ne mutluyum, ani gagauzum!

NE MUTLUYUM, AN GAGAUZUM!
En
önemli
haberlär
Komrat
Çad r
Karboliya
pçak
Valkane
Kazahstan n Prezidentinä anmak ta
Gagauz Erindä Nursultan Nazarbaeva bir an t kurulacek.
Bu karar Gagauziyan n Bakann k Komitetinin noyabrinin
7-sindä geçän oturu unda al nd . Bu anmak ta Kazahstan n
Prezidentinä çoyun birisi, ang lar Türk dünnesinin an lm
politikac lar na Komratta ann Aleyas nda bulunêrlar.
Ba kan söledi, ki tezdä bu Aleyada an lm gagauzlara da
an tlar koyulaceklar: Dionis Tanasogluya hem Gavriil
Gaydarc ya.
Türkiyan n duuma günü
Gagauziyan n Halk Toplu u kutlad sayg Abdullah
Gülü, Türkiya Respublikas n Prezidentini; sayg
Cemilä Çiçää, Türkiya Respublikas Parlamentinin Ba ,
sayg Taip Erdoan , Türkiya Respublikas n PremyerMinistras
hem sayg
Ahmet Ülkeri, Moldova
Respublikas nda Türkiyan n Büükelçisini Türkiyan n
milli yortusunnan – Respublikan n Gününnän.
Yol, ang
geçti Türkiya onun kurulmas ndan,
may llatt bizi. Türkiyan n ba ar lar biz sayêr z bizim
ba ar lar z gibi.
Bizim evelki köklerimiz temellenerlär dilimizin,
istoriyam n, kulturam n hem demokratiya zenginniklerin
benze mesindä. kitarafl baalant lar z ilerleyeceklär ileri
dooru da. Onnar yard m ederlär bizim devletimizdä Moldova
Respublikas nda hem Avtonomiyam zda dirlik hem usluluk
olsun.
Bütün ürektän dileeriz Sizlerä saal k, k smet, türk halk na
da dünnenin hepsini gözelliklerini baa lêêr z.
Süleyman Demirel, gagauzlar n büük dostu
Gagauziyan n Halk Toplu u kutlad saygili Süleyman
Demireli, Türkiya Respublikas n dokuzuncu
Prezidentini, onun duuma gününnän.
Çok sayg Prezident!
Gagauziyan n Halk Toplu u bütün ürektän Canabini
Duuma gününüzlän kutlêêr!
Büünkü Türkiyan n istoriyas yok nicä görmää Sizin
ad zs z. Yak n 40 y l kuvettä bulunduunuz zaman üüsek
ba ar lar z vard . Bu üzerä bütün dünnä Canabinä büük
hat r güder, gagauz halk sa boba erinä sayêr.
Büünkü gündä dä dinmäz i leersiniz, türlü
kar gelmeklerä hem konferenciyalara kat lêrs z, kiyat
yazêêrs z, radioda hem televizionda yapan kolverimnerdä
pay alêrs z, statya yazêêrs z, lekiya okuyêrs z, büünkü
politiklerä konsulta iya verersiniz. Canabinizin ad
sokaklara, aeroportlara, universitetlerä, kultura merkezlerinä
koyuldu.
Gagauz Erindä Kongaz küüyündä Süleyman Demirelin
ad na moldo-türk liceyi çal êr. Komratta ann Aleyas nda
Canabinä büst koyulu. Bunnar göstererlär, ani gagauz halk
ükür eder Sizin yapt klar z için, yard
z için.
Kabledin bizim kutlamam , uzun ömür, saal k, k smet,
yarat yolunuzda büük bereketli ba ar lar dileeriz.
Anna HARLAMENKO,
Gagauz Eri Halk Toplu unun Ba
“Bucak Gözeli – 2011” konkursu
Noyabrinin 7-sindä Çad rda “Bucak Gözeli – 2011”
regional konkursu geçti. Burada Çad rda ya ayan Natali
Popaz kazand . Vi e-miss ç kt lar Lüdmila Dudoglo
Komrattan hem Anastasiya Kurilova Kahuldan.
rina Vlah, ödülleri verärkän, dedi: “Konkursa hepsi pek
islää haz rlanm lar, ama hep tä herbir yar makta enseyici
olêr.
Bu konkursun üüsek uurda organiza iyas hem geçirilmesi
annand .
1/ 2.12.2011
Redaktordan: lin yol sana,
halk gazetas !”
Sayg okuyucular!
Canabinizlerin ellerinizdä “Gagauzlar”
gazetas n ilk nomeri. Bu bir istoriya
olay , neçinki o gagauz halk n
istoriyas na baal . Bu gazeta taa bir ayd nn
sayfay gagauzlar n ya amak kiyad nda
açêr. Umut ederim, ki bu masa informa iya
kolayl regularca tiparlanacek hem onun
jurnalist uuru üüsek olacek.
Çok erlerdä gezildi, çok kapu aç ld , bu gazetan n
Moldova Respublikas n Justi iya Bakann nda
registra iyas gerçää ç karmaa deyni.
Ne istenildi? Bizim davam z nedir? Ki “Gagauzlar”
gazetas ana dilindä latin grafikas nda dünneyi görsün.
