SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2881
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1838
SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM
GEL‹fiMELER
Yazarlar
Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN (Ünite 1, 3, 5)
Arfl.Gör. Cihat ÖZSÖZ (Ünite 1)
Prof.Dr. Serap SU⁄UR (Ünite 2)
Yrd.Doç.Dr. Zerrin SUNGUR (Ünite 4)
Arfl.Gör. Aykut AYKUTALP (Ünite 5)
Yrd.Doç.Dr. Emre GÖKALP (Ünite 6)
Arfl.Gör. Erhan AKARÇAY (Ünite 6)
Yrd.Doç.Dr. Yasemin ÖZGÜN (Ünite 7)
Yrd.Doç.Dr. Feryal Ayfl›n KOÇAK TURHANO⁄LU (Ünite 8)
Editörler
Prof.Dr. Serap SU⁄UR
Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Dr. Kadriye Uzun
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›
Doç.Dr. Emine Kolaç
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler
ISBN
978-975-06-1544-3
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 25.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
vii
1. ÜN‹TE
Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle
Pierre Bourdieu Sosyolojisi ....................................................
2
G‹R‹fi ..............................................................................................................
BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹ ............................................................................
Düflünümsellik (Reflexivity) .........................................................................
TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU ..................................................
Alan ................................................................................................................
Habitus...........................................................................................................
Sermaye..........................................................................................................
SONUÇ...........................................................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
4
4
5
6
9
11
15
16
17
18
18
19
Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite:
Jürgen Habermas............................. ........................................ 22
G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL YAKLAfiIMI..................................................
KAMUSALLI⁄IN YAPISAL DÖNÜfiÜMÜ......................................................
B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER.......................................................................
TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL S‹STEM KAVRAMLARI...................
Habermas’›n Rasyonelleflme Üzerine Düflünceleri ......................................
MEfiRU‹YET KR‹Z‹ ........................................................................................
‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI: S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI ...............
Sistem ile Yaflant›-Dünyas›n›n Ayr›lmas› ve
Yaflant›-Dünyas›n›n Kolonileflmesi ...............................................................
SONUÇ...........................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
23
25
27
29
31
33
35
38
41
43
45
46
46
47
Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik ve
Yap›laflma Kuram› ................................................................... 48
G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE BAKIfiI .................................................
MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹K............................................................
Modern Öncesi Dönemin Güven Ortam›n›n Belirleyicileri ........................
Modern Öncesi Dönemin Risk Ortam› ........................................................
Modern Dönemde Güven ve Risk ...............................................................
MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹ .............................................................
Modern Öncesi ve Modern Dönemin Süreksizliklerinin Karfl›laflt›r›lmas› .
MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹.....................................................................
Modernlik, Zaman ve Uzam ........................................................................
2. ÜN‹TE
49
52
53
53
53
54
55
55
56
3. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Yerinden Ç›karma/Edilme ve Aç›l›ml› Mekanizmalar ................................
Sembolik Göstergeler..............................................................................
Uzmanl›k Sistemleri.................................................................................
Modernli¤in Düflünümselli¤i.........................................................................
Küreselleflme..................................................................................................
GEÇ MODERNL‹K VE POSTMODERL‹K......................................................
GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER .....................................................................
YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ ‹K‹L‹⁄‹ ................................................
Yap›laflma Usulleri/ fiekilleri.........................................................................
Düflünümsel (Refleksive) Aktörler ...............................................................
ELEfiT‹R‹LER ..................................................................................................
Özet ...............................................................................................................
4. ÜN‹TE
Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu ........................ 78
G‹R‹fi ..............................................................................................................
R‹SK KAVRAMI..............................................................................................
R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI .....................................................
Düflünümsel Modernleflme ...........................................................................
R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹.............................................................
R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N PS‹KOLOJ‹S‹ ........................................
Özet ...............................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
5. ÜN‹TE
57
58
58
58
59
63
65
66
68
70
71
73
75
76
76
77
79
79
82
86
87
90
93
95
96
97
97
98
Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu
Teorisi ....................................................................................... 100
G‹R‹fi ..............................................................................................................
A⁄ TOPLUMUNUN YÜKSEL‹fi‹....................................................................
A¤ Toplumunda Çal›flman›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik ..............................
A¤ Toplumunda Kent ...................................................................................
A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N GÜCÜ ...........................................................
A¤ Toplumunda Kimlik ...............................................................................
A¤ Toplumunda Ataerkilli¤in Sonu: Aile ve Cinsellik ................................
A¤ Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kültürel Kimlik............................
A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K VE ULUS DEVLET.............................
Küreselleflme Ça¤›nda Milletler ve Milliyetçilik...........................................
Küreselleflme ve Ulus Devlet........................................................................
A¤ Toplumu Kuram›na Yönelik Elefltiriler ..................................................
Özet ...............................................................................................................
101
104
104
107
108
108
109
110
111
111
112
113
114
116
117
117
119
v
‹çindekiler
Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden
Yeni Kapitalizmin Kültürüne.................................................. 120
G‹R‹fi ..............................................................................................................
KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ YA DA KAMUSAL
‹NSANIN ÇÖKÜfiÜ ........................................................................................
Habermas ve Kamusal Alan›n Yap›sal Dönüflümü .....................................
Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü................................................................
YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ..................................................................
Esnek fiirket/Çal›flma Modeli ........................................................................
Esnek Üretim Modelinin Çal›flanlar Üzerinde Etkileri.................................
‹fle Yaramazl›k Kabusu .................................................................................
‹fle Yaramazl›k Kabusunun Nedenleri ..................................................
KARAKTER AfiINMASI .................................................................................
YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹ ....................
Rutin Zaman Köleli¤i ....................................................................................
Risk Alarak Yaflamak.....................................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
121
122
124
126
128
130
131
133
134
137
139
140
142
144
145
146
147
147
148
Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan
Bir Düflünür .............................................................................. 150
G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL YAKLAfiIMI.............................................
ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN....................................................................
Evrensel ve Tikel...........................................................................................
Özne ve Töz ..................................................................................................
ZIZEK VE POL‹T‹KA .....................................................................................
Yugoslavya’dan Slovenya’ya Zizek ..............................................................
Slovenya’dan Yükselen Teorik Muhalefet ...................................................
POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA ZIZEK’LE BAKMAK ............................
Anamorfoz (Yamuk Bakmak).......................................................................
Semptom (Belirti) ..........................................................................................
Sinthome ........................................................................................................
‹deolojik Fantazi............................................................................................
Jouissance (Keyif) .........................................................................................
Gerçek Üzerine Çözümlemeler ....................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› 1 ...........................................................................................
Okuma Parças› 2 ...........................................................................................
6. ÜN‹TE
151
152
153
154
155
155
159
162
162
163
165
167
167
168
169
171
172
172
173
173
175
7. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
8. ÜN‹TE
Postmodernizm ve Mekân: David Harvey ............................ 176
G‹R‹fi ..............................................................................................................
MODERN‹TE VE MODERN‹ZM ....................................................................
POSTMODERN‹ZM ......................................................................................
KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ ............................
Fordizm ve Esnek Birikim Rejimi.................................................................
ZAMAN VE MEKÂN ......................................................................................
Zaman-Mekân S›k›flmas› ...............................................................................
SONUÇ...........................................................................................................
Özet................................................................................................................
177
179
181
186
186
189
191
195
197
199
200
200
201
Sözlük ................................................................................... 203
Önsöz
Önsöz
Sosyolojide Yak›n Dönem Geliflmeler kitab›n›z uzaktan ö¤retim yöntemine uygun olarak haz›rlanm›flt›r. Kitab›n temel amac› toplumsal araflt›rmalarda önemli bir
yere sahip olan sosyoloji kuramlar›nda son dönemde meydana gelen geliflmeler
hakk›nda size ayd›nlat›c› temel bilgiler vermektir.
Kitapta yer alan ünitelerde ça¤dafl toplumlar›n sorunlar›n›n hangi perspektiflerden ve nas›l incelenip de¤erlendirildi¤i konusu öne ç›kmaktad›r. Bu ba¤lamda kitab›n s›ras›yla birinci, ikinci ve üçüncü ünitelerinde günümüz sosyolojisinin
önemli kuramc›lar›ndan Bourdieu’nün alan teorisi, Habermas’›n iletiflimsel eylem
kuram› ve Giddens’›n yap›/fail iliflkisinin ortaya ç›kard›¤› düflünümselli¤in ele
al›nd›¤› yap›laflma kuram› k›saca incelenmifltir. Dördüncü ünitede Beck’in sanayileflme ve afl›r› üretimle iliflkilendirdi¤i risk toplumu kuram›, beflinci ünitede
Castells’in bilgisayarl› iletiflimin günümüzde yaflanan dönüflümleri ifade eden a¤
toplumu kuram› ve alt›nc› ünitede Sennett’in yeni kapitalizmle iliflkilendirdi¤i karakter afl›nmas› yaklafl›m› ana hatlar› ile ele al›nm›flt›r. Yedinci ünitede Slovenyal› düflünür Zizek’in Hegel felsefesinin ve Lacan’›n psikanalizinin güçlü etkilerini
tafl›yan yaklafl›m› ve son olarak sekizinci ünitede günümüzün önde gelen önemli sosyal kuramc›lar›ndan Harvey’in postmodernizmle ilgili yaklafl›m› temel özellikleri aç›s›ndan ele al›nm›flt›r. Elinizdeki kitap, ad› geçen bu sosyologlar›n günümüz toplumlar›na farkl› perspektiflerden nas›l bakt›klar› konusunda bir çerçeve
sunmaktad›r.
Bu vesile ile bu kitab›n haz›rlanmas›nda ve ünitelerinin yaz›lmas›nda eme¤i
geçen baflta ö¤retim üye ve elemanlar›na, kitab›n dizgi ve grafik tasar›m›nda katk›lar›ndan dolay› Yrd.Doç.Dr. Davut Alper ALTUNAY’a ve kitab›n bas›m ifllerinde
emeklerinden dolay› A.Ö.F. dizgi birimine çok teflekkür ederiz.
Editörler
Prof.Dr. Serap SU⁄UR
Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN
vii
1
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Bourdieu’nün salt yap›y› veya salt bireyi temele alan sosyolojik yaklafl›mlara
getirdi¤i elefltirileri aç›klayabilecek,
Düflünümselli¤in sosyolojik araflt›rmalara sa¤layaca¤› katk›lar› aç›klayabilecek,
Yap›-birey ikili¤ini aflmak için öne sürdü¤ü görüflleri özetleyebilecek,
Bourdieu’nün teorik ve metodolojik çerçevesini oluflturan temel kavramlar›
tan›mlayabilecek,
Bourdieu’nün sosyologlara biçti¤i rolü de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Düflünümsellik
Alan
Habitus
Doxa
Illusio
•
•
•
•
•
Ekonomik Sermaye
Toplumsal Sermaye
Kültürel Sermaye
Simgesel Sermaye
Simgesel fiiddet
‹çindekiler
Sosyolojide Yak›n
Dönem Geliflmeler
Pratik, Kültür, Sermaye,
Habitus ve Alan
Teorileriyle Pierre
Bourdieu Sosyolojisi
• G‹R‹fi
• BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹
• TEMEL KAVRAMLAR: OYUN
METAFORU
• SONUÇ
Pratik, Kültür, Sermaye,
Habitus ve Alan Teorileriyle
Pierre Bourdieu Sosyolojisi
G‹R‹fi
Bourdieu sosyolojisi, birbirine z›t görünen birçok kavram ve kuram› bir araya getirme çabas›n› içerir. Var olan tüm ikiliklere elefltiri getiren Bourdieu, her kavram
SIRA S‹ZDE
ve kuram›n, incelenen olgu ve olaya göre aç›klay›c›l›¤›n›n de¤iflebilece¤ini, bu
yüzden hiçbir kavram ve kuram›n d›fllanamayaca¤›n›, ayn› zamanda hiçbirinin
D Ü fi Ü N Eveya
L ‹ M salt birede genel geçer kabul edilemeyece¤ini ›srarla vurgular. Salt yap›ya
ye vurgu yapan çal›flmalar›n, vurgu yapmad›klar› gerçeklikleri sürekli olarak
SIRA
gözden kaç›rd›klar›n› belirten Bourdieu (Allan 2006 s.172-173),
ikili
S O S‹ZDE
R U yönünü ya
yap›salc› inflac›l›k ya da inflac› yap›salc›l›k olarak belirtir. Ona göre, incelenen
olay veya olgunun tüm tarihsel geri plan›n›n bilinmesi gerekir. Teorik ve tarihi
D ÜD fi‹ ÜK NKEALT‹ M
altyap›n›n tek bafllar›na aç›klay›c› olmad›¤›n› öne süren Bourdieu, kurulan teorinin prati¤e dökülmesi gerekti¤ini ve prati¤i olmayan teorinin do¤rulanamaz olSIRA
S O S‹ZDE
R U
du¤unu belirtir.
N N
Salt yap›ya veya salt bireye vurgu yapan yaklafl›mlar› elefltiren Bourdieu
koD ‹ Kepistemolojik
KAT
AMAÇLARIMIZ
numunu yap›salc› inflac›l›k ya da inflac› yap›salc›l›k olarak belirler.
SIRA S‹ZDE
N N
Pierre Bourdieu’nün yaflam› ve düflüncelerine dair “Ocak ve Zanaat:K Pierre
Der‹ T A Bourdieu
P
lemesi” isimli eserden (2007, ‹letiflim Yay›nlar›) ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz.
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA
S O RS‹ZDE
U
D ÜDfi‹ ÜKNKEAL T‹ M
SIRA
S O RS‹ZDE
U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
K ‹ T A P
‹NTERNET
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
4
Pierre Bourdieu (1930-2002)
Pierre Bourdieu, Atlantik-Pirene’lerde Denguin flehrinin,
Bearn taflras›nda 1 A¤ustos 1930’da do¤mufltur. Babas› posta idaresinde devlet memuru olan Bourdieu, e¤itimini s›ras›yla Pau Lisesi, Le Grand Lisesi ve sonra da Yüksek Ö¤retmen Okulu’nda (Ecole Normale Supérieure) kendisini onlardan biri olarak tan›mlamad›¤› seçkinlerle birlikte sürdürdü (Elliott ve Ray, 2003, s. 86). 1954-1955 döneminde
felsefe diplomas›yla Moulins Lisesi’nde ö¤retmen oldu. Askerlik görevini yapt›¤› ve 1958-1960 y›llar› aras›nda asistan olarak çal›flt›¤› Cezayir
ona ayr›cal›kl› bir çal›flma sahas› sundu. Cezayir’in Kabil bölgesi köylüleri üzerine
yapt›¤› antropolojik çal›flmas› ona sosyolojik kuram›n›n temellerini atma imkan› vermifltir. Pratik Teorisinin Anahatlar› (1972) eserinde Bourdieu’nün eserlerinin tümünü yöneten çizgiyi oluflturacak olan kavramlar rahatl›kla görülebilir. Cezayir Savafl›’n›n sonunda (1960-1961) Paris’te asistan, sonra 1961’den 1964’e kadar Lille’de
misafir ö¤retim üyesi olarak görev ald›. 1981’de Collége de France’›n Sosyoloji kürsüsüne atand›. Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales’teki çal›flmalarda ve
1975’teki kuruluflundan itibaren Actes de la Recherce en Sciences Sociales (ARSS)
dergisinde yöneticilik yapt› (Elliott ve Ray, 2003, s. 86). 1993’te CNRS (Centre National de la Recherce Scientifique – Ulusal Bilimsel Araflt›rmalar Merkezi)’in Alt›n Niflan›n› kazand›. Bourdieu 23 Ocak 2002’de yaflam›n› yitirdi (Ünal, 2004, s. 21).
BOURDIEU SOSYOLOJ‹S‹
Düflünümsellik (Reflexivity)
Düflünümsel (reflexive)
neden ve sonuç aras›nda iki
yönlü dönüfllü dairesel
iliflkileri ifade eder. Bu
çerçevede sosyolojide ve
genel olarak sosyal
bilimlerde düflünümsel arka
planda kendisini harekete
geçiren faktörleri dönüflümlü
olarak etkileyen bir
toplumsal eylem olarak
tan›mlanabilir.
Bourdieu sosyolojisi, toplumsal aktörlerin sürekli olarak rasyonel ve ekonomik ç›karlara göre hareket ettiklerini savunan rasyonel eylem kuram›na karfl› aktörlerin
içkin bir pratik mant›¤a, sezgiye ve de bedensel yatk›nl›¤a göre hareket ettiklerini
savunan, bu bak›mdan da toplumsal dünyada beden ile pratiklerin mant›¤›na
önem veren bir sosyoloji olarak bilinmektedir.
Pierre Bourdieu, kuram ve metodolojinin iç içe bir süreç oldu¤unu s›kl›kla vurgular. Ona göre kuram, prati¤i oldu¤u gibi yönlendiren bir süreç de¤ildir. Teorik
olarak kusursuz ancak prati¤e dökülemeyen ve/veya dökülme çabas› gütmeyen
bir kuram oluflturmak çabas›nda de¤ildir. Kavramlara faydalar› nispetinde önem ve
yer verir. Bourdieu, kuram› ve prati¤i önermeler ve deneysel örneklerle flekillendirdi¤i için s›n›rs›z bir kavram evrenine de sebep olmaz (Wacquant, 2003, s. 35;
Deer, 2008, s.200-201). Bu anlamda her konuyu kendi ba¤lam›nda araflt›rmak,
(prati¤in ve kavramlar›n da bu ba¤lamda flekillenmesi) Bourdieu’nün araflt›rma ve
makalelerinin tutarl›l›¤›n›n kan›t› niteli¤indedir.
Pratik ve kuram aras›ndaki bu dönüflümlü süreç Bourdieu sosyolojisinin “düflünümsel” (reflexive) özelli¤ini temsil eder. Söz konusu düflünümselli¤in temellerini Bourdieu’nün yaflam öyküsünde görmek mümkündür. Ald›¤› felsefe e¤itiminin üzerine yaflad›¤› Cezayir deneyimi ve bu deneyim s›ras›nda yapt›¤› görüflmeler, ald›¤› notlar ve çekti¤i foto¤raflar kendi metodolojik çerçevesinin de oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu çerçeve o kadar iç içe geçmifl bir haldedir ki, tek tek tan›mlanmaya baflland›¤›nda düflünümsel sosyolojinin kavramlar›ndan hiçbirinin di¤erinden ba¤›ms›z ele al›namayaca¤› görülür. ‹çlerinden birisi tek bafl›na ele al›nmaya
çal›fl›ld›¤›nda, di¤er kavramlar olmadan çok da ifllevsel olmad›¤› rahatl›kla görüle-
5
1. Ünite - Pratik, Kültür, Sermaye, Habitus ve Alan Teorileriyle Pierre Bourdieu Sosyolojisi
bilecektir. Bu yüzden Bourdieu her zaman alan, habitus, doxa, illusio, sermaye gibi kavramlar› hep bir arada ele alarak tan›mlama yoluna gitmektedir.
Öte yandan “düflünümselli¤in önündeki engeller, epistemolojik olmaktan ziyade toplumsald›r. Çünkü düflünümsellik, kendilerini daima her türlü toplumsal belirlenimden muaf sayan entelektüellerin kendileri hakk›ndaki “karizmatik temsilleri”ni sorgular. Ve Bourdieu’ya göre düflünümsellik, bireysel olandaki toplumsal›,
mahremin alt›nda gizlenen kiflisel-olmayan›, özeldeki evrenseli keflfettirerek entelektüeli yan›lsamadan kurtarabilir” (Çe¤in 2007:511)
Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisinin en önemli özelliklerinden birisi yap› ve
birey aras›ndaki diyalektik sürece odaklanmas› ve bu odaklanma sürecinde araflt›rmac›n›n kendisine de incelenen olay›n/olgunun bir parças›ym›flSIRA
gibi S‹ZDE
bakmas›n› ö¤ütlemesidir. Araflt›rmac› bu sayede inceledi¤i olay›n/olgunun hangi tarihsel flartlar alt›nda ve hangi karfl›l›kl› etkilerle içinde bulundu¤u duruma ulaflt›¤›n› ve kendisinin
de hangi noktadan olaya yaklaflt›¤›n› kendi tarihsel kültürel ve toplumsal arka plan›n›
hesaba katarak rahatl›kla görebilecektir. Yap›lan araflt›rman›n sa¤l›kl› sonuçlar verS O sa¤lamaktad›r.
R U
mesi için bu geri dönüfllü süreç metodik anlamda önemli bir katk›
Bourdieu sosyolojisinin düflünümsel temelini en aç›k flekilde Bourdieu’nun
D ‹ K K Aaraflt›rmac›n›n
T
kendisine de incelenen olay›n/olgunun bir parças›ym›fl gibi bakmas›n› ö¤ütlemesi sürecinde görmek mümkündür. Böylelikle düflünümsel yöntem arac›l›¤›yla araflt›rmac› kendisinin
SIRA S‹ZDE
de hangi noktadan olaya yaklaflt›¤›n› kendi tarihsel, kültürel ve toplumsal arka plan›n› hesaba katarak rahatl›kla görebilecek ve sonuç olarak bu geri dönüfllü süreçte araflt›rmac›
nesnelli¤ini bozabilecek kendi konumundan ve yarg›lar›ndan kaynaklanabilecek
AMAÇLARIMIZ etkilerin
bilincinde olacakt›r.
N N
‹ Thiçbir
A P zaman çeBourdieu, önerdi¤i yöntemi uygularken tekrara düflmektenKde
kinmemifltir. Daha önceki eserlerinde söyledi¤i fleylerin bilindi¤ini varsayarak hareket edemeyece¤ini Pratik Nedenler isimli eserinde ifade etmektedir. Büyük k›sm› Japonya’da verdi¤i bir konferanstan derlenen bu metinde TBourdieu,
E L E V ‹ Z Y O Ns›k s›k daha önceki örneklerine dönerek izleyiciler/okuyucular için hat›rlatmalar yapmakta,
bu sayede ö¤renmeyi de kolaylaflt›rd›¤›n› düflünmektedir (Bourdieu, 2006a, s.
165). Bourdieu’ye göre bu totolojik bir tekrardan ziyade araflt›rmay› güçlendiren
‹NTERNET
bir durumdur (Göker, 2007, s. 530). Okuyucu ya da dinleyicinin sözü edilen her
fleyi bildi¤ini veya o konuya dair bir önbilgisi oldu¤unu varsaymak Bourdieu’nün
düflünümsel sosyolojisinin mesafeli durdu¤u yaklafl›mlardand›r.
TEMEL KAVRAMLAR: OYUN METAFORU
Bourdieu’nün gelifltirdi¤i kavramlar›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›rmak için verdi¤i en
bilindik örneklerden birisi oyun örne¤idir. Bu bafll›k alt›nda oyun örne¤i arac›l›¤›yla kavramlara genel bir girifl yap›l›p, sonraki bafll›klarda belli bafll› kavramlar ayr›nt›l› olarak aç›klanacakt›r.
Buna göre oyunun oynand›¤› yer aland›r ve oyuncular oyuna dahil olmak için
o oyundan elde edilebilecek baz› ç›karlara sahip olmal›d›rlar. Bu ç›karlar› illusio
kavram› karfl›lar ve oyunun oynanmaya de¤er bulunmas› ve kurallar›n (yani doxan›n) sorgulanmamas› fleklinde karfl›m›za ç›kar. Oyuna dahil olmak demek onu oynanmaya de¤er bulmak demektir. Oyuna dahil olarak bu de¤er sorgulanmadan
alan›n yerleflik düzeni (kurallar›, doxas›) tan›nm›fl ve benimsenmifl olur (Bourdieu, 2006b, s. 405). Her oyuncu oyunda kullan›lmak üzere elinde baz› kozlar bulundurur ve bu kozlar› da Bourdieu’nün sermaye kavram› karfl›lar. Ekonomik (maddi
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
6
kaynaklar), kültürel (özellikle e¤itim yoluyla edinilmifl olan kültürel kodlar), toplumsal (iliflkiler a¤›) olmak üzere üç temel sermaye tipi vard›r ve bu sermayeler
içinde bulunduklar› flartlara göre farkl› önemlere sahip olabilirler. Bu önem durumuna göre sermaye tiplerinin pratikteki yans›mas› ve/veya toplam› olarak adland›r›labilecek simgesel sermaye oluflur ve bu sermayeler bütünü oyuncular›n ellerindeki kozlar olarak ifllev görürler. Her koz farkl› oyunlarda farkl› ifllevlere sahiptir,
yani her sermaye tipi farkl› alanlarda farkl› ifllevler görebilir. Böyle Bourdieu’da
dört temel sermaye türü ile karfl›lafl›l›r.
Özetlemek gerekirse; alan oyunun (ya da sosyolojik anlamda mücadelenin)
sürdü¤ü yerdir. Bireyler ellerinde bulundurduklar› sermaye, sorgulamadan kabul
ettikleri kurallar (doxa) ve oyunun sonunda elde edeceklerine inand›klar› ç›karlar
(illusio) do¤rultusunda kendilerini sonuca götürecek baz› yollara zaman içerisinde
aflina olmaya bafllarlar. Nas›l sonuca gidilece¤ine dair sahip olunan bu davran›fl kal›plar›, karfl›lafl›lan durumlar neticesinde bireylerin ortak bir yatk›nl›klar bütünü
oluflturmas›na yol açar. Bourdieu, bu yatk›nl›klar bütününe habitus ad›n› verir
(Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 82-83).
Bourdieu, habitus ve alan aras›ndaki iliflkiyi ontolojik bir suç ortakl›¤› olarak
tan›mlar. Çünkü aralar›nda iki yönlü bir iliflki oldu¤unu varsayar. Alan habitusu
yap›land›rma e¤ilimindeyken, habitus da alana dair alg›y› yap›land›rma e¤ilimindedir. Afla¤›da daha genifl olarak ele al›nacak olmakla birlikte burada k›sa bir tan›m vermek gerekirse habitus; bilinçlilik gerektirmeyen bir bilme biçiminin, planl› olmayan bir niyetlili¤in/yönelmiflli¤in, kiflinin aç›kça ifade etmeden de gelece¤e
yönelmesini mümkün k›lan dünyadaki düzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesidir (Bourdieu, 2007, s. 48). Yine Bourdieu’nun kendi ifadesiyle habitus; bir konumun içkin ve ba¤›nt›sal özelliklerini bütünleflik bir hayat tarz›nda, yani insanlar,
mekanlar ve pratiklerle ilgili bütünleflik bir tercih dizisini dile getiren can verici ve
birlefltirici kökendir (Bourdieu, 2006a, s. 21). Bu kavramlar bir sonraki bafll›kta ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
Oyun metaforu
Illusio kavram›n› nas›l tan›mlars›n›z?
SIRAba¤lam›nda
S‹ZDE
Alan
Bourdieu’nün
alan kavram› yukar›da sözü edilen düflünümsel metodun önemli örneklerinden birisidir ve hem tan›mlanmas› hem de incelenip tespit edilmesinin yeS O RbuU düflünümsel metottan geçer. Bu anlamda Bourdieu’nün kuram›
gâne yolu yine
bütünlüklü bir yap› sergilemektedir.
Bourdieu,D ‹alan
kavram›n› tan›mlarken bu kavram› “hem Weber’e karfl›, hem de
KKAT
Weber ile” kurdu¤unu, yani Weber’den etkilendi¤ini, ancak yerine göre onu elefltirdi¤ini belirterek söze koyulur (Akt. Corcuff, 2007, s. 398). Gerçekten de alan
SIRA S‹ZDE
kavram›n› tan›mlarken
Bourdieu Marksizmden çok Weber’e yak›nd›r. Daha aç›k
bir ifadeyle Bourdieu toplumsal yaflam›n sadece ekonomik faktörler ve s›n›flar
nezdinde incelenemeyece¤ini,
baflta e¤itim ve kültür olmak üzere ekonomik fakAMAÇLARIMIZ
törler d›fl›nda kalan di¤er faktörlerin de toplumsal yaflamda önemli bir rol oynad›¤›n› düflünür. Bu aç›dan toplum analizinde ekonomik alt yap›daki üretim iliflkileri
ve s›n›f kavram›n›
Marksizmin aksine Bourdieu alan olarak adland›rd›¤›
K ‹ T A kullanan
P
bu kavram› kullan›r. Bu tan›mlamada alan çeflitli sermaye türlerine sahip toplumsal konumlar›n oldu¤u ve bireylerin sahip olmak için pefllerinde kofltuklar› bir mücadele alan›
edilir.
T E Lolarak
E V ‹ Z Y Otasvir
N
N N
‹NTERNET
7
Öz olarak alan “incelenen toplumsal uzay›n üstüne bina edilen bir kavram/nesnedir” (Göker, 2007, s. 545). Alan, kendi belirlenimlerini içine girenlere dayatan bir
güç alan›d›r. Örne¤in bilim insan› olmak isteyen birisi o alandaki bilimsel sermayeyi edinmek ve o bilimsel çevrenin habitusunu kendisi için ç›k›fl noktas› kabul etmek
zorundad›r, yani bu alan›n kurallar›na ba¤l› kalmak zorundad›r (Wacquant, 2007, s.
63). Buna örnek olarak Calhoun’un “sanatç›, özgürlü¤ünü genel toplumsal ba¤lam›yla iliflki içinde, kesinlikle sanatsal alana yat›r›mlar›n dayatt›¤› belirlenimleri kabul ederek kazan›r” cümlesi de eklenebilir (2007, s. 112). Sosyal alanlar içinde yarat›lan etkiler, ne rastgele eylemlerin aritmetik toplam› ne de ortak bir plan›n bütünleflmifl sonucudur. Bu etkinlikler toplumsal alanlarda meydana gelen mücadeleler
taraf›ndan üretilirler. Bu alanlar, mücadelelerin genel e¤ilimlerini etkilerler. Yani bu
e¤ilimler, temel hukukunu oluflturduklar› oyunun yap›s›n›n içine yaz›lm›fl olan varsay›mlara (iki alan aras›ndaki iliflkilere) ba¤l›d›r (Bourdieu, 2005, s. 61).
Alan kavram› sosyolojik çözümleme anlam›nda ele al›nd›¤›nda alan›n, toplumsal konumlar aras›ndaki ba¤›nt›lar›n bir bileflkesi oldu¤u görülür. Buradaki ba¤›nt› nesnel olarak bireylerden ba¤›ms›z var olan gerçekliktir ve alandan alana farkl›l›k gösterir. Ekonomik alanda duygusall›ktan uzak, ifl ve ifle dair nitelikler önemliyken, sanat alan›nda ekonomik ç›kar›n sorguland›¤› bir yap› mevcuttur ve bu durum ba¤›nt›lar›n bütününe bak›ld›¤›nda alanlar aras›nda farkl›l›klar oldu¤unu gözler önüne serer (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 81).
Peki alan›n s›n›rlar› nas›l çizilir? Bourdieu bu soruya net bir cevap veremeyece¤ini belirtir. Çünkü ona göre her alanda s›n›r, o alan›n kendi mant›¤›na göre belirlenir. Bu s›n›rlar genelde baflkalar›n› d›fllama üzerine kurulur ve yaz›l› belgeler ya
da yasalarla belirlenmemifl soyut bir aidiyet tan›m› dayat›rlar.
Örne¤in X ya da Y’nin, alg›lad›¤›m›z flekliyle alan›n temel yasas›nda yaz›l› gereklere uygun bir sosyolog olmad›¤›n› ya da gerçek bir sosyolog olmad›¤›n› söyledi¤imizde yapt›¤›m›z budur. fiu ya da bu uzmanl›k ve aidiyet ölçütleri dayatma ve kabul ettirme çabalar›, konjonktüre göre baflar›l› ya da baflar›s›z olabilir. fiu halde, alan›n s›n›rlar›, ancak deneysel bir araflt›rmayla belirlenebilir. Alanlar her zaman söylenmemifl ya da kurumlaflmam›fl “girifl engelleri” içerseler de, bunlar çok nadiren hukuksal s›n›rlar (örne¤in numerus clausus) biçimini al›r (Bourdieu ve Wacquant,
2003, s. 85 ve Bourdieu, 2006b, s. 347-348).
Alan› iflleten ve zamanla dönüfltüren dinamikler de yine alan›n özgül mant›¤› çerçevesinde anlafl›labilmektedir. Bu dinamik, karfl› karfl›ya gelen farkl› kuvvetler aras›ndaki mesafeye göre oluflur ve eyleyiciler stratejilerini alandaki konumlar›na ve kendi
alan alg›lar›na göre düzenlerler. Bu stratejilerin oluflturuldu¤u, korundu¤u veya dönüfltü¤ü yer bizzat aland›r (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 86-87). Dönüflüm gerekti¤inde ve farkl› davran›fllar gereklilik halini ald›¤›nda, baflka alanlar veya alan›n içinde bulundu¤u farkl› durumlar için s›ra d›fl› görülen davran›fllar s›radan davran›fllar olarak kabul görmeye bafllar (Bourdieu, 2006b, s. 341). Dönüflümün farkl› bir örne¤i de
alana yeni giren eyleyicilerin alanda daha önceden bulunanlar› arkaplana iterek tutum ve alg›lar› zamanla dönüflüme u¤ratmas› örne¤idir (Bourdieu, 2006b, s. 358-359).
Burada Bourdieu’nün düflünümsel sosyolojisinin bir yans›mas› görülmektedir.
Alan hem içerdikleri hem de onu oluflturan dinamikler ba¤lam›nda ele al›nmakta,
ayn› flekilde dinamikler de hem onlar› kapsayan alan hem de oluflturduklar› alan
ba¤lam›nda de¤erlendirilmektedirler. Çünkü alan hem simgesel mekanizmalar taraf›ndan d›flar›dan s›n›rland›r›lan hem de eyleyiciler taraf›ndan üzerinde mücadele
edilen iki boyutlu bir yap›d›r (Göker, 2007, s. 545).
Numerus Clausus: Bir grup
insan›n bir görevde ya da bir
meslekte yer almalar›n›n
belli bir say›yla
s›n›rlanmas›. Eski
kullan›m›yla Yahudi
ö¤rencilerin say›s›n›n s›n›rl›
tutulmas› anlam›na gelirdi
(ilgili eserin çevirmen notu).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
8SIRA S‹ZDE
Sosyolojide Yak›n
SIRADönem
S‹ZDE Geliflmeler
S O R U
S O R U
D‹KKAT
S O R U
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
Sözü edilen s›n›rlar
D ‹ K K A T ve dinamik kuvvetler anlam›nda flu tan›m› vermek yerinde olacakt›r;
her alan, mücadele halindeki bireylerin nihai s›n›rlara ulaflmak için çaba harcad›¤› ancak
S O R sürekli
U
tam da bu yüzden
hareketli s›n›rlara sahip olan (yani mücadelenin hiç bitmedi¤i)
SIRA S‹ZDE
bir oyun mekan› oluflturur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 89).
N N
N N
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
Bourdieu, alan kavram›yla ilgili tan›mlamalar› yaparken sistem ya da ayg›t kuramc›lar›na da baz› elefltiriler getirir. Althusserci anlamda “ayg›t” ya da Luhmannc›
anlamda “sistem” alg›s› baz› amaçlara ulaflmaya programlanm›fl bir cehennem ma‹ N T E Reder.
N E T Bourdieu’ya göre bu düflünce elefltirelli¤i engelleyen bir yap›
kinas› tahayyül
sergiler. Çünkü ayg›t ya da sistem olarak adland›r›lan tüm gerçeklikler, farkl› konumlar için sürekli mücadele halinde bulunan eyleyicileri ve kurumlar› içlerinde bar›nd›r›rlar. Bu mücadeleleri dikkate almayan bir anlay›fl o alan›n tarihini de göz ard› etmifl olur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 87-88). Alan›n incelenmesinde tarihinin
göz ard› edilmesi düflünümsel sosyoloji aç›s›ndan sorunlu bir durum teflkil eder.
Bourdieu alan› incelerken nelere dikkat edilebilece¤ine dair üç temel u¤rak belirlemektedir. Bunlardan (i) ilki alan›n konumunun iktidar alan›na göre çözümlenmesi gereklili¤idir. ‹lgili alan›n iktidar alan›yla olan iliflkisi ve onun karfl›s›ndaki konumu mutlaka hesaba kat›lmal›d›r. (ii) ‹kinci u¤rak alandaki eyleyicilerin ya da
kurumlar›n konumlar› aras›ndaki ba¤›nt›lar›n nesnel yap›s›n›n kurulmas› gereklili¤idir. (iii) Üçüncü olarak da eyleyicilerin habituslar›n›n çözümlenmesi gereklili¤idir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 90).
Bu inceleme sürecinde görülecektir ki, alanlar aras›nda bir benzerlik vard›r. Nitelikleri ve içerikleri de¤iflse de tüm alanlarda konum almalar benzerdir. Yani ezen
ve ezilen, koruma ya da y›kma mücadelesi, yeniden üretim mekanizmalar› vb.
durumlar her alanda görülen (içerik aç›s›ndan farkl›) benzerliklerdir (Bourdieu ve
Wacquant, 2003, s. 92). Buradan da anlafl›laca¤› üzere alanla ilgili evrensel olan
fley, tan›m de¤il mücadeledir. Çünkü alanlar›n evrensel bir tan›m› olsayd› mücadeleye gerek kalmazd› (Corcuff, 2007, s. 409).
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
Alan oluflumunun
K ‹ T tüm
A P evreleri Bourdieu’nün “Sanat›n Kurallar›: Yaz›nsal Alan›n Oluflumu
ve Yap›s›” eserinde (2006, ‹letiflim Yay›nlar›) sanat alan› üzerinden ayr›nt›l› olarak analiz
edilmektedir.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
Yeni alternatifler
AMAÇLARIMIZdo¤mas› yoluyla yeni bir alan›n oluflumu ise 3 aflamada gerçekleflir. Sanat›n Kurallar› (2006b) eserinde Bourdieu’nün yaz›nsal alan üzerinden
SIRA S‹ZDE
örne¤ini verdi¤i bu 3 evre s›ras›yla (i) özerkli¤in kazan›lmas› (yani içinde bulunulan alan›n yap›s›na
K ‹ T A Pdirenifl gösterilmesi), (ii) ikici yap›n›n ortaya ç›kmas› (yani iki
cepheli birAMAÇLARIMIZ
çat›flman›n do¤mas›) ve son olarak (iii) simgesel sermayenin oluflmas›
(yani kendine has bir sermayeyle yeni bir alan›n ortaya ç›kmas›) evreleridir.
2
Bourdieu’nunSIRA
alanS‹ZDE
kavram›n› incelerken dikkat edilmesi gereken unsurlar nelerdir? Belirtiniz.
Bourdieu bu noktada bireyin konumuna dair k›sa bir tan›mlama yapar. Buna
Ü fi Ü N Ebafl›na
L‹M
göre birey Dbafll›
sosyal bilimin nesnesi de¤ildir. Kuflkusuz birey edilgen ve
var olmayan bir yan›lsama da de¤ildir, çünkü alanda eyleyici konumundad›r. Ancak bireylerin
S Obak›fl
R U aç›lar›n›n ve konum almalar›n›n daha iyi anlafl›labilmesi için
alan›n bilgisinden yola ç›kmak önemli bir gerekliliktir. Yani alan ilk bak›flta kendi
flartlar›n› kat›l›mc›lara dayatan bir yap› olarak görünür. Yukar›da da sözü edildi¤i
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
9
gibi bir alanda söz sahibi olmak için eyleyicinin o alana ait asgari sermayeyi edinme mecburiyeti vard›r (Wacquant, 2007, s. 63). Eyleyiciler bu süreçte sermaye tafl›y›c›lar› olarak tan›mlan›rlar ve sermayeleri oran›nda alanda bir yer edinirler. Böylece sermaye da¤›l›m›n›n yeniden üretilmesine veya bozulmas›na do¤rudan etki
ederler. Bu süreci inceleyecek bir araflt›rmac› alan› oluflturan sermaye biçimlerini
ve sermaye biçimlerinin konum ald›¤› alan› gidifl-geliflli -yani düflünümsel- bir metotla ele almak durumundad›r (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 93-94).
Alan›n incelenmesi ya da betimlenmesinde öne ç›kan bir di¤er nokta da bir alan›n di¤er alanlarla olan iliflkileridir. Bourdieu bu noktada özellikle ekonomik alan›
baflat konuma yerlefltiren Marksist kuramc›lar› elefltirir ve alan kavram›n›n en önemli üstünlü¤ünün alan›n s›n›r›n›n ne oldu¤u ve di¤er alanlarla nas›l eklemlendi¤i gibi sorular› sormaya zorlamas› oldu¤unu belirtir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 96).
Bourdieu, Loic Wacquant’la yapt›¤› ve Düflünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar ad›yla kitaplaflt›r›lan söyleflisinde bir alan olarak “devlet” kavram›na da de¤inir.
Bourdieu devlet kavram›n›n iyice tan›mlanm›fl ve herkesçe kabul edilmifl bir gerçeklik olarak, tan›mlamaya ihtiyaç duymaks›z›n ele al›nmas›n› sorunlu bulur (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 98 ve 101).
Bourdieu’nün belirlemeleri ›fl›¤›nda bir alan›n s›n›rlar›n›n nas›l çizildi¤ini
tart›fl›n›z?
SIRA S‹ZDE
Habitus
Alan kavram›n›n önemli tamamlay›c›lar›ndan olan habitus ise hem
bireyi flekillendiren
hem de bireyin eylemleri (pratikleri) taraf›ndan flekillendirilen karfl›l›kl›l›k durumudur.
Birey habitusu sayesinde farkl› ihtimaller karfl›s›nda çözüm üretme
kazan›r
S O yetene¤i
R U
(Wacquant, 2003, s. 27). Dolay›s› ile birey hem yap›laflm›fl bir s›n›flaman›n içerisinden
gelmekte hem de yap›laflma sürecinde olan bir s›n›flamay› infla etmektedir.
D‹KKAT
Kifli daha önce herkesin yapt›¤› birçok fleyi yeniden yaparak habitusu da yeniden
üretmifl olur. Baflka bir deyiflle habitus; eylemi yapan kiflinin çok da hesaplamadan
S‹ZDE bir gerçekyapt›¤› ve özünde toplum taraf›ndan kabul görmek için prati¤eSIRA
döktü¤ü
liktir. Hesaplamadan yapmaktan kas›t, bireyin toplumca kendisinden beklenenin d›fl›nda bir fley yapmama e¤iliminde olmas›d›r. Habitus bu anlamda bireye “kim olsa
AMAÇLARIMIZ
ayn› fleyi yapard›” mant›¤›yla hareket etme imkan› veren, küçük dönüflümler yaflasa
da genel yap›s›n› koruyan bir “yatk›nl›klar bütünüdür” (Bourdieu ve Wacquant, 2003,
s. 121 ve 125; Allan 2006, s.178-179). Yani habitus kifliyi toplumsal düzendeki yerine
K ‹ T A P
uygun hale getiren eylem e¤ilimleri setidir. Bireylerin hem psikolojik hem de biyolojik olarak oyuna dahil olabilecek hale gelmesini sa¤lar (Calhoun, 2007, s. 104).
Bir baflka ifadeyle, Bourdieu’ya göre habitus, yukar›da da belirtildi¤i gibi, bireyTELEV‹ZYON
lerin içinde yaflad›klar› toplumsal dünyada karfl›laflt›klar› durumlara karfl› uyum
SIRA S‹ZDE
sa¤lamada, bilinçten çok bedensel ve pratik mant›¤a dayal› olarak gelifltirdikleri
yatk›nl›klar bütünü olarak tan›mlanabilir. Bu haliyle habitus kavram› Bourdieu’nun
çal›flmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Habitus kavram› Calhoun’un
ele
D‹ NÜTfiEÜRNNE LEtan›m›yla
‹TM
al›nd›¤›nda Weber’in “sosyal eylem” kavram›yla benzerlikler göstermektedir (Bkz.
San, 1971, s. 16-17). Gerçekten de baz› çevrelere göre Bourdieu, habitus kavram›
S O R U
etraf›nda flekillenen bir toplumsal eylem kuram› gelifltirmeye çal›flm›flt›r.
Weber’e göre hukuk
kurallar›na uygun bir
“meflru iktidar uygulama”
prati¤i modern devletin
temel özelliklerinden
birisidir (San, 1971, s. 123).
Bourdieu’nün önemli
kavramlar›ndan olan
simgesel fliddet k›saca
“insanlar›n silah gücünden
de¤il, aksine (yanl›fl)anlaman›n gücünden zarar
görmeleri veya
engellenmeleri” (Calhoun,
2007, s. 119) yani “fliddetin
görünmez ve kibar bir
formu” olarak tan›mlanabilir
(Türk, 2007, s. 613). Bu
kavrama son bölümde tekrar
de¤inilecektir.
3
D Ü fipratikleri
ÜNEL‹M
Habitus, yaln›zca
ve pratiklerle ilgili alg›lar›
organize eden ve
yap›laflt›ran bir Syap›
O Rde¤il,
U
ayn› zamanda kendisi de
yap›laflt›r›lm›fl bir yap›d›r.
Sosyal dünyayla ilgili alg›lar›
düzenleyen mant›ki
D ‹ Ks›n›flar
KAT
içerisindeki bölünme
prensibi sosyal s›n›flar
içindeki bölünmenin
içsellefltirilmesinin
SIRA bir
S‹ZDE
ürünüdür (Bourdieu, 1984,
s. 170).
N N
Tarifi zor bir kavram olan habitus, Pierre Bourdieu’nun çal›flmalar›nda
yap›lar
D ‹ “toplumsal
KKAT
ile toplumsal pratik (ya da toplumsal eylem) aras›ndaki ba¤› oluflturdu¤unu düflündü¤ü, bir
dizi edinilmifl düflünce, davran›fl ve be¤eni kal›plar› için kullan›lan bir
kavramd›r. Habitus
SIRA S‹ZDE
kavram›, yap›sal eflitsizli¤e kültürel aç›dan yaklaflmay› sa¤layabilecek bir temel sunmakta
ve eylemlilik üzerine odaklanmaya olanak tan›maktad›r” (Marshall, 1999, s. 291).
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D‹ NÜTfi EÜ RN N
E LE‹TM
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
10
Habitus; bireyin zorunluluklar sonucu vard›¤› ç›kmazlardan kurtulmas›na, o bireyin sosyal yap›daki yerini -hiyerarflideki yerleri, cinsiyetleri, yafl s›ralamas› aç›s›ndan ailedeki konumlar› vb.- göz önünde bulundurarak çözümler sunan bir ilkedir
(Bourdieu, 2002, s. 558). Bu anlamda habitusun tarihsel de bir yönü vard›r. Tüm
bu süreci etkileyebilmesi için habitusun geçmiflten gelen ve gelece¤e uzanan bir
yap›s› olmas› gerekir. Bu durum “tarihe dayanarak bireysel ve kolektif pratiklerin
üretildi¤i bir tarih üretimi” tan›m›nda da ortaya ç›kar (Bourdieu, 2003, s.54, Elliot
1999, s.109). Dolay›s› ile habitus geçmiflin deneyimleri ile flimdinin etkinliklerini
içerir ve bireyin sosyal s›n›f›n›n belirlenmesinde önemli ölçüde etkili olur. Habitus’un bir di¤er ifllevine dair Bourdieu flunlar› söyler;
Aktörler kavram›n›n ifllevlerinden biri de eyleyiciler aras›nda üslup birli¤i sa¤lamakt›r. Habitus, bir konumun içkin ve ba¤›nt›sal özelliklerini birlikçi (üniter) bir yaflam
stilinde, yani insanlar›n, mallar›n/varl›klar›n, pratiklerin tercihindeki birlikçi bir
bütünde dile getiren can verici ve birlefltirici kökendir (Bourdieu, 2006a, s. 21).
Habitusu gündelik yaflamdan bir örnekle de aç›klayabiliriz. Örne¤in, bir birey
kendi evine, evindeki eflyalara ve odalar›n konumuna zaman içinde al›fl›r ve daha sonra karanl›kta dahi kalsa tahmin ve el yordam›yla ev içinde yolunu bulabilir. Örne¤in evinin karanl›k koridorundan geçip tahmini bir hamleyle elini ›fl›¤›
yakmak için elektrik dü¤mesinin üzerine ya da yak›nlar›na atabilir. Ancak misafir
olarak ilk defa gitti¤i bir evde bir anda karanl›kta kalsa orada yaflayan insanlar›n
yaflamayaca¤› bir tedirginlik duyar. Çünkü zihninde o eve ve evin yerleflimine dair bir bilgi yoktur. Orada da rahatl›kla yolunu bulabilmesi için daha önce çok defa o eve gelmifl, o evin içyap›s›na dair baz› bilgileri akl›n›n bir köflesine yazm›fl olmas› gerekirdi. ‹flte habitus insan›n kendi evinde karanl›kta dahi yolunu bulmas›n› sa¤layan bu bilgiler ve yatk›nl›klar gibi, içinde bulundu¤u toplumsal alanlarda zorluklar yaflad›¤›nda onu çözüme ulaflt›ran bilgiler ve yatk›nl›klar›n tümüne verilen isimdir.
Habitus (Lat.) Kayna¤›n› Aristoteles’in heksis’inden (huy; iyelik) alan ve ortaça¤ felsefesinde “sürekli yinelenen, al›flkanl›k haline getirilmifl davran›fl biçimi” için kullan›lan terim: “edinilmifl düflünce, davran›fl ya da be¤eni kal›b›”. Çok sonralar›, XX.
yüzy›l toplumbiliminin önde gelen adlar›ndan Pierre Bourdieu de habitus kavram›n› toplumsal yap›lar ile toplumsal eylem ya da pratik aras›ndaki ba¤› oluflturan bir
dizi edinilmifl düflünce, davran›fl ve be¤eni kal›b›n› nitelemek için kullanm›flt›r. Bourdieu’nün kazan›lm›fl e¤ilimler toplam› olarak habitus’u, örtük bir biçimde çocuklu¤un ilk y›llar›nda edinilir; ama afl›(lama) bir kez tuttu mu, bireyin yap›p etmelerindeki canal›c›l›¤› sonsuza dek sürer gider. Habitus, içinden ç›kt›¤›m›z toplumsal
dünyan›n s›n›rland›rmalar›na ayak uydurmam›z› sa¤lar; yüz yüze geldi¤imiz sonsuz say›da durum için birçok strateji gelifltirmemize olanak tan›r. Baflka baflka toplumsal ardyörelerden gelen kifliler farkl› farkl› habitus’lar üretirler. Habitus’un en
önemli ifllevi ise oyunu hissetme duygusunu afl›lamas›d›r (Güçlü ve Di¤erleri
2003:640-641).
Bourdieu, habitus kavram›n›n anlam›n›n, “al›flkanl›k” kelimesinden daha iyi bir biçimde, Aristoteles’teki “exis” edinme ve “yetenek” anlamlar›n› ifade etti¤ine vurgu
yapmaktad›r (Tatl›can ve Çe¤in 2007:305-306). Görüldü¤ü üzere habitus, hem bir
tortu özelli¤indeki davran›fl›lar› (Bourdieu bu kavrama düflünümsel bir özellik katarak) hem de de¤iflme ve yenili¤e yatk›nl›¤› ifade eden bir anlama sahiptir.
11
Tüm bu söylenenler ›fl›¤›nda alan ve habitus aras›ndaki ba¤›nt›y› daha net görmek mümkündür. Alan, varl›¤›n› sürdürmek için habitusu flekillendirir. Çünkü bir
alan, yeniden üretimini sa¤layacak eyleyicilere ihtiyaç duyar ve bu eyleyiciler habitusun varl›¤› sayesinde etkin olurlar. Bu anlamda, habitus yeniden üretimi sa¤layarak alan›n var olmas›nda etken rol oynar. Bu durum habitus ve alan›n birbirine
ne kadar ba¤l› oldu¤unu kan›tlar;
Bizzat kendisinin bir ürünü olan “alan”la gerçek bir ontolojik suç ortakl›¤› iliflkisi
içinde olan habitus, bilinçlilik gerektirmeyen bir bilme biçiminin, planl› olmayan bir
niyetlili¤in/yönelmiflli¤in, kiflinin aç›kça ifade etmeden de gelece¤e yönelmesini
mümkün k›lan dünyadaki düzenliliklere pratik hakimiyetin bir ilkesidir. ... Habitus
ve alan aras›ndaki iki yönlü iliflki derinlemesine analiz edilebilir: Yap›laflm›fl bir
uzay olarak “alan” habitusu yap›land›rma e¤ilimindeyken, habitus da alana iliflkin
alg›y› yap›land›rma e¤ilimindedir (Bourdieu, 2007, s. 48).
Bourdieu, habitus kavram›n› hangi amaçla kullanmaktad›r? Bu kavramla
neyi aç›klamakSIRA S‹ZDE
tad›r?
Sermaye
Habitus’a hem alan›n yap›s›
taraf›ndan flekillendirilmesi,
hem de bireylerin e¤ilimleri
arac›l›¤›yla alan›
flekillendirmesi aç›s›ndan
bak›ld›¤›nda, Mouzelis’in
yapt›¤› “habitus ...
yap›salc›l›k ve
fenomenolojik/etnometodolojik
yaklafl›mlar aras›nda bir yerde
durur” belirlemesine dikkat
çekmek gerekmektedir (Akt.
Tatl›can ve Çe¤in, 2007, s.
310).
4
SIRA S‹ZDE
Bourdieu, çal›flmalar›nda toplumsal hiyerarflileri ve egemen yap›lar› yeniden üreten mekanizmalar› ve bununla iliflkili toplumsal mücadeleleri analiz
S O R Uetmeye çal›fl›r
ve bu noktada ekonomik faktörlere öncelik veren Marksist analizi elefltirir. Nitekim
ona göre toplumsal hiyerarflilerin ve egemen yap›lar›n yeniden üretiminde toplumD‹KKAT
sal aktörler taraf›ndan aktif olarak üretilen dilsel ve kültürel beceriler de önemli bir
rol oynar. Bourdieu’ya göre bireylerin söz konusu bu toplumsal etkinlikleri topSIRA sermaye
S‹ZDE
lumsal dünyada birbirinden görece özerk olan ve içlerinde belirli
türlerinin rekabet etti¤i, yukar›da kavramsal tan›m› yap›lan çeflitli toplumsal alanlar›n
oluflumuna yol açar. Bu noktada Bourdieu’nun Marksist yaklafl›mla toplumsal çaAMAÇLARIMIZ
t›flma ve mücadelenin önemini paylaflt›¤› ancak bu çat›flma ve mücadelenin toplumsal s›n›flar aras›nda ekonomik bir çat›flmaya indirgenmesi noktas›nda da ondan
ayr›ld›¤› görülmektedir. Nitekim Bourdieu için her bir toplumsal
alanda gerçekleK ‹ T A P
flen çat›flma büyük ölçüde bu alana özgüdür ve bu nedenle de hiç bir alan basitçe
di¤erine indirgenemez.
Bourdieu, yukar›da kavramsal tan›m› yap›lan alanlar içerisinde, hakimiyet çaTELEV‹ZYON
bas› s›ras›nda elde edilmeye çal›fl›lan sermaye tiplerini (i) ekonomik, (ii) toplumsal (ya da sosyal), (iii) kültürel ve (iv) simgesel sermaye olarak tan›mlar.
Ekonomik sermaye, salt ekonomik kaynaklar›n elde bulundurulmas› anlam›na
‹ N T Esahipli¤ini
RNET
gelir. Marx’tan al›nt›lad›¤› bu sermaye türü gelir ve mülkiyet
ifade
etmekle birlikte ayn› zamanda ekonomik olan›n di¤er pratiklerle iliflkisi ba¤lam›nda anlafl›lmas› üzerine kuruludur. Yani Bourdieu’de ekonomik olan, ekonomik olmayandan ba¤›ms›z ve kopuk bir sermaye türü de¤ildir (Göker, 2007, s. 282). Bourdieu’nün ekonomik sermaye kavram› ile Marks’›n sermaye s›n›fi aras›ndaki farka bakacak olursak; Bourdieu’nun ekonomik sermaye kavram›, bireyin sahip oldu¤u gelir-mal-mülk iliflkisini tan›mlarken Marks’›n sermaye s›n›f› ekonomik aç›dan üretim araçlar›n› elinde bulunduranlar› ifade etmektedir. Dolay›s› ile Marx’taki
sermaye s›n›f›n›n s›n›rlar› ve ölçütü kesindir. Üst s›n›fa tekabül eden bir burjuva s›n›f› betimlemesidir. Bourdieu’da ise s›n›f› aç›klamak için ekonomik sermaye yaln›z
bafl›na yeterli de¤ildir. Di¤er üç sermaye türü olan sosyal, kültürel, simgesel sermayelere de bakmak gerekir.
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
12
SIRA S‹ZDE
SIRA
S O S‹ZDE
R U
D ÜDfi‹ ÜKNKEAL T‹ M
SIRA
S O S‹ZDE
R U
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Toplumsal ya da sosyal sermaye ise bir eyleyicinin içinde bulundu¤u alanda sahip oldu¤u iliflkiler a¤›na gönderme yapar. “Eyleyicinin di¤erleriyle olan ba¤lant›lar›, grup üyelikleri, bu iliflkilerin getirdi¤i eyleyicinin üstündeki veya ona yönelik
yükümlülükler, ayr›cal›klar ve itimat” gibi olgular bu sermayenin içeri¤ini oluflturur (Göker, 2007, s. 282).
Bourdieu’nun çal›flmalar›nda çok temel bir yeri olan kültürel sermaye ise bir
alanda gücü elinde bulunduranlar›n e¤itim yoluyla ailelere ve dolay›s›yla bireylere afl›lad›¤› yap›d›r. Yani bir nevi “bilgi sermayesidir” (Bourdieu ve Wacquant,
2003, s. 108). ‹lerleyen süreçte aileler kendi büyüklerinden ö¤rendiklerini çocuklar›na aktar›p, kendi geçtikleri e¤itim sürecine çocuklar›n› da dahil ederek bu sistemin yeniden üretilmesini ve kültürel sermayenin (ya da baflka bir deyiflle kültürün) nesilden nesile aktar›lmas›n› sa¤larlar. Baflka bir tan›ma göre kültürel sermaye, e¤itimsel nitelikten, uyumlu tav›r ve tarzlardan veya ilgi çeken ürün ve varl›klara hükmedilmesinden anlafl›labilen bir formdur (Crossley, 2001, s. 87).
Bourdieu’nun sözünü etti¤i dördüncü sermaye tipi ise afla¤›da ayr›ca ele al›nan
simgesel sermayedir. Simgesel sermaye di¤er sermaye tipleri ile yak›ndan iliflkilidir.
