Teleradioıaılymlarda Azlyklaryň dillerini ulanmak boıunça

Teleradioıaılymlarda Azlyklaryň dillerini ulanmak boıunça

Teleradioýaýlymlarda Azlyklary
dillerini ulanmak boýunça
düzgünnamalar
Gara syzlyk 2003
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary
dillerini ulanmak boýunça
düzgünnamalar
Gara syzlyk 2003
u bukletde ýerle dirilen habarlar erkin görnü de göçürlip köpeldilip bilner;
Esaslara salgylanmak goldanylýar.
ISBN 90 – 7598908 – 3.
Go maça gerekli habarlar üçin:
Milli azlyklar baradaky Ýokary Komissaryny Ofisine ýüz tutup bilersi iz
Prinsessegracht 22
2514 AP The Hague
Tel.: +31 (0) 70 312 5555
Faks: +31 (0) 70 346 5213
Elektron poçta: [email protected]
www.osce.org/hcnm/
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
GIRI
Ýewropada Howpsuzlyk we Hyzmatda lyk Guramasy (ÝHHG) 1992-nji ýyly
Gorkut aýynda Helsinkide kabul eden karary esasynda “Döräýjek konfliktleri
mümkin boldygyça ir döwürde duýdurmak, döremezligi ö üni almak maksady”
bilen Milli azlyklar baradaky Ýokary Komissar (MAÝK) wezipesini döretdi. u ädim
ozalky Ýugoslawiýada dörän ýagdaýlara jogap hökmünde bolup, köpleri çen-çak
etmeklerine görä wakalary
Ýewropa döwletlerinde, esasanda demokratik
jemgyýetçilik gurlu yna geçmekçi bolýan ýurtlarda gaýtalanma howpuny
bolanlygyny, munu özi Ýewropa döwletlerini ýolba çylaryny we hökümetlerini
kabul edip, 1990-njy ýyly Sanjar aýynda täze Ýewropa üçin Pariž Hartiýasynda
berkidilen parahatçylyga ýetmek hem gülläp ösmeklik maksatnamasyna bolan ynamy
puja çykarmagy ähtimaldy.
1993-nji ýyly Türkmenba y aýyny 01-inde ÝHHG-ny Milli Azlyklary i leri
baradaky Ýokary Komissary (MAÝK) wezipesine ilkinji bolup Maks wan der Stul
bellenipdi. Niderlandy Mejlisini deputaty, Da ary i ler ministri, Birle en Milletler
Guramasyny (BMG) hemi elik wekili bolup i län döwürlerinde, eýle-de köp
ýyllary dowamynda hukuk goraýjylyk i ini alyp barmagynda toplan baý i
tejribesine daýanyp, ol Azlyklar bilen Ýewropany dürli döwletlerini merkezi
edaralaryny arasynda döreýän jedelli ýagdaýlaryny içgin synlamaga giri ip, olary
jedelli ýagdaýlary ýitelip, güýçlenäýme howpuny barlygy baradaky howatyrly ahsy
pikirini beýan edipdi. 2001-nji ýyly Gorkut aýyny 01-inde ol wezipä, ýagny, Milli
Azlyklary i leri baradaky Ýokary Komissary wezipesine wed diplomaty, ilçi, Rolf
Ekeus bellenildi. Kommunistik döwründen so raky özgeri leri geçen pillesinde Rolf
Ekeus Ýewropadaky Howpsuzlyk we Hyzmatda lyk Konferensiýasyny (ÝHHK)
i ewür gatna yjysy bolup, aýratynam Birle en Milletler Guramasyny (BMG) Yrak
boýunça (ÝUNSKOM) ýörite komissiýasyny Ýerine Ýetiriji ba lyklyk wezipesini
dolandyran mahalynda, 1991-1997-nji ýyllarda ýarag babatdaky inspektorlara
ýolba çylyk eden döwründe ýaraglanyly hem ýaragsyzlandyryly meseleleri
sebitinde i läninde onu ady has hem ä gär mälim bolupdy. Milli Azlyklar baradaky
Ýokary Komissar “ýuwa diplomatiýa” usulyny ulanmak bilen Albaniýa, Horwatiýa,
Estoniýa, Gresiýa, Wengriýa, Gazagystan, Gyrgyzystan, Latwiýa, Ýugoslawiýany
ozalky Makedoniýa respublikasy, Moldova, Romaniýa, Serbiýa we Montenegro,
Slowakiýa we Ukraina, ýaly ondan-da gowrak ýurtlary problemalaryny o aýly
çözgütlerini tapylmagyny ugruna ymykly çykyp, ol i e çynlakaýdan giri ipdi. Ol
ilkinji nobatda döwletara dartgynlyklary , hat-da ýagdaýlary döremegine gönümel
sebäp bolup biläýjek çe melere ünsüni bölüp, onda bir ýurtda milli, ýa-da etniki
toparlary san tarapdan köpüsini, beýlekisinde azyny döredýän wekillerine degi li
1
Gara syzlyk 2003
bolup, iki döwleti hem hökümet bähbitlerine arala yp täsir ýetiräýjek meseleleri
çintgäpnygtapdy.Dogrusyny aýtsa ,Ýewropany geçmi däki taryhyny köp halatda
hut eýle dartgynlyklary getiren netijeleri kesgitläpdi.
Milli Azlyklara degi li bolýan o u yksyzlyk problemalary bilen me gullanýan Milli
Azlyklar baradaky Ýokary Komissar gara syz we tarapgöýlük etmän hyzmatda lyga
taýyn tarap hökmünde çyky edýär. Elbet-de o a gönümel gözegçilik etmäge ygtyýar
berilmedik hem bolsa, ol alyp barýan i inde ähli ýurtlarda ykrar edilen halkara
normalara salgylanyp analiz geçirleninde, olar ugrukdyryjy hem sazlaýjy pelle
hökmünde kabul edilip, berilýän kesgitli maslahatlary teýini düzýär. unu bilen
baglany ykda-da ÝHHG-ni ähli döwletlerini özlerine kabul borçlaryny ýatlap
geçmek wajypdyr – meselem, 1990-njy ýylda ylala ykly kabul edilen adam ölçeglere
babatdaky Kopengagen Konferensiýasyny dokumentini I-nji bölüminde Milli
Azlyklara degi li normalar jikme-jik beýan edilen; eýle-de, ÝHHG – gatna ýan ähli
döwletler Birle en Milletler Guramasy (BMG) – tarapyndan kabulu edilen adam
hukuklary bilen bir hatarda azlyklary hukuklaryny hem berjaý etmäge borçlydyrlar;
ÝHHG girýän ýurtlary aglabasy Ýewropa Maslahatyny normalary bilen hem
baglany yklydyr.
10 ýyldan-da gowurak wagty dowamynda geçirilen dartgynly lomaý i leri
netijesinde i geçirilen köp sanly döwletlerde ünsi birsyhly özüne çekýän goýazy
sowallary ençemesini üstüni açmagam Milli Azlyklary baradaky Ýokary
Komissara ba ardypdy. olary arasynda – Azlyklary bilimi we olara girýän
ahslary
milli özbolu lygyny
ýitirilmän saklanylmagy hem ösdürilip
kämille dirilmegi üçin wajyp bolan zady – Azlyklary dilini ulanylmagy ýaly
sowallara-da degilip geçilipdi. Dörän köp sanly dürli ýagdaýlarda milli Azlyklary
wekillerini hem döwlet dolandyryly yna gatna maklary baradaky täsirli formalara
degi li sowallar hem Ýokary Komissary öwran-öwran gozgan üçünji mowzugydyr.
ÝHHG-ni çygyryndaky azlyklara muwapyk bolan hukuklary dogry hem yzygiderli
amala a yrma niýetinden ugur alan Milli Azlyklar baradaky Ýokary Komissary
(
)-ny goldamak we belli-belli meseleleri amala a yrmaga niýetlenip döredilen,
döwlete degi li bolmadyk Etnikiara Gatna yklar Fonduna (1993-nji ýylda döredilip,
häzir ýatyryldy) ýüzlenip, ygtybarly maslahatdyr-teklipleri üç bukjasyny i läp
düzmek üçin halkara möçberinde ygtybarly ynam bildirilen gara syz ekspertleri üç
toparyny çagyrylyp ýygnalmagyny teklip edipdi: Bilim Sebitindäki Milli
Azlyklary Hukuklary baradaky Gaaga Maslahatlary (1996ý.); Milli Azlyklary
Dil baradaky Hukuklaryny Oslo Maslahatlary (1998ý.) we Milli Azlyklary
Jemgyýetçilik-Syýasy Durmu a doly hem Ygtyýarly, De Derejede Gatna magy
baradaky Lund Laslahatlary (1999ý.).
2
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
Hut u maslahatlar hem so ra ençeme ýurtlary syýasy ýolba çylary bilen kanun
çykaryjylaryna ugrukdyryjy nusga seri desi hökmünde hyzmat edipdi. ol
maslahatlary tekstini (bir näçe dilde) MAÝK-ny ofisinden mugt alyp bolar, eýlede www.osce.org/hcnm/documents/recomendations salgysyndan elektron görnü inde-de
alyp bolar.
MAÝK-y ünsüni özüne çekýän problemalary ýene biri - Azlyklary (dilini )
dillerini teleradioýaýlymlarda kommunikasiýa seri desi hökmünde peýdalanylmagy
babatdaky meseledir. Döwletleri birnäçesi dili
eýle görnü de ulanylmagyny
çäklendirýän ýörite çäreler ulanyp (adatda halky “döwlet”, ýa-da “resmi”) diýilip
kesgitlenilýän toparyny dilinde gürlenilýänligi çäklendirilenso , eýle ýagdaý
birnäçe döwleti Azlyklaryny arasynda nägilelik döretdi, çünki o lanylmaýan
çäklendiriji eýle ýoku çäreler i ýüzünde geple ikler geçirme mümkinçiligini
örüsini daraldýar.
2001-nji ýyly Nowruz aýynda adam ölçegleri babatda öz pikirini aýtmaga doly
erkinligi berilmegine bagy lanan ÝHHG-ni Go maça ýygnagynda ÝHHG-a
gatna ýan birnäçe döwletleri “habar beri seri deleri we Azlyklar”diýen sowallar uly
gyzyklanma döretdi. ondan bir az so rak, hut ol aýda delegasiýalary käbirisi
Hemi elik maslahatda MAÝK-e we ÝHHG-ni
köpçülikleýin habar beri
ser delerini erkinligi babatdaky wekiline ýüzlenip, ol problemalara dykgatly üns
berip, bilelikde garamaklaryny towakga etdiler. ol aladalanmalara jogap bermäge
ümzügini atan MAÝK-i dili teleýaýlymlarda kommunikasiýa seri desi hökmünde
ulanylmagyny niýetlenip, biri-birini ýetmezini doldurýan iki sany paralel prosessi
ba yny ba lamak kararyna geldi. Birinji prosess ÝHHG-ni çäklerindäki i ýüzünde
kakunçykaryjylygy
Syndan
geçirilmesi
boldy.
Azmilletleri
dilini
teleradioýaýlymlarda ugrukdyrylmasyndaky we peýdalanmasyndaky esasy faktlary
(kanun- çykaryjylygy düýp manysy, ugrukdyrylmasyny we sud i ini teý esasyny
düzüjini) ýüze çykarylmak niýetlenildi.
Ýokary Komissary haýy y boýunça gözegçilik-de e dirijilikli kanunçykaryjylyk we
köpçülikleýin habar beri seri delerini sebitlerindäki syýasat programmasy
(Wulfson kolleji, Oksford uniwersiteti) we köpçülikleýin habar beri seri deleri
çäklerindäki kanunçykaryjy institut (Amsterdamy uniwersiteti) taraplaýyn düzüldi.