O aç klayacek Gagauz Erindä geçän olaylar , ang lar
gagauz halk na, onun istoriyas na, kulturas na,
incäzanaat na baal ; gazetam z halk n kultura hem ruh
zenginniklerinä propaganda yapacek; ana dilimizi,
milli kulturam , adetlerimizi, tradi iyalar
korumaa hem ilerletmää çal acek. Bundan kaarä,
onun sayfalar nda bölä problemalar aç klanacek:
gagauzlar n istoriyas yazd rmak, aç k demokratiya
devletinin ilerlemesi. “Gagauzlar” gazetas
tan racek okuyucular an lm insannarlan,
onnar n faydal yapt klar nnan, yarat
gagauzlar n yaratmalar nnan, gagauz halk n
talantlar nnan, Gagauz Erinin küülerinnän
hem kasabalar nnan. Gazetam z yard mc
olacek türk halklar nnan, dünnenin türlü
regionnar nda ya ayan gagauzlarlan dostluk
hem karda k baalant lar kurmaa, onnar
ilerletmää.
Gazetam z okuyucula ra çok material hem
informa iya bilim-metodika alaylar nda verecek; büük
yard m üürenän gençlerä olacek. Üüredicilerä dä büük
fayda literatura uurunda gagauz dilinin ilerlemesindä
getirecek.
Pek umutlanêr m, ani “Gagauzlar”, halk gazetas
olarak, aktual olacek da herbir gagauzun, bizim
dostlar
n haliz masa kiyad gibi kullan lacek.
Teklif ederiz Canabinizleri i birliktä çal al m.
Büük havezlän hem ükürlüklän istediklerinizi hem
statyalar
kabul edecez.
Nikolay TELP Z.
Gagauziya Halk Toplu unun statusu
Gagauziyan n Ulojeniyas na görä (43-üncü
statyas ) Avtonomiyan n Halk Toplu unda 35 deputat
var. Onnar da 4 y la seçilerlär.
Halk Toplu unun davalar :
1) Gagauziya Ulojeniyas kabul etmää hem onda
dii ilmeklär yapmaa;
2) Erdeki kanunnar a aadak alaylarda kabul eder;
a) bilimdä, kulturada hem üüretmektä;
b) ya amak-komunal çorbac kta;
c) saal k korumas nda, fizika kulturas nda hem
sportta;
ç) erdeki bücet-finans hem vergi sferalar nda;
d) ekonomikada hem ekologiyada;
3) Gagauziyan n intereslerini esaba alarak,
Moldova Respublikas n içyank hem d politikas na
kat lmaa;
4) Gagauziya Ba kan n teklifinä görä
kaaviletmää Gagauziya Bakann k Komitetinin
strukturas , kay l olmaa Gagauziyan n dolay
administra iyalar n ba lar i ä koymaa yada onnar
tän ç karmaa;
5) Erdeki önetmäk publika organnar n
organiza iyas hem i ini bellieder;
6) Gagauziyan n önetmäk publika organnar n
görevli ki ilerini i tän ç karêr;
7) Gagauziya Bakann k Komitetinin hem ba ka da
publika organnar n izinnerini geeri alêr (
),
eer onnar Gagauziyan n Ulojeniyas na uymarsayd lar;
8) Ekonomika, so ial, milli-kultura ilerletmesinin
hem dolay dünnenin korumas pr ogramala r
kaavileder;
9) Gagauziya Halk Toplu unun, Ba kan n, erdeki
publika organnar n seçimnerin datalar bellieder hem
geçirer; bu seçimnerin Merkez seçim komisiyas
kaavileder;
10) Gagauziyan n kompeten iyas na baal soru lara
görä erdeki referendumun datas
bellieder hem
geçirer;
11) Gagauziyan n simvolikas için kanunnar kabul
eder;
12) Gagauziyada ödülleri hem ann adlar bellieder;
13) Gagauziyan n bücetini kaavileder hem onun
ini kontrol eder;
14) Gagauziyada topraklar n kanunnara görä dooru
kullan lmas düzenneer (
).
Gagauziyan n Halk Toplu u plenar hem aral ks z
) oturu lar n esab nda kendi i ini götürer.
Gagauz Avtonomiyas için k sa haberlär
“Gagauz” ad geler, nicä bildirerlär bilim
dokumentleri, orta asirlerdä ya ayan türk-oguz bir
senselesinin ad ndan, ang IX-X üzy ll klarda Orta
Aziyan n Kangaket devletindä, Gorguz gölünün
(büünkü gündä günduusu Kazahstan n Balha gölü)
kenarlar nda erle mi ti.
Oradan X-uncu asirdä kanga guzlar bat ya
peçneklerin (kangarlar n) ard na yollanm lar. 1064düncü y lda onnar Tuna deresini geçmi lär da yava yava büünkü Bulgariyan n poyraz-bat topraklar nda
durgunmu lar.
1819-uncu y lda rus pravitelstvosu bu
göçücülerä kolonist statusunu hem herbir ayleyä büük
topraklar vermi da vergilerdän on y l uzunnuuna
serbestlemi . Gagauzlar buralarda küülerini
kurmu lar. Sözgeli i, Gagauziyan n büünkü ba
kasabas bu erlerdä kurulmu tu, taman orada, neredä
“kungrat” senselesi erle mi ti. Gipotezalar n birisinä
görä bu laftan kasaban n ad koyulmu ,
Gagauz dili azerbaycan, türk, tür kmen
dillerinnän barabar türk aylesi dillerin birisiydir.
1957-nci y la kadar gagauz dilindä sade
lafedärdilär. Ama bu y lda Moldova Respublikas n
Üüsek Sovetinin Prezidiumu karar ald kirilik
grafikas n temelindä gagauz dilinin yaz
kurmaa.
996-nc y lda onu latin grafikas na geçirdilär. Gagauz
dili predmet gibi okullarda, gimnaziyalarda, li eylerdä,
pedagogika colecindä hem Komrat Devlet
Universitetindä üüreniler. Gagauzlarda bir zebillik
peetçi hem yaz var. Onnar n yaratmalar Ki inövda
hem Komratta gagauz dilindä tiparlanêrlar.