Simgesel sermaye k›saca tüm sermaye türlerini çeflitli oranlarda içinde bar›nd›ran
ve bu flekilde belli bir alanda söz sahibi olabilmek için geçerli hale gelen sermaye
türüdür. Gösterge de¤eri olan soyut bir durumdur. Örne¤in e¤itimin sonucunda
al›nan diplomalar simgesel sermaye özelli¤i tafl›r. Antika eserlere sahiplik, kolleksiyonculuk vs. gibi durumlar simgesel sermayeye iliflkin örneklerdir.
Bourdieu’yu kültürel yap›salc› olarak nitelendiren Turner, onun s›n›f görüflünü
anlamak için bu dört sermaye türü aras›ndaki farkl›l›klar› tan›mlaman›n gerekli olSIRA S‹ZDE
du¤unu belirtir.
Buna göre ekonomik sermaye (mal ve hizmet ürünlerini kullanabilen araçsal nesneler ve para) gibi de¤erli mal ve mülkiyeti; toplumsal sermaye
grup iliflkilerini, sosyal iliflki a¤lar› ve pozisyonlar›n›; kültürel sermaye kifliler aras›
informal becerileri, al›flkanl›klar›, tarzlar›, dili kullanma biçimini, e¤itimsel baflar›lar›, zevk ve be¤enileri, yaflam tarz›n›; simgesel sermaye ise di¤er üç sermaye türüSIRA
S O S‹ZDE
R U
nün düzenlemelerini
ve de¤iflken seviyedeki yasal-meflru durumlar›n›n kullan›mlar›n› içerir. Bu dört sermaye formunun her biri yaln›zca temel süreklili¤in sa¤lanmas›n› de¤il
ayn› zamanda birbirini dönüfltürme özelli¤ine de sahiptir. Bu dört serD ÜDfi‹ÜKNKEAL ‹TM
maye türünün da¤›l›m›, sosyal sistemin objektif s›n›f yap›s›n› belirler. Sonuç olarak,
ekonomik kazan›mlar söz konusu oldukça kimli¤i oluflturan unsurlar güçlenecek
SIRA
S O RS‹ZDE
U
ve kültürel sermayenin
süreklili¤ini sa¤layacakt›r (Turner, 2003, s. 495-496).
N N
Bourdieu’ye
sistemin egemen s›n›f lehine devam›n›n sa¤lanmas› yolunda
Dgöre
‹ K K Ae¤itim,
T
AMAÇLARIMIZ
önemli bir etkendir.
N N
SIRA S‹ZDE
E¤itimin sistemin
üretimine yapt›¤› katk›larla ilgili belirlemeler için Pierre BourK ‹ T yeniden
A P
dieu’nün Pratik Nedenler isimli eseri (2006, Hil Yay›nlar›) incelenebilir.
AMAÇLARIMIZ
Yukar›da
gibi kültürel sermayenin Bourdieu’nun çal›flmalar›nda
T E L Eda
V ‹ Zbelirtildi¤i
YON
çok temel bir yeri vard›r. Göker’in (2007, s. 282-283) belirtti¤i üzere, kültürel serK ‹ T varolur;
A P
maye üç halde
i) bedenselleflmifl (örne¤in çocukluktan bu yana ö¤renilmifl dil ve yazma al›flkanl›klar› ile bedenin kullan›m tarz›) olarak, ii) nesneleflmifl
‹NTERNET
(örne¤in kitap, resim, sanat ve bilim eseri gibi özel kültürel hüner gerektiren nesT E L Eve
V ‹ Ziii)
Y O N son olarak da kurumsallaflm›fl (örne¤in e¤itim kurumu arac›neler) olarak
l›¤›yla yarat›lan eflitsizlik ve hiyerarfli) olarak. Bourdieu çal›flmalar›nda özellikle orta s›n›f ailelerin çocuklar›n› okulda baflar›l› olmak için gerekli olan dilsel ve kültü‹NTERNET
13
rel becerilerden oluflan kültürel bir sermaye ile donatt›klar›n› belirtir (Marshal,
1999, s. 448). ‹flçi s›n›f› kökenli çocuklar›n ise bu becerileri okulda ö¤renemediklerini, bu nedenle de “tarafs›z gibi görünen okullardaki de¤erlendirmelerin, sosyokültürel becerileri, do¤al yetene¤e ba¤l› eflitsizliklerin sonucuymufl gibi gösteren
statü kazanma hiyerarflilerine dönüfltürerek asl›nda ekonomik eflitsizli¤i” meflrulaflt›rd›¤›n› savunur (Marshal, 1999, s. 448).
Bourdieu’ya göre, orta s›n›f mensuplar› çocuklar›na aktard›klar› kültürel sermayeyle içinde bulunduklar› konumu (ve dolay›s›yla sistemi) yeniden üretirler. Bireyler baflar›ya ulaflmak için baz› kaynaklara ihtiyaç duyarlar ve bu kaynaklar o alanda hakim olan simgesel sermayeye denk düfler. Bir alanda mevcut olan simgesel
sermaye hakim s›n›f taraf›ndan belirlendi¤i için simgesel sermayeye sahip olabilmek ad›na at›lan her ad›m hakim s›n›f›n pratiklerinin de taklit edilmesini gerektirir
ve bu yolla sistem (özelde de e¤itim sistemi) hakim s›n›f›n lehine yeniden üretilir.
Bu anlamda e¤itim, yeniden üretim ve meflrulaflt›rma noktas›nda önemli bir role
sahiptir. Günümüzde büyük bir kapsay›c›l›¤a sahip olan ve bireyleri belli kültürel
s›n›flar özelinde tek tiplefltirme e¤iliminde olan e¤itim, bu yolla kültürel ve ekonomik anlamda meflru (yani yasal) yollarla belli tipolojiler oluflturulmas›na yard›mc›
olur. E¤itimin rolü flöyle de özetlenebilir; aile içi e¤itim arac›l›¤›yla ailenin varolan
sistemden edinmifl oldu¤u habitus bireye ulafl›r, birey okul deneyimlerinin de temelini oluflturan bu habitusla e¤itim hayat›n› tamamlar. Ailesinden edindi¤i habitus ile e¤itim sayesinde ö¤rendi¤i bilgiler bireyin okul sonras› deneyimlerini yönlendirir. Hayata at›lan birey için çocu¤una aktaraca¤› bu habitus, büyük ölçüde ailesi ve e¤itim kurumu arac›l›¤›yla edindi¤i deneyimlerden oluflur (Özsöz, 2010, s.
37-39). Öznel durumlar›n da ifle dahil olmas›yla uzun vadede habitus dönüflümler
yaflayabilir, ancak k›sa vadede bir sonraki nesle aktar›lan habitus çok büyük de¤ifliklikler yaratmaz. ‹yi e¤itim alamayan veya hiç e¤itim görememifl olan bireyler hakim s›n›f pratiklerine ve genel geçer simgesel sermayeye sahip olamayaca¤› için
ekonomik anlamda da her zaman ikincil konumda kalacaklard›r. Böylelikle kültürel sermayeyi hakim s›n›f lehinde flekillendiren e¤itim, ekonomik alan›n (do¤al
olarak ekonomik sermayenin) belirlenmesine de katk› sa¤lam›fl olur.
Bourdieu’ya göre modern endüstri toplumlar›nda en temel karfl›tl›k da kültürel
sermaye ile ekonomik sermaye aras›ndad›r. “Ekonomik sermayenin (servet, gelir,
mal-mülk) da¤›l›m› hiyerarflinin bask›n ilkesi, kültürel sermayenin (bilgi, kültür,
e¤itim) da¤›l›m› ise hiyerarflinin daha az bask›n ilkesidir” ve bu “z›tl›k iktidar alan›n› flekillendirir” (Corcuff, 2007, s. 417). Öyle ki, kültürel sermayesi yüksek ancak
ekonomik sermayesi daha düflük düzeyde olanlar egemen s›n›fta yer almalar›na
SIRA S‹ZDE
ra¤men “egemen elit içindeki tabi konumlar› iflgal ederler” (Calhoun,
2007, s. 113).
Bu kiflilere verilebilecek örnek toplumun önde gelen entelektüelleri olabilir. Örne¤in, tan›nm›fl bir akademisyen, kültürel olarak genifl bir sermayeye
e¤itim anlaD Ü fi Ü Nve
EL‹M
m›nda da hat›r› say›l›r bir geçmifle sahip olmas›na ra¤men, ekonomik güçleri do¤rultusunda elit kesimin daha az söz sahibi kiflileri aras›nda yer alma riskiyle karfl›
S O R U
karfl›yad›r.
Burada eklenmesi gereken önemli bir ayr›nt›, hangi tür sermaye olursa
büyük bir
D ‹ K Kolsun
AT
sermayeye sahip olman›n her zaman için birçok ayr›cal›k kazand›rd›¤›d›r. Gündelik yaflamda ulafl›labilecek yeni bir konum olufltu¤unda (örne¤in bu bir ifl
imkan›
SIRA
S‹ZDEolabilir), bu
konumlardan ilk haberdar olanlar ve bu konumlara ilk yönelenler (hangi sermaye biçimi
olursa olsun) sermaye bak›m›ndan zengin olanlard›r (Bourdieu, 2006b, s. 395).
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
14
Bir alandaki dinamizmin temelini de, o alanda hakim olan özgül sermayeye (ya
da konumlara) sahip olma mücadelesi oluflturur. Örne¤in sanat alan›nda herkes
kültürel sermayesi oran›nca, hakim simgesel sermayeye sahip olup, onu kendi istekleri do¤rultusunda dönüfltürme ve yeni bir düzene sokma mücadelesi vermektedir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 26). Yani;
Eyleyicinin sosyal ba¤lant›lar› ve grup aidiyetleri üzerinden sahip oldu¤u sermaye,
sat›n alma gücü, e¤itimi, dil al›flkanl›klar›, be¤eni yarg›s›, bunlar›n hepsi farkl›
alanlarda di¤er eyleyicilerle mücadele içinde birer tahakküm kozuna dönüfltürülebilir. Bu durum habitusun sürekli yeniden üretilmesini ve üretilirken de dönüflmesini beraberinde getirir (Göker, 2007, s. 279).
Simgesel fliddetin bir di¤er
özelli¤i de egemenlik ve
boyun e¤me iliflkilerinin
sevgi iliflkilerine, iktidar›n
karizmaya ya da duygusal
bir hoflnutluk yaratabilecek
bir cazibeye, yani gönüllü bir
sömürü iliflkisine
dönüflmesidir (Bourdieu,
2006a, s. 186).
Bu noktada simgesel fliddet kavram› önem tafl›r. ‹ktidar, yeniden üretimini -yani var olan düzenin devam›n›- sa¤lamak için, fiziksel fliddet içermeyen bir bask›
unsuru kullan›r. Bourdieu’nun simgesel fliddet kavram›yla somutlaflt›rd›¤› bu bask›, bir toplumsal eyleyici üzerinde kendi suç ortakl›¤›yla uygulanan fliddet biçimidir (Bourdieu ve Wacquant, 2003, s. 166). Bu kabul ettirme sürecinde iktidar›n
elinde bulundurdu¤u bask› araçlar› (ya da baflka bir deyiflle kiflinin ilgili alanda
iktidarla sorun yaflamaks›z›n baflar›ya ulaflmas›n› sa¤layacak her türlü sermaye)
simgesel sermayeyi oluflturur. Farkl› bir alanda, (örne¤in din alan›nda) simgesel
sermayenin içeri¤i farkl› bir boyut kazanacak, ancak simgesel fliddeti sa¤lamas›
ba¤lam›nda yine ayn› ifllevi görecektir. Bir toplumda ekonomik ç›karlar (illusio)
önemli konuma gelmiflken, bir di¤er toplumda kültürel ç›karlar (illusio) önem kazanabilir.
Ayr›ca “simgesel sermaye, biliflsel temelli, yani bilgiye ve baflkalar› taraf›ndan
kabul görmeye dayal› bir sermayedir” (Bourdieu, 2006a, s. 149). Yani bir karfl›l›kl›l›k söz konusudur. Bu karfl›l›kl›l›k simgesel sermayenin fliddete dönüflmesi noktas›nda da farkl›l›klar do¤urur; di¤er bir ifade ile simgesel fliddetin boyutunu da
belirler. Çünkü iktidar bu yolla sürekli karfl›tl›klar dayatarak simgesel fliddeti teflvik
edecektir.
Simgesel sermaye, onu görmelerini, tan›malar›n›, kabul etmelerini sa¤layan alg› ve
de¤erlendirme kategorilerine sahip edimciler taraf›ndan alg›lanarak, gerçek bir sihirli güç gibi simgesel anlamda etkili hale gelen, fiziksel güç, zenginlik, savaflç›l›k de¤eri gibi herhangi bir özelliktir. Bir buyruk verilir ve ona uyulur: Bu neredeyse sihirli bir edimdir (Bourdieu, 2006a, s. 175).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
5
Bourdieu’ya SIRA
göreS‹ZDE
sermaye kavramlar› ile habitus aras›nda nas›l bir iliflki vard›r? Karfl›laflt›rmal› olarak özetleyiniz.
Ü fi Ü N E Ldenilebilir
‹M
Sonuç Dolarak
ki Bourdieu’nun sermaye kavram› günümüz toplumlar›n›n analizi aç›s›ndan kritik bir önem arz etmektedir. Nitekim önceki s›n›f aç›klamalar›na
S O R U dayanan kuramlar günümüz toplumlar›n› analiz etme aç›s›ndan art›k doyurucu de¤ildir. Günümüzde s›n›flar aras›nda keskin çizgiler bulunmamaktad›r. Bu nedenle Bourdieu’nun sermaye, alan ve habitus kavramlaD‹KKAT
r› günümüz karmafl›k toplumlar›n s›n›f yap›s›n› anlamak bak›m›ndan önem tafl›maktad›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
15
SONUÇ
fiu ana kadar ifade edilmeye çal›fl›lanlar özetlenecek olursa; Bourdieu toplumsal, s›n›flar aras›ndaki çat›flmay› aç›klayabilmek için farkl› alanlar belirler. Bu alanlar mevkiler aras› iliflkilerden oluflur ve güce göre flekillenirler. Bu gücün da¤›l›m› da sermayelerin da¤›l›m›na göre de¤iflir. Sermayeler ekonomik, toplumsal, kültürel (ve
ilerleyen aflamada simgesel) olmak üzere dört farkl› bafll›kta ele al›n›rlar. Öz olarak
ekonomik sermaye, ekonomik kaynaklar anlam›na gelir. Toplumsal sermaye, toplum içerisindeki iliflkiler bütününü yans›t›r. Kültürel sermaye ise e¤itim yoluyla ö¤renilmifl tüm kabulleri, davran›fl kal›plar›n›, k›sacas› toplumun özünü içerir. Simgesel sermaye; içerisinde her sermaye türünün izlerinin görülebilece¤i, sahip olunan
simgesel de¤erler bütünüdür. Tüm bu dinamikler arac›l›¤›yla flekillenen sistemin
yeniden üretimini sa¤layan dinamik ise yukar›da tan›m› verilen habitustur.
Sözü edilen bu kavramsal çerçeveyle Bourdieu salt yap›y› ve salt bireyi (ya da
eyleyiciyi) ele alan ve bu yolla her iki etkenden birisini edilgen konuma yerlefltiren makro ve mikro kuramlardan önemli bir kopufl sergiler. 1990’larda büyük bir
çeflitlili¤e sahne olan kültürel çal›flmalara önemli bir katk› sa¤layan Bourdieu metodolojisi bu haliyle klasik nesnelli¤in kesin ifadelerinden kaç›n›lmas›na imkan tan›r (D’andrea ve Robbins 2000, s. 227).
Bireyin özgürleflimi ve adaletin temini için sosyologlara önemli bir misyon yükleyen Bourdieu, onlara kullan›fll› bir metot sunma çabas›ndad›r. Çünkü, ona göre
sosyologlar görülmesi istenmeyen gerçeklere dikkat çeken aktivistlerdir ve bunu
yapabilmenin yolu da incelenen olgu veya nesnenin içinde bulundu¤u tarihsel,
kültürel, ekonomik ve toplumsal tüm düzeylerde ele al›nmas›ndan geçmektedir.
Sosyologlar bu sayede (düflünümsel metodolojiyi de kullanarak) kendi konumlar›n› dahi sorgulamaya açma erdemini gösterebilmelidirler (Nice 1995, s.49-52). K›saSIRA S‹ZDE
ca belirtmek gerekirse Bourdieu, sosyologlara hem yap›y› hemde
eyleyeni ihmal
SIRA S‹ZDE
etmeyen ve dikotomik aç›klamalardan kaç›nan, yap›n›n inflac›l›¤›n›
ön plana ç›karan bir metodolojik anlay›fla sahip olmalar›n› önermektedir. Araflt›rmac›n›n nesneD Ü fi Ü N E L ‹ M
si ile kurdu¤u iliflkide kendisininde oyunun bir parças› oldu¤›nu
D Ü figöz
Ü N E Lard›
‹ M etmemesi gerkti¤ini vurgulamaktad›r. Araflt›rmac›n›n inceledi¤i olay ya da olguyla ilgili olaO R U
rak her türlü etkeni gözden geçirmesi, yap› ve birey aras›ndakiS karfl›l›kl›l›¤›
hesaS O R U
ba katmas› ve çal›flmas›n›n her aflamas›n› sürekli geri dönüfller yaparak s›namas›.
Klasik nesnelli¤in kesin
ifadelerinden kas›t her türlü
bireysel ve öznel etkinin göz
ard› edildi¤i ifadelerdir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
Önemli oldu¤u halde düflünümselli¤in kullan›lmamas› entelektüelin
yerini
D ‹ toplumdaki
KKAT
tart›flmaya açmaktan kaç›nma çabas› olarak da yorumlanmaktad›r (Çe¤in, 2007, s. 511).
SIRA S‹ZDE
Bir çeflit siyasal konformizm olan bu durumla ba¤lant›l› olarak entelektüelleri
SIRA S‹ZDE medyayla
ilgili de uyaran Bourdieu, bu konformizmden hareketle televizyona ç›kman›n mühim bir
özerklik yitimine sebep oldu¤unu, bunun da televizyonda konunun,
iletiflim koflullar›n›n
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
ve zaman›n dayat›lm›fl olmas›ndan kaynakland›¤›n› belirtir (Bourdieu,
1997, s. 20).
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
Pierre Bourdieu’nün televizyonculuk ve entelektüellerle ilgili görüflleri
ÜzeriK ‹ “Televizyon
T A P
K
‹
T
A
P
ne” isimli eserinde (1997, Yap› Kredi Yay›nlar›) ayr›nt›l› olarak incelenebilir.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisi olay ve olgular›n konumlar›n›n
T E L E V ‹ Z Y O N incelenT E Lsorumluluklar
EV‹ZYON
mesi için elveriflli bir yöntem sa¤lamaktad›r. Önemli olan belli
çerçevesinde bu yöntemin hassasiyetle uygulanmas›d›r. Ayr›ca Bourdieu’nun sermaye, alan ve habitus kavramlar› günümüz toplumlar›n›n çoklu s›n›f yap›s›n› anlamak
‹NTERNET
bak›m›ndan önem tafl›maktad›r.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
N
N N
N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
‹NTERNET
16
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
N
A M A Ç
3
Bourdieu’nun salt yap›y› veya salt bireyi temele
alan sosyolojik yaklafl›mlara getirdi¤i elefltirileri
aç›klamak.
Bourdieu, yap›n›n bireyi etkiledi¤ini söyleyerek
salt yap›y› temele alan ve bireyin yap›y› oluflturdu¤unu söyleyerek bireyi temele alan her türlü
görüflü elefltirir. Bunun sebebi yap› ya da bireyden birisini öne ç›karman›n, öne ç›kar›lmayan
di¤er kavram› göz ard› etmeyi beraberinde getirmesi ve bu durumun da yap›lan araflt›rmalarda
birçok önemli olay ve olguyu görmemizi engellemesidir.
N
AM A Ç
4
Düflünümselli¤in sosyolojik araflt›rmalara sa¤layaca¤› katk›lar› aç›klamak.
Düflünümsellik incelenen olay veya olguyla ilgili her türlü ayr›nt›y› sürekli geri dönüfller yaparak
düflünmek anlam›nda kullan›l›r. Örne¤in, bir fliddet suçu incelenecekse, o suçun gerçekleflti¤i
co¤rafi ortam, orada yaflayanlar›n kültürel pratikleri, mekan›n tarihsel geçmifli vb. gibi olaya etki
edebilecek her türlü etkene dikkat edilmeli ve
bunu yaparken de araflt›rman›n geride kalan aflamalar›nda yap›lm›fl olmas› muhtemel yanl›fll›klar›n giderilmesi için her aflaman›n sürekli gözden
geçirilmesi gerekmektedir. Bu flekilde yap›lm›fl
bir araflt›rma durumun anlafl›lmas› için araflt›rmac›ya genifl bir çerçeve sunacakt›r.
Yap›-birey ikili¤ini aflmak için öne sürdü¤ü tavsiyeleri özetlemek.
Bourdieu, yap› ve birey aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki oldu¤unu belirterek, yap›y› oluflturan birey ile
bireyi flekillendirmeye çal›flan yap›n›n etkilerinin
birlikte ele al›nmas› gerekti¤ini vurgular. Yap› ve
birey aras›ndaki bu dönüfllü (ya da gidifl-geliflli)
süreç Bourdieu’nun yukar›da aç›klad›¤›m›z düflünümsel metodolojisiyle ele al›nd›¤›nda salt birey ya da salt yap›y› önceleme yanl›fl›ndan kurtulmay› sa¤layacak ve araflt›rma daha verimli bir
hal alacakt›r.
N
A M A Ç
5
Bourdieu’nun teorik ve metodolojik çerçevesini
oluflturan temel kavramlar› tan›mlamak.
Bourdieu, kavram tan›mlar›n› ve metot önerilerini, teori ve metodoloji aras›nda bir karfl›tl›k belirtmeden yapar. Yani ona göre saha çal›flmas› ile
ona bilgi deste¤i sa¤layan kuram aras›nda birliktelik olmal›d›r. Sosyolojik bir araflt›rmay› sa¤l›kl›
bir flekilde yapabilmek için incelenen nesnel yap› ve öznel durumlar (yani bireyler) dönüfllü bir
biçimde incelenmelidir. Bu dönüfllülük Bourdieu’nun düflünümsel sosyolojisinin sahada da uygulanmas› demektir. Yani yap›y› etkileyen bireyleri ve bireylerin pratiklerini ve zihinsel yap›lar›n› etkileyen yap›y›, önceki aflamalara dönüfller
yaparak ve araflt›rmay› sürekli s›nayarak incelemektir. Araflt›rmam›z› her nerede yap›yorsak oradaki nesnel ve öznel durumlar ile incelemenin
yap›ld›¤› ana kadarki tarihsel arka plan› ve ayn›
zamanda da incelemekte oldu¤umuz alan›n di¤er alanlarla olan ba¤lant›lar›n› göz önünde bulundurmam›z gerekir. Bu aflamada ise o alanda
karfl›laflaca¤›m›z kavramlar devreye girer. Bourdieu, toplumsal yaflam› bir mücadeleler alan›
olarak görür. Bu alanda bireyler ekonomik, toplumsal ve kültürel sermayelerin bileflkesi olarak
tan›mlayabilece¤imiz bir simgesel sermayeyle
farkl› konumlar al›rlar. Bu konumlar habitus ad›n› verdi¤imiz belirli tutum, e¤ilim ve davran›fl
kal›plar›n› da beraberinde getirir. Bireyler eylemleriyle hem yap›n›n devaml›l›¤›n› -yani yeniden
üretimini-, hem de yap›ya do¤rudan etki ederek
dönüflümünü sa¤larlar. Bu süreçte bireyler ilk
etapta hiç sorgulanmayan baz› kurallar -yani doxa- ve illusio -yani bireysel ç›karlar- do¤rultusunda hareket ederler.
Bourdieu’nun sosyologlara biçti¤i rolü de¤erlendirmek.
Bourdieu’ya göre sosyologlar, bireyin özgürleflimi ve adaletin temini, yani özetle sorunlar›n çözümü konusunda sorumluluk almas› gereken aktivistlerdir. Yap›lan araflt›rmalar da bu hassasiyetle organize edilmeli ve bilerek ya da bilmeyerek
gözden kaç›r›lan sorunlar sosyologlar taraf›ndan
dile getirilmelidir. Araflt›rma sürecindeyse sosyolog kendisini araflt›rd›¤› olgu ya da olayla birlikte nesnelefltirerek, yani inceleme sürecine dahil
ederek sürekli sorgulamal›d›r.
17
Kendimizi S›nayal›m
1. Bourdieu’nun, önerdi¤i yöntemi uygularken veya
anlat›rken s›k s›k önceki örneklerine dönerek hat›rlatmalar ve tekrarlar yapmas›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Tekrara düflmek kaç›n›lmaz bir durumdur ve bunu avantaja çevirmek gerekir.
b. Tekrara düflmek üzerinde çok çal›fl›larak giderilecek bir yanl›fll›kt›r.
c. Tekrar ve hat›rlatmalar ö¤renmeyi kolaylaflt›r›r
ve araflt›rmay› güçlendirir, okuyucu ya da dinleyicinin sözü edilen her fleyi bildi¤ini veya o konuya dair bir önbilgisi oldu¤unu varsayamay›z.
d. Karfl›n›zdaki kifli anlatacaklar›n›zla ilgili önceden bilgi sahibi olmal›d›r, geriye dönük hat›rlatmalar yaparak vakit kaybetmemek gerekir.
e. Sürekli tekrarlar yoluyla totoloji yapmak ö¤reticidir.
2. Afla¤›dakilerden hangisi düflünümsellikle ilgili do¤ru tan›mlardan biridir?
a. Düflünümsellik pratik ve kuramdan yaln›zca birisine odaklanmakt›r.
b. Düflünümsellik pratik ve kuram aras›ndaki dönüflümlü süreçtir.
c. Düflünümsellik incelenen olay veya olgunun
kavramsallaflt›r›lmas› sürecidir.
d. Düflünümsellik bir alanda baflar›ya ulaflmak için
elde edilmesi gereken yetidir.
e. Düflünümsellik araflt›rmac›n›n ele ald›¤› konu
hakk›nda yarg›lar›n› flekillendiren pratik bilgilerin tümüne verilen add›r.
3. Habitus’un alanla olan iliflkisi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Alan habitusu flekillendirir ve dayat›r, habitus
edilgen konumdad›r.
b. Alan habitusu yap›land›rma e¤ilimindeyken, habitus da alana dair alg›y› yap›land›rma e¤ilimindedir.
c. Habitus alan› belirler ve s›n›rlar›n› çizer, alandan
ba¤›ms›zd›r.
d. Habitus ve alan yerine göre birbirlerinin yerine
geçebilen iki ayr› dinamiktir.
e. Habitusun oldu¤u yerde alandan, alan›n oldu¤u
yerde habitustan söz edilemez.
4. Bourdieu’nun, alan kavram› ile Weber’in çal›flmalar›
aras›ndaki iliflki ile ilgilisi afla¤›daki ifadelerden hangisi
do¤rudur?
a. Weber, alan kavram›n› tamamen yanl›fl kullanm›flt›r ve bu yüzden kavramla ilgili bir düzeltmeye ihtiyaç duyulmufltur.
b. Alan kavram› ve teorisi oldu¤u gibi Weber’den
al›nt›lanm›flt›r.
c. Bourdieu’ya göre alan kavram› Weber’in teorisinde yer almayan büyük bir eksikliktir.
d. Bu kavram hem Weber’e karfl› hem de Weber
ile, yani Weber’den etkilenilerek ancak yerine
göre Weber elefltirilerek kurulmufltur.
e. Bourdieu Weber’den etkilenmifl olmas›na ra¤men alan kavram›n› tamamen Weber’den ba¤›ms›z olarak tan›mlam›flt›r.
5. Alanla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
a. Bourdieu’da alan içerdiklerinden ba¤›ms›z bir
gerçekliktir.
b. Alan hem simgesel mekanizmalar taraf›ndan d›flar›dan s›n›rland›r›lan, hem de eyleyiciler taraf›ndan üzerinde mücadele edilen iki boyutlu bir
yap›d›r.
c. Alan Bourdieu’nun teorisinin temelinde yer almas›na ra¤men net olarak tan›mlamad›¤› soyut
bir varsay›md›r.
d. D›fl dinamikler ve etkenler alan üzerinde etkiye
sahip de¤ildirler.
e. Eyleyiciler eylemleri arac›l›¤›yla mücadele alanlar›ndan özgürleflme e¤ilimindedirler.
6. Bir alan›n oluflum aflamalar› afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru s›rayla verilmifltir?
a. Özerkli¤in kazan›lmas›, ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Simgesel sermayenin oluflmas›.
b. Özerkli¤in kazan›lmas›, Simgesel sermayenin
oluflmas›, ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›.
c. ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Simgesel sermayenin oluflmas›, Özerkli¤in kazan›lmas›.
d. Simgesel sermayenin oluflmas›, ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Özerkli¤in kazan›lmas›.
e. ‹kici yap›n›n ortaya ç›kmas›, Özerkli¤in kazan›lmas›, Simgesel sermayenin oluflmas›.
18
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
7. Sosyolojide bireyin konumuyla ilgili afla¤›daki yarg›lardan hangisi yanl›flt›r?
a. Birey bafll› bafl›na sosyal bilimin nesnesi de¤ildir.
b. Birey edilgen ve var olmayan bir yan›lsama de¤ildir, çünkü alanda eyleyici konumundad›r.
c. Bireyin bak›fl aç›lar›n›n ve konum almalar›n›n
daha iyi anlafl›labilmesi için alan›n bilgisinden
ç›kmak önemli bir gerekliliktir.
d. Birey hesaba kat›lmaks›z›n yap›lacak analizler
alana dair net bilgiler sunar.
e. Birey (yani eyleyici) bir alanda söz sahibi olmak
için o alana ait asgari sermayeyi edinme mecburiyetindedir.
1. c
8. Devleti “meflru simgesel fliddetin tekelini ele geçirmeyi amaçlayan mücadelelerin cereyan etti¤i iktidar
alanlar› bütünü” olarak tan›mlayan Bourdieu bu tan›m›
kime at›fta bulunarak yapm›flt›r?
a. Karl Marx
b. Emile Durkheim
c. Max Weber
d. Louis Althusser
e. Niklas Luhmann
8. c
9. Birey ve habitus iliflkisine dair afla¤›daki ifadelerden
hangisi yanl›flt›r?
a. Habitus hem bireyi flekillendiren hem de bireyin
eylemleri (pratikleri) taraf›ndan flekillendirilen
karfl›l›kl›l›k durumudur.
b. Birey habitusu sayesinde farkl› ihtimaller karfl›s›nda çözüm üretme yetene¤i kazan›r.
c. Habitus bireyin çok da hesaplamadan yapt›¤› ve
özünde toplum taraf›ndan kabul görmek için
prati¤e döktü¤ü bir gerçekliktir.
d. Habitus bireyi belli kal›plar›n içine sokarak ve belli kodlarla tan›mlayarak hareket alan›n› daralt›r.
e. Habitus kifliyi toplumsal düzendeki yerine uygun hale getiren eylem e¤ilimleri setidir.
10. Afla¤›dakilerden hangisi Bourdieu’nun teorisinde
önemli bir yer tutan, ayr› ayr› tan›mlad›¤› sermaye türlerinden biri de¤ildir?
a. Toplumsal Sermaye
b. Ekonomik Sermaye
c. Simgesel Sermaye
d. Yeniden Üretim Sermayesi
e. Kültürel Sermaye
2. b
3. b
4. d
5. b
6. a
7. d
9. a
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Düflünümsellik (Reflexivity)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Düflünümsellik (Reflexivity)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Temel Kavramlar: Oyun
Metaforu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alan” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Habitus” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Habitus” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sermaye” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Illusio bireyin oyundan elde edece¤ini düflündü¤ü ç›karlard›r. Birey bu ç›karlar› do¤rultusunda ve oyunun
kurallar›n› (yani doxa’y›) sorgulamadan oyuna dahil
olur. Birey böylece oyunu oynanmaya de¤er bulmufl ve
alan›n yerleflik düzenini kabul etmifl olur.
S›ra Sizde 2
Bourdieu, alan› incelerken dikkat edilemesi gereken üç
temel u¤rak belirlemektedir. Bunlardan ilki, alan›n konumunun iktidar alan›na göre çözümlenmesi gereklili¤idir. ‹lgili alan›n iktidar alan›yla olan iliflkisi ve onun
karfl›s›ndaki konumu mutlaka hesaba kat›lmal›d›r. ‹kinci u¤rak alan›, eyleyicilerin ya da kurumlar›n konumlar› aras›ndaki ba¤›nt›lar›n nesnel yap›s›n›n kurulmas› gereklili¤idir. Üçüncü u¤rak alan› ise eyleyicilerin habituslar›n›n çözümlenmesi gereklili¤idir. Böylece incelenen alan›n iktidar ile olan iliflkisi, eyleyiciler ya da kurumlar aras›ndaki ba¤lant›lar ve eyleyicilerin habituslar› önem tafl›r.
19
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
S›ra Sizde 3
Her alan›n s›n›rlar› kendi iç mant›¤›na göre çizilir. Bu
s›n›rlar baflkalar›n› d›fllayan ve soyut bir aidiyet dayatan
yap›dad›rlar. Böylelikle alan kendi iç yap›s›n› koruma
e¤ilimi gösterirken d›flar›dan alana dahil olan ya da olmak isteyenler alandaki iktidar› elde etme mücadelesi
arac›l›¤›yla dönüflüme yol açarak s›n›rlar›n tan›mlar›n›
ve içeriklerini de¤ifltirirler.
S›ra Sizde 4
Habitus, yaln›zca pratikleri ve pratiklerle ilgili alg›lar›
organize eden bir yap›laflt›ran yap› de¤il, ayn› zamanda
yap›laflm›flta bir yap›d›r. Habitus kavram› içinde bulundu¤u s›n›fa iflaret eder. Bireyin sahip oldu¤u al›flkanl›klar, yatk›nl›klar/e¤ilimler anlam›na gelmektedir. Yap›s›nda kal›c›l›k oldu¤u kadar bunlar› dönüfltürüp de¤ifltirme kapasitesini de içerir. Ancak birey sahip oldu¤u
sermayeler arac›l›¤› ile bu al›flkanl›k ve yatk›nl›klar›n›
dönüfltürme amac›n› tafl›r. Dolay›s› ile birey hem yap›laflm›fl bir s›n›flaman›n içerisinden gelmekte hem de yap›laflma sürecinde olan bir s›n›flamay› infla etmektedir.
S›ra Sizde 5
Bourdieu’nun dört farkl› sermayeden söz etmektedir.
Buna göre ekonomik sermaye (mal ve hizmet ürünlerini kullanabilen araçsal nesneler ve para) gibi verimli
mülkiyeti; toplumsal sermaye grup iliflkileri, sosyal iliflki a¤lar› ve pozisyonlar›; kültürel sermaye kifliler aras›
informal beceriler, al›flkanl›klar, tarzlar, dili kullanma
biçimi, e¤itimsel baflar›lar, zevk ve be¤eniler, yaflam
tarz›n›; simgesel sermaye ise di¤er üç sermaye türünün
düzenlemelerini ve de¤iflken seviyedeki yasal durumlar›n›n kullan›mlar›n› içerir. Bu sermaye kavramlar› içinde kültürel sermaye habitus kavram› ile yak›ndan ilgilidir. Habitus bireyin yatk›nl›klar› anlam›na gelmekte ve
geçmiflten getirilen al›flkanl›klarla ba¤lant›l› oldu¤u görülmektedir. Dolay›s› ile kültürel sermaye ile habitus
kavramlar› iç içe geçerek, bireyin içinde bulundu¤u s›n›f› belirleyen önemli bir ölçüt oluflturur.
ALLAN, K. (2006). Conptemporary Social and
Sociological Theory, Visualizing Social Worlds,
Thousand Oaks, California: Pine Forge Press.
BOURDIEU, P. (1984). Distinction, A social critique of
the judgement of taste, Translated by R. Nice,
Cambridge, Massachusetts: Harvard University
Press.
BOURDIEU, P. (1997). Televizyon Üzerine. Çeviren:
Turhan Ilgaz, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
BOURDIEU, P. (2002). “On Marriage Strategies”
Population and Development Review. Say›: 28/3,
New York: Population Council.
BOURDIEU, P. (2003). The Logic Of Practice. Çeviren: Richard Nice, Cambridge: Polity Press.
BOURDIEU, P. (2005). Hukukun Gücü: Yasal Alan›n
Sosyolojisine Do¤ru. Çeviren: Sibel Demir, Ankara:
Kalan Yay›nlar›.
BOURDIEU, P. (2006a). Pratik Nedenler: Eylem Kuram› Üzerine. Çeviren: Hülya U¤ur Tanr›över, ‹stanbul: Hil Yay›n.
BOURDIEU, P. (2006b). Sanat›n Kurallar›: Yaz›nsal
Alan›n Oluflumu ve Yap›s›, Çeviren: N. Kamil Sevil, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
BOURDIEU, P. (2007). “Viva La Crise!: Sosyal Bilimde
Heterodoksi ‹çin”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah
Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve
Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul:
‹letiflim Yay›nlar›.
BOURDIEU, P. ve WACQUANT, Loic J. D. (2003). Düflünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar, Çeviren: Nazl› Ökten, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
BOURDIEU, P. (1995). Sociology in Question,
Translated By R. Nice, London: Sage Pub.
CALHOUN, C. (2007). “Bourdieu Sosyolojisinin Ana
Hatlar›”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim
Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre
Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
CORCUFF, P. (2007). “Habitustan Hareketle: Kolektife
Meydan Okuyan Tekil”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve
Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
CROSSLEY, N. (2001). “The Phenomenological Habitus
and Its Construction”, Theory And Society. Say›:
30/1, Berlin: Springer.
20
ÇE⁄‹N, G. (2007). “Muhalif Bir Entelektüelin Büyü Bozumu: Bourdieu ve Entelektüeli Sorunsallaflt›rmak”,
içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit
Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu
Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
D’ANDREA, V., ROBBINS, P. (2000). “British Sociology”,
içinde Edgar F. Borgatta, Rhonda Montgomery (ed.)
Encylopedia of Sociology Second Edition, New
York: Macmillan Reference.
DEER, C. (2008). Pierre Bourdieu, Key Concepts, Ed.
M. Grenfell, Durham: Acumen Publishing Limited.
ELLIOT, A.& RAY, L. (2003). Key Contemporary
Social Theorists. Oxford: Blackwell Publishing.
ELLIOT A. (1999). Contemporary Social Theory,
Madlen, Massachusetts: Blackwell Publisher.
GÖKER, E. (2007). “Ekonomik ‹ndirgemeci mi
Dediniz?”, içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim
Arl›, Ümit Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre
Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
GÜÇLÜ, A. ve Di¤erleri (2003). Felsefe Sözlü¤ü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
MARSHALL, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
ÖZSÖZ, C. (2009). Pierre Bourdieu Sosyolojisi ve
Simgesel fiiddet, Yay›nlanmam›fl.
Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
SAN, C. (1971). Max Weber’de Hukukun ve Meflru
Otoritenin Sosyolojik Analizi. Ankara: Ankara ‹ktisadi ve Ticari ‹limler Akademisi Yay›nlar›, No. 47.
TATLICAN, Ü., ÇE⁄‹N, G.(2007). “Bourdieu ve Giddens: Habitus veya Yap›n›n ‹kili¤i”, içinde: Güney
Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.)
Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
TURNER, J. A. (2003). The Sutructure of Sociological
Theory, United States: Thomson Wadsword.
TÜRK, B. (2007). “Bourdieu ve Söylem Tart›flmalar›”,
içinde: Güney Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit
Tatl›can (der.) Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu
Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
ÜNAL, A. Z. (2004). Sosyal Tabakalaflma Ba¤lam›nda
Pierre Bourdieu’nün Kültürel Sermaye Kavram› (Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
WACQUANT, Loic J. D. (2003) “Düflünümsel Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar’a Girifl”, içinde Düflünümsel
Bir Antropoloji ‹çin Cevaplar. Çeviren: Nazl› Ökten, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
WACQUANT, Loic J. D. (2007). “Pierre Bourdieu: Hayat›, Eserleri ve Entelektüel Geliflimi”, içinde: Güney
Çe¤in, Emrah Göker, Alim Arl›, Ümit Tatl›can (der.)
Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
2
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Jürgen Habermas’›n genel yaklafl›m›n› aç›klayabilecek,
Habermas’›n çal›flmalar›nda kamusall›¤›n önemini aç›klayabilecek,
Habermas’›n bilgi formlar›n› s›ralayabilecek,
Habermas’›n meflruiyet krizi kavram›n› tan›mlayabilecek,
Habermas’›n sosyal teorisini özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Modernite
Kamusall›k
Meflruiyet Krizi
Amaçsal Eylem
‹letiflimsel Eylem
•
•
•
•
Araçsal Ak›l
‹letiflimsel Ak›l
Sistem
Yaflant›-Dünyas›
‹çindekiler
Sosyolojide Yak›n
Dönem Geliflmeler
Tamamlanmam›fl Bir
Proje Olarak
Modernite:
Jürgen Habermas
• G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL
YAKLAfiIMI
• KAMUSALLI⁄IN YAPISAL
DÖNÜfiÜMÜ
• B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER
• TOPLUMSAL EYLEM VE
TOPLUMSAL S‹STEM
KAVRAMLARI
• MEfiRU‹YET KR‹Z‹
• ‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI:
S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI
• SONUÇ
Tamamlanmam›fl Bir Proje
Olarak Modernite:
Jürgen Habermas
G‹R‹fi: HABERMAS’IN GENEL YAKLAfiIMI
Baz› çevrelerce günümüz dünyas›n›n yaflayan en önemli sosyal bilimcisi olarak kabul edilen Jürgen Habermas, farkl› disiplinleri ve özellikle Marx, Weber ve Freud
gibi farkl› düflünürleri “elefltirel” sosyal kuram ad› alt›nda yeni bir senteze ulaflt›rma çabas›nda olan Frankfurt Okulu’nun en önemli ikinci kuflak temsilcilerinden
biri olarak kabul edilir.
Öte yandan, çal›flmalar› Frankfurt Okulu’nun elefltirel toplum düflüncesi ile yak›ndan ba¤lant›l› olsa da, Habermas elefltirel teoriyi kendi düflünce sistemati¤i içinde yeniden oluflturmaya çal›fl›r. Modern toplumu Ayd›nlanma diyalekti¤i üzerinden elefltiren Frankfurt Okulu temsilcilerinin totaliter sistemler taraf›ndan özgürlü¤ü giderek yok edilen insan›n kurtulufluna dair kötümser bir tutum sergilediklerini hat›rlayal›m. Habermas ise Ayd›nlanma ertesinde modern toplumda amaçlardan çok araçlar›n rasyonelli¤i olarak tan›mlanan araçsal rasyonellik (Bottomore,
1993: 266) temelinde yükselen ve bireyi hapseden totaliter tahakküm biçimlerine
elefltirel yaklaflmakla birlikte kurtulufla dair bir ç›k›fl yolu görme konusunda Frankfurt Okulu’nun önceki kuflak temsilcileri kadar kötümser de¤ildir.
18 Haziran 1929 y›l›nda Duesseldorf’ta dünyaya
gelen Habermas felsefe, tarih, psikoloji ve Alman Edebiyat› okudu. 1956 y›l›nda yeniden kurulan Frankfurt Sosyal Araflt›rmalar Enstitüsü’nde Adorno’nun
asistan› olarak çal›flt›. Önce Heidelberg’de felsefe profesörü olarak daha sonra da Frankfurt’ta felsefe ve
sosyoloji profesörü olarak çal›flt›. Türkçe ‘ye de çevrilen Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü adl› ilk önemli çal›flmas›n› 1962’de yay›mlad›. Bir di¤er önemli çal›flmas› olan Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler 1968’de yay›mland›. Habermas 1971 y›l›nda Frankfurt’tan ayr›l›p Bavyera’da Starnberg’de yeni kurulan
Bilimsel-Teknik Dünyada Yaflam Koflullar›n› Araflt›rma-Max Planck Enstitüsü’nün
yöneticisi oldu. Bu dönemde aralar›nda Meflruiyet Bunal›m› (1973) ve baflyap›t›
kabul edilen ve Türkçe’ ye de çevrilen ‹letiflimsel Eylem Kuram›’n›n da (1981) bulundu¤u çok say›da eser yay›mlad›. Habermas 1982 y›l›nda Frankfurt’a, Sosyoloji
ve Felsefe kürsüsüne geri döndü. 1985 y›l›nda Modernli¤in Felsefi Tart›flmas› adl›
bir di¤er önemli çal›flmas›n› yay›mlad›. Habermas bugün hayatta olup çal›flmalar›n› halen sürdürmektedir (Bottomore, 1993: 265). Habermas’›n Türkçeye çevrilen
24
di¤er eserleri aras›nda Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler (1997), Sosyal Bilimlerin Mant›¤› Üzerine (1998), Rasyonel Bir Topluma Do¤ru (1992), “‹deoloji” Olarak Teknik ve Bilim
(2004), Bölünmüfl Bat› (2007), Do¤alc›l›k ve Din Aras›nda-Felsefi Denemeler (2009)
yer almaktad›r.
Habermas’a göre ‘modernite’
tipik olarak Avrupa ve
Amerikan tarihinde 17.
yüzy›lda Rönesans’›n
bitimiyle bafllayan dönemi
tan›mlarken ‘modernizm” bu
dönemi karakterize eden
kültürü tan›mlar, postmodernizmi ise
modernizmden sonra gelen
ve onun en temel
varsay›mlar›na meydan
okuyan bir kültürel dönem
olarak tan›mlar (Edgar,
2006: 96).
Bu noktada Habermas’›n projesi kendi deyimiyle “tamamlanmam›fl bir proje”
olarak gördü¤ü moderniteyi bir tamamlama projesi olarak görülebilir. Söz konusu
bu proje, hem modernite projesinin eksiklerini belirlemeye hem de bunlar› tamamlamaya çal›fl›r. Bu aç›dan Habermas’›n moderniteye yaklafl›m› ile gelifltirdi¤i
sosyal kuram modernitenin sona erdi¤ini ve post-modern bir döneme girdi¤imizi
savunan post-modernistlerden ve de post-yap›salc›lardan da oldukça farkl› ve özgün bir niteli¤e sahiptir.
Habermas, içinde Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutz gibi çok say›da sosyal kuramc›n›n içerildi¤i oldukça kapsaml› bir elefltirel teori gelifltirmeye çal›fl›r. Bu proje, elefltirel niteli¤i aç›s›ndan Frankfurt Okulu gelene¤ini sürdürmekle
birlikte bu okulun çal›flmalar›n›n basit bir devam› niteli¤inde de¤ildir. Aksine bu
proje elefltirel teoriyi sosyoloji teorilerinin belli bafll› kurucular›n›n çal›flmalar› ekseninde yeniden infla etme yönünde bir amaca sahiptir. Bu bak›mdan da Habermas’›n teorik projesi önemli ölçüde klasik düflünürlerin çal›flmalar›n›n elefltirel bir
okumas› üzerine kuruludur.
Layder’e göre (2006: 250-251) Habermas, büyük boy teorileri reddeden Foucault ile post-yap›salc› ve post-modernist yazarlardan farkl› olarak bu teorilerin faydalar›na inanan ve büyük boy bir teori gelifltirmeye çal›flan bir yazard›r. Scott’a göre de (1995: 228) Parsons sonras› dönemde sosyolojik teoride meydana gelen parçalanma dikkate al›nd›¤›nda, Habermas Parsons’un büyük boy teorisine benzer bir
teorik proje gelifltirmeye çal›flan tek ça¤dafl düflünür olarak görülebilir. Habermas
genel olarak modernite (veya modernlik) konusunda post-modernist ve ayr›ca
post-yap›salc› yazarlardan farkl› görüfllere sahiptir.
Nitekim modernitenin kurtar›c› bir güce sahip oldu¤u düflüncesinin iflas etti¤ini ve art›k post-modern bir dönemde yaflad›¤›m›z› savunan pek çok entelektüelden farkl› olarak, Habermas moderniteyi henüz gerçeklefltirilmemifl potansiyellere
sahip “tamamlanmam›fl bir proje” olarak görür ve bu nedenle post-modern bir
dünyadan söz etmek için henüz çok erken oldu¤unu savunur (Habermas, 1985;
Ritzer, 1996: 586-587). Benzer flekilde Layder’e göre de (2006: 251) Habermas, modern toplumun zafiyetlerinin ve de sosyal analizde pozitivizm olarak bilinen geleneksel bilim anlay›fl›n›n s›n›rlar›n›n fark›nda olmakla birlikte “post-yap›salc›lar›n ve
post-modernistlerin aksine, Ayd›nlanmac› ak›l projesini reddetmez. O, akl›n etkinli¤ine (belirli ‘rasyonel’ düflünme biçimlerinin geliflimine) ve ayd›nlanmac› ve toplumsal özgürleflmeci potansiyeline inan›r”. Habermas, “Frankfurt Okulunun kapitalist ‘burjuva’ toplumunun baz› olumlu yanlar›n› belirlemeyi baflaramayan yayg›n
düflüncelerinden de uzaklafl›r” (Layder, 2006: 251). Bununla birlikte Habermas’›n
çal›flmalar› genifl çevrelerce neo-Marksist çal›flmalar olarak nitelenir. Bottomore’a
göre ise Habermas da kendisini Marksist bir düflünür olarak görmekle birlikte
“onun Marksizmi, Frankfurt Okulu’nunki gibi, hiçbir flekilde Ortodoks de¤ildir ve
özellikle etik’in tart›flma temellerine gösterdi¤i süre¤en ve artan ilgi onu birçok
Marksistten, hatta neo-Marksistten ay›rmaktad›r” (Bottomore, 1993: 266).
2. Ünite - Tamamlanmam›fl Bir Proje Olarak Modernite: Jürgen Habermas
Slattery, Habermas’›n bugüne kadar yapm›fl oldu¤u çal›flmalar›n›n ana temas›n›n k›saca afla¤›daki gibi özetlenebilece¤ini vurgular (Slattery, 2008: 427):
a. Pozitivizmin elefltirisi ile bilim ve teknolojinin araçsal kullan›m›n›n elefltirisi
b. Elefltirel teorinin yeniden inflas› ve güncellefltirilmesi
c. Marksizmin yeniden inflas›
d. Yeni bir bilgi ve iletiflim teorisinin gelifltirilmesi
Habermas’›n bütün bu çal›flmalar›n›n gerçek amac›n›n ise ‘akl›n’ (reason) insanl›k tarihindeki ilerleyiflini-geçmiflte zulme karfl› nas›l bir silah olarak kullan›ld›¤›n›,
günümüzde ise geliflmifl kapitalizmin ideolojik egemenli¤ine yöneltilen tüm elefltirilere karfl› nas›l bir bask› ve zulüm arac›na dönüfltü¤ünü- aç›klamakt›r (Slattery,
2008: 427). Nitekim Habermas elefltirel teorinin önde gelen düflünürleri gibi “günümüzde hakim olan rasyonaliteyi saf akl›n çarp›t›lmas›, bir bütün olarak insanl›¤›n ihtiyaçlar›ndan çok kapitalist sistemi gelifltirmek için kullan›lan ‘araçsal’ bir ak›l
biçimi olarak görür” (Slattery, 2008: 431). Bununla birlikte Habermas gelecekten
yana umutsuz de¤ildir. O her fleye ra¤men “pozitivizmi bu araçsal ak›lc›l›¤› çökertebilecek, insanlar aras› iletiflimi özgürlefltirebilecek güçte yeni bir bilgi teorisinin
gelifltirilmesiyle rasyonel düflüncenin, bir kez daha, hâkim olaca¤›n› ve böylece daha adil ve özgür bir toplumun oluflaca¤›n› ümit eder” (Slattery, 2008:427). Habermas, modern dünyan›n araçsal rasyonalite taraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin
hiçbir zaman mümkün olmad›¤›na, rasyonel düflünmenin alabilece¤i baflka bir
form oldu¤una ve bunun da iletiflimsel rasyonalite oldu¤una inan›r.
Habermas’›n oldukça genifl düflünsel ilgilere sahip bir düflünür olmas› ve çal›flmalar›n›n süreç içerisinde giderek daha kapsaml› ve karmafl›k hale gelmesi, çal›flmalar›n› k›sa bir yaz›da özetlemeyi imkans›z k›lmaktad›r. Bu nedenle bu ünitede
Habermas’›n genel yaklafl›m›ndan ve özellikle sosyal teoriye önemli katk›lar sa¤layan önemli çal›flmalar›ndan genel olarak ve k›saca söz etmekle yetinece¤iz.
KAMUSALLI⁄IN YAPISAL DÖNÜfiÜMÜ
Öncelikle Habermas’›n 1962’de yay›mlanan ve ilk büyük çal›flmas› olarak kabul
edilen Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü’nden (Strukturwandel der Öffentlichkeit)
k›saca bahsetmek yerinde olacakt›r. Habermas bu çal›flmas›nda, vatandafllar aras›nda fleffaf, aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olarak oluflturulan, kamu ve kamuoyu
anlam›na da gelen kamusall›¤›n tarihsel geliflimini, dönüflümünü ve de çöküflünü
irdeler. Her ne kadar Habermas’›n burada sözünü etti¤i kamusall›k Türkçeye kimi
zaman kamusal alan olarak çevrilse de kitab›n Türkçe çevirmenleri Tan›l Bora ve
Mithat Sancar, yazar›n burada mekan anlam›na gelen kamusal alandan ziyade eylem, davran›fl anlam›na gelen kamusall›¤›n veya ayn› anlama gelen kamu ya da kamuoyunu kastetti¤ini özellikle vurgulamaktad›rlar (Cantek, 1998: 48). Bu ünitenin
devam›nda ise ba¤lama göre hem kamusall›k hem de kamusal alan kavramlar›n›n
her ikisi de kullan›lacakt›r.
Habermas’a göre vatandafllar›n muhakemeye ve müzakereye dayal› görüfllerinin iletilmesini sa¤layan, devlet ile toplum aras›nda arac›l›k yapan bir kamunun
oluflumu demokrasinin geliflimi bak›m›ndan son derece önemlidir Habermas’›n kamusall›¤a yönelik ilgisinin temeli de buradan, yani demokrasiye yönelik olan ilgisinden gelir. Bu noktada Habermas ba¤›ms›z, özerk ve eflitler aras›nda, müzakereye dayal› bir ortak kanaat ve irade oluflumu için gerekli olan iletiflim koflullar›n›
sa¤layan ve yönetimi meflrulu¤a zorlayan bir kamusall›¤›n oluflumunu özgürlükçü,
eflitlikçi, ak›lc› bir kat›l›mc› demokrasi teorisinin de temeli olarak görür (Habermas,
1962: 43).
25
26
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ona göre kamusall›k, 18. yüzy›lda Avrupa’da kapitalizmin geliflimi ile birlikte
yükselen bir s›n›f olarak burjuvazinin kamusal iletiflim alan› olarak, yani bir burjuva kamusall›¤› olarak ortaya ç›kt›. “Burjuva toplumunda kamu, kendisini ilkin kamusal topluluk olarak bir araya gelmifl özel flah›slar suretinde ortaya koyar” (Habermas, 1962: 93). Baflka bir ifadeyle, kamusall›k, devlete ait resmi olmayan bir alan
olarak 18. yüzy›lda devlet ile toplumun burjuva kesimi aras›nda ortaya ç›kt›. Habermas için burada önemli olan nokta kamusall›¤›n eflit koflullarda ve hür bir iradeyle
fikir al›flveriflinde bulunmak ve tart›flmalara kat›lmak için gerekli olan iletiflim koflullar›n›n sa¤land›¤› bir alanda flekillenmesi ve yöneticileri meflrulu¤a zorlayan elefltirel bir kamuoyu olarak ortaya ç›km›fl olmas›yd›. Habermas, bu kamusal toplulu¤un
üyelerinin kahvehaneler ve benzeri mekanlarda ve görece özgür dergi, gazete ve
günlük bas›nda düflünen, ak›l yürüten bir kesim olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve neticede yasaklay›c› hükümleri kamuoyu önünde nas›l meflrulaflmaya zorlad›klar›n›,
bir anlamda yönetimin meflrulu¤u üzerinde kamusall›¤›n nas›l bir kontrol mekanizmas› olarak ifllev görmeye bafllad›¤›n› anlat›r (Habermas, 1962: 90).
Habermas, daha sonra da, kamusall›¤›n nas›l dönüfltü¤ünü irdeler. Habermas kamusall›¤›n yap›sal dönüflümünü iletiflim a¤›n›n ticarileflmesi, bürokratikleflmenin ve
devlet müdahalecili¤inin artmas› gibi temel dönüflümler çerçevesinde analiz eder. Bu
süreçte kamusal toplulu¤un tutarl›l›¤›n› sa¤layan kurumlar, baflta bas›n olmak üzere,
sars›lmaya ve ifllevlerini yitirmeye bafllam›flt›r. ‹letiflim a¤›n›n ticarileflmesi ve özgür
bas›n›n sermayenin ç›karlar›na hizmet etmeye bafllamas›yla birlikte ak›l üreten kamusal topluluk kültür tüketicilerine dönüflmeye bafllar (Habermas, 1962: 279). Televizyon, radyo, gazeteler, dergiler ve romanlar gibi yaz›l› ve görsel bas›n elefltirel ve özgürlefltirici iletiflim araçlar›ndan çok ba¤›ml›l›k yarat›c› tüketim ürünlerine dönüflür.
Kültür endüstrisinin kitle iletiflim araçlar›nca kamusal olarak yay›lan ürünleri ak›l yürüten kamusal toplulu¤u al›c› konumundaki dinleyen, seyreden ancak konuflma ve
karfl› ç›kma flans› olmayan tüketicilere dönüfltürür (Habermas, 1962: 291). Böylelikle
elefltirel teorinin önde gelen temsilcilerinin de sözünü etmifl olduklar› kültür endüstrisi taraf›ndan düflünmeyen ve elefltirmeyen bir kamu yarat›lm›fl olur. Neticede kamusall›k özerkli¤ini, elefltirelli¤ini, ak›l yürütme ve düflünce üretme ifllevlerini, k›sacas› sivil toplum ile devlet aras›ndaki arac›l›k ifllevini yitirmekle kalmaz, kamusal kanaatler
yerine “alk›fla amade bir ruh halinin” hakim oldu¤u kolayca yönlendirilebilen, öngörülebilen ve manipüle edilebilen bir kamuoyu haline dönüflür (Habermas, 1962: 354)
Ancak yine de Habermas elefltirel teorinin önde gelenlerinden farkl› olarak karamsarl›¤a tamamen teslim olmadan çökmüfl olan kamusall›¤›n yeniden geniflletilebilece¤ini ve özellikle karmafl›k, ço¤ulcu toplumlarda demokratikleflme sürecinde yaflanan sorunlar›n çözümü sürecinde kamusal bir iletiflim temeli oluflturulabilece¤ini düflünür. Bu noktada da geç kapitalist toplumlarda sosyo-kültürel yaflam
alan›n›n özgürleflmesi talebiyle ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketlerin kamusal
alan›n geliflip genifllemesinde önemli bir rol oynayaca¤›n› düflünür.
