İslam Hukuk Usulü – Prof. Dr. Bilal Aybakan

İslam Hukuk Usulü – Prof. Dr. Bilal Aybakan
Kitap Özeti
Fıkıh Usulüne dair genel bilgiler
 Fıkıh: Müctehidlerin, tafsili şer’i delillerden istinbat ettiği şer’i-ameli hükümlerdir. ‫الفقه هو ان تعرف النفس ما لها و ما عليها‬
 Hüküm: İhbari cümle hüküm ifade eder. Doğrulanabilen veya yanlışlanabilen her cümle önermedir, hükümdür. 3
çeşidi var;
1. Duyusal hükümler: duyu organları yoluyla elde edilen hüküm. (ateş yakıcıdır)
2. Akli hükümler: akıl ile elde edilen hüküm. (bir ikinin yarısıdır)
3. Şer-i hükümler: Vahiyden elde edilmiş bilgi. Kuran ve sünneten çıkarılmış olan her türlü hüküm. (Namaz
farzdır)
I. İtikadi ilimler: İnançla ilgiliyse, kelam inceler.
II.
Ahlaki ilimler: Ahlakla ilgiliyse tasavvuf inceler.
III.
Ameli ilimler: Amelle ilgiliyse fıkıh inceler.
 Fıkıh Usulü: Müctehidin şer’i ameli hükümleri tafsili delillerden çıkarabilmesine yarayan kurallar bütünü. Erken
dönemde hükmün kendisine bağlı olduğu kaynak delil anlamında kullanılmıştır.
 İstinbat: tafsili delilleri incelemek ve usul kurallarını uygulayarak bu delillerden cüz’i hükümler çıkarmaktır.
Tarihi
 Fıkıh usulü 2. asırda çıkmıştır. Fıkhın altın çağıdır.
 İmam Malik|Muvatta’sında peygamber efendimizin hadislerini topluyor, sahabenin bir takım içtihadlarını alıyor,
daha sonra tabiin görüşlerini alıyor. Önemli kişileri Abdullah b. Vehb, Eşheb, Abdurrahman b. el-Kasım.
 Ebu Hanife akademisini kuruyor. 40 kişilik bir grup ile içthadlar yapıyor, bunları tedvin ettiriyor. İlk defa fıkhın
tasnifi yapılıyor. Önemli kişileri Ebu Yusuf, Züfer, eş-Şeybani.
 İlk müstakil usul eseri Şafii|er-Risale’dir. Farklı görüşler ve ihtilaflar konusunda usül olmalı, keyfilikten kurtulmanın
gerektiğini düşündüğü için böyle bir eser yazmıştır. 3 mezhepten’de faydalanmıştır.
 Fıkıh usulünün tedvininin sebebleri: ameli ve itikadi mezheplerin oluşumu; mezheplerin üstünlük çabası.
Usulün yazılış metodları
Mütekellimin metodu
 Usul kuralları, delillerin gösterdiği yönde yazılmıştır. Delillerle destekli, mezhep taassubundan uzak kurallar.
(Tümdengelim)
 Temel eserler:
1. Kadı Abdulcebbar|el-Umde. İtikadda mutezile, amelde şafii’dir.
2. Ebu’l-Hüseyin el-Basri|el-Mu’temed
3. El-Cüveyni|el-Burhan. Eş’ari kelamcısıdır.
4. Gazali|el-Mustasfa. En sistematik, fıkha sadık eserdir.
Dört eserin telhisi;
1


Fahreddin Razi|el-Mahsül. Özetleri:
 Sıraceddin el-Urmevi|el-Tahsil
 Taceddin el-Urmevi|el-Hasıl
İki kitabın özeti;
 el-Karafi|et-Tenkihat
 el-Beydavi|el-Minhac
El-Amidi|el-İhkam
 Özeti; ibn Hacib|Münteha ve Muhtasaru’l-Münteha
Hanefiyye metodu
 Mezhep imamlarının fıkhi çözümlerini kullanarak usul kurallarını tesbit etmek. Ebu Hanife, Şafi’de olduğu gibi
düzenli kurallar bırakmamış; karışık içtihadlar bırakmıştır. Alimler bunları kullanarak usul oluşturmaya çalışmıştır.
(Tümevarım)
 Bazen içtihadlara dayanarak bir kural koyarlar, bu kural başka bir içtihada zıt oluyorsa kuralı tekrar değiştirirlerdi.
 Mesela; Kural: “Müşterek (birden çok manalı) lafız bütün manaları kapsamaz”. Mevla müşterek lafızdır,
hem azad eden hem azad olunan anlamınadır. Birkişi vasiyetinde ‘mevla’ya’ verin dese vasiyet geçersiz
olur, çünkü hangisi olduğu belli değildir, ikisini birden kapsayamaz. Fakat bir kişi ‘mevla ile konuşmam’ diye
yemin etse, ister kölesiyle ister efendisiyle konuşsa yemini bozulur hükmü vardır. O zaman kural değiştirilir;
“Müşterek lafız bütün manaları kapsamaz; olumsuzdan sonra ise kapsar”.