Gutarnykly
netijede
çykarylan
barlagy
elektron
görnü lisini
http://www.ivr.nl/staff/mcgonagle.html salgysyndan tapsa bolar. MAÝK-ny
birinji
prosessi bilen gönümel baglany ykly bolan aýratyn, (köpçülikleýin habar beri
seri deleri erkinligi babatdaky ÝHHG-ni Ofis wekili bilen içgin hyzmatda lykda)
jogapkär halkara edaralary bilen gönümel baglany ykda bileleýin geçirilen ikinji
prosesde Halkara Hukuk dokumentleri görkezmelerini kesgitli mazmunyny (we
3
Gara syzlyk 2003
o a muwapyk bolan presedent-hukuklary hökmany suratda ýöridelme) hukugyny
analizlenilmesine giri di. o a-da ol jähitde doly hukukly halkara wekillerini we
döwlete degi li bolmadyk edaralary hem-de erki der ewçileri gatna magyndaky
ekspertleri ilkinji maslahaty 2002-nji ýyly Nowruz aýynda MAÝK-ny çagyrmasy
esasynda geçirilipdi. Ekspertleri ondan so ky maslahaty 2003-nji ýyly Oguz
aýynda geçirilip, onda hem taýynlanan dokumentleri esasynda Azlyklary dillerini
teleradioýaýlymlarda peýdalanmak baradaky ýüze çykarylyp hödürlenilýän pikirler
ara alynylyp, i lenilip tasa getirildi. ol i i netijesinde-de 2003-nji ýyly güýzünde
gara syz ekspertler a akdaky getirilip görkezilen teklipleri kabul edipdi.
Gara syz ekspert bolanlar:
Hanym Juliýa Apostl (Kanada), ýurist, Artikl 19, Birle en alyk; d-r Ýelena
Çernýawska (Ukraina), SWE-ni meýilnamalaryny ýolba çysy, köpçülikleýin
habar beri seri delerini soraglary babatdaky Ýewropa instituty, Germaniýa;
hanym Mariýa Amor Martin Estebanez (Ispaniýa), Oksford uniwersitetini
sosio-hukuk barlaglar Merkezini ylmy i gäri, maslahatçysy, Birle en alyk;
professor Karol Ýakubowiç (Pol a), ekspert, teleradio habar berili ini Milli
Maslahaty, Pol a; jenap Mark Lattimer (Birle en alyk), direktor, Maýnoriti
Raýts Grupp International, Birle en alyk; jenap Tarlak MakGonagl (Irlandiýa),
ylmy i gär, redaktor, habar berili sebitini kanun çykaryjy Instituty (IWiP),
Amsterdam uniwersiteti, Niderlandlar; professor Tom Moring (Finlýandiýa),
sosial ylymlary wed mekdebi, Helsinki uniwersiteti, Finlýandiýa; professor
Monro Praýs ( B ), Kardozo adyndaky hukuk Mekdebi, New-Ýork,
köpçülikleýin habar beri seri delerini de e dirijili we syýasy sebitini
programmasy boýunça sodirektor, sosio-hukuk der ewleri Merkezi, Oksford
uniwersiteti, Birle en alyk.
Geçirilen iki maslahatlary i ine we so raky ylala yk prosesslerine Ýewropany
Maslahat Sekretariaty, Ýewropa Komissiýasyny Ýuridiki gullugy, Baltika de iz
ýakasy döwletlerini demokratiki ösü i baradaky Maslahatyny Komissaryny ofisi
we köpçülikleýin habar beri seri delerini azatlygy (erkinligi) babatdaky ÝHHG-ni
Wekilini ofisi ähmiýetli go antlary girizdiler.
Azlyklary hukuk sebitindäki bar bolan standartlary, adam hukuklaryny bir bölegi
bolanlygy sebäpli, ekspertleri özara maslahatynda ugrukdyryjy zat hökmünde
döwletlerde adam hukugy baradaky ähli borçlary berjaý edilmegini, ol sanda-da
milletparazlyga ýol berilmezligini esas edip aldylar. eýle-de adam hukuklaryny
ählisini esasy matlaby ahslary de lik ertlerinde doly hem erkin ösmelidigini göz
ö ünde tutýar. Diýmek, ekspertler raýatlar jemgyýetini açyk hem çeýe hereketli
4
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
bolup, ähli ahslary, ol sanda-da Milli Azlyklary wekillerini hem o a go ulyp
bilmeklerini nazarda tutupdylar. Mundan-da da ary haýaly hem adalatly demokratik
dolandyryly y maksady tutu halky isleglerini we talaplaryny kanagatlandyrmak
bolanso , ähli döwletleri ba tutanlary özlerini gol astyndaky raýatlary , ol sandada Milli Azlyklara girýän ahslary hem barysy üçin köpçülikleýin habar beri
seri delerine bökdençsiz çemele ipbilmäge mümkingadar o aýly ertleri döredip,
dürli görnü däki gi i leýin habarlardyr-ideýalary, maglumatlary, ol sanda-da öz ene
dilinde alyp bilmegine gi ýol açar diýen çaklamalardan ugur alynypdy. Bu ýagdaý
plýuralizmi (öz pikiri i aç-açan aýan etmek hukugy) prinsiplerinden, çydamlylygy
görkezilmeginden, gözýetimi gi liginden, gara syz, açyk demokratik jemgyýetini
esasy ertlerini birisi hökmündäki aýratyn ornundan hem gelip çykýandyr.1
Gaagada, Osloda we Lundda i lenilip düzülen we hödürlenen ozalky
maksatnamalardan da ary, häzirki teklip edilýänlerini maksady Milli azlyklar bilen
baglany ykly bolan dartgynlyklary ýum adylmagyna gönükdirilen kesgitli çäreleri
kabul edilmegini döwletleri güýçlendirip, onu üsti bilen hem MAÝK-ny esasy
matlabyna, ýagny dawa-jenjelleri turmagyny ö üni alynmagyna gönükdirilmägede niýetlenendir. MAÝK-ny i tejribesi hem muwapyk bolan halkara standartlar
eýle çäreleri açyk hem o a dahylly bolan ähli taraplary gatna magynda geçirilip,
belli-belli talaplar toplumyny hasabata alynylyp, jemgyýetdäki bar bolan dürli
çemele melerdir-garaýy lary umumyla dyrylyp birle dirmäge-de gönükdirilýänligine
aýatlyk edýär. Bu bolsa sosial jemgyýetini döremegine ýardam edip, ony
güýçlendirýär, berkararlandyrýar.
Ýöredilýän hukuklary mazmun-magadyny dü ündirmek bilen Maslahat döwletlere
halkara standartlary tertip-düzgünlerine we ruhuna muwapyk gelýän syýasaty we
kanunçykaryjylygy i lenilip düzülmeginde çykarylmagyna i ýüzünde kömek edip,
olary halky ähli gatlaklaryny , ol sanda-da azlyklary hem talaplaryny we
bähbitlerini
aralmagyna layklanylyp, hiç bir raýaty
hukuklaryny
kemsidilmezligini üns merkezinden dü ürilmezligini gazanmakçy bolýar.
Halkara standartlaryny yzygiderli öhlelendirýän Maslahatlar dürli döwletlerdäki
bolup geçýän hakyky ýagdaýlardyr-wakalara çeýelik bilen öz wagtly seslenip, hat-da
käbir dilleri ýörgünlik babatynda juda ejiz gelip, ýöne eýle bolsa-da onu hem
ähmiýetini çi irilip kelle agyrdylýan wagtlaryny , ýaramaz ýagdaýa, bula yga
getirjek bolýanlary barlygyna garamazdan, dörän o aýsyz ýagdaýy öjükdiribermän,
1
Meselem, seret:Handisaýdy Birle en alygy gar ysyna gozgalan I ine, Ýewropa Kazyýetini adam hukuklary
baradaky 1976-njy ýyly Bitaraplyk aýyny 07-sinde çykaran seriýasy A,
24, § 49 kararyna seret, eýle-de adam
ölçegleri baradaky Kopengagen Maslahatyny (1990) ÝHHG-na gatna ýan döwletleri demokratiki we plýuralizm
döwtalaplyklary baradaky aýdan sözlerini saklaýan Dokumentini giri ine seret.
5
Gara syzlyk 2003
sowukganlylyk bilen o aýly çözülmegine mümkingadar tagallalarydyr-hereketleri
edýär.Gelejekde maslahatlary kesgitli ýagdaýlarda ýüze çykaryp, döwlet i inde
gözden geçirilip, hakykata laýyklanylyp getirilen nusgalary ulanylmagy üçin
döwletleri Azlyklary dillerini ulany y baradaky borçlaryny amala a yrylmagy
barada birnäçe degerli teklipler hem edildi.
Düzgünnamalar okalar we häzirki zaman teleradioýaýlymlaryny ösü konteksti
düzülende kommunikasiýa seri delerinde birnäçe dilleri ulanma mümkinçiligi
artdyrylmagy bilen durmu a hem geçiriler diýlip ynanylynýar. Teleradioýaýlymlary dürlüligini we gara syzlygyny gülläp ösmekliginde erkin bazary
wajyp roluny barlygy ol Maslahatda öhlelendirilip, olar Azlyklary dillerini
ulanmakda alan borçlaryny döwlet ýa-da hususy ýaýlymlar bölümlerini üsti bilen i
ýüzüne geçirmek üçin dürli ugurlary hödürleýärler.
Düzgünnamalar (teklipler) dört sözba a bölünilip, olarda umumy prinsipler, syýasat,
azlyklary dillerini ulanyly yny ugrukdyrylyp goldalynmagy babatdaky on ýedi
sany ahsy tekliplere bölünilip getirilendir. Teklipleri ählisi I-nji bölümde ýazylyp
beýan edilen esasy prinsiplere laýyklykda dü ündirilmelidir. II-nji bölümde u sebite
döwletleri syýasaty we kanunçykaryjylygy i läp düzmegini zerurýetligi teklip
edilip, olara degi li muwapyk maslahatlar berilýär. eýle-de ugrukdurylyp hem
sazla dyrylyp ýolberilmesini käbir çäkleri hem kesgitlenilýär. I so ky bölüminde
azlyklary dillerini goldalynmasyny nusgasy hökmündäki ýollary hem käbir
mysallary getirilip görkezilýär. Her bir teklibi has jikme-jik dü ündirili i u a
goýulan go maça Dü ündiri ýazgysynda getirilip, onda halkara standartlaryna
muwapyk gelýän gönümel salgylar hem görkezilendir.
Milli azlyklar baradaky Ýokary Komissar, Düzgünnamalary
ýaýradyljaklygyna ygtybarly umyt baglaýar.
6
gi i leýin ulanylyp
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
TELERADIOÝAÝLYMLARDA AZLYKLARY
DILLERINI ULANMAK BOÝUNÇA
DÜZGÜNNAMALAR
.
1)
ESASY ÝÖRELGELER
Pikirleri erkin beýan edilmegi
Her bir adamy , ol sanda-da Milli Azlyklara degi lileri hem öz pikirini erkin
beýan etmäge bolan hukugy habarlary we pikirleri islendik dilde we görnü de
saýlap almaga, gözlemäge we köpçülikleýin habar beri seri delerini
geple iklerini üsti bilen hiç bir bökdençsiz hem-de çäklendirilgisiz ertlerde
aýtmaga mümkinçilini bolmagyndan ybaratdyr.
ol hukugy amala
a yrylmagyny çäklendirilmegi di e Halkara Hukuklaryny görkezmelerinde
getirilen sebäpleri esasynda geçirilip biliner.
2)
Medeniýeti we dili dürlüligi
Döwletler dürli pikirleri we habarlary erkin saýlanylyp alynmagyna hem
dürli dillerdäki geple ik arkaly berilmegine we kämille dirilmegine ýardam
edýän ertleri döretmegi üsti bilen kepillendirilmelidirler.