SIRAdaha
S‹ZDEsonraki çal›flmalar›nda kamusall›¤›n dönüflümüyle ilgili düflünceHabermas
lerini gözden geçirerek yumuflatsa da bu çal›flmada kamusall›¤›n dönüflümü ile ilgili dile getirdi¤i
kayg›lar›n›n kariyeri boyunca yapt›¤› tüm çal›flmalara yans›d›¤› öne
sürülür (Edgar, 2006:124). Giddens da Habermas’›n çal›flmalar›n›n genifl bir ilgi uyand›rmas›nda özellikle kamusall›¤›n geniflletilmesine ve tart›flman›n teflvik edilmesine
S O R U
yönelik bu ilgisinin
önemli bir rol oynad›¤›n› düflünmektedir (Giddens, 1987: 225).
J. Habermas ile
D ‹ birlikte
K K A T R. Sennett’de de kamusall›¤›n dönüflümü bu kitab›n alt›nc› ünitesinde
biraz daha detayl› olarak ele al›nm›flt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
27
B‹LG‹ VE ‹NSANSAL ‹LG‹LER
Habermas’›n ilk dönem önemli çal›flmalar›ndan biri de 1968’de yay›mlanan Bilgi ve
‹nsansal ‹lgiler (Erkenntnis und Interesse) adl› ünlü çal›flmas›d›r. Bu çal›flma genellikle, bafllang›çta amac› elefltirel sosyal kuram ad› alt›nda özgürlefltirici/kurtar›c› bir
sosyal bilim modeli gelifltirmek olan Habermas’›n elefltirel teorisini üzerinde temellendirece¤i bir bilgi kuram› (epistemoloji) gelifltirme çabas›n›n bir ürünü olarak görülür.
Frankfurt Okulunun önde gelen temsilcileri gibi Habermas da bu çal›flmas›nda
ilk olarak bilgi ve bilim konusunda kendini genel-geçer tek paradigma olarak ortaya koyan pozitivist bilgi ve bilim modelini elefltirir. Nitekim Habermas pozitif bilimin, bilgi formlar›ndan yaln›zca biri oldu¤unu ve de yeterli bir bilgi teorisinin çeflitli bilgi formlar›n› tan›mas› gerekti¤ini savunur (Scott, 1995:231). Ona göre pozitivizm bilgi kuram›n› bilim felsefesine indirgemifl ve olanakl› bilginin koflullar›na
yönelik soruflturmay› ça¤dafl bilimler olgusu dolay›s›yla kestirip atm›flt›r (Habermas 1968: 87). Habermas ise bu çal›flmas›nda olanakl› bilginin koflullar›n› soruflturur ve bunu “pozitivizmin tuzaklar›ndan kurtulan elefltirel bir bilim felsefesinin görevi...” olarak görür (Habermas, 1968: 373).
Öte yandan Habermas bilginin tarihsel olarak üretildi¤i konusunda Marx’a kat›lmakla birlikte, onun da tüm eylem biçimlerini emek düzeyine indirgeyen yaklafl›m›na elefltirel yaklafl›r. Ona göre bir bilgi teorisi, Marx’›n çal›flmalar›nda görüldü¤ü gibi sadece ekonomik bir emek modeline dayand›r›lmamal›, tarihin daha kapsaml› bir görünümünü içine alacak flekilde geniflletilmelidir (Scott, 1995: 231).
Habermas özellikle bilgi ile insan ilgileri/ç›karlar› aras›ndaki diyalektik iliflkileri çözümlemeye çal›fl›r. Nitekim elefltirel teorinin di¤er temsilcileri gibi Habermas
da genel olarak sosyal gerçekli¤e bir bütün (totality) olarak odaklanma anlam›na
gelen diyalektikle yak›ndan ilgilenir. Bu aç›dan bilgi ile insani ilgiler aras›ndaki iliflkilere yönelik ilgisi de sübjektif ve objektif faktörler aras›ndaki daha genifl çapl› diyalektik ilginin bir örne¤i olarak görülür (Ritzer, 1996: 290). Bu ba¤lamda Habermas objektif düzeyde mevcut oldu¤unu düflündü¤ü bilgi ile daha sübjektif bir fenomen oldu¤unu düflündü¤ü insan ilgileri/ç›karlar› aras›ndaki iliflkileri diyalektik
bir yaklafl›mla çözümlemeye çal›fl›r (Ritzer, 1996: 291).
S‹ZDE
Bu çözümlemede Habermas üç tür bilgi formu ile bunlara SIRA
karfl›l›k
gelen ve her
biri farkl› bir eylem/deneyim alan› ile iliflkili olan üç tür biliflsel ilgi/ç›kar alan›
ay›rt eder (Habermas, 1968: 373). Habermas’a göre her bir bilgi formunun arkas›nD Ü fi Ü N E L ‹ M
da yatan ve yönlendiren ilgiler/ç›karlar genellikle halktan insanlar taraf›ndan bilinmediklerinden dolay› elefltirel teorisyenlerin bu iliflkileri aç›¤a ç›karmalar› gerekS O R U
mektedir (Ritzer, 1996: 291).
Habermas’›n çal›flmalar›nda biliflsel ilgiler (cognitive interests), bilgiyi
k›lan
D ‹ K K Amümkün
T
ön-koflullar olarak anlafl›l›r. Habermas’›n biliflsel ilgileri bilgiyi mümkün k›lan ön-koflullar olarak tan›mlarken de ünlü Alman filozof Immanuel Kant’› ilham ald›¤› bilinmektedir.
SIRA S‹ZDE
Biliflsel ilgiler insan türünün hayatta kalmas›n›n koflulu olarak insanlar› fiziksel dünya,
sosyal dünya ve siyasal güç kullanma konusunda bilgi oluflturmaya teflvik eder (Edgar,
2006: 10).
AMAÇLARIMIZ
N N
Bu bilgi formlar›ndan birincisi klasik pozitivizmde görülen empirik-analitik
K ‹ T Ailgi/ç›kar
P
(araçsal) bilgi olup bu bilgi türünün arkas›nda yatan temel biliflsel
çevreye, insanlara ve genel olarak toplumlara uygulanabilen teknik kontroldür. Bu bil-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
28
gi formu ile ona karfl›l›k gelen teknik ilgi/ç›kar materyal dünyada çal›flma/emek
olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir (Habermas,
1968: 373-74; Scott, 1995: 232; Edgar, 2006: 10). Habermas, empirik-analitik bilginin gereklili¤ini kabul etmekle beraber tek yönlü oldu¤unu savundu¤u pozitivist
bilim anlay›fl›n› reddeder. Ona göre pozitivizm, kavramsal olarak infla edilen bir
gerçeklikten ziyade d›fl dünyada verili bir gerçeklik varsay›m›ndan hareket etmekte ve de analitik-bilimsel bilginin insanlar›n maddi koflullar›n› kontrol etmek amac›yla bizzat insan eylemi taraf›ndan üretildi¤i gerçe¤ini göz ard› etmektedir (Scott,
1995: 232). Habermas bu nedenle pozitivizmi ad›na bilimcilik (scientism) dedi¤i
yayg›n bir kan›n›n oluflmas›na yol açt›¤›n› savunarak elefltirir.
Habermas’a göre bilimcilik (scientism), do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›ndan salt
birini de¤il fakat tek bilgi kayna¤›n› temsil etti¤ini ve dolay›s›yla tüm geçerli bilgi iddialar›n›n do¤a bilimlerinde bulunan araflt›rma yöntemlerine uymak zorunda oldu¤u yönünde yayg›n bir kan›d›r. Habermas bu kan›n›n bilimsel bilgiyi metafizikten ay›rmaya çal›flan pozitivizmin bir sonucu olarak ortaya ç›kt›¤›n› savunur. Habermas bilimcili¤i iki aç›dan elefltirir. Birincisinde bilimcili¤in bilginin nas›l olufltu¤u konusunda yetersiz oldu¤unu, ikincisinde ise bilimcili¤in ça¤dafl toplumda, -Habermas’›n karar vericilik (decisionism) dedi¤i-, siyasal karar alma süreçlerinde bozulmaya yol açt›¤›n› savunur (Edgar, 2006:135).
SIRA S‹ZDE
1
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Karar vericilik
kavram›n›n anlam›n› araflt›r›n›z.
SIRA(decisionism)
S‹ZDE
‹kinci bilgi formunu tarihsel-hermeneutik/yorumbilgisel (iletiflimsel) bilgi veya
fi Ü N E L ‹ M
daha k›sacaD Ühümanistik
bilgi oluflturmaktad›r ve bu bilgi türünün temel ilgisi dünyay› anlamakt›r. Bu bilgi formu ile ona karfl›l›k gelen ilgi/ç›kar ise kültürel alanda etkileflimSolarak
O R U tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir
(Habermas, 1968: 374-76; Scott, 1995: 232; Edgar, 2006:10). Habermas’a göre analitik bilgi bask›c› denetimi kolayca art›rmaya yönelik bir ilgiye/ç›kara sahipken hüD‹KKAT
manistik bilgi ne bask›c› ne de özgürlefltirici bir ilgiye/ç›kara sahip de¤ildir (Ritzer,
1996: 291).
ÜçüncüSIRA
bilgiS‹ZDE
formu ise elefltirel bilgi olup bu ayn› zamanda Frankfurt Okulu ile
Habermas’›n benimsedi¤i bir bilgi sistemidir (Ritzer, 1996: 291). Di¤er iki bilgi sisteminden farkl› olarak elefltirel bilgi, temel olarak ezilenlerin özgürlü¤ü/kurtuluflu
AMAÇLARIMIZ
ile ilgilidir ve tahakküm (domination) olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile iliflkilidir (Habermas, 1968: 375-76; Scott, 1995: 232). “Emek ve etkileflim ideoloji ve aldat›c› inançlar taraf›ndan yap›land›r›ld›¤›nda sistematik olarak
K ‹ T A P
çarp›t›l›r; özgürlefltirici bilgi insanlar› ideoloji ve yanl›fllardan kurtarmaya yönelik
eylemleri bilgilendirir ve bu da insanlar›n kendilerini gelifltirme ve özerklik kazanmalar›na yard›mc› olabilir” (Scott, 1995: 233).
TELEV‹ZYON
Neticede Habermas bu çal›flmas›nda insanlar›n ortaklafla sahip olduklar› üç biliflsel ilgi saptar:
a. çevremizi tan›maya ve denetlemeye çal›fl›rken ortaya ç›kan ve bizi ampirik
‹ N T E Ryönelten
NET
bilimlere
teknik ilgi,
b. birbirimizi anlayabilmek ve birlikte çal›flabilmek için ihtiyaç duydu¤umuz ve
bizi hermeneutik bilimlere yönelten pratik ilgi
c. anlama ve iletiflim kurma esnas›nda çarp›tmalardan kurtulma ihtiyac›m›z›
yans›tan ve bizi psikanaliz gibi elefltirel bilimlere yönelten kurtar›c› ilgi
(Marshall, 1999: 180-81).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Habermas’›n çal›flmalar›nda
bu üç temel teknik, pratik ve
kurtar›c› ilgiler s›ras›yla
‹ N T bilimlerinin,
E R N E T sosyal
do¤a
bilimlerin ve elefltirel
teorinin özgürlefltirici
/kurtar›c› siyasetinin
geliflimini ve flekilleniflini
mümkün k›lar (Edgar, 2006:
10).
29
Eylem ya da Deneyim Alan› Biliflsel ‹lgi/Ç›kar
Bilgi Formu
Materyal alanda emek/çal›flma
Teknik kontrol (teknik ilgi) Empirik-analitik bilimler
(araçsal)
Kültürel alanda etkileflim
Pratik anlama (pratik ilgi)
Tarihsel-hermeneutik disiplinler
(iletiflimsel)
Tahakküm (Domination)
Özgürleflme/kurtulufl
(kurtar›c› ilgi)
Elefltirel-diyalektik kuram
Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.232; Quentin Skinner, Ça¤dafl Temel
Kuramlar, 1991, s.134.
Habermas’›n önceleri sosyal teoriyi bu üç bilgi formunun kapsand›¤› bir bilgi
teorisi üzerinde temellendirmeye çal›flt›¤›, ancak daha sonra sosyal teoriyi epistemolojik destek gerektirmeyen yeterlili¤e sahip (self-sufficient) olarak görmeye
bafllad›¤›ndan bu amac›ndan giderek uzaklaflt›¤› savunulur (Scott, 1995: 237).
Benzer flekilde Habermas’›n çal›flmalar›n›n kabaca iki temel aflamaya bölünebilece¤ini belirten Giddens da Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler adl› çal›flmayla sona eren birinci aflamada Habermas’›n elefltirel teorisini epistemoloji üzerinde kurmaya çal›flt›¤›n›, ancak sonraki aflamada bu amac›ndan uzaklaflarak sosyal analizin özgürlefltirici potansiyeline a¤›rl›k verdi¤ini öne sürer (Giddens, 1987, s.226). Giddens, Habermas’›n ‹letiflimsel Eylem Kuram› (1981) adl› son dönem çal›flmas›n› da söz konusu bu ikinci aflamada gelifltirdi¤i düflüncelerin bir araya getirilerek ifllendi¤i sentetik bir bildirim olarak görür (Giddens, 1987:227).
Öte yandan Habermas’›n sosyal teoriyi, epistemolojik destek gerektirmeyen yeterlili¤e sahip olarak gören bu anlay›fl›n›n teorisini savunmas›z b›rakt›¤› öne sürülür (Giddens, 1987: 226; Scott, 1995: 237).
TOPLUMSAL EYLEM VE TOPLUMSAL S‹STEM
KAVRAMLARI
Habermas’›n oldukça kapsaml› ve karmafl›k çal›flmalar›n›n oldukça iyi bir özetini
veren Scott (1995: 234), Habermas’›n gelifltirmeye çal›flt›¤› sosyal teoride yer alan
toplumsal eylem ve toplumsal sistemle ilgili görüfllerini erken dönem çal›flmalar›nda, kökü Hegel’e uzanan bir toplumsal evrim teorisine dayanarak gelifltirdi¤ini ve
bu görüfllerinin sonraki çal›flmalar›n›n da temelini oluflturdu¤unu savunur. Söz konusu bu toplumsal evrim sürecinde emek, etkileflim ve dil kavramlar›n›n merkezi
bir yeri vard›r. Nitekim bu süreçte iki eylem tipi olarak somutlaflan emek ve etkileflim, dil ile birlikte insan olman›n en önemli üç özelli¤ini oluflturur. Her ne kadar
emek kavram› Marx’›n çal›flmalar›n›n merkezinde yer alsa da Habermas’›n bu kavram› ve genel olarak eylemle ilgili görüfllerini Hegel’in çal›flmalar›na dayanan bir
toplumsal evrim teorisinden gelifltirdi¤i savunulur (Scott, 1995: 234). Habermas’›n
erken dönem çal›flmalar›nda ad› geçen bu toplumsal evrim teorisini daha önce gelifltirilen toplumsal de¤iflme teorilerindeki, özellikle de Marx’›n tarihsel materyalizm olarak adland›r›lan tarihsel de¤iflme ve geliflme teorisindeki yetersizliklere
karfl›l›k olarak gelifltirdi¤i bilinmektedir (Edgar, 2006: 137). Toplumsal evrim;
(›) dil (ya da sembolik temsil),
(››) araçsal eylem (emek ile iliflkili) ve
(›››) iletiflimsel eylem (etkileflimle iliflkili) olmak üzere, tüm somut eylem biçimlerinin analitik özelliklerini oluflturan üç boyutlu karmafl›k bir süreç olarak
çözümlenir (Scott, 1995: 234).
Tablo 2.1
Habermas’ta Bilgi,
Eylem ve
‹lgiler/Ç›karlar
30
Bilgi kuram›ndaki bilgi formlar›na paralel olarak araçsal eylem; rasyonel bir
araç-amaç iliflkisi izleyen, empirik-analitik bilgi yönelimli ve somut düzlemde emek
ile iliflkilendirilmifl bir eylem tipidir. ‹letiflimsel eylem ise normlar taraf›ndan yap›land›r›lan, tarihsel-hermeneutik bilgi yönelimli, somut düzlemde ise toplumsal etkileflim ile iliflkilendirilmifl bir eylem tipidir. Dil ise hem araçsal hem de iletiflimsel
eylem tiplerinin oluflumunda yer alan, anlamlar›n söylemsel olarak infla edilmesinde kilit rolü oynayan araçt›r (Scott, 1995: 234). Habermas özellikle son dönem çal›flmalar›nda dil kullan›m›na çok daha büyük bir önem verir ve bu durumu kendisi de “dile-dönüfl” olarak nitelendirir (Edgar, 2006: 77).
Habermas sistem teorisi temelinde gelifltirdi¤i toplumsal evrim sürecinde toplumun genel yap›s›n› ekonomi politik ve “kurumsal çerçeve” olmak üzere birbirine
ba¤l› iki alt sistemden oluflan bir sistem olarak çözümler. Bu çözümlemede araçsal
eylem ve emek ekonomi politi¤i yap›land›r›r; iletiflimsel eylem ve etkileflim ise aile, akrabal›k ve benzeri iliflkilerden oluflan kurumsal çerçeveyi oluflturur (Scott,
1995: 235). Ne var ki Marksist sosyal teoriyi yeniden infla etmeye çal›flan bir düflünür olmas›na ra¤men Habermas’›n bir bütün olarak toplumun oluflumunda normatif kurumsal çerçeveye öncelik verdi¤i vurgulan›r (Scott, 1995: 235-36).
fiekil 2.1
Eylemler ve Sosyal
Sistem
Kaynak: John Scott,
Sociological
Theory, 1995,
s.235.
Analitik Eylem Tipi
Somut Eylem Tipi
Araçsal eylem
Toplumsal emek
Ekonomi ve devlet
‹letiflimsel eylem
Toplumsal etkileflim
Kurumsal çerçeve
Sosyal Sistem
Dil
Benzer flekilde Ritzer de (1996: 293) Habermas’›n çal›flmalar›nda en çok iletiflimsel anlamaya ulaflma amac› tafl›d›¤›n› düflündü¤ü iletiflimsel eylem ile ilgilendi¤ini vurgular. Ritzer’e göre de tarihsel materyalizmi yeniden infla etmek isteyen bir
düflünür olarak Habermas çal›flmalar›nda Marx’›n bafllama noktas› olan “duyumsal
insan etkinli¤i” kavram›ndan hareket eder. Ancak Marx’›, söz konusu bu duyumsal insan etkinli¤ini
(›) çal›flma/emek (ya da amaçsal-rasyonel eylem) ile
(››) sosyal/sembolik etkileflim (ya da iletiflimsel eylem) fleklinde analitik bir ayr›ma tabi tutmad›¤› için elefltirir. Ona göre Marx, sosyal/sembolik etkileflimi (ya da iletiflimsel eylemi) göz ard› edip onu çal›flma/emek (ya da amaçsal-rasyonel eylem) kategorisine indirgemifltir. Habermas ise emek/çal›flma
ile etkileflim aras›ndaki bu temel ayr›m› bafllama noktas› olarak ald›¤›n›
özellikle vurgular (Ritzer, 1996, s.292).
Görüldü¤ü gibi Habermas hem Marx’›n çal›flmalar›n›n merkezinde yer alan çal›flma/emek kavram›yla hem de hermeneutik ile ba¤lant›l› yaklafl›mlar›n merkezinde yer alan etkileflim kavram›yla iliflkilendirdi¤i iki bileflenli bir eylem tipolojisini
bafllama noktas› olarak ele al›r. Bu noktada da Marx ile birlikte önceki büyük sosyal kuramc›lar›, bu iki bileflenli eylem tipolojisinden (yani emek ve etkileflim formlar›ndan) sadece biriyle tek yönlü olarak ilgilendikleri düflüncesiyle elefltirir. Bununla birlikte kendisi de çal›flmalar›nda daha çok sosyal/sembolik etkileflime a¤›rl›k verir ve insan olman›n en belirgin özelli¤i olarak niteledi¤i iletiflimsel eylemi
tüm sosyal ve kültürel hayat›n temeli olarak görür (Ritzer, 1996: 293).
Emek ve etkileflimle iliflkilendirdi¤i teknik ve pratik ilgiden sonra Habermas tahakkümü de kurtar›c› ilgiyle iliflkilendirir. Ancak bu noktada tahakküme ba¤l› olarak çeflitli tarihsel dönemlerde ortaya ç›kan çal›flma ve emek sömürüsünün elefltirel analizi ile ilgilenen Marx’›n aksine, Habermas tahakküme ba¤l› olarak ortaya
ç›kt›¤›n› düflündü¤ü sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimin elefltirel analizi ile ilgilenir. Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflim kavram› Habermas’›n özellikle erken dönem çal›flmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Freud’un psikanaliz üzerine olan çal›flmalar›ndan esinlenilerek gelifltirilen bu kavram, kabaca toplumsal etkileflimin
engellenmesi ve bask›ya dayal› iletiflim nedeniyle karfl›l›kl› anlamaya dayal› iletiflimsel eyleme ulafl›lamama durumu olarak tan›mlanabilir. Ona göre tahakkümün
toplumsal etkileflimi yap›land›rd›¤›, serbest ve aç›k rasyonel söylemi engelledi¤i
her yerde sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimden bahsedilebilir (Scott, 1995: 236).
Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflimin en önemli ideolojik sonuçlar›ndan biri eflitsizliklerin alg›lanmas›, konuflulmas› ve de elefltirilmesi gibi konularda insanlar üzerinde engelleyici ve köreltici etkilere sahip olmas›d›r (Edgar, 2006: 148). Toplumsal etkileflimin sistematik olarak çarp›t›lmas›n› Habermas ortak bir anlay›fla ulaflma
anlam›ndaki iletiflimsel eylemden veya çarp›t›lmam›fl iletiflim anlam›nda kulland›¤›
“ideal konuflma durumu”dan uzaklaflma anlam›nda kullan›r. Habermas’›n çal›flmalar›nda ideal konuflma durumu, “özgür ve fleffaf iletiflim için gerekli olan koflullar”
anlam› tafl›maktad›r (Edgar, 2006: 64).
Habermas’a göre ideal konuflma durumuna ulaflman›n en önemli ve birincil koflulu ise söyleme kat›lanlar aras›nda güç dengesizli¤inin ortadan kald›r›lmas›d›r.
Bu, hiç kimsenin görüflünü bir di¤erine zorla dayatamayaca¤› ve hiç kimsenin bir
di¤erinin konuflmas›n› ya da elefltiri yapmas›n› engelleyemeyece¤i koflullar›n sa¤land›¤› bir durum anlam›na gelmektedir (Edgar, 2006: 65). Baflka bir ifadeyle, s›n›f
ve statü gibi farkl›l›klar›n bireylerin konuflmaya kat›lmalar›n› hem de eflit koflullarda kat›lmalar›n› engellemedi¤i bir durum anlam›na gelmektedir. Kat›l›mc›lar›n konuflmaya eflit olarak kat›l›mlar›n›n güç dengesizli¤i taraf›ndan engellenmesi durumunda ise ideal konuflma durumundan söz edilemez, aksine özgür, eflit ve aç›k olmayan, çarp›t›lm›fl iletiflimden söz edilebilir.
Sonuç olarak Marx gibi Habermas’›n da çal›flmalar›nda analitik bafllang›ç noktas›n› oluflturan bir temel benimsedi¤i ancak Habermas’ta bu temelin Marx’taki gibi çarp›t›lmam›fl/özgür emek de¤il çarp›t›lmam›fl/özgür iletiflim oldu¤u ve ayn› zamanda bu temelin her iki büyük düflünürün siyasal amac›n› da oluflturdu¤u savunulur (Ritzer, 1996: 293). Bu siyasal amaç Marx’›n çal›flmalar›nda emek sömürüsüne dayal› kapitalizm yerine geçecek s›n›fs›z bir topluma, yani sosyalizme ulaflma
fleklinde belirirken Habermas’›n çal›flmalar›nda özgür ve fleffaf iletiflimin önündeki
her türlü engelin ortadan kald›r›ld›¤› ideal bir konuflma durumuna ulaflma fleklinde belirir (Ritzer, 1996: 283). Habermas’›n ideal konuflma durumuna ulaflmay›
amaçlayan iletiflimsel eylem kuram›n›n güçlü, ahlaki boyutlar içerdi¤i de aç›kt›r.
Habermas’›n Rasyonelleflme Üzerine Düflünceleri
Öte yandan Habermas’›n çarp›t›lmam›fl iletiflim ile ilgili düflüncelerinin rasyonelleflme üzerine olan düflünceleriyle ba¤lant›l› oldu¤u bilinmektedir. Nitekim iletiflimin
önündeki engellerin kald›r›ld›¤›, düflünce ve fikirlerin serbest ve aç›k olarak sunuldu¤u bir iletiflim sistemi özü itibar›yla rasyoneldir. Baflka bir ifadeyle, Habermas’a
göre kurtuluflun/özgürleflmenin yolu bir anlamda rasyonel iletiflimdir. Genel olarak bak›ld›¤›nda ise Habermas’›n rasyonelleflme üzerine olan düflüncelerinde Weber’den etkilendi¤i ancak ayn› zamanda Weber’ in konuyla ilgili düflüncelerini de
31
32
Araçsal rasyonalite bir
amaca ulaflmada en uygun
araçlar›n ak›lc› seçimi
olarak tan›mlanmaktad›r.
Araçsal rasyonalitede
amaçlardan çok araçlar›n
rasyonelli¤i söz konusudur.
büyük ölçüde revize etti¤i bilinmektedir (Edgar, 2006: 128). Buna göre Weber rasyonel düflünmenin alabilece¤i tek formun araçsal ak›lsall›k (rasyonalite) olmad›¤›n› belirtmekle birlikte araçsal akl›n kapitalist toplumlar›n kültürel ve kurumsal örgütlenmesinde giderek daha da dominant hale geldi¤ini hatta kabul gören tek ak›lc›l›k biçimine dönüfltü¤ünü vurgular (Edgar, 2006: 74). Bu nedenle Weber çal›flmalar›nda daha çok araçsal rasyonalite üzerinde yo¤unlafl›r. Habermas ise araçsal rasyonalitenin toplumsal yaflam üzerinde teknik bir kontrole dönüflen etkileri konusunda Weber’e kat›lmakla birlikte ondan farkl› olarak modern dünyan›n araçsal
rasyonalite taraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin mümkün olmad›¤›n› savunur ve
bu nedenle rasyonel düflünmenin alabilece¤i di¤er formlar üzerinde yo¤unlafl›r
(Edgar, 2006: 128).
Gerçekten de Habermas son dönemin en önemli çal›flmas› ‹letiflimsel Eylem Kuram›’nda, Weber’ in rasyonelleflme kuram›n›n, özellikle kapitalist modernleflme
sonucunda ortaya ç›kan toplumsal patolojilerin aç›klanmas› konusundaki önemini
vurgulamakla birlikte bu kuram›n belirli sorunlar içerdi¤ini ve günümüzde iyilefltirilmifl bir kavramsal çerçeveyle yeniden yap›land›r›lmas› gerekti¤ini savunur. Habermas, Weber’ in rasyonelleflme kuram›ndaki temel sorunlar›n da öncelikle “Weber’in eylem dizgelerinin rasyonelleflmesini, sadece amaçsal rasyonellik görünümü
alt›nda incelemesinden” kaynakland›¤›n›, ikinci olarak da “Weber’in eylem kuramsal kavramsal çerçevesinin dar bo¤azlar›n›n engellemesiyle, kapitalist modernleflme örne¤ini, genel olarak toplumsal rasyonelleflme ile eflit tutmas›” sonucundan
kaynakland›¤›n› vurgular (Habermas, 1981:753). Rasyonelleflmenin daha genifl bir
kavramsal çerçevede ele al›nmas› gerekti¤ini savunan Habermas’›n ise kariyeri boyunca hem araçsal rasyonaliteyi hem de rasyonel düflünmeyi restore edecek alternatif bir ak›l (reason) formunu kapsayan bir rasyonelleflme düflüncesi gelifltirmeye
çal›flt›¤› ve nihayetinde bu amac›na iletiflimsel eylemi temellendiren iletiflimsel ak›l
ile ulaflt›¤› vurgulan›r (Edgar, 2006: 128). Dahas› Habermas moderniteyi “tamamlanmam›fl bir proje” olarak tan›mlarken de asl›nda “iletiflimsel ak›lsall›kta bulunan
potansiyelin noksan olarak hayata geçmesini’ kastetti¤i bilinmektedir (Habermas,
1985’ten aktaran Callinicos, 2005: 420).
Benzer flekilde Ritzer’e göre de (1996: 294); Habermas rasyonelleflmenin modern dünya üzerindeki etkileri konusunda Weber’den etkilenir ancak temel sorunun genel anlamdaki rasyonelleflmeden ziyade toplumsal yaflam üzerinde teknik
kontrol oluflturan araçsal rasyonelleflmeden kaynakland›¤›n› düflünür. ‹letiflimsel
eylemin rasyonelleflmesini ise araçsal rasyonelleflme probleminin panzehiri olarak
görür. Nitekim iletiflimsel eylemin rasyonelleflmesi her türlü tahakkümden kurtar›lm›fl özgür ve aç›k iletiflimin önünü açacak, o da beraberinde daha az bask›c› bir
normatif sistemin geliflmesine yol açacakt›r. Bir baflka ifadeyle, iletiflimsel eylemin
rasyonelleflmesi iletiflimin önündeki engelleri kald›raca¤›ndan bir anlamda özgürleflmenin de kendisidir.
Böylelikle Habermas’›n çal›flmalar›nda rasyonelleflmenin yeni bir üretim sistemine de¤il fakat yeni ve daha az tahrif edici bir normatif sisteme yol açt›¤› ve bu
düflüncenin de Habermas’›n sosyal evrim teorisinin merkezinde yer ald›¤›, yani
Habermas için evrimin nihai noktas›n›n rasyonel toplum oldu¤u vurgulan›r (Ritzer,
1996:294). Habermas da Rasyonel Bir Topluma Do¤ru (Towards a Rational Society) adl› 1972 tarihli çal›flmas›nda bu amac›n› aç›kça ortaya koyar. Habermas bu
çal›flmas›nda araçsal akla yönelik elefltirisinin de onu reddetmek de¤il aksine onu
bir anlamda “rasyonel toplum” projesinin hizmetinde ve özellikle yaflant›-dünyas›
dedi¤i toplumsal alan›n iyilefltirilmesinde kullanmak oldu¤unu belirtir (Habermas,
1972: 90). Öte yandan Habermas’›n çal›flmalar›nda evrimin nihai noktas›n›n rasyonel toplum oldu¤unu vurgulamas› ve sürecin yeni bir üretim sistemi ile de¤il de
yeni bir normatif sistemle son bulmas› literatürde Habermas’›n evrim teorisinde
materyal düzeyden normatif düzeye kayd›¤›, dolay›s›yla Marksizmden uzaklaflt›¤›
yönünde tart›flmalara yol açm›flt›r (Ritzer, 1996:294).
MEfiRU‹YET KR‹Z‹
Habermas’›n Meflruiyet Krizi (Legitimation Crisis) adl› 1976 tarihli çal›flmas›nda ele
ald›¤› meflruiyet krizleri fikri o zamanlar geliflme halinde olan büyük projesinin bir
parças›n› oluflturur ve Habermas bu düflüncelerini sonra gelen ‹letiflimsel Eylem
Kuram› (1981) adl› en önemli çal›flmas›nda “sistem” ve “yaflant›-dünyas›” modelinde yeniden formüle ederek tart›fl›r (Slattery, 2008: 428; Scott, 1995: 249). Bu çal›flma devletin önemli bir role sahip oldu¤u “örgütlü” ya da geç kapitalizmde meflruiyet (meflru güç, otorite) sorunuyla ilgilidir. Nitekim bütün toplumlarda oldu¤u
gibi kapitalist toplumlarda da mevcut yönetimler yönetme biçimlerini meflrulaflt›rma ve hakl› gösterme ihtiyac› duyarlar. Meflruiyet “Bir hükümetin, siyasal partinin
ya da siyasal sistemin ona tabi olan halk›n ço¤unlu¤u taraf›ndan kabulüdür” (Edgar,
2006: 86). Bir di¤er alternatif tan›ma göre “‘Meflrulaflt›rma’ terimi, bir yönetimin
veya sosyal sistemin kendi varl›¤› ve gücünü hakl› ç›karmaya çal›flma biçimini
anlat›r” (Slattery, 2008: 428). Öte yandan kriz terimi ise “toplumdaki gerilimlerin
sosyal sistemin bafl edemeyece¤i bir noktaya ulaflt›¤› ve yak›n bir y›k›lma tehlikesi içeren bir durumu ifade eder (Slattery, 2008: 428). Alternatif bir tan›ma göre de
kriz; “çözülmesi kararl› bir eylemi gerektiren kritik bir an”d›r (Edgar, 2006: 29). ‹flte Habermas bu çal›flmas›nda “geliflmifl kapitalist toplumlardaki bu kriz dönemlerini ve modern devletin bu tür krizlerle bafla ç›karken kapitalist sistemin meflrulu¤unu korumay› nas›l baflard›¤›n› anlamaya ve aç›klamaya çal›fl›r” (Slattery, 2008:
428).
Bu çal›flmada Habermas öncelikle Marx’›n yaflad›¤› dönemden günümüze kapitalizmde meydana gelen geliflmeleri incelemeye çal›fl›r. Buna göre Marx devletin
ekonomik hayatta s›n›rl› role sahip oldu¤u liberal kapitalizm döneminde yaflad›.
Günümüzün kapitalizmi ise devletin hem ekonomik hem de di¤er alanlarda önemli bir rol oynad›¤› ve gücünü art›rd›¤› örgütlü bir kapitalizmdir. Ona göre her ne
kadar günümüz kapitalizmi hala emek ve sermaye s›n›flar›na bölünmüfl ve sermaye sahibinin ç›kar›na göre iflliyor olsa da art›k ne proleterya devrimin müjdecisi ne
de s›n›f mücadelesi “kapitalizmin süreklili¤ini tehdit eden ya da toplumun dönüflümünün en olas› kayna¤›n› öneren ana gerilimin kayna¤› de¤ildir” (Skinner, 1991:
142). Marx’›n zaman›nda s›n›f bölünmesi, s›n›f çat›flmas› ve s›n›f mücadelesi toplumsal de¤iflmenin temel kayna¤›n› olufltursa da günümüzde s›n›fsal uzlaflman›n
sa¤lanmas›yla birlikte bu durum önemli ölçüde ortadan kalm›flt›r.
Ne var ki Habermas’a göre, kapitalizm ekonomik sorunlar› ve dolay›s›yla ekonomik temelli s›n›f çat›flmas›n› zay›flatarak tehdit edici olmaktan ç›karmay› baflarm›fl olsa da bu sefer de sistem kendi meflruiyetini tehdit eden farkl› nitelikte krizlerle karfl› karfl›yad›r. Bu yeni krizler ve gerilimler ekonomik faktörlerden de¤il fakat kültürel ve ideolojik faktörlerden beslenmektedir. Dolay›s›yla kapitalizm içinde daha önce s›n›f farkl›l›klar›ndan kaynaklanan ve s›n›f hareketleri fleklinde somutlaflan gerilimler günümüzde yeni toplumsal hareketlerle yer de¤ifltirmifltir.
Özetle, Habermas kapitalizmin günümüzde ekonomik ç›karlardan çok yaflant›dünyas› dedi¤i yaflam alan›n›n özgürleflmesine ve kaybedilen de¤erlerine yönelik
taleplerle mücadele veren bar›fl, ö¤renci, ekolojik, kad›n ve benzeri biçimler alan
33
34
yeni toplumsal hareketlerin yaratt›¤› gerilimlerle sars›ld›¤›n› ve bu gerilimlerin siyasal sistemde, ekonomik krizlerden daha büyük bir tehlike arz eden meflruiyet
krizleri yaratma potansiyeline sahip olduklar›n› düflünmektedir.
Habermas, kapitalizmin günümüzde de ekonomik krizlerle karfl› karfl›ya olmakla birlikte geç kapitalist dönemde önemli bir role sahip olan devletin müdahalesiyle bu krizlerin afl›labilece¤ini ancak bu sefer de devletin ekonomik alandaki
krizleri çözerken di¤er toplumsal alanlarda s›ras›yla birbirini tetikleyen krizlere yol
açabilece¤ini düflünür. Habermas geç kapitalist toplumda ekonomik, siyasal ve
sosyo-kültürel sistem ç›k›fll› olarak birbirini tetikleyebilen dört olas› kriz e¤ilimi belirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meflruiyet krizleri ve motivasyon krizleri. Habermas ekonomik sistemdeki krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizlerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluflan topluma verdi¤i adla, sistem
krizleri olarak de¤erlendirir. Meflruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsal-kültürel sistemle (yani yaflant›-dünyas›yla) iliflkili kimlik krizleri olarak de¤erlendirir
(Habermas, 1976: 45).
Tablo 2.2
Olas› Kriz
E¤ilimlerinin Bir
S›n›flamas›
Olas› Kriz E¤ilimlerinin Bir S›n›flamas›
Ç›k›fl Noktas›
Sistem Krizleri
Ekonomik Sistem
Ekonomik Krizler
Politik Sistem
Rasyonalite Krizleri
Sosyo-Kültürel Sistem
Kimlik Krizleri
Meflruiyet Krizleri
Motivasyon Krizleri
Kaynak: Habermas, J. (1976) Legitimation Crisis, London: Heineman., s.45.
Bu ünitenin devam›nda ele
al›nan sistem ve yaflant›dünyas› kavramlar›
Habermas’›n ‹letiflimsel
Eylem Kuram› adl› sonraki
çal›flmas›nda geçen temel
kavramlard›r. Bununla
birlikte Habermas’›n bu iki
kavram› daha önceki
çal›flmalar›nda gelifltirmeye
bafllad›¤› bilinmektedir.
Buna göre geç kapitalist toplumda bir ekonomik kriz devlet müdahalesiyle çözülebilmekte ancak devlet ekonomik bir krizi çözerken bir taraftan da siyasal alanda rasyonalite krizine yol açabilen mali ve idari sorunlara yol açabilmektedir. Örne¤in, devlet rasyonel bir planlamadan ziyade arz-talep dengesine göre iflleyen piyasa ekonomisinde ortaya ç›kan bir kriz esnas›nda bat›k sanayi kurulufllar›n› borçlanarak kurtarabilir. Ancak bu da Habermas’›n ad›na rasyonalite dedi¤i krize yol
açan ciddi mali ve idari sorunlar› da beraberinde getirecektir. Öte yandan devlet
ekonomik krizde çal›flanlar karfl›s›nda iflverenleri kurtarmay› tercih etmifl görünece¤inden ve icab›nda mali kriz nedeniyle sosyal güvenlik ve benzeri için ay›rd›¤›
harcamalar› da k›saca¤›ndan ayr›ca bir meflruiyet krizine yol açabilecektir (Slattery,
2008: 429-430). Devletin politik aç›dan taraf tutmufl görünmesi halk›n ona olan güveninin sars›lmas›na ve meflruiyetinin sorgulanmas›na, bu da akabinde Habermas’›n motivasyon dedi¤i krizin oluflumuna yol açabilir (Slattery, 2008: 429). Ad›
üzerinde, motivasyon krizi insanlar›n sisteme olan güvenlerinin azalmas› nedeniyle sistemin gerekliliklerini (yani mesleki çal›flma gibi temel rol ve sorumluluklar›)
yerine getirmek için ihtiyaç duyduklar› motivasyonu yitirmeleri anlam›na geldi¤inden Habermas bu krizleri temel krizler olarak görür.
Sonuç olarak Habermas’a göre, “geç kapitalist toplumlarda meflruiyet esas olarak ideolojik kontrole, devletin ve (medya gibi) kültürel ayg›tlar›n insan kitlelerini
mevcut sistemin adil, dürüst, rasyonel ve dolay›s›yla meflru oldu¤una ikna yeteneklerine ba¤l›d›r (Slattery, 2008: 431). Baflka bir ifadeyle, geç kapitalist toplumda
devletin meflruiyet için önce vatandafllar›n› destek vermeleri konusunda ikna edip,
motive etmesi gerekmektedir. Habermas, geç kapitalist toplumda e¤itim düzeyinin
ve bilgi ak›fl›n›n daha yüksek olmas›n›n meflruiyetin zor kazan›lmas› üzerinde etkili oldu¤unu düflünür ve geç kapitalist toplumlarda rasyonel bir dönüflümün ger-
çekleflmesi bak›m›ndan meflruiyet krizlerini önemli görür. Görüldü¤ü gibi Habermas, klasik Marksizmin aksine geç kapitalist toplumu vurabilecek as›l önemli krizlerin ekonomik de¤il bir anlamda düflünsel krizler oldu¤unu ve bu krizlerin oluflumunda kültürel ve ideolojik faktörlerin önemli bir rol oynad›¤›n› vurgulamaktad›r.
‹LET‹fi‹MSEL EYLEM KURAMI:
S‹STEM VE YAfiANTI-DÜNYASI
Habermas çal›flmalar›n›n ikinci aflamas›nda daha da gelifltirdi¤i düflüncelerini 1981
tarihli ‹letiflimsel Eylem Kuram› (Theoriedes Kommunikativen Handelns) ad›n› tafl›yan ve Türkçeye de 2001 y›l›nda çevrilen ünlü eserinde yeniden formüle eder.
Habermas’›n bu aflamada sosyal teorisini daha önce gelifltirdi¤i bilgi teorisi üzerinde infla etme düflüncesinden de giderek uzaklaflt›¤› bilinmektedir. Habermas hem
modernite hem sosyal teori hem de önemli, büyük düflünürlerle ilgili revize etti¤i
düflüncelerini bu iki ciltlik kapsaml› çal›flmas›nda sunar. Bu çal›flma ayn› zamanda
Habermas’›n kariyeri boyunca gelifltirdi¤i tüm düflünceleri yeniden formüle ederek
özetledi¤i bir çal›flma olarak da görülür. Habermas bu çal›flmas›nda önceki çal›flmalar›n› yaflant›-dünyas› ve sistem olarak adland›rd›¤› iki toplumsal alan kavram›
çerçevesinde gözden geçirerek revize eder. Kitab›n (Habermas: 1981) arka kapak
aç›klamas›nda da belirtildi¤i gibi; “Habermas, 21. yüzy›l›n Kapital’i olarak okunabilecek bu yap›t›nda, Marksist kuram›n üretim araçlar›/üretim iliflkileri paradigmas›n›n yetersizli¤ini, bu paradigmaya iletiflimsel eylem ve yaflama evreni kavramlar›n› da ekleyerek oluflturdu¤u iletiflimsel eylem kuram›yla aflmay› öneriyor”.
Scott (1995: 238), Habermas’›n bu çal›flmada da amaçsa-rasyonel eylem ve iletiflimsel eylem fleklinde yeniden formüle etti¤i eylem tipolojisini bafllama noktas›
olarak ald›¤›n› vurgular. Ad› üzerinde amaçsal-rasyonel eylem, baflar›ya yönlenmifl
“kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar› üzerinden” koordine edildi¤i bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). ‹letiflimsel eylem ise anlaflmaya yönlenmifl bir eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). Baflar›ya yönlenmifl
amaçsal-rasyonel eylemi Habermas;
(a) araçsal eylem ve
(b) stratejik eylem olmak üzere her ikisi de kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n
benmerkezci ego hesaplar› üzerinden” koordine edildi¤i iki alt eylem tipi
alt›nda inceler.
“Baflar›ya yönlenmifl bir eylemi teknik eylem kurallar›na uyulmas› görünümü
alt›nda inceliyor ve bir müdahalenin etki derecesini durumlar ve olaylar ba¤lam›
içinde de¤erlendiriyorsak, bu eylemi araçsal olarak; baflar›ya yönlenmifl bir eylemi
rasyonel seçme kurallar›na uyma görünümü alt›nda inceliyor ve etkisinin derecesini rasyonel bir rakibin kararlar› üzerinde de¤erlendiriyorsak, bu eylemi stratejik
olarak adland›r›yoruz. Araçsal eylemler toplumsal etkileflimlerle ba¤lant›l› olabilir;
stratejik eylemler ise toplumsal eylemlerdir” (Habermas. 1981: 305). Araçsal eylem
tek aktörlü, stratejik eylem ise en az iki ve daha çok aktör aras›nda geçen bir eylem tipidir. Tek aktörlü araçsal eylemde kifli kendisini çevreleyen do¤al dünyay›
manipüle etmekle ilgilidir, yani do¤al dünyadaki nesnelere karfl› araçsal bir tutuma sahiptir. ‹ki veya daha çok kifliyi kapsayan stratejik eylemde ise kifli veya kifliler baflkalar›na karfl› araçsal bir tutuma sahiptir, yani baflkalar›na nesnelermifl gibi
davranarak baz› fleyleri kontrol etmeye ve manipüle etmeye çal›fl›r (Edgar, 2006:
73, 144).
Habermas iletiflimsel eylemi ise, toplumsal iliflkilerde anlaflmaya yönlenmifl bir
eylem olarak çözümler. Habermas, “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmer-
35
36
kezci ego hesaplar› üzerinden de¤il de anlaflma edimleri üzerinden koordine edildi¤i durumlarda, iletiflimsel eylemlerden söz” edilebilece¤ini belirtir (Habermas,
1981: 305). “‹letiflimsel eylemlerde taraflar birincil olarak kendi baflar›lar›na yönlenmemifltir; eylem planlar›n› ortak durum tan›m› temelinde birlikte kararlaflt›rabilmeleri kofluluyla, kendi bireysel hedeflerini izlerler. Bu bak›mdan, durum tan›mlar›n›n görüflülmesi, iletiflimsel eylem için gerekli olan yorumlama baflar›mlar›n›n
önemli bir bileflenidir” (Habermas, 1981: 305).
Tablo 2.3
Habermas’ta Eylem
Tipleri
Habermas’ta Eylem Tipleri
Eylem Yönlenimi Baflar›ya Yönlenmifl
Eylem Konumu
Anlaflmaya Yönlenmifl
Toplumsal olmayan
Araçsal eylem
-
Toplumsal
Stratejik eylem
‹letiflimsel eylem
Kaynak: Habermas, J. (2001), ‹letiflimsel Eylem Kuram›, 1-2, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, s. 305.
Habermas’›n çal›flmalar›nda
merkezi öneme sahip olan
sistem ve yaflant›-dünyas›
kavramlar› Türkçeye
s›ras›yla dizge ve yaflama
evreni/yaflam dünyas› olarak
da çevrilmektedir. Bu
ünitenin devam›nda
ba¤lama göre kimi yerlerde
dizge ve yaflama evreni
kavramlar› da
kullan›lmaktad›r.
Habermas’›n çal›flmalar›nda merkezi bir öneme sahip olan iletiflimsel eylemler
ise yaflant›-dünyas› diye tan›mlad›¤› sosyo-kültürel bir toplumsal yaflam alan›nda gerçekleflir. Araçsal ve stratejik eylemden oluflan amaçsal eylemler ise sistem
ad›n› verdi¤i (ekonomik ve siyasal sistemden oluflan) toplumsal alanda gerçekleflir. Bu iki kavram bir bak›ma Habermas’›n önceki çal›flmalar›nda toplumun genel
yap›s›n› çözümlemede kulland›¤› ekonomi politik ve “kurumsal çerçeve” kavramlar›n›n ciddi bir de¤iflime u¤ram›fl yeni halleri olarak görülebilir. Bu kavramlaflt›rmadan anlafl›laca¤› gibi Habermas’›n çal›flmalar›nda toplum, hem “sosyo-kültürel
yaflant›-dünyas›”n›n hem de “sosyal sistem”in özelliklerine sahip bir “bütün” olarak
kavran›r (Scott, 1995: 240-41).
Habermas iletiflimsel eylem kuram›nda bu iki eylem tipolojisini temellendiren
yaflant›-dünyas› ve sistem kavramlar›yla toplum kuram›nda var olan iki farkl› bak›fl
aç›s›n›, kendi deyimiyle sosyalbilimsel çözümlemeye içten ve d›fltan bakan iki kavram stratejisini birlefltirmeye çal›fl›r (Habermas, 1981: 584-86). Kendi ifadesiyle
“Her toplum kuram›n›n temelinde yatan ‘dizge’ ve ‘yaflama evreni’ ile karakterize
edilen iki kavram stratejisinin birbirleriyle nas›l yeterli bir biçimde ba¤lanabilece¤i”ni araflt›r›r (Habermas, 1981:585).
Habermas’›n iflaret etti¤i bu içten (subjektif) ve d›fltan (objektif) bakan kavram
stratejileri literatürde iflaret edilen eylem-yap› veya eylem-sistem yaklafl›mlar› düalizmine de birçok aç›dan benzerdir. Hatta bu yüzden Ritzer (1996: 549) Habermas’›n yaflant›-dünyas› kavram› alt›nda k›smen eylemle, sistem kavram› alt›nda da
k›smen yap› ile ilgilendi¤ini ve bu aç›dan asl›nda kendi “eylem-yap›” yaklafl›m›n›
gelifltirmeye çal›flt›¤›n› savunur. Bununla birlikte Habermas’›n yaklafl›m›n›n bu
noktada farkl› ve özgün bir boyuta sahip oldu¤u aç›kt›r.
Sosyalbilimsel çözümlemeye içten bakan kavram stratejisi, topluma kat›l›mc›lar›n iç perspektifinden bakar ve onu iletiflimsel eylem sürecinde oluflturulan bir “yaflant›-dünyas›” olarak kavrar. Bu aç›dan da sosyal teorinin temel görevini toplumsal eylemlerin öznel anlamlar› ile ilgilenmek olarak görür. Bu ba¤lamda sembolik
etkileflimcilik ve fenomenolojik teoriler toplumu üyelerin iç perspektifinden kavrayan yaklafl›mlar olarak kabul edilirler. Zaten yaflant›-dünyas› kavram› da hat›rlanaca¤› üzere sosyolojik fenomenolojide ve özellikle Schutz’un çal›flmalar›nda kullan›lan bir kavramd›r ve Habermas bu kavram› gelifltirirken önemli ölçüde bu yaklafl›ma dayand›¤›n› belirtir.
Bununla birlikte Habermas, yaflant›-dünyas›n› fenomenolojik yaklafl›mdan daha kapsaml› olarak ele al›r. Nitekim Habermas’a göre yaflant›-dünyas›n› daha kapsaml› k›lan farkl› ontolojik alanlar (d›flsal-nesnel, normatif-toplumsal ve deneyimsel-öznel dünya gibi farkl› gerçeklik düzeyleri veya tezahürleri) söz konusudur
(Layder, 2006: 256-57). Bu bak›mdan Habermas’›n yaflant›-dünyas› analizi, fenomenolojinin yaflant›-dünyas› analizinden farkl› olarak, yap›sal, kurumsal ve kültürel özellikleri de kapsayacak bir geniflli¤e sahiptir. Yukar›da da belirtildi¤i gibi, Habermas’›n çal›flmalar›nda yaflant›-dünyas› iletiflimsel eylemin gerçekleflti¤i aland›r.
Yaflant›-dünyas› (lifeworld), toplumun s›radan üyelerinin gündelik yaflamda etkileflime girmek ve nihayetinde ortak bir anlay›fla ulaflmak amac›yla kulland›klar›
bilgi, beceri ve yetenekler stoku olarak tan›mlanabilir. Kavram›n ilk olarak Edmund
Husserl taraf›ndan, daha sonra ise Alfred Schutz taraf›ndan kullan›ld›¤›, son olarak
Habermas’›n kavram› önemli ölçüde de¤ifltirerek kulland›¤› bilinmektedir. Habermas’›n bu kavram› özellikle toplumun bireyler üzerinde, onlar›n her türlü eylemlerini ve düflüncelerini belirleyecek ölçüde, bask›c› bir güç olarak iflledi¤i fleklindeki sosyal teoride mevcut olan bir önyarg›y› düzeltmek ve bir anlamda bu önyarg›ya karfl›
toplumun s›radan insanlar›n›n özneler/failler olarak yeteneklerini vurgulamak için
kulland›¤› düflünülmektedir. Nitekim bürokrasilerle kapitalist ekonomilerin insan
özgürlü¤ü üzerindeki s›n›rlay›c› etkilerine yönelik kayg›lar› paylaflmakla birlikte Habermas insanlar›n yetenekli olduklar›n› ve toplumun halen ve ancak insanlar›n
gündelik yaflamdaki eylemleri taraf›ndan yeniden üretilebilece¤ini ve bunu görmeyen bir sosyal teorinin de her zaman eksik kalaca¤›n› savunur. Habermas’›n yaflant›-dünyas› kavram› evrensel/biçimsel pragmatik kuram çerçevesinde toplumun s›radan insanlar›n›n iletiflim kurabilme ve toplumsal etkileflimi sürdürmede dil
kullanabilme yeterliliklerinin önemini vurgular (Edgar, 2006, s.89). Biçimsel (veya
evrensel) pragmatik kuram, insanlar›n iletiflim kurabilmelerini sa¤layan beceriler ve
yeterlilikler ile ilgili bir kuramd›r. Habermas, biçimsel pragmatik kuram›nda iletiflimsel eylemi, insanlar›n iletiflim esnas›nda birbirlerini etkilemek için, nesnel, sosyal
ve öznel üç biçimsel dünya tasar›m› alt›nda gelifltirdikleri “geçerlilik iddialar›” (validity claims) çerçevesinde analiz etmeye çal›fl›r (Habermas, 1981: 127). Evrensel
pragmatik insanlar›n birbirleriyle iletiflim kurabilmek için ihtiyaç duyduklar› bilgi
ve becerileri tan›mlayarak insanlar›n iletiflimde takip edecekleri kurallar› yeniden
yap›land›r›r. Evrensel pragmatik bir anlamda iletiflimin evrensel flartlar›n› yeniden
oluflturmaya çal›fl›r (Edgar, 2006:163) ve bu aç›dan güçlü ahlaki boyutlar içerir.
Scott, (1995: 241) Habermas’›n yaflant›-dünyas›n›n Parsons’un yaklafl›m›nda
toplumlar›n “içsel” örgütlenmelerine katk›da bulunan “bütünleflme” ve “gizil kal›p
koruma” ifllevleriyle ilgili olan (Habermas’›n anlad›¤› flekliyle gündelik hayattaki
etkileflim düzeninin sürdürülmesini sa¤layan, yap›laflm›fl norm ve kurumlardan
oluflan) bir “sosyal topluluk” (societal community) olarak anlafl›ld›¤›n› vurgular.
Layder de (2006:258) Habermas’›n yaflant›-dünyas›n› “toplumsal hayat›n farkl› yanlar›n› iletiflimsel eylem arac›l›¤› ile bir araya getirmeyi gerektiren bir parçalar› birlefltirme” çal›flmas› olarak görür. Yaflant›-dünyas›, toplum üyelerinin gündelik yaflamda kiflilik ile birlikte toplumsal hayat›n yap›sal, kurumsal ve kültürel yanlar›n›
anlamaya dayal› iletiflimsel eylemler arac›l›¤› ile sürdürülmeleri sayesinde yeniden
üretilir.
Sosyalbilimsel çözümlemeye d›fltan bakan kavram stratejisi ise toplumlar› kendi kendini düzenleyen “sistemler” olarak görür ve sosyal teorinin temel görevini
37
38
sistemin elementleri aras›nda bulunan sistematik ba¤lant›lar›n araflt›r›lmas› olarak
kavrar. Bu ba¤lamda yap›sal ifllevselci teoriler ve sistem teorileri de topluma bir
gözlemcinin d›fl perspektifinden bakan yaklafl›mlar olarak kabul edilirler.
Habermas’›n çal›flmalar›nda amaçsal eylemlerden oluflan sistem, toplumun kendini yeniden üretme kapasitesini art›r›r, çevresiyle ilgili faaliyetlerini yönlendirir,
süreklili¤ine katk›da bulunur. Scott (1995: 242-3) Habermas’›n sistem kavram›n› da
Parsons’un yaklafl›m›nda yer alan ve sistemin çevresiyle iliflkili “d›flsal” örgütlenmesine katk›da bulunan “adaptasyon” ve “amaca ulaflma” ifllevlerinden faydalanarak gelifltirdi¤ini ve yine Parsons gibi bu süreçlerin s›ras›yla ekonomik ve siyasal
eylem sistemlerini tan›mlad›¤›n› savunur. Swingewood da Habermas’›n modelinin
Parsons’un modeline çarp›c› derecede benzedi¤ini vurgular (Swingewood, 1998:
344).
Sonuç olarak, Scott’a göre (1995: 244) Habermas’›n toplum modelinde sistem
siyasal ve ekonomik olmak üzere iki ayr› yap›dan oluflurken, yaflant›-dünyas› özel
alan (aile ve ev içi iliflkiler alan›) ile kamusal alan›n merkezinde yer alan sosyal
topluluk dedi¤i alanlardan oluflur. Bu eylem alanlar›n›n her biri de di¤er alanlarla
iliflkilerini düzenleyen belirli bir de¤iflim arac› (s›ras›yla ekonomi-para, siyasal sistem-güç, kamusal alan-etki, özel alan-sorumluluk) üretir. Böylelikle Habermas’›n
bu çal›flmas›nda eylem tipleri ile yeni kavramlar› yaflant›-dünyas› ve sistem aras›ndaki iliflkilerin afla¤›da görüldü¤ü gibi bir flekil ald›¤› belirtilmektedir.
fiekil 2.2
Eylem, Sistem ve Yaflant›-Dünyas›
Analitik
eylem tipi
Toplumsal
eylem formu
Amaçsal
eylem
Stratejik
eylem
‹letiflimsel
eylem
Fonksiyon
Yönlendirme
Sembolik
etkileflim
Normatif
Toplumsal
alan
Farkl›laflm›fl
alan
Medya
Ekonomik sistem
Para
Siyasal sistem
Güç
Sosyal topluluk
Etki
Sosyal sistem
Sosyo-kültürel
yaflant›-dünyas›
Özel alan
Sorumluluk
Kaynak: John Scott, Sociological Theory, 1995, s.243.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
Habermas’›nSIRA
toplum
modeli ile Marx’›n toplum modelini karfl›laflt›r›n›z.
