qulq mayt’.tama
(3ra y 2da persona)
Jupax juparuw qulq mamyt’.i
(3ra y 3ra persona)
Jupax jiwasaruw qulq mayt’.istu
(3ra y 4ta persona)
Jiwasax juparuw qulq mayt’.tana
(4ta y 3ra persona)
En la conjugación pronominal del idioma aymara
no todos los verbos tienen esta característica,
con mayor frecuencia participan los verbos como
munaña, churaña, aljaña, ist’aña, etc.
60
Curso de Idioma Aymara
APAÑ ARU LURAYIRINAKA
Aka qutu arunakax jamuqatanakar uñxatt’as qilqt’atawa
AYAÑA
Tiyujax uraq phat’añatakiw pik
ayaski.
Q’IPIÑA
Tata Jusikux qhatun aljañatakiw ch’uq
q’ipiski.
WAYUÑA
Waynax isip t’axsuñatakiw um
wayuski.
IRAÑA
Mariox kankañatakiw wallpa k’anw
iraski.
Curso de Idioma Aymara
61
ITUÑA
Masijax wali qaritaw jayu tik ituski.
MARQAÑA
Claudiax wakar waxt’añatakiw siwar
marqaski.
ASAÑA
Jupax wawapatakiw chayru manq’
asaski.
ICHUÑA
Mama Mariax asu waw qullayiriw
ichuski.
JIKHAÑA
Qhaturuw tata Rimichux qarw jikhaski.
QHIWIÑA
Mariela tawaqux utaparuw k’ull
qhiwiski.
62
Curso de Idioma Aymara
JACH’IÑA
Qhatun mama Mariax juph
jach’naqaski.
WIYAÑA
Uka jaqix nin wiyaski.
PHUXTUÑA
Qhatun khä mamax ulluk
phuxtnaqaski.
T’IMPHIÑA
Jupax ch’uq t’imphnaqaski.
En el idioma aymara existen más de 30 verbos de llevar, las
cuales se traducen apaña. Es muy probable que la cultura
aymara en condición de ser nómada tenian la necesidad de
transportar de diferente manera, es decir, de un lugar a
otro por eso los verbos de llevar son elementales en este
idioma.
Curso de Idioma Aymara
63
WAKT’AYAWI
IYAW SIRI
JISKHIRI
Nayax ut sarañajawa
Nayax ut sarañajati
Jumax ut sarañamawa
Jumax ut sarañamati
Jupax ut sarañapawa
Jupax ut sarañapati
Jiwasax ut sarañasawa
Jiwasax ut sarañasati
JANIW SIRI
JANIT SAS JISKHIRI
Janiw nayax ut sarañajakiti
Janit nayax ut sarañajaki
Janiw jumax ut sarañamakiti
Janit jumax ut sarañamaki
Janiw jupax ut sarañapakiti
Janit jupax ut sarañapaki
Janiw jiwasax ut sarañasakiti
Janit jiwasax ut sarañasaki
Las obligativas del idioma aymara trascienden
de la composición de sufijos posesivos -ja, ma, -pa, -sa y con la obligativa -ña.
64
Curso de Idioma Aymara
SUXTÏR T’AQA
YUSPAJART’ASIÑATAKI
Yuspajar tata
Janiw kunatsa
A Walikpun yanapt’istax tata,
nayax jumar kuns yanapt’xarakimawa
walpun jumar yuspajarsma.
B Iyaw tata, janiw kunakisa.
Aymar markanx taqi kunas aynikiwa, ukatwa
jichhurunakanxa ayni, mink’a, waki, ukanakax
juk’amp jach’anchayapxañasa.
Curso de Idioma Aymara
65
JISKT’ASIÑATAKI
San pedrox khä alayawa
Kawkhas San pedroxa
A Aski ur churatam mama.
B Jumarus ukhamaraki.
A Mama, mayay jiskt’asima.
B Kunacha.
A Kawkhas mama Julian
utapaxa.
B Mama Julian utapax khä
aynachawa, aka chiqapnam
mantaskakima, ukankaspa chawa.
A Iyaw mama, yuspajara...
mä qhipürkama.