3)
Özbolu lylygy goralmagy
Her bir adam, ol sanda milli azlyklara degi li bolan ahslary hem teleradio
ýaýlymlarda dilini (dillerini) ulanmagy üsti bilen özüni özbolu lylygyny
saklamaga hem ösdürmäge haklydyr.
4)
Milletparazlygy edilmezligi we de lik
Her bir adam, ol sanda Milli Azlyklara degi li ahslar hem hemmä degi li
bolan umumy de lik we milletparazlyk edilmezlik
ertlerinde
teleradioýaýlymlar arkaly öz pikirini erkin aýtmaga, eýle-de özüni
özbolu lylygyny ýitirmän saklamaga we ösdürmäge hukuklydyr. Zerur bolanda
Milli Azlyklary dillerini teleradioýaýlymlarynda ulanylmasyny de ligini
üpjün edilmegine degi li çürt-kesik aýratyn çäreleri geçirilmegini hem
döwletler göz ö ünde tutmalydyrlar.
7
Gara syzlyk 2003
II.
SYÝASAT
5)
Döwletler azlyklary dilini (dillerini) teleradioýaýlymlarda ulanmak baradaky
Syýasaty i läp düzmelidirler. ol syýasat Milli azlyklara degi li bolan
ahslary talaplaryny ä gär edilmegine esaslanyp, olary özbolu lylygyny
saklanylmagyna hem ösdürilmegine gönükdirilmelidir.
ol syýasat i lenilip düzüleninde Milli azlyklara girýän ahslary
maslahatla malar prosessine gatna maga bolan hukugy üpjün edilmelidir we
eýle-de hökümeti degi li institutlaryndaky we edaralaryndaky wekilçiliginede ýol berilmelidir.
6)
Ugrukdyryjy gara syz edaralar döwlet syýasatyny durmu a girizilip amala
a yrylmagyna jogapkärdirler. ol edaralary gurnalyny y çirksiz arassa
bolmalydyr.
7)
Döwlet syýasaty jemgyýetçilik geple iklerindäki habar beri , magaryf, medeni
we toma a maksatnamalaryny ýokary hillilerini çygyryny gi ligini hem
de agramlylygyny goldap, Milli Azlyklary wekillerini isleg-talaplaryny
kanagatlandyrylmagyna-da matlaplandyrylmalydyr. Döwletler umumy habar
beri seri delerini öz i ini göwnejaý hem mandysyz berjaý edibilmegine
ýardam edip, zerur bolanynda maliýe, tehniki we gaýry zerur ertleri hem
döretmelidirler.
8)
Döwlet syýasaty Milli azlyklara degi li ahslara telewideniýe we radio
ýaýlymlary döredip we i ledip, öz dillerinde geple ik alyp barmaklaryna
ýardam etmelidir.
III. UGRUKDYRYLY
9)
Ugrukdyrylyp sazlamalara ýol berili i
Pikirleri erkin aýdylmagyny, medeni we dil dürlüligini, medeni özbolu lylygy
gorama we ösdürme, beýlekileri hem hukuklaryny we mertebesini kemsitmän
saklap goldama maksady bilen döwletler teleradio ýaýlymlary ugrukdyryp
hem, sazla dyryp hem bilerler. Lisenzirlemäni (ýe ille diriji rugsatnama) öz
içine alýan ugrukdyrylyp eýle sazla dyrylma obýektiw hem milletparazlygy
edilmesizlik ertlerinde esaslanan kanunda-da göz ö ünde tutulyp, azlyklary
dilinde-de habar berili i i çäklendirilmeli däldir.
8
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
10)
Dilleri ösdürilmegine ýardam etmek
Teleradioýaýlymlarda dilleri ulanyly yny sazla dyryp, döwletler aýry-aýry
dillerden peýdalanmany goldap bilerler. Bir, ýa-da birnäçe dili goldaýan
çäreler beýleki dili peýdalanylmagyny bökdelinilip, çäklendirilmegine
getirmeli däldir. Döwletler teleradio ýaýlymlarda haýsy-da bolsa ba ga bir dili
peýdalanylmagyny gadagan edip bilmeýär. Teleradioýaýlymlarda haýsy-da
bolsa ba ga bir dili goldaýan çäreler Milli azlyklara girýän ahslary
hukugyndan kesip kemsitmeli däldir.
11)
Ugrukdyrylyp sazla dyrmany laýyklandyryly y
Haýsy-da bolsa islendik, ol sanda gadagan edýän normalar hem kanuny
maksatlara gönükdirilip, ol maksatlary ölçeglerine bap getirilmelidir.
Ugrukdyrylyp sazla dyrmany laýyklandyryly y kesgitlenilende köpçülikleýin
habar beri seri delerini häsiýetine we sosial gur awy gi i leýin kontekstine
(baglany ygyna) degi li spesifiki faktorlar hasabata alynmalydyr. ol faktorlar
öz içine:
•
Öz pikiri i aýan edip erkin aýtmagy , medeni we dil dürlüligini ,
medeni özbolu lygy
ýitirilmän
saklanylyp hem ösdürilip
kämille dirilmegini goralmagyna ýardam edýän habar berili i
de agramlylygyna we hiline täsir ýetiräýjek ähtimallykly çärelerini hil
häsiýetini we maksatlaryny;
•
Medeni we dil dürlüligini, häkimeti
düzüli ini we regional
häsiýetlendirili ini öz içine alýan syýasy, sosial, dini gurnaly yny;
•
Jemgyýetçilik, hususy ýa-da da ary ýurt – ähli (umumymilli, regional we
ýerli) derejedäki habar berli i sany, dürlüligi, habar berili i
ýaýlymyny geografiýasy, häsiýeti, matlaplandyryly y we habar
beri hyzmatlaryna dilleri elýeterliligi. Köpçülikleýin habar beri
seri delerini
habarlaryny kabul edýän auditoriýalary
maliýe
çukdaýjylarynda – tehniki, sanyny we kabul etmek mümkinçilikleri
eýle hem ýaýlymlary hili, ol sanda-da ýeri we ýaýlymy tory,
maksatnamalary häsiýetleri göz ö üne tutulmalydyr;
•
Her bir (umumymilli, regional we ýerli) derejedäki geografiki jebislikde
ýerle ip ýa aýan auditoriýasyny
san ölçeglerini hukuklaryny,
9
Gara syzlyk 2003
talaplaryny, isleg-küýseglerini we agzalan auditoriýany (-lary )
häsiýetlerini öz içine alýar.
12)
Terjime edilmäni çäklendirili i
Azlyklary dilindäki habar berili lerinde terjime edili e, gaýtalanylmagyna,
sinhron terjimä we subtitrlere çendena a talaplary
edilmegine,
de derejesizligi goýberilmegine ýol berilmeli däldir.
13)
Sepgitara teleradioýaýlymlar
Sepgitara teleradioýaýlymlar gönümel, eýle-de gaýtalanylyp geçirilmelisi, ýada retranslýasiýa arkaly erkin kabul edilini i dil prinsipi boýunça
çäklendirilmeli däldir.
Azlyklary dilindäki da ary ýurtly teleradioýaýlymlary elýeterliligi hut ol
ýurdu öz içinde-de geple ikleri
ol dilde geçirilmegini ösdürilmegine
ýardam etmek borjuny döwleti üstünden aýyrman ol dilde berilýän
geple ikleri kemeldilip azaldylmagy hem unalmaýar.
IV. AZLYKLARY DILLERINI GOLDANYLMAGY
14)
Döwlet goldamasy
Azlyklary dilinde berilýän geple ikler döwlet taraplaýyn goldanylmalydyr. Bu
meseläni geple ikleri ýygjamlygyna bökdençsiz çemele mäni üpjün
edilmegi, maliýele dirilmegi, eýle-de azlyklary dilinde geple ikleri
geçirilmegi üçin zerur bolan hünärmen i gärleri sanyny artdyrylmagy hem
taýynlanylmagy arkaly çözüp bolar.
15)
Geple iklere çemele ipbilinme
Döwletler Azlyklary dilinde geçirilýän geple iklere ýeterlik derejede
çemele mäni, ol sanda-da geple igi ýygylygyna, geple ik toryny üle dirme
we geple ik geçirýänleri taýynlama hem goldama arkaly üpjün etmelidirler.
onu bilen baglany ykda Milli Azlyklary sany, olary toparlanyp ýa aýan
ýerini geografiýasy we talaplary bilen bähbitleri hem aralyp, üns merkezinden
dü ürilmeli däldir.
10
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
Azlyklary regional ýa-da çäkli ýerlerdäki geçirilýän geple iklere elýeterligi
maksatnamalardaky umumy milli geple iklerden Azlyklary ,
ol sanda-da
olary pytra y ýa aýanlar hem dillerindäki geple ikleri geçirilmegini
ýatyrylyp galdyrylmagy, kesilmegi unalmaýar, aklanylmaýar.
A. GEPLE IKLERI
ÝYGYLYGY
•
Lisenziýalar (ýe ille diriji rugsatnamalar) gow urylanynda döwletler
Azlyklary dilinde doly göwrümli, ýa-da bölekleýin geple ikleri
geçirilme mümkinçiligini gözden salman, geple ikler ýygylygyndan
ýetdik paýy bölünilip berilmelidir.
•
Ulanyly daky ýygylyklary sanynda tehniki çäklendirmeler bar bolsa,
ýa-da köpçülikleýin habar beri seri delerini öz hasabyna saklamaga
toparlary ýeterlik seri desi bolmanynda döwletler dilleri birnäçe
toparyny geple iklerini bir zolakda berilme mümkinçiligini nazarda
tutup, “açyk kanallary”, ýagny ol bir ýygylygy
çägindäki
maksatnamalarda bölünip berilmegine mümkinçilikler döretmelidirler.
B. ÝAÝLYMÇYLAR
•
Döwletler Azlyklary dilinde geple ikleri geçirilmegini üpjün etmek
maksady bilen, döwlet hem jemgyýetçilik ýaýlymlary geçirýänlerden
degi li talaplary etmelidirler.
•
Azlyklary dillerinde ýaýlymlary geçirýän hususy köpçülikleýin habar
beri seri delerini o aýly ertleri döretmek üçin (maliýe we gaýry
goldawlar) döwletler olary hormatlap sylaglamak, höweslendirmek üçin
zerur bolan mümkinçilikleri gözlegine-de çykmalydyrlar.
ony
lisenziýa gow urmak arkaly, meselem hyzmat edi ini netijeleri boýunça
ýa-da arza bilen ýüzleneni teklibine jogap hökmünde-de gazanyp bolar.
Azlyklary dillerinde geple ik geçirýän köpçülikleýin habar beri
seri delerini döwletler bäsle ik kanundyr- ertlerini talaplaryndan azat
edip, olary belli administratiw-ýurokratik çekele melerden dundarýan
aýratyn amatly ertleri döredip biler.
•
Azlyklary dillerinde ýaýlymlary alnylyp barylmaýan ýagdaýynda we
onu zerurýetligi döräp ýüze çykanynda, döwlet olary döredilmegine
döwtalap bolup, ol i i ugrukdyrylmagyny tizle dirip biler.