 Temel eserler:
1. El-Cessas|el-Usul
2. Ed-Debusi|Takvimu’l-Edille
3. Es-Serahsi|el-Usul
4. El-Pezdevi|el-Usul
Memzuc metod
 Hanefiyye ve Mütekellimin metodunu birleştirmişlerdir.
1. İbnü’s-Saati|Bediu’n-nizam = Pezdevi + Amidi
2. Ubeydullah b. Mes’ud|et-Tenkih ve et-Tavdih = Pezdevi + Razi + ibn Hacib
3. İbnü’s-Sübki|Cemu’l-Cevami = 100 müelliften derleme
4. İbn Hümam|et-Tahrir. Merginani|Hidaye’sine şerh yazmıştır.
5. İbn Abdişşekur|Müsellemü’s-sübut = son dönem usul eserlerinin işlenmiş hali
Şer’i hükümlerin delilleri
 Şer’i deliller Nakli (kitap, sünnet, icma, örf) ve Akli (kıyas, istihsan, ıstıslah) olarak ikiye ayrılır.
 Şer’i deliller akl-ı selime ters düşmez.
 Kitap, sünnet ve icma kendi başına bir hukuk kaynağıdır. Kıyas ise bir başka hükme ihtiyaç duyar.
Kitap
 Kur'an-ı Kerim; Peygamberimiz (s.a.v)’e vahyen indirilen, Arapça olan, mushaflara yazılan, bize tevatüren
nakledilen, okunmasıyla ibadet olan, lafzı muciz, Fatiha ile başlayıp Nas suresi ile biten kelamdır.
2

Mütevatir olmayan kıraatler sadece Hanefiler’e göre delildir.
Cem Edilişi
 Peygamberimiz (s.a.v) Kur'an-ı Kerim indiği anda ezberlemiş ve anlamış oluyor. Ashabına ise ezberletiyor ve
yazdırıyordu. Böylece vahyin tamamı Peygamberimiz (s.a.v) tarafından yazdırılmıştır. Bunlar hem Peygamberimiz
(s.a.v) in evinde, hem vahiy katipleri tarafından muhafaza ediliyorlardı. Surelerin tertibini de Hz.Cebrail (a.s)
bildiriyordu.
 Kur'an-ı Kerim ilk defa Hz.Ebu Bekir tarafından cem edilmiştir. Zira Yemame savaşında bir sürü kurra hafız vefat
etmiştir ve Hz.Ömer Kur'an-ı Kerim in unutulmasından korkmuştur. . İmam Mushaf’ının toplanması 1 yıl
sürmüştür. Bu nüsha 7 harf üzere yazıldı.
 Kur'an-ı Kerim ilk defa Hz.Osman tarafından istinsah ettirilmiştir. Zira ilk mushaf 7 harf üzere yazılmıştı ve
ihtilaflara sebeb oluyordu, ayrıca bazı sahabeler şahsi nüshalarına tefsir mahiyetinden eklemeler yapıyorlardı.
 Resm-i Osmani, Hz.Ebu Bekir nüshasına dayanıyordu, Peygamberimiz (s.a.v) in son arzda okuduğu harf üzere
yazılmıştı, Kureyş lehçesi kullanılmıştı, nesh edilen ayetler yazılmamıştı, tefsir sözleri yazılmamıştı ve sureler tertip
edilmişti. Bu nüshaların kopyaları büyük şehirlere gönderildi.
 Leysi harfleri noktalamış, Halil b. Ahmed harekeleme yapmıştır.
Hükümlere Delaleti
 Nakli ve sübutu kat’idir.
 Delaleti ise kat’i de olabilir, zanni de olabilir.
 Miras ve haddlerle ilgili ‘hass’ lafızlar kat’i dir. (Yarı, üçte bir, seksen gibi lafızlar)
 Müşterek lafızlar zannidir. (boşanmış kadınlar üç ‘kur’ süresi beklerler. Kur hem temizlik, hem hayız
demektir)
 Hükümleri açıklayışı icmalidir. (Namaz farzdır, ama nasıl kılınacağı yoktur)
 Teabbudi (akılla bilinmesi mümkün olmayan) emirler tafsilatlıdır. (Miras ve aile hukuku)
 Ana hükümler değişmez. Evrenselliği sağlamak için geniş kapsamlı hükümler vardır. (Akt’e vefa farzdır; her
sözleşme akittir)
 Hükümlerin delaleti kullanılan üslup ve sigalara bağlıdır;
a) Allah’ın övmesi, yemin etmesi, sevmesi vücup veya nedb ifade eder. Arapça’da bu siyga fiilin kesin olarak
yapılmasını gerektiriyorsa vacib, yoksa mendub olur. (emir sigası, yazılmıştır, farz kılınmıştır vs.)
b) Allah’ın bir fiilin terkini istemesi, kötülemesi, işleyenleri şeytana benzetmesi hurmet veya kerahet ifade
eder. Kesin olarak yapılmaması istenen veya tehdit ile beraber gelen yasaklar haram, yoksa mehruh olur.