S‹ZDE
Sistem ile Yaflant›-Dünyas›n›n Ayr›lmas› ve
Yaflant›-Dünyas›n›n
Kolonileflmesi
Habermas’a göre toplumu oluflturan sistem ile yaflant›-dünyas› geçmifl dönemlerde
iç-içe geçmiflken
S O R Utoplumsal evrim sürecinde giderek birbirlerinden farkl›laflm›fl ve
nihayetinde günümüzde birbirlerinden ayr›lm›flt›r. Habermas sistem ile yaflant›dünyas›n›n birbirinden nas›l ayr›ld›¤›n› ikinci dereceden bir farkl›laflma olarak ele
D‹KKAT
ald›¤›n› belirtti¤i toplumsal evrim sürecinde izlemeye çal›fl›r.
Bu süreçte Habermas, sosyolojide üzerinde uzlafl›lm›fl üç temel toplumsal evSIRA S‹ZDE
rim aflamas›na,
“kabile toplumlar›, geleneksel ya da devletçi örgütlenmifl toplumlar ve de (farkl›laflm›fl bir iktisat dizgesine sahip) modern toplumlar”a iflaret eder
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
(Habermas, 1981: 586). Habermas’a göre sistem aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu aflamalar›n her biri yeni ortaya ç›kan sistem mekanizmalar›yla ve bunlara karfl›l›k düflen
karmafl›kl›k düzeyiyle karakterize edilir. Bu süreçte sistemin yaflant›-dünyas›ndan
kopar›lmas›, önceleri az farkl›laflm›fl bir sistemle var olan yaflant›-dünyas›n›n giderek sistemin yan›nda bir alt sisteme indirgenmesi fleklinde oluflur (Habermas, 1981:
586-87). Kabile toplumlar›nda yaflant›-dünyas› ile sistem aras›nda yok denecek kadar az bir farkl›laflma varken (yani sistem mekanizmalar› toplumsal bütünleflme
mekanizmalar› ile iç içe iken) geleneksel toplumlardan modern toplumlara do¤ru
bu farkl›laflma gitgide artar.
Habermas arkaik toplumlardan modern toplumlara geçifli Weber gibi rasyonelleflme süreciyle iliflkilendirir. Habermas’a göre bu süreç sistem ve yaflant›-dünyas›n› karakterize eden hem araçsal hem de iletiflimsel rasyonalitede bir art›fla iflaret eder. Farkl›laflma ve karmafl›klaflma artt›kça sistemin devlet ve ekonomi gibi yap›sal mekanizmalar› ve özellikleri geliflmeye ve özerkleflmeye baflar. Habermas’›n
deyimiyle bu farkl›laflma esnas›nda sistem mekanizmalar› toplumsal bütünleflmenin gerçekleflti¤i toplumsal yap›lardan giderek daha büyük ölçüde kopmaya ve nihayetinde modern toplumlarda normlardan ba¤›ms›z yap›lar biçiminde yo¤unlaflmaya ve nesneleflmeye bafllarlar (Habermas, 1981: 587). Sistemin yap›sal mekanizmalar› güçlendikçe, özellikle güç ve para temelinde iflleyen siyasal ve ekonomik
sistemlerin yaflant›-dünyas› üzerindeki güç ve denetimi giderek artar ve nihayetinde yaflant›-dünyas›n› kontrol etmeye bafllarlar. Habermas, sistemin yaflant›-dünyas›na müdahalesini ve denetimini de yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi olarak
kavrar. “Habermas’›n terminolojisiyle bu süreç bir ‘sistem’ olarak toplumun, bir
‘yaflant›-dünyas›’ olarak topluma müdahalesi” olarak anlafl›l›r (Edgar, 2006: 17).
Habermas’›n bu çal›flmas›nda geçen bu kavram› özellikle sistem ile yaflant›dünyas› aras›ndaki iliflkiye yönelik, ilk defa Meflruiyet Krizi adl› önceki çal›flmas›nda, öne sürdü¤ü görüfllerindeki eksikliklere karfl›l›k olarak gelifltirdi¤i belirtilmektedir (Edgar, 2006: 17). Baflka bir ifadeyle, yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi kavram› Habermas’›n Meflruiyet Krizi adl› önceki çal›flmas›nda ele ald›¤› yaflant›-dünyas›n› vuran krizlere yol açan sürecin yeni ve daha incelikli bir de¤erlendirmesi
olarak görülebilir.
Yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi; özünde yaflant›-dünyas›n› temellendiren en
önemli etkinlik ve eylem alan› olan iletiflim ile iletiflimsel eylemlerin s›n›rland›r›ld›¤›, dahas› dilsel iletiflim ve uzlafl›n›n tahrip edildi¤i bir sürece iflaret eder. Bu süreç
ise Habermas’a göre toplumun karmafl›klaflan örgütsel yap›s›n›n ortak anlay›fllara
ulaflmay› hedefleyen iletiflimsel eylem temelinde ifllemesinin giderek zorlaflmas›
sonucunda devlet ve ekonomi gibi alt sistemlerin araçsal eylem temelinde ifllemek
durumunda kalmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Böylelikle toplumsal eylemlerin örgütlenmesinde iletiflim bask› alt›nda kald›¤›ndan özellikle ekonomik ve siyasal
alanda bu görevi önemli ölçüde para ve güç yüklenir. Daha basit bir ifadeyle bu
durum toplumun karmafl›kl›k düzeyinin giderek artmas› ve dilsel iletiflim araçlar›na afl›r› yüklenilmesi sonucu insanlar›n günlük yaflamda eylemlerini dilsel uzlafl›
oluflturarak örgütlemek yerine Habermas’›n ‘dilden ar›nd›r›lm›fl iletiflim araçlar›’
dedi¤i para ve güç araçlar›n› kullanarak örgütlemeleri olarak tan›mlanabilir (Habermas, 1981: 618, 619). Böylelikle dilden ar›nd›r›lm›fl iletiflim araçlar› olarak güç
ve para dilsel araçlarla anlaflma ihtiyac›n› azaltarak ifllediklerinden dilsel uzlafl›
oluflturman›n yükünü hafifletmifl olurlar. Bir baflka deyiflle yaflant›-dünyas›ndaki
iletiflim kaynaklar› üzerindeki afl›r› yük, iletiflimsel eylem yerine araçsal ya da stratejik eylem kullan›larak hafifletilmeye çal›fl›l›r.
39
‹letiflimsel rasyonalite veya
iletiflimsel ak›l Habermas’›n
hakikat ve ahlaki iyilik
(moral goodness) ile ilgili
problemlerin bireyler
aras›nda özgür, aç›k ve
zorlamaya dayal› olmayan
bir iletiflim sürecinde ak›lc›
bir flekilde çözümlenmesini
ifade etmek için kulland›¤›
bir kavramd›r (Edgar,
2006:23).
Yaflant›-dünyas›n›n
kolonileflmesi, çok karmafl›k
toplumlarda, büyük ölçekli
toplumsal süreçlerin giderek
daha özerk hale gelmesi ve
bireylerin eylemlerini
s›n›rland›rmas› sonucunda
ortaya ç›kan ve ferdi
özgürlük yitimine yol açan
bir süreçtir (Edgar, 2006:
17).
40
Sonuç olarak Edgar’›n (2006:21) belirtti¤i gibi Habermas, modern toplumda sistem mekanizmalar›n›n kullan›m›n› gerekli ve hatta oldukça faydal› oldu¤unu düflünmekle birlikte araçsal eylem temelinde iflleyen ekonomik sistem ile siyasal sistemin yaflant›-dünyas›na sürekli müdahalesinin (örne¤in, tüm etkinliklere ekonomik de¤erler biçilmesi gibi ve devletin özel ve kamusal etkinlikleri gitgide daha
çok düzenlemesi gibi) yaflant›-dünyas›n›n sürdürülmesini sa¤layan iletiflimsel eylem ve becerilerin afl›nmas›na yol açt›¤›n› düflünür. Daha aç›k bir ifadeyle Habermas için yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi sorunu sistemin amaca ulaflmak için
bir araç olmaktan ç›karak kendi içinde bir amaca dönüflmesi sonucunda ortaya
ç›kar (Edgar, 2006:19). Ritzer’in ifadesiyle (1996:551-52), yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi durumu Habermas’›n yaflant›-dünyas› ile sistem aras›nda gördü¤ü diyalektik iliflkinin sistemin yaflant›-dünyas› üzerindeki kontrol gücünün artmas› sonucu bozulmas› olarak tan›mlanabilir.
Rasyonelleflme aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da bu durum toplumsal yaflam›n örgütlenmesinde iletiflimsel akl›n (communicative reason) karfl›s›nda do¤a bilimlerini temellendiren araçsal akl›n (instrumental reason) zafer kazanarak hâkim hale gelmesi (yani Habermas’›n bilimcilik dedi¤i durumun hâkim olmas›) olarak anlafl›labilir. Bu durum ise Habermas için sorunun temel kayna¤› gibi görünmektedir. Nitekim Habermas’a göre toplumsal yaflam›n örgütlenmesinde iletiflimsel ak›l araçsal
akl› tamamlayan bir niteli¤e sahiptir. Çünkü insanlar›n yaflayabilmesi için hem do¤al çevrelerini bilim ve teknoloji arac›l›¤›yla kontrol etmeye (yani araçsal akla)
hem de iletiflim kurmaya (yani iletiflimsel akla) ihtiyaçlar› vard›r (Edgar, 2006: 24).
Öte yandan Habermas, ilk etapta temeli sosyal bilimlerde hermeneutik modele dayanan iletiflimsel akl›n da tek bafl›na yeterli olamayaca¤›n› ve onun da toplumsal
yaflamda iletiflim imkânlar›ndaki sistematik çarp›tmalara karfl› elefltirel teori taraf›ndan mutlaka desteklenmesi ve tamamlanmas› gerekti¤ini savunur (Edgar, 2006:
24). Düflüncelerini daha da gelifltirdi¤i son dönem çal›flmalar›nda ise Habermas’›n
elefltirel teori modelini terk ederek bir anlamda bütün insanlar›n potansiyel olarak
elefltirel ya da rasyonel bir tart›flmaya girebilecek temel becerilere sahip olduklar›n› gösteren iletiflimsel akl› merkeze ald›¤› belirtilmektedir (Edgar, 2006: 24).
Görüldü¤ü gibi rasyonalite ve rasyonalitenin hakim oldu¤u modern toplum konusunda Habermas, Weber’den etkilenmekle birlikte ondan farkl› düflünmektedir.
Nitekim “Weberyan aç›dan, sistem biçimsel/formel rasyonalitenin etki alan›d›r, yaflant›-dünyas› ise tözsel (substantive) rasyonalitenin etki alan›d›r” ve bu çözümlemede Habermas’›n yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi tezi asl›nda “modern dünyada, formel rasyonalitenin tözsel rasyonalite karfl›s›nda galip geldi¤i ve daha önce
usulen tözsel rasyonalite taraf›ndan tan›mlanan alanlar› tahakküm alt›na almaya
bafllad›¤›” fleklindeki Weberyan tezin yeni bir düzenlemesidir (Ritzer, 1996: 549).
Ne var ki Layder’in (2006: 262) belirtti¤i gibi yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi
tezi Habermas’›n araçsal rasyonalite temelli bürokratik hâkimiyeti Weber gibi anlam kayb›na ve özgürlük yitimine yol açan kötü ve kaç›n›lmaz bir “çelik kafes” olarak görmesine yol açmaz. “Aksine o, sistemin unsurlar›n›n adil, özgür ve eflitlikçi
bir toplum yaratmak için yaflant›-dünyas›n› zorlayabilece¤ini vurgular. Bu toplumsal süreçler kaç›n›lmaz de¤ildir. Protesto hareketleri ve toplumsal de¤iflme yönündeki bask›lar Habermas’›n iletiflimsel rasyonaliteye içkin oldu¤unu düflündü¤ü bir
oluflumu, hedefler ve kaynaklar›n da¤›l›m› üzerinde özgür tart›flma ve konsensüs
potansiyeline yol açabilir. Bu anlamda Habermas, Ayd›nlanmac› akl›n -sistemin
kolonilefltirici buyruklar›n›n kuflatmas› alt›nda olan- güç ve para biçimindeki bu
yan›n› kurtarman›n mümkün oldu¤una inan›r” (Layder, 2006:162-263). Kapitalist
41
toplum çözülmedikçe daha iyi ve eflitlikçi bir toplum yaratma imkan› olmad›¤›n›
düflünen Marx’tan ve insanlara tahakkümden kurtulma konusunda ümit vermeyerek kötümserli¤iyle ün yapan Frankfurt Okulunun önde gelen temsilcilerinden
farkl› olarak Habermas için “sistemin kolonilefltirici etkilerine karfl› toplumsal direnifl imkan› her zaman vard›r. Bu yolla, feminizm, yeflil politikalar, anti-nükleer faaliyetler gibi yeni toplumsal hareketlerin elefltirel potansiyeli modernite potansiyelinden tamamen vazgeçmeden sürdürülebilir. Bu düflünce Habermas’› modernizm
karfl›tlar› ve post-modernistlerin karfl›s›na yerlefltirir” (Layder, 2006:263).
Özetle yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesine karfl› çözüm yaflant›-dünyas›ndaki
rasyonalitenin ve rasyonel iletiflimin sistem üzerinde etkili olacak düzeyde güçlendirilmesi ile mümkün olabilir. Yaflant›-dünyas›n›n rasyonelleflmesi ve rasyonel iletiflimin giderek artmas› ile birlikte Habermas’›n “yeni politikalar” dedi¤i bar›fl, çevreci ve benzeri toplumsal hareketler kolonilefltirmeye karfl› yaflant›-dünyas›n› etkin
k›lmaya çal›fl›rlar. Bu aç›dan da Marx’›n bölüflüm problemlerine odaklanan emek
yönelimli muhalif politikalar düflüncesinden (Layder, 2006: 264) ve dolay›s›yla s›n›f temelli toplumsal hareketlerden farkl›lafl›rlar. Baflka bir ifadeyle, Habermas için
geç kapitalist dönemin temel sorunu Marx’›n erken kapitalist dönemde görüp iflaret etti¤i bölüflüm ve sömürü sorunu de¤ildir. Yaflant›-dünyas›n›n sistem taraf›ndan
kolonilefltirilmesi sorunudur ve bunun çözümü de genel olarak sistem ile yaflant›dünyas› aras›ndaki iliflkinin yaflant›-dünyas›ndaki deformasyonu ortadan kald›racak fleklide dengeli ve uyumlu bir flekilde yeniden düzenlenmesi ile iliflkilidir. Bu
aç›dan da Habermas geç kapitalist dönemde sistemin yaflant›-dünyas›n› kolonilefltirmesine karfl› muhalif olarak ortaya ç›kan bar›fl, çevreci, kad›n, eflcinsel ve benzeri çok say›da toplumsal hareketin ortaya ç›k›fl›n› ümit verici olarak görür. Edwards’a göre (2004: 117), bu yeni toplumsal hareketler modernite projesinde demokrasi ve özgürlük vizyonunu canl› tutarlar. Bir baflka ifadeyle yeni toplumsal
hareketler modernite projesinde demokratikleflme sürecinde tamamlanamayan eksikli¤i temsil ederler.
Yeni toplumsal hareketlerin Habermas’›n kuram› aç›s›ndan öneminiSIRA
tart›fl›n›z.
S‹ZDE
SONUÇ
3
Ü fi Ü N E L ‹ M ve rasyoSonuç olarak, Ritzer’in (1996: 586) ifade etti¤i gibi Habermas Dmodernite
naliteyi elefltirmekle birlikte ayn› zamanda savunan ve bu aç›dan modernizmin
varsay›mlar›na sald›ran post-modernistlere karfl› moderniteyi S“tamamlanmam›fl
O R U
bir proje” olarak görerek tamamlamaya çal›flan günümüzün tart›flmas›z lider sosyal
kuramc›s›d›r.
D‹KKAT
Post-modernizm genel olarak modernizmin akl› ve bilimi evrensel bir geçerlili¤e ve uygulanabilirli¤e sahip olarak gören ve bu sayede toplumsal yaflam›n iyileflSIRA S‹ZDE
tirilebilece¤i ve de insanl›¤›n daha mükemmele do¤ru ilerleyece¤ini
varsayan bu
ve benzeri varsay›mlar›na meydan okur. Edgar, (2006:98) Habermas’›n post-modernistlerin modernite elefltirilerine iki aç›dan karfl›l›k verdi¤ini belirtir. Öncelikle
AMAÇLARIMIZ
ona göre, “modernizm her zaman bir öz-elefltiri hareketi olmufltur. Kendinden flüphe etmek do¤as›n›n bir parças›d›r. Bu yüzden, bir dereceye kadar, post-modernizm kendinden flüphenin yeni bir görünüm alt›nda yürütülmesinin
K ‹ T Abiraz
P daha fazlas›d›r” (Edgar, 2006:98). ‹kinci olarak da Habermas’a göre bu öz-flüphe en az›ndan 19. yüzy›ldan beri modern toplumun örgütlenme biçimine yönelik olarak SolHegelciler ve Sa¤-Hegelciler taraf›ndan temsil edilen iki ayr› Tkoldan
yürütülen bir
ELEV‹ZYON
elefltiriyi içermektedir (Edgar, 2006:98). Bu iki elefltiri kolu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
42
ise Habermas siyasal bask›lar›n kayna¤›n› teflhis ederek özgürleflmeye yol açmak
amac›yla modernite projesini tamamlamaya çal›flan bir sosyal kuramc› olarak kendisini Sol-Hegelcilerin mirasç›s› olarak görürken post-modernistleri Sa¤-Hegelcili¤in mirasç›lar› ve bundan dolay› yeni muhafazakarlar olarak görür (Edgar, 2006:98).
Daha aç›k olarak Habermas, post-modernistlerin araçsal akla yönelik elefltirilerini kabul etmekle birlikte onlar› araçsal ak›l ile iletiflimsel ak›l aras›nda bir ayr›m
yapmad›klar› ve bu nedenle araçsal ak›l ile birlikte iletiflimsel akl› da terk ettikleri
için elefltirir. Böyle yaparak da asl›nda kendilerini ça¤dafl topluma elefltirel bir
meydan okuma yapacak bir kaynaktan da mahrum ettiklerini savunur (Edgar,
2006: 99-100). Kald› ki Habermas’›n araçsal akla yönelik elefltirisi de onu tamamen
terk etme yönünde de¤ildir. Nitekim daha önce de belirtildi¤i gibi Habermas’a göre toplumsal yaflam›n ak›lc› örgütlenmesinde hem araçsal hem de iletiflimsel akla
ihtiyaç vard›r. Ne var ki iletiflimsel rasyonalitenin hakim oldu¤u yaflant›-dünyas›n›n
araçsal rasyonalitenin hakim oldu¤u sistem taraf›ndan kolonilefltirmesi sorunu modernitenin temel sorunu olmufltur. Baflka bir ifadeyle, Habermas’a göre modernitenin temel sorunu sistem ile yaflant›-dünyas›n› temellendiren araçsal rasyonalite
ile iletiflimsel rasyonalite aras›nda, yaflant›-dünyas›n›n zarar›na olacak flekilde iflleyen iliflkiden kaynaklanmaktad›r. Böylece Habermas için modernite projesinin tamamlanmas› esas›nda sistem ile bugüne kadar özgür iletiflim imkanlar› k›s›tlanan
yaflant›-dünyas› aras›nda rasyonelleflmifl iliflkilerin oldu¤u tümüyle ak›lc› bir toplum projesidir (Ritzer, 1996: 587). Sistemin yaflant›-dünyas›n› kolonilefltirmesini engellemenin yolu ise Habermas’›n ifadesiyle sistemin “ilgas›” de¤il, sistemin yaflant›-dünyas›na yönelik sömürgeci müdahalelerine karfl› set çekilmesidir (Habermas,
1962: 41). Daha aç›k olarak bunun yolu sistemle yaflant›-dünyas› aras›ndaki çarp›k
iliflkilerin yeniden düzenlenmesidir. Bunun için de sistemin yaflant›-dünyas› üzerindeki afl›r› etkisini azaltacak, yaflant›-dünyas›n›n ise sistem üzerindeki zay›f etkisini güçlendirecek önlemlerin al›nmas› gereklidir. Bu noktada da yaflant›-dünyas›n› temellendiren iletiflimin önemi bir kez daha ön plana ç›kmaktad›r. Daha aç›k bir
ifadeyle, Habermas ça¤dafl toplumun sorunlar›n›n sistem içinde yap›lacak ve sitemin daha iyi ifllemesini sa¤layacak iyilefltirmelerle de¤il, yaflant›-dünyas›n›n rasyonelleflmesi ve böylelikle sistemin iflleyifli üzerindeki etkisinin güçlendirilmesi ile
mümkün olabilece¤ini savunur (Ritzer, 1996: 589-590). Bu noktada da yaflant›dünyas›nda iletiflimsel eylemlerde bulunan toplumsal hareketlerin kamusal alanda
devreye girerek etkili olacaklar›n› ümit eder.
43
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Jürgen Habermas’›n genel yaklafl›m›n› aç›klamak.
Habermas’›n gelifltirmeye çal›flt›¤› elefltirel toplum kuram›, Frankfurt Okulu’nun elefltirel toplum düflüncesi ile yak›ndan ba¤lant›l›d›r. Öte yandan Habermas, araçsal akla elefltirel yaklaflmakla
birlikte Ayd›nlanmac› ak›l projesini reddetmez.
Habermas, modern dünyan›n araçsal rasyonalite
taraf›ndan tamamen tahrif edilmesinin hiçbir zaman mümkün olmad›¤›na, özgürlefltirici potansiyele sahip baflka ‘rasyonel’ düflünme biçimlerinin oldu¤una inan›r. Habermas, “Frankfurt Okulunun kapitalist ‘burjuva’ toplumunun baz› olumlu yanlar›n› belirlemeyi baflaramayan yayg›n düflüncelerinden de uzaklafl›r” (Layder, 2006: 251).
Bununla birlikte Habermas’›n çal›flmalar› genifl
çevrelerce neo-Marksist çal›flmalar olarak kabul
edilir. Habermas’›n projesi kendi deyimiyle “tamamlanmam›fl bir proje” olarak gördü¤ü moderniteyi bir tamamlama projesi olarak görülebilir.
Bu aç›dan Habermas’›n görüflleri modernitenin
sona erdi¤ini ilan eden post-modernistlerden ve
de post-yap›salc›lardan da ayr›l›r. Habermas, içinde Marx, Durkeim, Weber, Mead, Parsons, Schutz
gibi çok say›da sosyal kuramc›n›n içerildi¤i kapsaml› bir elefltirel teori gelifltirmeye çal›fl›r. Habermas, post-yap›salc› ve post-modernist yazarlardan farkl› olarak bu teorilerin faydalar›na inanan ve büyük boy bir teori gelifltirmeye çal›flan
tek ça¤dafl düflünür olarak görülür.
Habermas’›n çal›flmalar›nda kamusall›¤›n önemini aç›klamak.
Habermas’›n Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü
adl› çal›flmas›na konu olan kamusall›k kavram›n›n genel olarak çal›flmalar›nda önemli bir yeri
vard›r. Habermas’›n, vatandafllar aras›nda fleffaf,
aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olarak oluflan kamusall›¤a yönelik ilgisi demokrasiye vermifl oldu¤u önemden kaynaklan›r. Ona göre kamusall›k, devlete ait resmi olmayan bir alan olarak 18.
yüzy›lda devlet ile toplumun burjuva kesimi aras›nda, yani bir burjuva kamusall›¤› olarak ortaya
ç›kt›. Habermas için burada önemli olan nokta
kamusall›¤›n eflit koflullarda ve hür bir iradeyle
tart›flmalara kat›lmak için gerekli olan iletiflim koflullar›n›n sa¤land›¤› bir alanda flekillenmesi ve
N
AM A Ç
3
yöneticileri meflrulu¤a zorlayan elefltirel bir kamuoyu olarak ortaya ç›km›fl olmas›yd›. Süreç içinde iletiflim a¤›n›n ticarileflmesi, bürokratikleflmenin ve devlet müdahalecili¤inin artmas› gibi temel dönüflümlerle birlikte kamusall›k özerkli¤ini, elefltirelli¤ini ve düflünce üretme ifllevlerini
yitirmekle kalmay›p kolayca yönlendirilebilen/manipüle edilebilen bir kamuoyuna dönüflmüfltür. Yine de Habermas kamusall›¤›n yeniden
geniflletilebilece¤ini ve demokratikleflme sürecinde yaflanan sorunlar›n çözümü sürecinde kamusal bir iletiflim temeli oluflturulabilece¤ini ümit
eder.
Habermas’›n bilgi formlar›n› s›ralamak.
Habermas, erken dönem çal›flmalar›nda sosyal
teorisini üzerinde temellendirece¤i bir bilgi kuram›n› Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler adl› ünlü çal›flmas›nda özetler. Bu çal›flmada Habermas üç tür bilgi formu ile bunlara karfl›l›k gelen üç tür biliflsel
ilgi ve eylem/deneyim alan› ay›rt eder. Birinci
bilgi formu klasik pozitivizmde görülen empirikanalitik (araçsal) bilgi olup bu bilgi türünün arkas›nda yatan temel biliflsel ilgi/ç›kar çevreye,
insanlara ve genel olarak toplumlara uygulanabilen teknik kontroldür. Bu bilgi formu ile ona karfl›l›k gelen teknik ilgi/ç›kar materyal dünyada
çal›flma/emek olarak tan›mlanabilecek bir eylem
ya da deneyim alan› ile iliflkilidir. ‹kinci bilgi
formunu hermeneutik (iletiflimsel) bilgi oluflturmaktad›r ve bu bilgi türünün temel ilgisi dünyay› anlamakt›r. Bu bilgi formu ile ona karfl›l›k gelen ilgi/ç›kar ise kültürel alanda etkileflim olarak
tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan›
ile iliflkilidir. Üçüncü bilgi formu ise elefltirel bilgi olup bu ayn› zamanda Frankfurt Okulu ile Habermas’›n benimsedi¤i bir bilgi sistemidir. Di¤er
iki bilgi sisteminden farkl› olarak elefltirel bilgi
temel olarak ezilenlerin özgürlü¤ü/kurtuluflu ile
ilgilidir ve tahakküm (domination) olarak tan›mlanabilecek bir eylem ya da deneyim alan› ile
iliflkilidir. Habermas’›n önceleri sosyal teoriyi bu
üç bilgi formunun kapsand›¤› bilgi teorisi üzerinde temellendirmeye çal›flmakla birlikte süreç içerisinde bu amac›ndan giderek uzaklaflt›¤› savunulur.
44
N
AM A Ç
4
N
A M A Ç
5
Habermas’›n meflruiyet krizi kavram›n› tan›mlamak.
Habermas’›n Meflruiyet Krizi çal›flmas›nda ele ald›¤› meflruiyet krizleri düflüncesi devletin önemli bir role sahip oldu¤u “örgütlü” ya da geç kapitalizmde meflruiyet (meflru güç, otorite) sorunuyla ilgilidir. Habermas, kapitalizmin günümüzde
de ekonomik krizlerle karfl› karfl›ya olmakla birlikte geç kapitalist dönemde önemli bir role sahip olan devletin müdahalesiyle bu krizlerin afl›labilece¤ini ancak bu sefer de devletin ekonomik alandaki krizleri çözerken di¤er toplumsal
alanlarda s›ras›yla birbirini tetikleyen krizlere yol
açabilece¤ini düflünür. Habermas, geç kapitalist
toplumda ekonomik, siyasal ve sosyo-kültürel
sistem ç›k›fll› olarak birbirini tetikleyebilen dört
olas› kriz e¤ilimi belirler: ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meflruiyet krizleri ve motivasyon krizleri. Habermas, ekonomik sistemdeki
krizler ile siyasal sistemdeki rasyonalite krizlerini, bu iki (ekonomik ve siyasal) sistemden oluflan topluma verdi¤i adla sistem krizleri olarak
de¤erlendirir. Meflruiyet ve motivasyon krizlerini
ise toplumsal-kültürel sistemle (yani yaflant›-dünyas›yla) iliflkili kimlik krizleri olarak de¤erlendirir (Habermas, 1976: 45) ve geç kapitalist toplumu vurabilecek as›l önemli krizlerin ekonomik
de¤il bir anlamda düflünsel krizler oldu¤unu savunur.
Habermas’›n sosyal teorisini özetlemek.
Habermas baflyap›t› olarak kabul edilen ‹letiflimsel Eylem Kuram› adl› çal›flmas›nda önceki çal›flmalar›nda bafllama noktas› olarak ele ald›¤› eylem tipolojisini amaçsal-rasyonel eylem ve iletiflimsel eylem ad› alt›nda yeniden formüle eder.
Habermas’›n çal›flmas›nda merkezi bir öneme sahip olan iletiflimsel eylemler yaflant›-dünyas› diye tan›mlad›¤› sosyo-kültürel bir toplumsal yaflam alan›nda gerçekleflir. Amaçsal-rasyonel eylemler ise sistem ad›n› verdi¤i (ekonomik ve siyasal sistemden oluflan) toplumsal alanda gerçekleflir. Habermas, iletiflimsel eylem kuram›nda
bu iki eylem tipolojisini temellendiren yaflant›dünyas› ve sistem kavramlar›yla toplum kuram›nda var olan iki farkl› bak›fl aç›s›n›, kendi deyimiyle sosyalbilimsel çözümlemeye içten ve d›fltan bakan iki kavram stratejisini birlefltirmeye
çal›fl›r. Habermas’a göre toplumu oluflturan sis-
tem ile yaflant›-dünyas› geçmifl dönemlerde içiçe iken toplumsal evrim sürecinde giderek birbirlerinden farkl›laflm›fl ve bu süreçte güç ve para temelinde iflleyen sistem mekanizmalar› yaflant›-dünyas›n› kontrol etmeye bafllam›flt›r. Habermas, araçsal eylem temelinde iflleyen sistem
mekanizmalar›n› modern toplumda gerekli görse
de yaflant›-dünyas›na sürekli müdahalelerinin yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesi sürecine yol
açt›¤›n› düflünür. Bu durum toplumsal yaflam›n
örgütlenmesinde do¤a bilimlerini temellendiren
araçsal akl›n iletiflimsel ak›l karfl›s›nda zafer kazanarak hâkim hale gelmesi olarak anlafl›labilir.
Habermas’a göre bunun çözümü ise araçsal akl›n iletiflimsel ak›lla tamamlanmas›d›r. Nitekim
Habermas’›n moderniteyi “tamamlanmam›fl bir
proje” olarak tan›mlarken de asl›nda “iletiflimsel
ak›lsall›kta bulunan potansiyelin noksan olarak
hayata geçmesini’ kastetti¤i bilinmektedir (Habermas, 1985’ten aktaran Callinicos, 2005: 420).
Daha aç›k olarak yaflant›-dünyas›n›n kolonileflmesine karfl› çözüm, yaflant›-dünyas›ndaki rasyonalitenin ve rasyonel iletiflimin sistem üzerinde
etkili olacak düzeyde güçlendirilmesi ve bu ba¤lamda Habermas’›n “yeni politikalar” dedi¤i bar›fl, çevreci ve benzeri toplumsal hareketlerin kolonilefltirmeye karfl› yaflant›-dünyas›n› etkin k›lmaya çal›flmas› ile mümkün olabilir.
45
1. Habermas’›n çal›flmalar› afla¤›daki yaklafl›mlardan
hangisiyle yak›ndan ba¤lant›l›d›r?
a. Etnometodoloji
b. Fenomenoloji
c. Pozitivizm
d. Frankfurt Okulu
e. ‹fllevselcilik
6. Afla¤›dakilerden hangisi Habermas’›n temel amaçlar›ndan biridir?
a. Sitemin ilgas›
b. S›n›fs›z toplum
c. Çarp›t›lmam›fl iletiflim
d. Araçsal akl›n terkedilmesi
e. Modernite projesinin terkedilmesi
2. Habermas’a göre afla¤›dakilerden hangisi kamusall›¤›n özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Aç›k ve ak›lc› tart›flmaya dayal› olmas›
b. Devlete ba¤›ml› olmas›
c. Müzakereye dayal› görüfllerin iletilmesini sa¤lamas›
d. Devlet ile toplum aras›nda arac›l›k yapmas›
e. Yönetimi/yöneticileri meflru olmaya zorlamas›
7. Afla¤›daki kavramlardan hangisi Habermas’›n çal›flmalar›nda kulland›¤› temel kavramlardan biri de¤ildir?
a. ‹letiflimsel eylem
b. Dil
c. Emek
d. Etkileflim
e. Kolektif bilinç
3. Habermas’a göre pozitivizmde görülen bilgi formu
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Tarihsel-hermeneutik bilgi
b. Yorumbilgisel bilgi
c. Elefltirel bilgi
d. Kritik bilgi
e. Empirik-analitik bilgi
4. Do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›ndan salt birini de¤il tek bilgi kayna¤›n› temsil etti¤ini bu nedenle tüm
geçerli bilgi iddialar›n›n do¤a bilimlerinde bulunan araflt›rma yöntemlerine uymak zorunda oldu¤unu savunan
yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Hermeneutik
b. Pragmatizm
c. Bilimcilik
d. Karar vericilik
e. Do¤alc›l›k
5. Tarihsel-hermeneutik bilgiye karfl›l›k gelen ilgi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Pratik anlama
b. Teknik ilgi
c. Özgürleflme
d. Kurtulufl
e. Do¤ay› kontrol etme
8. Habermas’›n toplumsal-kültürel sistemle iliflkilendirdi¤i kimlik krizleri afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru
olarak verilmifltir?
a. Ekonomik ve meflruiyet krizleri
b. Meflruiyet ve motivasyon krizleri
c. Rasyonalite ve motivasyon krizleri
d. Ekonomik ve rasyonalite krizleri
e. Politik ve ekonomik krizler
9. Habermas’›n çal›flmalar›nda merkezi bir öneme sahip olan iletiflimsel eylemler afla¤›daki alanlardan hangisinde gerçekleflir?
a. Ekonomik sistemde
b. Siyasal sistemde
c. Devlet yap›s›nda
d. Yaflant›-dünyas›nda
e. Bürokratik yap›da
10. Afla¤›dakilerden hangisi toplumu üyelerin iç perspektifinden kavrayan yaklafl›mlardan biridir?
a. Toplumsal organizmac›l›k
b. Pozitivizm
c. Yap›sal ifllevselcilik
d. Marksizm
e. Fenomenoloji
46
1. d
S›ra Sizde 1
Karar vericilik (decisionism) ahlâk, siyaset ya da hukuk
gibi alanlarda bir karara ulaflmay› sa¤layacak nesnel temeller bulunmad›¤›n›, bu türden konularda bir karara
ulaflmak için genel geçer ölçütlerden yoksun oldu¤umuzu savunan görüfl olarak tan›mlanmaktad›r (Mautner, 2000: 122). Bir di¤er alternatif tan›ma göre, karar
vericilik de¤er yarg›lar›n›n, (örne¤in, ahlâk, güzellik veya sanat eserlerinin de¤erleri konusundaki yarg›lar›n)
rasyonel çözünürlü¤e elveriflli olmad›¤›n› ve bu yüzden
sadece geçici öznel heveslere dayal› keyfi kararlar ile
çözülebilir oldu¤unu savunan bir görüfltür. Habermas
karar vericili¤i, geç kapitalist toplumda pozitivizme ve
de araçsal akl›n yayg›nl›¤›na ba¤lar. Habermas’›n erken
dönem çal›flmalar›n›n ço¤unun karar vericili¤e karfl›
olarak etik ve siyasal kararlar› temellendiren amaçlar ve
de¤erler üzerinde rasyonel bir tart›flman›n hem mümkün hem de gerekli oldu¤unu göstermeye çal›flmakla
ilgili oldu¤u savunulur (Edgar, 2006: 36).
2. b
3. e
4. c
5. a
6. c
7. e
8. b
9. d
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Eylem ve Toplumsal Sistem Kavramlar›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Eylem ve Toplumsal Sistem Kavramlar›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meflruiyet Krizi “ konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflimsel Eylem Kuram›”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹letiflimsel Eylem Kuram›”
S›ra Sizde 2
Marx’›n toplum modeli ekonomik altyap› ile siyasal ve
ideolojik üstyap› aras›ndaki önemi vurgularken Habermas’›n modeli ekonomik ve siyasal sistem ile sosyo-kültürel yaflant›-dünyas› aras›ndaki ay›r›m› vurgular. Daha
aç›k bir ifadeyle Mark’›n toplum modelinde devlet üstyap› içinde ele al›n›rken, Habermas’›n modelinde devlet ekonomi ile birlikte sistem dedi¤i toplumsal alan›
oluflturur. Habermas, Marx’›n toplum modelinin tek tarafl› bir ekonomik determinizme dayand›¤›n› düflünür.
Kendi modelinde ise sistem ile yaflant›-dünyas› aras›nda sadece karfl›l›kl› bir nedensel iliflki olmad›¤›n› fakat
sistemi temellendiren amaçsal rasyonel eylemlerin flekillenmesinde yaflant›-dünyas›n›n önemli bir rol oynad›¤›n› varsayar (Scott, 1995: 243).
S›ra Sizde 3
Habermas’a göre ekonomik ç›karlara dayal› emek hareketlerinden farkl› olarak yeni toplumsal hareketler yaflant›-dünyas›n›n özgürleflmesine yönelik kimlik, yaflam
stili ve kültürel alanla ilgili taleplere sahiptirler. Bu aç›dan yeni toplumsal hareketler ekonomik ç›karlardan
çok yaflant›-dünyas›n›n kolonilefltirilmesine karfl› tepki
hareketleridir. Yeni toplumsal hareketler özellikle yaflant›-dünyas›n›n rasyonelleflmesi, kamusall›¤›n ve kamusal alan›n genifllemesi, çarp›t›lm›fl iletiflimin dönüfltürülmesi, demokratikleflme sürecinin iyilefltirilmesi ve
meflruiyetin sa¤lanmas› aç›s›ndan önemlidir. Özetle Habermas’›n teorik projesinde kamusal alanda yer alan
yeni toplumsal hareketler demokrasinin vazgeçilmezleri olarak yerlerini al›rlar.
47
Kaynaklar
Bottomore, T. (1993). Marksist Düflünce Sözlü¤ü,
‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Callinicos, A. (2005). Toplum Kuram›, Tarihsel Bir
Bak›fl, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›
Cantek, L. (1998). “Kamusall›¤›n Dönüflüm Serüveni”,
Virgül 5, Pusula Yay›nc›l›k.
Edgar, A. (2006). Habermas: The Key Concepts,
London: Routledge.
Edwards, G. (2004). “Habermas and New Social
Movements: What’s New?” içinde N. Crossley& J. M.
Roberts (Der.) After Habermas, Malden: Blackwell.
(Eriflim tarihi: 19.05.2011) http://onlinelibrary.
wiley.com/doi/10.1111/j.1467-954X.2004.00476.x
/pdf
Giddens, A. (1987). Social Theory and Modern
Sociology, Cambridge: Polity Press.
Habermas, J. (1962). Kamusall›¤›n Yap›sal
Dönüflümü, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2010.
Habermas, J. (1968). Bilgi ve ‹nsansal ‹lgiler, ‹stanbul:
Küyerel Yay›nlar›, 1997.
Habermas, J. (1968). ‹deoloji Olarak Teknik ve Bilim,
YKY: ‹stanbul, 1993.
Habermas, J. (1970). Sosyal Bilimlerin Mant›¤›
Üzerine, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, 1998.
Habermas, J. (1972). Towards a Rational Society,
Londra: Heinemann.
Habermas, J. (1976). Legitimation Crisis, London:
Heinemann. (Eriflim tarihi: 17.05.2011) http://www.
wehavephotoshop.com/PHILOSOPHY%20NOW/P
HILOSOPHY/Habermas/J%FCrgen%20Habermas%
20Legitimation%20Crisis.pdf
Habermas, J. (1981). ‹letiflimsel Eylem Kuram›, I-II,
‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi, 2001.
Habermas, J.(1985). “Modernity-An Incomplete Project”
içinde H. Foster (ed.) Postmodern Culture,
Londra.
(Eriflim
tarihi:
17.05.2011)
http://www.aphotostudent.com/wpcontent/uploads/2009/11/habermas_modernityproj
ect.pdf
Layder, D.(2006). Sosyal Teoriye Girifl, ‹stanbul: Küre
Yay›nlar›
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilim
ve Sanat Yay›nlar›.
Mautner, T. (2000). The Penguin Dictionary of
Philosophy, London: Penguin Books.
Ritzer; G. (1996). Sociological Theory, New York:
McGraw-Hill.
Scott, J. (1995). Sociological Theory: Contemporary
Debates, Chelttenham: Edward Elgar
Skinner, Q. (1991). Ça¤dafl Temel Kuramlar, Ankara:
Vadi Yay›nlar›
Slattery, M. (2008). Sosyolojide Temel Fikirler,
‹stanbul: Sentez Yay›nc›l›k
Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Düflüncenin K›sa
Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
3
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Modern döneme iliflkin güven ve risk ortam›n›n ne oldu¤unu ay›rt edebilecek,
Modernli¤in düflünümselli¤ini aç›klayabilecek,
Küreselleflmenin boyutlar›n› analiz edebilecek,
Yap›laflma kuram›n› özetleyebilecek,
Düflünümsel aktörlerin kendilerini nas›l infla ettiklerini ay›rt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Modernlik
• Geç Modernlik
• Ontolojik Güvenlik ve Risk
• Uzam-Zaman Uzaklaflmas›
• Yap›laflma
• Düflünümsel Aktörler
‹çindekiler
Sosyolojide Yak›n
Dönem Geliflmeler
Anthony Giddens:
Modernlik/Geç
Modernlik ve
Yap›laflma Kuram›
• G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE
BAKIfiI
• MODERN ÖNCES‹ VE MODERNL‹K
• MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹
• MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹
• GEÇ MODERNL‹K VE
POSTMODERNL‹K
• GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER
• YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ
‹K‹L‹⁄‹
• ELEfiT‹R‹LER
Anthony Giddens:
Modernlik/Geç Modernlik ve
Yap›laflma Kuram›
G‹R‹fi: YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE BAKIfiI
Giddens, modernli¤in sonuçlar›n›n tart›fl›ld›¤› günümüze nispeten özgün kabul
edebilece¤imiz düflüncelere sahip olarak bizlere serimledi¤i düflünceleri ile sosyolojide yeni bir ufuk açm›flt›r. Toplumsal kuram›n› epistomolojik ve ontolojik yaklafl›mlardan yola ç›karak de¤erlendirmifl ve toplumsal iliflkilerin analizini anlamak
için ontolojik yaklafl›m›n önemli oldu¤unu belirtmifltir. Bu çerçevede günümüz
sosyolojisinde önemli bir konuma sahip olan Giddens, hem bir teori oluflturma
hem de bir eylem adam› olma çabas› içinde olmufltur. Onun üç temel kuram›n›
modernlik/geç modernlik, küreselleflme ve yap›laflma meseleleri olarak s›ralamak
mümkündür.
Giddens makro ve mikro kuramc›lar›n yöntemlerinden farkl›laflm›fl, geleneksel
ve dualist yaklafl›mlardan uzaklaflmaya çal›flm›flt›r. Sosyolojide kökleflmifl karfl›tl›klar› reddeden bir çaba içinde olmufltur. Böylece yorumsamac› sosyolojinin baz›
yönlerini daha geleneksel yap›salc› sosyolojinin unsurlar› ile uzlaflt›rma denemesinde bulunmufltur. O, toplumsal yaflam›n evrensel yasalar›n›n bulunmad›¤›n›, yap›n›n d›flsal olarak ve tek faktörlü olarak davran›fllar›m›z› belirlemedi¤ini kabul etmekte ve ayn› zamanda Parsonscu bak›fl›n ifllevselli¤ini de reddetmektedir (Layder
2006:185-186). Giddens, birey-toplum düalizmine karfl› ç›kan ve yeniden üretilen
pratikler üzerine yo¤unlaflan bir sosyolog olmufltur.
Düalizmlerin hiçbir teorik
dönüflümü sa¤lamaya uygun
olmad›¤›n› belirten Giddens
(2003:7), birey-toplum
(yap›/fail) karfl›tl›¤›ndan söz
etmek yerine, bu ikili
yap›lar›n karfl›tl›ktan oluflan
dönüflümselliklerini hesaba
katmak gerekti¤ini
savunmufltur.
50
SIRA S‹ZDE
YAfiAMI
Giddens, Edmonton, 1938’de Londra’da orta s›n›f bir ailenin çocu¤u olarak dünyaya gelmifltir. Babas› ulafl›m sektöründe çal›flan bir memurdur. Giddens, ailesinde üniversite
ö¤renimi gören ilk kiflidir. Lisans e¤itimini 1959 y›l›nda
Hull Üniversitesi’nde tamamlam›flt›r. Yüksek lisans›n› London School of Economics’ten, doktoras›n› ise 1974 y›l›nda
Cambridge’de tamamlam›flt›r. Hull Üniversitesinden mezuniyetinden sonra akademik çal›flmalar›na devam eden Giddens, ‹ngiltere’de Leicester ve Cambridge, ABD’de California üniversitelerinde dersler vermifltir. 1961 y›l›nda Leicester Üniversitesi’nde Sosyal
psikoloji dersleri vermeye bafllam›flt›r. Bu s›ralarda güncel Britanya sosyolojisinde
kendi orijinal katk›lar›n› oluflturmaya bafllad›¤› belirtilmektedir. 1969 y›l›nda Cambridge Üniversitesi’nde geldi¤i pozisyonla ‹ktisat Fakültesi bünyesinde kurulacak
olan Sosyal ve Siyasi Bilimler Komitesi’nin oluflumunda önemli bir rol üstlendi.
1987 y›l›nda ‹ktisat Fakültesi’ne profesör olarak atand›. 1997 y›l›ndan 2003 y›l›na
kadar London School of Economics’in yöneticisi ve Kamu Politikalar› Araflt›rma Enstitüsü Dan›flma Kurulu üyesi olarak görev yapt›. Giddens ayn› zamanda eski Baflbakan› Tony Blair’in dan›flmanl›¤›n› yürüttü. “Üçüncü Yol” olarak bilinen politik yaklafl›m› Tony Blair’in oldu¤u gibi Bill Clinton’›n da politikalar›nda önemli bir rehber
görevi görmüfltür. Giddens Britanya politikas›nda söz sahibi olan önemli politik figürlerden biri ve düflünce kuruluflu Politika A¤›’n›n araflt›rma ve uygulamalar›na
büyük katk› sa¤layan bir isimdir. 29 dilde yay›mlanan 34’ten fazla kitab›yla, y›lda
SIRA S‹ZDE
birden fazla kitap yay›nlam›fl bir yazard›r.
http://www.iletisim.com.tr/ki%C5%9Fi/anthony-giddens-23592.aspx.(26.04.2011).
http://tr.wikipedia.org/wiki/Anthony_Giddens#Ya.C5.9Fam_.C3.96yk.C3.BCs.C3.BC
(26.04.2011).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S O R U
Giddens Sosyoloji’de
D ‹ K K A T kuram›n› olufltururken, bir yandan ifllevselcilik ve yap›salc›l›k, di¤er
yandan yorumsamac› yaklafl›mlar› birbirleri aras›ndaki farkl›l›klar ve benzerlikler üzerinden giderek oluflturmaya çal›flm›flt›r. Böylece toplumlar›n, hem kurumsal ifllevler düzeSIRA S‹ZDE
yini hem de tarihsel ve anlamsal de¤iflimler alan›n› bir araya getirerek kapsay›c› bir metodik deneme yaparak kuram›n› oluflturmufltur. Sosyolojinin metodik olarak yeniden üretilen pratikler
üzerine odaklanmas› gerekti¤inden söz eder (Giddens 1999: 4; Giddens
AMAÇLARIMIZ
2003: 7).
N N
‹ T Giddens,
A P
Dolay›s›K ile
metodik ba¤lamda kuram oluflturmay› ça¤›n genel elefltirilerini dikkate alan bir biçimde de¤erlendirme olana¤›na sahip olmufltur.
Özellikle Sosyolojik Metodun Yeni Kurallar› (2003:6) kitab›nda Durkheim’›n
ELEV‹ZYON
pozitivist Taç›klamalar›n›
önemsemekle birlikte, onun metodunu elefltiriye tabi tutmufltur. Ancak kendisinin Durkheimci gelenekten beslendi¤ini, bunun yan› s›ra
Marx ve Weber’in düflünce ve metodlar›ndan etkilendi¤ini fakat kendisinin bu geleneksel anlay›fl›n üzerine yeni dedi¤i ifllevselci, yap›salc›, anlamac› ve tarihselci
‹NTERNET
prespektifleri harmanlayarak bir kuram infla etti¤ini belirtmektedir (Giddens & Pierson 1998: 8-9; Giddens 1984: xi-vvi). Bu inflac› kuram›n› reflektivist ya da düflünümsel/dönüflümsel olarak adland›rd›¤› görülmektedir
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
3. Ünite - Anthony Giddens: Modernlik/Geç Modernlik/Geç Modernlik ve Yap›laflma Kuram›
S O R U
D ‹ K K A T düflüncenin,
Refleksivite (reflexivity) kavram› birçok anlama gelmekle birlikte “...dilin,
zihnin veya bir disiplinin kendi üzerine dönme gücü veya yetene¤i, düflünümsellik anlam›nda zihnin kendi üzerine dönmesi, kendisinin hem öznesi hem deSIRA
nesnesi
olma kapasiS‹ZDE
tesi, bilincin kendi özbilincine sahip olmas› durumu, bir bilgi dal› ya da disiplinin bir teori veya ideolojinin araflt›rma konusu ya da düflünce-nesnesi ba¤lam›nda benimsedi¤i bak›fl
AMAÇLARIMIZ
aç›s›, yöntem veya stratejileri söz konusu yöntem veya stratejilerle
bunlar› kullanarak
ulaflt›¤› düflünce ya da teorilere de uygulamas› durumu....”v.b. anlamlara gelmektedir (Paradigma Felsefe Sözlü¤ü, Ahmet Cevizci, Paradigma Yay›nlar›, ‹stanbul, 2000’den aktar›K ‹ T A P
lan Giddens 2003: 9 çevirisini yapan Ü. Tat›can ve B. Balk›z).
S O R U
D‹KKAT
N N
Sosyolojinin kendine özgü entelektüel bir disiplin oldu¤unu ileri süren GidT E L E VTarihin
‹ Z Y O N do¤rusal
dens, klasik sosyologlar›n kuramlar›n› indirgemeci olarak niteler.
bir çizgide geliflmedi¤inden, birçok k›r›lma ve çat›flma noktalar›n› içinde bar›nd›ran bir süreç oldu¤undan söz eder. Bu nedenle sosyolojide pozitivist varsay›mlar
yerine, yap› ile eylemin soyut problemlerini vurgulayan bir yaklafl›m›n
‹ N T E R N E T gere¤inin
önemini vurgular (Tucker 1998:24). Sosyoloji ne do¤a bilimi, ne de bilim olmayan
bir aland›r. Ona göre sosyoloji, kendi sorunsal›n› yans›tan özelli¤e sahip bir bilimdir (Giddens 1991a:19).
Giddens’a göre, yorumsamac›/hermeneutik sosyolojilerin eksi¤i yap›d›r, katk›s› ise eylemde insan öznelerin belirleyicili¤idir. ‹fllevselci ve yap›salc›lar ise, zorlama, güç, organizasyon gibi kavramlarla topluma vurgu yaparlar. Eksiklikleri ise aktörleri büyük güçlerin oyunca¤› olarak ele almalar›, insan failli¤ini de¤erlerin içsellefltirilmesine indirgemeleri, onlar›n toplumsal hayattaki aktifli¤ini ihmal etmeleri
ve normlar›n müzakereye aç›k oldu¤unu görememeleridir. Asl›nda Giddens birbirine z›t olan ifllevselci-holistik ve sembolik etkileflimci-aksiyonel ontolojik yaklafl›mlardaki benzerli¤in fark›ndad›r (Giddens 2003:188 ).
Giddens, günümüz toplumlar›n›n bir geçifl sürecinde olduklar›n›, sosyal
bilimcilerin, bu süreci de¤iflik isimlerle adland›rd›klar›n›, örne¤in; bilgi toplumu,
biliflim toplumu, tüketim toplumu gibi yeni bir aflama olarak yorumlayanlar oldu¤u gibi, post modern, postmodernizm, sanayi sonras› toplum, kapitalizm-sonras›
toplum gibi önceki dönemin tasfiyesine iliflkin görüflleri ön plana ç›karanlar›n da
bulundu¤unu belirtmektedir (Giddens 1994:10; Giddens 1990:2).
Bu konuda söz edilmesi gereken bir baflka kavram da çifte yorumsama veya
hermeneutiktir. Bu düflüncenin k›smen mant›ksal k›smen de empirik oldu¤una de¤inir. Bütün sosyal bilimler hermeneutik özellik gösterirler. Betimlenecek bir olay›n içinde yer almak demek, karfl›l›kl› olarak bilgininin s›radan aktörler ve sosyal
bilimciler taraf›ndan paylafl›lmas› anlam›na gelmektedir. Sosyolojik kavramlar gündelik eylemin içinden çekilip ç›kart›lamaz (Giddens 2003: 18). Sosyolojik bilgi,
toplumsal yaflam alan›na sarmal bir flekilde girip ç›kan bir süreçtir. Bu sürecin tamalay›c› bir parças› olarak sosyoloji hem kendini hem de toplumsal alan› yeniden
yap›land›r›r (Giddens 1994: 21). S›radan aktörlerin gündelik yaflama dair atfettikleri anlamlar ile o kültürün içinden gelen sosyolo¤un teorik aç›klamalar› örtüflünce
çifte hermeneutik dedi¤imiz durum oluflur. Buna Türkiye’den bir örnek olarak
“hortumculuk” kavram›n› verebiliriz. Bu kavram, tüm nesneleri içine alan korkunç
bir do¤a olay› olan hortum ile devletin maddi olanaklar›n› kendi ç›karlar› için sahiplenenlerin ve bunu al›flkanl›k haline getirenlerin içinde bulunduklar› durumu
tan›mlamay› ifade eder.
51
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Öncelikle toplumlar›n
günümüzde post-modern
döneme geçti¤i iddas›n›
reddeden Giddens, aksine
günümüzde modernli¤in
sonuçlar›n›n giderek
radikalleflti¤ini ve evrensel
bir boyut alarak toplumlar›
sar›p-sarmalad›¤›n› belirtir.
52
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1
SIRA S‹ZDE
Giddens, sosyolojiyi
nas›l bir bilim olarak de¤erlendirir? Aç›klay›n›z.
Bu bölümde Giddens’›n görüflleri modern öncesi ve modern dönem ile geç kaD Ü fi Üba¤lam›nda
NEL‹M
pitalist dönem
ele al›nmakta, geç kapitalist dönemde küreselleflme sürecinin oluflumu ve geliflimi ile yap›laflma kuram› çerçevesinde yap›laflma usulleri,
sosyal iliflki SveO Rrutinlikler
ile bölgeselleflme ve düflünümsel aktör kavramlar› üzeU
rinde durulmaktad›r.
D‹KKAT
MODERN
ÖNCES‹ VE MODERNL‹K
Modern öncesi dönem ile modern dönem aras›nda genellefltirilmifl karfl›laflt›rmalaSIRA S‹ZDE
r›n yap›lmas›n›n
son derece riskli bir u¤rafl oldu¤unu belirtmekle birlikte Giddens,
her iki döneme iliflkin süreksizliklerin varl›¤›n› aç›kça ortaya koyman›n mümkün
oldu¤undan söz etmektedir. Bu nedenle Giddens söz konusu iki dönemin karfl›AMAÇLARIMIZ
laflt›rmas›n›
güven ve risk de¤iflkenleri üzerinden yapmaktad›r. Modernli¤i, 17.
Yüzy›lda Avrupa’da bafllayan ve daha sonra tüm dünyay› etkisi alt›na alan bir
toplumsal yaflam ve örgütlenme biçimi olarak tan›mlar. Ancak bu tan›m›n zaman
K ‹ T A P
süreci ve co¤rafi
ba¤lam›ndan daha fazla bir fleyi ifade etti¤ine de¤inir. Günümüzde modernli¤in yeteri kadar anlafl›lamad›¤›n› vurgulayan Giddens, modernli¤in
do¤as›na bak›lmas›n›n sosyolojik analizler için kaç›n›lmaz oldu¤unu öne sürer
T E L E V ‹9-11).
ZYON
(Giddens 1994:
Modern öncesi ve modern kültürleri karfl›laflt›rmada “güven” önemli midir, sorusuna Giddens’›n verdi¤i yan›t flöyledir: Kiflinin kendini dünyada güvende hissetmesini anlatan
ve di¤er insanlarla bir arada yaflamas›n› olanakl› k›lan güven odak‹NTERNET
l› “ontolojik/varl›ksal güvenlik” olgusu, insani varoluflun temel bir özelli¤idir (Layder 2006:193). Bu nedenle ontolojik güvenli¤in temelinin genellikle ilk çocukluk
döneminde oluflturuldu¤unu belirten Giddens, yetiflkinlik dönemi rutinleriyle devam ettirildi¤ini öne sürer. Yaflant›m›zdaki toplumsal pratiklerin birço¤u rutinler
taraf›ndan sürdürüldü¤ü için güvenirli¤i, hayat›m›zda onun rutin do¤as› arac›l›¤›yla deneyimleriz ve dünyan›n ontolojik statüsünü sorgusuz sualsiz kabul ederiz.