Gagauz halk n istoriyas , kulturas hem
incäzanaat ilerletmää deyni Mihail Çakir, Dionis
Tanasoglu, Dimitri Kara Çoban, Gavriil Gaydarc ,
Mihail Guboglu hem taa çok ba kalar da zaamet
döktülär.
1994-düncü y lda dekabrinin 23-ündä Moldova
Respublikas n Parlamenti kabul etti “Gagauziyan n
(Gagauz Erinin) maasuz hak statusu için” kanununu.
Bu gün Gagauziyan n kurulmak günü gibi n annanêr.
1995-inci y
n ba lant nda referenduma görä
Gagauziyaya 32 kasaba hem küü girdi. Buralarda 50dän zeedä pro ent gagauz ya êêr.
Seçimnerdä Gagauz Erinin Bakan hem Halk
Toplu u seçildi.
GAGAUZLAR
2
2011
l, dekabri ay
N1
n 2-si
nsannar, ang lar gagauzlara ann k getirdilär
Bu dünnäda ya ard bir insan...
Gagauziya M. V. Marunevici
bilmeyän insan zoor olacek bulmaa.
Açan gagauz halk 1980-ci y llarda
kalk nd yd kendi milli dooruluklar
için, o tan tt gagauzlar bütün
dünnäya.
M. Maruneviç duudu ceviz ay n
(oktäbri) 25-dä 1937-ci y lda Komrat
kasabas nda, çiftçi aylesindä. Ayledä
o dokuzuncu u akt .
1952-ci y lda Komrat orta
kolas (7 klas) bitirdiktän sora,
girer üürenmää üüredici Makarenko
ad na Tiraspol pedagogika kolas na.
Üüredici zanaat kablettiynän onu
yollêêrlar i lemää Komrat internat
kolas na. Ama M. Marunevici hep
çekärdi ileri doru üürenmää.
1952-ci y lda o girer üürenmää
Ki inöv Devlet universitetinä
istoriya-filologiya fakult etinin
istoriya bölümünä. Universitettä o
merakland
gagauzlar n
etnografiyas nnan.
Burada
üürenmeyi ba ard ktan sora onu
alêrlar i lemää MSSR- n Bilimnär
Akademiyas na etnografiya hem
incäzanaat Bölümünä laborant gibi.
1969-cu y lda girer Moldova
Bilimnär
Akademiyas n
etnografiya, incäzanaat hem folklor
Bölümünün
aspiranturas na.
Ba arêr onu 1972-ci y lda.
1977-ci y lda korudu kendi
disertaciyas
da oldu istoriya
bilgileri doktoru.
1986-ci y lda Moldova Bilimnär
Akademiyas nda gagauzologiya
Bölümünü kurmaa deyni yap lêr i
grupas ,
müdür
seçiler
M.V.Maruneviç.
1982-ci y lda bilim uurunda çok
faydal ba ar lar için büük bilim
çisi uurunu kazanêr. Bu bölümdä
çal êr 1991-ci y ladan.
1980-ci y llar n ikinci pay nda
olêr “Gagauz halk ” ak nt
n
öndercilerdän biri.
1991-ci y lda M. Maruneviç
brakêr
Moldova
Bilim
Akademiyas nda i ini da geçer
çal maa Gagauz Respublikas n
Üüsek Sovetinä, seçiler deputat.
Hep burada incäzanaat, üürenmäk
hem kult i leri Komisiyas n ba
olêr.
“Gagauziya kar lar ” ak nt na
öndercilik eder.
M. Maruneviç - Gagauziya
Bilim-metodika Merkezin kurucusu
hem ilk müdürü oldu.
1994-cü y lda Jenevada geçirilän
Halklararas OON forumunda pay
ald . 1992-ci y ldan beeri ya amas
Komrat Devlet Universitetinnän
ilgili. Docent, storiya bilimneri
doktoru,
Komrat
Devlet
Universitedin Cümnä bilimneri
kafedras müdürü, istoriya hem
etnografiya derslerini verdi.
M.Maruneviç her zaman kat ld
türlü halklararas seminarlara,
simpoziumnara, forumnara hem
M
JANA
DARK
bilim konferen iyalar na. Onun var
37 bilim yaz , bu s rada 3
monografiyas : «
XIX XX
.», Ki inev, 1988;
,
XX
XIX .» Ki inev, 1980;
».
M. Maruneviç hertaraft an
tan nm bir insan. Büünkü gündä
Gagauziyada i leyän Bilim
merkezinin kurucusu hem ilk
müdürü (2001-ci y.) oldu.
2010-cu y n oktäbrinin 25-dä
Bakann k Komitetinin Karar na
gö rä Bilim merkezinä Mariya
Maruneviçin ad verildi.
nanêr z, ani Bilim merkezi
Mariya Maruneviçin çekettirdii
büük ayd nn k i ini ilerledecek ötää
dooru da.
2004 cü y lda, gücük ay n 15dä gagauz halk kaybetti M.V.
Marunevici, ama onun ad hem
yapt klar
hiç bir zaman
unudulmayacek. Toprac ilin olsun!
Büünkü gündä Gagauz Yeri
Genel Üüretmäk müdürlüün
yan nda bulunan Bilim Metodika
Merkezi geçirer dil, literatura,
met odika
hem
istoriya
aar rmalar , haz rlêêr, sözlük,
istoriya kiyatlar , kendi sayt ,
jurnal h. b.
Mariya Maruneviçin vatana
sevgisi pek büüktü! Bu vat an
sevgisi yard m etti ona olmaa ölä
insan, ang
biz tan k, sevdik
hem hep akl zda t utacez
herzaman.
Sabaa, oktäbrinin irmi be i,
Göktä bulut kapamêêr güne i.