(cehennem, azabı tadın, yaklaşmayın vs.)
c) Fiilin helal kılındığı, izin verildiği, günahın kaldırıldığı ifade edilmişse bu Fiilin helal kılındığı, izin verildiği,
günahın kaldırıldığı ifade edilmişse bu mübah olduğuna işaret eder.
Sünnet
 Peygamberimiz (s.a.v)’den nakledilen söz, fiil veya takrirlerinin bütünü.
 Yapısı bakımından 3 çeşittir;
1. Kavli sünnet: sözleri
3
2. Fiili sünnet: fiilleri
3. Takriri sünnet: bir fiil karşısında sessiz kalması veya gülümsemesi. (kabir başında ağlayan kadına sessiz
kalması, yaptığının yanlış olmadığına delalet eder.)
 Rivayeti açısından 3 çeşittir:
1. Mütevatir: yalan üzere birleşmeleri aklen mümkün olmayan bir topluluğun kendisi gibi bir topluluğa
rivayetidir. İlk 3 kuşak için bu geçerlidir, gerisi için gerekmez.
 Amel etmek farzdır, inkar eden dinden çıkmış sayılır.
 Lafzi ve manevi olarak ikiye ayrılır. (kim benim hakkımda yalan isnad ederse.. hadisi lafzi
mütevatirdir)
 Ameli sünnetler arasında birçok mütevatir sünnet vardır. (namazın kılınışı, abdestin alınışı vs.)
2. Meşhur: 2 ravi ile gelen, tabiiun zamanında tevatür olan hadisler. Sadece hanefiler bu ayrımı yapar.
 Kesine yakın bir bilgi sağlar. Buna ilmu’t-tuma’nine denir.
 Meşhur sünnet kitaptaki amm’ı tahsis edebilir. (Allah çocuklarınıza vasiyet verin diyor, meşhur
sünnet katil çocuğu hariç bırakıyor.)
3. Haber-i Vahid: bir ravinin başkasında rivayet ettiği hadis.
 İlim ifade etmez, zan ifade eder.
 Sadece ibadet ve muamelat konularında amel edilebilir. İtikadi hükümlerde kullanılamaz.
 Tenkide tabi tutulur; garib (tek ravi), aziz (çift ravi), ve müstefid (üç ravi) olarak ayrılır.
Sünnetin kaynak değeri
 Sübutu kat’i olan mütevatir sünnettir. Sünutu kat’iye yakın olan meşhur veya müstefid sünnettir. Sübutu zanni
olana ahad sünnet denir.
 Sünnetin kaynak oluşu kitap ile sabittir. (“Peygamber size ne verdiyse onu alın ve size neyi yasakladıysa ondan
sakının”)
 Bir mesele kitapta varsa sünnete başvurulmaz.
 Hz.Muaz hadisinde önce kitaba, sonra sünnete bakarım demesi buna delildir.
Ahad hadisin durumu
 Sahabe bazen ravilere güvenmez, kuvvetli delil ile çatıştığına inanır amel etmezdi. (Hz.Aişe, “elinizi yıkamadan
kaba sokmayın” hadisini “allah sizin için zorluk istemez” ayetine zıt gördüğü için amel etmemiştir.)
 Sonraki fakihler ravinin bazı özelliklere haiz olmadan hadisini almamışlardır;
1. Ravi akıl baliğ olmalı
2. Müslüman olmalı
3. Adil olmalı
4. Zabt ehli olmalı
 Mezheplerin fazladan aradıkları şartlar:
 (hanefilere göre) Ravi rivayet ettiği hadisin zıttına amel etmemiş ve fetva vermemiş olmalı
 Ebu Hureyre “köpeğin değdiği kabı 7 defa yıkayın” hadisini rivayet ettiği halde kendisi 3 defa yıkardı.
Bundan dolayı hadisi ile amel etmemişlerdir.
 (hanefilere göre) Hadis sık sık tekerrür eden bir olay (umum belva) hakkında olmamalı.
4
 Peygamberimiz’in namazda sesli besmele okuduğu rivayetini kabul etmezler, zira her gün 5 defa
tekrar eden bir olay ahad olarak değil tevatüren nakil olunurdu.





(hanefilere göre) Ravi fakih değilse, hadisi şer’i esaslara aykırı olmamalıdır. Fıkhıyla meşhur olanlar; hulefayı raşidin, Abadile gibi sahabelerdir.
 Ebu Hureyre’nin rivayet ettiği “bir kimse devesini daha verimli göstermek için memelerinde süt
biriktirmesin ” ‘musarrah hadisini’ kabul etmemişlerdir, ve bu olay malın ayıbı olarak kabul edilmez.
Zira Ebu Hureyre fakih bir sahabe değildir.
 Bu şartın Ebu Hanife’den geldiği doğru olamaz, zira kendisi buna zıt uygulamalarda bulunmuştur. Bu
şartı ekleyen Şeybani’nin öğrencisi İsa b. Eban’dır, Debusi’de bunu almıştır.
(malikilere göre) Amel-ü ehl-i medine’ye aykırı olmamalı. Zira Medine halkının ameli sünnete dayanır ve
topluluğun yaptığı bir kişinin söylediğinden üstündür.