B Mä qhipürkamaya.
ARUNAKA
66
Aynachawa
‘es adentro’
Mantaskakima
‘entra nomás’
Qhipürkama
‘hasta otro dia’
Curso de Idioma Aymara
TUMPIR SARAÑATAKI
Achachilan jilïr allchhipaw achachil Siskur thaqhaski. Achachil Siskux jan
pachaniw uta manqhan is ch’ukusiski.
Achachilajax
akankaskiti
Jïsa,
akankaskiwa
A Kamisak mama Mariela
B Walik mama Erika
A Mama Erika, nayakiw
achachilajar tumpir jutta... B Walik juttaxa,
achachilamax akankaskiwa
A Akankaskiti
B Jisa, akankaskiwa
uka utar mantaskakima...
ARUNAKA
Aksaru
‘a este lado’
Akankaskiwa
‘esta aquí’
Mantasinkäkima
‘pase nomás’
Curso de Idioma Aymara
67
MAYT’ASIÑATAKI
A Tata, mayay achikt’asima.
B
Kunacha.
A Qulqiy mayt’ita.
B
Kunarskama.
A Qharurkamakispawa.
B
Qawqhrak munasmasti
A Mä phisqha waranqakispawa.
B
Janiw ukhax utjkaspati, pusi
waranqakiw utjaspa.
A Ukjax walikispawa, mira sum ampi.
B
Ukhamax qharuruw
churxitat tata.
A Iyaw tata, qharurux churxapunimawa...
ARUNAKA
68
Kunacha
‘que será’
Mayt’ita
‘prestame’
Kunarskama
‘hasta cuando’
Curso de Idioma Aymara
ACHIKT’ASIÑATAKI
Tata Siskux tata Jusikur achikt’asiriw sari, Siskux jach’a jichhu ut utachasiñ muni.
A ...Tata mayay achikt’asima
A Uta utachasiñ munta,
janit yanapt’itasma
A Qharuruw utachä jistxaya
B Kunacha
B Kunarsarak utachatasti
B Qharurux janiw kuns
lurkätti,yanapt’ask irismawa.
A Mira sum ampi, janikiy
ukhamamt quli tata.
B Iyaw tata, jan llakisimti,
jutäwa
A Jutakitapi... ukjamax sarawayä B Sarawayam tata.
ARUNAKA
Achikt’asiña
‘rogar o suplicar’
Yanapt’ana
‘ayudar’
Utachaña
‘construir la casa’
Yanapt’askirismawa
‘te puedo ayudar’
Curso de Idioma Aymara
69
ARUSKIPAWI: UTANA
Tata Rolandox tata Istikuruw thaqhaski, Ukat mama Teresax janiw akankit
sasaw tata Rolandor yatiyi.
A Aski urukipan mama Teresa
A Mama Teresa, tata Istikux
akankaskiti
A Jilïr yuqamasti
A Ukjamax achachilamp
jikist’awayä
B Aski urukipanay tata Rolando
B Janiw akankiti irnaqawiparuw
sarxi
B Jichhaw markat puniskani
B Achachilax janirakiw akankiti,
phuchhap tumpiriw sari
A ...chachamax kuna qatas
purinxani
A Ukhamax jayp’uruw kutt’anï
B Jayp’uruw purinxani, jayp’uruw
jutäta
B Iyaw tata...
ARUNAKA
Sarxiwa
Jikist’awayä
Akankaskiti
70
‘ya se fue’
‘me encontraré’
‘esta aquí’
Curso de Idioma Aymara
ARUSKIPAWI: QHATHUNA
Patak amay qhatun mama Siskax ch’uq aljaski, mama Rosax Siskatrak
ch’uq alasiski.
Apasimaya
Ch’uq aljita
Aljiri: Mama, alt’asitaya
Aljiri: Aruwax kimsa tunkawa
Aljiri: Ukhamapi, irxatxchixaya
Aljiri: Aruwax pä tunkawa
Aljiri: Akax mama
Alasiri: Qawqharak uka
ch’uqimasti
Alasiri: Ancha jilarakisä
Alasiri: Aka apillasti
Alasiri: Ukhamax aka apill
aljita...pist’arapitaya
Alasiri: Yuspajar mama...