11
Gara syzlyk 2003
C. GEPLE IKLERI TORY
Döwletler azlyklary dilinde geçirilýän geple iklere goýberilýän wagty
möçberini we maksatnamalary efire çykarylýan wagtyny Milli azlyklara
degi li adamlary sanyny we toparlaýyn jebis ýerle ip ýa aýan ýerini
geografiýasyny öhlelendirip, adamlary talaplaryna we bähbitlerine laýyklap
muwapyk getirilmegini gazanmalydyrlar. eýle-de uly bolmadyk toparlary öz
dilindäki teleradio ýaýlymlaryna talaba laýyk çemele ibilmesini üpjün etmek
üçin wagty az möçberine we maksatnamalary efire çykarylýan belli wagtyna
ünsü bölünmegi hem zerurdyr. u maksatlara lisenzirlemäni , ol sanda-da
Azlyklary dilinde goýberilýän maksatnamany uzaklygyny hem efire
çykarylýan wagtyny ö ünden geple ip wadala ma arkaly hem çözüp
bolar.
16)
Jemgyýetçilik maliýele dirilmesi
Döwletler azlyklary dilinde geçirilýän geple iklere maliýe kömegini ýetirip,
goldama mümkinçiligine-de garamalydyrlar. Muny gönümel pul kömegini
ýetirmek, maliýe hem salgyt babatlarda amatly ertleri döredilmegi we
lisenziýany göw urylmagy ýa-da özgerdilmegi esasynda salgytlary belli
görnü lerinden bo atmak arkaly gazanyp bolar. Täsirli göwnejaý üpjün
edilmegi azlyklary geple iklerini geçirýänleri (az sanly jemgyýetlerde)
abzallary , olary umumy sanyna bap gelmeýän möçberdäki göterimi
gow urylmagyny we maliýele dirilmegini talap edäýmegi hem mümkindir.
Döwletler azlyklary dillerinde audiowizual i leri döredilmegini hem
ýaýradylmagyny sylaglap höweslendirmäni üsti arkaly o a ýardam edip, hatda maliýe kömegini hem bermelidirler.
17)
Kadrlary potensialyny hem taýynlanylmagyny tijendirmek
Döwletler Azlyklary dilinde geple ikler geçirýän köpçülikleýin habar beri
seri deleri üçin kadrlary köpeldilmegine ýardam etmelidirler. Muny
Azlyklary dilinde ýazylan materiallary öz ýurdu we da ary ýurtlary içinde
ýaýratmak arkaly tehniki goldawy bermegi üsti bilen gazanyp, Azlyklary
dilinde döwletara geple ikleri geçirilmegine-de hemaýat etse bolar. Mundanda da ary döwletler Azlyklary dilinde geple ikler geçirýänleri köpçülikleýin
habar beri seri delerinde i läp bilmegi üçin zerur bolan i gärleri okadyp
taýýarlamak mümkinçiliklerine-de ser salyp, ünslerini bermelidirler.
12
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
TELERADIOÝAÝLYMLARDA AZLYKLARY
DILLERINI ULANMAK BOÝUNÇA
DÜZGÜNNAMALARA DÜ ÜNDIRILI ÝAZGYSY
Go maça bolan u ýazgy düzgünnamalary
esaslandyrylan wajyp halkara
standartlaryny gözden geçirilip düzülen gysgaça synydyr.
I.
ESASY ÝÖRELGELER
1)
Öz pikiri i erkin beýan etmäge bolan hukuk, hukuklary halkara goraly
kadasyny düýp özenidir.
u her bir ynsany häkimet tarapyndan
bökdençsizlikli hem döwlet serhetlerine baglany yksyzlykly ýagdaýynda
habarlary we ideýalary alyp hem ýaýradyp bilmek hukugyny berilýänligini öz
içine alýar.
ol 1948-nji ýylda Adam Hukuklaryny
Ähliumumy
Beýannamasyny 19-njy maddasynda (AHÄB), Halkara Pakty Raýatlyk hem
Syýasy Hukuklaryny 1966-njy ýyl (HPRSH) 19-njy maddasynda we Adam
Hukuklaryny
Esasy Azatlyklaryny
Goraly y baradaky Ýewropa
Konwensiýasyny
10-njy maddasynda berkidilendir 1950 ý.(AHÝK).
Meselem, HPRSH-ny 19-njy maddasyny 2-nji we 3-nji bölümlerinde
görkezili ine görä:
2. Everyone Her bir adamy öz pikirini erkin aýtmaga hukugy
bardyr; ol hukuk dürli görnü däki habarlary we ideýalary
gözlemäni , almany
we
olary döwlet serhetlerine
baglany yksyz dil, hat, metbugaty üsti, ýa-da aýdyly yny
çeper görnü lisinde we gaýry usullar arkaly meýleti
saýlanylmagynda ýaýradylma hukugyny barlyny öz içne
alýar.
3.
u maddany
2-nji punktynda getirilip görkezilen
hukuklardan peýdalanmak üstü e aýratyn borçlary we
jogapkärçiligi ýükleýär. Diýmek, ol käbir çäklendirmeler
bilen hem baglany ykly bolup, ýöne olar kanun tarapyndan
berkidilip:
(a) beýleki ahslary sylanylmagy we sarpasyny tutulmagy;
13
Gara syzlyk 2003
(b) döwleti
howpsuzlygyny ,
jemgyýeti
düzgüntertiplerini (ordre public), ilaty sü i we ahlaky
saglygyny goralynmagy üçin hökmany edilmelidir.
HPRSH-ny görkezmelerine gözegçilik etmek üçin döredilen BMG-ny adam
hukuklary baradaky Komiteti
10 Umumy dü ündiri ini (1983) 19-njy
maddasynda öz pikiri i beýan edip, erkin aýdyp bilmek baradaky hukuk di e
bir habarlary gözläp tapmaga hem saýlap almaga hukuk bermän, eýsem-de
bolsa ol hukukdan islendik seri däni üsti bilen peýdalanyp bilmek hukugyny
hem berýändir AHÝK-a gezek galanynda bolsa Adam Hukuklary baradaky
Ýewropa Kazyýeti Ober ilki Awstriýa gar y gozgalan i inde (1991-njy ýyly
Magtymguly aýyny 22-sinde çykaran Seriýasy A,
204, §57 kararynda) we
Autronik AG-i
weýsariýa gar y gozgalan i inde (1990-njy ýyly
Magtymguly aýyny 22-sinde, Seriýasy A,
178, §47 kararyndaky) getirilip
görkezilen 10-njy maddasy di e bir ýüze çykarylan ideýalary we habarlary
düýp özenini goraman, eýsem-de bolsa olary berli ini (ýetirili ini )
usulynydyr - görnü ini hem goraýandyr. ÝHHK/ÝHHG-ni çäklerindäki
Kopengagen Maslahat konferensiýasyny adam ölçegi baradaky ÝHHK 1990
ý. (Kopengagen dokumenti, §9.1) we o a gatna ýan döwletleri medeni
mirasy baradaky Krakow simpoziumyny dokumenti – ÝHHK, 1991 ý.
(Krakow dokumenti, §6.1) dünýägaraýy lary ýüze çykarylyp, ä gär
edilmegine erkinlik hukugyny berilýänligini tassyklaýar. Kopengagen
dokumentine degi lilikde bolsa Milli Azlyklardan bolan ahslary hususy we
jemgyýetçilik durmu ynda ene dilinden peýdalanyp, erkin gürlemäge (§32.1),
eýle-de habarlary ýaýratmaga, olara öz islegli arkaýyn çemele ibilme we ene
dilinde habar aly ma hukuklary bardyr (§32.5) diýilýär.
Birle en alygy gar ysyna gozgalan Hindisaýdyn i inde (1976-njy ýyly
Bitaraplyk aýyny 07-inde çykaran Seriýasy A,
24, §49 kararynda) adam
hukuklary baradaky Ýewropa Kazyýeti AHÝK-ny 10-njy maddasynda
so raky dü ündiri lerini beripdi: “Sözlemägedir - öz pikiri i beýan etmäge
bolan erkinlik (demokratiki) jemgyýeti esasy direg-tekgelerini biri bolup,
onu ösüp kämille megini we her bir ahsy özüni i ýüzünde
görkezibilmegini düýp-teýini emele getirýän ertdir. 10-njy maddany 2-nji
bölümini talaplary berjaý edilende bolsa, ol di e bir adaty ‘habarlary’ we
‘ideýalary’ ulanmaga ýol bermän, eýsem-de bolsa jemgyýeti ýeke bir ho allyk
bilen kabul edýän, ýa-da ýoku görmän üns berilmä mynasyp däl diýilýänlerini
däl-de, hatda göwne degýän, ge -ta gördürip aljyradýan, ýa-da döwletde we
ilaty haýsydyr bir böleginde howsala döredip kalplarda gozgala turuzýanlary
üçinem ulanarlyklydyr. uny ‘demokratik jemgyýeti ’ olarsyz bolubilmejek
14
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
düzümleri bolan plýuralizmy, çydamlylyk görkezilmegi we açyklygam talap
edýär.Bulardan-da da ary u sferada ulanylýan islendik '
formallygy '
, 'erti '
,
‘çäklendirilmäni ’, ýa-da ‘temmi berilip jezalandyrylmany ’ ählisi göz ö ünde
tutulýan kanuny matlaplara de derejeli suratda bap getirilmelidir.”
2)
Ykdysadyýet, Medeni we Sosial Hukuklar baradaky Halkara Paktyny
(YMSHHP) 15(a) maddasyna baglylykda 1996 ý. o a gatna an döwletleri
ählisi her bir adamy medeni durmu a gatna maga hukugyny barlygyny unap
makullaýar. HPRSH-ny 27-nji maddasy ol sanda azlyklary wekillerini em
öz medenýetinden, eýle-de ene dilinden ol topary beýleki agzalary bilen
bilelikde
ärikli
peýdalanybilme
hukuklaryny
hem
goraýar.
Teleradioýaýlymlarda dili hem medeniýeti dürlüligini öhlelendirip,
plýuralizmy goralynyp berjaý edilmegi pikirleri erkin beýan edilmegine
bolan hukugy zerur düzümidir. ÝUNESKO-ny 2001-nji ýylda medeni
dürlilik baradaky çykaran Ähliumumy Beýannamasyny 2-nji maddasyna
degi lilikde medeni plýuralizmy üpjün edilmegine gönükdirilen syýasat
medeni dürliligini durmu ýüzünde hakykatdanam barlygyny tassyklap
öhlelendirýär. Beýannamany
6-njy maddasynda medeni dürliligi
kepillendirilmegi, ol sanda-da pikirleri em erkin aýdylmagyny , habar beri
seri delerini plýuralizmlylygyny we köpdilliligini üsti arkaly amala
a yrylýanlygy hem bellenilýär. Informasionsferaýns Lentia we beýlekileri
Awstriýany gar ysyna gozgalan I inde (1993-nji ýyly Sanjar aýyny 24-inde
çykaran seriýasy A,
276 kararynda) Adam Hukuklary baradaky Ýewropa
Kazyýeti pikirleri erkin aýdylmagy üçin plýuralizmy örän wajyplygynam
nygtapdy. ol i de Kazyýet jemgyýetde ähliumumy gyzyklanma döredýän
habarlary we ideýalary almaga bolan hukugy goralmagyny “ýokary
kepillendirijisi döwlet bolan plýuralizmsyz olary üstünlikli çözübem, üpjün
edibem bolmaýanlygyny (38-nji paragrafynda) belläpdi. u görkezme habar
beri maksatnamalaryny diýse gi auditoriýalysy bolan audiowizual habar
beri seri delerni ýaýlymyndaky wajyplygy, adalatlylygy hasam dü nükli
ä gär edilýär.” Hut ol jähtden Ýewropa maslahatyny
Çarçuwaly
konwensiýasyny 9(4) maddasynda Milli azlyklary goralmagy barada 1994nji ýylda (Çarçuwaly konwensiýasyna) gatna ýan döwletlerden “Milli
azlyklara degi lileri habar beri seri delerine gatna ybilmesini ýe ille dirýän
çydamlylygy hem plýuralizmy üpjün etmek üçin degi li çäreleri görülmegini”
talap edipdi.