 Peygamberimiz namazdan sonra 2 tarafa selam verirdi rivayetini kabul etmezler; zira Medine halkı
1 tarafa selam verirdi.
(malikilere göre) haber-i vahid kesin şer’i delile aykırı olmamalı.
 Musarrah hadisini kabul etmezler, zira misli mallar misliyle tazmin edilir.
(şafilere göre) sened sahih ve muttasıl olmalıdır. Mürsel hadisle amel etmezler.
 Hz.Aişe’nin orucunu bozması ve peygamberimizin kaza emri rivayetini kabul etmezler, zira
mürseldir. Bundan dolayı şafi olan bir kimse nafile orucunu bozsa kaza tutmaz.
(hanbelilere göre) mürsel hadisle amel edilir, kıyasa tercih edilir.
Sünnet-Kitap ilişkisi
1. Sünnet, Kuran’daki hükümlere tamı tamına uygun hükümler ihtiva eder.
 “Bir müslümanın malı rıza olmaksızın başkasına helal değildir” hadisi ile “Mallarınızı aranızda haksız yere
yemeyin” ayeti arasındaki uyumluluk gibi.
2. Sünnet, Kuran nasslarını açıklayıcı hükümler getirir.
a) Mücmeli tefsir eder veya Müşkili açıklığa kavuşturur.
 “Namaz kılın” ayeti ile namazın kılınışını sünnetten öğreniriz.
 “Sabahın beyaz ipliği..” ayetindeki iplik kelimesinin manasını gündüz aydınlığı olarak açıklayan
hadisler.
b) Amm hükmünü tahsis eder.
 Çocuklara miras ile alakalı ayeti “katil mirasçı olmaz” hadisi tahsis eder.
c) Mutlakı takyid eder.
 “Hırsızın elini kesin” ayetinde mutlak olarak gelen el kelimesini sağ el ve bilek olarak hadis takyid
eder.
3. Sünnet Kuran’daki bazı hükümleri nesheder.
 “yakınlarınıza vasiyet bırakın” ayeti “varise vasiyet yoktur” hadisi ile neshedilmiştir.
4. Sünnet Kuran’da bulunmayan meseleler hakkında hüküm getirir.
 Muhsan (evli, zifafa girmiş) kişinin zina etmesi halinde recm edilmesi sünnet ile sabittir.
5
Peygamberimizin Fiilleri’nin kısımları
1. Peygamberimizin beşer olarak yaptığı işler (yeme, içme, oturma, kalkma)
 Bunlar hukuk kaynağı teşkil etmezler, örnek alınıp uyulması gerekli değildir.
 Peygamberimizin diğer sıfatlarıyla yaptığı de bu uygulamaya girer;
 Ziraat; meyve ağaçlarının aşılanması hususunda içtihadını hatalı bulması
 Savaş; Bedir’de konaklama hususunda içtihadını değiştirmesi
2. Sadece peygamberimize mahsus şer’i delil ile belirtilmiş fiilleri (tehccüd namazının farz olması)
 Bunlar peygamberimize hastır, bu hususlarda ona iştirak edemez ve uyamaz.
3. Peygamberimizin teşrii nitelikli fiilleri
a) Kuran’ın mücmel yerlerine açıklık getirmek için yaptığı fiiller. Bu fiiller bağlayıcıdır.
 Namazın nasıl kılındığını peygamberimizden öğreniriz.
b) Peygamberimizin müstakil olarak yaptığı fiiller.
 Bu fiillerin vücup, nedb, ibaha vs. şer’i vasfı bilinirse peygamberimize aynen uyulur, hükmü aynen
kalır.
 Hz.Ömer’in hacerül esvedi sadece peygamberimiz öptüğü için öpmesi menduptur.
 Şer’i vasfı bilinmeyen bir fiil Allah’a yakınlaşma maksadı ile yapılıyorsa buna uymak müstehaptır.
 Devamlı olmamak kaydıyla iki rekat namaz kılmak müstehaptır.
 Şer’i vasfı bilinmeyen ve Allah’a yaklaştırdığı da bilinmeyen fiil mübahlık ifade eder.
 Alım-satım, kira mübahtır.
İcma
 Müçtehidlerin Peygamberimiz (s.a.v)’in vefatından sonra herhangi zamanda şer’i bir hüküm üzerinde fikir birliği
etmeleri.
 İcma denince mutlak olarak tevatüren nakledilen sahabe-i kiram icmaı kastedilir. Bu naslarla eş değerde
bağlayıcıdır. Ahad kesin icma sayılmaz, fakat kıyastan üstün tutulur.
 İcmanın şartları:
1. Tüm fikir birliği edenler müctehid olmalı. İttifak sayısı 3’ten fazla olmalı.
2. Tüm müçtehidler fikir birliği içinde olmalı.
3. Müctehidler islam ümmetinden olmalı
4. İcmanın Peygamberimiz (s.a.v)’in vefatından sonra olması
5. Konusunun Şer'i bir hüküm olması
İcmanın çeşitleri
a) Sarih icma: tüm müctehidlerin bir meselenin hükmüne dair görüşlerini tek tek açıklaması suretiyle oluşan fikir
birliği.