Modern-öncesi toplumlarda geleneksel kurumlardaki güvenirlik ve rutinler, dünyan›n olumsall›¤›n› gizlerdi. Akrabal›k ve cemaat, zaman ve uzam boyunca güvenilir bir biçimde eylemleri yap›land›ran ba¤lar yarat›rd›. Din, deneyimi güvenilir
flekilde düzenleyen bir kozmoloji olufltururdu. Gelene¤in kendisi tan›m› gere¤i bir
rutin oldu¤u için toplumsal ve do¤a olaylar›n› yap›land›r›rd› fakat modern toplumlarda bu kurumsal ortamlar›n hiçbiri güçlü bir güvenirlik ve ontolojik güvenlik hissi yaratmamaktad›r. Giddens’a göre bu ihtiyaçlar farkl› flekillerde karfl›lan›r: Rutin,
soyut sistemlerle bütünleflmifltir, saf/ar› iliflkiler cemaat ve akrabal›¤›n yerine geçmifltir ve düflünümsel olarak infla edilmifl bilgi sistemleri dini kozmolojilerin yerini
alm›flt›r. Sonuç, ontolojik güvensizli¤in, -“gerçekli¤in varoluflsal demir atmas›” ile
ba¤lant›l› olarak endiflenin- geleneksel toplumlardan ziyade modern toplumlarda
çok daha fazla görülüyor olmas›d›r (Allan 2006: 273; Giddens 2000a: 39). Topra¤a
ba¤l› tar›msal üretimin hâkim oldu¤u modern öncesi kültürlerde zaman ve uzam›n
uzaklaflmas›, modern dönem ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda göreceli olarak düflük düzeyde
seyreder (Giddens 1990:100). Bunun anlam›, geleneksel toplumlar›n zaman ve
uzama yak›ndan ba¤l› oldu¤udur. McLuhan’›n ifadesi ile söylersek, geleneksel dönemde bedenimizin uzand›¤› yere kadar ulaflma olana¤›m›z bulunurken, elektronik ça¤da sinir sistemimiz dünyay› bir a¤ gibi sarmaktad›r (Özkök 1991: 156).
McLuhan’›n bu ifadesi, zaman ve mekân›n yak›nlaflmas›n› getirmifltir. Giddens’›n
görüflünde ise daha sonra de¤inece¤imiz üzere “zaman ve uzam›n” yerden/me-
N N
kândan uzaklaflmas›na neden olmufltur. Bu anlay›fl Giddens’da modern öncesi ve
modern toplum karfl›laflt›rmas›n›n da özünü oluflturur. Çünkü modern dönemde
“zaman›n uzamla uzaklaflmas›” (bu kavramdan anlafl›lmas› gereken, varl›k ve yokluk olgular›n› birlefltirecek biçimde düzenleme ve yeniden düzenleme özelli¤ine
vurgu yap›lmas›d›r) durumu giderek artm›flt›r (Giddens 1994:20). Dolay›s›yla Giddens’›n modern öncesi ve modern dönemi, güven ve risk ortam›na dayal› olarak
karfl›laflt›rmas› daha anlaml› hale gelmifltir.
Modern Öncesi Dönemin Güven Ortam›n›n Belirleyicileri
Giddens (1994:93), modern öncesi dönemin genel özelliklerini güven ortam› ve
risk ortam› bak›m›ndan analiz eder. Güven ortam›n›n belirleyicilerini 4 faktörle
aç›klar. Bunlar;
1. Zaman-uzam içindeki toplumsal ba¤lar› istikrarl› k›lmada akrabal›k iliflkileri
düzenleyici bir rol üstlenir.
2. Tan›d›k bir çevre sa¤layan bir yer olarak yerel topluluklar›n varl›¤›na/a¤›rl›¤›na dikkat çeker.
3. ‹nsan yaflam›n›n ve do¤an›n tanr›sal bir yorumunu sa¤layan inanç ve ritüel
uygulama tarzlar› olarak dinsel kozmolojiler önemli bir yer tutar.
4. Bugün ile gelece¤i birbirine ba¤layan gelene¤in çevrilebilir bir özelli¤e sahip olmas›ndan dolay› geçmifle yönelik bir ba¤lant›n›n söz konusu oldu¤unu vurgular (Giddens 1990: 100-102). Bu dört faktör modern öncesi dönemin temel güvenlik durumunu sa¤layan toplumsal iliflki biçimleridir.
Modern Öncesi Dönemin Risk Ortam›
Giddens, modern öncesi dönemin risk ortam›n› ise flöyle de¤erlendirir;
1. Bulafl›c› hastal›¤›n yayg›nl›¤›, iklimin güvenilmezli¤i ve sel bask›nlar› gibi
do¤al felaketler baflta olmak üzere do¤adan kaynaklanan tehdit ve tehlikeler mevcuttur.
2. Ya¤mac› ordular, yerel beyler, haydutlar ve h›rs›zlardan kaynaklanan insan
fliddeti tehdidinin bulunmas›d›r.
3. Dinsel kayradan yoksun kalma ya da kötü bir büyünün etkisine girme riskinin varl›¤›d›r. Bu riskleri azaltman›n yollar›n›n bafl›nda akrabal›k iliflkileri,
yerelleflmifl iliflkilerin önemi, dini inançlar ve bir rutin olan gelenekler gelmektedir (Giddens 1990: 102-108). Dolay›s›yla bu aç›klamalar, modern öncesi dönemde toplumlar›n nas›l bir risk içinde olduklar›n› gösterir.
Modern Dönemde Güven ve Risk
Giddens (2010:13), modernite ya da gelenek-ötesi (post-traditional) toplumu,
gelenek ve al›flkanl›¤a ait kesinliklere iliflkin rasyonel bilginin yer ald›¤› bir düzen
olarak tan›mlamaktad›r. Bu ba¤lamda modern dönemde yerinden ç›karma/yerinden edilme kavram› ile ifade etti¤i soyut sistemlere yönelik güven iliflkilerinin nas›l oldu¤unu (Giddens 1994:93; Giddens 1990:102) üç kategoride de¤erlendirir:
1. Toplumsal ba¤lar› istikrarl› k›lma arac› olarak dostluk ya da cinsel (akrabal›k) yak›nl›kla ilgili kiflisel iliflkiler, 2. Belirsiz zaman aral›klar›ndaki iliflkileri istikrarl› k›lma yolu olarak soyut sistemler (aç›l›ml› mekanizmalar), 3. Geçmifl ile gelece¤i ba¤lant›land›rma tarz› olarak karfl›-olgusal, gelece¤e yönelik düflünce. Bu durumu post-geleneksel dönem olarak de¤erlendiren Giddens, post-geleneksel dönemi modernli¤in bir parças› olarak nitelemektedir. Modern dünya daha önce yaflanan dönemlerden farkl› de¤ildir, aksine modernitenin ileri bir aflamas›d›r ki, geç-
53
54
miflin e¤ilimlerini ve güçlerini yans›t›r (Slattery 2007: 419). Bu özelliklerinden dolay› Giddens bu dönemi geç modern dönem olarak isimlendirir.
Modern toplumsal kurumlar›n geliflimi ile güven ve risk, güven ve tehlike iliflkilerinin bir flekilde dengelenmesi durumunun ortaya ç›kt›¤›n› belirten Giddens
(1994:93-98), modernli¤in risk ortam›n›; modernli¤in düflünümselli¤inden kaynaklanan tehdit ve tehlikeler, savafl›n endüstrileflmesinden kaynaklanan insan fliddeti
tehdidi ve modernli¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygulanmas›ndan kaynaklanan
kiflisel anlaml›l›k tehdidi olarak s›ralar. Dolay›s›yla modernli¤in günümüzde yaflanan risk ve tehlikelerinin toplumun varl›¤›n› tehdit etmekle birlikte bu risk ve tehlikelerin karfl›tl›klar içinde kendini yeniden dönüfltürme imkân›n›n bulundu¤una
iflaret eder. Bu durum toplumlar›n geçifl dönemlerine iliflin yaflanm›fll›klar›n› ifade
eder ve modernli¤in süreksizli¤ini ortaya ç›kar›r. Buradan radikalleflen modernli¤e
do¤ru bir gidiflin oldu¤unu ileri sürer (Tucker 1998: 145).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Modern öncesi
modern dönemi güven ortamlar› bak›m›ndan karfl›laflt›r›n›z.
SIRAveS‹ZDE
MODERNL‹⁄‹N SÜREKS‹ZL‹KLER‹
Ü fi Ü N E L ‹ M
Giddens’›nDmodernli¤in
süreksizlikleri (the discontinuities of modernity) konusunda söylemek istedi¤i, modern toplumsal kurumlar›n birçok bak›mdan benzersiz olduklar›, di¤er
S Obir
R U ifade ile geleneksel toplum düzeni anlay›fl›n› yans›tmad›¤›d›r.
‹nsanl›k tarihinin süreksizlikler ile belirlendi¤i ve do¤rusal bir geliflim çizgisine
sahip olmad›¤› bilinen bir gerçekliktir. Giddens burada insanl›k tarihini süreksizlik
‹KKAT
ba¤lam›nda Dbir
bütün olarak aç›klamaya ve analize giriflmez, onu ilgilendiren daha çok modern dönemle iliflkili olan süreksizlik ya da süreksizlikler toplam›d›r
(Giddens 1990:
5). Toplumlardaki geliflmelerinin kesintiye u¤ram›fll›k ile varl›¤›n›
SIRA S‹ZDE
sürdürdü¤ünü ifade eder.
Modern yaflam tarzlar›, geleneksel toplumsal düzen çeflitlerinden benzeri görülmedik bir AMAÇLARIMIZ
biçimde ayr›flmakta ve modernli¤in getirdi¤i dönüflümler gerek yayg›nl›k gerekse yo¤unluk bak›m›ndan önceki döneme özgü de¤iflim biçimlerinden oldukça farkl›l›k göstermektedir. Bu farkl›l›k yayg›nl›k aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, küre‹ T toplumsal
A P
sel düzeydeK bir
iliflki ve etkileflim biçimlerinin kurulmas›na, yo¤unluk
bak›m›ndan ise gündelik yaflam›m›z›n en mahrem ve kiflisel özelliklerini de¤ifltirme biçiminde etkili olmufltur. Kuflkusuz geleneksel ile modern aras›nda belli nokT E L E V ‹ Z Y O N var oldu¤u inkâr edilemez. Ancak tarihsel zaman içerisinde
talarda sürekliliklerin
ortaya ç›kan de¤iflikliklerin dramatik etkisi iledir ki bunlar› yorumlarken önceki
döneme ait yereleflik bilgilerimizin s›n›rl›l›¤›n› hiç akl›m›za getirmedik. Oysa klasik
sosyologlar›n toplumsal evrimcilik anlay›fl› (ister ifllevselcilik isterse çat›flmac› ku‹NTERNET
ramc›lar olsun) modernli¤in süreksizlikçi (discontinuist) karakterinin fark edilmesini, deyim yerindeyse, engelleyen bir faktör olmufltur (Giddens 1990:5-6).
Evrimci aç›klamalar›n genel anlamda “büyük anlat›lar›” temsil etti¤ine de¤inen Giddens, evrimcilerin tarihi, insanl›kla ilgili olaylar karmaflas›n› sistematik
bir tablo düzeni içerisine sokarak yine olaylar dizisinin yard›m› ile anlatmaya çal›flt›klar›ndan söz eder. Giddens’a göre toplumsal evrimcili¤in yap›s›n› bozmak
demek, tarihin bir bütünmüfl ya da belirli baz› birlefltirici örgütlenme ve dönüflüm ilkelerini yans›t›yormufl gibi görülemeyece¤ini kabul etmek anlam›na gelir.
Fakat bu durum görünürde bir kaos ya da sonsuz say›da farkl› tarihler yaz›labilece¤i biçiminde de yorumlanmamal›d›r. Çünkü tarihsel geçiflin analizi, bizi ayn›
zamanda o dönemin belli karakterlerin tan›mlanabilecek ve haklar›nda genellemeler yap›labilecek bir niteli¤in varl›¤›na da götürür. Dolay›s› ile aç›klama sistemati¤inin yap›s›n› bozmak, bize yaln›zca modernli¤in incelenmesini sadelefltir-
N N
55
mekle kalmayacak, ayn› zamanda post-modern de¤erlendirmelere iliflkin tart›flmalar›n odak noktas›n› da yeniden görmemize yard›mc› olacakt›r (Giddens 1994:1213; Giddens 1990: 5-6)
Modern Öncesi ve Modern Dönemin Süreksizliklerinin
Karfl›laflt›r›lmas›
Giddens & Pierson (1998: 90), modern toplumu endüstriyel uygarl›kla iliflkili olarak üç kategoride de¤erlendirmektedirler: i. ‹nsan iliflkileri taraf›ndan dünya düflüncesinin dönüflümüne aç›k davran›fllar seti, ii. Ekonomik kurumlar›n karmafl›kl›¤›, endüstri üretimi ve pazar ekonomisi ve iii. Kitle demokrasisi ve ulus-devleti
de içine alan politik kurumlar. Bu çerçeveden yaklafl›ld›¤›nda, Giddens modern
toplumsal kurumlar› geleneksel toplumsal düzenlerden ay›ran süreksizlikleri ise üç
kategoride de¤erlendirerek aç›klamaktad›r (Giddens 1990: 6):
1. De¤iflim h›z›: Geleneksel düzenlerin (toplumlar) kendi içlerinde devingen
olduklar› söylenebilir. Fakat modernli¤in koflullar› içinde de¤iflimin h›z› had
safhadad›r. Bunun önemli bir yönünü teknoloji olufltursa bile, bu h›z di¤er
toplumsal iliflkilerde de kendini gösterir.
2. De¤iflim alan›: Dünyan›n farkl› bölgeleri birbiri ile ba¤lant›l› hale geldikçe
toplumsal dönüflümün dalgalar› yerkürenin tüm yüzeyini kapsamaktad›r.
3. Modern kurumlar›n do¤as›: Ekonomik üretim sisteminin piyasa koflullar›
ve metalaflmas›, ulus-devletlerin sisyasal sistemi gibi ekonomi-politik güç
iliflkilerinin birlikteli¤i, daha önceki dönemlerde hiç görülmedi¤i kadar iç
içe geçmifltir. Dolay›s›yla modern kurumlar do¤alar› gere¤i yeni dönemin
ihtiyaçlar›n› karfl›layan bir özellik göstermektedirler.
Bu üç kategori ayn› zamanda modernli¤in karakterleridir. Çünkü bu yorum,
modernli¤in güvenlik ve tehlike ile güven ve risk konusunda ayd›nl›k ve karanl›k
olmak üzere iki yönlü bir olgu oldu¤unu ortaya koyar. Giddens’a göre asl›nda klasik sosyologlar modern ça¤› sorunlu olarak tahlil etmifllerdir. Capitalism and Modern Social Theory (1984: 375) adl› kitab›nda, klasik sosyologlar›n her birinin metodolojik farkl›l›¤›n›n bulundu¤unu, tam kapsaml› bir “genel teori” yaratt›klar› iddias›nda bulunmad›klar›n› ifade etmektedir. Ancak Giddens, Marx ve Durkheim’›n,
modern ça¤›n olumlu yönlerinin olumsuzluklar›ndan daha çok a¤›r bast›¤›na inand›klar›n›, Weber’in ise daha kötümser bir tarzda modern ça¤›n maddi ilerlemenin
bireysel yarat›c›l›¤› ve özerkli¤i yok eden bir bürokrasinin genifllemesine öncülük
etti¤ine inand›¤›n› savunur. Bu üç sosyolog, modern endüstriyel yaflam›n bireyi s›k›c› ve tek düze bir çal›flma disiplini alt›na sokan küçültücü sonuçlar›n› görmüfller,
fakat üretim güçlerinin bu denli geliflmesinin eko-sisteme yönelik y›k›c› ölçekte bir
tehdit oluflturabilece¤ini ve savafl›n endüstrileflebilece¤ini kestirememifllerdir (Giddens 2009:23-24 ;Giddens 1994:15).
Modernli¤in süreksizlikleri ne anlama gelmektedir? Aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
MODERNL‹⁄‹N D‹NAM‹KLER‹
3
Modernlik, özünde gelenek ile bir karfl›tl›k içindedir. Bu karfl›tl›k
modernli¤in dinami¤ini oluflturur. Modernli¤in bask›n özelli¤i, yeni olana karfl› aç›k durmak ve
S Odüflünümsel
R U
bir düflünümsellik beklentisi içinde olmakt›r. Böylece modernlik
olarak uygulanm›fl bilgiden oluflur. (Giddens 1994:40)
Modernli¤in dinamizmi, zaman ve uzam›n ayr›lmas›ndan ve ayn› zamanda topD‹KKAT
lumsal yaflam› organize eden zaman ve uzam›n dilimlenmesini sa¤layacak flekilde
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
56
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
yeniden birlefltirilmesinden, toplumsal sistemlerin yerinden edilmesinden, birey ve
gruplar›n eylemlerinden oluflan toplumsal iliflkilerin sürekli bilgi girdileri yolu ile
düflünümsel olarak düzenlemesinden ve yeniden düzenlemesinden gücünü almaktad›r (Giddens 1994: 22; Tucker 1998: 144). Böylece düflünümselli¤in varl›¤›,
modern ile gelenekselin bir karfl›tl›k içinde devingenlik özelli¤i göstermesinden
kaynaklanmaktad›r. Bozulma ve yeniden kurulma modernli¤e dinamiklik kazand›rmaktad›r.
Bu nedenle Giddens’a göre toplum yap›land›r›lmam›flt›r, yani ba¤›ms›z bir varl›¤a sahip sert/kat› ve de¤iflmez bir nesne olarak var olmaz. Burada önemli olan
husus, toplumun do¤as› gere¤i sürekli olarak bozulmaya ya da de¤iflime aç›k oldu¤udur. Bu sabit olas›l›k flüphesiz insanlar›n toplumun gerçekli¤i hakk›nda hisSIRAveS‹ZDE
setti¤i yayg›n
bilinçd›fl› güvensizlik duygusunu yaratand›r (Allan 2006: 273). Fakat bu olas›l›k ayn› zamanda modernli¤i hem yap›laflma süreci hem de birey aç›s›ndan önemli bir mesele k›lar. (Allan 2006: 274). Bu ba¤lamda modernli¤in dinaD Ü fi Ü N E L ‹ M
mizmini yaratan dört farkl› unsur vard›r. Bunlar: zaman ve uzam›n birbirinden ayr›lmas›, yerinden ç›karma/edilme ve aç›l›ml› mekanizmalar, radikal düflünümsellik
S O R U fiimdi bu dört unsuru k›saca özetleyelim.
ve küreselleflmedir.
Modernli¤in Dsüreksizlikleri
ve dinamikleri konular›nda “Giddens’›n Modernleflmenin So‹KKAT
nuçlar› (1994)” kitab›n›n okunmas›nda yarar vard›r.
N N
SIRA S‹ZDE
Modernlik, Zaman ve Uzam
Modernlik ile zaman ve uzam› anlafl›l›r k›lmak için Giddens önce modern öncesi
kültürlere AMAÇLARIMIZ
bakmak gerekti¤inden söz eder. Modernlik öncesi kültürlerin zaman›
hesaplama biçimleri vard›r. Bu hesaplama takvim, yaz›n›n bulunuflu gibi topra¤a
yerleflik devletleri birbirinden farkl›laflt›ran özellikler olarak de¤erlendirilmektedir.
K ‹ T Ayaflam›n
P
Ancak gündelik
temelini oluflturan zaman hesab›, sürekli zaman› uzama
ba¤lamakta ve kesinlikten uzak olarak de¤iflken bir durum göstermektedir. Her
hangi bir kifli o günün tarihini ancak di¤er toplumsal ve bölgesel iflaretlere bakarak söyleyebilirdi.
T E L E V ‹ Z Y O“Ne
N zaman” sözcü¤ü, “nerede “ ile ya da düzenli do¤al olaylarla iliflkilendirilerek biliniyordu. Mekanik saatin icad› ve nüfusun giderek yay›lmas›
(bafllang›c› 18. yüzy›l›n sonuna kadar uzan›r) zaman›n uzamdan ayr›lmas›na yol
açm›fl ve zaman, günün dilimlenmesine örne¤in, çal›flma saatinin düzenlenmesine
‹NTERNET
olanak sa¤lam›flt›r. Böylece mekanik saat toplumsal örgütlenmede birli¤i sa¤layan
bir ölçü birimi olarak de¤erlendirilmifltir. Özellikle takvimin dünya ölçe¤inde standatlaflmas› ve zaman›n bölgelerden ba¤›ms›zlaflarak standartlaflmas› evrensel anlamda zamana iliflkin farkl›l›klar› ortadan kald›rm›flt›r (Giddens 1990: 17-18).
Bu geliflmelere bak›ld›¤›nda zaman›n boflalt›lmas›, uzam›n boflalt›lmas› bak›m›ndan bir ön koflul olmufltur. Bofl uzam›n geliflimi, uzam›n yöre’den ayr›lmas› ile
anlaml›l›k kazanm›flt›r. Yöre, co¤rafi olarak konumland›r›lm›fl toplumsal eylemin
fiziki ortam›n› ifade etmekte ve mekân fikri ile kavramsallaflt›r›lmaktad›r. Modern
öncesi toplumlarda uzam ve yöre kavramlar› birbiri ile örtüflmekte ve toplumsal
yaflam›n uzamsal boyutlar› birçok bak›mdan bireylerin birbirleri ile yerel etkinlikleri bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Modernli¤in ortaya ç›kmas› ile birlikte yüzyüze etkileflim durumundan uzaklafl›larak orada bulunmayanlar›n etkileflimlerini de
kapsayacak biçimde yöreden kopuflu getirmifltir. Dolay›s›yla modernlik koflullar›nda mekânlar›n, toplumsal faaliyetlerden etkilenerek yaln›zca görünürde olup bitenleri göstermekle kalmamakta ayn› zamanda mekân›n “görünür biçimi” onun
57
do¤as›n› belirleyen uzaklaflm›fl iliflkilerini örterek saklamas›na da neden olmaktad›r (Giddens 1990: 18-19).
Uzam›n mekândan ayr›lmas› zaman örne¤inde oldu¤u gibi ölçümün tek biçime
dönüflümü gibi olmam›flt›r. Yerkürenin bat›l› gezgin ve kâflifler arac›l›¤› ile perspektif anlay›fl›ndan uzak bir flekilde dünya haritalar›n›n ortaya ç›kmas›na öncülük
edecek biçimde ad›m ad›m çizgiye dökülmesi, uzam› herhangi bir yer ve bölgeden
ba¤›ms›zlaflt›rm›flt›r. Böylece zaman›n uzamdan ayr›lmas› (time-space distanciation) tek yönlü bir geliflim olarak yorumlanmamal›d›r, aksine bu geliflim diyalektik
özelliklere sahiptir. Di¤er bir ifade ile zaman› uzamdan ay›rmak toplumsal etkinlikler bak›m›ndan yeniden birleflimleri için bir temel oluflturur. Bu konuda Giddens tren çizelgesi örne¤ini verir; trenlerin hareket saatlerini gösteren tarife benzeri bir zaman çizelgesi ilk bak›flta insanlara yaln›zca s›radan bir flema gibi görünebilir. Ama bu tarife gerçekte trenlerin ne zaman, nereye varaca¤›n› gösteren bir zaman-uzam düzenleyicili¤ini sa¤layan bir araç ifllevi görür. Bu niteli¤iyle tren, yolcu ve yükün zaman ve uzam›n genifl bir alana yay›lmas›na yol açarak karmafl›k bir
eflgüdüme olanak sa¤lar (Giddens 1990: 19-20).
Zaman ve uzam›n nas›l boflalt›ld›¤›n› anlamak için, insanlar›n zaman-uzamla
nas›l bir iliflki içinde oldu¤u ele al›nmal›d›r. Modernli¤in bafllang›c›na kadarki dönemde zaman ve uzam do¤al ortamlarla ve çevrelerle çok yak›ndan iliflkiliydi. Fakat modern toplumlarda zaman ve uzam, daha önceden sahip olduklar› do¤a ile
ilgili ba¤lar›ndan kopar›larak soyut varl›klara dönüflmüfllerdir. Dahas› uzam kavram›n›n kendisi fiziksel olmaktan çok sembolik hale gelmifltir. Bilindi¤i gibi modernlik, ilerlemeye duyulan inanç ile ifade edilir. Ilerleme, de¤iflim anlam›na gelir ve
(Allan 2006: 275) zaman ve uzam›n boflalt›lmas› “de¤iflimi yerel al›flkanl›k ve pratiklerin s›n›rlamalar›ndan serbest k›larak çeflitli de¤iflme olas›l›klar›n› bafllatmaya
hizmet eder” (Giddens 1990: 20). Zaman ve uzam› soyutlaflt›rmak ayn› zamanda
modernli¤in bir baflka ay›rt edici özelli¤i olan bürokratik organizasyona yard›mc›
olur. Zaman ve uzam, do¤a iliflkileri ve toplumsal iliflkilerden soyutland›¤› (boflalt›ld›¤›) için yaflamlar›m›z tam anlam›yla rasyonel organizasyona ba¤l›d›r. Zaman ve
uzam›n boflalt›lmas›, zaman-uzam uzaklaflmas›n›n s›n›rs›z biçimde artt›r›labilece¤i
anlam›n› tafl›r ve artan zaman-uzam uzaklaflmas›, artan düflünümsellik karfl›l›kl›
olarak birbirlerini güçlendirirler ve birlikte modernli¤in dinamizmini- sürekli de¤iflim yönelimini- yarat›rlar (Allan 2006: 276).
Böylece zaman ve uzam›n birbirinden ayr›lmas› yerinden ç›karmalarla/edilmelerle ilgili iken bu durum bir yönü ile farkl›l›klar› ortaya ç›kar›r, di¤er yönü ile yeni birleflimlere kap› aralar.
Yerinden Ç›karma/Edilme ve Aç›l›ml› Mekanizmalar
Geleneksel toplumdan modern topluma geçifli tart›fl›rken özellikle ifllevselciler
baflta olmak üzere birçok sosyolog, yap›sal farkl›laflmadan bahseder. Giddens’›n
yap›sal farkl›laflmada sorunlu olarak gördü¤ü fley, yap›salc›lar›n, modernli¤in merkezi bir özelli¤i olan radikal zaman-uzam uzaklaflmas›na mant›kl› bir aç›klama getirilmemesidir. Kendisi kurumlar› aç›l›ml› mekanizmalar aç›s›ndan de¤erlendirirken
buna mant›kl› bir aç›klama getirdi¤ini belirtir. Bu noktada ideal bir geleneksel toplum tipi kurgulayacak olursak bu toplumda toplumsal iliflki ve etkileflimin birço¤u,
yerel ortamlarda kökleflmifl karfl›lafl›mlar içerisinde gerçekleflir. Bu toplumda insanlar çevrelerindeki herkesi tan›rlar ve yard›ma ihtiyaç duyduklar› insanlara ba¤›ml›d›rlar. Mesafeli durumlar, mesafeli ötekilerle birlikte sürekli olarak de¤iflmez
kal›r yani mesafe korunur. Bu ba¤lamda yaflam› yerel ba¤lam›ndan çekip ç›karan
Aç›l›ml› mekanizmalar,
toplumsal iliflki ve
etkileflimleri yerel
ba¤lamlar›ndan çekip
ç›karan pratiklerdir.
58
iki temel mekanizma vard›r: I. sembolik göstergeler ve II. uzmanl›k sistemleri (Allan 2006: 276).
Sembolik Göstergeler
Sembolik göstergeler herhangi bir kifli ya da kurumla iliflkili olmaks›z›n da¤›t›lan/devreden de¤iflim araçlar› aç›s›ndan düflünülebilir. Birçok gösterge türü olmakla birlikte para bu türler aras›nda mükemmel bir örnektir. Para, her mal›n ayn› de¤er sistemine göre belirlendi¤i evrensel bir de¤er sistemi yarat›r. Gereklilik itibariyle bu de¤er sistemi soyuttur; yani, içsel hiçbir de¤eri yoktur. Di¤er her fleyi
temsil edebilmesi için kendi içinde bir de¤er tafl›mamal›d›r. Paran›n evrensel ve soyut do¤as› onu s›n›rlamadan özgür k›lar ve uzun mesafeler ve zaman periyotlar›
karfl›s›nda de¤ifl tokuflu kolaylaflt›r›r. Bu nedenle do¤as› gere¤i para, zaman-uzam
uzaklaflmas›n› artt›r›r ve paran›n soyutlama seviyesi oldukça yüksek, yaratt›¤› bu
etki de büyük olur (Allan 2006: 276-277; Kaspersen 2000: 87; Ritzer 1997: 145).
Uzmanl›k Sistemleri
Giddens’›n bahsetti¤i bir di¤er aç›l›ml› mekanizma da uzmanl›k sistemleridir. Yine
geleneksel bir topluluk kurgulayal›m. E¤er geleneksel bir toplumda yafl›yorsan›z
ve bir çocuk sahibi olacaksan›z kime gidersiniz? E¤er ayn› grup içindeyken evlilik
problemleri yafl›yorsan›z kimden yard›m al›rs›n›z? Daha verimli ürünler yetifltirmeyi, tanr›lar› yüceltmeyi, bir bina infla etmeyi ya da bir tür toplumsal iflbirli¤ini gerektiren bir fley yapmay› istedi¤inizde nereye baflvurursunuz? Tüm bu sorular›n yan›t› ve yaflam›n di¤er tüm ayr›nt›lar› sizin toplumsal iliflki a¤›n›zda bulunur. Daha
iyi ürün almak için bu konuda deneyimli olan bir arkadafl›n›za, evlili¤inizi dan›flmak için büyükbaban›za, çocuk sahibi olmak için ebelik yapan komflunun kar›s›na gidersiniz (Allan 2006: 277; Kaspersen 2000: 84; Ritzer 1997: 145).
Günümüzde bu tür sorun ve ihtiyaçlar için baflvurdu¤umuz adres, kiflisel olarak hiçbir flekilde tan›mad›¤›m›z, soyut bilginin hâkim oldu¤u akademik bir e¤itimden geçen uzmanlard›r. Fakat uzmanl›k bilgi sistemlerine ba¤›ml› olmak amac›yla
uzmanlara baflvurmak zorunda de¤iliz. Örne¤in, bir binan›n nas›l infla edildi¤i ya
da pek çok s›n›f ve ofisin nas›l kuruldu¤u konusunda hiç bir bilgi sahibi de¤ilken,
ofisime her gitti¤imde ya da s›n›fta her ders anlatt›¤›mda bu uzmanl›k bilgisine ba¤›ml› olmufl bulunmaktay›m. Bilgisayar› her açt›¤›m›zda ya da ›fl›¤› her yakt›¤›m›zda ya da arabam›z› her çal›flt›rd›¤›m›zda k›saca modern yaflam ile ilgili herhangi bir
fleyi her yapt›¤›m›zda, soyut uzmanl›k bilgi sistemlerine ba¤›ml›y›zd›r. Uzmanl›k
bilgi sistemleri, yaflamlar›m›z›n merkezini yerel ba¤lamlardan soyut bilgi ve uzak
ötekilere gelifltirilen ba¤›ml›l›¤a tafl›d›klar› için aç›l›ml›d›rlar (Allan 2006: 277).
Modernli¤in Düflünümselli¤i
Giddens düflünümselli¤i statik bir durum olarak de¤il, de¤iflken bir durum olarak
görür. Modernli¤in, düflünümselli¤in seviyesini dramatik bir biçimde yükseltti¤ini
öne sürer. Modern zaman öncesinde insanlar toplum hakk›nda pek düflünmezlerdi. Asl›nda kendine yönelik bir varl›k olarak toplum düflüncesi Montesquieu ve
Durkheim gibi düflünürlerin eserlerinden önce pek bilinir de¤ildi. Günümüzde ise
topluma iliflkin fark›ndal›¤›m›z son derece yüksektir ve ulusumuz ve kat›l›m gösterdi¤imiz organizasyonlar ve kurumlar›m›z hakk›nda bilinçli olarak düflünürüz
(Allan 2006: 274).
‹lerleme ve düflünümsellik, do¤alar› gere¤i birbirleriyle iliflkilidir. ‹lerlemenin
düflünümselli¤i gerektirdi¤i son derece aç›kt›r ve modernite de endemik bir yap›-
59
dad›r. Çünkü her toplumsal öge kendisini hedefi, amaçlar› ve pratikleri aç›s›ndan
sürekli olarak de¤erlendirmek durumundad›r. Fakat ilerleme umudu hiçbir zaman
cisimleflmez- ilerleme ideali- ona hiçbir zaman ulaflamayaca¤›m›z anlam›n› tafl›r.
‹lerlemeye yönelik att›¤›m›z her ad›m, elde ettiklerimizi gelifltirme umutlar›yla s›nan›r. ‹lerleme, ulafl›lm›fl bir amaç olmaktan ziyade motive edici bir de¤er, modernli¤in söylemsel bir özelli¤i haline gelir (Allan 2006: 274).
“Modernli¤in kendisinin derinden ve aslen toplumbilimsel oldu¤una” de¤inen
Giddens, (1994: 44) aktörün toplumsal yaflam hakk›nda daha fazla bilgiye sahip olmas› onun kendi gelece¤ini flekillendirmesi ve tehlikelere z›mni olarak karfl› koymas›n› olanakl› k›laca¤›n› söyler. Bu ba¤lamda modernli¤in düflünümselli¤i, düflünce
ve eylemin sürekli olarak birbirine yans›t›larak sistemin yeniden üretilmiflli¤i üzerine kuruludur. Yani gelece¤e yönelik olarak, önceden yap›lm›fl olanla yeni bilgilerin
harmanlanmas› ilkeli bir biçimde savunulacak konular› örtüfltürür. Böylece düflünümsellik, bilgi ve yaflam hakk›ndaki temel anlay›fl›m›z›n k›smen flekillendirilmesi
anlam›na gelir. Modern bilgi, bilimsel bilgiye eflde¤erdir ve bilgiyi bilimsel yapan ise
daimi bir irdeleme ve sistematik flüphedir. Bu bilgi anlay›fl› her bireyin kültürel dokusuna ifllemifltir. Bu iflleyifl e¤itim-ö¤retim sisteminin bir parças› olarak okullarda
sürdürülür. E¤itim kurumlar› modern organizasyonlar olarak do¤alar› gere¤i bürokratiktir ve bu nedenle rasyonel hedef belirleme, geri dönüfllü pratikler ve daimi düflünümselli¤e ba¤l›lard›r (Allan 2006: 275). Bu ba¤lamda modernli¤in düflünümselli¤ini art›ran bir baflka faktör de özellikle kitle iletiflim araçlar›d›r. Bireyin kendisi dönüflümsel bir kapasiteye sahip oldu¤u için bu araçlardan ö¤rendiklerini kendi yaflant›s›na ussal olarak uyarlamaya çal›fl›r (Kaspersen 2000: 88).
Radikal modernli¤in bir sonucu olarak birey, belirli kimliklerin, yaflam süresi
göstergelerinin ve bilginin elde edilmesiyle benli¤i toplumsal olarak belirleyen
toplumsal a¤lar ve kurumlardan çekip ç›kar›lm›flt›r. Modern bireye verilen sadece
içsel olarak göndergesel olan benli¤in düflünümsel tasar›m›d›r. Bunun bir parças›
olarak birey, uzmanl›k bilgi sistemleri ve arac› deneyimler kullanarak stratejik yaflam planlamas› gelifltirir. Benli¤in düflünümsel tasar›m›, (uzmanlar taraf›ndan sunulan ve kitle iletiflim araçlar›yla eriflilebilir olan) olas› yeni bilgilere dayal› daimi
bir de¤erlendirme ve yeniden de¤erlendirme içerir (Allan 2006: 284).
Küreselleflme
Giddens düflünce ve eylemlerinde ne küreselleflme taraftar› ne de küresellemefle
karfl›t› olmufltur. Daha çok küreselleflemenin günümüz gerçekli¤i içinde bir süreç
oldu¤unu ancak yaratt›¤› tehlike ve risklere müdahale edilmedi¤i takdirde eko-yaflam ad›na olumsuzluklar yarataca¤›n› kabul etmifl ve bu sürecin toplumlar›n ç›karSIRA S‹ZDE
lar›na uygun hale getirilmesi için nas›l dönüfltürülebilece¤ini anlatmaya
çal›flm›flt›r.
Kaleme ald›¤›, Elimizden Kaç›p Giden Dünya bafll›kl› eserinde Giddens neo-liberal
söylemle refah haklar› düflüncesinden yola ç›karak demokratikleflme
D Ü fi Ü N E L ‹ Mile minimal
devleti özdefllefltiren bir yol sunar. Dolay›s›yla Held ve di¤erlerinin tan›m›na göre literatürde Giddens ve onun gibi düflünenler, düflünümselciler/flüpheciler olarak adS O R U
land›r›l›r (Rantanten 2005:5-6; Keyman 2000: 20; Görgün-Baran 2010:317).
D ‹ Kolaylar
K A T taraf›ndan
Giddens küreselleflmeyi, “yerel oluflumlar› millerce uzakta gerçekleflen
flekillendirecek biçimde uzak yerellikleri birbiriyle ba¤lant›land›ran dünya çap›ndaki toplumsal iliflkilerin yo¤unlaflmas›” olarak tan›mlar. Küreselleflmeyi bu
SIRAnedenle,
S‹ZDE bir arada
bulunma halini zaman ve uzam›n daha da ötesine tafl›yan uzak ile yerel aras›ndaki diyalektik bir iliflki ba¤lam›nda de¤erlendirir (Allan 2006: 278).
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
60
Modernli¤in yap›sal olarak küresellefltirici özelli¤i bulundu¤una de¤inen Giddens
bu süreçte bilhassa dört kurumun modernli¤in dinamizmini ve zaman periyodunu
biçimlendirdi¤ini öne sürer. Bunlar: kapitalizm, endüstrileflme, fliddet tekeli/zorlay›c›
güç ve gözetimdir. Böylece modernli¤in dinami¤i ile küreselleflmenin boyutlar›n›
birbirine denk düflecek biçimde ba¤lant›land›rarak aç›klar. Modernli¤in dinami¤i aç›s›ndan kapitalizme dikkat çeker. Kapitalizm içsel olarak yay›lmac›d›r. Kapitalizm
kâra duyulan ihtiyaç taraf›ndan yönlendirilir ve bunun sonucunda pazarlar›n, teknolojilerin ve metalaflt›rman›n yay›l›m›n› yönlendirir (Allan 2006: 277).
Endüstrileflme, kapitalizm ile ba¤lant›l› olmakla birlikte kendi dinamiklerine
ve di¤er kurumsal alanlarla kurdu¤u iliflkilere sahiptir. Endüstrileflme, fliddet tekeli/zorlay›c› güç ve gözetim birbirlerini besler ve genel anlamda endüstriyel-askeri
kompleks olarak tan›mlanan fleyi yarat›rlar. Askeri bir kompleks, güçlü bir ordu ve
askeri üretime odaklanm›fl bir ekonomi arac›l›¤›yla yarat›l›r. Zorlay›c› güç, teknolojiyi kullanmaya bafllad›¤›nda endüstrileflmeye ba¤›ml› olmakla kalmay›p daha
fazla ve daha geliflkin güç ve gözetim teknolojilerinin üretimi için daimi bir itici
güç oluflturur. Kapitalizmin farkl› uluslar aras›nda iliflkileri mümkün k›lmas› gibi askeri bir kompleks de uluslararas› iliflkileri meydana getirir (Allan 2006: 277-278).
Küreselleflme içerisinde meydana gelen temel süreçler birbirleriyle ba¤lant›l›d›r.
Örne¤in, bürokratik, rasyonel yönetimin kullan›m› dünya kapitalizminde ve uzmanl›k sistemlerinde artar. Tüm bu dinamikler -radikal düflünümsellik, zaman ve
uzam›n ayr›lmas›, yerinden edilme, küreselleflme- karfl›l›kl› olarak birbirlerine at›fta bulunur ve birbirlerini etkilerler. Örne¤in zaman ve uzam gerçeklikten ayr›ld›¤›
için kurumlar toplumsal› yerelden daha da uzaklaflt›r›rlar. Bunun sonucunda da küresel düzeyde daha soyut ba¤lant›lar›n yarat›lmas›n› sa¤larlar. Tüm bu unsurlar birbirlerini karfl›l›kl› olarak güçlendirir ve modernli¤in dinamizmini infla ederler (Allan
2006: 278-279). Ancak Giddens’›n ( 1994a:5) da vurgulad›¤› gibi küreselleflme ayn›
zamanda bu yönü ile yeni tabakalaflma biçimleri, yerinden edilmeleri, ço¤unlukla
çat›flmalar› üreten ve s›rad›fl› yollar› içeren kompleks ve karmafl›k bir süreçtir.
fiekil 3.1
Ulus-Devlet Sistemi
Kaynak:
Küreselleflmenin
Boyutlar›
(Giddens 1990:
71; Kaspersen
2000:93)
Dünya Kapitalist Ekonomisi
Dünya Askeri Düzeni
Uluslararas› ‹flbölümü
Bugün modernli¤in kurumsal dinamizmi tam anlam›yla küreselleflmenin
boyutlar› ile örtüflmektedir. Giddens, küreselleflmenin boyutlar›n› da, kapitalist
dünya ekonomisi, ulus-devlet sistemi, uluslar aras› iflbölümü ve askeri dünya düzeni olarak dört kategoride de¤erlendirir. Bu dört boyuta iliflkin bilgiler belirtilen
bu (Kaspersen 2000: 92-94; Giddens 1990: 71-78; Giddens 1994:68-73) kaynaklardan sentezlenerek aktar›lmaktad›r:
Bugün dünyan›n ekonomik örgütlenifli ana güç merkezleri olan kapitalist devletler arac›l›¤› ile gerçeklefltirilmektedir. Bu devletlerin kendi iç yasalar› ve uluslararas› ekonomi politikalar› ekonomik faaliyetlerin birçok biçimde düzenlenmesini gerektirir. Bu durum ticari flirketlerin küresel aç›l›mlar› için genifl bir alan sa¤lar.
Ticari kurulufllar dolay›s›yla ulusafl›r› flirketler ekonomik güçlerine ba¤l› olarak
hem kendi ülkelerindeki hem de di¤er ülkelerdeki politikalar› etkilerler. Bugün
ulusafl›r› flirketlerin büyük bir ço¤unlu¤u bütün uluslardan daha fazla bütçeye sahiptir. Bu flirketlerin sahip olduklar› ekonomik anlamdaki bütçeleri her zaman ulus
devletlerle rekabet halinde olacakalar› anlam›na gelmemektedir. Yani rekabet edemeyece¤i durumlar da söz konusudur. Bunlar toprak bütünlü¤ü ve fliddet araçlar›n›n kontrolüdür. Tüm devletler fliddet araçlar›n›n kontrolünü ellerinde tutarlar.
Böylelikle ekonomik güçleri ne kadar çok olursa olsun endüstriyel-ticari flirketler
hiçbir zaman askeri örgütler olamazlar. Kendilerini belirli bir topra¤›n egemen olan
siyasal/yasal varl›klar› gibi göremezler. Ulus-devletler küresel düzeyde bir aktör
olarak kabul ediliyor ise endüstriyel flirketler de dünya ekonomisinde baflat failler
olarak yer almaktad›r. Görüldü¤ü üzere firmalar/flirketler devletlerle ve müflterileri ile ticari iliflkilerinde kâr› ön planda tutarak üretime girerler. Bu flekilde flirketler
piyasalarda yay›larak meta piyasalar›n›n ve para pazarlar›n›n oluflumunu ve genifllemesini sa¤larlar. Bu süreç, do¤as› gere¤i eflitsizlikleri gündeme getirir.
Bilindi¤i üzere ulus-devlet modernli¤in dönüflümsel karakterine uzun süre
katk›da bulunmufl ve ulus-devlet sahip oldu¤u s›n›rlar yolu ile egemenli¤ini sa¤lam›flt›r. Fakat küreselleflme, do¤as› gere¤i merkezileflme yönündeki dönüflümselli¤i
ile belli devletlerin toprak e¤emenli¤i aras›nda bir gerginlik yarat›r. Bu durumda
baz› ülkelerin bireysel egemenlikleri azal›rken ayn› zamanda güçlerini di¤er bir biçimde birlefltirerek devlet sistemi içindeki etkinliklerini art›r›rlar. Örne¤in, Birleflmifl Milletler, Avrupa Birli¤i, OECD ülkeleri. Ancak bu durum gerçekten karmafl›k
bir süreçtir. Uluslar›n ve flirketlerin ç›kar iliflkileri ve olas› çat›flmalar› sürekli bir güven ortam›n›n olamayaca¤› anlam›na gelir.
Küreselleflmenin üçüncü boyutu askeri dünya düzenidir. Özellikle savafl›n endüstrileflmesi, silah ve askeri örgütlenme teknik ve araçlar›n›n bir ülkeden di¤erine ak›fl› ve devletlerin birbirleri ile kurduklar› ittifaklar› kapsayan gücün küreselleflmesi ba¤lam›nda de¤erlendirilmektedir. Ayr›ca askeri gücün küreselleflmesi savafllarla da yak›ndan ilgilidir. Burada yerel çat›flmalar›n nas›l küresel çat›flmalara
dönüfltü¤ünü vurgulamak gerekir. Giddens, ülkelerin nükleer silahlar üretme yoluna giderek di¤er devletleri bu tür silahlar› kullanmaktan al›koyma amac› tafl›d›klar›na de¤inir. Bu durum nükleer güçler aras›nda savafl›n ertelenmesini getirebilir. Ancak kendi toprak s›n›rlar› içindeki çat›flmalarda kullanmay› engellemez.
Giddens, bu söylemleri ile geç-modernitede güvenlik ve risk ile güvenlik ve tehlikenin s›n›rlar›n›n kompleks ve karmafl›kl›¤›n› gözler önüne sermektedir.
Küreselleflmenin dördüncü boyutu olan uluslararas› iflbölümü endüstriyel
geliflme ile ilgilidir. Modern endüstri yaln›zca yap›lan ifli de¤il, ayn› zamanda endüstri türü, gerekli beceriler ve hammadde üretimi bak›m›ndan bölgesel uzmanlaflmaya dayal› bir ifl bölümünü de gerekli k›lm›flt›r. Küresel ekonomik ba¤›ml›l›¤›n
61
62
SIRA S‹ZDE
Giddens küreselleflmeyi
modern dönemde
gerçekleflenlerin sonucu
olarak
D Ü fi Üde¤il,
N E L ‹bizzat
M
modernitenin kendisini tüm
dünyaya yaymas›yla
oluflmufl bir olgu olarak
S O R U
tan›mlar.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
artt›¤› günümüzde kapitalist ülkelerin kendi ekonomilerini yönetmeleri eskisinden
daha zor hale gelmifltir. Makine teknolojilerinin dünya ölçe¤inde yay›lmas› insanlar›n maddi-fiziki çevre ile oldu¤u kadar gündelik yaflam›n birçok yönünü
de etkilemektedir.
Öyle görünüyor ki, küreselleflme sürecinde uluslararas› iflbölümü sermayenin
maliyeti en düflük olan bölgelerde üretim yapma olana¤›n› yaratm›flt›r. Ucuz emek
gücü ve daha fazla kâr anlay›fl› küreselleflmenin 16. yüzy›ldaki sömürgeleflme biçimini hat›rlatmaktad›r. Gelir da¤›l›m›n›n eflitsiz uygulamas› ise Üçüncü Dünya Ülkelerindeki iflsizli¤in, yoksullu¤un, terör ve siyasi çat›flmalar›n artmas›na, ulusötesi
göçlerin, kad›n ticaretinin ve mülteci-s›¤›nmac› sorunlar›n›n katlanarak büyümesiSIRA S‹ZDE
ne yol açm›flt›r.
Giddens’a göre küreselleflmenin dört boyutu olan “kapitalist dünya ekonomisi”, “ulus-devlet sistemi”, “uluslararas› iflbölümü” ve “askeri dünya düzeni”, moD Ü fi Ü N E L ‹ M
dernli¤in dört ana parametresi olan “kapitalizm”, “endüstriyalizm”, “gözetleme” ve
“askeri güç”ün etkileflip geniflleyerek dünya ölçe¤ine yay›lm›fl biçimi olarak karfl›S O R U
m›za ç›kmaktad›r.
Zaman›n mekândan
D ‹ K K A Tba¤›ms›z kal›fl› modernlefltirici bir süreçtir. Giddens’a göre, küreselleflmenin ön koflulu zaman›n mekândan ba¤›ms›z k›l›nmas›d›r. Bu sayede toplumsal iliflkiler mekâna ba¤›ml› olmaktan kurtulmufl uzaktaki yerlerle etkileflim içine girilmifltir.
SIRA S‹ZDE
Modernizasyon toplumsal iliflkileri yayg›nlaflt›rmakta, toplumlar aras›nda küresel iliflki
a¤lar› kurulmaktad›r. Yerel faaliyetler ile uzak mesafeler aras›ndaki iliflkiler geliflmektedir. Ona göre
küreselleflme, modernitenin devam›d›r. Küreselleflmeye karfl› de¤ildir,
AMAÇLARIMIZ
taraftar da de¤ildir. Ancak dünyan›n gidiflat›n›n küresellflmeye do¤ru oldu¤u tespitinde
bulunmaktad›r.
N N
K ‹ T A P
Küreselleflme, politik ve
ekonomik etkilerin biraraya
getiriliflilerinden do¤an bir
Tdizi
E L karmafl›k
E V ‹ Z Y Osüreçleri
N
içermektedir. Bu durum hem
yeni uluslar üstü sistemler
ve güçler yaratmakta hem
de geliflmekte olan ülkeler
‹ N T E Rdaha
N E Tfazla de¤iflime
giderek
maruz kalmaktad›r.
Küreselleflme Giddens’e
göre, yaln›zca muazzam bir
ekonomik, politik, kültürel
sistemler ve iletiflim
a¤lar›ndaki geliflmeyi de¤il,
ayn› zamanda yerel ve
kiflisel anlamda etkili
faaliyetleri ve deneyimleri de
içine al›r.
K ‹ T A P
Küreselleflme, uygulamaya koyulan ça¤dafl politikalar›n temellerinden daha
baflka bir fleyi ifade etmektedir. Ancak küreselleflme içinde yaflad›¤›m›z toplumun
kurumlar›n›
Öte yandan küreselleflme “yeni bireyselcili¤in”
T E L dönüfltürmektedir.
EV‹ZYON
yükseliflini de ön plana ç›karmaktad›r (Giddens 2000: 45, Giddens 2000a: 30)
Küreselleflme, hem içinde büyük sistemlerin yer ald›¤› hem de yaflam›m›z›n ço¤u mahrem k›sm›n› ve özelini içine alan iliflkileri kapsar. Bu bak›mdan yaflam tar‹NTERNET
z›m›z ayn› zamanda küresel sonuçlard›r. Örne¤in Kopenhang’dan sat›n ald›¤›m›z
k›yafetler ‹ngiltere’de tasarlanm›fl, Tayvand ya da Polonya’da üretilmifltir. Bu durum uluslararas› iflbölümü ve dünyan›n eko-sistemi bak›m›ndan küreselleflmenin
sonucu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (Kaspersen 2000: 94).
Küresellflme konusunda önemli olan bir nokta da modern teknolojik araçlar
olarak medyan›n küresellefltirici etkisini gözden uzak tutmamakt›r. Mekanize iletiflim teknolojileri küresellflmenin bütün yönlerini önemli ölçüde etkilemifltir. ‹letiflim teknolojileri ayn› zamanda endüstriyalizmin bir sonucu olarak de¤erlendirilebilir. Özellikle iletiflim teknolojileri kültürel küreselleflmenin arac›s› olmufl, zaman
ve uzam›n önemini yitirmesine yol açm›flt›r (Giddens 2000:42-43). Küreselleflme
sanc›l› bir süreçtir ve bu süreçte yaflanan krizler, toplumlar› ve bireyleri risk ve tehlikelerle karfl› karfl›ya b›rakmaktad›r. Böylece güvenlik sorununu ortaya ç›karmaktad›r. Bunu aflman›n yolu ise güven ve güvenli¤i infla edecek mekanizmalar›n uygulamaya konulmas›ndan geçmektedir.
GEÇ MODERNL‹K VE POSTMODERL‹K
Giddens, modernli¤i flu sözleri ile de¤erlendirmektedir. “Modernlik terimini kullananlar›n ço¤u, ben dâhil, onu evrensellik iddialar› sorgulanabilir nitelikte olan,
tarihsel olarak özgül bir sosyo-ekonomik ve kültürel oluflum olarak görüyorlar. Benim anlay›fl›ma göre modernlik tarihin sonu de¤ildir; ama modern olan flekilsiz,
parçal›, çizgisel olmayan bir post-modernlik halinde çözülmüfl de de¤ildir. Dolay›s›yla “post-modern” fikri yaln›zca “modernli¤in akl›n›n bafl›na gelmesini” ya da
kendi s›n›rlar› ile yüzleflmek zorunda kalmas›n› de¤il, ayn› zamanda bunu aflmay› da içerir” (Giddens 2000b: 20). Bu aç›klamada Habermas’›n görüflleri ile Giddens’›n görüfllerinin kesiflti¤i görülür. Çünkü Habermas’a göre modernizm henüz
tamamlanmam›fl bir projedir. Ayd›nlanma düflüncesinin gelifltirdi¤i bu proje bir tak›m çalkant›l› olaylara yol açmakla birlikte Habermas, bu sorunlar›n üstesinden gelinebilece¤ine inan›r (Habermas 1996: 38-55). Bu nedenle Habermas da Giddens
gibi içinde bulundu¤umuz dönemi postmodern olarak nitelemeye yanaflmaz.
Giddens, ça¤›m›z›n krizini sistemin tüm rasyonalitesine karfl›n kapitalizmin krizi olarak görmez. Bugün ve gelecekte olacak gerilimin ekolojik kriz oldu¤unu iddia eder. Ona göre, “ekolojik kriz “örselenmifl bir modernli¤in” krizidir, ama sadece çevrecilikle özdefllefltirilmemelidir”. Bu nedenle önemli olan günümüzde modernli¤in üzerine infla edilen toplumsal bask›larla hesaplaflmakt›r. Burada karfl›
karfl›ya gelinmesi ve netleflmesi gereken konu, fiziksel ekoloji de¤il, bir “yaflam
ekoloji” meselesinin varl›¤›na dikkat çekmesidir (Giddens 2000b: 20). Bu ba¤lamda son zamanlarda kullan›lan “sanayi ötesi toplum” terimi hem kapitalist
hem de sosyalist sistemler için geçerli görülmekte ve ekonomik sistemlerin bir
ölçüde birbirlerine yak›nlaflt›klar› yorumunu güçlendirmektedir (Giddens 1984:
246).
Böylece Giddens’a göre düflünümsellik tart›flmalar›n› post modernlikle iliflkilendirmek mümkündür. Henüz postmodern bir toplumsal evrende yaflamad›¤›m›z›
beliren Giddens yine de yaflam tarzlar›n›n ve toplumsal örgütlenme biçimlerinin
farkl›l›¤›na dikkati çeker. Postmodern ve postmodrenite kavramlar›n› ay›r›r. Giddens’a göre bir anlamda, Postmodernizm mimaride, edebiyatta, sanatta ve fliirdeki
son dönem de¤iflmelere göndermede bulunurken, postmodernite son dönemlerdeki sosyal dünyan›n kurumsal de¤iflmelerine iflaret eder. E¤er bir post modernlik
dönemine do¤ru gidiyorsak bu, toplumsal geliflimin yörüngesinin bizi modernli¤in
kurumlar›ndan uzaklaflt›r›p yeni ve farkl› bir toplumsal düzene do¤ru götürdü¤ü
anlam›na gelir. Postmodernlik, hiçbir fleyin tam bir kesinlikle bilinemeyece¤ine,
epistemolojinin önceki temellerinin güvenilir olmad›¤›na, tarihte teleolojiye yer olmad›¤›na, dolay›s›yla ilerlemenin hiçbir çeflidinin kabul edilemeyece¤ine iflaret etmektedir (Giddens 1994: 46-47; Tucker 1998: 143; Stevenson 2008: 241). Bu nedenle Giddens, postmodernite yerine “geç modernite” kavram›n› kullanmay› tercih
eder.
Giddens’›n verdi¤i örne¤e bakt›¤›m›zda “ Hiç h›z trenine bindiniz mi” diye sorarak flu aç›kmay› yapar. Bir h›z trenini e¤lenceli k›lan fley, tehlikenin ve güvenin bir
arada bulunmas›d›r. H›z trenini güvenli bulmasak ona binmeyiz, ancak tehlikeye
meyilli bir yap›m›z olmazsa h›z treni e¤lenceli olmaktan ç›kar. Yüzlerce metre yükseklikten kavisler çizerek h›zl› bir flekilde trenle afla¤›ya inmek, bize ölüm olas›l›¤›n›
düflündürür ama trene ve onu infla eden uzmanlara duydu¤umuz güven, bu olas›l›¤›n yarataca¤› gerilimi ortadan kald›r›r. Anthony Giddens modernli¤i t›pk› bu flekilde resmeder, fakat baz› önemli farkl›lar ortaya koyarak (Allan 2006: 264). Örne¤in;
63
64
Giddens’a göre modernlik bir juggernaut (önüne geçilmez ezici güç), “bütün bireylerin topluca bir dereceye kadar kontrolünde bulunan fakat ayn› zamanda kontrolümüzden ç›k›p kendisini parçalara ay›rabilme tehlikesini tafl›yan devasa bir güç
makinesidir”. ‘Juggernaut’ sözcü¤ü, Hintçe bir kelime olan ve tanr› Vishnu ya da
Krishna’y› -evrenin lordunu- temsil eden ‘JAGANNATHA’ kelimesinden gelir. Her y›l
tanr›n›n imgesi, inançl› kalabal›klar aras›nda danslar ve davullar eflli¤inde bir geçit töreniyle sokaklarda gezdirilirdi. O zamanlarda daha erken selamete kavuflmak
amac›yla inananlar›n ölümle karfl› karfl›ya gelmek için kendilerini devasa tören
arabas›n›n tekerlekleri alt›na atmalar› gerekti¤ine inan›l›rd›. Juggernaut bu nedenle körü körüne bir ba¤l›l›k ve adanmay› gerektiren karfl› konulmaz bir güç olarak nitelenir (Allan 2006: 264).
Bu karfl› konulmaz güç imgesi, yaratt›¤› tehlike ve güven hissiyle birlikte heyecan dolu h›z trenini akla getirir, fakat modernli¤in juggernaut› bir h›z treni gibi
kontrol edilebilir ve hareketi önceden tahmin edilebilir de¤ildir. Bu noktada Habermas ve Giddens aras›nda temel bir farkl›l›k bulunmaktad›r. Habermas için rasyonel kontrol modernli¤in merkezindedir ve gerçeklefltirilmesi mümkündür. Fakat
Giddens için modernlik tan›m› gere¤i kontrol d›fl›d›r. Modernli¤in amac› geliflmedir fakat yaratt›¤› etki, denetimsiz bir de¤iflim makinesine dönüflen mekanizmalar›n ve süreçlerin ortaya ç›kmas›d›r. Biz, Jagannatha’ya kendini adayanlar gibi modernli¤in gücü ve cenneti içine çekilmifl durumday›z (Allan 2006: 264-265). Bu nedenle toplumu kontrol etme gücüne sahip de¤iliz. Çünkü modern toplum daha
önceki toplumlardan çok daha h›zl› de¤iflmekte ve küresel uzan›m›n› geniflleterek
geleneksel sosyal pratikler üzerinde çok daha büyük dönüfltürücü etkide bulunmaktad›r (Stevenson 2008: 219). Böylece Giddens’›n düflüncesinde bu dikotomik
anlay›fl, diyalektik bir biçimde çarp›flarak modernli¤in düflünümselli¤ini ve dönüflümselli¤ini sa¤lamaktad›r.