Ýewropa konwensiýasyny 10-njy maddasyny esasynda Serhet Çäklerinden
da Çykarylýan Telegörkezili i (SÇÇT) 1989 ý. (2002-nji ýylda özgerdilip
üsti doldurlan) ulgamlaryna gatna ýan köpçülikleýin habar beri
15
Gara syzlyk 2003
seri delerini plýuralizmny howp astyna salynmazlygy üçin zerur bolan
çäreleri görülmelidigi hem go maça bellenilipdi.1982-nji ýylda Ýewropa
Sowetini Ministrler Komitetini hususy pikirleri bökdençsiz hem aç-açan
beýan etmäni
we habar berili i
erkinligi baradaky kabul eden
beýannamasyndaky II(d) maddasynda “ideýalary we pikirleri dürlüligini
öhlelendirmäge mümkinçlik berýan gara syz hem özba dak habar beri
seri delerini
gi göwrümlisini
döredilmegini gazanmagy” maksat
edindi.ÝHHG gatna ýan döwletleri Krakow dokumentini 6.2 paragrafynda
döwlete degi li bolmadyk teleradioýaýlymlary dürlüligi “çeper hem medeni
pikirleri beýan edilip aýdylmagynda plýuralizmy we erkinligi üpjün
edilmegine has netijeli ýardam ýetirjekligine” ygtybarly ynam bildiripdiler.
3)
Milli Azlyklara degi li ahslary dil (ýa-da gaýry) özbolu lylygyny
goralmagyna gönükdirilen döwlet borçlary ençeme halkara-hukuk
dokumentlerinde we adam hukuklary baradaky Ýewropa Kazyýetini i
tejribesinde hem berkarar edilip berkidilendir. Milli Azlyklara, ýa-da aýry-aýry
etniki, dini toparlara we dil tarapyndan azlyklara girýänleri hukuklary barada
BMG-ny beýannamasyny 1-nji maddasy aýratyn hem durnuklydyr (BMGny azlyklar üçin beýannamasy) 1992 ý.:
1. Döwletler öz territoriýasynda Milli Azlyklara ýa-da etniki,
medeni, dini we dil taýdan azlyklary arkaýyn hem parahat
ýa amagyny
hem-de
özbolu lylygyny
gorap,
ol
özbolu lylygy ösdürip kämille dirmäge gönükdirilen ertleri
döredýänleri sylaglap höweslendirýär.
2.
ol matlaba ýetmek üçin döwletler degi li bolan
kanunçykaryjylygy we gaýry çäreleri amala a yrýarlar.
4(2) madda “döwletler Azlyklary milli kanunçylyklary bozup, halkara
normalaryna gar y gelýän çürt-kesik hereketlerinden gaýry, olary öz
aýratynlyklary barada aýtmak,
öz medeniýetini, dilini, dinini, däpdessurlaryny gorap ösdürmek, üçin amatly ertleri döredilmegini göz ö ünde
tutýar”. BMG-ny 1989-njy ýylda geçiren Konwensiýasyny Çagalar Hukugy
babatdaky 17(a) maddasynda o a gatna an döwletlerden Konwensiýany
bilim beri sebitlerindäki matlabyna laýyklykda, ol sanda-da 29-njy maddada
berkar edilen çagany medeni özbolu lygyna we diline aýaw-sarpaly çemele ip
garalma terbiýesini
berilmegini, Konwensiýany
“Habarlaryny we
materiallaryny ýaýradýan köpçülikleýin habar beri
seri delerini
sylaglamaklaryny” gatna ýan döwletlerden hem talap edýär. Çarçuwaly
16
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
konwensiýasy hem
ol düzgüni jikme-jik gaýtalaýar. Çarçuwaly
konwensiýasyny giri bölüminde plýuralistiki we hakyky demokratiki
jemgyýet Milli Azlyklara girýän her bir ahsy di e bir dil özbolu lylygyna
sarpa goýulman, eýsem-de bolsa “ ol özbolu lylygy ýüze çykaryp
görkezibilmegi, ýitirmän saklamagy we ösdürip kämille dirmegi üçinem zerur
bolan ertleri döretmelidir” diýilýär. ol dokumenti 5(1) maddasynda Milli
Azlyklara degi li ahslar üçin “ olary özbolu lylygyny elementlerini
(düzüjilerini ) ýitirilmän saklanylmagy” ol sanda dillerini em saklanylmagy
üçin taraplary gerekli ertleri döredilmegine ýardam etmelidigini hem borçly
edýär. 1986-1989-njy ýyllardaky Ýewropa Howpsuzlygy we Hyzmatda lygy
baradaky Maslahatyny 1989-njy ýyldaky Wena du u ygyndaky jemleýji
dokumentine laýyklykda gelejekki ädimleri çäklerinde (Wena dokumenti,
prinsipler, paragraf 19) Kopengagen dokumenti (paragraf 32-33) we 1991-nji
ýyldaky Milli Azlyklar baradaky sowallar barada Ženewada geçirilen ÝHHKni ekspertlerini Maslahatyndaky Dokladynda (Ženewa dokumenti, III we IV
bölümleri) ÝHHG-a gatna ýan döwletler Milli Azlyklary özbolu lylygyny ,
ol sanda-da dilini em goralma borçlaryny öz üstlerine aldylar.
4)
Milletparazlygy gadagan edilmegi, ol sanda-da dil alamaty babatda-da
halkara adamperwerlik kanuny prinsiplerini esasyny düzüji bolup durýar.
Milletparazlygy gönümel gadagan edýän halkara-hukuk dokumentleri öz içine:
AHÄB (2-nji madda); HPRSH (2(1) we 26) maddalary; ÝMSHH (2(2))
maddany; BMG-ny azlyklary baradaky beýannamasyny (2(1)) maddasy;
AHÝK (12-nji protokolyny 14 we 1 maddalary) hem-de Ýewropa Soýuzyny
Hartiýasyny esasy hukuklar baradakysyny (21-nji madda) alýar. Hut ulara
çalymda borçlary ÝHHG-ny dokumentlerinden hem: Jemleýji Helsinki
aktynda – 1975 ý. (VII prinsip) we Wena dokumentinde (prinsipler, 13.7
paragraf) tapsa bolar. Ýöne ol bir wagdta bolsa Kopengagen dokumenti
“islendik görnü däki milletparazlykdyr-jynsparazlygy” düýbünden gadagan
edýär (paragraf 5.9).
Milletparazlygy edilmezlik prinsipi dürli ýagdaýdaky adamlara dürli nazardan
garalyp gatna ylmalydygyna borçly edip, onu üsti arkaly hem hakyky
de ligi üpjün edilmegini gazanylýar. Meselem, Wena dokumentini
(prinsipler bölümindäki 19 paragrafy) ÝHHG-na gatna ýan döwletleri Milli
Azlyklara “doly de ligi ” berilmegini
üpjün edilmegine borçly
edilýär.Gatna yklar ýörelgesinde milletparazlygy bolmazlygy üçin ol
esaslandyrylan hem hukuga laýyk getirilen ertlere esaslandyrylyp, we kanuny
maksatly bolup, aragatna ygy saýlanyp alynan ýörelgeleri bilen ýetiliniljek
bolunýan matlaby aralygynda de derejeli pähimliden dü bülikli gatna yklar
17
Gara syzlyk 2003
saklanylmalydyr. BMG-ny adam hukugy Komitetini milletparazlygy
edilmezlik ertini umumy tertipdäki 18-nji belgilerinde (1989) we adam
hukuklary baradaky Ýewropa Kazyýetinde, meselem, onu Belgiýadaky diller
I i babatda diller bilen baglany ykda esaslandyryjy karary (1968-nji ýyly
Gorkut aýyny 23-i, seriýasy A, 6 kararynda) ara alynylyp maslahatla yldy.
Milletparazlygy edilmezlik prinsipi Milli Azlyklary hakyky de ligini (de
facto) berkarar edilmegini tizle dirmäge gönükdirilen ýörite we çürt-kesik
çärelerden peýdalanylmagyny hem öz içine alýar. u konsepsiýa 1965-nji
ýyly Halkara konwensiýasyny 1(4) we 2(2) maddalarynda jynsparazlygy
ähli görnü lerini , 1979-njy ýyly Konwensiýasyny 3-nji we 4-nji
maddalarynda bolsa zenanlary gar ysyna gönükdirilen milletparazlygy düýpteýkary bilen ýok edilmelidigi baradaky görkezmelerinde u sowallara buýtarsuýtarsyz dogry hem gönümel garalýar. Kopengagen dokumentini 31-nji
paragrafynda ÝHHG-a gatna ýan döwletler “zerur bolan pursatda Milli
Azlyklara girýän
ahslary
beýleki raýatlar bilen birlikde doly
de hukuklylygyny we esasy azatlygyny bermek hem olardan bökdençsiz
peýdalanyp bilmegini kepillendirmek maksady bilen ýörite çäreleri görülmek
borçlaryny öz üstlerine aldylar.” BMG-ny beýannamasyny azlyklar baradaky
4(1) maddasyny mazmunynda-da ýökarkylara me ze ýagdaýlar getirilip,
“döwletler u zerurýetligi döräninde azlyklary hem öz adam hukuklaryndan
we esasy azatlygyndan hiç bir päsgelsiz hem-de milletparazlyksyz, kanun
ö ünde doly hukuklylygy esasynda täsirli peýdalanyp bilmekleri üçin degi li
çäreleri görüljekdigi” nygtalynýar. Çarçuwaly konwensiýasyny
4(2)
maddasynda hem Milli Azlyklary aýratyn ýagdaýdalygy degi li derejede
hasaba alynylyp, ol ahslary doly we hakyky de likden bökdençsiz
peýdalanmaklaryny goldaýar. 1992-nji ýylda regional diller we Milli
Azlyklary dili baradaky Ýewropa Hartiýasyny 7(2) maddasynda (Diller
Ýewropa Hartiýasy) azlyklary dillerini de hukuklylygyny gazanylmagyna
gönükdirilen çärelere milletparazlyk edilýär diýilen galp dü ünjä baha berilip
garalmaly däldir diýilip ikirje lenilmän, gönümel manysynda aýdylýar.
II.
SYÝASAT
5)
ÝHHG-a gatna ýan döwletler öz territoriýasynda Milli Azlyklara girýänleri
dilini we özbolu lylygyny goralmagyny we ony höweslendirmäge zerur
bolan ertleri döredilmek borçlaryny öz üstüne aldylar. (Kopengagen
dokumenti, paragraf 33). Çarçuwaly konwensiýany 5(1) maddasynda-da hut
o a me ze borçlary
alynanlygy getirilip görkezilýär. Çarçuwaly
18
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
konwensiýany 9(4) maddasy hem “Milli Azlyklary habar beri seri delerine
çemele mesini ýe ille dirmek üçin çydamlylyk görkezilmeligini we medeni
plýuralizmy üpjün edilmegini höweslendirmek maksady bilen taraplardan
degerli çäreleri görülmegini talap edýär”. Dilleri Ýewropa Hartiýasyny 7(1)
maddasy, (özlerini kanunçykaryjylygyndaky we i tejribesindäki alyp barýan
syýasatynda), ol sanda-da “regional dilleri we azlyklary dillerini ýitirilmän
saklanylmagyny goldamak maksady bilen” we “regional dilleri hem az
milletleri dillerini gürleýi dillerini jemgyýetçilik we hususy durmu da
ulanylmagyna itergi bermäge ýa-da sylaglap höweslendirmäge zerur bolan
aýgytly çäreleri geçirmeklerini” talap edýär. 7(3) madda-da taraplar “ýurdu
ähli dil toparlaryny arasynda özara dü üni ilmekligi berkidýän köpçülikleýin
habar beri seri delerini goldap höweslendirmek” borjuny hem öz üstlerine
aldylar. Çagany Hukuklary baradaky Konsepsiýany 17(d) maddasy “ilaty
Azlyklara ýa-da ýerli millete girýän çagalary dil taýdan isleg-talaplaryna
köpçülikleýin habar beri seri delerini aýratyn üns berýänlerini” gatna ýan
döwletler goldap höweslendirýänligi nygtalýar.