ARUNAKA
Ancha/wali
‘demasiado’
Iraqt’itaya
‘rebajame pués de precio’
Aljita
‘vendeme’
Apasimaya
‘llevate pués’
Curso de Idioma Aymara
71
ARUSKIPAWI: QULLAÑ UTANA
Kunas kamachtama
Tata, janiw waliktti
A Aski urukipan mama Maria
A Mama Maria... ustamti
A Kunas kamachtama
A Kunata
A Kunampis ustama
A Ukhamax aksar mantasinkakima
B Aski urukipanay tata qulliri
B Jïsa... janiw waliktti
B P’iqikiw wal usutu
B Janiw yatktti
B Janiw kunampisa, p’iqikiwa
B Walikiw tata qulliri...
ARUNAKA
72
Janiw waliktti
‘no estoy bien’
Kunampis üstama
‘qué más te duele’
Janiw kunampisa
‘nada más’
Kunas kamachtama
‘qué te ha pasado’
Curso de Idioma Aymara
ARUSKIPAWI: THAKHINA
A ...Jilata, kawkirus wali laq saraskta
B Masijar tumpiriw saraskta...
jumasti
A Tantachawiw utjan siwa, ukaruw
saraskta:
B Kuna tantachawirak utjanisti
A Markat tata qulliriw purinin siwa
B Chiqapuni
A Jïsa...
B Janiw nayax yatktti, ukhamax
anchhitaw jutä
A Jutätapi jilata...
ARUNAKA
Tumpaña
‘visitar’
Tantachawi
‘reunión’
Chiqapuni
¿de verdad?
Jutäwa
‘voy a venir’
Curso de Idioma Aymara
73
ARUSKIPAWI: IRNAQAWINA
Jaqinakaw uraq
aparañ munapxitu
Kunans
yanapt’irisma
A Aski urukipan tata arxatiri
B Aski urukipanay mama... kawkits
Jutawayta...Ukhar qunt’asima
A Yuspajar tata...
B Jichhax Kunans yanapt’irisma
A Tata arxatiri, jaqinakaw uraq
aparañ munapxitu
B Kunata... kunch jan wal lurxta
A Janiw kunsa ...tantachawiruw
jan jutktat sapxakituwa...
B Ukax janiw walikiti...
ARUNAKA
74
Uraqi
‘territorio’
Tantachawi
‘reunión’
Aparaña
‘quitar’
Curso de Idioma Aymara
ARUSKIPAWI: MANQ’AWINA
A Mama Maria, kuna manq’as
utjtama
B Utjiw saxta, chayru, p’isqi,
sillp’anchu, ukhar qunt’asiskakima
A Wallaqix utjtamti
B Jisa, utjarakiwa, manq’asimaya.
A Ukhamax challwa wallaq aljita
B ... Akax tata, manq’asima
A Iyaw mama... sumarakisä
B Jïsa, ukhamak phayt’irita...
ARUNAKA
Curso de Idioma Aymara
Ch’aphaqa
‘insípido’
Jayuk’ara
‘salado’
K’allk’u
‘amargo’
Achhiju
‘caliente’
75
ARUSKIPAWI: AWTU MANQHAÑA
Tata Eulogiox janiw chukyaw mark uñjkiti, ukatwa wali llakit sarnaqi. Tata
Rolandox Eulogior llakit uñjasax makirakiw yanapt’i.
A...tata kawkhakamas saräta,
B Nayax Peres Velasckamaw sarä...
jumasti
A Nayax Pradkamaw sarä,
kunarus wali alwat sarnaqta.
A Jumataki
B Suti katuy papil apsuriw sarä
B Janiwa, jilïr yuqajatakiwa, jupaw
cuartelar mantañ muni
A Aaa... ukax janiw ch’amakiti,
jasakiwa.
B Janit yanapt’itasma, mira sum
ampi
A Kun janix yanapt’amawa,
jan llakisimti
B Ya, walikiw tata...