 Sarih icma kesin delil teşkil eder. Uymak vacip, muhalif davranmak haramdır.
 “Müminlerin yolundan başka yola uyanları cehenneme sokarız” Nisa 115
 “Ümmetim hata üzere birleşmez” Hadisi
 Sarih icmayı kabul etmeyenler vardır, Nazzam gibi.
6
b)
1.
2.
3.
 “Eğer bir konuda anlaşmazsanız onu Allah’a ve Resulü’ne götürünüz” Nisa 59. Ayette kitap ve
sünnet zikredilmekte fakat icma geçmemektedir. / Nazzam ve Ehl-i sünnet ihtilaf halindedir. O halde
meseleyi sünnete götürmek gerekir. Sünnette ise icma kabul edilir.
 Muaz hadisinde icma geçmemektedir. / Geçmesi mümkün değildir, zira Muaz zamanında icma
kaynak değildir.
 Tüm muctehidlerin toplanması mümkün değildir.
 İcmanın dayandığı bir kaynak gerekir. Madem kaynak var, neden tahsilul hasıl yapıyorsunuz (var
olanı elde etmek).
Sukuti icma: bir meselede bir müctehidin görüş belirttikten sonra bu görüşe muttali olan müctehidlerin açık bir
şekilde katılma veya itirazlarını beyan etmeden sükut etmeleri.
 Tarla satımı hususunda ihtilaf eden Hz.Osman ve Hz.Talha hakem olarak Cübeyr b. Mut’ım’ı seçti. Onun
verdiği hükme sahabe ses çıkarmadı ve sukuti icma oluştu.
Sukuti icmanın şartları;
Sükut gerek kabul etmeye gerekse muhalefete işaret edecek belirtiden uzak olmalıdır. Yoksa sarih icma olur, veya
hiç icma olmaz.
Meseleyi müctehidlerin incelemeye ve görüş oluşmasına yetecek kadar zaman geçmelidir.
İcmaya konu olacak mesele ictihada açık, yani hakkında zanni delil bulunan mesele olmalıdır.
 Malikiler ve İmam Şafii Sukuti icmayı kabul etmezler.
 Müctehidler ictihadi bir kanaate varmamış olabilir, görüşünü açıklamaktan çekinebilir, zarara maruz
kalmaktan korkabilir.
 Hanefiler ve Ahmed b. Hanbel sukuti icmayı kaynak olarak kabul etmişlerdir.
 Hanefilerden Kerhi, Şafilerden Amidi’ye göre sukuti icma zanni delildir.
 Usul’de bahsedilen icma ile pratikteki icma tam uyuşmaz. Bir zamanın tüm muctehidlerini toplamak zor olduğu için
vs.
İcmanın Senedi
 İcmanın senedi: Müctehidlerin üzerinde icma ettikleri hükme varırlarken dayandıkları delil.
 İcma’da sened gerekir, yoksa şahsi görüşe göre hükmetmeye götürür.
 Sened Kuran’dan, sünnetten veya kıyastan olabilir. (Kıyası zanni delildir, fakat haberi vahidde zanni olduğu halde
icmaya senettir.)
 “Analarınız ile evlenmek size haram kılındı” ayetinden hareketle nine ile evlenmek haramdır icması
çıkmıştır.
 “Kim gıda maddesi alırsa, teslim almadan satmasın” hadisinden hareketle gıda maddesinin alınmadan
satılmasının yasak olduğuna dair icma.
 Peygamberimizin Hz.Ebu Bekir’i imamlığa tayin etmesinden hareketle Hz.Ebu Bekir’in hilafete layık olacağı
kıyasına varmak ve bu konuda icma olması.
 Maslahat-ı Mürsele’de kıyas gibi icmaya sened olabilir, fakat değişmez bir hüküm teşkil etmez. Maslahat
gerçekleşmezse ona muhalefet edilir.
 Kuran’ın mushaflaşmasının maslahat olduğu, sahabenin bu mesele üzerinde icmaya vardığı bilinir.
7
Kıyas
 Hakkında açık hüküm bulunmayan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak benzerliğe dayanarak, hükmü açık
olan başka bir meseleye göre belirlemek.
 Nas karşısında alternatif bağımsız bir delil değildir, daha çok metod gibidir. Kıyas hükmü ispat etmez, izhar eder.
Kur'an-ı Kerim’de herşey vardır. Asıl hüküm lafzen vardır, fer’i hüküm manen vardır. Kıyas bunu ortaya çıkarır.
Kaynak değeri:
 Kuranda akıl sahiplerine hitap edilir, ibret almaları istenir. Muaz hadisinde kıyas (re’y) geçmektedir. Sahabe
kıyas ile hüküm vermiştir.
 Ehl-i sünnete göre şeriatın gönderiliş amacı kulların yararıdır, ve bu yarar akılla kavranabilir.
 Nasların hayata yeterliliği istidlal ile mümkündür. Evrensel bir din her konuya cevap verebilmelidir.
Kabul etmeyenlerin delilleri:
 Zanna uymak kuran’da yasaklanmıştır. / Allah’ın uyulmasını istemediği zan itikadi hükümler hakkındaki
zandır, ameli hükümlerde zanni bilgi yeterlidir.