Aç k renkli güllär ba çalarda,
Ho lu yortu gezer can zda.
Bu gün duudu bir k z oguzlara
Ana gibi oldu, dedi halka:
-Uyan oguz, zaman geli kalkmaa,
Kon bayrak alt na devlet kurmaa!
Gecä-gündüz çaard o b lmaz:
-Etär, yok, dizçä dä durmaa olmaz!
Ta aard doorulaa onda sevda,
Nedän ate parlard ruhunda.
Küüdän-küüyä, candan-cana gezip,
Açt kaliplerdä kilitleri
Da tä halk m eni bir yol seçti,
Çalêr o gimn, serbest bülbül gibi.
Çok inancakt , dü lerindän ayd n
lard , raat brakmard bir dä gün.
Kurban olup, koor-kül kal p yand ,
Bizä bir Ayoz, Jana Dark oldu.
Ku lar uçêr s cak taraflara
Taa bir seläm yollêêrlar k rlara.
Bizi sä güz toplêêr bu büük cana,
Kimnär emin tutêr oguzluuna.
Güllü KARANFIL,
bilim merkezinin müdürü.
T. MARINOGLU.
Tan nm gagauz bilgici M. Guboglunun 100 ya taman oldu
Bakmayarak zor politika hem ekonomika durumnar na, o
llara, açan Besarabiya “eldän elä” geçärdi (XX asirin ilk yar ),
üüretim alan yufkayd da gagauzlar n içindä siirek insan
üürenmäk yolunu seçärdi. Hep o y llarda Gagauzlar n büük bir
pay “daad ld ” hem daald dünnän n 4 taraf na.
Ama buna bakmayarak, kasabas nda orta durumnu bir
ayledä. lk üüretimini Çad rda,
herzaman herbir milletin vard
hem olacak ta kendi ak ll , aarif taa sora Benderdä yapt .
Universitetinin
insannar . Onnara devlet Çernovc
sadece biraz dayak oldu mu…, Filologiya hem Filosofiya
o insannar kendini ilerleder, da fakultetinin Dil hem istoriya
çoyu yeti er en üüsek uurlara. bölümünü bitirdi. Ondan sora
Getirelim akl za 1935-ci Ki növda askerlik edärkän o
llarda, Atatürkün teklifinnän vak tlarda art k tan nm popaz,
hem Rom niyadak Türkiyenin bilim adam hem patriot M.
Büükelçisi Hamdullah Suphi Çak rlan tan oldu.
Elbetki, M. Çak n çok
Tanr överin izmetinnän 1930 –
cu
y llardan
sora bilgili, çok okumu olmas çekti
Besarabiyadan 100 ki idän kendinä bilimnän meraklanan
zeedä giderlär üürenmää genç M. Gubogluyu. Olmal bu
Türkiyeyä. Onnar n içindän bulu malarda M. Guboglunun
geeri dönän dä oldu, orada peydaland fikiri aara rmaa
kalan da. Türkiyedä kalannar n gagauzlar n istoriyas . Bu
çoyu universitet bitirip bilim fikirlerin sonucu “Gagauzii din
uurunda yeti tilär üüsek lumina istoriei” adl doktorluk
i oldu, ang
o korudu
uurlara*. Vatanlar ndan uzakta
ya ad lar, ama hiç bir zaman 1938-ci y lda. 1940-c y llarda
unutmad lar
kendi o art k haz rlêêr habilitatl k
disertaciyas , ama cenk
gagauzluunu.
Yabanc kta ya ayannardan vak engel eder korumaa bu
biri dä büün büük sayg ylan bilim i ini.
1940-c y lda Rum niyan n Ya
and
z Evropada hem Türk
Universitetindä Türkologiya
dünnäs nda
tan nm
nstitutunda çal maa ba lad .
vatanda
z M. Gubogluydu.
Duudu
1911-ci
y lda, 1948 -1963 y llarda Rom n
noyabrinin 4-dä Çad r Akademiyas nda Osmann dili
dersini verdi; 1968 - 1977 y llarda
Bukure Univrsitetinin istoriya
fakultetindä Osmann istoriyas
dersini verdi.
50-ci y llarda Rum niyadak
Türkiyenin Büükelçisi görüp
M. Guboglunun çok bilgili
olmas
teklif eder onu
Türkiyeyä
aara rmaa
Osmann Arhivlerini. 1958-ci
lda Türk dokumentlerini
aara rarak M. Gubolunun
“Osmanl
Türkleri’nin
paleografiyas hem diplomatik
yaz malar” adl kiyad ç kard .
1965-ci
y lda
Türkçä
dokumentär
katalogunu
tiparlad . Onun bilim i lerinin
büük bir pay rom n dilindä
tiparlanm , bunnar n s ras nda
“Dimitri Kantemir hem Osman
mperiyas ” (1957).
Sovet vak nda bizi
üüredärdilär ani “osmanskoye
igo” pek çirkin hem korkunç bir
mi . Mihail Guboglunun
aara rmalar gösterer, ani o
“igo” yokmu , varm ak ll
önedilän bir devlet, neredä
sayg duyularm her bir dinä
hem halka. Böleliklän, bizim
gagauzumuz açêr Osmann
devletinin
bilinmeyän
sayfalar .
M. Guboglu Türk Tarih
Kurumu’nun (TTK) ann
azas yd . Türkiyä devletinin
hem Rum niyan n türlü diplom
hem
medalyalar nnan
ödüllendirildi.
Dayma M. Guboglu
Türkiyedä, Bulgariyada,
Rum niyada hem taa ba ka
devletlerdä simpoziumnara,
kongreslerä, konferenciyalara
kat ld .