ARUNAKA
76
Kawkhakama
‘hasta donde’
Suti katuy papila
‘certificado de nacimiento’
Jasakiwa
‘es facil’
Curso de Idioma Aymara
PAYÏR JALJA
Curso de Idioma Aymara
77
78
Curso de Idioma Aymara
1
EJERCICIOS
Complete la oración con los verbos
que corresponden utilizando el
tiempo presente progresivo.
(1) Jupax yatiñ utaruw ............... (2) Jupax pank ....................................
(3) Jupax yatiñ utan .................... (4) Jupax yatiñ utan wayr. ....................
(5) Jupax pank ............................ (6) Jupax yatiñ utat...............................
Curso de Idioma Aymara
79
2
SALUDO Y DESPEDIDA
Complete en la siguiente conversación
con las palabras que faltan.
A Kamisak ___________________
B Walik ___________________
A Aski ________________
kullaka
B ______________________ jilata
A Aski arumakipan ____________
B Aski ____________________ jilata
A Kunjamasktasa
B ________________________ wa
A Jikisiñkam kullakanaka
B ______________________
A Qharurkama
B ______________________
A Arumanthkam jilata
B ______________________
A Luniskam tata
B ______________________
A Jutir phaxskam mama
B ______________________
80
Curso de Idioma Aymara
3
SUFIJO PLURALIZADOR
Escriba 5 ejemplos utilizando el
sufijo -naka pluralizador.
1.
Jaqi
+
naka
=
jaqinaka
2. ___________________________
3.____________________________
4.____________________________
5.____________________________
6.____________________________
4
PRONOMBRES PERSONALES
Traduzca los pronombres personales
del aymara al castellano.
Naya
R______________
Nänaka
R_______________
Juma
R______________
Jumanaka
R_______________
Jupa
R______________
Jupanaka
R_______________
Jiwasa
R______________
Jiwasanaka
R_______________
Curso de Idioma Aymara
81
5
SUFIJOS POSESIVOS
Complete en los puntos
con sufijos posesivos que
corresponden.
1. Jupax nayan tata......wa
5. Nayax jupan jila......twa
2. Eugeniax jupan ipala......wa
6. Jumax nayan yatichiri.....tawa
3. Akax juman p’anka......wa
7. Jupax wali munat masi....wa
4. Akax jiwasan marka......wa
8. Jupax jiwasan masi.....wa
6
LOS COLORES
Dibuje la wiphala andina y pinte
sus respectivos colores.
82
Curso de Idioma Aymara
7
CONVERSACIÓN
Responda a las siguientes
preguntas.
P. Kamisak jilat
P. Kunas jupan sutipaxa
R. Walik______________
R. Jupan Sutipax ________-wa
P. Kunas juman sutimaxa
P. Jupax qawqha maranisa
R.____________________
R.____________________
P. Jumax qawqha Maranitasa
P. Kawkins jupax qamasi
R.____________________
R. ___________________
P. umax kawkins qamasta
P. Jupax kuna luririsa
R. ___________________
R. ___________________
P. Jumax kuna luriritasa
P. Kuna sutinis jupan tatapaxa
R. ___________________
R. ___________________
P. Kuna sutinis juman tatamaxa
P. Mamapasti
R. ___________________
R.___________________
P. Mamamasti
P. Tatapasti
R.____________________
R. _____________________
P. Khitis jupaxa
R. ___________________
Curso de Idioma Aymara
83
8
PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS
Responda a las siguientes preguntas utilizando
los pronombres demostrativos
P. Kunas ukaxa
R.______________________
P. Kunas akaxa
R.______________________
P. Kunas khayaxa
R.______________________
9
LOS NÚMEROS
Traduzca los siguientes números al aymara y
al castellano.
45: __________________________ Pä tunka ____________________
15: __________________________ Kimsa tunk suxtani ____________
8: ___________________________ Llätunka ____________________
30: __________________________ Suxta tunka _________________
100: _________________________ Patak tunkani ________________
84
Curso de Idioma Aymara
10
SUFIJO GENETIVO -NKI
Para responder a las siguientes preguntas
utilice el sufijo -nki
P. Khitinkis aka q’ipiñaxa
R ______________________
P. Khitinkis uka q’ipixa
R ______________________
P. Khitinkis khä surtijaxa
R ______________________
11
VERBOS
Traduzca al aymara los siguientes verbos con
carácter infinitivo.