 Sahabe kıyası kötülemiştir. / Sahabe kendi görüşünü beyan etmiştir, keyfilikten kaçınmıştır.
 Kıyas müminlerin ihtilafa düşmelerine yol açar. / İslamın yasakladığı ihtilaf itikadi ve savaş konusundadır.
“Ümmetimin ihtilafı rahmettir” hadisi ameli konularda ihtilafa izin verir.
Kıyasın rükünleri ve şartları:
Rükün, birşeyin varlığından söz edebilmek için gerekli unsurlar. Kıyasın rükünleri 4’tür;
1. Asıl: hükmü nas veya icma ile belirlenmiş mesele. Şartları 3’tür;
I.
Aslın hükmü Kur'an-ı Kerim veya Sünnet ile sabit olmalıdır.
 İcma kabul edilmez zira illet ancak senetten bilinebilir. Sened zikredilmemişse illet bilinemez.
 İcma kabul edilir, zira illet zikredilmese bile illet bulunabilir. Doğru olan bu görüştür.
 Babanın küçük bakire kız evlendirme yetkisi icma ile sabittir, ama illeti bilinmemektedir. İllet
‘küçüklük’ olmalıdır, zira ‘küçüklük’ ile ‘velayet’ arasında uygunluk (münasebe) vardır. O
halde baba küçük dul kız evlendirme yetkisine de sahiptir.
 Bir hüküm kıyas ile sabit olmuşsa bu yeni bir kıyas işleminde esas alınmaz.
II.
Aslın hükmünün dayandığı illetin akılla kavranabilmesi.
 İçki’nin haram olmasının illeti ‘sarhoş edici’ olmasıdır ve bu akılla kavranabilir.
 Teabbudi hükümlerde kıyas yapılmaz. Bunların illetini ancak Allah bilir.
 Namazın rekatları, zekatın miktarı vs.
III.
Hükmün sadece asla mahsus olmaması.
 Sadece peygamberimiz hakkında konulmuş hükümlere kıyas uygulanmaz.
 Peygamberimiz mehirsiz evlenebilir
 Bazı sahabelere mahsus hükümler üzerine kıyas yapılmaz.
 Huzeyme b. Sabit’in şahitliğinin 2 erkek yerine geçmesi
2. Fer’: hükmü belirlenmemiş mesele. Şartları 2’dir;
I.
Fer ile asıl illet bakımından eşit olmalıdır.
8

Bu şart gerçekleşmediği halde bir kıyas yapılırsa buna kıyas maalfarık, iki farklı olay arasında
yapılmış kıyas denir.
 Hanefilere göre büluğ çağına gelmiş bir kız mülk sahibidir ve satış yapabilir. Buradan hareketle
büluğ çağına gelmiş bir kızın evlilik ekdi yapabileceği hükmüne varmışlardır. Onlara göre illet büluğ
çağına gelmiş olma ve kazanılan haklardır. Halbuki evlenme akdi ve alışveriş akdi bir değildir. Ayrıca
kızın alışveriş hakkı kendine ait olduğu halde evlenme hakkı ailesini de ilgilendirir. Dolayısıyla bu
kıyas maalfarıktır.
II.
Fer hakkında kıyas ile varılacak hükme aykırı nas olmamalıdır.
 Bu şartı gerçekleşmezse ‘kıyas fasidul itibar’ yani geçersiz sayılan kıyas olur.
 “Mümin birini öldüren mümin bir köle bağışlamalıdır” ayetinden hareketle kefaret için kölenin
mümin olması şartı koşulmuştur. Bunu kıyas ederek yemin etmenin kefareti de müslüman köledir
derseniz, geçersiz olur. Zira yemin kefareti konusunda başka bir ayette “bir köle azad edin”
denmekte ve mutlak bırakılmaktadır.
2. Aslın hükmü: asıl meselde var olan hükmün kendisi.
3. İllet (neden);
İllet
İllet üç ayrı anlam ifade eder;
1. Hükmün konulmasını münasib gösteren durum.
 Ramazanda yolculuk yapanın oruç tutmamasına müsaade hükmü için ‘sıkıntı ve meşakkat’ illettir. Zira bu
durum belirtilen hükme uygun düşmektedir.
2. Hükmün konulmasından amaçlanan sonuç veya hükmün korumak istediği menfaat anlamında. Bu iki tanıma
‘hikmet’ denmiştir.
 Ramazanda yolculuk yapanın oruç tutmamasına müsaade hükmünün illeti ‘sıkıntı ve meşakkatin
giderilmesi’dir.
3. Hükmün konulmasını münasib gösteren durumu genellikle ihtiva eden açık ve istikrarlı (munzabıt) vasıf. Usulcüler
illet terimi için bu tanımı kullanırlar.
 Yolculuk sırasında oruç tutmama müsaadesinin illeti ‘yolculuktur’. Çünkü yolculuk hükmün konulmasını
münasib gösteren durumu ihtiva eder (genellikle yolculukta meşşakat halinin varlığı kabul edilir); var olup
olmadığına kolayca hükmedilebilen açık bir vasıftır; ve şahıstan şahısa, durumdan duruma değişmeyen
munzabıt bir vasıftır.