Ölümündän sora büük iz
brakan M. Guboglunun kendi
dilindän kaarä rom n, bulgar,
rus, alman, arap, francuz
dillerini bilärdi. Onun yabanc
dildä var pek çok bilim
statyalar , kiyatlar hem ba ka
aara rmalar . Gagauziya
öndercileri lääz m sava n
edenmää bizim vatanda
z
M.Guboglunun kiyatlar ,
kimi statyalar da çevirttirsin
gagauz hem rus dillerinä. Pek
islää olaceyd istoriyac
n
zengin
bibliotekas
da
Gagauziyaya getirilsin.
Bu y l, 2011-ci y lda, iki
büük çad rl bilgicin yubileyi
geçiriler: M. Çak
n 150
ldönümü, M. Guboglunun sa
100 y ldönümü. kisi dä
GAGAUZ
HALK
N
PATR OTU, hem Türkiyenin
büük dostuydu. Büün, biz
gagauzlar, onnar n ad nnan
hoduluk duyer z! Onnar bizä
brakt kendi yaratmalar bir
büük miras gibi, ang na biz
lääz m saab ç kal m.
kisinin dä toprac ilin
olsun.
* Türkiyedä üürenän
gagauzar buldu hem bu temay
aara rd gagauz istoriyac
S.Bulgar.
Dr. Güllü KARANF L,
M. Maruneviçin ad na
Bilim aara rmalar hem
metodika i leri merkezinin
müdürü.
N1
2011 y l, dekabri ay
n 2-si
GAGAUZLAR
3
Gagauziyaya ho geldiniz!
1. Moldova
Respublikas n
rlar nda
Gagauziyan n hak
statusu
Nicä taa yukarda sölendi,
1994-düncü y lda dekabrinin 23ündä Moldova Respublikas n
Parlamenti
kabul
etti
“Gagauziyan n (Gagauz Erinin)
maasuz hak statusu için”
kanununu. Bundan kaarä, 1998in ci y lda may n 14-dündä
Gagauziyan n Halk Toplu u
deputatlar
kablettilär
“Gagauziyan n Ulojeniyas ”n ,
ang
n, Temel Kanun olarak,
Gagauz Avtonomiyas n bütün
teritoriyas nda yuridika kuvedi
var.
2. Halk
Gagauziyan n teritoriyas nda
ya êêr 1555,6 bin in san.
Gagauzlar -127,8 bin (82,1%),
bulgarlar – 8 bin (5,1%),
moldovannar – 7,5 bin (4,8%),
ruslar – 5,9 bin (3,8%), ukrainnär
– 4,9 bin (3,2%), ba ka milletlär
– 1%.
Avtonomiyada ya ayan halk n
taa çoyu küülerdä ya êêr – 97 bin
(62,6%); Kasabalarda 58,2 bin
insan var.
7. Kanunkuran kuvedi
3. Gagauziyan n gerb
Gagauz Eri gerb n ekili
bölädir: geraldika kalkan n
aak biyaz renkli taraf nda
4. Teritoriya
Gagauziya 1 848 metra kare
teritoriyas
kaplêêr. Hak
dokumentlerinä hem kanunnara
görä Avtonomiyada 3 dolay var:
Komrat dolay , Çad r dolay hem
Valkane dolay . Gagauziyada bir
muni ipiy, iki kasaba, irmi küü
hem üç komuna var. Gagauz
Erinin ba kasabas – Komrat.
5. Dillerin kullan lmas
1995-inci y lda kabul edildi
Erdeki Kanun, ang
n ad
“Gagauziyan n (Gagauz Eri)
duuan güne in sar yar çevresi
bulunêr. Kalkan n yannar nda
milli ornamenti var. Kalkan
kendisi alt n-sar ba aklarlan
sar . Ba aklar sar
Gagauziyan n bayraannan.
aak tarafta, kalkan n
ans nda baa yapraklar hem
üzüm salk mnar
var.
Geraldika kalkan n üst
taraf nda bir üçkö eliin
üstündä üç alt n-sar be uçlu
ld z resimni.
Taraf m
)
Gagauziyada erdeki ürütmä
publika kuvetleri dä var:
dolaylar n administra iyas hem
primariya sovetleri.
Gagauziyan n Bakann k
Komiteti Avtonomiyada ürütmä
kuvediydir, ang
4 y la
9. Gagauziyan n bayraa
6. Gagauziyan n
Ba kan
Avtonomiyan n Ba kan say lêr
Gagauziyan n en üüsek görevli
ki isi. O seçiler 4 y la.
Moldova
Respublikas
Prezidentinin izininä görä
Gagauziyan n Ba kan Moldova
Respublikas Parlamentinin azas
kaavilener.
tantanal olaylarda, ang lar yortulara hem anmak
günnerinä baal .
6 Gagauziyan n gimnas çal nêr regional
radiosunda hem televizionunda kolverimnerin
ba lant nda hem sonunda.
7. Gagauziyan n gimnas Halk Toplu unun
izininä görä var nicä çal ns n:
a) dolay, regional, respublika hem halklararas
konkurslar n, turnirlerin, festivallerin hem kultura
sergilerin tantanal aç lmas nda;
b) hepsindä üürenmäk kurumnar nda
üürenmäk y
n ba lant nda hem sonunda.
8. Gagauziyan n teritoriyas nda herbir
ya ayan n Gagauziyan n gimnas na derin hat rl k
duygular saymaa patriot borcu gibi.
9. Gagauziyan n gimnas sesleerlär ayakça.
1995-inci y lda kas
n
(noyabrinin) 14-dündä Erdeki
Kanuna görä, ang
n ad
“Gagauziyan n (Gagauz Eri)
bayraa
için”,
Gagauz
Avtonomiyas n milli bayraa
kaavilendi (
). O
gösterer
demokratiya
ba lant
, bütün halk n (ang
Gagauziyan n teritoriyas nda
ya êêr) biruurluk, dostluk hem
solidarl k tradi iyalar .