Querer _______________________ Jugar ______________________
Plantar _______________________ Saludar _____________________
Comprar______________________ Escuchar ___________________
Defender _____________________ Dormir______________________
Recordar _____________________ Preguntar ___________________
Curso de Idioma Aymara
85
12
VESTIMENTA ANDINA
Describa la vestimenta de estas personas
Jupax almillaniwa
............................................. ..niwa
............................................... niwa
.....................................niwa
.....................................niwa
.....................................niwa
13
SUMA, RESTA, MULTIPLICACIÓN y DIVISIÓN
Complete con los números que corresponden
Suma P. Tunkamp pä tunkampix qawqhasa
R. ______________
Resta P. _____________________________ R. Pä tunk payaniwa
Multi.
P. Pusi kut pay jakt’am qaqhasa
R. ______________
Div.
P. ___________________________
R. Suxtakamawa
86
Curso de Idioma Aymara
14
SUFIJO –TI INTERROGATIVO
Responda en forma afirmativa e interrogativa a las
siguientes preguntas.
P. Jupax juman jilamati
P. Akax jupan pankapati
R. Jisa, ______________
R. Janiw _________________
R. Janiw _____________
R. Akax __________________
15
ENFERMEDADES
Mencione 10 enfermedades que conoces
1. Purak usu ____________________ 6. _______________________
2. _____________________________ 7. _______________________
3. _____________________________ 8. _______________________
4. _____________________________ 9. _______________________
5. _____________________________ 10. ______________________
Curso de Idioma Aymara
87
16
CANCIÓN
Contando y cantando en aymara con los
awatiñas tunkata-pä tunkaru
Suma quli nayra suma mark aymara
Bonitos ojos, bonito pueblo aymara
Tunka mayani, tunka payani, tunka kimsani,
Once, doce, trece.
Tunka pusini, tunka phisqhani.
Catorce, quince.
Jan armasimti, jan p’inqasimti
No te olvides no tengas vergüenza
Tunka suxtani, tunka paqalquni, tunka
kimsaqalquni,
Dieciséis, diecisiete, dieciocho
Tunka llatunkani, pä tunka.
Diesinueve, veinte.
Jan armasimti suma quli nayra suma mark aymara
No tengas verguenza, no te olvides bonitos ojos,
bonito pueblo aymara
Autor: Los Awatiñas
88
Curso de Idioma Aymara
17
EL RELOJ
Escriba la hora que marca el relój
Chika urut ........................
..........................................
..........................................
............................. alwat
......................................
......................................
18
SI O NO
Marque con una cruz si la respuesta es sí o no
Jisa
1.
Jumax pank ullañ muntati
2.
Jupax aymar ar yatiqañ muniti
3.
Masimax pä tunk maraniti
4.
Jumax pilut anatañ yattati
5.
Jumax thuqhur sarätati
6.
Jupax yatichiriñt muni
7.
Jupax axsaririti
Curso de Idioma Aymara
Janiwa
x
89
19
PARTES INTERNAS DEL CUERPO HUMANO
Traduzca las partes internas del cuerpo humano
al idioma castellano.
Jiphilla.......................
Tapa chuyma.................... Lluqu.............................
K’iwcha..........................
Maymuru.......................
Wila...............................
20
PARTES DEL CUERPO HUMANO
Traduzca al aymara las siguientes partes del cuerpo
Cabeza ______________________ Estómago ___________________
Boca ________________________ Mano ______________________
Naríz ________________________ Pie ________________________
90
Curso de Idioma Aymara
21
ANIMALES
Complete a los puntos con las vocales o consonantes que faltan.
qaqi...
....chhillankha
a....ku
phi...
chhi...chhi
....pachu
jamp’a...
k’i...mira
...li
qa..wa
....nk’u
iwi...
Curso de Idioma Aymara
91
92
pilpin....
urqu .....pa
qala ........
.......mari
uthurun....