ÝHHG gatna ýan döwletler Milli Azlyklary döwlet durmu yna, ykdysady
i lere gatna ypbilmegini üpjün edýän we
ol jemgyýeti ösdürip
kämille dirmäge täsirli hem önjeýli ertleri döretmek borçlaryny hem öz
üstlerine aldylar. (Ženewa IV bölümi). Çarçuwaly konwensiýasyny 15-nji
maddasynda görkezili i ýaly “Milli Azlyklara degi lileri
medeni,
jemgyýetçilik hem ykdysady durmu a täsirli hem doly manysynda, eýle-de
döwlet i lerini dolandyrmaga, aýratynam olary hut özlerine gönümel
degi lilerine
(bähbitlilerine)
ahslary
täsirli
gatna magyny,
de derejeliligini üpjün edilmek borçlaryny hem taraplar öz üstlerine aldylar.”
Kopengagen dokumentini
33-nji paragrafynda ÝHHG-a gatna ýan
döwletleri
gerekli çäreler geçirilinde,
ol Milli Azlyklary
dil
özbolu lylygyny goldap “ o a degi li ýörite maslahatlary geçirilmegini, hut
o a-da azlyklary edaralaryny we birle iklerini gatna magynda her bir
döwleti karar kabul etmek proseduralaryna muwapyk getirilip geçirilme”
borçlarynam öz üstlerine aldylar. Ženewa dokumentini III-nji bölüminde
ÝHHG-a gatna ýan döwletler Milli Azlyklary , ýa-da olary wekillerini
direktiw (buýrujy), ýa-da maslahatçy edaralary i ine hakykata muwapyk
bolan demokratik görnü de gatna maklary döwlet i lerine täsirli gatna many
wajyp elementidigini boýun alyp, tassyklaýar. Dilleri Ýewropa Hartiýasyny
11(3) maddasyna laýyklykda o a gatna ýan döwletler Azlyklary dilinden
peýdalanýan ahslary bähbitlerini aralyp ö e sürülmesini, ýa-da olary ,
aýratynam teleradio ýaýlymlary ugrukdyrýan edaralarda üns merkezine
19
Gara syzlyk 2003
alynmagy, amatly ýagdaýy
makulladylar.
döredilmegini
üpjün edilmegini bir agyzdan
6)
Ugrukdyryjy gara syz edaralarda zerurýetligi döremegi demokratiýa
prinsiplerinden we i leri arassa wyždanlylyk bilen dolandyrylmagyndan,
eýle-de halkara tejribesini görnükli mysallaryndan gelip çykýar. Ýewropa
Ministrler Komitetini gatna ýan döwletlere köpçülikleýin habar beri
seri delerinde plýuralizmy tijendirilip güýçlendirilmegi babatda ( R (99) 1)
berýän tekliplerinde “hususy teleradio ýaýlymlary alyp barýanlara
lisenziýalary gow urylmagyna jogapkär bolan milli edaralar özlerine degi li
i leri alyp baranlarynda köpçülikleýin habar beri
seri delerindäki
plýuralizmy
güýçlendirilmegine ýardam edilmelidigine aýratyn üns
berilmelidigini nygtaýar” (Hususy eýeçilikdäki emlägi ugrukdyrylmasyny
go maça ýazgysyny I-nji punkty: geple ikler hem pressa). Milli Azlyklary
dil sebitindäki hukuklary baradaky Oslo teklipleri (1998 ý.) öz 10-njy
düzgünnamasynda hasam takyk teklipler girizip, onda jemgyýetçilik habar
beri
seri delerini
“Maksatnamalary
mazmunyna gözegçilik edip
ugrukdyrýan Soweti gara syz bolup, ol i e erkin özba daklygyny saklap
biläýjek Milli Azlyklary wekillerini em go ulmalydygy” übhelenmesiz
aýdylýar.
7)
Ýewropa Sowetini Ministrler Komitetini
R (96) 10 düzgünnamasynda,
gatna ýan
döwletlere
jemgyýetçilik
geple ikleri
gara syzlygyny
kepillendirilmesi babatda hödürleýän teklibinde jemgyýetçilik geple iklerini
rolyny “habar beri , magaryf, medeni we toma a güýmenjeleri ýaly
düzümlerden ybarat bolan ýagdaýlary öz içine gi i leýin alýan bazalaýyn
geple ikler gullugyny milli hem regional derejelerde hemmä elýeter görnü de
gurnalyp döredilmegi kommunikasiýalardaky plýuralizmy düýp-özenli
faktorydyr” diýilip nygtalynýar. Jemgyýetçilik geple iklerini ýokary hilli hem
de agramla dyrylan maksatnamalar bilen üpjün edilmegini roly Ýewropa
Kazyýetini adam hukuklary baradaky Lentiany I inde-de (paragraf 33)
nygtalypdy. Dilleri Ýewropa Hartiýasy özüni 11(1) maddasynda “döwlet
hyzmatyny berjaý edip” teleradioýaýlymlary alyp baryjylar Azlyklary
dilinde gürleýänlerini
talaplarynam ödemelidirler diýilýär. Ýewropa
Sowetini Ministrler Komitetini Maslahatynda 9 (2003) gatna ýan döwletlere
sanlar arkaly a ladylýan geple ikleri demokratik we sosial goýumyny
tijendirilmegine gönükdirilen çäreleri güýçlendirilmegi baradaky teklibinde
“demokratik jemgyýeti geple ikler alyp barýan jemgyýetçilik i gärlerini roly
demokratik jemgyýeti gymmatlyklaryny teý-esasyny döredýän syýasy,
20
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
hukuk we sosial düzümlerine, meselem adam hukuklaryna, medeniýete we
syýasy plýuralizma sarpaly garalmalydygyndan ybaratlygy nygtalynýar.”
Ýewropa Sowetini Ministrler Komitetini bellemigine görä “Jemgyýetçilik
geple ikleri geçirýänleri üstüne çydamlylyk hem dü bilik, medeniýetini ösdürülmesi baradaky aýratyn borçlary ýüklenen bolsa, tutu lygyna alynýan
teleradio ýaýlymlar ulgamy çydamsyzlygy gar ysyna aýgytly göre ip
bolaýjak ertleri döredýän täsirli seri de hökmündäki kuwwatly güýçdir”.
Ýewropa Sowetini Ministrler Komitetini agza-döwletlere köpçülikleýin
habar beri seri deleri we çydamlylyk görkezilme ertleri döredilmegini
ösdürilmegi baradaky Maslahatyna edilen
R (97) 21 go maça ýazgysyny
5-nji punkty). Ministrler Komiteti agza-döwletlere degi li täze habar beri
kommunikasiýalar tehnologiýasyny sebitlerinde ýetirilýän jemgyýetçilik
hyzmatlaryny uniwersal ulgamy barada berýän
R (99) 1 tekliplerinde täze
kommunikasion we habar beri hyzmatlaryndan peýdalanýanlary bähbidi
üçin, hökümet i gärleri bilen hususy sektory bilelikdäki hyzmatda lykly
hereket etmeklerini has o aýly netijelere getirýänligini ikiuçsyzlygy hem
bellenilýär.
8)
Çarçuwaly konwensiýany 9(3) maddasy Milli Azlyklara degi li ahslary öz
dilinde teleradioýaýlymlaryny döredip ulanmagyna mümkinçilikleri
barlygyny görkezip, ony kepillendirýär. Diller Ýewropa Hartiýasyny 11-nji
maddasynda döwlet syýasatyny Dil Azlyklary üçin durmu a geçirilip
bilnäýjek eýle mümkinçilikleri dürli görnü leri sanalybam geçilýär.
III. UGRUKDYRYLY
9)
Teleradioýaýlymlary ugrukdyryly y u düzgünnamada getirilip görkezilen
prinsiplere esaslandyrylyp, azlyklary
diilerinde teleradioýaýlymlar
geçirilmesini üsti bilen, jynsparazlygy edilmezlik ertinde, öz pikirini erkin
beýan edilmegi, medeniýeti , dili dürlüligini , dili özbolu lylygyny
goranylmagy go ulyp girizilmelidir. Öz pikiri i erkin beýan edip aýtmagy
hukugyny bozýan ugrukdyryly HPRSH-ni 19(3) we AHÝK-ni 10(2)
maddalaryny garamagyna dü üp, ol erkinligi amala a yrylmaklygy “kanuny
tarapdan göz ö ünde tutulan we demokratik jemgyýetde hökmany bolan milli
howpsuzlygy bähbitlerini aralmagy üçin, territorial bitewiligi ýa-da
jemgyýetçilik düzgün-tertiplerinde bidüzgünçilikleri we jenaýatlary ö üni
almak, saglygy we ahlaklylygy goragy, gaýry ahslary mertebesini hem-de
hukuklaryny goralmagy, ýa yryn görnü de alynan habardyr-syrlary pa
edilmezligi we adylýeti
at-atbraýyna we tarapgöýsizligine
ek
21
Gara syzlyk 2003
ýetirilmezligini” üpjün etmäge gönükdirilen çärelerden ba ga halatlarda öz
pikiri i erkin beýan etmeklik hukugy çäklendirilip bilinmez.
AHÝK-ni 10(1) maddasyna laýyklykda lisenzirlemek köpçülikleýin habar
beri seri delerini ugrukdyryly yny mümkingadar usullaryny biridir. Milli
Azlyklary öz pikirlerini erkin beýan etmek we olary köpçülikleýin habar
beri seri delerine bökdençsiz çemele ibilme hukugyna degi lilikde bolsa
Çarçuwaly Konwensiýany 9(2) maddasy gatna ýan döwletleri “radioýaýlym,
telewizion ýaýlymlar, ýa-da kinematograf kärhanalaryny
hiç bir
jynsparazlyksyz we hakyky delilleri esasynda lisenzirlenilmegini bökdençsiz
geçirilmegine hukuklydyklaryny” berkarar edýär. Krakow dokumentindäki
(paragraf 6.1), Ženewa Maslahatyny dokladyndaky (VII bölümi) ýaly ÝHHGe gatna ýan döwletler hem teleradioýaýlymlary di e kanuny esasynda we
halkara standartlaryna muwapyklykda ugrukdyrma borjuny öz üstlerine
aldylar.
10)
ÝHHG gatna ýan döwletlerem Milli Azlyklara degi lileri “habarlary öz
dilinde ýaýratmaga, o a bökdençsiz çemele ip, maglumatlary aly upberi ilmäge-de hukuklaryny barlygyny” ykrar etdiler. (Wena dokumenti,
Adamperwerlik we Gaýry sebitlerde Hyzmatda lyk etmek, Habar berili ,
paragraf 45; Kopengagen dokumenti, paragraf 32.5). Lisenzirlemek we
ugrukdyryly y gaýry görnü leri ol hukugy amala a yrylmagyna
päsgelçilikler döretmeli däldir. Adam Hukuklary baradaky Ýewropa
Komissiýasy Adylyýet ýol berli e degi li özüni kararynda Feraýn Alternatifs
Lokalradio Berni weýsariýany gar ysyna gozgalan i inde (1986-njy ýyly
Gara syzlyk aýyny 16-sy, öwezi doldurylmak baradaky
10746/84 talaparzasynda) Handisaýdy I indäki karary sitirlemek bilen, lisenzirlenilme
ulgamynda plýuralizmlylygy , çydamlylyk görkezilmegini we gözýetim
örüsini gi ligini talaplaryna sarpa goýulmalydygyny mälim etdi. Komissiýa
u a teleradio ýaýlymlary dili baradaky sowaly girýänliginem dü ündirdi:
[…] Belli bir ýagdaýlarda ýaýlymlar geçirmäge lisenziýa
bermekden boýun gaçyrmaklyk [Ýewropa] Konwensiýasyny 10njy maddasy bilen 14-nji maddasyny utga yklygynda çyl yrymly
ýagdaýa getirmegi ähtimaldyr, Meselem, lisenziýa berilmeginden
boýun gaçyrylmagyny netijesinde göz ö ünde tutulýan belli bir
ýeri ilatyny agramly bölegini öz dilinde berilýän geple iklerden
kesilmegi eýle o aýsyz ýagdaýlary döredip biler.