Gagauziyan n bayraa – bu bir
dooru dörtkö eli bez parças ,
ang üç renktän kurulu: aç k
maavi, biyaz hem k rm .
Refren:
Taraf m, sän taraf m,
Ne gözälsin, koraf m:
Çok cömertsin sän, topraam,
Gagauz Erim, Bucaam!
lk ad m sendä yapt k,
Hem ana da biz dedik,
Kau u sevdik d nmäz,
«Oglan » çald k bitmäz.
Refren:
Refren:
Gagauziya — ho luum,
Çok sevin, koru dosluu,
Bayraan üüsek kald r,
Sän benim paal halk m!
Gagauziya, mutlu erim,
Vatan ms n sän benim,
Pek i çidir insan n,
Elleri keser alt n.
Ne zorluk seni k rd ,
Ne zaman dola rd .
Allah m, koru topraa:
Gagauz Eri, Bucaa!
Refren:
Komratta at yar
Gagauzlar n
büünkü
kalendar nda iki önemli adet
yortusu var: Hederlez ham Kas m.
Onnar n kökleri derin evellerdän
gelerlär.
Açan gagauzlar hristiann
Kabul ettilär, birkaç yortu
annamaa ba lad lar. Hederlez –
Ayoz Görginin adet yortusu, Kas m
– Ayoz Dimitrinin yortusu.
Bu yortularda türlü-türlü
olaylar geçirilärdilär, onnar n
aras nda at yar maklar en önemli
say lard lar.
Komratta noyabrinin 8-indä,
bizim dedelerimizin tradi iyalar na
bakarak, Kas ma baal olaylar
geçtilär. Bu y l Kas m gününü
teklif etti geçirmää .G. Mardar,
8. Ürütmä kuvedi
10. Erdeki publika
kuvetleri
teritoriyas nda
dillerin
kullan lmas ”. Ona görä
Gagauziyan n ofi ial dilleri
moldovan, gagauz hem rus dilleri
say lêrlar.
Gagauziya gimnas n çal nmas için
1. Gagauziyan n gimnas Avtonomiyan n
oficial simvoluydur.
2. Gagauziyan n gimnas çal nêr Moldova
Respublikas n devlet gimnas ndan sora.
3. Gagauziyan n gimnas çal nêr orkestran n
yard nnan yada vokal grupas nnan.
4. Vokal grupas çalêr gimnay gagauz dilindä
yukarda verili tekstä görä.
5. Gagauziyan n gimnas çal nêr:
a) Gagauziyan n bayraan kald rarkan;
b) gagauziyan n (Gagauz Erinin) eni seçilmi
Ba kan emin edärkän;
c) An tlar n tantanal aç lmas nda;
ç) Gagauziyan n ödüllerini oficial
ceremoniyalarda verärkän;
d) Moldova Respublikas n hem
Gagauziyan n tantanal toplu lar nda, ba ka
Gagauziyanin kanunkuran
organ – Gagauziyan n Halk
Toplu u. Halk Toplu u çal êr
Ba , onun Ba yard mc lar n
hem Halk Toplu u Prezidiumunun
öndercilii alt nda.
Ba kan n
teklifinä
görä
Gagauziyan n Halk Toplu u
kaavileder.
an lm çiftçilik liderlerin birisi.
Onun ini iativas na Komrad n da
primariyas kat ld . Gagauziyan n
ba kasabas n primar Nikolay
Dudoglo, yortuyu açarkan, dedi, ki
Komratta bu at yar maklar ileri
dooru tradi iya olaçeklar. Taman
kasaban n ad na da bu pek yak êr,
neçinki Komrad n gerb nda
Komur-At simvollar n birisiydir.
Yortuya
kat lannar
Gagauziyan n Halk Toplu unun
Ba Anna Harlamenko kutlad . O
ükür etti olay n organizatorlar .
At yar maklar na kat lannar
türlü
erlerdän
geldilär:
Ukrainadan, Pridnestrovyedän,
Çimi liyan n dolaylar ndan,
Tarakl dan, Basarabäskadan hem
mas
Avtonomiyan n ba ka erlerindän.
Yar maklarda dört etap
geçirildi.
lk etapta kazand lar:
I-inci eri – „Laguna“ beygiri,
atl Mihail Çebotar (Çimi liya)
II-nci eri - „Kalina“ beygiri,
atl Grigoriy Dermenci (Komrat)
III-üncü eri - „Per epis“
beygiri, atl Väçeslav Presekar
(Çimi liya)
kinci etapta kazand lar:
I-inci eri – „Favorit“ beygiri, atl
Nikolay Porubskiy (Esirliya)
II-nci eri – „Birüza“ beygiri, atl
Vasiliy Jekov (Komrat)
III-üncü eri – „Kolorit“ beygiri,
atl Födor Paniçerskiy (Tarakl )
(Bender)
Üçüncü etapta kazand lar:
I-inci eri – „Favorit-Pa a“
beygiri, atl Mihail Zlatovçen
(Komrat)
II-nci eri – „Listopad“ beygiri,
atl van Balev (Tvardi a)
III-üncü eri – „Papirus“
beygiri, atl Andrey Çernega
(Maksimen )
Be inci etap en interesliydi,
atl lar kaltaks z yar
lar,
banzärdilär bizim dedelerimizä,
ang lar evel vak tlar geni k rlarda
ko ard lar (
).