......phila
la.......
qa......qi
khu ........
....nu
k’u.....
...... ka
Curso de Idioma Aymara
22
ACTIVIDADES DE PERSONAS
Describa las características y la actividad de estas personas.
Jupax kuns luraski
Jupax kuns luraski
Jupax kuns luraski
R........................
R........................
R...........................
Jupax kuna luririsa
R........................
Curso de Idioma Aymara
Jupax kuna luririsa
R.........................
93
23
TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO-PRESENTE PROGRESIVO
Responda a las siguientes preguntas.
P. Jumax markar thuqhur sarätati.
P. Utan jupax pank ulliti.
(+) Jïsa.................................
(+) Jïsa,.................................
(-) Janiw.................................
(-) Janiw................................
P. Jusikux aymar yatiqaskiti.
P. Jiwasax ch’uq yapuchañaniti.
(+) Jïsa..................................
(+) Jïsa,.................................
(-) Janiw.................................
(-) Janiw................................
P. Jumax Tarij mark uñjtati.
P. Jupan tatapax qulliriti.
(+) Jïsa,.................................
(+) Jïsa,.................................
(-) Janiw.................................
(-) Janiw................................
P. Jupan awichapax qhuruti
P. Machaq awt kullakamax alaniti.
(+) Jïsa,.................................
(+) Jïsa,.................................
(-) Janiw.................................
(-) Janiw................................
P. Jumax aymar yatiqir sarätati.
P. Jiwasax jupar yanapir sarañaniti
(+) Jïsa,.................................
(+) Jïsa,.................................
(-) Janiw.................................
(-) Janiw.................................
94
Curso de Idioma Aymara
24
TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO
Complete en los puntos con las palabras que faltan.
P. Jupan tatapax Qulliriti.
Janiw............................
Jupan tatapax yatichiriwa.
P. Jumax walja uywanitati
P. Jumax walja awtunitati.
Janiw nayax..................
Nayax mä......................
P. Jiwasax Tiwanak sarañaniti
Janiw ...........................
Janiw..............................
Nayax...........................
Jiwasax...........................
P. Jupax Orur saraniti
P. Jupanakax isi alakipäpxiti
Janiw ...........................
Janiw..............................
Jupax ...........................
Jupanakax......................
P. Jumanakax qamiripxtati
P. Jupanakax awkin taykanispkiti
Janiw.............................
Janiw...............................
Nanakax .......................
Jupanakax.......................
P. Jiwasanakax tantachawir sarapxañaniti
Janiw .........................................
Jiwasanakax ..............................
Curso de Idioma Aymara
95
25
TIEMPO FUTURO
Construya 6 oraciones en forma afirmativa
1._______________________________________
2._______________________________________
3._______________________________________
4._______________________________________
5._______________________________________
6._______________________________________
26
TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO
Construya 6 oraciones en forma afirmativa
1._______________________________________
2._______________________________________
3._______________________________________
4._______________________________________
5._______________________________________
6._______________________________________
96
Curso de Idioma Aymara
27
LA FAMILIA
Interprete el siguiente esquema
Mama
Puya
Tata
Luli
Jilïr
Yuqa
Willka
Jilïr
yuxch’a
Phaxsi
Allchhi
Sisku
Allchhi
Qhuya
Taypïr
Juqa
Qulqi
Sullkïr
Yuqa
Katari
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
Curso de Idioma Aymara
97
28
CONVERSACIÓN
Complete el díalogo aymara
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
B
A
Kamisak _________________________
Walik ___________________________
Jumax kawkits jutaskta
_________________ jutaskta...jumasti
Nayax _________________ jutaskta
Jichhax ____________________ saraskta
__________________________ ruw saraskta...jumasti
Obrajesaruw ________________ skta
Obrajesant qamasta
Jïsa Obrajesan ______________ , jumasti
Nayax munaypatan __________________
Jikisiñkam
_________________________
A
B
A
B
A
B
A
B
A
Kunas _____________________ sutimaxa
Nayan sutijax _______________ wa, jumansti
Nayan sutijax _______________
__________________________ nsti
Tatajan ____________________ wa
Mamamansti
__________________________ jan sutipax _______________
Janit sutipax Manuelaki
Janiwa, ____________________ wa
98
Curso de Idioma Aymara
29
MARQUE LA RELACIÓN CORRECTA
PROCEDENCIA
a). Jupanakax kawkitäpxisa
a). Nänakax Cubatapxtwa.