SIRA S‹ZDE
4
S O R U
D‹KKAT
“Modernlik”, endüstrileflme,
onun
kurumsal
SIRAsadece
S‹ZDE
boyutu olarak ele al›nmad›¤›
sürece, kabaca
“endüstrileflmifl dünya”n›n
AMAÇLARIMIZ
eflde¤eri olarak
düflünülebilir
Habermas ile
Giddens’›n
modernlik konusundaki görüfllerinin kesiflti¤i ve farkl›laflt›¤›
SIRA
S‹ZDE
yönler nelerdir? Karfl›laflt›r›n›z.
D Ü fi ÜGiddens’›n
NEL‹M
Bu konuda
görüflünü aktaran Allan, flunlar› söylemektedir: “Modernlik içinde yapt›¤›m›z gezinti hiç bir biçimde s›k›c› ve karfl›l›ks›z de¤ildir; genellikle
keyif vericidir
verici bir bekleme ile doludur. Fakat modernli¤in kurumlar›
S OveR umut
U
var olmaya devam ettikçe bu yolculu¤un ne yönünü ne de h›z›n› kontrol etme flans›na sahip de¤iliz. Bunun sonucunda, hiç bir zaman tamam›yla kendimizi güven
D‹KKAT
içinde hissedemeyiz çünkü vard›¤› yer, yüksek risklerle doludur” (Allan 2006: 265).
Geç modernlik, Giddens’›n 1990’lar›n bafl›ndan itibaren en büyük ilgi alan›n›
SIRA Giddens
S‹ZDE
oluflturmufltur.
modernlik ile öncelikle post-feodal Avrupa’da kurulmufl
olan fakat etkileri bak›m›ndan yirminci yüzy›lda giderek dünya tarihine yerleflen
kurumlara ve davran›fl biçimlerine at›fta bulunmaktad›r (Adams & Sydie 2001: 385).
AMAÇLARIMIZ
Giddens, post modernistlerin iddia etti¤i gibi post modern bir döneme girildi¤i
konusunu tart›flmaktan çok, modernli¤in sonuçlar›n›n nas›l bir dönüflüm geçirdi¤ine bakmakK gerekti¤inden
söz eder. Kuflkusuz modernli¤in ötesinde oluflmakta
‹ T A P
olan yeni ve farkl› bir düzenin varl›¤› inkâr edilemez oldu¤una, bunu “post modern” olarak niteleyebilece¤imize, ancak birçok sosyal bilimcinin yapt›¤› gibi bunu “post modernlik” olarak de¤erlendirmenin uygun olmayaca¤›na iflaret eder. DiTELEV‹ZYON
le getirilmesi gereken önemli bir husus da Giddens’›n post modern toplum ya da
endüstri-sonras› toplumu de¤il, geç modern toplumu ele ald›¤›d›r. Bu kavram ara-
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
65
c›l›¤›yla Giddens, tarihsel süreklilik ve de¤iflimi birlikte vurgular (Adams & Sydie
2001: 385).
Giddens kapitalizm ve endüstrileflme aras›nda bir ayr›m yapar. Kapitalizm,
küresel çapta etkinlik gösteren iflgücü piyasalar›nda oldukça yüksek bir rekabete
dayal› bir üretimi ifade ederken; endüstrileflme, do¤ay› kontrol etme ve dönüfltürme
maksad›yla makine teknolojisinin kullan›m›na at›fta bulunur. Bu geç modern dünyan›n endüstri d›fl›nda en fark edilir özelli¤i ulus-devlettir. Buna ek olarak, Luhmann ölçüsünde olmasa da modern dünyay› bir araya getirmede iletiflimin önemine dikkat çeker (Adams & Sydie 2001: 385).
Modern dünya, nüfusun gittikçe kalabal›klaflan bir kesimi için hayatta kalmay›
hatta “iyi yaflam”› mümkün k›lar. Ulus-devlet, karmafl›k bir dünyada demokrasi ve
bireysel faillik için olanak sunar. Sa¤ ve Solun Ötesi (Beyond Left and Right) ve
Üçüncü Yol:Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilifli (The Third Way:The Renewal of
Social Democracy) adl› kitaplar›nda Giddens eski “sol” fikirlerin güncelli¤ini yitirdi¤ini “sa¤c›” fikirlerin ise çeliflkili ve hatta tehlikeli olduklar›n› iddia eder. Giddens’›n sosyal demokrat (liberal) “üçüncü yol”u ise sadece bir teori de¤il, ayn› zamanda siyasal aktivizm ve idealizmi alevlendirmeyi amaçlayan bir eylem program›d›r. Tanr›lar›n ve gelene¤in etkinli¤ini yitirmesi Giddens’a göre modern dünyada kurumlar›n ve hareketlerin düflünümsel bir biçimde kendi kendilerini düzenleyebilmeleri bak›m›ndan onlar›/bireyleri serbest k›lm›flt›r; bir baflka deyiflle bu sayede önce tasarlar sonra da kendi tarihimizi yarat›r›z (Adams & Sydie 2001: 385).
SIRA S‹ZDE
Giddens’›n modernlik teorisinin altbölümleri aras›nda uzaklaflma/aralama
(distanciation), güç/iktidar (power), güven ve risk bulunmaktad›r. Uzaklaflma, iliflkilerin art›k belirli mekânlara ba¤l› olmad›¤› gerçe¤ini ifade eder.DBu
Ü fi Ü Ndurum
E L ‹ M Mors alfabesi ve uça¤›n icad›ndan bu yana geçerli olmakla birlikle bilgisayar sayesinde
yirmi birinci yüzy›l›n bafllang›c›ndan itibaren daha da belirgin hale gelmifltir.
S O R U
(Adams & Sydie 2001: 385; Ritzer 1997: 144)
Giddens’›n hem yap›laflma hem de modernlik kuram›nda önemli bir yere
D ‹ Ksahip
K A T olan bir di¤er kavram› ise güç/iktidar ya da failliktir. Bu kavramlar bireyin karar verebilme ve eylemde bulunabilme kapasitesine iflaret eder. ‹ktidar/Güç bir kaynak de¤ildir;
kitle iletiflim
SIRA S‹ZDE
araçlar› ve toplumsal ba¤lant›lar birer kaynakt›r. ‹ktidar/Güç, hem s›n›rlar hem de olanakl› k›lar. S›n›rlama olarak güç/iktidar, bir kuvvet (force) de¤ildir; bir seçim k›s›tlamas›d›r.
AMAÇLARIMIZ
N N
Bir baflka deyiflle hâkimiyetle uyum içinde olan iktidar olmasa bile bireyler modern dünyada yapt›klar› seçimler üzerinde belirli bir güce (ya da kontrole) sahipK ‹ T A “dönüfltürücü
P
tirler. ‹ktidar, dolay›s›yla sadece tahakküm de¤ildir, ayn› zamanda
bir kapasite”dir ya da fleyleri meydana getirme becerisidir. Böylece Giddens’a göre modern dünya, yetki vericidir, çünkü insanlar› geleneksel, sanayi öncesi topluE L E V ‹ Z Y O NAncak geç
mun k›s›tlamalar›ndan özgür k›lm›flt›r (Adams & Sydie 2001: T385-386).
modernlik, modernli¤in düflünümselli¤ini gerektirdi¤inden güven problemi vard›r
ve karmafl›k riskler ve tehlikelerle doludur.
GEÇ MODERNL‹KTE R‹SKLER
‹NTERNET
Bununla birlikte, Giddens’›n risk hakk›ndaki görüfllerinin ikinci k›sm›, Luhmann’›n
görüfllerinin ötesindedir. ‹nsanlar sürekli olarak gelecekte do¤abilecek riskleri hesaplamaya çal›fl›rlar. H›zla de¤iflen modern toplumda, bireyler plan kurarak riski
azaltmaya çabalarlar. Bu duruma güzel bir örnek sa¤l›k ya da yaflam sigortas›d›r.
Giddens bunu “gelece¤in kolonileflmesi” olarak tan›mlar. Risk ba¤lam›nda düflün-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
66
mek, rahats›z edici olabilir, fakat hiçbir fleyin garantisi olmad›¤› için birçok birey
riski azaltma ve huzur içinde olma amac›yla karar verir. (Giddens, 1991a: 133-134,
Adams & Sydie 2001: 386). Giddens, geç modern topluma özgü dört tip riskten
bahseder: (1) Devlet eliyle ya da baflka yollarla yap›lan ve hiç kimsenin kaçmas›n›n mümkün olmad›¤› gözetim, (2) Türlerin yaflam›n› sürdürememe riskiyle birlikte artan askeri güç, (3) Kapitalizmin istikrars›z nitelikleri sebebiyle, ekonomik büyümenin çökme ihtimali ve (4) Kapitalizmi s›n›rlayan ekolojik ve çevresel k›s›tlamalar (Giddens 1990: 55-63).
Öte yandan çevresel sorunlarla ilgili olarak Giddens’›n aç›klay›c› söylemi ise
flöyledir: “Gerçekleflme olas›l›¤› düflük ama sonuçlar› tehlikeli olan riskler, modern
dünyada hiçbir zaman ortadan kalkmayacakt›r; bununla birlikte en iyi ihtimalle
en aza indirgenebilirler... Hiroflima ve Nagasaki’ye at›lan atom bombalar› ya da
Three Mile Island veya Çernobil’de meydana gelen kazalar gibi görece olarak küçük çapl› olaylar, ne olabilece¤i konusunda bir fikir verirler” (Adams & Sydie
2001: 386).
Giddens bu ba¤lamda günümüz modernitesini, geçmiflin e¤ilimlerini ve güçlerini bünyesinde tafl›d›¤› için “post-geleneksel” olarak da adland›rmaktad›r (Slattery
2007: 419).
SIRA S‹ZDE
5
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
YAPILAfiMA KURAMI VE YAPININ ‹K‹L‹⁄‹
D Ü fi Ü Nyap›laflma
EL‹M
En basit haliyle
kuram›nda Giddens, sembolik etkileflimcilik, fenomenoloji ve dramaturjinin öngörüleriyle klasik sosyolojinin yap› kavram›n› bir araya getirir (Allan 2006:
Ritzer 1996: 396).
S O R 266;
U
Giddens’a göre özne-nesne ya da fail-yap› ayr›m› yanl›fl bir dikotomidir ve insan eyleminin karmafl›kl›¤›na makul bir aç›klama getirmek için yarat›lm›flt›r. GidD‹KKAT
dens’a göre insani toplumsal aktiviteler geri dönüfllüdür (recursive) ve yarat›lan bu
dikotomi tavuk-yumurta problemine benzemektedir. Hem nesne hem de özne ya
SIRA
S‹ZDE
da hem yap›
hem
de fail, sadece farkl› safhalarda olmakla birlikte birdir. Dolay›s›yla toplumsal aktörler, toplumsal gerçekli¤i üretirler, fakat bu aktörlerin toplumsall›¤›ndan bahsetmek hâlihaz›rda varolan toplumsal bir dünyay› kabul etmek anlaAMAÇLARIMIZ
m›na gelir (Allan 2006: 266; Turner 2003: 476).
Yap› ve failli¤i bir ikicilik/düalizm, karfl›l›kl› olarak birbirlerinin d›fl›nda ö¤eler
olarak görmek
yerine Giddens bir ikilik/düalite, yani ayn› fleyin analitik olarak birK ‹ T A P
birlerinden ay›rt edilemez iki parças› gibi görür. Yap›n›n ikili¤i, yap›n›n dönüflümlü olarak düzenledi¤i toplumsal eylem ya da davran›fl›n hem arac› hem de sonucu oldu¤u
anlam›na gelir (Allan 2006: 266). Yap› ve fail ikili bir do¤aya sahiptir
TELEV‹ZYON
ve do¤alar› gere¤i karfl›l›kl› iliflki içindedir. Yap› ile eylem aras›ndaki ba¤lant› ise
toplumsal pratikler arac›l›¤› ile kurulur. Bu ise yap›n›n ikili¤inin bir parças› olarak
de¤erlendirilir (Layder 2006: 189). Bu nedenle toplumsal prati¤in yasalaflt›r›lmas›‹ N T E Rbulunur.
NET
n›n üç bilefleni
Bunlar;
1. Anlaml› iletiflim üretimi (anlam›n iletiflimi)
2. Güç (gücün kullan›m›) ve
3. Ahlakt›r (davran›fl›n de¤erlendirici bir yarg›lamas›d›r)
Sosyal pratikler dil arac›l›¤› ile düzenlenir. Kat›l›mc›lar›n bir dizi kurala uymalar› ile yaflam bulur. Sosyal pratikler farkl›l›k yaratan eylemleri içerir (Cassell 1993:
10-11).
N N
Yap›laflma kuram›n›n
birincil yarg›s›, toplumsal
K ‹ T ve
A failli¤in
P
yap›lar›n
tekrar
tekrar ve düflünümsel olarak
yeniden üretildikleridir: ayn›
davran›fllar yoluyla ayn›
Tanda
E L Esürekli
V ‹ Z Y Oolarak
N
yarat›l›rlar.
‹NTERNET
Geç modernlikte
temel risklerin neler oldu¤unu belirtiniz.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
S O R U
Görüldü¤ü üzere Giddens yap› ve failli¤in ayn› eylem içerisinde karfl›l›kl›
olufltuD ‹ K K Aolarak
T
¤unu öne sürer. Toplumsal karfl›laflmalarda baflvurulan kurallar ve kaynaklar, hem etkileflimi ve yap›y› yarat›rlar hem de etkileflim ve yap› içerisinde bulunurlar.
Toplumsal olaSIRA S‹ZDE
rak bir arada bulunma eylemi yaln›zca toplumsal kural ve kaynaklar›n kullan›lmas› arac›l›¤›yla mümkündür -ve kurallar ve kaynaklar- yaln›zca toplumsal olarak bir arada buAMAÇLARIMIZ
lunma eylemi içerisinde var olurlar. Böylelikle yap› ve faillik tam
olarak ayn› kural ve
kaynaklar›n kullan›m› arac›l›¤›yla karfl›l›kl› olarak infla edilir (Allan 2006: 266; Turner
2003: 480).
N N
S O R U
67
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Giddens, faillik ve yap›n›n ikili¤inden bahsedebilmek için toplumsal yap›n›n
anlam›n› flöyle aç›klar: Yap›laflma teorisinde toplumsal yap›lar, kurallar ve kaynakT E L E V ‹ kodlar›/anlamZYON
lardan oluflur. ‹ki tür kural vard›r: normatif kurallar ve anlamlama
land›r›c› kurallar. Her iki durumda da bu kurallar, toplumsal pratiklerle sarmalanm›fl vaziyettedir ve soyut ya da ba¤›ms›z olarak var olmazlar. Giddens ayr›ca kurallar›n sürekli olarak ya da nadiren baflvurulan, söylenmeden anlafl›lan ya da tu‹NTERNET
tars›z, gayri resmi ya da resmi ve zay›f ya da güçlü biçimde onaylanm›fl olabileceklerini dile getirir. Normatif kurallar davran›fl› yöneten kurallard›r fakat anlamlama
kodlar› biraz daha farkl›d›r (Wallace & Wolf 1999: 213; Allan 2006: 267; Ritzer
1996: 394).
Anlamlama kodlar›/anlamland›r›c› kurallar, anlam›n üretilmesini sa¤layan kurallard›r. Bu kodlar›n yaratt›¤› neticeye iliflkin bir örnek, politika ak›l hocalar›n›n
SIRA yorumlamam›z›
S‹ZDE
kulland›¤› retoriktir. Ak›l hocalar›, meseleleri belirli bir tutumla
sa¤layacak flekilde bize rehberlik etmek isterler, fakat bunu yaparken genel olarak
kabul edilmifl yorumlama kurallar›na uymak zorundalard›r. E¤er
uymazlarsa, onlaD Ü fi Ü N E L ‹ M
r›n rehberli¤ine uymam›z› gerektirmeyecek türden f›rsatlar oluflur. Ancak bu kurallar, tarihsel ve kültürel olarak özgünlerdir ve bu nedenle de yorum zamanla de¤iS O R U
flime u¤rar (Allan 2006: 267)
‹ki tür kaynak vard›r: yetkesel/düzenleyici ve da¤›t›c›/maddi. Yetkesel/düzenleyici
kaynakD‹KKAT
lar, yönetim teknikleri ya da teknolojileri, kurumsal pozisyon ve uzmanl›k bilgisi gibi konulardan oluflur. Da¤›t›c›/maddi kaynaklar ise maddi ürünlerin ya da maddi dünyan›n deSIRA S‹ZDE
netiminden oluflur. Dolay›s›yla kaynaklar, insanlar›n ve gereçlerin denetimini içerir ve aktörlerin eylemlerini yapmas›n› sa¤layan kolayl›klard›r. Yap›laflma kuram› aktörlerin, ayn›
zamanda sosyal sistemlerin hem yarat›c›lar› hem de sosyal sistemler
taraf›ndan yarat›lan,
AMAÇLARIMIZ
düflünümsel olarak düzenlenmifl eylem ve etkileflimlerin tafl›y›c›s› olduklar›n› vurgular
(Allan 2006: 267; Turner 2003: 479; Giddens 1991a: 204).
N N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
68
Yap›laflma kuram›n› flemada görmeye çal›flal›m.
Giddens’in Yap›laflma fiemas›
(1)
(2)
(3)
YAPI
TARZ (Usul)
SOSYAL S‹STEM
Normatif Kurallar
Belirli haklar ve zorunluluklar
Onaylamalar
(Meflru K›lma)
Da¤›t›msal kaynaklar
(Bask›nl›k)
Hedefleri gerçeklefltirecek kaynaklar
Güç
Yetkesel kaynaklar
Anlamland›r›c› kaynaklar
Anlamland›r›c› flemalar ve bilgi stoklar›
‹letiflim
Kaynak: Sosyal yap›, sosyal sistem ve ba¤lant› biçimleri (Turner 2003: 479)
Yap›laflma Usulleri/ fiekilleri
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Giddens, davran›fllar› örüntüleme sorununu zaman-mekân uzaklaflmas› aç›s›ndan
yeniden farkl› bir biçimde dile getirir: “toplumsal teorinin temel sorusu bireysel
“varolufl”un s›n›rl›l›klar›n›n, toplumsal iliflkilerin zaman ve uzam›n ötesine “uzanmas›” yoluyla nas›l afl›labilece¤ini aç›klamakt›r” (Allan 2006: 268). Zaman-uzam
uzaklaflmas›/aralanmas› fikri, fiziksel olarak bir arada bulunma durumunun zaman
ve uzam›n ötesine uzanma yollar›na at›fta bulunur. Dolay›s›yla etkileflimler, zaman
ve uzam›n ötesine geçirilen ayn› materyallerden olufltuklar› için örüntülenmifllerdir
(Giddens 1999: 188).
SIRA S‹ZDEötesine geçme ediminin nas›l gerçekleflti¤i Giddens’›n temel soZaman-uzam›n
rusudur ve cevab› da yap›laflma flekillerine iliflkin düflüncelerinde bulunur. fiekil/usul (modality) kelimesi, giyinme ya da davran›fl tarz› gibi bir ifade türüne at›fD Ü fi Ü N E L ‹ M
ta bulunan biçim/tarz (mode) kelimesiyle iliflkilidir. Yap›laflma usulleri dolay›s›yla
kiflilerin etkileflim halindeyken bilerek kulland›klar› kural ve kaynaklard›r (Allan
S O R U 2003: 479)
2006: 268; Turner
Yap›laflma sisteminde
D ‹ K K A T üç ö¤e bulunmaktad›r: toplumsal pratikler, usuller ve yap›lar. Yap›laflma usulleri, yap› ve eylemin (failli¤in) ifade edilme yollar›d›r. Yap›laflmay› müzi¤in
kendisi olarak düflünecek olursak, usuller analog ya da dijital tarzda olsun yeniden üretilSIRA S‹ZDE
me biçimidir ve toplumsal pratik de bu müzi¤i üreten müzisyendir. Görüldü¤ü üzere yukar›daki çizelgeden de anlafl›laca¤› üzere, Giddens bir taraftan üç toplumsal prati¤e (iletiflim, güç ve
yapt›r›m) di¤er taraftan da yap›lara (anlam, güç/tahakküm ve meflrulaflt›rma)
AMAÇLARIMIZ
tekabül eden üç usul ya da ifade tarz› öne sürmektedir (Allan 2006: 268-269; Giddens
2010: 267-270).
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
69
Yap›laflma usullerini bir örnek ile aç›klamak gerekirse, tarihi daha önceden belirlenmifl bir s›nava girmeyi reddetti¤inizi ve dersi veren profesörün de ‘s›nava girmezseniz dersi geçemeyece¤inizi’ söyledi¤ini düflünün. Bu durumda ne olur? Öncelikli olarak iletiflim ve yapt›r›mlar›n dâhil oldu¤u toplumsal pratikler vard›r ve bu
durumda sizin kurdu¤unuz iletiflim hem sizin hem de profesörünüzün hali haz›rda bildi¤i bir flema yoluyla yorumlan›r. Bu flemay› “e¤itim ortamlar›nda kullan›lan
anlamlar” olarak adland›ral›m. Siz bu prati¤i, yirmi birinci yüzy›l›n bafl›ndaki bu
toplumun genel anlam yap›s›n›n bir parças› olmas› sebebiyle bilirsiniz. ‹kinci olarak ise profesör de s›n›f içi davran›fl normlar›na dayal› yapt›r›mlar uygular ki, bu
normlar da bu toplumun meflrulaflt›rma yap›s›n›n birer parças› olduklar› için bilginiz dâhilindedir. Sizin ve profesörün aras›ndaki fiili konuflma, yorumlama flemalar› ve anlamland›rma yap›s› ayn› anda ortaya ç›kar. ‹letiflim, anlama ve yorumlama
olmaks›z›n var olamaz ve bunun gibi fiili iletiflim olmadan da yorumlama ve iletiflim var olamaz. Ayn› durum, profesörün baflvurdu¤u yapt›r›mlar için de geçerlidir
(Allan 2006: 269-270; Turner 2003: 480).
Giddens’›n yap›y› kurallar ve kaynaklar olarak tan›mlamas›, -anlamlama ve
meflrulaflt›rma, kurallara ve tahakküme s›k›ca ba¤l› oldu¤undan- daha çok kaynaklarla (olanaklarla) ba¤lant›l›d›r. Güç/tahakküm, yetkesel ve da¤›t›c› kaynaklar›n
S‹ZDE
sundu¤u olanaklar yoluyla ortaya ç›kan fiili güç olarak ifade SIRA
edilir.
Örne¤in, üniversitenin bir profesör üzerinde kulland›¤› fiili gücün bir k›sm›, s›n›f ortam›, bilgisayar ve internet eriflimi gibi olanaklar yoluyla ortaya ç›kar. Dolay›s›yla
iki uçlu bir
ok arac›l›¤›yla tüm bu unsurlar› bir çember içine alarak tüm bu süreçlerin -toplumsal pratikler, usuller ve yap›lar- düflünümsel ve geri dönüfllü oldu¤u ileri sürülür
S O R U
(Allan 2006: 270; Turner 2003: 480; Cassell 1993: 10-11).
Bu flekilde fark edilmesi gereken fleylerden biri de tüm toplumsal pratiklerin,
D ‹ K K A T usullerin ve
yap›lar›n birbirleriyle ba¤lant›l› olduklar›d›r. Tümü bir araya getirilmifltir ve ayn› anda
ifade edilip üretilirler. Dahas›, Giddens’›n kurumsallaflma ya da bir arada bulunma halini
SIRA S‹ZDE
zaman ve uzam›n ötesine tafl›ma ile kastetti¤i toplumsal yaflam›n bu yönlerinin geri dönüfllü, iç içe geçmifl do¤as›d›r. Bu süreç, yokufl afla¤›ya yuvarlanan bir top gibi ifller. Etkileflimleri zaman ve uzam›n ötesine tafl›yan da tekrar tekrar meydana gelen
pratikler ve yap›laAMAÇLARIMIZ
r›n bu süreklili¤idir (Allan 2006: 270).
N N
K ‹ T A P hareketinin
Dikkat edilmesi gereken bir di¤er husus ise tüm bu kurumsallaflma
farkl› kurumsal düzenler yaratt›¤›d›r. Birçok sosyolog kurumlar› ba¤›ms›z etkileri
bulunan gerçek, ayr› nesnelermifl gibi görür, fakat Giddens kurumlar›n gerçek nesT E L E V ‹ Zdüzenler,
YON
neler olarak varolmad›klar›n› ifade etmeye çal›fl›r. Farkl› kurumsal
ayn›
anlamlama, tahakküm/güç ve meflrulaflt›rma yap›lar›ndan (kural ve kaynaklar›ndan) meydana gelirler. Sembolik kurumsal düzenler aç›s›ndan bak›lacak olursa
(örne¤in siyasi ideoloji), bu düzenleri oluflturan unsurlar; s›ras›yla anlamlama (A),
‹NTERNET
tahakküm (T) ve meflrulaflt›rmad›r (M). Örne¤in demokrasi gibi bir ideoloji, anlamlama ve anlam ile birlikte anlamlarla sembolleri destekleyen tahakküm ve meflrulaflt›rma edimine dayal›d›r. (A-T-M). Yasal kurumsal düzenler aç›s›ndan ise sembolik etkileflimde mevcut bulunan oluflum s›ras›n›n tam tersi bir s›ra (yani meflrulaflt›rma, tahakküm ve anlamlama: M-T-A) etkilidir. Siyasi kurumlar ve ekonomik kurumlar ise tahakküm, anlamlama ve meflrulaflt›rma (T-A-M) s›ras›na göre oluflurlar
(Allan 2006: 270- 271). Dolay›s›yla kurumlaflma farkl› yap›larda farkl› biçimde ifller
ve kurumu kurum yapan bu iflleyifl özelli¤idir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
70
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Giddens’›n (1999)
Kuruluflu” kitab›n›n okunmas› yap›laflma kuram›na iliflkin
K ‹ T A “Toplumun
P
ayr›nt›l› olarak bilgilgiler elde etmek bak›m›ndan önerilmektedir.
Düflünümsel
Aktörler
T E L E V ‹ Z Y O(Refleksive)
N
Giddens’a göre etkileflimler dâhilinde bulunan üç önemli fley vard›r: I.eylemin
düflünümsel gözetimi, II. eylemin rasyonellefltirilmesi ve III. eylem motivasyonu. Giddens’a göre bu üç görev tabakalaflm›flt›r ya da farkl› “fark›ndal›k seT E R N E T (Allan 2006: 271)
viyelerine”‹ Nsahiptir
I. En fark›nda olarak yap›lan davran›fl, düflünümsel bir gözetimdir. ‹nsanlar birbirleriyle etkileflim kurabilmek için birbirlerinin davran›fllar›n› takip etmeli,
konuflman›n seyrini gözetim alt›nda tutmal›, kendi davran›fllar›n›n izlerini sürmelidirler. Bu rutin edimin bir parças› olarak davran›fllar›m›z için nedenler bulabiliriz,
yani kendi eylemlerimizi rasyonellefltirebiliriz (Allan 2006: 271; Trucker 1998: 80).
II. Eylemin rasyonellefltirilmesi hususunda Giddens, söylemsel bilinç ve
pratik bilinç aras›nda bir ayr›m yapar. Söylemsel kelimesi söylem ya da konuflma ile iliflkilidir. Fakat daha derin bir anlama da sahiptir, analitik uslamlama taraf›ndan ortaya ç›kar›lan bir söylemdir. Söylemsel bilinç, eylemlerimize sözlü ve
mant›kl› bir aç›klama yapabilme yetene¤idir. Toplumsal pratikler ve durumlar hakk›nda bildi¤imiz ve ifade edebildiklerimizdir. Bu bilinç, karfl›laflma halinin düflünümsel gözetimi ve eylemin rasyonellefltirilmesi ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r -söylemsel bilinç, bizim her ikisi ile ilgili fark›ndal›¤›m›zd›r (Allan 2006: 271; Giddens
1991a: 370).
SIRA S‹ZDE
Pratik bilinç
ise toplumsal olarak nas›l varolaca¤›m›z ve davranaca¤›m›z konusunda sahip oldu¤umuz bilgiye at›fta bulunur. Fakat insanlar bu bilgiyi sözlü olarak ifade edemezler. Giddens’a göre toplumsal durumlar ve pratikler son derece
karmafl›klard›r ve bu nedenle, engin ve incelikli bir bilgi temeli gerektirirler. Bu
durumda rasyonel düflünce arac›l›¤›yla de¤il, sezgiyle hareket etmemiz gerekir (AlS O R U
lan 2006: 271).
Söylemsel veDpratik
‹ K K A T bilinçle ilgili dile getirilmesi gereken önemli bir husus bulunmaktad›r: Bu iki bilinç durumu birbirleriyle zorunlu olarak ba¤lant›l› de¤ildir. ‹lk bak›flta söylemsel bilincin, pratik bilincin bize yapmam›z› söyledi¤i fleyleri aç›klama yetene¤i oldu¤u
SIRA S‹ZDE
düflünülebilir. Fakat pratik bilinç hakk›nda daha önce ifade edildi¤i gibi “insanlar bu bilgiyi sözel olarak ifade edemezler”. Dolay›s›yla söylemsel bilinç (aç›klama), pratik bilinçle
(eylemlerle)
gerçek herhangi bir yolla zorunlu olarak ba¤lant›l› de¤ildir. Nas›l davranacaAMAÇLARIMIZ
¤›m›z› ve eylemimizi nas›l aç›klayaca¤›m›z› biliriz, fakat bu iki durum da aktörün bilinçd›fl› motivasyonlar›n›n de¤il, toplumsal etkileflimin birer parças›d›r (Allan 2006: 271).
N N
K ‹ T A P
Pratik bilinç taraf›ndan temellenen rutinleflme hem günlük etinliklerde kiflili¤in
süreklili¤ini hem de toplumun kurumlar›n›n yeniden üretimini sa¤lar (Giddens
1999: 108).
TELEV‹ZYON
III. Bilinçd›fl› güdülenim ya da motivasyon ise al›flkanl›klar›m›z ve rutinliklerimizdir. Pratik bilinç rutinin üretimi ile ilgilidir ve bir araba ya da bisiklet
sürmeye benzer: Bu eylemin gerçekleflmesi büyük ölçüde al›flkanl›¤›m›z ya da pra‹NTERNET
tik bilinç d›fl›ndad›r. Aktörler eylemde bulunmak için motivasyona sahiptir. Motivasyonlar eyleme neden olan istekleri kapsar ve eylem için planlar sa¤lar (Giddens
1991a: 370). Ayn› flekilde gündelik yaflamda toplumsal pratikler olarak yapt›klar›m›z bir rutindir. Eylemlerimizi, k›smen -zaman ve uzam›n, rutinleflmifl toplumsal
71
pratiklerle ba¤lant›l› olarak bölge içine al›nd›¤›- bölgesellefltirme yoluyla rutinlefltiririz. Bir baflka deyiflle fiziksel uzam› ayr›mlad›¤›m›z için davran›fllar›m›z› kolayl›kla rutinlefltiririz. Böylece, belirli toplumsal pratik türleri belirli alanlarda ve zamanlarda oluflurlar. Bölgesellefltirme biçim, özellik, süreklilik (duration) ve
süreye (span) göre üç çeflitlilik özelli¤i gösterir (Allan 2006: 272)
i. Bölgenin biçimi, onu di¤er bölgelerden ay›rmak için kullan›lan bariyer ya
da s›n›r çeflitleri ba¤lam›nda ele al›n›r. Biçim, bir arada bulunma halinin az ya da
çok olas› durumlar›n› mümkün k›lar. Koridorda durup biriyle konufltu¤unuzda ikinizin etraf›nda oldukça geçirgen olan sembolik bir s›n›r vard›r ve di¤erlerinin bu
konuflmaya kat›lmas› [yani s›n›r› geçmesi] son derece mümkündür. Fakat erkekler
ya da kad›nlar tuvaletine girdi¤inizde, bir arada bulunma olas›l›¤›n› aç›kça s›n›rlayan fiziksel ve sembolik bir s›n›rla karfl›lafl›rs›n›z.
ii. Bölgenin özelli¤i, bir bölge içerisinde tipik olarak var olabilecek toplumsal
pratik türüne gönderme yapar. Örne¤in, insanlar yüzy›llard›r evler içerisinde yaflarlar fakat evin özelli¤i zamanla de¤iflime u¤ram›flt›r. Tar›m toplumlar›nda ev ekonominin, devletin ve ailenin merkezidir; fakat modern kapitalist toplumlarda ev,
SIRA S‹ZDE
kesinlikle ailenin alan›n› oluflturur ve bu nedenle kamusal olmaktan
ziyade özeldir (Allan 2006: 272).
iii. Bölgenin sürekli¤i ve süresi, co¤rafi mekân›n büyüklü¤üne ve zaman›n
uzunlu¤una at›fta bulunur. Belirli bölgeler, genellikle toplumsal pratikler için sadece günün belirli süreleri boyunca ya da belirli zaman uzunluklar›yla uygundur; yaO R U
tak odas› örne¤in, uyku zaman›yla özdefllefltirilir. Dolay›s›yla birS stadyum
bir hava
alan› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda bir arada bulunabilme ve toplumsal pratikler için özgün f›rsatlar sunar (Allan 2006: 272).
D‹KKAT
Giddens insan eyleminin özü itibariyla düflünümsel bir özelli¤e sahip oldu¤unu söyler. Böylece toplumsal davran›fl biçimleri, zaman ve uzam içinde süre¤en
SIRA S‹ZDE
olarak yeniden üretilir (Wallace & Wolf 1999: 215). Bu durum göstermektedir ki,
aktörler bir taraftan yap›dan etkilenirken di¤er taraftan da yap›y› etkilemekte ve
iliflkileri yeniden üretmektedir. Bourdieu gibi Giddens da yap›-fail
ikili¤inin biraraAMAÇLARIMIZ
dal›¤›n› vurgulayan son dönem sosyologlardand›r.
Rutinlefltirme “yap›laflma
teorisinde temel bir
kavramd›r” ve günlük yaflam
aktivitelerinin mutat ve
olmas› gerekti¤i gibi
karfl›lanmas›n› sa¤layan
süreçlere at›fta bulunur.
Rutinlefltirme dolay›s›yla yüz
yüze etkileflimlerin zaman ve
uzam›n ötesine geçti¤i
birincil yoldur ya da bir
baflka flekilde ifade edilirse,
rutinlefltirme yap›laflma
usullerinin
kurumsallaflt›r›ld›¤› temel
yollardan biridir.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi Giddens’›n “Modernite ve BireyselK Kimlik,
‹ T A P Geç Modern
Ça¤da Benlik ve Kimlik (2010)” kitab›nda bulmak mümkündür.
K ‹ T A P
Sonuç olarak Giddens, kendi düflünce sistemati¤ini ontolojik
T E L bak›flla
E V ‹ Z Y O Nortaya koyar. Bireyin kendi yaflam›n› devam ettirmesini varoluflsal bir sorun olarak kabul
eder. Bunu ise yukar›da ifade edildi¤i üzere ontolojik güvenlik ile ba¤lant›land›rarak aç›klamaya çal›fl›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
ELEfiT‹R‹LER
Baz› elefltirmenlere göre Giddens’›n yap› kadar failli¤e de önem vermesi günümüz
teorik çerçevesi aç›s›ndan oldukça katk› vericidir. Bununla birlikte Giddens hakk›ndaki de¤erlendirmelerin tümü bu flekilde olumlu de¤ildir. Stjepan Mestrovic,
Giddens’›n teorisi üzerine yazd›¤› kitab›nda oldukça elefltireldir ve Giddens’›n kad›nlar ve modern dünya hakk›ndaki görüflleri üzerine getirdi¤i elefltirilerin bir k›sm› fazla abart›l›d›r. Bununla birlikte Giddens hakk›nda yap›lan elefltirilerden ikisi
dikkat çekicidir. Birincisi Giddens’›n insan failli¤ine yapt›¤› vurgu ve ikincisi de
modern dünya hakk›ndaki optimist bak›fl aç›s›d›r (Adams & Sydie 2001: 390).
‹NTERNET
72
Giddens’a göre “her toplumun her yetkin üyesi, o toplumun kurumlar› hakk›nda son derece bilgi sahibidir. Bu bilgi, kiflinin günlük aktivitelerinden uzak olmaktan ziyade onlarla çok yak›n ba¤lant›l›d›r” ifadesini hem Luhmann hem de Mestrovic, sorgular. Luhmann’a göre günümüzde vatandafllar inceleyemeyecek kadar çok
meflgul ya da stres alt›nda olduklar› bir bilgi bombard›man› alt›ndad›rlar. Mestrovic buna ek olarak birçok kiflinin dünya olaylar›yla ilgili meselelerde umars›z göründükleri ortada iken kendilerini güçlü hissedebilen ve fail olabilen bireyler olarak görülmesi flafl›rt›c›d›r. Bu konuda Giddens’›n insanl›¤›n tam olarak ne kadarl›k
bir k›sm›na iflaret etti¤ini bir baflka deyiflle günümüz dünyas›nda kaç insan›n etkili birer fail olarak hissedip hareket etti¤ini sorgulamak gerekir (Adams & Sydie
2001: 390).
Mestrovic’e göre Giddens, faillerin toplumsal yap›y› nas›l alg›lad›klar›n› ve failin eylemlerinin belirli sonuçlar do¤uraca¤›na dair duydu¤u inanc›n köklerini aç›klamada baflar›s›zd›r. Ona göre, Giddens aç›s›ndan faillik ve yap›n›n tüm bu yönleri görünürde kendili¤inden varlard›r ki bu da yeterli bir sosyolojik aç›klama de¤ildir. Bu nedenle faillik ve denetim hissinden daha çok günümüzde insanlar, baflkalar› ya da kendi çevreleri üzerinde etki yaratma konusunda bir tür tevekkül ve duyars›zl›k hissine kap›lm›fllard›r (Mestrovic, 1998: 206’dan Aktaran Adams & Sydie
2001: 390).
Giddens’›n diyalog, düflünümsellik, demokrasi ve küreselleflme üzerine yapt›¤›
afili teorilefltirmeye ra¤men dünyadaki insan haklar› ihlallerini çözmenin nas›l
mümkün olaca¤›na yönelik getirdi¤i aç›klaman›n yetersiz kald›¤›na dikkat çekilmektedir (Adams & Sydie 2001: 391).
Giddens’›n ideolojisi liberal ve sosyal-demokratiktir. Asl›nda ideolojiyi muhafazakârl›kla eflanlaml› olarak görür: “egemen gruplar›n ya da s›n›flar›n kendi bölgesel ç›karlar›, di¤erlerine evrensel ç›karlar olarak gözükür.” Kendisini liberal ve
elefltirel bir teorisyen olarak niteleyen Giddens, kapitalizmi bir sömürü düzeni olarak gören ve yok edilmesi gerekti¤ini düflünen Marksist ya da baflka türden herhangi bir toplumsal düflünceye karfl› ç›kar. Ve modern dünyay›, gerek olumsuz
özellikleri gerekse olumlu olas›l›klarla birlikte özgürlük ve yap›n›n bir birleflimi
olarak görür (Adams & Sydie 2001: 388).
Giddens’›n modern dünyan›n büyük riskleri üzerine yapt›¤› tart›flamadan hareketle, onun gelecekle ilgili oldukça karamsar oldu¤u düflünülebilir. Fakat yine de
bir liberal olarak Giddens, riskleri birer sorun ya da kaç›n›lmazl›k olarak de¤il, birer olas›l›k olarak görür. Eme¤i, bar›fl›, çevresel hareketleri ne baflar›n›n ne de yenilginin bir garantisi olarak görür. Giddens’›n liberalizmini Kivisto’ya, “makul ütopyac› realizm” olarak tan›mlar (Adams & Sydie 2001: 387).
73
Özet
N
A M A Ç
1
N
AM A Ç
2
Modern döneme iliflkin güven ve risk ortam›n›n
ne oldu¤unu ay›rt edebilmek.
Giddens, modern dönemin birçok riskinin bulundu¤unu, bu risklerin geliflim süreci için kaç›n›lmaz oldu¤unu belirtir. Bu nedenle baz› önlemlerin al›nmas›n›n zorunlulu¤unu vurgular.
Giddens, modernli¤in risk ortam›n›; (1) modernli¤in düflünümselli¤inden kaynaklanan tehdit ve
tehlikeler, (2) savafl›n endüstrileflmesinden kaynaklanan insan fliddeti tehdidi ve (3) modernli¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygulanmas›ndan
kaynaklanan kiflisel anlaml›l›k tehdidi” olarak s›ralar. Öte yandan modernitenin güven ortam›n›
üç kategoride de¤erlendirir: 1. Toplumsal ba¤lar› istikrarl› k›lma arac› olarak, dostluk ya da cinsel (akrabal›k) yak›nl›kla ilgili kiflisel iliflkiler, 2.
Belirsiz zaman aral›klar›ndaki iliflkileri istikrarl›
k›lma yolu olarak soyut sistemler (bunlar; para
gibi sembolik göstergeler ile sorun çözmeye yönelik uzmanl›k bilgileridir), 3. Geçmifl ile gelece¤i ba¤lant›land›rma tarz› olarak karfl›-olgusal, gelece¤e yönelik düflünce. Bu üç durumun postgeleneksel dönemde cereyan etti¤ine de¤inen
Giddens, post-geleneksel dönemi modernli¤in
bir parças› olarak niteler. Modern dünya daha
önce yaflanan dönemlerden farkl› de¤ildir, aksine post-geleneksel dönem modernitenin ileri bir
aflamas› olarak geçmiflin e¤ilimlerini ve güçlerini
yans›t›r (Slattery 2007: 419). Bu özelliklerinden
dolay› Giddens bu dönemi geç modernlik olarak isimlendirir.
Modernli¤in düflünümselli¤ini aç›klayabilmek.
Giddens düflünümselli¤i statik bir durumdan ziyade de¤iflken bir durum olarak görür. Modernli¤in düflünümselli¤i, düflünce ve eylemin sürekli olarak birbirinin üzerine yans›t›lmas› ile sistemin yeniden üretilmiflli¤i üzerine kuruludur. Yani önceden yap›lm›fl olanla yeni bilgilerin ›fl›¤›nda ilkeli bir biçimde savunulacak konular örtüflmeye bafllar. Bu ba¤lamda modern organizasyonlar do¤alar› gere¤i bürokratiktir ve bu nedenle rasyonel hedef belirleme, geri dönüfllü
pratikler ve daimi düflünümselli¤e ba¤l›lard›r.
Modernli¤in düflünümselli¤i, artan bir biçimde
özellikle kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimi yolu
ile mümkün hale gelir. Dolay›s›yla yaflam›n dü-
N
AM A Ç
3
flünümselli¤i toplumsal uygulamalarla ilgili yeni
bilgiler do¤rultusunda sürekli olarak incelenmekte, reforme edilmekte ve yap›c› olarak de¤ifltirilmektedir.
Küreselleflmenin boyutlar›n› analiz edebilmek.
Giddens, küreselleflmenin boyutlar›n›, (1) kapitalist dünya ekonomisi, (2) ulus-devlet sistemi,
(3) uluslar aras› iflbölümü ve (4) askeri dünya
düzeni olarak dört kategoride de¤erlendirir. Ticari kurulufllar dolay›s›yla ulusafl›r› flirketler ekonomik güçlerine ba¤l› olarak hem kendi ülkelerindeki hem de di¤er ülkelerdeki politiklalar› etkilerler. Bugün ulusafl›r› flirketlerin büyük bir ço¤unlu¤u bütün uluslardan daha fazla bütçeye sahiptir. Küreselleflme, do¤as› gere¤i merkezileflme yönündeki dönüflümselli¤i ile belli devletlerin toprak e¤emenli¤i aras›nda bir gerginlik yarat›r. Bu durumda baz› ülkelerin bireysel egemenlikleri azal›rken ayn› zamanda güçlerini di¤er bir
biçimde birlefltirerek devlet sistemi içindeki etkinliklerini art›r›rlar. Askeri dünya düzeninde
özellikle savafl›n endüstrileflmesi, silah ve askeri
örgütlenme, teknik ve araçlar›n›n bir ülkeden di¤erine ak›fl› ve devletlerin birbirleri ile kurduklar› ittifaklar› kapsayan gücün küreselleflmesi ba¤lam›nda de¤erlendirilmektedir. Ayr›ca askeri gücün küreselleflmesinin savafllarla yak›ndan ilgili
oldu¤u görülmektedir. Uluslararas› iflbölümü endüstriyel geliflme ile ilgilidir. Modern endüstri
yaln›zca yap›lan ifli de¤il, ayn› zamanda endüstri
türü, gerekli beceriler ve hammadde üretimi bak›m›ndan bölgesel uzmanlaflmaya dayal› bir ifl
bölümünü gerekli k›lm›flt›r. Giddens küreselleflmeyi modern dönemde gerçekleflenlerin sonucu
olarak de¤il, bizzat modernitenin kendisini tüm
dünyaya yaymas›yla oluflmufl bir olgu olarak tan›mlar. Ve bundan kaç›fl›n pek mümkün olmad›¤›n› vurgular.
74
N
AM A Ç
4
Yap›laflma kuram›n› özetleyebilmek.
Yap›laflma kuram›na göre, toplumsal yap›lar kurallar ve kaynaklardan oluflur. ‹ki tür kural vard›r: Normatif kurallar ve anlamlama kodlar›. Her
iki durumda da bu kurallar toplumsal pratiklerle
sarmalanm›fl vaziyettedir ve soyut ya da ba¤›ms›z olarak var olmazlar. Giddens ayr›ca kurallar›n
sürekli olarak ya da nadiren baflvurulan, söylenmeden anlafl›lan ya da tutars›z, gayri resmi ya da
resmi ve zay›f ya da güçlü biçimde onaylanm›fl
olabileceklerini dile getirir. Normatif kurallar davran›fl› yöneten kurallard›r. Anlamlama kodlar› ise
anlam›n üretilmesini sa¤layan kurallard›r. ‹ki tür
kaynak vard›r: Da¤›t›c›/maddi ve yetkesel/düzenleyici kaynaklar. Da¤›t›c›/maddi kaynaklar
maddi ürünlerin ya da maddi dünyan›n denetiminden oluflur. Yetkesel/düzenleyici kaynaklar
ise yönetim teknikleri ya da teknolojileri, kurumsal pozisyon ve uzmanl›k bilgisi gibi konulardan
oluflur. Dolay›s›yla kaynaklar, insanlar›n ve
araç/gereçlerin denetimini içerir. Yap›laflma sisteminde üç öge bulunmaktad›r: Toplumsal pratikler, usuller ve yap›lar. Yap›laflma usulleri, yap›
ve eylemin (failli¤in) ifade edilme yollar›d›r. Giddens bir taraftan bu üç toplumsal prati¤e (iletiflim, güç ve yapt›r›m) di¤er taraftan da yap›lara
(anlam, tahakküm ve meflrulaflt›rma) tekabül
eden üç usul ya da ifade tarz› öne sürmektedir
(yorumlay›c› flemalar, olanaklar ve normlar). Giddens’›n yap›y› kurallar ve kaynaklar olarak tan›mlamas›, anlamlama ve meflrulaflt›rma, kurallara ve tahakküme s›k›ca ba¤l› oldu¤undan daha
çok kaynaklarla (olanaklarla) ba¤lant›l›d›r. Tahakküm, yetkesel ve da¤›t›c› kaynaklar›n sundu¤u olanaklar yoluyla ortaya ç›kan fiili güç olarak
ifade edilir. Yap›laflma usulleri dolay›s›yla kiflilerin etkileflim halindeyken bilerek kulland›klar›
kural ve kaynaklard›r. Güç bir kaynak de¤ildir.
Eylemin neticesinde elde edilen bir olanakt›r.
N
AM A Ç
5
Düflünümsel aktörlerin kendilerini nas›l infla ettiklerini ay›rt edebilmek.
Etkileflimler dâhilinde bulunan üç önemli fley vard›r. Bunlar; i. eylemin düflünümsel gözetimi,
ii. eylemin rasyonellefltirilmesi ve iii. eylem
motivasyonu. Bu üç unsur farkl› “fark›ndal›k
seviyelerine” sahiplerdir. Gözetimde insanlar birbirleriyle etkileflim kurabilmek için birbirlerinin
davran›fllar›n› takip etmeli, konuflman›n seyrini
gözetim alt›nda tutmal›, kendi davran›fllar›n›n izlerini sürmelidirler. Davran›fllar›m›z için nedenler bulabiliriz, kendi eylemlerimizi rasyonellefltirebiliriz. Rasyonellefltirme söylemsel bilinç ile
pratik bilinç aras›ndaki etkileflime dayan›r. Söylemsel bilinç, eylemlerimize sözlü ve mant›kl› bir
aç›klama yapabilme yetene¤idir. Toplumsal pratikler ve durumlar hakk›nda bildi¤imiz ve ifade
edebildiklerimizdir. Pratik bilinç ise toplumsal
olarak nas›l varolaca¤›m›z ve davranaca¤›m›z konusunda sahip oldu¤umuz bilgiye at›fta bulunur.
Bu iki bilinç durumu birbirleriyle zorunlu olarak
ba¤lant›l› de¤ildir. Bunlar, toplumsal etkileflimin
birer parças›d›r. Bilinçd›fl› güdülenim ya da
motivasyon ise al›flkanl›klar›m›z ve rutinliklerimizdir. Rutinleflme günlük yaflam aktivitelerinin
mutat ve olmas› gerekti¤i gibi karfl›lanmas›n› sa¤layan süreçlere at›fta bulunur. Eylemlerimizi, k›smen (zaman ve uzam›n, rutinleflmifl toplumsal
pratiklerle ba¤lant›l› olarak bölge içine al›nd›¤›)
bölgesellefltirme yoluyla rutinlefltiririz. Böylece, belirli toplumsal pratik türleri belirli alanlarda
ve zamanlarda oluflarak düflünümsel aktörün inflas› gerçekleflir.
75
1. Sosyoloji’nin nas›l bir bilim oldu¤unu afla¤›dakilerden hangisi en iyi aç›klar?
a. Yap›salc›-‹fllevselci-Tarihselci-Yorumcu bir bilim
b. Entelektüel ve kendi sorunsal›n› yans›tan bir
özelli¤e sahip bir bilim
c. Makro-mikro birlikteli¤ini infla eden bir bilim
d. Yap› ve failin (toplum/birey) birlikteli¤ini infla
eden bir bilim
e. Düalizme karfl› bir bilim
2. Hangisi modern öncesi dönemin güven mekanizmalar›ndan biri de¤ildir?
a. Akrabal›k iliflkilerinin düzenleyicili¤i
b. Yerel topluluklar›n›n varl›¤›/a¤›rl›¤›
c. Yöneticilerin totaliterli¤i
d. Bugün ile gelece¤i birbirine ba¤layan gelene¤in
dönüfltürülebilirli¤i
e. Din, inanç ve ritüellerinin önemlili¤i
3. Modern dönemin risk unsurlar› afla¤›dakilerden hangisi de¤ildir?
a. Savafl›n endüstrileflmesinden kaynaklanan insan
fliddeti tehdidi
b. Modernli¤in düflünümselli¤inin benli¤e uygulanmas›ndan kaynaklanan kiflisel anlaml›l›k tehdidi
c. ‹flsizlik ve yoksulluk
d. Nükleer savafl tehdidi
e. Sermaye dolafl›m›n›n bilinmeyen bölgelerdeki
riskleri
4. Hangisi modern toplumsal kurumlar› gelenksel/modern öncesi toplumsal düzenlerden ay›ran süreksizliklerden de¤ildir?
a. Zaman ve uzam›n uzaklaflmas›
b. De¤iflim alan›n›n yerkürenin tüm yüzeyini kapsamas›
c. Ekonomik üretim sisteminin piyasa koflullar› ve
metalaflmas›
d. De¤iflimin h›z› ba¤lam›nda teknoloji üretiminin
ve yayg›nl›¤›n›n h›z kazanmas›
e. Ulus-devletlerin siyasal sistemi gibi ekonomipolitik güç iliflkilerinin birlikteli¤i
5. Hangisi modernli¤in dinamiklerinden biri de¤ildir?
a. Kapitalizm
b. Teknoloji
c. Endüstrileflme
d. fiiddet tekeli
e. Gözetim
6. Modernleflmenin aç›l›ml› mekanizmalar› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ayd›nlanma ve Bilim
b. Bürokratikleflme ve Bilimsel Yönetim
c. ‹letiflim ve ulafl›m teknolojileri
d. Sembolik göstergeler ve uzmanl›k sistemi
e. Dünya kapitalizmi
7. Hangisi ça¤›m›z›n en önemli krizidir?
a. Kapitalizm krizi
b. Teknoloji krizi
c. Ekolojik (yaflam ekolojisi) krizi
d. ‹deolojinin krizi
e. Bilimin krizi
8. Post-modernlik kavram›n›n anlam› afla¤›dakilerden
hangisi de¤ildir?
a. Bireyler aras› yüz-yüze iliflkilerin h›z kazanaca¤›na
b. Epistomolojinin önceki temellerinin güvenilir olmad›¤›na
c. Hiçbirfleyin tam kesinlikle bilinemeyece¤ine
d. Tarihte teleolojiye yer olmad›¤›na
e. ‹lerlemenin hiçbir çeflidinin kabul edilmeyece¤ine
9. Hangisi geç modernlikte risk unsurlar› aras›nda de¤ildir?
a. Hiç kimsenin kaçmas›n›n mümkün olmad›¤› gözetim düzene¤i
b. Tüketim al›flkanl›klar›n›n de¤iflmesi
c. Türlerin yaflam›n› sürdürme riskiyle birlikte artan askeri güç
d. Ekonomik büyümenin çökme olas›l›¤›
e. Ekolojik ve çevresel k›s›tl›l›klar
10. Yap›laflma kavram›n› afla¤›daki önermelerden hangisi aç›k biçimde tan›mlamaktad›r?
a. Belirli bir yaflam biçimine ahlaki bak›mdan ba¤l›l› olmakt›r
b. Bireylerin uyum gösterdi¤i üretici kural ve kaynaklar sistemleridir
c. Kendini gerçeklefltirmektir
d. Hiyerarflik iliflki anlay›fl›ndan uzaklaflmakt›r
e. Bireyler aras›nda iletiflimi sa¤lamakt›r
76
1. b
2. d
3. c
4. a
5. b
6. d
7. c
8. a
9. b
10. b
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Modern Öncesi ve Modern
Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl isea “Modern Dönemin Riskleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernleflmenin Süreksizlikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernizmin Dinamikleri”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yerinden Ç›karma/edilme
ve Aç›l›ml› Mekanizmalar” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernlik ve Post- modernlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernlik ve Postmodernlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geç Modernlikte Riskler”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yap›laflma” konusunu
S›ra Sizde 1
Giddens, makro ve mikro kuramc›lar›n yöntemlerinden
farkl›laflmakta, geleneksel ve dualist yaklafl›mlardan
uzaklaflmaya çal›flmaktad›r. Düalizmlerin hiçbir teorik
dönüflümü sa¤lamaya uygun olmad››n› belirten Giddens, toplum/birey (yap›/fail) karfl›tl›¤›ndan söz etmek
yerine aralar›nda karfl›tl›ktan oluflan devingenlikleri hesaba katmak gerekti¤ini savunur. Sosyolojide kökleflmifl karfl›tl›klar› reddeden bir çaba içinde olmufltur. Böylece yorumsamac› Sosyolojinin baz› yönlerini daha geleneksel yap›salc› Sosyolojinin unsurlar› ile uzlaflturma
denemesinde bulunmufltur. O, toplumsal yaflam›n evrensel yasalar›n›n bulunmad›¤›n› ileri sürer.
S›ra Sizde 2
Modern-öncesi toplumlarda geleneksel kurumlardaki
güvenirlik ve rutinler, dünyan›n olumsall›¤›n› gizlerdi.
Akrabal›k ve cemaat, zaman ve uzam boyunca güvenilir bir biçimde eylemleri yap›land›ran ba¤lar yarat›rd›.
Din, deneyimi güvenilir flekilde düzenleyen bir kozmoloji olufltururdu. Ve gelene¤in kendisi tan›m gere¤i bir
rutin oldu¤u için toplumsal ve do¤a olaylar›n› yap›land›r›rd›. Fakat modern toplumlarda bu kurumsal ortamlar›n hiçbiri güçlü bir güvenirlik ve ontolojik güvenlik his-
si yaratmamaktad›r. Giddens’a göre bu ihtiyaçlar farkl›
flekillerde karfl›lan›r: Rutin, soyut sistemlerle bütünleflmifltir, saf/ar› iliflkiler cemaat ve akrabal›¤›n yerine geçmifl ve düflünümsel olarak infla edilmifl bilgi sistemleri
dini kozmolojilerin yerini alm›flt›r. Sonuç, ontolojik güvensizli¤in geleneksel toplumlardan ziyade modern toplumlarda çok daha belirgin olarak hissediliyor olmas›d›r.
S›ra Sizde 3
Giddens, insanl›k tarihinin süreksizlikler ile belirlendi¤i
ve do¤rusal bir geliflim çizgisine sahip olmad›¤›n› ileri
sürmekte ve modernli¤in süreksizliklerini üç kategoride de¤erlendirmektedir. Bunlardan birincisi, modernli¤in de¤iflim h›z›n›n had safhada olmas›; ikincisi, dünyan›n farkl› bölgelerinin giderek birbiri ile ba¤lant›l› hale
gelmesi ve yer kürenin tüm yüzeyini kapsamas›; üçüncüsü ise modern kurumlar do¤as› gere¤i ekonomik üretim sisteminin piyasa koflullar› ve metalaflmas›, ulusdevletlerin sisyasal sistemi gibi ekonomi-politik güç iliflkilerinin birlikteli¤inin artmas›d›r.