22
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
Hususy habar beri seri delerine degi lilikde bolsa Ýewropa Sowetini
Parlament Assambleýasy Ýewropa döwletlerindäki köpçülikleýin habar beri
seri delerindäki öz pikirini beýan edilmegini Erkinligi we habarberili
baradaky 2003-nji ýyly 1589-njy belgili Maslahatyny 17(vi) paragrafynda
gatna ýan döwletleri “Azlyklary dilinde geple ikler geçirýän köpçülikleýin
hususy habar beri seri delerini döredilmegini hem i ledilmegini
çäklendirilmegini aradan aýrylyp, ýatyrylmagyna” çagyrdy.
11)
Ugrukdyryly y islendigini de barabarlygy babatda adam hukuklary
baradaky Ýewropa Kazyýeti AHÝK-ni 10-njy maddasynda geple ikleri
ugrukdyryly yny belli bir kanuny matlaby yzarlamagyny we o a
laýyklanylyp de barabar getirilmegini talap edilýänligini ençeme gezek
ýatladypdy.
Lentiany I i bilen baglany ykly bolan Kazyýeti kararyny 32-nji
paragrafynda tehnika go maça girizilen lisenzirlenilmä degi li delilleri
a akdakylaryny Kazyýet sanabam geçipdi: “göz ö ünde tutulýan stansiýany
hili we maksatlary, onu milli, regional, ýa-da ýerli dildäki mümkin bolaýjak
auditoriýasy, eýle-de halkara ertnamalaryndan gelip çykýan kesgitli
auditoriýany hukuklaryny üpjün edip bilmesi we talaplaryny ödäp
kanagatlandyrmasy”. Tele 1 Priwatfernzegezel aft MBH-ni Awstriýany
gar ysyna gozgalan i ini çözgüdinde (2000-nji ýyly Ruhnama aýyny 21indäki öwezi dolduryly y baradaky talap-arzasynda
32240/96, paragraflary
39-40) fokus auditoriýasyny möçberi we onu alternatiw telewizion we
radioýaýlymlara çemele ibilme mümkinçiligini, meselem, (kabel
telewideniýesi)
arkaly
çäklendirilmän,
de barabarlandyrylmagyny
kesgitlenilmeginde düýpli orny eýeleýänligini Kazyýet belläp geçipdi. Wereýn
Alternatifs I inde “medeni we lingwistiki plýuralizm, tekizlikdäki we daglyk
ýerlerindäkileri
aralygyny
de le dirilmegi hem de agramlygy ýaly
de agramla dyrylan federatiw syýasaty ýagdaýlary
ugrukdyryly yny
de barabarlandyrylmagynda üns merkezine alynylyp boljakdygynam”
Komissiýa kesgitläpdi.
12)
Audiowizual i leri azlyklary dillerinden we azlyklary dillerine terjime
edilme, gaýtalanma, sinhron terjime edilme we subtitrler bilen üpjün
edilme meselelerini ugrukdyrylmasy hususy pikirleri erkin beýan edilme
hukugyna ters gelmän, gaýtam azlyklary wekillerini goralmagy baradaky
halkara borçlaryny berjaý edilmegine, eýle-de dü ün mäge, çydamlylyk
görkezmäge we Milli Azlyklara degi lileri döwleti ilatyny esasy toparyny
adamlary bilen ysny yp dostla magyna ýardam etmelidir. Ugrukdyryly da
23
Gara syzlyk 2003
azlyklary dillerinde ýaýlymlary geçirilmegine, azlyklary dillerinde berilýän
geple ikleri kabul edilmegine päsgelçilik döredilmeli däldir. Dilleri Ýewropa
Hartiýasyny 12-nji maddasy gatna ýan döwletlerden regional dillerde, ýa-da
azlyklary dilinde ýazylan eserleri terjimelerini , gaýtalanmalary , sinhron
terjimesini we subtitrlerini köpeldilmesi arkaly olary elýeter edilmegine
ýardam etmeklerini ündäp, zerur bolan ýerinde terjimeleri edilmegine we
adalgalary barlag-agtaryly i lerini geçirilmegini amala a yrylmagyna
hemaýat edip, pul kömegini ýetirilmegini hem talap edýär.
13)
HPRSH we AHÝK “döwlet serhetlerine bagla yksyz gara syzlykda” pikirleri
erkin beýan edilmegini kepillendirýär. Çarçuwaly konwensiýasyny 17-nji
maddasynda hem edil eýle görnü de Kopengagen dokumentini 32.4
paragrafynda bellenilip geçili i ýaly, serh t çäklerini da yndan gelýän
geple ikleri erkin kabul edilmegi Milli Azlyklara degi li ahslary hukukly
nukdaýnazarlaryny görnü lerini biri bolup, aýratynam etniki, medeni, dil we
dini miraslaryny umumylygy bolan serhetara ahslar bilen azat hem dostlukly
parahat aragatna yklary ýola goýulyp goldanylmagyny goralmagyny kepillendirýär.
SÇÇT-ni
4-nji maddasy gatna ýan döwletleri
u Konwensiýany
“düzgünnamalaryna muwapyk getirilen maksatnamalary kabul edil ini
erkinligini üpjün edip, öz territoriýasynda olary retranslýasiýasyny (alynyp
e itdiril ini) çäklendirmeýär”. Diller Ýewropa Hartiýasyny 11(2) maddasy
ugrukdyrylma rugsat berip, o a go maça görnü de gatna ýan döwletleri
“ulanylýan dile me ze , ýa-da regional diline hem Azlyklary diline ýakyn
bolan dillerde go y ýurtlardan berilýän teleradioýaýlymlary geçirilip,
gönümel görnü de erkin kabul edilmegini kepillendirip, go y ýurtlardan ol
dillerde berilýän radio-telewizion ýaýlymlary
geçirilmegine päsgel
berilmezligini berkarar edýär”.
Galyberse-de serhetara geple ikleri geçirilme prinsipi döwletlere ýurdu öz
içindäki döwletara maksatnamalary döredilme borjyndanam bo atmaýanlygy
Çarçuwaly Konwensiýasyny 9-njy maddasyny düzgünnamalaryndan gelip
çykýandyr. Çarçuwaly Konwensiýasy babatdaky konsultatiw Komitetini
pikiriçe, “go y ýurtlardan berilýän maksatnamalary elýeterligi Milli
Azlyklara degi li bolan döwletiçre maksatnamalary
üpjün edilmek
zerurýetligi baradaky sowallary ret edilip, aradan çykarylyp aýrylmaýar.”
(Albaniýa baradaky çykarylan netije, 2002 ý., paragrafy 50). Mundan-da
da ary, 11-nji Oslo tekliplerinde “da ary ýurtlardan berilýän ýaýlymlary
elýeterligi bikanun çäklendirilmeli däldir.
eýle elýeterlik döwleti
24
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
jemgyýetçilik maliýele dirilen habar beri seri delerindäki azlyklar üçin
bölünilip berilýän wagtyny ol azlyklary ýa aýan ýerinde çäklendirilmegini
aklanylyp unalýanlygyny a latmaýar”.
IV.
AZLYKLARY
DILLERINI
GOLDANYLMAGY
14)
Azlyklary dilinde berilýän geple ikleri döwlet taraplaýyn goldalynmagy
halkara-hukuk dokumentlerini ençemesinde öhlelendirilendir. HPRSH-ni
27-nji maddasyna laýyklykda gatna ýan döwletler Azlyklara degi li bolan
ahslary hukuklaryny doly suratda berilmegini üpjün edip, Azlyklary öz
medeniýetinden hem dilinden peýdalanyp, olary ösdürip kämille dirme
hukugyny goralma zerurýetligi döräninde esaslandyrylan degerli çäreleri
görmäne borçlydyklary hem takyk nygtalynýar.BMG-ny Azlyklar baradaky
beýannamasyny 4(1) maddasy, Azlyklara girýän ahslar özlerini adam
hukuklaryny ählisinden täsirli peýdalanyp bilmegi üçin “zerurýetlik döräninde
döwleti degerli çäreleri görmelidigi” göz ö ünde tutulýar. Çarçuwaly
Konwensiýasy 6(1) maddasynda “dil baglan ygyna gara syz” ahslary
ählisini arasynda “ikitaraplaýyn sarpadyr-hormat goýulmagyna, özara
dü ün ilmegine we hyzmatda lyga”, habar beri seri delerini üsti arkaly hem
taraplary
goldaw-itergi bermegini berkarar edýär. Diller Ýewropa
Hartiýasyny 7(1)(c) maddasyny göz ö ünde tutulýan “regional we
azlyklary
dillerini
ýitirilmän saklanylmak maksady bilen
onu
goldanylmagyna zerur bolan ertleri döredilip, aýgytly çäreleri geçirilmegi
gerekdir” diýilen görkezme bilen taraplar doly razyla yp ylala dylar. SÇÇTni
10(3) maddasyna laýyklykda, gatna ýan döwletler “Ýewropa
maksatnamalaryny
öndürilip döredilmegine, aýratynam audiowizual
mümkinçilikleri pes, ýa-da dil etraplary çäkli ýurtlarda
olary
kämille dirilmegine degerli goltgy berilip goldanylmagy üçin teleýaýlymlary
alyp barýanlara jynsparazlyk bildirmezliginde has jaýdar geläýjek o aýly
seri deleri ideg-gözlegine bilelikde çykmagy hem özlerine borç edindiler”.
Diller Ýewropa Hartiýasyny 11(1)(a, b we c) maddalary döwletlerden
regional, ýa-da azlyklary dillerindäki radio translýasiýalary we telewizion
ýaýlymlaryny , ýa-da maksatnamalary döredilmegini üpjün edilmegini,
olary
höweslendirilip ugrukdyrylmagyna hem ösdürilmegine goltgy
berilmegini hasam takyk görnü de talap edýär. Mundan-da da ary Diller
Ýewropa Hartiýasy özüni 11(1)(d) maddasynda gatna ýan döwletleri “audio
we audiowizual önümleri regional, ýa-da Azlyklary dilinde öndürilip
ýaýradylmagyna-da” borçly edýär.
25
Gara syzlyk 2003
eýlelikde Halkara Hukuk dokumentleri Azlyklary dilinde geçirilýän
geple iklere gi i leýin elýeterligi üpjün edilmegini nygtap, onu hut eýle
edilmelidigini gönümel salgy berýär. Meselem, Çarçuwaly Konwensiýasy 9(4)
maddasynda “özlerini kanun ulgamlaryny çäklerinde Taraplary Milli
Azlyklary habar beri seri delerine çemele ibilmesini ýe ille dirmek üçin
degi li çäreleri görmelidiklerini” göz ö ünde tutýar. 9(1) maddasy bolsa Milli
Azlyklara degi lilere milletparazlyk edilip, olary habar beri seri delerine
çemele ibilmesini çetinle dirilmesini çürt-kesik gadagan edýär. Diller
Ýewropa Hartiýasy 12(1)(a) maddasynda gatna ýan döwletleri “regional, ýa-da
Azlyklary dilindäki eserlere çemele ibilmä goltgy berilip ösdürilmegine
ýardam etmekligi" gönümel borçly edýär”.