Talil
 Hükmün konulmasına uygun düşen durumu ihtiva eden zahir ve munzabıt vasıfla talil caizdir. Hikmet ile talil
hususunda 3 görüş vardır;
1. Hikmetle talili reddeden görüş. Usulcülerin çoğunluğu bu grup içindedir.
2. Hikmetle talili mutlak olarak kabul eden görüş. Razi ve Beydavi bu görüştedir.
3. Zahir ve munzabıt olduğu takdirde hikmetle talil yapılabileceği görüşü. Amidi bu görüşü tercih eder.
 Hikmet ile talil naslarda mevcut değildir. Zira illet hükmü bilmektir. Munzabıt ve zahir olmayan hikmete göre
hüküm belirlemek doğru olmaz. (yazar bunu kabul etmez)
 İllet varsa hüküm vardır, hikmet olmasa bile. İllet yoksa hükümde yoktur, hikmet olsa bile.
9
 Buna göre yolcu bir kimse ne halde olursa olsun orucunu terkedebilir. Zira hikmet olan ‘meşakkat’ olmasa
bir illet olan ‘yolculuk’ mevcuttur.
 Yazara göre naslarda hikmet ile talil vardır.
 “Şeytan, şarap yolu ile aranıza kin sokmak istiyor” ayetinde şarabın haram olmasının illeti aramıza kin
girmesi, yani hikmettir. Burada nas hikmet ile talil yapmıştır.
 Ayetlerde, hadislerde ve sahabe kavillerinde hikmet ile talil yapıldığı halde kabul edilmemesinin sebebi;
1. Mezhebi kurallaştırabilmek, sabitleştirebilmek ve yeni meselelere dayanak yapabilmek
2. Mezheb içinde çıkabilecek ihtilafları önlemek
3. Mezhebe yapılacak itirazlardan kaçmak
 Buna göre illet; insanlar için bir maslahatı gerçekleştirmek üzere hükmün konmasına sebeb olan vasıf. Bu vasıf açık
ve munzabıt olduğu takdirde hüküm buna göre talil edilir.
1.
2.
3.
4.
İlletin şartları
Varlığı ve yokluğu kesin olarak kavranabilecek şekilde zahir olmalı.
 Sarhoş adicilik vasfı şarabın yasaklanması hükmüne uygun bir illettir. Zira varlığına ve yokluğuna kesin
olarak hükmedilebilecek açık bir durumdur.
Kişilere göre değişen bir illet değil, munzabıt olmalı.
 Buna göre yolcunun oruç tutmamasının illeti meşakkat olamaz, zira meşakkat kişiden kişiye değişir. Ancak
meşakkati ihtiva etmesi kuvvetle muhtemel olan fakat zahir ve munzabıt bir illet olabilir, o da ‘yolculuk’tur.
Hüküm için münasip bir vasıf olmalı.
 ‘Sarhoş edicilik’ şarabın haramlığına uygun bir illettir. Çünkü bu şekilde insanlara fayda sağlanmaktadır.
İllet asla mahsus olmamalıdır.
 Mest üzerine abdest almanın illeti mest giyme ihtiyacı ve bundan doğan meşakkattir; başka giyeceklere
kıyas edilemez.
İlleti belirleme metodları
1. İlleti Nasslardan araştırmak; Şayet kitapta veya sünnetteki bir nas herhangi bir vasfın bir hükmün illeti olduğunu
gösteriyorsa o hükmün illeti bu vasıftır. Bu yolla sabit olan illete nasla bildirilmiş illet denir.
 Sarih delalet, nassın illeti lafızlarla belirtmesidir. Bu lafızlar in, key, lil ecli, min ecli ve lam harfidir.
 “kurban etlerini saklamanızı sıfr o sırada gelen muhtaç kafileden ötürü (lil ecli) yasaklamıştım.” Bu
hadisten kurban etlerini saklamanın yasaklanmasındaki illetin, o sırada gelen muhtaç kafile olduğu
anlaşılıyor.
 İma yoluyla delalet ise herhangi karine yardımı ile nastaki lafzın gösterdiği vasfın illet olduğunun
anlaşılmasıdır. Vasfın hükümden hemen sonra gelmesi gibi.
 “Hırsızlık yapanların ellerini kesin” ayetinde ceza hükmünün hemen ardından hırsızlık vasfı gelir ve
hüküm buna bağlanır. Demek hırsızlık el kesme cezasının illetidir.
2. İlleti İcmada araştırmak; Müctehidler herhangi bir devirde, bir vasfın bir şer’i hükmün illeti olduğu hususunda fikir
birliği ederlerse bu vasıf icma ile o hükmün illeti kabul edilir.
 Küçüğün üzerindeki mal ile ilgili velayet hükmünün illeti, müctehidlerin ittifakıyla ‘küçüklük’ vasfıdır.
Evlendirmedeki velayet de buna kıyas edilir; küçük üzerinde evlendirme velayeti sabit olur.