S›ra Sizde 4
Habermas’a göre modernizm, tamamlanmam›fl bir projedir. Bu nedenle içinde bulundu¤umuz dönemi post
modern olarak nitelemez. Giddens da modermitenin
tamamlanmad›¤›ndan söz eder ve içinde bulundu¤umuz dönemi geç modernite olarak betimler. Modernleflme karfl› konulmaz bir h›z anlay›fl› ile güç imgesi
(juggernaut) yaratm›flt›r. Bu durum tehlike ve güven
hissiyle birlikte heyecan dolu bir h›z trenini akla getirir,
fakat modernli¤in juggernaut› bir h›z treni gibi kontrol
edilebilir ve hareketi önceden tahmin edilebilir de¤ildir.
Bu noktada Habermas ve Giddens aras›nda temel bir
farkl›l›k bulunmaktad›r. Habermas için rasyonel kontrol
modernli¤in merkezindedir yani bu h›z›n kontrol edilebilece¤inden söz eder. Fakat Giddens için modernlik tan›m› gere¤i kontrol d›fl›d›r. Modernli¤in amac› geliflmedir fakat yaratt›¤› etki, denetimsiz bir de¤iflim makinesine dönüflen mekanizmalar›n ve süreçlerin ortaya ç›kmas›d›r.
S›ra Sizde 5
Giddens, geç modern topluma özgü dört tip riskten
bahseder: (1) Devlet eliyle ya da baflka yollarla yap›lan
ve hiç kimsenin kaçmas›n›n mümkün olmad›¤› gözetim, (2) Türlerin yaflam›n› sürdürememe riskiyle birlikte artan askeri güç (3) Kapitalizmin istikrars›z nitelikleri sebebiyle, ekonomik büyümenin çökme ihtimali ve
(4) Kapitalizmi s›n›rlayan ekolojik ve çevresel k›s›tlamalar. Gerçekleflme olas›l›¤› düflük ama sonuçlar› tehlikeli olan riskler, modern dünyada hiçbir zaman ortadan kalkmayacakt›r. Fakat al›nacak önlemler ve uygulanabilecek politikalarla bu riskler en aza indirilebilir.
Kaynaklar
Adams, B.N.& R.A.Sydie (2001). Sociological Theory,
Thousand Oaks, California, London New Delhi: Pine Forge Press.
Allan, Kenneth (2006) . Conptemporary Social and
Sociological Theory, Visualizing Social Worlds,
Thousand Oaks, California: Pine Forge Press.
Cassell, Philip (1993). The Giddens Reader. London:
The Macmillan Pres. Ltd.
Giddens, A. (1984). Capitalism and Modern Social
Theory, An Analysis of the Writings of Marx,
Durkheim and Max Weber, Cambridge: Cambridge University Press
Giddens. A. (1990). The Consequences of Modernity, Cambridge: Polity Press Ltd.
Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity, Self
and Society in the Late Modern Age, Cambridge:
Polity Press Ltd.
Giddens, Anthony (1991a). “Structuration Theory: Past,
Present and Future” B.C./D.J. (Ed.) Giddens’ Theory of Structuration: A Critical Approach. London: Routledge.
Giddens, A. (1994). Modernli¤in Sonuçlar›, Çev.: Ersin Kufldil, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Giddens, A. (1994a). Beyond Left and Right, The Future of Radical Politics, Stanford-Caifornia: Stanford University Press
Giddens, A.& c. Pierson (1998). Conversations with
Anthony Giddens, Stanford-California: Stanford
University Press.
Giddens, A. (1999). Toplumun Kuruluflu: Yap›laflma
Kuram›n›n Ana Hatlar›, Çev: Hüseyin Özel, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›
Giddens, A. (2000). Üçüncü Yol Sosyal Demokrasinin Yeniden Dirilifli, Çev.:Mehmet Özay, ‹stanbul:
Birey Yay›nc›l›k.
Giddens, A. (2000a). Runaway World, How Globalization Is Reshaping Our Lives. New York: Routledge.
Giddens, A. (2000b). Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal
Teori, Çev.: T. Birkan, ‹st.: Metis Yay.
77
Giddens, A. (2003). Sosyolojik Yöntemin Yeni Kurallar›, Çev.: Ü. Tat›can-B. Balk›z, ‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›.
Giddens, A. (2009). Kapitalizm ve Modern Sosyal
Teori Marx, Durkheim ve Weber’in Çal›flmalar›n›n Bir Analizi, Çev.: Ü. Tatl›can, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Giddens, A. (2010). Modernite ve Bireysel-Kimlik,
Geç Modern Ça¤da Benlik ve Toplum, Çev.: Ümit
Tatl›dil, ‹stanbul: Say Yay›nlar›.
Görgün-Baran, A. (2010). Küreselleflme Sürecinde Medyan›n Rolü, Sosyoloji Yaz›lar› 1, Prof. Dr.Cihat
Özönder’in An›s›na, Ed.: N.G. Ergan, E. Burcu, B.
fiahin, Ankara: Hacettepe Ünivesitesi Yay›nlar›
Habermas, J. (1996). Modernity: An Unfinished Project,
Critical Essays on The Philosophical Discourse
of Modernity, Edited by M. Passern d’Entereves
And S. Benhabib, The MIT Pres: Cambridge-Massachusetts, pp. 38-55.
Kaspersen Bo, L. (2000). Anthony Giddens, An Introduction to a Social Theorist, Translated by S.
Sampson, USA: Blackwell Publishers.
Keyman, F. (2000). Globalleflme Söylemleri ve Kimlik
Talepleri:Türban Sorununu Anlamak, Global ve
Yerel Eksende Türkiye, Der.:E. F. Keyman-A.Y.
Sar›bay, Alfa :‹stanbul, s. 17-38
Layder. D. (2006). Sosyal Teoriye Girifl, Çev.:Ümit Tatl›can, ‹stanbul:Küre Yay›nlar›.
Özkök, E. (1985). ‹letiflim Kuramlar› Aç›s›ndan Kitlelerin Çözülüflü, Ankara: Tan Yay›nlar›.
Rantanen, T. (2005). Media and Globalization, London: Sage Publications Ltd.
Ritzer George (1996). Modern Sosiological Theory,
New York:The McGraw - Hill Com. Inc.
Ritzer, George (1997). Postmodern Social Theory,
New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: The
McGraw-Hill Companies, Inc.
Slattery, Martin (2007). Sosyolojide Temel Fikirler,
Çev.: Ümit Tatl›can-Gülhan Demiriz, Bursa: Sentez
Yay›nc›l›k.
Stevenson, N. (2008). Medya Kültürleri, Sosyal Teori
ve Kitle iletiflimi, Çev.: Göze Orhon-Bar›fl E. Aksoy, Ankara: Ütopya Yay›nlar›.
Tucker K. H. (1998). Anthony Giddens and Modern
Social Theory, London: Sage Publications
Turner, Jonathan H. (2003). The Structure of Sociological Theory. California: Thomson
Wallace, R.&Wolf, A. (1999). Contemporary Sociological Theory: Expanding The Classical Tradition,
USA: Prentice-Hall, Inc.
4
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Risk kavram›n› tan›mlayabilecek,
Risk toplumu kavram›n› ve kuram›n› özetleyebilecek,
Düflünümsel modernleflme kavram›n› aç›klayabilecek,
Risk toplumunun özelliklerini ay›rt edebilecek,
Risk toplumunda bireylerin psikolojisini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Risk
• Risk Toplumu
• Düflünümsel Modernleflme
‹çindekiler
Sosyolojide Yak›n
Dönem Geliflmeler
Kendisiyle
Yüzleflen Toplum:
Risk Toplumu
• G‹R‹fi
• R‹SK KAVRAMI
• R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE
KURAMI
• R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹
• R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N
PS‹KOLOJ‹S‹
Kendisiyle Yüzleflen
Toplum: Risk Toplumu
G‹R‹fi
Günümüzde yaflam›n neredeyse tüm alanlar›nda h›z› giderek artan bir de¤iflim ve
bu de¤iflimle birlikte pek çok sorun yaflanmaktad›r ve bu sorunlar›n temeline inildi¤inde küreselleflmenin izleri sürülebilir. Küreselleflme sürecinin getirdi¤i sorunlar farkl› kavramlarla ifade edilmekle beraber, bu durum günümüz insan›n›n daha
fazla sorunla bafl etmesi gerekti¤i gerçe¤ini ne yaz›k ki de¤ifltirememektedir. ‹flte
risk de, küreselleflme süreciyle birlikte kullan›lagelen bir kavramd›r.
Bir ülkede meydana gelen bir afet sadece o bölgeyi ve o ülke insanlar›n› de¤il,
asl›nda dolayl› olarak tüm dünyay› etkisi alt›na almaktad›r. Dünyada bugüne kadar
kaydedilen en büyük deprem fiili’de 22 May›s 1960 tarihinde meydana gelmifl ve
büyüklü¤ü 9.5 olarak ölçülmüfltür. 2011 y›l›n›n Mart ay› bafl›nda Japonya’n›n Fukuflima bölgesinde yaflanan 8.9 büyüklü¤ünde deprem Japonya adas›n› 2.4 metre hareket ettirmifl ve ard›ndan gelen tsunami afeti binlerce insan›n hayat›n› kaybetmesine neden olmufltur. Kay›plar bununla kalmam›fl, deprem sonras›nda oluflan tsunami, tar›m alanlar›n›n yan› s›ra nükleer santralleri ve petrol tesislerini de etkilemifltir. Fukuflima Bölgesi’ndeki nükleer tesislerin zarar görmesi ve nükleer s›z›nt›
sebebiyle faaliyetleri durdurulmufltur. Japonya’n›n elektrik ihtiyac›n›n önemli bir
bölümünü nükleer enerjiden sa¤lamas› sebebiyle bir süre elektrik verilememifltir.
Dünya Meteoroloji Örgütü’nden yap›lan aç›klamalarda, Japonya’da rüzgâr›n, deprem ve tsunamide hasar gören nükleer tesisteki patlamalardan sonra ortaya ç›kan
radyasyonu Pasifik’e sürükledi¤i belirtilmifltir. Fukuflima’daki alt› reaktörden zarar
gören dördünün faaliyetlerine son verilece¤i aç›klanm›flt›r (http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/17410732.asp).
R‹SK KAVRAMI
Risk fikri ilk kez dünyan›n dört bir yan›na yolculuklar yapan Bat›l› kâflifler taraf›ndan kullan›lm›flt›r. ‹ngilizcede bilinmeyen sulara yelken açmak anlam›nda kullan›lan bu sözcük ‹spanyolcaya Portekizceden girmifltir. Köken aç›s›ndan bafllang›çta
“mekân”a yönelik olan bu sözcü¤ün anlam›, daha sonra bankac›l›k ve yat›r›m alanlar›na girmesiyle beraber “zaman” düzlemine tafl›nm›flt›r (Giddens, 1999: 36).
Risk kelimesi, hem keflfetti¤imiz, hem de normallefltirip denetlemenin yollar›n›
arad›¤›m›z bir dünyaya göndermede bulunur. Burada “risk”, istenmeyen sonuçlardan kaç›nma anlam›n› tafl›d›¤› sürece olumsuz bir ça¤r›fl›ma sahiptir. Di¤er taraftan, sorunlu bir gelecek karfl›s›nda cesur at›l›mlarda bulunma söz konusu oldu¤un-
Risk kelimesinin anlam›
zaman içerisinde mekândan,
zamana do¤ru de¤iflmifltir.
80
da risk olumlu bir anlam tafl›yabilir (Giddens & Pierson, 2001: 222). Örne¤in, bir
flirketin ya da giriflimcinin yeni bir sektörde ya da ülkede yat›r›m yapmas› yani risk
almas› baflar›yla sonuçlanmas› durumunda olumlu bir anlam içermektedir.
Anthony Giddens
1938’de do¤an ‹ngiliz sosyolog Anthony Giddens, eserleriyle
sosyolojiye önemli katk›larda bulunmufltur. 34 kitab› 29 dile
çevrilmifl olan Giddens’›n 2007’de befleri bilimler içinde en
çok baflvurulan yazarlar aras›nda beflinci s›rada yer ald›¤›
ifade edilmifltir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
fians ya da tehlikeyle ayn› fley olmayan risk gelecekteki olas›l›klar düflünülerek
etkin biçimde de¤erlendirilen tehlikeleri ifade etmektedir (Giddens, 2000: 37; Y›ld›r›m, 2000: 85). Risk, gelece¤ini kendisi belirlemek isteyen bir toplumu harekete
geçirici bir dinamiktir. Geleneksel toplumda risk esas olarak do¤a güçlerinin müdahalesi ile tan›mlan›rken, modern toplumlarda riskleri azaltma amac›na dönük
olarak teknoloji yard›m›yla insanlar›n do¤aya müdahalesi, hükümet politikalar› ve
ekonomik faaliyetler arac›l›¤›yla topluma müdahalesi önceden öngörülmeyen ve
denetimi zor olan tehlikelere yol açabilmektedir (Beck, 1992; Y›ld›r›m, 2000: 85).
Tüm eski kültürlerde, günümüzde riskle ifade edilen durumlar yazg›, talih ya da
Tanr›lar›n iste¤i olarak görülmüfltür ve risk kavram›na rastlanmamaktad›r, çünkü
bu kavrama ihtiyaç duyulmamaktad›r. Örne¤in bir Afrika kabilesi olan Azandeler,
bir insan›n yaflad›¤› talihsizli¤i ya da hastal›¤› kara büyüye ba¤lam›fllard›r. Bu tür
görüfllerin modernleflmeyle beraber tamamen ortadan kalkt›¤›n› söylemek de
mümkün de¤ildir. Sihir düflüncesinin, yazg› ve kozmoloji gibi kavramlar›n bugün
hâlâ dayana¤› bulunurken, genellikle insanlar›n bunlar› bat›l inanç olarak sürdürdü¤ü ve daha hesapl› kararlar›n› desteklemek amac›yla kulland›klar› ifade edilebilir (Giddens, 1999: 37). Riskin, Tanr›lardan geldi¤inin düflünülmesi, insan hatas› ve
sorumlulu¤u düflüncesini tamamen d›fllam›flt›r. Böylelikle, riske olan bak›fl aç›s›
de¤iflerek, insan eliyle yap›lm›fl olmas›ndan çok, f›rt›na, sel bask›n› ya da bulafl›c›
SIRA S‹ZDE
hastal›k gibi
do¤al bir olay olarak alg›lanm›flt›r. ‹nsanlar da bu gibi durumlarda yapabilecekleri fleylerin çok s›n›rl› olaca¤›n›, bu tür olaylar›n meydana geliflini kabaca tahmin Dederek,
etkilerini azaltmak üzere birtak›m giriflimlerde bulunabilecekleÜ fi Ü N E L ‹ M
rini düflünmüfllerdir (Lupton, 1999: 5). Risk kavram›, temelde kontrol etme özellikle de gelece¤i kontrol etme fikriyle birlikte biçimlenmifltir (Giddens, 1999: 27).
S O R U
Risk kavram›n›n
ve beslenme tercihlerimizi nas›l etkiledi¤ini yaflanm›fl bir
D ‹ K K hayat›m›z›
AT
örnekle aç›klamak gerekirse Deli Dana Hastal›¤› üzerinde durulabilir.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
4. Ünite - Kendisiyle Yüzleflen Toplum: Risk Toplumu
Günümüzde "Deli Dana Hastal›¤›" olarak da bilinen Bovine Spongiform
Encephalopathy (BSE), ergin s›¤›rlar›n merkezi sinir sistemini etkileyen yavafl seyirli,
ilerleyici ve öldürücü bir hastal›ktr. Hastal›k, ilk kez ‹ngiltere'de Kas›m 1986'da hasta
s›¤›rlara ait beyinlerin muayenesiyle tan›mlanm›flt›r. Bafllang›çta tek bir inekte daha
sonra s›n›rl› bir bölgede görülmüfltür. 1990 y›l›nda ülkenin daha baflka yörelerinde
de ç›km›fl, daha sonra ‹rlanda, Umman ve ‹sviçre'de hastal›¤a rastlanm›flt›r.
Hastal›¤›n yay›lmas›n› önlemek için s›k› önlemler al›nmaya çal›fl›l›yor ise de ülkeler
aras› hayvan hareketleri ve hayvan ürünleri ticareti sebebiyle birçok ülkeye bulaflm›fl
olma olas›l›¤› vard›r (Kanada, Falkland adalar› ve Umman'da ise sadece ‹ngiltere'den
ithal edilen s›¤›rlardan baz› vakalar bildirilmifltir). ‹ngiltere d›fl›nda az say›da BSE
olaylar› (yaklafl›k 1500 olay), Belçika, Danimarka, Fransa, Almanya, ‹rlanda
Cumhuriyeti, ‹talya, Liechtenstein, Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, ‹spanya ve
‹sviçre'de yerli s›¤›rlarda görülmüfltür. Kanada, Falkland adalar› ve Oman'da ise
sadece ‹ngiltere'den ithal edilen s›¤›rlarda çok az say›da olay bildirilmifltir.
‹nsan ve hayvanlarda Deli Dana Hastal›¤›’na neden olan ajanlar›n filtrelerden
geçebildi¤i ve en küçük virüslerden 100 kat daha küçük olduklar› bilinmektedir.
Boyutlar›yla ilgili en büyük de¤erler, onlar› küçük virüs partikülleri s›n›flamas› içine
sokar. Virüslerin aksine bu ajanlar›n oldukça dirençli olduklar› bilinmektedir.
Avrupa Komisyonu, ‹ngiltere'den di¤er üye devletlere g›da yasa¤›n›n etkili oldu¤u
tarih olan Haziran 1988'den sonra do¤an hayvanlara kadar canl› s›¤›rlar›n
ithalat›n› s›n›rlam›flt›r. Daha sonra 6 ayl›k yafltan önce kesilmeleri kayd›yla sadece
besi buza¤›lar›n›n ithalat›na izin verilmifltir. Avrupa Komisyonu, Nisan 1990'dan
itibaren de BSE’yi ihbar› zorunlu bir hastal›k yapm›flt›r. Bu tarihten bu yana birçok
ülke, ulusal sürülerinde BSE bulgusunu aramak için surveylans programlar›
bafllatm›flt›r.
Kaynak: Bu metin http://www.veteriner.cc/yazar/bse.asp internet adresinden
k›salt›larak al›nm›flt›r.
‹ki tür risk aras›nda ayr›m yap›lmal›d›r: (›) d›flsal ve (››) imal edilmifl risk. D›flsal risk, bireyleri beklenmedik bir anda (d›flar›dan) vuran olaylar›n yaratt›¤› risktir. Yine de bu olaylar, bütün nüfus içinde az çok öngörülebilir olmalar›na ve sigorta edilebilmelerine yetecek kadar düzenli ve s›k meydana gelirler. D›flsal risk
son derece etkili bir flekilde hesaplanabilir; zaman ve risk çizelgelerine bak›larak
insanlar›n nas›l sigortalanaca¤›na karar verilebilir. Sanayi toplumunun ilk iki yüzy›l› d›flsal riskin egemenli¤i alt›ndayd› (Giddens, 1999: 27).
Do¤an›n ve gelene¤in ötesinde yaflayan bir dünyan›n en temel niteli¤i, d›flsal
riskten imal edilmifl risk aflamas›na geçmifl olmas›d›r. ‹mal edilmifl risk, bizzat insanl›¤›n geliflim sürecindeki de¤iflimler, özelikle de bilim ve teknolojideki ilerlemeler taraf›ndan yarat›l›r. ‹mal edilmifl risk, karfl›lar›nda tarihin bize çok az deneyim
sundu¤u yeni risk ortamlar›na karfl›l›k gelir, bu risklerin hesaplanmas› bir yana, neler oldu¤u bile ço¤u zaman bilinememektedir. ‹mal edilmifl risk, kiflisel ve toplumsal hayata do¤rudan girmektedir ve daha kolektif bir risk çerçevesi taraf›ndan s›n›rland›r›lmam›flt›r. ‹mal edilmifl risk yay›ld›kça, riskin yepyeni bir risklilik durumu
söz konusu olmaktad›r. Yeni teknolojilerin kronik biçimde etkiledi¤i ve eskiden
kabul gören fleylerin neredeyse sonsuz kere yeniden gözden geçirildi¤i bir toplumda, gelecek bizi daha çok meflgul etmeye bafllar ve ayn› zamanda bulan›k bir
hâl al›r (Giddens & Pierson, 2001: 223).
81
82
SIRA S‹ZDE
1
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Günlük yaflant›m›zda
SIRA S‹ZDEkarfl›laflt›¤›m›z çeflitli risklerin d›flsal m›, yoksa imal edilmifl riskler
mi oldu¤unu de¤erlendiriniz.
D Ü fi Ü N E L ‹ MUlrich Beck, risk kavram›n› günümüzde yaflanan toplumsal deAlman sosyolog
¤iflim ile ilgili analizin merkezine yerleflmifltir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 86).
Beck, geliflmifl
S O ülke
R U insanlar›n›n bak›fl› ile k›tl›k sonras› bir toplumda yaflad›¤›m›z›
ifade etmektedir. ‹nsano¤lu, günümüzdeki koflullara ulaflana kadar çeflitli aflamalardan geçmifltir. Maddi kaynaklar›n insanlara ak›fl›n› en üst düzeye ç›karmaya çaD‹KKAT
l›flan teknolojik geliflmeler kaydedilmifltir. Bu süreçte devlete düflen en önemli rol,
yarat›lan maddi kaynaklar›n refah sistemi arac›l›¤›yla toplumun tüm kesimleri araSIRA S‹ZDE
s›nda da¤›t›m›n›
sa¤lamakt›r. Bu modernleflme sürecinde insanlar maddi refah art›fl› karfl›l›¤›nda, bu art›fl› sa¤layan teknolojik geliflmelerin insan sa¤l›¤› ve dünyan›n ekolojik dengesi üzerinde yaratt›¤› olumsuz etkileri göz ard› etmifllerdir. Di¤er
AMAÇLARIMIZ
yandan, bu yaklafl›m›n art›k de¤iflmesi yönünde bask›lar da ortaya ç›kmaktad›r.
Bat›l› refah toplumlar›nda günümüzde ikili bir süreç yaflanmaktad›r. Öncelikle,
yüzy›l›n bafl›ndaki
k›tl›k günlerinin en önemli problemi olan günlük ekme¤in kaK ‹ T A P
zan›lmas› için verilen savafl giderek önemini kaybetmektedir. Bugün, pek çok insan için açl›k probleminin yerini afl›r› kilo problemi alm›flt›r. Bunun yan›nda, do¤al zenginliklerin dünyan›n kökünü kurutacak flekilde, bilinçsizce tüketilmekte olTELEV‹ZYON
du¤u konusunda da yayg›n bir görüfl birli¤i bulunmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat,
1998: 87).
Üretim teknolojisinin yol açt›¤› yan etkilerin ortaya ç›kard›¤› risk, Bat›l› toplum‹ N T E R Ndurumunda
ET
lar›n bafl etmek
oldu¤u en önemli sorunlardan biridir. Bu riskin nas›l
da¤›t›laca¤›na iliflkin çözümler aranmaktad›r. Günümüz koflullar›nda ortaya ç›kan
risk olgusunun en belirleyici özelli¤i toplumlar aras›nda karfl›l›kl› olarak ortaya ç›kmas›d›r. Risk, modernizasyon sürecinin yol açt›¤› tehditlerle sistematik olarak karfl› karfl›ya kalma olarak tan›mlanmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88). Hem politik, hem de bilimsel olarak giderek daha fazla bilincine vard›¤›m›z riskler aras›nda, radyoaktif s›z›nt›, toksinler ve organizmalar üzerinde kal›c›, geri döndürülemez
zararlara yol açan at›klar s›ralanabilir. Bu risklerin niteli¤i tarihin di¤er dönemlerinde karfl›lafl›landan farkl›d›r. Bugünün riskleri, yelkenli gemilerle engin denizlere
aç›lanlar›n karfl› karfl›ya olduklar› risklere benzememektedir. (›) ‹lk olarak günümüzde riskin kayna¤› sanayileflmedir. (››) ‹kinci bir özellik s›naî üretim s›ras›nda
çevreye yay›lan radyoaktif s›z›nt›lar ve toksinler, duyularla anlafl›lmaktad›r. Art›k
günümüzde risk, k›tl›ktan de¤il, afl›r› üretimden kaynaklanmaktad›r. Sanayileflme küresel ölçekte yay›ld›kça, yol açt›¤› riskler de katlanarak artmaktad›r. Riskler,
hem politik hem de bilimsel olarak karfl›l›kl›d›r. Riskler, kendi kaynaklar› ile s›n›rl› de¤ildir; do¤alar› gere¤i dünya üzerindeki her türlü yaflam fleklini tehdit etmektedirler. Nükleer kazalar ve asit ya¤murlar›, zaman ve mekân s›n›r› tan›mamaktad›r. Bir kez bafllad›¤›nda, sürekli olarak tüm dünyay› kaplamaktad›rlar. Yüksek
riskli sanayilerin küreselleflmesi riskin ve sonuçlar›n›n bilimsel olarak hesaplanmas›n› imkâns›z hale getirmektedir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Günümüz koflullar›nda risk
kavram› genel olarak
modernizasyon sürecinin yol
açt›¤› tehditlerle sistematik
olarak karfl› karfl›ya kalma
olarak tan›mlanmaktad›r
(Beck, 1992; Eflkinat, 1998:
88).
83
R‹SK TOPLUMU KAVRAMI VE KURAMI
Ulrich Beck
1944 y›l›nda Promenya’da dünyaya gelen Ulrich Beck,
Almanya’n›n en çok tart›fl›lan sosyologlar›ndan biridir
ve özellikle 1986 y›l›nda yay›mlanan “Risikogeselschaft”
(Risk Toplumu) adl› kitab›yla tan›nm›flt›r. O y›ldan bu
yana U. Beck’in neredeyse her y›l riskle ilgili bir kitab›
yay›nlanm›flt›r (Bkz. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar).
Günümüz toplumlar›n›n bilgi, sanayi ötesi ve post-modern toplumlar olarak nitelendirilmeleri yan›nda, son y›llarda s›kça kullan›lan bir baflka kavram da “risk
toplumu” kavram›d›r. “Risk toplumu” kavram› ilk olarak Alman sosyolog Ulrich
Beck taraf›ndan 1986’da Almanca yay›nlanan ve daha sonra 1992’de ‹ngilizceye
“Risk Society: Towards a New Modernity” ismiyle çevrilen eserinde kullan›lm›flt›r
(Rosa&Freudenburg: 2006).
Öte yandan ‹ngiliz sosyolog Anthony Giddens’›n da risk toplumu konusunda
önemli çal›flmalar› oldu¤u bilinmektedir. Risk toplumu tezinin iki temel yaklafl›m›n› ileri süren Ulrich Beck ve Anthony Giddens, risk ve geç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›n› birbirlerinden ayr› olarak gelifltirmekle birlikte, her iki kuramc›n›n çal›flmalar›nda ortak birtak›m yönler bulunmaktad›r. Örne¤in, her iki kuramc› da modernleflme süreci sonunda ortaya ç›kan risk kavram›n› günümüzde merkezi bir ilgi alan› olarak görmektedirler. Riskler, geç modernite döneminde özelliklerini de¤ifltirerek zaman ve mekân boyutlar›nda büyük etkiler yaratmaktad›r.
Beck ve Giddens, geç modernite döneminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösterilen bafll›ca tepki olarak düflünümsellik kavram›n› ön plana ç›kararak, riskin daha çok politik yönü üzerinde durmufllard›r. Her iki kuramc› da, halktan kimselerin
riske bak›fl aç›lar› üzerinde durarak, özellikle bu kimselerin uzmanlara, devlete ve
sanayiye gösterdikleri tepkileri ele almaktad›rlar. Giddens ve Beck, zay›f bir toplumsal yap›laflmac› yaklafl›m çerçevesinde risk konusunu ele al›rlarken, dikkatlerini riskin nas›l üretildi¤i, makro düzeyde toplumda riskin üstesinden nas›l gelindi¤i, riskin toplumsal ve politik alanda yapt›¤› etkiler üzerine yöneltmektedirler
(Lupton, 1999: 81).
Risk toplumu, özellikle So¤uk Savafl dönemi sonras› toplumlar›n de¤iflen güvenlik ve risk alg›lamas›n› anlamaya yönelik olarak gelifltirilen yaklafl›mlardan biridir. Temelde modernli¤i ve modernli¤in bir sonucu olarak Sanayi Devrimi’nden
200 y›l sonra ortaya ç›kmaya bafllayan çevresel, ekonomik ve güvenli¤e iliflkin yeni riskleri ele alan Beck’in bu yaklafl›m› literatürde önemli bir yere sahiptir. Tehditlerin ve ma¤duriyetlerin de¤iflen kitlesel boyutuna vurgu yapan risk toplumu yaklafl›m›, özellikle yay›lmac› bir ekonomi anlay›fl›yla alternatifsizmifl gibi gösterilen
sanayi temelli modernleflmenin, yine modernli¤in kendi dinamikleri taraf›ndan ters
yüz edilmesine dayanmaktad›r (Bahar, 2009: 31).
Risk toplumu kavram› ilk
olarak Ulrich Beck
taraf›ndan ileri sürülmüfltür.
Beck’e göre risk toplumu;
“insanlar›n bilgi ve
teknolojileri yanl›fl ya da
kötü amaçl› kullanmalar›yla
bütün dünyay› tehlikeye
sokmalar› sonucunda ortaya
ç›kan yap›y›” ifade
etmektedir (fien & Koç,
2002: 933).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
84
S O R U
S O R U
D‹KKAT
Risk toplumuD kavram›
‹ K K A T çerçevesinde çernobil reaktör kazas› incelenebilir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
Çernobil reaktör kazas›, 20. yüzy›l›n ilk büyük nükleer
kazas›d›r. Ukrayna’n›n Kiev iline ba¤l› Çernobil kentinAMAÇLARIMIZ
deki Nükleer Güç Reaktörünün 4. ünitesinde 26 Nisan1986 günü erken saatlerde meydana gelen nükleer
kaza sonras›nda atmosfere büyük miktarda fisyon ürünK ‹ T A P
leri sal›nd›¤› 30 Nisan1986 günü tüm dünya taraf›ndan ö¤renildi.
‹ngiltere’nin Galler bölgesinde kazadan iki hafta sonra
TELEV‹ZYON
saptanan yüksek radyoaktivite nedeniyle yeflil alanlara
koyun ve s›¤›rlar›n girifli engellenmifltir. Araflt›rmalarda
ilk y›l doz aç›s›ndan en fazla radyoaktiviteye maruz kalan Avrupa ülkesi Bulgaris‹ N T Ebelirlenmifltir.
RNET
tan olarak
Birleflmifl Milletler’e ba¤l› kurulufllar olan Uluslararas› Atom Enerjisi Ajans›, Uluslararas› Sa¤l›k Örgütü, Dünya Bankas› gibi kurumlar›n ve Rusya, Beyaz Rusya ve Ukrayna yetkililerinin oluflturdu¤u bir organizasyon olan Çernobil Forumu 2005 y›l›nda “Chernobyl’s Legacy: Health, Environmental and Socio-Economic Impacts” (Çernobil’in Miras›: Sosyo-ekonomik, Çevresel ve Sa¤l›k Bak›m›ndan Etkileri) bafll›kl› bir
rapor yay›nlam›flt›r.
En yüksek radyasyon dozlar›na, say›lar› bini bulan acil durum çal›flanlar› ve Çernobil personeli maruz kal›rken, çal›flanlar›n baz›lar› için maruz kald›klar› dozlar öldürücü olmufltur. Zaman içinde Çernobil’de çal›flan kurtarma personelinin say›s›
600 bini bulurken, bunlar›n baz›lar›, çal›flmalar› boyunca yüksek düzeyli radyasyona maruz kalm›flt›r. Radyoaktif iyodinden kaynaklanan çocukluk tiroid kanseri, kazan›n en önemli sa¤l›k sorunlar›ndan birisidir. Kazadan sonraki ilk aylarda, radyoaktif iyodin düzeyi yüksek sütlerden içen çocuklar yüksek radyasyon dozlar› alm›flt›r. 2002 y›l›na kadar bu grup içinde 4000’den fazla tiroid kanseri teflhis edilirken, bu kanserlerin büyük bölümünün radyoiyodin al›m›ndan kaynaklanm›fl olmas› çok muhtemeldir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Kaynak: Bu metin http://tr.wikipedia.org/ internet adresinden k›salt›larak al›nm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
1986’da meydana
gelen Çernobil kazas› ve olas› etkilerini risk toplumu tart›flmalar› çerçeSIRA S‹ZDE
vesinde de¤erlendiriniz.
Ü fi Ü N E“çevresel
L‹M
Beck’e Dgöre,
kazalar, toplumdaki geleneksel gelir ve refah eflitsizli¤ini k›rm›flt›r. Bu alanlarda ça¤dafl dünya, herkese eflit biçimde zarar veren nükleer
ve kimyasal Skirlenme
ile karfl› karfl›yad›r. Bu risk ve zarardan pay›n› alanlar, gelir
O R U
ve refahla ilgisi olmayan yeni kal›p ve eflitsizliklerin oluflturdu¤u toplumsal kategorilerden oluflmaktad›r.” Beck, bilgi toplumunu bekleyen küresel risklerden bahD‹KKAT
sederken, yeni bir toplumsal yap›ya da iflaret etmektedir (fien & Koç, 2002: 933).
Bu görüfllerden aç›kça anlafl›laca¤› gibi, Beck için küreselleflmenin itici gücü moSIRA S‹ZDE
dernizasyondur.
Küresel riskler ise, küresel sanayileflmenin sonunda ortaya ç›k-
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
maktad›r. Riskin kendisi de küreselleflmektedir. Riskin küreselleflmesi, yani dünyan›n tehdit alt›nda olmas› küreselleflme sürecinin h›z›n› art›rmaktad›r. Beck’in küreselleflme olgusunun kavramlaflmas›na katk›s› bu noktada ortaya ç›kmaktad›r. Risk
küreselleflmektedir, çünkü risk dünya üzerindeki herkes için eflittir. Dünya üzerindeki bireylerin tümünü, mekân ya da s›n›f fark› gözetmeksizin ayn› ölçüde etkilemekte ve hiçbir s›n›r tan›mamaktad›r. G›da üretim zinciri, insanlar› birbirine ba¤lamakta, havadaki asit ya¤murlar› ülke s›n›rlar›n› hiç hissettirmeden aflmaktad›r.
Riskli ülkeler için karfl›l›kl› tehdit içermesi, ayr›ca mekânsal olarak s›n›rlanamamas› küreselleflme bilincinin art›fl›na katk›da bulunmaktad›r. Risk yaratan faaliyetlerin
kontrolü, ulus devletlerin gücünü aflmaktad›r. Riskli faaliyetleri engelleyebilmenin
tek yolu, uluslar üstü yapt›r›m gücü yüksek örgütler oluflturmakt›r. Ülkelerin bir
araya gelip çeflitli risk içeren faaliyetlere çözüm bulmak için yapt›klar› stratejik silahs›zlanma tart›flmalar›, dünya zirveleri, at›klar›n azalt›lmas›, CFC’lerin (Kloroflorokarbon) kullan›m›n›n yasaklanmas› ve nükleer silahlarla ilgili anlaflmalar bu tür
çabalara birer örnektir (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 89).
Di¤er taraftan bugün dünyada do¤as› de¤iflen ve küreselleflen riskin giderek
daha fazla kullan›l›r hale gelmesi, kurumsallaflm›fl çevresel risklerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Dolay›s›yla yüksek teknolojik düzeyde beliren, “risk iklimi”
giderek herkesi kapsamakta ve kimsenin kaç›fl›na izin vermemektedir. Dünya toplumu farkl› gruplar, farkl› ve eflit olmayan tehditler nedeniyle “ortak riskler” alt›nda bulunmaktad›r. Örne¤in; Afrika eski komünist ülkeleri, Balkanlar, Kafkaslar ve
Ortado¤u gibi çok parçal› bölgeler yeniden yap›lanmaya yönelmekte ve dünya genelinde sivil toplumlar için tehdit oluflturmaktad›r. Terör tehdidi ile yaflamak, toplumsal yaflam›n “sigorta edilemez” bir konusudur. Beck, çal›flmas›nda “Dünya Risk
Toplumu” dedi¤i yap›da “nükleer tehlike, iklim de¤iflimi, Asya ekonomilerinin çöküflü ve yiyeceklerin anatomik yap›s›n›n de¤ifltirilmesi gibi sigorta edilemez risklerin ortaya ç›kt›¤›n›” ifade etmektedir (Beck, 1986: 227; fien& Koç, 2002: 933).
Beck, risk içeren faaliyetlerin zararl› etkilerinin t›pk› bir bumerang gibi geldi¤i
yere geri döndü¤ünü anlatmaktad›r (Bumerang, özellikle Avustralya yerlileri, eski
M›s›rl›lar ve Avrupal›lar ve Hindistan’›n baz› yörelerindeki kabileler taraf›ndan silah olarak kullan›lan yass› bir kesite sahip e¤ri bir sopad›r. Baz›lar› düz olarak f›rlat›ld›¤› yönde ilerler, baz›lar› ise havada bir dairevi yörünge çizerek tekrar geri gelirler). Modernizasyonun bafllang›ç dönemlerinde, güçlü ve zengin olanlar kendilerini zararl› etkilerden koruman›n bir yolunu bulmufllard›r. Günümüzde ise riskli
faaliyet ne kadar uzaklaflt›r›l›rsa uzaklaflt›r›ls›n, etkileri geliflmifl merkezleri vurmak
üzere geri gelebilmektedir. Bu, özellikle s›naî tar›mda görülmektedir. Hormonlu
gübre ile üretilen ürünler, tüm dünyada tüketilmektedir. Burada da, küreselleflme
ile ilgili yerel ve evrensel çeliflkisi ortaya ç›kmaktad›r. Riske neden olan ve riske
kurban olan, ayn› kifli olmaktad›r. Küresel nükleer savafl›n galibi bulunmamaktad›r
(Beck, 1992: 38; Eflkinat, 1998: 90).
Risk, sadece üretim konusunda ortaya ç›kmamaktad›r. Üretilenleri zararl› hale
sokabildi¤i gibi, yer ald›¤› çevrede mülkiyet konusu nesnelerin de¤erlerinin düflmesine, hatta o ülke devletinin meflruiyetinin sars›lmas›na bile yol açabilmektedir.
Beck, belirli bir bölgede ekolojik tehdit içeren bir de¤ifliklik nedeni ile, mülk fiyatlar›n›n düflmesini ekolojik istimlak olarak tan›mlamaktad›r. Ekolojik istimlâk, tar›msal topra¤›n, ormanlar›n, denizlerin ürün verme kapasitelerini, para kazanma
f›rsatlar›n› azaltabilece¤i gibi buna izin veren hükümetlerin ya da bu teknolojiyi
getiren firmalar›n meflruiyetinin sorgulanmas›na da neden olabilmektedir (Beck,
1992; Eflkinat, 1998: 90).
85
86
Ayn› derecede riske hedef olan bir dünya toplumu ortaya ç›kmaktad›r. Bu olgu insanlar aras›ndaki eflitsizli¤i bir aç›dan azaltmaktad›r, çünkü risk s›n›f fark› gözetmemektedir. S›f›r toplaml› istismar iliflkileri ortaya ç›kmaktad›r. Di¤er taraftan,
burada Beck, ayk›r› bir formülasyonla, geliflmekte olan ülkelerin sanayileflme iste¤inin, riski göze almalar›na neden oldu¤unu aç›klamaktad›r. Uluslar aras› s›n›f sisteminden söz etmektedir. S›naî üretimin yol açt›¤› zararlar konusunda bilinç artt›kça, geliflmifl ülke toplumlar› bunlar›n kapat›lmas› yönünde bask› yapabilmektedirler. Yeni sanayileflen ülkeler ise, ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› elde edebilmek u¤runa riski ülkelerine davet edebilmektedirler. Bu sistem, temiz sanayilerin ileri toplumlarda kalmas›na neden olurken, tehlikeli ve çevreyi kirleten sanayilerin üçüncü dünya ülkelerine ihraç edilmesine yol açmaktad›r. Geliflmemifl ülkelerde riskli
faaliyetlerle ilgili yasal önlemler ya yoktur ya da yeterli de¤ildir. Bu ülkelerin insanlar›, zararlar konusunda yeterince bilgilendirilmemifl olmakta ya da zararl› faaliyetlerin engellenmesi için kamuoyu oluflturmak güç olabilmektedir. Uluslar üstü
firmalar›n yöneticileri ise sahip olduklar› sermayenin, geliflmekte olan ülkeler için
önemini bilmekte, felaket meydana geldi¤inde, yasal önlemlere karfl› kaynaklar›n›
öne sürmektedirler. Ancak, sermaye sahiplerinin karfl› koyamad›klar› tehlike bumerang etkisidir. Riskli faaliyetlerin zararlar› bulafl›c›d›r; toksinler, tar›msal ürün satan ülkelerden ithal edilen g›da maddeleri ile geri gelmektedir. Sülfür emisyonu,
ya¤muru aside dönüfltürmektedir. Geliflmifl ülkelerden ihraç edilen atom reaktörleri, radyoaktif madde içeren s›z›nt›lara neden olmakta ya da bu reaktörlerin ürünleri nükleer silah üretme gücünü geliflmekte olan ülkeler için de olanakl› k›lmaktad›r. Bumerang etkisi, zengini de fakiri de ayn› kefeye koymaktad›r. Giderek artan riskler, dünya toplumunu tehlike toplumuna dönüfltürmektedir (Beck, 1992;
Eflkinat, 1998: 92).
Düflünümsel Modernleflme
Nalçao¤lu (2000: 126)
Beck’in çal›flmalar›na
dayanarak düflünümselli¤i
“bireylerin içinde yaflad›klar›
toplumda, yap›larla
girdikleri iliflkide tek yönlü
bir belirlenme ve boyun
e¤me prati¤inden ç›k›p,
yap›-eylem diyalekti¤inin
karfl›l›kl› kurulma
SIRA S‹ZDE
mant›¤›n›n ay›rd›na
varmalar› ve araçsal
rasyonalitenin hâkimiyetinde
dayat›lan
D Ü fi Ü N Etoplumsal,
L‹M
bilimsel ve teknolojik
yap›lar› sorgulamalar›”
fleklinde tan›mlamaktad›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Düflünümsel modernleflme yukar›da da belirtildi¤i gibi Beck ile Giddens’›n risk ve
geç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›nda önemli bir yere sahiptir. Literatürde
önemli bir etki yaratan bu kavram› Beck ve Giddens geç modernite döneminde
belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösterilen temel bir tepki olarak ele al›rlar. Bir baflka ifadeyle, her iki kuramc› modernitenin günümüzde küresel bir risk toplumuna
dönüflümünü düflünümsel modernleflme kavram›yla tan›mlamaya çal›fl›rlar. Burada düflünümsel modernleflmeden kastedilen esas itibar›yla moderniteyi sarsan ve
öngörülemeyen sonuçlar›ndan kaynaklanan belirsizlik nedeniyle toplumun kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesidir. Örne¤in, Beck’in yaklafl›m› içerisinde kullan›lan düflünümsel modernleflme kavram› ile kastedilen, analitik anlamda düflünüm de¤il,
toplumun kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesidir. Sanayi toplumundan risk toplumuna geçifl süreci, modernleflme dinami¤i içinde gizli tepki kal›plar› çerçevesinde istem d›fl› ve görünmez bir biçimde gerçekleflmektedir. Risk topluSIRA
S‹ZDE
mu yap›lar›,
insanlarla
kurumlar›n düflünce ve eylemlerinde sanayi toplumunun
al›flkanl›klar› halen bask›n oldu¤u için meydana getirilmektedir. Risk toplumu, siyasal tart›flmalar
s›ras›nda seçilecek ya da vazgeçilecek bir seçenek de¤ildir. Risk
toplumu, modernleflme süreçlerinin kendili¤inden dönüflümü s›ras›nda oluflmaktad›r. Aç›k ve gizli olarak sanayi toplumunun temellerini sarsan, ortadan kald›ran,
R U
de¤ifltiren veS Otehditleri
oluflturan; bu süreçlerin kendileridir (Beck, 1999: 34).
Anthony Giddens’›n
D ‹ K K A Tkonuyla ilgili çal›flmalar› ve düflünceleri kitab›n›z›n baflka bir ünitesinde ayr›ca ele al›nacakt›r.
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Modernleflmenin yaratm›fl oldu¤u sonuçlarla modernleflmeye ait temellerin
kendi kendileriyle bu biçimde yüzleflmesi, modernleflmenin öz-düflünümü anlam›ndaki bilgilenme ve bilimselleflme sürecinden belirgin olarak ay›rt edilmelidir.
Sanayi toplumundan risk toplumuna geçifle düflünümsel yans›ma, düflünüm üzerindeki yans›ma ad› verilirse, “düflünümsel modernleflme” kavram›, sanayi toplumu sistemi içinde kurumsal ölçütlerle ifllenememifl, risk toplumuna özgü sonuçlarla karfl› karfl›ya gelme anlam› tafl›maktad›r (Beck, 1999: 35). Bu durumun, ikinci bir
aflamada kamusal, siyasal ve bilimsel düflünümün bir nesnesi haline gelmesi, bir
toplum yap›s›ndan di¤erine geçiflin düflünümsüz, refleks benzeri “mekanizmas›”n›n gözden kaç›r›lmas›na neden olmamal›d›r (Beck, 1999: 35).
Risk toplumu terimi, refleks ve düflünüm aras›ndaki bu iliflkiyi kavramsallaflt›rmaktad›r. Toplum kuram› ve kültür araflt›rmac›lar›n›n anlay›fl› çerçevesinde bu kavram, sanayi toplumunun flimdiye kadar izledi¤i yolda yarat›lan tehditlerin a¤›r bast›¤› bir modernlik evresi anlam›na gelmektedir. Böylece, bu geliflmenin kendisini nas›l s›n›rlayaca¤› sorusu ortaya ç›karken, ayn› zamanda flimdiye kadar sorumluluk bilinci, güvenlik, denetim, zararlar›n s›n›rland›r›lmas› ve zararlar›n paylafl›m› konular›nda ulafl›lan düzeyi tehdit potansiyeli aç›s›ndan yeniden de¤erlendirmek gerekmektedir. Di¤er taraftan, söz konusu tehdit potansiyeli yaln›zca alg›lama ve hayal gücünün
efli¤ini aflmakla kalmazken, bilimsel belirlemeler de bu potansiyele eriflememektedirler. Bir baflka deyimle, modern toplumlar de¤iflmedikleri, kendi sonuçlar›n› düflünüm konusu etmedikleri, sanayide sürekli büyüme politikas› güttükleri ölçüde, kendi modellerinin temelleri ve s›n›rlar›yla karfl› karfl›ya geleceklerdir (Beck, 1999: 35).
Beck’in çal›flmalar›nda modernleflme (›) basit ve (››) düflünümsel olmak üzere
iki aflamal› bir süreç olarak belirir. Basit ve düflünümsel modernleflmeyi birbirinden ay›rt etmek gerekir. Basit modernleflme eski tip, tek çizgi üzerinde ilerleyen
bir modernleflme iken, düflünümsel modernleflme modern düzenin çeliflkilerini ve
s›n›rlar›n› kabul etmeyi ima eder. Bu çeliflkiler çeflitli toplumsal hareketlerle iliflkili yeni politika alanlar›nda karfl›m›za ç›km›yor mu? Transit yollar›n yap›m›na karfl›
protestolarda, hayvan haklar›na dair gösterilerde, yiyecek maddeleriyle ilgili yaflanan korkularda bunlar apaç›k karfl›m›zdad›r. Düflünümsel modernleflme, daha genel anlamda risk için söz konusu oldu¤u üzere, tümden olumsuz bir beklenti de¤ildir, hatta olumlu politik kat›l›mlar için birçok f›rsat sunmaktad›r (Giddens & Pierson, 2001: 228).
R‹SK TOPLUMUNUN ÖZELL‹KLER‹
Risk toplumunu sanayi toplumundan analitik aç›dan ay›ran çizgi, al›nan kararlar›n
sonucunda ortaya ç›kan tehlikeler karfl›s›nda güvenlik normlar› sistemlerinin ifllemez oldu¤u noktad›r ve risk toplumu bu aflamada karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu tan›mdan yola ç›karak, risk toplumunun sahip oldu¤u özellikler flöyle s›ralanabilir:
1. Güvensizlik veya tehditlerin asl›nda modern bir sorun de¤il, bütün kültürlerde ve dönemlerde görülen eski bir sorunu oluflturdu¤u ima edilmektedir.
Modern dönemdeki tehditlerin özelli¤i; ekolojik, kimyasal ya da genetik
mühendisli¤iyle ilgili tehlikelerin bir tak›m kararlar sonucu meydana gelmesi olgusudur. Bu anlamda, tehditler, üzerinde egemenlik kurman›n mümkün
olmad›¤› do¤a güçleri, tanr›lar ve cinlere atfedilip, onlar›n üzerine at›lamaz.
Teknik ve iktisadi fayday› göz önünde bulunduran kararlar›n mütemadiyen
ve bar›flç›l bir biçimde tehlikeleri ve facialar› dünyaya getirdi¤i her yerde,
bunun (tehdidin ya da riskin istatistikî boyutlar›ndan ba¤›ms›z olarak) merkezi bir siyasal anlam› vard›r (Beck, 1999: 38-39).
87
88
2. Risk toplumunun sahip oldu¤u di¤er özelliklerden biri ise yerleflik norm sistemlerinin baflar›s›zl›k göstermeleridir. Bu ba¤lamda, daha önceleri tekni¤in
egemen oldu¤u tart›flmalarda bask›n olan ögeler, yani belirli büyük teknolojik sistemlerde ya da gündelik pratiklerde kendini gösteren, kaza istatistikleri ya da senaryolar›yla belgelenebilir sözde “nesnel” tehdit biçimleri (örne¤in sigara içmek veya bir nükleer santralin yak›n›nda ikamet etmek gibi) tart›flma d›fl› kal›r (Beck, 1999: 39).
3. Risk toplumunda tehditlerin denetlenebilirli¤i sorunu da üzerinde durulmas› gereken bir baflka konudur. Tehditlere ra¤men, kâr elde eden bir nükleer santralin ya da hormonlu yiyecek üreten bir flirketin üretimlerini durdurmas›n›n sa¤lan›p sa¤lanamayaca¤› sorunu önem tafl›maktad›r. Burada, insan
sa¤l›¤› ve çevrenin gelece¤ini ön planda tutan ekonomi-politik uygulamalara ihtiyaç vard›r (Beck, 1999: 39; Bayhan, 2002: 192). Japonya’da 2011 Mart
ay› bafl›nda meydana gelen afetin boyutlar› bir süre sonra deprem, tsunami
ve nükleer s›z›nt› biçimde yay›larak, etkisini sadece bu afetlerin yafland›¤›
bölgelerde de¤il çevre ülkelerde de göstermeye bafllam›flt›r.
4. Sanayi döneminden risk dönemine geçifl modernli¤in arzu edilmeyen veya
öngörülemeyen bir sonucudur. Risk toplumu kendi etkilerine ve tehditlerine kör ve sa¤›r olan modernleflme sürecinin bir sonucudur (Beck, 1994: 6).
Risklerin ve tehditlerin tahmin edilemezli¤i sosyal bütünleflmeye zarar vermektedir. S›n›f toplumlar› bir dereceye kadar eflitlik fikrine dayan›rken, risk
toplumunda emniyet önem kazanm›flt›r. Eflitsiz ve adaletsiz toplum yerini
emniyetli olmayan toplumun de¤er sistemine b›rakm›flt›r. Eflitlik, olumlu hedefler ve ça¤r›fl›mlar yaparken, risk toplumu olumsuz ve savunmac› bir temele dayanmaktad›r. Art›k insanlar ve devletler iyi bir fley sa¤lamaktan çok,
en kötüyü engellemeyi hedeflemektedir. S›n›f toplumun rüyas› herkese pastadan az ya da çok pay verebilmekken, risk toplumunun rüyas› herkesi zehirlenmekten kurtarmakt›r. S›n›f toplumunun temel dürtüsü “açl›k” iken,
risk toplumunun temel dürtüsü “korku”dur (Beck, 1992: 49; Y›ld›r›m, 2000:
86-87).
5. ‹nsanlar giderek artan biçimde farkl› toplumsal kimlikler, yaflam biçimleri,
kanaatler ve gruplar ya da alt kültürler düzeni içinde seçim yapma riskini almak durumundad›r. Düflünümsellik, sanayi toplumundaki toplumsal ve siyasal kurumlara ve örgütlere dayanan s›n›f kültürü ve aile gibi “kolektif vicdan biçimlerine” son vermektedir, böylelikle toplumsal cinsiyet ve aile rolleri de¤iflmektedir. Toplumsal s›n›flara ba¤l›l›k gün geçtikçe zay›flamakta,
insanlar aile ya da komflulu¤un sa¤lad›¤› geleneksel destek a¤lar›ndan kopmakta ve çal›flma bir çat›flma ve kimlik oluflumu olarak önemini yitirmektedir. Bu geleneksizleflme de bireyselleflmeyi art›rmaktad›r. Bireyselleflmifl bir
toplumda eflitsizlik ve bunun getirdi¤i sosyal ve siyasi sorunlar ortaya ç›km›flt›r (Beck, 1992: 88; Y›ld›r›m, 2000: 87).
6. Tehlikelerle ilgili kültürel alg›lama (de¤erlendirme) farkl›l›klar›n›n göz ard›
edilmesi. Yaflamlar›n› tehdit eden ve kiflisel olarak etki edemeyecekleri tehlikelerle yüzleflmek insanlar›n ellerinde de¤ildir. Alg›lama farkl›l›¤› ba¤lam›nda, birileri, g›dalardaki zehirli maddeleri kendisi için bir tehdit olarak
görürken; di¤erleri g›dalardaki zehirli maddeleri gündeme getirenleri kendine bir tehdit olarak görmektedir (Beck,1999: 41).
S›n›f toplumu
Risk toplumu
Kolektifleflme (ailelerde,
Temel toplumsal düzenleme s›n›flarda, iflletmelerde, statü
Bireyselleflme ve düflünümsellik
gruplar› ve benzerlerinde) ve
prensibi
gelenek
Eflitsizlik biçimi
Toplumsal s›n›f konumu
Odaklan›lan temel tart›flma
konular›/ adalet konular›
K›t kaynaklar›n da¤›t›m›
(zenginlik)
Toplumsal risk konumu
“Kötü”lerin da¤›t›m›
(riskler)
Paradigmatik biçimde yaflanan
Açl›k
bireysel deneyim
Korku
Potansiyel biçimde topluluk
deneyimi
S›n›f bilinci
Risk bilinci
Ütopyac› projelerin hedefi
K›tl›¤›n giderilmesi
Riskin giderilmesi
7. Risk toplumunun baflka bir göstergesi, kiflisel sigorta korumas›n›n bulunmamas›, hatta s›nai ve teknik-bilimsel projelerin sigortalanamaz olufllar›d›r.
Risk toplumu “güvensizlefltirilmifl” bir toplumdur. Sigortalaman›n sa¤lad›¤›
koruma, bu toplumda tehlikenin büyüdü¤ü oranda azal›r. Luhmann’›n analiziyle, risk ve tehlike aras›ndaki ayr›m flu flekilde ifade edilebilir: Gelecekte
meydana gelecek olas› zararlar, e¤er insanlar›n verdi¤i kendi kararlar›na
ba¤lanabilirse, riskten söz edilir. Uça¤a binmeyen bir kimse uçak kazas› geçiremez. Tehlikelerse, buna karfl›t olarak, kayna¤› d›flar›da olan zararlard›r.
Örne¤in; bir uça¤›n düfltü¤ü yerde bulunan insanlar›n ölümü gibi. Önceden
bilinen tehlikeler -depremler ve volkan patlamalar›, ya¤›fl sonucu otoyollar›n kaygan hale gelmesi ve evlilikler bu tehlikelere maruz kalmamak için,
hangi kararlar›n al›nmas› gerekti¤inin bilinmesi ölçüsünde risk kavram›na
girerler. Risk ve tehlike aras›ndaki ayr›m, toplumsal düzeni böler. Kimileri
için risk olan fley, baflkalar› için tehlikedir. Riskli bir biçimde sollama yapan
sürücüler, atom santrallerinin yap›m› ve iflletilmesinde çal›flanlar, gen teknolojisi alan›nda araflt›rma yapanlar say›s›z örneklerden birkaç›d›r. Neyin felaket olarak kabul edilece¤ini, karar verenler ve karardan etkilenenler farkl›
yan›tlayacakt›r.
8. Her kültürün kendine özgü riskleri vard›r. Almanlar için ormanlar›n ölümü,
dünyan›n da sonu demektir. Britanyal›lar, sabah kahvalt›s›nda zehirli yumurtalarla karfl›laflt›klar›nda flok olurlar. 11 Eylül 2001 küresel terör sald›r›s›ndan sonra, uça¤a binme riski ve flarbonlu mektup riski, baflta Amerikal›lar olmak üzere bütün toplumlar› etkilemifltir.
9. Risklere ba¤l› olarak, ufkumuz da karar›r. Çünkü riskler, neyin yap›lmamas› gerekti¤ini ifade eder. Dünyay› bir risk olarak tasarlayan kimse, sonunda
eylem yetene¤ini yitirir (Beck,1999: 46-47). Bu durum, paranoyak bir ruh
halini oluflturmaktad›r. Bu ba¤lamda, “11 Eylül küresel terör sendromu”, ço¤ulculuk, demokrasi ve hoflgörüyü olumsuz etkilemifltir. ‹çine kapanma, paranoya, “biz” ve “öteki” ayr›m›n›n keskinleflmesi, kabile psikolojisi ve benmerkeziyetçilik (etnosentrizm) artmaktad›r.
89
Tablo 4.1
S›n›f toplumu ile risk
toplumu
karfl›laflt›rmas›
Kaynak: Alan Scott,
“Risk Society or Angst
Society? Two Views of
Risk, Consciousness
and Community”
Adam, B., U. Beck
and Joost Van Loon
(ed.) The Risk Society
and Beyond- Critical
Issues for Social
Theory. London:
Sage Publications,
2000, p. 33-46.