15)
Azlyklary dilinde geple iklere gi i leýin çemele ibilmäni üpjün edilmeginde
Milli Azlyklara degi li ahslary sanyny , oturymly ýerini we ýerle i ini
döwlet tarapyndan hasabata alynylyp, olary talaplarynadyr bähbitlerine
we gyzyklanmalaryna ünsü berilmegi hakyndaky talaplar, döwletleri u
i ine täsirli hem de derejeli çemele mäni üstünlikli durmu a geçirmegine
ýardam edýär. Diller Ýewropa Hartiýasyny 11(1) maddasy gaýry çärelerden
da ary her bir “dili ýagdaýyna we tutýan ornuna baglylykda” köpçülikleýin
habar beri seri delerini sebitlerindäki alynylyp barylýan syýasaty i lenilip
düzülmesini hem göz ö ünde tutýar. 9-njy Oslo Maslahatynda Milli
Azlyklary dil sebitindäki hukuklary baradaky teklipleri u dü ünjäni hasam
çürt-kesiklendirip, geple ikleri göwrümi we hili “Milli Azlyklary sanyna we
Milli Azlyklary toplanyp jebisle i derejesine de eçer getirilip, olary
ýagdaýyna we mätäçlikdir-zerurýetliklerine muwapyklandyrylmalydyr” diýilip
görkezilýär. Milli Azlyklara degi lileri
habar beri
seri delerine
çemele ibilmesini ýe ille dirýän çäreler görüleninde Çarçuwaly Konwensiýasy
gatna ýan döwletleri medeni plýuralizmy üpjün edilip, çydamlylyk
görkezilmegini höwesledirilmegini (9(4) madda), eýle-de ähli ahslary
arasynda hormatlanylmany , özara dü üni mekligi we hyzmatda lygy ardam
edilmegine-de borçly edýär, 6(1) madda). Dilleri Ýewropa Hartiýasyny
7(1)(e) maddasy ol sanda-da geple ikleri üsti arkaly regional, ýa-da aglaba
köpçüligi dilinden peýdalanýanlary we esasy döwlet diline birme ze , ýa-da
o a ýakyn görnü lisindäkisini ulanýan toparlary aralarynda dostlukly aragatna yklary saklanylmagyna, eýle-de döwleti ba ga döwleti ba ga
dillerinden peýdalanýan beýleki toparlary bilen medeni gatna yklary
gurnalmagyna-da uly ähmiýet berýär. eýle-de hut ol dokument regional, ýada Azlyklary dilinde gürlemeýän, ýöne ol dillerde gürlenilýän ýerlerde
ýa aýanlary öz meýletinliginde ol dilleri öwrenmegine zerur bolan ertlerdirmümkinçilikleri döredilmegini möhümligini hem nygtaýar. 7(1)(g) madda
26
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
laýyklykda, azlyklary dillerinde gerekli derejede geçirilýän geple ikler
Umumymilli derejede höwslendirilmelidir. u ýagdaý aýratynam döwlet
territoriýasynda juda pytra y ýa aýan Azlyklara hasam köp derejede
degi lidir.
Maslahaty u bölümini A, B we C bölekleri döwletleri teklip edilýän
usullar arkaly teleradioýaýlymlarda azlyklary
dilini
ulanyly yny
goldanylmasyny görkezýän doly sanawy däldir. Bular aýry-aýry döwletleri
ö debaryjy tejribelerini öhlesi we u Maslahatda beýan edilen teklipleri
ýörelgesidir.
Jemgyýetçilik
ýaýlymlarynda
Azlyklary am
dilini
bolmaklygyny üpjün edilmegini aýratyn borç edilýänligi hem nygtalynýar.
Ýewropa Inisiatiwasyny Merkezi Mehanizmny 1994-nji ýylda gatna ýan
döwletlerdäki Azlyklara girýänleri hukuklaryny goramak baradaky 19-njy
maddasy “döwlet telewizion we radiokompaniýalaryny bar ýerlerinde Milli
Azlyklara degi li ahslara mümkin boldygyça eýle habar berili leri
seri delerine açyk hem bökdençsiz çemele ip bilmäge, ol sanda-da öz dilinde
maksatnamalar döretmäni üsti bilen girilmesine hukuk berilýänligini
kepillendirýär”. Ýewropa Sowetini çäklerindäki Amsterdam ertnamasyna
(1997-nji ýyl, Oguz aýy) baglylykda agza-döwletlerdäki jemgyýetçilik
geple ikler ulgamy baradaky Protokol “agza-döwletlerdäki jemgyýetçilik
geple ikler ulgamy her bir jemgyýeti demokratik, sosial we medeni talaplary
we habar beri seri delerinde plýuralizmy saklanylmagyny zerurlygy bilen
gönümel baglan yklydyr” diýilip bellenilýär.
Hususy habar beri seri delerinde Azlyklary dillerinde geçirilýän
geple ikleri birnäçe usullar arkaly höweslendirip bolýar, ol sanda-da
lisenzirlenilmäni üsti bilen hem. Ýewropa Sowetini Ministrler Komiteti
gatna ýan döwletler: “Ýerli geple ikleri geçirýän hususyýetçilere
lisenziýalary gow urylmagyna jogapkär milli edaralar öz i lerini berjaý
edenlerinde köpçülikleýin habar beri seri delerini plýuralizma ýardam
etmeklerine aýratyn üns berilmelidir” diýilen (Ýewropa Sowetini Ministrler
Komitetini Maslahatlaryna girizen
R(99) 1 go maça goldanmasyndaky
gatna ýan döwletlere köpçülikleýin habar beri seri delerinde plýuralizmy
tijendirilip güýçledirilmegi babatdaky çäreler barada berýän teklipleri, puntk
1, Hususy eýeçilikdäki emlägi ugrukdyryly y: geple ikler we pressa).
ÝHHG-ni Ženewa dokumentini VII bölüminde maglumatlar gow urylmak
arkaly köpçülikleýin elektron habar beri seri delerine döwlet kömegini
ýetirilip, köpçülikleýin habar beri seri delerini öz maksatnamalarynda ol bir
wagtda Milli Azlyklary dil özbolu lylygyny hasabata alynylmagyny ýola
goýulmagyny amala a yrylmagyna-da çagyrdy.
27
Gara syzlyk 2003
16)
Azlyklary dillerinde geple ikleri geçirilmegi maliýe goldawyny berilmegi
baradaky sowala garalmagy üçin döwletlere çagyry Milli Azlyklara degi li
ahslar üçin teleradioýaýlymlary elýeter we de derejeli bolmalydygyny
üpjün edilmek borjundan gelip çykýar. Gatna ýan döwletlerdäki ýa aýan
Azlyklara degi lileri hukuklaryny goraýan Merkezi Ýewropa Inisiatiwasyny
Mehanizmyny 19-njy maddasy, ol sanda-da “Milli Azlyklara degi li
ahslary döwlet düzgünnamalaryna laýyklykdaky we maliýe goldawyny
mümkinçiliginde öz dillerinde habar beri seri delerinden peýdalanmak
hukugyny döwletleri kepillendirýänligini” göz ö üde tutýar. Milletparazlygy
edilmezlik prinsipi azlyklary dillerinde geple ikler geçirýän telewizion we
radiokompaniýalara köpçülikleýin habar beri seri delerine gönükdirilen
döwlet kömeginden de derejeli paýy berilmegini talap edýär. Diller Ýewropa
Hartiýasyny 11(1)(f) maddasy gatna ýan döwletlerde “kanuny tarapdan
köpçülikleýin habar beri seri delerine umumylykda maliýe goldawy göz
ö üne tutulan bolsa, regional, dillerini ýa-da Azlyklary dillerini
köpçülikleýin habar beri seri delerinde ullanylýan seri delerini go maça
çykdajylaryny tölemeli”, ýa-da “regional dillerde ýa-da azlyklary dillerinde
öndürilýän audiowizual önümçiligine ö den bar bolan Ykdysady çäreler gi
gerim berilmelidir.”
Azlyklary dillerinde audiowizual önümleri öndürilip ýaýradylmagy
barada ö den bellenilip geçili i ýaly, Dilleri Ýewropa Hartiýasyny 11(1)(d)
maddasy gatna ýan döwletleri “regional, ýa-da azlyklary dillerinde audio we
audiowizual önümlerini öndürüli ini sylaglamaga we/ýa-da goltgy berip
höweslendirmäge” borçly edýär. Ýewropa Sowetini Minstirler Komiteti,
özüni [Düzgüznnama] diýlip atlandyrylýan
R (93) 5 Düzgünnamasyny
mazmunynda audiowizual eserleri
öndürilmegine bolan güýçdirmümkinçilikleri pes, geografiýa ýa-da dil ýaýrawlaryny çäkli bolan
ýurtlarynda ýa-da etraplarynda öndürilen eýle önümleri Ýewropany
teleýaýlymlar audiowizual önümleri bazarlarynda ýaýradylmagyna we
geple ikler geçirilmegine ýardam etmäni prinsiplerini saklaýar. AHÝK-ni
10-njy maddasynda berkidilen azatlygy “audiowizual potensialyny pes,
geografiki ýa-da dil ýaýrawyny
çäkli bolan ýurtlaryndaky ýa-da
etraplaryndaky öndürijilere öz önümlerini ýaýratmak üçin Ýewropa telewizion
bazarlaryna çykyp, bökdençsiz giri ibilmegine täsirli gi ýol açylmasy arkaly
onu ýeterlik derejede amala a yryljaklygyna” Komitet umyt baglaýar.
Ýewropa Soýuzynda, 97/36/E Direktiwasyna Giri 31-nji maddada, diýen
“giri
bölüminde gatna ýan döwletleri
her birini
audiowizual
mümkinçiliklerini göz ö ünde tutulmagynda we Ýewropa Soýuzyndaky
gi i leýin ýaýramadyk dilleri goralma zerurýetligini ünse alynyp, olara
28
Teleradioýaýlymlarda Azlyklary Dillerini Ulanmak boýunça Düzgünnamalar
gara syz öndürijiler Birle igini hökmany goldawyny gerekligi nygtalynýar”.
'
Gara syz öndüriji' diýilýän dü ünjäni takyk kesgitlenilmeginde “agzadöwletler öndüriji kompaniýasyny hususy eýeçiligini düzül ini, geple ikler
geçirýän belli bir ahsa berilýän maksatnamalary göwrümlerini we ikinji
hukuklylygy eýeçiligine degi li görnü de üns merkezine alynylmagy”
zerurdyr. (Soweti 89/552/EES Direktiwasyny özgerdip üstüni doldurýan,
düzedi girizýän Ýewropa Parlamentini we Soýuzyny 1997-nji ýyly Oguz
aýyny 30-yna çykaran 97/36/E Direktiwasy, “Gatna ýan döwletleri
telewizion geple iklerini i ine degi li bolan kanun çykaryjylyk düzgünlerini ,
instruksiýalaryny we adminstratiw aktlaryny ugrukdyryly y”).
17)
Azlyklary dilinde geple ikleri geçirilmegi üçin zerur bolan kadrlary
taýynlanylmagy we potensialy artdyrylmagy baradaky talaplar ýokarda
getirilip görkezilen Halkara Hukuk dokumentlerini
ençemesinde-de
sanalýandyr. Diller Ýewropa Hartiýasyny 11(1)(g) maddasy, gatna ýan
döwletlere köpçülikleýin habar beri seri delerindäki geple iklerde “regional,
ýa-da Azlyklary
dilini ulanýan žurnalistleri
we gaýry i gärleri
taýynlanylmagyna kömek bermeklerini” talap edip, gönümel borçly edýär.
29