Burada kazand lar:
I-inci eri – „Kazbek“ beygiri,
atl Grigoriy Tatar (K rlannar)
II-nci eri – „Ruslan“ beygiri,
atl Väçeslav Uzun (K rlannar)
III-üncü eri – „Marina“
beygiri, atl van Kambur (Komrat)
Dördüncü etapta kazand lar:
I-inci eri – „Kartal“ beygiri, atl
Nikolay Popov (Tarakl )
II-nci eri – „Vek“ beygiri, atl
Aleksandr Malerik (Bender)
III-üncü eri – „Gaspar“
beygiri, atl
van Bederlan
Hepsinä enseyicilerä diplom
hem baa lar verildilär.
GAGAUZLAR
4
2011
l, dekabri ay
n 2-si
N1
Komrad n istoriyas ndan
Bu nomerdän ötää doru çekederiz küülär hem kasabalar için materiallar tiparlama
· Komrad n duma günü 1789-uncu y l
say lêr, ama kimi dokumentlerä görä o taa
ileri kuruldu.
· Bulundu materiallar, ang lar
göstererlär, ani Komrat taa 1443-üncü y lda
varm .
· XII-XIII-üncü asirlerdä Komrad n
topraklar nda bucak hem nogay tatarlar
erle mi lär. ar n izininä görä onnar Bucak
erlerini brakm lar da Azov denizen
boyunda, Stavropol taraflar nda hem
Türkiyada erle mi lär. 1806-nc y lda
buralara ba lam lar Tuna deresinin öbür
taraf ndan göçmennär gelmää – gagauzlar
hem bulgarlar, nem ä kolonistleri.
· Türk gezmeni (
)
Evliya Çelebi XII-nci asirin sonunda
Besarabiya taraflar nda bulunmu da
Komrat için bölä laflar yazm : “Bucaan
merkezindä bir er Komrat ad nda var, nereyi
adam n ayaa taa basmam , neçinki burada
ya êêrlar bilinmäz, tan nmaz senselelär.
Türk askeri dä bilä bu erleri dolanêr, hiç
yakla mêêr”.
· ved ofi er Gustav Adolf Ramsay,
ang askerciliini rus askerin Ufim polkunda
yapard , 1829-uncu y lda Balkannara
yollanarkan, birkaç günä Komratta
durgunmu da bölä yaz lar brakm : “Kasaba
büüceräk, islää düzüntülü. Bu bir 600
ya ayannan bulgar koloniyas . Lääz m
annamaa, ani herersi pek k rnak…”.
· XVIII-inci asirin sonunda Komratta
türlü-türlü milletlär ya ard lar: bulgarlar,
arnautlar, moldovannar, urumnar, ç tlar,
poläklar hem ba ka da halklar. O
nt larda, neredän bu haberlär al nm ,
gagauzlar pek siirek an lêrlar, makarki
ya ayannar n taa çoyuydu onnar. Ama ilk
zamannarda onnar kendilerinä bulgar
tukannar deyärdilär. Bu i için birkaç sebep
var. lk: gagauzlar bilmärdilär, ang etnika
grupas ndan ç kt lar. kinci: o zamannarda
türkleri du man sayard lar, onnar
hristiannara kar gidärdilär, bulgarlar sa
slavän karda lar gibi sayard lar. Bu üzerä,
onnar korkard lar sölemää, ki türk soyuna
baal yd lar.
· Skalkovskiy, bir an lm istoriyac ,
kendi kiyad nda “Besarabiya hem
Novorosiysk taraflar nda bulgar
koloniyalar ”, Komrat için bola yazêr: “Bu
bir gözäl hem çokinsann koloniya. O
industriyal hem zengin, al -veri län
zanaatlanêr hem pazeerteleri panay rlar var.
Ya ayannar havezlän hayvanc , arapç
hem bürüncük böcekçilii kullanêrlar”.
· 1884-düncü y lda N.Belben ko
üüredicisi taa geni tän Komrada
harakteristika verer: “Burada iki klisä var,
üüsek merkez uçili çesi hem taa iki uçili çe
– k zlara hem çocuklara deyni, telefon
stan iyas , po ta hem apteka. Komrad n
bütün uzunnuuna sokaklar geni hem uzça,
ang lar n ikisindä dä taraflar nda razgelerlär
ta tan yap gözäl arhitektural yap lar.
Komratta moldovan, alban, bulgar dillerindä
lafederlär, ama taa çok türk dialektindä
konu êrlar”.
· Rus etnograf , general Valentin
Mo kov kendi monografiyas nda “Bender
uezd n gagauzlar ” yazêr, ani bu gagauz
koloniyas nda art k 10 bin insan ya êêr hem
ani burada ya ayannar ona akaycas na
“Gagauziyan n ba kasabas ” deerlär”.
· 1888-inci y lda Komratta çocuklara
deyni, 1910-uncu y lda – zlara deyni
li eylär aç ld lar. K zlara deyni li eyi G. .
anko-K lç k hem Maksim Kolibaba
açt lar. anko-K lç k en ilk Komrada telefon
geçirdi, en ilk kasabaya deyni “Ford”
avtomobilini sat n ald , fukaara üürenicilerä
deyni bir yard mc fond kurdu, üüsek
okullar n studentlerinä stipendiya ödärdi,
real üçili çesinin klisesinä çan külesini yapt ,
kendi paras nnan Komrad n u aklar
Rusiyaya ekskursiyalara gezdirärdi hem taa
çok ba ka faydal i lär dä Komrada deyni
yapt . Hepsi bunnar için Georgiy vanoviç
Ayoz Annan n Ordenini ödül kabul etti.
Ama en çok onun ho una geldi, ani
Bizim adresimiz:
Moldova, Gagauz Eri,
Komrat, Lenin sokaa, 204 «a»
tel./fax: 2-22-49
Komrad n ann vatanda titulunu ona
verdilär.