b). Aka isix kawkitasa
b). Jupanakax Indiatapxiwa
c). Jumanakax kawkitäpxtasa
c). Khä awtux Chilitawa
d). Khä awtux kawkitasa
d). Uka isix Chinatawa
PROFESIÓN
a). Jumax arxatiritati
a). Janiwa, tatapax arkitiktuwa
b). Jupax iñjiñiruti
b). Jísa, nayax arxatiritwa
c). Tatapax ch’ukuriti
c). Jïsa, jupax iñjiñiruwa
d). Masimax k’añask askichiriti
d). Janiwa, masijax isi ch’ukuriwa
PERSONAS O COSAS
a). Mariax kunjamasa
a). Jupax injiñiruwa
b). Utapax kuna saminisa
b). Mariax wali jiwakiwa
c). Jupax kunasa
c). Utapax ch’uxña saminiwa
d). Phaluchapax kunatasa
d). Phaluchapax quritawa
Curso de Idioma Aymara
99
EXPRESIONES EN DIFERENTES SITUACIONES
UYWANAKXATA SOBRE LOS ANIMALES
Aymara
Castellano
Tatamax qhuruti
¿ tú papá es malo?
Kuna kast uywanaks uywasta
¿ qué clase de animales crías?
Qawqha phisinitasa
¿ cuantos gatos tienes?
Kuna uyws munasma
¿ qué animal quisieras?
Qawqhampis qarw alañ munta
¿ con cuanto quieres comprar
la llama?
Qawqhampis alanta
¿ con cuanto compraste?
Anumax kawkch’asa
¿ que tamaño es tú perro?
Anump phisimpix janit nuwasipki ¿ no pelean perro y gato?
Wank’ muntati
¿ te gusta el conejo?
Khititakis uka wallp alta
¿ para quién compras esa
gallina?
IRNAQAWXATA SOBRE EL TRABAJO
Aymara
100
Castellano
Khitimpis irnaqta
¿ con quién trabajas?
Qawqha pachas irnaqxta
¿ hace qué tiempo trabajas?
Irnaqañ muntati
¿ te gusta trabajar?
Kunärskamas irnaqäta
¿ hasta cuando vas a trabajar?
Kunampis irnaqta
¿ con qué trabajas?
Kuna pachats irnaqañ qallta
¿ de qué hora empiezas a trabajar?
Irnaqañ munaskaktati
¿ quieres continuar trabajando?
Khititakis irnaqta
¿ para quién trabajas?
Kawkhans irnaqta
¿ donde trabajas?
Qawqhats irnaqta
¿ por cuanto trabajas?
Curso de Idioma Aymara
USXATA SOBRE LA ENFERMEDAD
Aymara
Castellano
Kunat usutasa
¿ de que está enfermo?
Kawkhas usu
¿ donde le duele?
Kunarsat usutasa
¿ desde cuando esta enfermo?
Qullapxtamti
¿ te curaron?
Khitis qullaytama
¿ quién te hizo curar?
Jupax usutarakiti
¿ el también esta enfermo?
Janit usutaxta
¿ ya no estas enfermo?
Khitis qulltama
¿ quién te curó?
Kawkharus qullayasta
¿ donde te hiciste curar?
Usuti
¿ Duele?
JAQXATA SOBRE LA ACTITUD DE LA PERSONA
Aymara
Castellano
Tatamax qhuruti
¿ tú papá es malo?
Sullka jilamax wali t’ukhati
¿ tú hermano menor es muy flaco?
Utaman khitis wali qhuru
¿ quién es el más malo en tu casa?
Jilamasti
¿ y tú hermano?
Kunats thithi
¿ por qué blasfema?
Khitimpis tuqisi
¿ con quién se riñe?
Khitirus tuqxi
¿ a quién le riñe?