10
3. İllet ile hüküm arasındaki uygunluğu araştırmak; illet ile hüküm arasında öyle bir ilişki olmalı ki, hükmün bu vasıf
üzerine bina edilmesiyle Allah’ın kastettiği maslahatın gerçekleşmiş olduğu kanaatine varılmalıdır.
 Babanın bakire küçük kızını evlendirme velayeti icma ile sabit hükümdür. Bu hükmün illeti nas veya icma ile
belli değildir. O zaman hükmün kendisine bağlandığı olay incelenir (asıl). Görülür ki ‘küçüklük’ vasfı hem
zahir, hem munzabıttır. Küçüklük iyi-kötü bilmemek olduğu için bunun üzerine velayet koymak Allah’ın
istediği bir maslahattır. Böylecek küçük korunacaktır. Hüküm ile illetin uygunluğu anlaşılmıştır, öyleyse
küçük bakire kızın evlendirme velayeti babada olmasının illeti ‘küçüklük’ vasfıdır.
Uygun vasfın kısımları:
1. Münasib-i Müessir; Şari tarafından muteber sayılan münasib vasıf, muteberliği hakkında şer’i bir delil
bulunan vasıftır.
 Bakire kızı evlendirme velayeti hususunda illetin ‘küçüklük’ olması münasib bir vasıftır. Ayrıca
ayetlerde “küçük yetimlere sahip çıkın” denmektedir. Demek küçüklük vasfı velayet hükmüne
uygundur başka ayetlerde uygun görülmüştür, ve küçükleri korumak Allah’ın dilediği birşeydir;
dolayısıyla bu münasib-i müessir’dir.
2. Münasib-i Mülga; Şari tarafından geçersiz sayılan münasib vasıf, ki muteber sayılamayacağına dair şer’i
delil vardır.
 Ramazan ayında özürsüz olarak orucunu bozan bir padişah, kefaret olarak bir köle azat etmek
zorundadır. Bir fakih ise durumun bu olmadığını, kefaretteki illetin meşakkat olduğunu savunur.
Padişaha bir köle meşakkat vermeyeceği ve caydırıcı olmayacağı için oruç tutması yönünde fetva
verir. Burada oruç bozmanın cezası hükmü ile meşakkat illeti uygun düşmektedir, zira cezaların
maksadı insanları caydırmaktır. Fakat Peygamberimizin uygulamalarından anlaşılmaktadır ki
zengin-fakir ayrımı yapmadan herkese köle azat etme seçeneği tanımıştır. Demek meşakkat illeti
geçersizdir, bununla kıyas yapılarak padişaha köle azat etmek yasaklanamaz.
3. Münasib-i Mürsel; Şari tarafından ne geçerli ne geçersiz sayılan münasib vasıf. Maslahat-ı mürsele de denir.
 İlletlerin çoğu münasebe metoduyla tespit edilmiştir. Nas veya icma yoluyla belirlenmiş illet azdır.
 Bu metod aynı zamanda ihtilaflara sebeb olmuştur;
 Küçük bakire kızı evlendirme velayeti babanındır. Fakat hükme uygun düşen vasfı belirlemede ihtilaf
ederler.
Hanefilere göre: Dul bile olsa velayet babanındır; zira velayet hükmünün illeti ‘küçüklüktür’. Bundan dolayı
kız büluğa erince velayet kalkar, zira hükmün illeti olan küçüklük bitmiştir.
Şafiilere göre: küçük bakire kız hakkında sabit olan hükmün illeti ‘bekarettir’. Şu halde büyükte olsa bakire
olan bir kız hakkında velayet babasındadır. Buna karşılık küçükte olsa dul bir kız hakkında velayet kalkar,
zira hükmün illeti olan bekaret ortadan kalkmıştır.
 Tahricu’l-Menat: nasta yer alan bir hükme münasib olan vasfı bulmak için yapılan ictihad.
 Gayr-i müslim’in hanımı müslüman olduğunda o’da islama girmezse boşanmaları gerekir. Bu hükmün illeti
belli değildir. Müctehidin bu hükmün illeti hakkında ‘kadının müslüman olması’ veya ‘adamın islamı kabul
11
etmemesi’ illetleri arasında düşünmesi, hükme uygun düşen vasıf hakkında inceleme yapması, sonrada
bunlardan birini seçmesi tahricul menat’tır.
 Tenkihu’l-Menat: nasta yer alan birçok vasıf arasından hükme uygun olan illeti seçmek ve ayıklamak.
 Ramazanda hanımıyla cima eden bir bedeviye peygamberimiz “köe azat et” hükmü verir. Hükmün illeti
cima’dır. Fakat bedevi olma, kendi karısı olması vs. illetlerini ayıklamak gerekir. Bu ayıklamaye tenhiku’lmenat denir.
 Tahkiku’l-Menat: bir hükmün illetinin aynısının başka bir olayda da bulunduğundan emin olmak üzere yapılan
inceleme.
 Kıyas yoluyla içkinin hükmünü vodkaya aktarmak için içkinin haram oluşunun illeti olan ‘sarhoş edicilik’
vasfının vodkada olup olmadığının araştırılması. Müctehid bu yolla kıyas yapılabilirmi yapılamaz mı emin
olmaktadır.
12