· XX-nci asirin ba lant nda en önemli
olayd – 1906-nci y nda Komrat
kalk nt . Onun öndercisiydi Andrey
Gala an. Kalk nt lar haberledilär Komrat
Respublikas , ang be gün ya ad . Ama
bu k sa periodta gagauzlar kendi hak
kendibilinçliinä annad lar.
·
1924-düncü
y lda
gagauz
avtonomiyas n ideyalara vard Grigoriy
Kotovskiyin kiyad nda, ang
o V. .
Leninä yollam
. 1989-unc y lda
noyabrinin 12-sindä Komratta Moldovan n
rlar nda Gagauz Avtonom Respublikas
haberlendi, avgustun da 19-unda 1990- nc
lda – Gagauz Respublikas .
· Komrat s ncaan ilk star inas seçildi
Konstantin Koyçu, 1806-1812 y llar n
rus-türk cengin in kahr aman . Bütün
ya amas nda komratl lar ona büük hat r
güdärdilär.
· XX-nci asirin 20-nci y llar nda
Komratta 75 erlik kinoteatras lärdi. Onu
kendi paras nnan osif Digtartz, “Komrad n
fotostudiyas ” firmas n ba hem Fani
Koyçeva, baalarlar n saibi (
)
açt lar.
· XX-nci asirin 30-uncu y llar nda
Komrad n bolni as Besarabiyada var olan
medi ina kuruntular n aras nda en iilerin
birisi say lard . Onun ba yd saak
Gurfinkel.
· Komrad n ilk gerb 1932-nci y lda
peyda oldu. O gümü koronaylan hem üç
küläylän bir kalkand , ang
n ortas nda bir
kara at vard .
Ba kasabas n büünkü gerb n variant
muni ipal Soveti 2005-inci y lda kabul etti.
Onun avtorlar A.Kopça hem A. varlak.
· Kara at Komrad n simvolu say lêr.
Evelki legendaya görä haliz bu beygirin ad
kasabaya verildi. Zengin Orumbet Oglu
tatarinin, ang
Komrad n bir zebillik
topraklar n saabisiydi, bir gözäl kara at
vard . Onun ad yd Komur At. O at
yar maklar nda enseyici ç kt da bu üzerä
onun ad kasabaya koydular.
Mihail
Çakir,
gagauzlar n
ayd nnad
, bu variant n taraf tutard .
Z.Arbure, rom n istoriyac , toponimi
nem ä “kamrad” laf na baalard , .Dron,
moldovan aara
, deyärdi, ani
Komrat ç kt nogay adlar ndan: “kongrad”,
“konrat”, “kongurat”. Bu senselelär
Besarabiyada XVI-XVIII-inci asirlerdä
ya arm lar.
· lk bütündünnä bilgicisi, ang
Komrada 1945-inci y lda geldi, V.V.
Pok evskiydi. O geografiyaylan
zanaatlanard . Bu kasaba için kendi
görümnerini “
” dergisindä “
” statyas nda tiparlad . “Biz
Koratta, Gagauziyan n ba kasabas nda
razgeldik. Burada pek ral renklerdä
insannar. Uz üzlerdä – kamburlu burnular.
Hepsindä adamnarda mutlak geni k rm
ku aklar vard . Makarki yaz n koyusuydu,
hepsi üüsek k rc k kalpaklar ta yard lar.
Adamnar n hem kar lar n suratlar bizi kend
günduusu gözelliinnän may l ettilär. Ya ta
kar lar kara rubalarlan giiyimniydi, dart lar
çenelerini kaplayard lar. Gençlär ral hem
çokrenkli eteklärländilär, taa s k k rm
renklerdä, k sa koftalarlan, sar , e il hem
zambak dart larlan. Zengin leftlär hem
küpelär evelki gümü lerdän yap yd lar.
Vard bleziklär, alaca boncuklar”.
· 1995-inci y lda Gagauziyan n ba
kasabas
seçmää deyni referendum
geçti. Halk Komrat kasabas ay rd . Ama
taa 2008-inci y lda avgustun 29-unda
Gagauziyan n Halk Toplu u kanununa görä
o ofi ial statusunu kabul etti. Bu dataya kadar
Komrat Gagauz Avtonomiyas n
administrativ merkezi say lard .
· Komrat dünneyä bir zebillik an lm
insan verdi.
Pötr Draganov, an lm filologslavänist, bibliograf.
Aleksey Barladän, genetika bilgicisi.
Ba redaktoru Nikolay TELP Z
Gazetan n kurucusu: «Gagauzlar» so ial ak nt
Mariya Zlatova, Mariin teatras n
opera çalg
.
Pötr Klinkov, Rusiya imperiyas n
finans Bakann n ba , politika
en iklopediyas n kurucusu.
van Popazoglu, an lm resimci.
Nikolay Arabac , yaz .
Aleksandr B rladänu, Rom niyan n
Ministra Sovetinin vi e-prezidenti.
Dmitriy Topçu, “Potömkin” gümes n
legendar gemicisi.
Saveliy Bolgar, ilk Vatan cenginin
kahraman .
Pavel Knägi kiy, K rm Askerinin
komandiri.
van Fedko, ivil cenginin kahraman .
Vasiliy Kara, antifa istlerin ba .
Mariya Maruneviç, istoriyac , etnograf.
Aleksandr Novin, aktör, prodüser.
Semön Pometko, muz kac , “Düz-Ava”
halk ansamblisinin kurucusu.
lya Filev, kompozitor, Komr at
gimnas n avtoru.
Certificat MD 000264, dekabrinin 23-dä
Kod fiskal 1009620003665.
Tiraj 1000.
Tipografiya Prag-3.