Kunats tuqisipxi
¿ por qué se riñen?
Thithitäskakiti
¿ sigue renegado?
Sapa kutit thithita
¿ cada ves está renegado?
Curso de Idioma Aymara
101
ALJAÑXATA SOBRE LA VENTA
102
Aymara
Castellano
Kuns aljañ munta
¿ qué quieres vender?
Kunats aljañ munta
¿ por qué quieres vender?
Kunamps aljañ munta
¿ qué más quieres vender?
Khitis aljam jistama
¿ quién te dijo que vendas?
Kunärsas aljäta
¿ cuando vas a vender?
Khitirus aljata
¿ a quién vas a vender?
Qawqharus aljäta
¿ a cuanto vas a vender?
Ak aljarakitati
¿ también vas a vender este?
Aljapunitati
¿ vas a vender siempre?
Janit aljañ munxta
¿ ya no quieres vender?
Curso de Idioma Aymara
BIBLIOGRAFÍA
1.- Bertonio, Ludovico. Trascripción del vocabulario de la lengua aymara: versión
corregida de radio San Gabriel. - - La Paz: s.e.
2.- Briggs, Lucy Therina. Variantes regionales y sociales. - - La Paz: ILCA, 1993.
3.- Cerrón, Palomino Rodolfo. Lingüística aymara: centro de idioma aymara.Cuzco: ERA, 2000.
4.- Duboes, Jeans. Diccionario de lingüística: alianza. - - s.l.: s.e., 2002.
5.- Chavez, Eulogio. Método del aprendizaje del idioma aymara. - La Paz: s.e., 2001.
6.- De Lucca, Manuel. Diccionario aymara - castellano, castellano - aymara. La Paz: s.e., 1983.
7.- Gallego, Saturnino. Gramática viva de la lengua aymara. - - La Paz: ISBOL, 1996.
8.- Gómez, Donato. Morfología y gramática aymara. - - La Paz: s.e., 1992
9.- Gutierrez, Pascual. Aprendizaje del aymara como segunda lengua. - La Paz: s.e., 2006.
10.- Grondin, Marcelo. Método de aymara. - - Oruro: INDICEP, 1978.
11.- Gutierrez, Loza Feliciano. Glosario pedagógico. - - La Paz: s.e., 2000.
12.- Hardman, M.; Vasquez, J.; Yapita, J.D. Compendio de estructura fonológica y
gramatical. - - La Paz: Gramma, 1998.
13.- Jach’ra Sarta. Diccionario especializado áreas lenguaje, Bolivia:
matemáticas, ciencias naturales y ciencias sociales. - - La Paz: s.e., 1991.
14.- Yapita, Juan de Dios. Enseñanza del idioma aymara como segundo idioma. - La Paz: ILCA, 1981.
15.- Lewandowski, Theodor. Diccionario de Iingüística. - - Madrid: Lavel, 1986.
16.- Laime, Ajacopa Teofilo. Como escribir en aymara El Alto. - - La Paz: s.e., 2005.
17.- Siñani A., José R.; Viste, Ana Maria. Aprendizaje bilingüe por vocablos. - La Paz: s.e., 2006.
18.- Voz y pensamiento del pueblo aymara. La Paz: VC, 2001.
19.- Proyecto de educación bilingüe.- - s.l.: wara, 1995.
20.- Ministerio de Educación y Cultura. - - s.l.: wara, 1992.
Curso de Idioma Aymara
103
104
Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara
105
106
Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara
107
108
Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara
109
110
Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara
111
112
Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara
113
114
Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara
115
116
Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara
117
118
Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara
119

Benzer belgeler

Jehov ´ a Diosan arunakapajj askiwa Jehov ´ a Diosan arunakapajj

Jehov ´ a Diosan arunakapajj askiwa Jehov ´ a Diosan arunakapajj parltasinatakiw yanaptani. Ukhamatwa sapa maynejj kunjamsa familiapansa jan ukajj yaqha cheqan˜ sa cristianjamajj sarnaqapjjanapa uk amuytasipjjani. Kunjamsa amuytayir arunakamp parlsna uk amu¨...

Detaylı