90
10. Risk toplumunda, yarat›lan hesaplanamazl›¤a ve düzensizli¤e karfl›, daha çok
teknoloji, daha çok piyasa, daha çok devlet gibi eski sanayi toplumunun olanaklar›yla m› mücadele edilecektir? Yoksa iki-yanl›l›¤›, mu¤lâkl›¤› kabul eden
ve olumlayan bir zihniyet ve eylemsellik de¤iflimi mi bafllayacakt›r? Bu seçenek çok anlaml›l›k, belirsizlik, rastlant› k›saca “ve”nin merkezi bir konuma
yerlefltirilmesi ile gelifltirilebilir (Beck, 1999: 53). Biliflim ça¤›nda ve risk toplumunda, teknolojiye ulaflmada ülkeler aras›nda adaletsizlik bulunmaktad›r.
Bu gerçekten hareketle ABD, Britanya, Almanya, Fransa, ‹talya, Kanada, Japonya ve Rusya’n›n oluflturdu¤u G-8 grubu “Enformasyon Teknolojisi fiart›”
ba¤lam›nda, Üçüncü Dünya Ülkelerinin de biliflim teknolojisine kavuflmalar›n›n önemini benimsemifltir. Ancak, bu karara karfl›l›k flu soru sorulmaktad›r: “G›da, e¤itim ve sa¤l›k sorunlar› çözülmeden, yani bu insanlar 35 yafl›na
bile varamadan ölürken, de¤il ‹ngilizce, kendi dilinde okuma-yazma bile bilemeyenlere internet götürmenin anlam› nedir?” (Bayhan, 2001: 76).
11. Sanayi toplumlar›n›n karfl›laflt›¤› temel problemler de nitelik de¤ifltirecektir.
Genel olarak sanayi toplumlar›n›n karfl›laflt›klar› üç büyük problem, (›) iktisadi durgunlu¤un yol açt›¤› iflsizlik; (››) uluslararas› sorunlar›n yol açt›¤› savafllar ve (›››) her türden diktatörlükler olarak say›l›r. Biliflim toplumlar›n›
bekleyen tehlikeler ise, (›) çok h›zl› seyreden toplumsal dönüflümlere ayak
uyduramamaktan kaynaklanan gelecek korkusu; (››) bireysel ve örgütlü terörün yayg›nlaflmas›; (›››) özel hayat›n mahremiyetine tecavüzlerin artmas›
ve (v›) özellikle bireylerin mahremiyetine devletin s›n›rs›z müdahalesine
imkân veren teknolojilerin yayg›nlaflmas› gibi tehlikelerdir.
12. Biliflim ça¤›nda ve risk toplumunda ortay ç›kan bir baflka problem, internet
ile sunulan biliflim bombard›man›n›n beraberinde “bilgi kirlenmesini” getirmesidir. Denetimsiz sunulan bilgilerin, bilimsel olup-olmamas›, do¤ru olup
olmamas› ba¤lam›nda sorun bulunmaktad›r. De¤erli-de¤ersiz her türlü bilginin bir arada bulundu¤u bir ortamda, ifle yarar bilgiyi seçebilme yetene¤i
olan bireylerin yetifltirilmesi yan›nda, bu seçim sürecinin bir zaman alaca¤›
da sorun olmaktad›r (Bozkurt, 2000: 34-38).
R‹SK TOPLUMUNDA B‹REYLER‹N PS‹KOLOJ‹S‹
Teknolojik geliflmeler sonucunda gerçekleflen oluflumlar›n ne gibi riskler tafl›d›¤›n›n tam olarak bilinemiyor olmas› tüm insanl›¤› tedirgin etmektedir. Bu tedirginli¤in daha da artmas› beraberinde belirsizlik olgusunun yükselmesine neden olmufltur. “Belirsizli¤in topluma geri dönüflüyle kastedilen; giderek daha çok say›da toplumsal çat›flman›n bir düzen sorunu olarak de¤il de, bir risk sorunu olarak ele al›nmas›d›r. Bu türden risk sorunlar›n›n alamet-i farikas› (özel iflareti), bunlar için belirli bir çözümün var olmay›fl›d›r; belirgin özellikleri, ço¤u kez olas›l›k hesaplar›yla dile getirilmekle birlikte böylece bertaraf edilemeyen ilkesel bir belirsizli¤e sahip olmalar›d›r” (Beck,1999: 45). Risk toplumundaki bu belirsizlik olgusu, bireylerde bir güvensizlik duygusunun oluflmas›na neden olmaktad›r. Söz konusu güvensizlik duygusu bafllang›çta d›fl dünyan›n karmaflas›na, belirsizli¤ine yöneliktir. “‹nsan›n durumu özünde belirsiz ve tehdit edici bir fleydir, fakat gündelik amaçlarda
toplum üyelerinin ço¤unun yetifltirilme tarz›, baflkalar›na ve ‘sorgulanmayan’ yaflam tarz›na duyulan ‘temel güven’in geliflmesiyle, onlar› derinlere kök salm›fl endiflelerden koruyacakt›r” (Marshall, 1999: 289).
Kendi özel yaflant›s›n› yücelten birey, zamanla d›fl dünya ile ba¤ kurmaktan
korkar hale gelmifltir, çünkü d›flar›da hep tehlike vard›r ve orada incinecektir. Bu
‘içe kapanma ve d›flar›da sürekli bir tehlikenin oldu¤u duygusu’ baz› bireylerin ruh
sa¤l›¤›na ciddi hasarlar verebilmekte ve bu kiflilerin günlük yaflam›n› olumsuz etkileyebilmektedir. “Örne¤in 1990 y›l›nda Britanya’da Ak›l Sa¤l›¤› Kurumu, alt› milyon kifliye t›bbi olarak ak›l hastal›¤› teflhisinin kondu¤unu rapor etmifltir. Bunlara,
zihinsel olarak hasta olan ancak teflhis konulmam›fl olan, teflhis konulan ancak tedavi görmeyen ve t›bbi kurumlar haricindeki yard›m alanlar› da ekleyebiliriz”
(Lodziak, 2003: 18). Guntrip de bu yönde, modern bireylerde ola¤an gibi görülen
birçok davran›fl›n asl›nda “flizoid” belirtiler gösterdi¤ini ve toplumda san›ld›¤›ndan
çok daha fazla kiflinin “flizoid” oldu¤unu iddia etmektedir. Kopukluk, kapat›lm›fll›k, temass›zl›k, kendini ayr› ya da yabanc› hissetme, her fleyin bulan›k olmas› ya
da gerçek d›fl› gelmesi, kendini insanlarla bir hissetmeme ya da yaflam›n anlam›n›
yitirmesi, ilgi azalmas›, her fleyin bofl ve anlams›z görünmesi gibi flikâyetlerin hepsi çeflitli yönlerden bu ruhsal durumu betimler. Hastalar bunu ‘depresyon’ olarak
adland›r›rlar. Depresyon asl›nda hastan›n sald›rganl›¤›n› kendine yöneltirken aç›kça öfkeli ve sald›rgan bir davran›fla kap›lmama mücadelesinin bir parças›n› oluflturan daha d›fla dönük bir ruhsal durumdur. Yukar›da sözü edilen durumlar ise daha çok ‘flizoid durumlar’d›r (Guntrip, 2003: 12).
Giddens da buna benzer olarak bireyin psikolojisinde ciddi hasarlar›n oluflmaya bafllad›¤›n› vurgulamaktad›r. “‹mal edilmifl risk sadece do¤ayla (ya da do¤a oldu¤u düflünülen fleyle) ilgili de¤ildir. Yaflam›n di¤er alanlar›na da girmifltir. Örne¤in, evlili¤e ve aileye bak›ld›¤›nda, iki ya da üç kuflak önce, insanlar evlendiklerinde nas›l bir süreç yaflayacaklar›n› bilirlerdi. Büyük oranda gelenek ve göreneklerin çerçevesini çizdi¤i evlilik, do¤a durumuna yak›n bir iliflkidir. Ama geleneksel
yollar çözülmeye bafllay›nca, insanlar evlendikleri ya da bir iliflkiye bafllad›klar› zaman, evlilik ve aile kurumlar›n›n çok fazla de¤iflmifl olmas› nedeniyle yapt›klar› fleyin ne oldu¤unu tam bilmedikleri bir duyguya kap›l›r oldular” (Giddens, 2000: 41).
Geçmifl dönemlerdeki bireylerin korkular› ve ruhsal durumlar› ile risk toplumu
olarak tan›mlanan günümüz toplumunda yaflayan bireylerin korkular› ve ruhsal durumlar› aras›nda ne gibi farkl›l›klar vard›r? Bir baflka deyimle, risk toplumunun karakteristi¤i içinde bireyin psikolojik durumu nas›ld›r? “Histeri 19. yüzy›lda ruh doktorlar›n›n karfl›laflt›klar› en yayg›n sorundu. Bu sinirsel düzensizliklerin varl›k nedeni tutucu bir dönem olan Viktoryen dönemde cinsel iffetin de ötesinde bir fleydi; bu
dönemin kültürel ortam›nda ailenin kültürel görüntülerinin korunmas› yönünde büyük bir bask› vard›; öyle ki kaos içindeki toplumda ailenin kendisi bafll› bafl›na bir
düzen ilkesiydi. Bu görüntüler düzenlemesinin karfl›s›nda ise duygular›n iraded›fl›
d›fla vurulmas›na dair korku ve inanç yer al›yordu” (Sennett, 1996: 401). 19. yüzy›l›n günlük yaflam ritüelinin bir yans›mas› olarak histeri oldukça yayg›n bir durumdu. 20. yüzy›la gelindi¤i zaman ise histerik durumlara iliflkin veriler zay›flam›flt›r. Bu
yüzy›lda ise bireyler genel olarak, belirsiz bir ruh hali içindedirler. Kifli bir s›k›nt›
içindedir, fakat bu tan›mlanamayan ve somut bir niteli¤e sahip olmayan bir s›k›nt›d›r. “S›k›nt›, kelimenin tam anlam›yla biçimsizlik halidir. Bir ba¤lant›s›zl›k ya da da¤›lma, eylemlilikten kopma duygusu ki bunun afl›r›s› flizofrenik dili do¤urur; rutin
tarz›nda ise eylemlili¤in tam ortas›nda bir anlams›zl›k hissi vard›” (Sennett,1996:
402). Birey d›fl dünya ile ba¤›n› kopararak kendisine dönmüfltür, d›flar›yla ilgilenmektense kendi içine kapanm›flt›r. Fakat kendi içine dönen birey bir doyum yaflamaz aksine kendine zarar verir, bir boflluk içindedir, ne hissetti¤ini anlamland›ramaz. 21. yüzy›l›n bireyinde ise, sürekli olarak çeflitli risklerle yaflayan birey ne yapaca¤›n›, nas›l davranaca¤›n›, ne yemesi gerekti¤ini bilemez. Özellikle iletiflim araçlar›n›n yönlendirdi¤i yaflam›n her alan›nda, sürekli bir tehdidin var oldu¤u ve kiflilerin tehlike alt›nda oldu¤u fleklinde haberler, ilanlar bireyleri daha fazla korkutmaktad›r. Bireyler bu kadar çok tehdidin var oldu¤u bir ortamda en iyi davran›fl›n
hiçbir fley yapmamak oldu¤unu düflünmekte ve geçmiflte bireylerin asli görevleri
91
92
olarak kabul edilen birçok konuda uzmanlardan yard›m istemeye bafllamaktad›rlar.
Risk toplumunun bireyi, daha önceden tek bafl›na rahatl›kla yapt›¤› iflleri art›k bir
uzman yard›m› almadan yapman›n ciddi tehlikeleri oldu¤una inanmaya bafllam›flt›r.
Çocu¤unun do¤umundan bafllayarak; çocu¤una nas›l ve neyi yedirmesi gerekti¤ini,
ona nas›l davran›rsa onun için daha iyi olaca¤›n›, onun gelece¤i için ne gibi yat›r›m
kararlar› almas› gerekti¤i, hangi okula gidece¤i ve bunun gibi birçok konuda bir uzman yard›m› almaya bafllayan birey bunlar› tek bafl›na ve kendi kararlar› çerçevesinde yapmaya cesaret edemez olmufltur. “Risk saplant›s›n›n nihai sonucu insan›n
çaresiz bir varl›k olarak görülmesi ve insan›n ilerleme potansiyelinin küçümsenmesidir. Sonuçta ortaya ç›kan insan oldukça garip bir yarat›kt›r. ‹nsan›n yaflad›¤› baflar›s›zl›klar, hatal› bir karar›n sonucu ya da ders al›nacak birer deneyim olarak görülmez, gündelik yaflamla bafl edemeyen bir yarat›¤›n do¤al durumu olarak kabul edilir. ‹nsan›n yaflamla bafl edemeyece¤i fleklindeki bu varsay›m risk yelpazesini daha
da geniflletir” (Furedi, 2001: 36). Sonunda kendine güvenen, kendi ve sorumlu oldu¤u kifliler ad›na sa¤l›kl› kararlar alabilece¤ine inanan aktif birey ortadan kalkar,
onun yerine birey pasif hale gelir. Ve bu birey için önemli olan güvenli¤ini sa¤lad›¤› bir ortamda risklerden uzak bir flekilde yaflamakt›r.
Kendisine güvenmeyen, çaresiz birey olgusu sürekli olarak medyada çeflitli haberler içinde vurgulanmaktad›r, birey hemen her gün kendi ‘çaresizli¤i’ ile yüzleflmektedir. “Modern toplumda benlik hakk›nda yazan neredeyse bütün yazarlar›n
birleflti¤i bir tema varsa, o da bireyin farkl› ve genifl toplumsal evrenle ba¤lant›l›
olarak güçsüzlük hissini yaflamas›d›r” (Lodziak, 2003: 68). Kendine güvenini yitirmifl bireylerin h›zla artt›¤› toplumda art›k ‘kahraman olmak’ de¤il ‘ma¤dur olmak’
daha önemlidir. “Toplum kendisini, kazananlar›n de¤il, kaybedenlerin karfl›s›nda
daha rahat hisseder. Yeni idoller, kendi s›n›rlar› içinde yaflamay› ö¤renmifl kiflilerdir” (Furedi, 2001: 189). Bu kifliler çocuklar›n› da ayn› düflünce çerçevesinde yetifltirmekte ve bireyin çaresizlik duygusu yeni nesillere tafl›nmaktad›r. Çocukluktan
bafllayan bu yetiflme tarz›yla birlikte modern süreçlerin bafllatt›¤› güvensizlik güdüsü daha da fliddetlenerek farkl› boyutlarda kendini gösterebilmektedir. Önceden
kamusal yaflamdan çekilen birey bu sefer özel alan›nda da kendini rahats›z ve güvensiz hissedebilmektedir. Özel alan›ndaki kiflilerin de ona zarar verebilece¤i düflüncesine; aile içi fliddet, ev içindeki nesiller aras›ndaki güvensizlik duygusunun
art›fl›, aile içi taciz olaylar›n›n artmas› örnek verilebilir. “D›fltaki korku kayna¤›, bu
yolla içtekiyle birleflir ve toplumsal bask›n›n hem içten hem de d›fltan süreklili¤ini
sa¤lar. ‹nsanlar aras›ndaki iliflkilerin d›fltaki toplumsal yap›s›, bireysel psiflik hayat›n iç yap›s›yla birleflir ve böylece nevrotik korkunun sonu olmayan bir kayna¤›
haline gelir. Bu korku gerçekte insanlar›n birbirlerinden duydu¤u korkudur”
(Duhm, 2002: 86). Bu çaresizlik ve güvensizlik duygusu bireyin yaflam›n›n her alan›nda kendini gösterir, bu da bireyin toplumsal rol ve görevlerini yerine getirmesine engel olabilmektedir. “Yöneticilerin yönetmekten korkmas› gibi, ö¤retmenler
ö¤retmeye isteksiz, ana-babalar da çocuklar›n› nas›l yetifltirecekleri konusunda karars›z. Dan›flmanl›k hizmetleri, yard›m hatlar› ve profesyonellerin gündelik yaflam›m›za müdahale etti¤i di¤er biçimler çaresizlik sorununun ne kadar yo¤un oldu¤unun bir ifadesidir. Güven sorununun kayna¤›, kendimizi güvenilmeyecek derecede zavall› yarat›k olarak görmemizdir” (Duhm, 2002: 191). Kendine güvenini yitiren birey, yard›m almadan toplumsal rollerini ve görevlerini yapamayaca¤› duygusunun a¤›r basmas›yla birlikte bir dan›flman›n yard›m›na ihtiyaç duyar. Böylece
psikologlardan ya da dan›flma hatlar›ndan yard›m alan kiflilerin say›s› gittikçe artmaktad›r. Sonuç olarak, kiflilerin psikolojik durumlar›n›n bir sonucu olarak ortaya
ç›kan fiziksel rahats›zl›klar veya ak›l sa¤l›¤› ciddi biçimde bozulmufl bireylerin say›s› toplumda gittikçe artmaktad›r (Karakurt, 2003).
93
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Risk kavram›n› tan›mlamak.
‹lk kez dünyan›n dört bir yan›na yolculuklar yapan Bat›l› kâflifler taraf›ndan kullan›lan risk kavram›n›n anlam› bafllang›çta “mekân”a yönelik olarak kullan›l›rken daha sonra özellikle kavram›n
bankac›l›k ve yat›r›m alanlar›na girmesiyle beraber “zaman” düzlemine tafl›nm›flt›r (Giddens,
1999: 36). Risk kelimesi, hem keflfetti¤imiz, hem
de normallefltirip denetlemenin yollar›n› arad›¤›m›z bir dünyaya göndermede bulunur. Bu ba¤lamda risk gelecekteki olas›l›klar düflünülerek
etkin biçimde de¤erlendirilen tehlikeler olarak
tan›mlanabilir. Ayr›ca “risk”, istenmeyen sonuçlardan kaç›nma anlam›n› tafl›d›¤› sürece olumsuz
bir ça¤r›fl›ma sahiptir. Öte yandan d›flsal ve imal
edilmifl olmak üzere iki tür risk aras›nda ayr›m
yap›lmaktad›r. D›flsal risk bireyleri beklenmedik
bir anda (d›flar›dan) vuran olaylar›n yaratt›¤› risktir. D›flsal risk son derece etkili bir flekilde hesaplanabilir ve sanayi toplumunun ilk iki yüzy›l› söz
konusu bu d›flsal riskin egemenli¤i alt›ndayd›
(Giddens, 1999: 27). ‹nsanl›¤›n geliflim sürecindeki de¤iflimler, özelikle de bilim ve teknolojideki ilerlemeler taraf›ndan d›flsal riskten imal edilmifl risk aflamas›na geçilmifltir Bu nedenle günümüz koflullar›nda risk kavram› genel olarak modernizasyon sürecinin yol açt›¤› tehditlerle sistematik olarak karfl› karfl›ya kalma olarak tan›mlanmaktad›r (Beck, 1992; Eflkinat, 1998: 88).
Risk toplumu kavram›n› ve kuram›n› özetlemek.
Günümüz toplumlar›n›n bilgi, sanayi ötesi ve
post-modern toplumlar olarak nitelendirilmeleri
yan›nda, son y›llarda s›kça kullan›lan bir baflka
kavram da “risk toplumu” kavram›d›r. ‹lk olarak
Alman sosyolog Ulrich Beck taraf›ndan kullan›lan risk toplumu kavram› özellikle So¤uk Savafl
dönemi sonras› toplumlar›n de¤iflen güvenlik ve
risk alg›lamas›n› anlamaya yönelik olarak gelifltirilen yaklafl›mlardan biri olarak kabul edilir. Temelde modernli¤i ve modernli¤in bir sonucu olarak Sanayi Devrimi’nden 200 y›l sonra ortaya ç›kmaya bafllayan çevresel, ekonomik ve güvenli¤e
iliflkin yeni riskleri ele alan Beck’in bu yaklafl›m›
literatürde önemli bir yere sahiptir. Tehditlerin
ve ma¤duriyetlerin de¤iflen kitlesel boyutuna vur-
N
A M A Ç
3
gu yapan risk toplumu yaklafl›m›, özellikle yay›lmac› bir ekonomi anlay›fl›yla alternatifsizmifl gibi
gösterilen sanayi temelli modernleflmenin, yine
modernli¤in kendi dinamikleri taraf›ndan ters
yüz edilmesine dayanmaktad›r (Bahar, 2009: 31).
Beck, çal›flmalar›nda, risk toplumunu insanlar›n
bilgi ve teknolojileri yanl›fl ya da kötü amaçl› kullanmalar›yla bütün dünyay› tehlikeye sokmalar›
sonucunda ortaya ç›kan yap› olarak tan›mlamaktad›r. Öte yandan Beck’in yan› s›ra ‹ngiliz sosyolog Anthony Giddens’›n da risk toplumu konusunda önemli çal›flmalar› oldu¤u bilinmektedir.
Risk toplumu tezinin iki temel yaklafl›m›n› ileri
süren Ulrich Beck ve Anthony Giddens, risk ve
geç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›n› birbirlerinden ayr› olarak gelifltirmekle birlikte, her
iki kuramc›n›n çal›flmalar›nda modernleflme süreci sonunda ortaya ç›kan risk kavram›n› günümüzde merkezi bir ilgi alan› olarak görme fleklinde ortak bir payda bulunmaktad›r. Riskler, geç
modernite döneminde özelliklerini de¤ifltirerek
zaman ve mekân boyutlar›nda büyük etkiler yaratmaktad›r. Beck ve Giddens, geç modernite döneminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösterilen bafll›ca tepki olarak düflünümsellik kavram›n› ön plana ç›kararak, riskin daha çok politik yönü üzerinde durmufllard›r.
Düflünümsel modernleflme kavram›n› aç›klamak.
Düflünümsel modernleflme Beck ile Giddens’›n
risk ve geç modernite konular›ndaki yaklafl›mlar›nda önemli bir yere sahiptir. Literatürde önemli bir etki yaratan bu kavram› Beck ve Giddens
geç modernite döneminde belirsizlik ve güvensizli¤e karfl› gösterilen temel bir tepki olarak ele
al›rlar. Bir baflka ifadeyle, her iki kuramc› modernitenin günümüzde küresel bir risk toplumuna dönüflümünü düflünümsel modernleflme kavram›yla tan›mlamaya çal›fl›rlar. Beck’in çal›flmalar›nda düflünümsel modernleflmeden kastedilen
analitik anlamda düflünüm de¤il, esas itibar›yla
moderniteyi sarsan ve öngörülemeyen sonuçlar›ndan kaynaklanan belirsizlik nedeniyle toplumun kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesidir.
94
N
AM A Ç
4
Risk toplumunun özelliklerini ay›rt etmek.
Riskin istatistikî boyutlar›ndan ba¤›ms›z olarak
merkezi bir siyasi anlam› vard›r. Risk toplumunda yerleflik norm sistemleri baflar›s›z kalmaktad›r. Risk toplumunda tehditlerin denetlenebilmesi sorunlardan biridir. Risk toplumu kendi etkilerine ve tehditlerine kör ve sa¤›r olan modernleflme sürecinin bir sonucudur. Risk toplumunda
insanlar geleneksel destek a¤lar›ndan koparak
geleneksizleflecek, bu da beraberinde bireyselleflmeyi getirecektir. Risk toplumunda insanlar›n
yaflamlar›n› tehdit eden ve kiflisel olarak etki edemeyecekleri tehlikelerle yüzleflmek insanlar›n
elinde de¤ildir. Risk toplumu “güvensizlefltirilmifl” bir toplumdur. Her kültürün kendine özgü
riskleri vard›r. Risklere ba¤l› olarak ufkumuz da
karar›r, çünkü riskler neyin yap›lmamas› gerekti¤ini ifade eder. Biliflim ve risk toplumunda teknolojiye ulaflmada ülkeler aras›nda adaletsizlik
bulunmaktad›r. Risk toplumunda gelecek korkusu, bireysel ve örgütlü terörün yayg›nlaflmas›,
özel hayat›n mahremiyetine tecavüzlerin artmas›
ve bireylerin mahremiyetine devletin s›n›rs›z müdahalesine imkân veren teknolojilerin yayg›nlaflmas› gibi tehlikeler söz konusudur. Risk toplumunda internetle sunulan bilgiler bir bilgi kirlili¤i yaratmaktad›r.
N
AM A Ç
5
Risk toplumunda bireylerin psikolojisini aç›klamak.
Guntrip’e göre modern bireylerde görülen birçok davran›fl›n asl›nda “flizoid” belirtiler gösterdi¤ini ve toplumda san›ld›¤›ndan çok daha fazla
kiflinin “flizoid” oldu¤unu iddia etmektedir. Kopukluk, kapat›lm›fll›k, temass›zl›k, kendini ayr›
ya da yabanc› hissetme, her fleyin bulan›k olmas› ya da gerçek d›fl› gelmesi, kendini insanlarla
bir hissetmeme ya da yaflam›n anlam›n› yitirmesi, ilgi azalmas›, her fleyin bofl ve anlams›z görünmesi gibi flikâyetlerin hepsi çeflitli yönlerden
bu ruhsal durumu betimler.
95
1. Risk toplumu kavram› ilk olarak afla¤›daki düflünürlerden hangisi taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r ?
a. K. Marx
b. U. Beck
c. E. Durkheim
d. H. Spencer
e. D. Lupton
2. Bireyleri beklenmedik bir anda vuran olaylar›n yaratt›¤› risk türü afla¤›dakilerden hangisidir?
a. D›flsal
b. ‹mal edilmifl
c. ‹çsel
d. Tehlikeli
e. Düflünümsel
3. Afla¤›dakilerden hangisi ça¤›m›zda karfl›laflt›¤›m›z
risklerin özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Günümüz risklerinin zaman ve mekân tan›mamas›.
b. Risklerin politik ve bilimsel aç›dan karfl›l›kl› olmas›.
c. S›naî üretim sonucu yay›lan radyoaktif s›z›nt›n›n
ve toksinlerin duyularla anlafl›lmas›.
d. Günümüz risklerinin tek kayna¤› do¤a olmas›.
e. Risklerin kaynaklar ile s›n›rl› olmamas›.
4. Afla¤›dakilerden hangisi günümüz toplumlar› için
kullan›lan bir terim de¤ildir?
a. Sanayi-ötesi toplum
b. Risk toplumu
c. Bilgi toplumu
d. Post-modern toplum
e. Politik toplum
5. Risk toplumu yaklafl›m› içinde toplumun kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesi modernleflme
ile ilgili afla¤›daki kavramlardan hangisine karfl›l›k gelmektedir?
a. Dönüflümsel
b. S›na
c. Düflünümsel
d. H›zl›
e. Kurumsal
6. Afla¤›dakilerden hangisi Beck ve Giddens’›n risk toplumu tezlerinin ortak yönlerinden biri de¤ildir?
a. Riskin ekonomik yönüyle ilgilenmeleri
b. Riskler konusunda halk›n uzmanlara, devlete ve
sanayiye bak›fl aç›s›n› dikkate almalar›
c. Zay›f bir toplumsal yap›laflmac› yaklafl›m sergilemeleri
d. Riskin yaratt›¤› toplumsal ve politik etkilere yönelmeleri
e. Riskin nas›l üretildi¤ine odaklanmalar›
7. Afla¤›daki risklerden hangisi Beck’in “Dünya risk
toplumu” dedi¤i yap›da, sigorta edilemez riskler aras›ndad›r?
a. Deprem
b. Hastal›k
c. ‹klim de¤iflikli¤i
d. Yang›n
e. Ölüm
8. Risk toplumunda geçerli olan eflitsizlik biçimi ile ilgili toplumsal konum afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Kurum
b. Risk
c. S›n›f
d. Statü
e. Grup
9. Afla¤›dakilerden hangisi Guntrip’e göre modern bireylerde görülen flizoid belirtilerden biri de¤ildir?
a. Temass›zl›k
b. Kapat›lm›fll›k
c. Kopukluk
d. ‹lgi azalmas›
e. Ba¤›ml›l›k
10. Afla¤›dakilerden hangisi risk toplumu bireyinin psikolojisi ile ilgili sonuçlar aras›nda yer almaz?
a. Çaresizlik duygusunun art›fl›
b. Dan›flma hatlar›ndan yard›m alanlar›n say›s›n›n
artmas›
c. Güvensizlik duygusunun artmas›
d. Bireylerin aktif olma özelliklerinin artmas›
e. Ak›l sa¤l›¤› bozulmufl bireylerin say›s›n›n artmas›
96
Okuma Parças›
Genel olarak afetler, özel olarak deprem konusunda
Türkiye’de sosyologlar›n daha önceki çal›flmalar›ndan
çok farkl› biçimde, kültür kavram›n›n yan› s›ra, “azgeliflmifllik” kavram› temel al›narak, 1999 Marmara Depremi ve sonras›nda ortaya ç›kan durumun yap›sal analizini yapmak ihtiyac› ortaya ç›km›flt›r (Kasapo¤lu ve Ecevit, 2005). Bu ba¤lamda 1999 Marmara Depremi, deprem sorunsal› üzerine çok fley ekleyebilece¤imiz bir
eflik olmufltur. Depremin bir do¤a olay› oldu¤u düflüncesi, depremlerin yaratt›¤› zararlar›n kayna¤›n›n toplumsal oldu¤u düflüncesini gizleyebilmifl; bir süreç içerisinde oluflan zararlar›n sanki beklenen de¤il, beklenmeyen olaylarm›fl fleklinde alg›lanmas›, geleneksel yaklafl›mlara, bürokratik ve teknokratik temelli analizlere
ve politikalara zemin haz›rlam›flt›r.
Az geliflmifl ülkeler, yap›lar›n› depreme dayan›kl› olarak infla edemedikleri için büyük zarar görmektedir. Az
geliflmifl ülkelerde, çok say›da y›k›lan binalara nedeniyle büyük can ve mal kayb› temelinde toplumsal yap› ve
iliflkiler y›k›l›rken, geliflmifl ülkelerde bu toplumsal yap›, geçici bir süre bozulur, aksar, nadiren y›k›l›r. Geliflmifl ülkeler eski düzenin en k›sa zamanda tekrar ifller
hale getirilmesine çaba sarf ederken, az geliflmifl ülkeler ancak, kayb›, k›smi bir düzeyde telafi etme çabas›
içerisinde, afetzedelerin asgari düzeyde yaflamlar›n› sürdürebilmelerini sa¤lamaya çal›fl›rlar.
Sosyal bilimcilerin büyük bir k›sm›n›n da kat›ld›¤›, mühendislerin güçlü bir flekilde temsil ettikleri teknokratik
e¤ilimin, afet zararlar›n›n büyüklü¤ünü, yap› hatalar›n›n denetlenmesinde görmesi, geçerli bir yarg›d›r; ancak yetersizdir; çünkü Türkiye benzeri ülkelerde zararlar›n nedenleri, bir azgeliflmifl toplum sorunsal›d›r.
Az geliflmifl ülkelerde, bina fiyatlar› ve kiralar, tekel kârlar› ve rantlar (arsa vb.) ile birlikte normal inflaat maliyetlerinin birkaç kat üstüne ç›kmakta, çal›flanlar›n›n büyük bir k›sm› bu fiyatlar› ödeyebilecek gelir seviyesine
sahip olamad›klar›ndan, düflük kaliteli ama riskli yap›lar› kullanma durumunda kalmaktad›rlar; bu durum devam etti¤i sürece, depreme dayan›kl› binalar› infla etmek sadece denetim ile mümkün de¤ildir; benzer durum kamu binalar› ve altyap› için de geçerlidir.
Az geliflmifl ülkelerin mevcut durumuna zemin haz›rlayan iliflki, dünya sistemi ile girdi¤i ba¤›ml› ve eflit olmayan rekabettir. Az geliflmifl ülkeler, hem kendi kaynaklar›n› dünya sisteminde güçlü ülkelere de¤erinin alt›nda satmak, hem de onlardan de¤erinin üstünde mal ve
hizmet almak zorunda b›rak›ld›klar›ndan, sermaye birikimlerinin büyük bir k›sm› d›flar›ya yönelir, toplum afl›r› borç yükü alt›nda geliflimini sa¤layacak yat›r›mlar›
gerçeklefltiremez; iflte az geliflmiflli¤in bu basit içeri¤i,
yap› denetimine olanak vermez.
Asl›nda temel sorun, düflük ücret, düflük yaflam maliyeti, düflük kaliteli yaflam, yüksek riskli yaflam, kalitesiz
konut, düflük maliyetli konut bir bütündür. Düflük maliyet basit olarak düflük inflaat maliyeti de¤il, yaflam düzeyinin düflürülmesi sonucu, kalitesiz konutta yaflama
zorunlulu¤udur. Depreme dayan›kl› konutta oturmak,
yani depremde ölmemek belirli bir seviyede yaflamak
olana¤›na sahip olmakla mümkündür. Rantlar bitmedikçe, gelirler artmad›kça, yaflam kalitesi yükselmedikçe, eme¤in de¤eri, insan›n yaflam hakk›n› karfl›layacak
düzeye ç›kmad›kça, çal›flanlar için riskler süreklili¤ini
koruyacakt›r. Kamu binalar›nda görülen benzer durum,
hem kamu kaynaklar›n›n s›n›rl›l›¤› hem de kamusal denetimin tekel kâr ve yüksek rantlar› ödemede oldukça
cömert davranmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
Az geliflmifl ülkelerde tekelleflmifl kâr ve rant iliflkileri,
hem sermaye birikimini h›zland›rmas›, hem de pazar›
geniflletme potansiyelinden dolay› varl›¤›n› sürdür.
Kentleflme, kent yaflam› ve kent kültürü Türkiye için
tam anlam› ile henüz geliflmemifltir. Çok yönlü deprem
ve kent iliflkisi birçok kent için ve özellikle metropol
kentler için oldukça yenidir. 1999 Marmara Depremi
öncesi toplumun depreme yönelik bilgi ve düflünceleri
s›n›rl›d›r. Önceki depremlerin, bölgesel ve belirli kentlerde odakland›¤›, etkilerinin s›n›rl› oldu¤u, daha çok
ülkenin daha az geliflmifl bölgelerine aitmifl vb. düflünceler, deprem olgusunun kitleselleflmesini ve metropolleflmesini s›n›rlam›flt›r.
Az geliflmifl ülkelerde deprem sonras›, çal›flanlar›n ne
sigortalar›n›n, ne birikimlerinin, ne de devletin bu alanda kullanabilece¤i karfl›l›ks›z önemli bir kayna¤›n›n olmamas›, deprem öncesi zaten yetersiz olan düzenin
tekrar yeniden oluflturulmas›n› bile imkâns›zlaflt›rm›fl,
yaflam› daha düflük bir düzeyde tekrarlayan bir k›s›r
döngü oluflturmufltur.
Temel olarak, deprem bir toplumsal iliflkiler bütünüdür; bu iliflkilerin az geliflmifl oldu¤u bir gerçekliktir.
Geliflmifl ve az geliflmifl ülke toplumsal yap›lar› aras›ndaki farklar önemlidir, radikal elefltiri ihtiyac› vard›r. Az
geliflmifl toplumsal iliflkileri elefltirel bir biçimde sorgulamayan, s›n›fsal çözümler aramayan bak›fl aç›lar›n›n
analiz ve uygulamalar› büyük ölçüde muhafazakâr sonuçlar do¤uracakt›r.
Kaynak: Aytül Kasapo¤lu ve di¤erleri, Yeni Toplumsal Travmalar, Referans Yay›nc›l›k, 2007, s. 58-60.
97
1. b
S›ra Sizde 1
Örne¤in deprem riskini ele al›rsak, bu d›flsal bir risktir.
Bunun gibi yanarda¤ patlamas›, tsunami gibi do¤a olaylar› da d›flsal risklerdir. Di¤er taraftan, sigara imal edilmifl bir risktir. Günümüzde tütün ve tütün mamullerinin
zararlar›n› azaltma konusunda etkili politikalar yürütülmeye çal›fl›lsa da, çok say›da insan sigaran›n do¤rudan
ya da pasif içici olarak dolayl› zararlar›n› görmeye devam etmektedir. Bunun gibi geneti¤i de¤ifltirilmifl organizmalar da (GDO) imal edilmifl bir risktir.
2. a
3. d
4. e
5. c
6. a
7. c
8. b
9. e
10. d
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumu Kavram› ve
Kuram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Kavram›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Kavram›” konusunu
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunun Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunda Bireylerin Psikolojisi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Risk Toplumunda Bireylerin Psikolojisi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Çernobil reaktör kazas›, 20. yüzy›l›n ilk büyük nükleer
kazas›d›r. Ukrayna’n›n Kiev iline ba¤l› Çernobil kentindeki Nükleer Güç Reaktörünün 4. ünitesinde 26 Nisan
1986 günü erken saatlerde meydana gelen nükleer kaza sonras›nda atmosfere büyük miktarda fisyon ürünleri sal›nd›¤› 30 Nisan 1986 günü tüm dünya taraf›ndan
ö¤renildi. ‹ngiltere’nin Galler bölgesinde kazadan iki
hafta sonra saptanan yüksek radyoaktivite nedeniyle
yeflil alanlara koyun ve s›¤›rlar›n girifli engellenmifltir.
Araflt›rmalarda ilk y›l doz aç›s›ndan en fazla radyoaktiviteye maruz kalan Avrupa ülkesi Bulgaristan olarak
belirlenmifltir. Birleflmifl Milletler’e ba¤l› kurulufllar olan
Uluslararas› Atom Enerjisi Ajans›, Uluslararas› Sa¤l›k Örgütü, Dünya Bankas› gibi kurumlar›n ve Rusya, Beyaz
Rusya ve Ukrayna yetkililerinin oluflturdu¤u bir organizasyon olan Çernobil Forumu 2005 y›l›nda “Chernobyl’s
Legacy: Health, Environmentaland Socio-EconomicImpacts” (Çernobil’in Miras›: Sosyo-ekonomik, Çevresel
ve Sa¤l›k Bak›m›ndan Etkileri) bafll›kl› bir rapor yay›nlam›flt›r.
98
Kaynaklar
Adam, B., U. Beck and Joost Van Loon (ed.) (2000) The
Risk Society and Beyond- Critical Issues for Social Theory. London: Sage Publications.
Adams, J. (1995) Risk. London: Sage Publications.
Alexander, J. (1996) “Critical Reflections on Reflexive
Modernization” Theory, Culture and Society.
13(4): 133-8.
Bahar, H.‹. (2009) Sosyoloji. Ankara: USAK Yay›nlar›.
Bauman, Z. (1991) Modernity and Ambivalence.
Cambridge: Polity.
Bayhan, V. (2002) “Risk Toplumu” Do¤u Bat› Dergisi.
S.19, ss. 188-202.
Beck, U. (1986) Risikogesellschaft: Auf dem Weg in
eineandere Moderne. Frankfurt am Main: SuhrkampVerlag.
Beck, U. (1992) Risk Society: Towards a New Modernity. (Trans. M. Ritter) London: Sage.
Beck, U.,Giddens, A. and Lash, S. (1994) Reflexive Modernization: Politics, Tradition and Aesthetics
in the Modern Social Order. Cambridge: Polity.
Beck, U. (1995) Ecological Politics in an Age of Risk.
Cambridge: Polity.
Beck, U. and E. Beck- Gernsheim (1995) Normal Chaos of Love. Cambridge: Polity Press.
Beck, U. (1996) “World Risk Society as CosmopolitanSociety?”Theory, Culture and Society. 13 (4). 132.
Beck, U. (1997) Democracy Without Enemies. Cambridge: Polity.
Beck, U. (1997) The Reinvention of Politics. Rethinking Modernity in the Global Social Order. Cambridge: Polity.
Beck, U. (1999) Siyasall›¤›n ‹cad›. Çev. Nihat Ülner)
‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Beck, U. (1999 a) World Risk Society. Cambridge: Polity.
Beck, U. (1999 b) What is Globalization. Cambridge:
Polity.
Beck, U. (2000) Brave New World of Work. Cambridge: Polity.
Beck, U. (2002) Individualization: Institutional Individualism and Its Social and Political Consequences. London: Sage Publications.
Beck, U. & J. Willms (2003) Conversations with Ulrich Beck. Cambridge: Polity Press.
Beck, U. (2005) Power in the Global Age: A New Global Political Economy. Cambridge: Polity Press.
Beck, U. (2006) “Living in the World Risk Society” Economy and Society. Vol. 35, Number 3 (August
2006) 329-345.
Beck, U. (2006) Cosmopolitan Vision. Cambridge:
Polity Press.
Beck, U. & E. Grande (2007) Cosmopolitan Europe.
Cambridge: Polity Press.
Beck, U. (2008) World at Risk. Cambridge: Polity Press.
Castells, M. (1996) The Rise of the Network Society.
Oxford: Blackwell.
Douglas, M. (1992) Risk and Blame- Essays in theCultural Theory. London: Routledge.
Douglas, M. and A. Wildavsky (1983) Risk and Culture. Berkeley: University of California Press.
Duhm, D. (2002) Kapitalizmde Korku. Ankara: Aytaç
Yay›nevi.
Eflkinat, R. (1998) Küreselleflme ve Türkiye Ekonomisine Etkisi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›. No:1036, Hukuk Fakültesi
Yay›n No:3.
Franklin, J. (1997) Politics of Risk Society. Cambridge: Polity.
Furedi, F. (2001) Korku Kültürü. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Giddens, A. (1991) Modernity and Self-Identity. Self
and Society in the Late Modern Age. Cambridge:
Polity.
Giddens, A. (1999) Elimizden Kaç›p Giden Dünya.
(Çev. Osman Ak›nhay) ‹stanbul: Alfa.
Giddens, A. & C. Pierson (2001) Anthony Giddens’la
Söylefliler- Modernli¤i Anlamland›rmak.
(Türkçesi: Serhat Uyurkulak & Murat Sa¤lam) ‹stanbul: Alfa.
Guntrip, H. (2003) fiizoid Görüngü Nesne ‹liflkileri
ve Kendilik. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Hollway, W. and Tony Jefferson (1997) “The Risk Society in an Age of Anxiety: Situating Fear of Crime”
The British Journal of Sociology.Vol: 48, No.2
(Jun 1997) pp. 255-266.
Karakurt, E. (2003) “Risk Toplumunda Birey” ‹flgüç Dergisi. Cilt:5 Say›:2 S›ra:5 No: 154.
Kasapo¤lu, A. & M. Ecevit (2001) Depremin Sosyolojik Araflt›rmas›. Ankara. Sosyoloji Derne¤i Yay›nlar› No:8.
Kasapo¤lu, A ve di¤erleri (2007) Yeni Toplumsal Travmalar. Referans Yay›nc›l›k.
Lodziak, C. (2003) Kapitalizm ve Kültür. ‹stanbul: Çitlembik Yay›nlar›.
Lupton, D. (1999) Risk. London: Routledge.
Nalçao¤lu, Halil. (2000) “Risk Society: Towards a New
Modernity.” Book review: Ulrich Beck, Kültür ve
‹letiflim (3) 1.
Marshall, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü. Ankara: Bilim
ve Sanat Yay›nlar›.
Mythen, G. (2004) Ulrick Beck- A Critical Introduction to the Risk Society. London: Pluto Press.
Sennett, R. (1996) Kamusal ‹nsan›n Çöküflü. ‹stanbul:
Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sungur, Z. (2004) Do¤al Afet Kaynakl› Risk Olgusunun Petrokimya ve Akrilik Kimya Sanayi Sektörlerinde Sosyolojik Aç›dan De¤erlendirilmesi: Kocaeli ve Yalova Uygulamalar›. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Sungur, Z. (2002) “Türkiye’nin Sanayileflme ve Modernleflme Dinamiklerinin Risk Toplumu Tart›flmalar›
Çerçevesinde De¤erlendirilmesi: Kocaeli ve Yalova
Uygulamalar›” I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi’nde sunulan bildiri, s. 1075-1087.
fien, A. & O. Koç (2002) ‘Bilgi Toplumunun Tafl›d›¤›
Risk Unsurlar›’, I. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi’nde sunulan bildiri, s. 925-935 içinde “www.sociologicus.de/lexikon/lex-soz/sociolog.htm” ve “http:www.sussex.ac.uk/Users/hafa3/crisksocs.htmMartinShaw”.
Taylor-Gooby, P. & Jenz O. Zinn (2006) Risk in Social
Science. New York: Oxford University Press.
Y›ld›r›m, E. (2000) “Küreselleflme, Refah Devleti ve Risk
Toplumu” (Derleyen: Veysel Bozkurt) Küreselleflmenin ‹nsani Yüzü. ‹stanbul: Alfa.
99
5
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
A¤ toplumu kavram›n› tan›mlayabilecek,
A¤ toplumunun oluflmas›na neden olan etkenleri ay›rt edebilecek,
A¤ toplumunda çal›flma ve kent yap›s›ndaki de¤iflimi aç›klayabilecek,
A¤ toplumunda kimli¤in ve ataerkilli¤in dönüflümünü aç›klayabilecek,
A¤ toplumunda milliyetçili¤in ve ulus-devletin dönüflümünü özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Enformasyonel Toplum
• A¤ Toplumu
• Küresel Kent
• Ataerkillik
• Milliyetçilik
• Ulus Devlet
‹çindekiler
Sosyolojide Yak›n
Dönem Geliflmeler
Manuel Castells:
Enformasyon Ça¤› ve
A¤ Toplumu Teorisi
• G‹R‹fi
• A⁄ TOPLUMU’NUN YÜKSEL‹fi‹
• A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N
GÜCÜ
• A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K
VE ULUS DEVLET
Manuel Castells:
Enformasyon Ça¤› ve A¤
Toplumu Teorisi
G‹R‹fi
Bilim ve teknolojinin günümüzde h›zl› bir biçimde geliflmesi yeni iletiflim araçlar›n› gündeme getirmifl ve yeni medya olarak nitelendirilen araçlar›n yayg›nl›¤›n› art›rm›flt›r. Özellikle bilgi teknolojileri de denilen bu araçlar toplumsal dönüflümleri
etkilemifl ve günümüz toplumlar›n›n yeni adlarla an›lmas›na neden olmufltur. Castells’e göre, post modern topluma temel özelli¤ini veren bilgi teknolojisi, internet
ve dünyay› saran biliflim a¤lar›d›r. Bu geliflme bafllang›çta sisteme yönelik bir tehdit olarak alg›lanmas›na ra¤men k›sa sürede Bat› kapitalizminin yeniden yap›lanmas›n› ve canlanmas›n› sa¤layarak dünya ölçe¤inde küresel a¤lar›n kurulmas›na
yol açm›flt›r (Slattery, 2007, s.399-400).
Manuel Castells, 1942’de ‹spanyada do¤du. 1958-1962 y›llar› aras›nda Barcelona Üniversitesinde hukuk ve ekonomi
e¤itimi gördü. 1964’te Sorbonne Hukuk ve ekonomi Fakültesi’nden mezun oldu. Doktora derecesini, 1967 de Paris Üniversitesi Sosyoloji bölümünden ald›. Akademik hayat›na
1967’de Paris Üniversitesi’nde sosyoloji dersleri vererek bafllad›. 1972’de yazm›fl oldu¤u La Question Urbaine adl› kitab› on dile çevrildi ve bu kitab›yla “yeni kent sosyolojisi” kavram›n›n entelektüel kurucular›ndan biri oldu. 1982’de Guggenheim Fellowship, 1983’te C. Wright Mills ödülünü kazand›. 1979’dan beri Berkeley California Üniversitesi flehir ve bölge planlama ve sosyoloji bölümlerinin yan› s›ra, Avrupa, Amerika, Kanada, Asya ve Latin Amerika’daki 15
de¤iflik üniversitede konuk profesör olarak ders vermeye devam etmektedir. Castells
ayr›ca, UNESCO, Uluslar aras› Çal›flma Örgütü (ILO), Birleflmifl Milletler Kalk›nma
Program› (USAID), Avrupa Komisyonu (EC), fiili (Alende yönetimi), Meksika, Fransa, Ekvator, Rusya, Brezilya, Portekiz, ‹spanya ve Güney Afrika hükümetlerine dan›flmanl›k yapmaktad›r. Baflta Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür adl› 3
ciltlik eseri olmak üzere Castells yirmi kitap ve yüzün üstünde makalenin yazar› ve
on befl kitab›n editörüdür.
102
A¤ toplumu; a¤lar oluflturma
mant›¤› etraf›nda merkezsiz,
hiyerarfli içermeyen, yatay
iliflkilerin hâkim oldu¤u bir
toplumsal örgütlenme
biçimidir
1970’lerdeki petrol krizi ve ekonomik çöküntü, küresel ölçekteki dönüflümün
ve kapitalist yeniden yap›lanman›n bir biçimi olarak Fordizm’in krizi çeflitli kuramc›lar taraf›ndan yeni bir toplumsal iliflkiler a¤›n›n olufltu¤unun göstergesi olarak
yorumlanm›flt›r (Kumar, 1999, s.14). Post-endüstriyel, Post-fordist, kapitalist ötesi
toplum ve bilgi toplumu olarak formüle edilebilecek bu yaklafl›mlara göre, endüstri toplumunun görece öneminin azald›¤› iddias›n› getirmifltir. Böylelikle endüstri
toplumu; “endüstriyel fabrika, büyük flirket, ak›lc›laflt›r›lan bürokrasi, tar›msal iflgücünün yavafl yavafl tükenmesi ve büyük ölçekli flehirleflme, kamu hizmetlerinin da¤›t›m› için merkezi sistemlerin oluflturulmas›, kitle iletifliminin yükselifli” (Castells,
2007b, s.146) fleklinde karakterize edilmifltir. Post-endüstriyel (endüstri sonras›)
toplum ise Bell taraf›ndan (1976: s.127) iflaret edildi¤i gibi, tar›m ve sanayi sektöründen çok hizmet sektörünün önem ve a¤›rl›k kazand›¤› bu toplum biçimi olan
enformasyon toplumudur. Castells bu konuda Bell’in görüfllerini paylaflmakta ve
günümüzde endüstri sonras› toplum olarak adland›r›lan bu toplumu; küresel kentler, post bürokrasi, esnek üretim, lojistik, mikro elektronik ve genetik mühendisli¤inin a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda flekillenmesi olarak da tan›mlamaktad›r.
Castells’in çal›flmalar›, enformasyon teknolojilerindeki geliflmelerin kültür, politika
ve ekonomi içindeki de¤iflmelerin ve yeni medya teknolojilerinin ifllevlerinin ne
oldu¤unun analizine yöneliktir. (Stevenson 2005: s.197).
Manuel Castells Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür (2008) adl› eserinde kapitalist dönüflümü, sanayileflmecilik ve devletçili¤in krizini, enformasyonel
ekonominin do¤uflunu, “a¤ toplumu”nun oluflmas› olarak ortaya koymaktad›r.
(Castells, 1999, s.6). A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz,
hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hâkim oldu¤u bir toplumsal örgütlenme
biçimidir (Castells, 1999, s. 6). A¤ mant›¤›; medyadan, küresel sermayeye; toplumsal hareketlerden, kimlik biçimlerine ve çal›flma iliflkilerine kadar enformasyonel
toplumun bütün alanlar›n›n temelini oluflturmaktad›r. Castells’e göre (2008a, s.622),
“a¤, birbiriyle ba¤lant›l› dü¤ümler dizisidir. A¤lar; küresel finansal ak›fllar a¤›nda
menkul k›ymetler piyasalar›; Avrupa birli¤ini yöneten siyasi a¤da bakanlar konseyi Avrupa komisyonu; medyan›n küresel a¤lar›nda dü¤ümler, televizyon sistemleri, e¤lence stüdyolar›, haber ekipleridir”. A¤lar her türlü s›n›rlamaya karfl› koyarak
iletiflim kurabilen ayn› iletiflim evrenini içererek geniflleyebilen yap›lard›r. Castells’e göre (2008a, s.623) “a¤lar yenili¤e, küreselleflmeye, merkezsiz yo¤unlaflmaya dayal› kapitalizm için; esneklik ve uyarlanabilirli¤e dayal› ifl, iflçiler ve flirketler
için; zaman›n-mekan›n yerinden edilmesini amaçlayan toplumsal örgütlenme için
çok uygun araçlard›r”. Endüstri toplumundan enformasyon toplumuna geçifl a¤lar
oluflturma mant›¤›n›n hakim olmas›n› simgelemekle birlikte, endüstri toplumunun
ortadan kalk›yor olmas› temelde kapitalizm’in de ortadan kalkt›¤› anlam›na gelmemektedir. Enformasyon toplumunda olan fley kapitalist iliflkilerin a¤ mant›¤› dolay›m›yla küresel ölçekte yayg›nlaflmas›d›r. A¤ toplumu, küresel ölçekte sermayenin,
kültürün, iflgücünün ve toplumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir.
Bu sürecin temelinde, üretim biçimleri (kapitalizm, devletçilik) ve kalk›nma biçimleri (sanayileflmecilik, enformasyonelizm) ekseninde kapitalizmle enformasyonel kalk›nman›n tarihsel olarak biraya gelmesi ve a¤lar etraf›nda flekillenmesi vard›r (Castells, 2008a, s.17).
Castells’e göre a¤ toplumu, 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›nda üç ba¤›ms›z
sürecin birlikte oluflmas›yla meydana gelmifltir. Birincisi, enformasyon teknoloji
devrimi, ikincisi, kapitalizmin de devletçili¤in de ekonomik krize girmesi ve peflin-
5. Ünite - Manuel Castells: Enformasyon Ça¤› ve A¤ Toplumu Teorisi
den yap›lanmalar›, üçüncüsü, liberteryanizm, insan haklar›, feminizm ve çevrecilik
gibi kültürel ve toplumsal hareketlerin yeflermesidir (Castells, 2007a, s.486).
1. ‹lk olarak, enformasyon teknolojisi devriminin temelinde mikro elektronik ve
genetik mühendisli¤i vard›r. Mikro-elektronik devrim; “mikroçipi, bilgisayarlar›, telekomünikasyonu ve onlar›n a¤lar›n› içerir. Bu teknolojiler bilgi iflleme kapasitesinde; sadece bilgi hacminde de¤il, ifllemlerin karmafl›kl›¤›nda ve ifllem h›z›nda da
ola¤an üstü bir art›fl sa¤larlar” (Castells, 2007b, s.149). Transistör’ün, bilgisayar›n
icad› ve mikroçiplerin makinelere uyarlanmas› teknolojik dönüflümü h›zland›rm›flt›r. Buna göre bilgi ifllem teknolojilerin üç temel ay›rt edici özelli¤i vard›r. (›)
Hacim, karmafl›kl›k ve h›z aç›s›ndan kendisini geniflleten ifllem kapasiteleri, (››)
yeniden birlefltirme yetenekleri, ve (›››) da¤›t›m esneklikleridir (Castells, 2007b,
s.148-49).
Di¤er taraftan, genetik mühendisli¤i, ‹nsan Genomu Projesinin (DNA kodu) ileri yaz›l›m programlar› ile çözülmesidir. Bunun anlam›, insan türü hakk›nda bilgi
yap›lar›n›n dönüflmesi, DNA kodlar›n›n yeniden oluflturabilmesi ve de¤iflik türlerin
sistemlerinin, kodlar›n›n ve haberleflme yap›lar›n›n yeniden programlanabilmesidir. Teknolojiler toplumsal de¤iflimin temel bir boyutu olarak görülmelidir (Castells,
2007b, s.145). Sanayi devrimi için buharl› makinelerin üretim sürecine girmesi ne
anlama geliyorsa, bilgi ifllem teknolojilerinin üretim sürecine girmesi enformasyon
toplumu için o anlama gelmektedir. Teknolojiler belirli bir teknoloji paradigmas› etraf›nda örgütlenirler. Enformasyon toplumunun temelindeki teknoloji paradigmas›
“bilgi ifllem teknolojileri kümesi çerçevesinde merkezlenmifl olan bilgi ifllem teknolojisi devrimi etraf›nda bafllat›lan yeni bir teknoloji paradigmas›d›r” (Castells, 2007b,
s.148). Buna göre a¤ toplumunun temelinde de bu teknoloji paradigmas› ve bilgi ifllem teknolojileri esas›na dayanan a¤lar oluflturma mant›¤› vard›r.
2. ‹kinci olarak, Castells’e göre, endüstriyel kalk›nma ve devletçilik aras›na s›k›flm›fl Refah Devleti uygulamalar› yerini serbest piyasan›n egemen olaca¤› bir toplumsal düzene b›rakm›flt›r. 1970’lerde devletçili¤in krizi, yeni geliflen enformasyon
teknolojilerine devletin bürokratik mant›¤›n›n uyarlanamamas› ve kapitalizmin bilgisel üretkenlik, özellefltirme, devletin denetimini kald›rma, küreselleflme ve a¤lar
oluflturma arac›l›¤› ile a¤ toplumunun temelini oluflturmas›d›r. Sermayenin toplumsal alanda, zamansal-mekansal düzlemde ak›flkanl›¤›n› sa¤layan küreselleflme
1970’lerden beri enformasyonel ekonomilerin geliflmesi ve endüstriyel krizle beraber ortaya ç›km›flt›r. Endüstriyel toplum maddi mallar›n üretimine ve dolafl›m›na
yönelik hukuksal, siyasal örgütlenme olarak ulus devletleri modernleflmenin temel
koflulu olarak infla etmifltir. Devlet eliyle kalk›nma bunun en önemli göstergesidir.
Küreselleflme bu anlam›yla uluslar›n (devletlerin) hakimiyet alan›n› dönüfltürmekte ve ortadan kald›rma e¤ilimindedir. Dolay›s›yla, endüstriyelleflme ve modernleflme aras›ndaki temel tarihsel birliktelik küreselleflme ve enformasyonel toplumla
birlikte ortadan kalkmaktad›r. Endüstriyel toplum ve ona ait kurumsal yap›lar, kültürel kimlikler, ulus devlet, ataerkillik, çal›flma iliflkileri, kentler ve bürokratik yap›
iktisadi alan›n dönüflümü ve enformasyonel paradigma içerisinde anlamlar›n› yitirmektedir.
3. Üçüncü olarak, 1968 hareketinin yaratm›fl oldu¤u özgürlük ortam›nda yefleren toplumsal hareketler; modernli¤e, ataerkilli¤e, cinselli¤e, yerleflik kültüre, endüstriyel kapitalizme, do¤a üzerindeki s›n›rs›z denetime ve iktidarlara yönelik elefltirileri dile getirmifllerdir. Bununla birlikte 68 hareketinin temelinde piyasan›n da,
devletçili¤in de kuflatt›¤› bireyi ön plana ç›karan yeni bir kimlik siyaseti vard›r. Feminist, çevreci hareketler bunlar›n en önemlisidir. Feminist hareketler, erkeklerin
103
A¤ toplumu, 1960’lar›n sonu
ve 1970’lerin bafl›nda üç
ba¤›ms›z sürecin birlikte
oluflmas›yla meydana
gelmifltir. Birincisi;
enformasyon teknolojisi
devrimi, ikincisi;
kapitalizmin de devletçili¤in
de ekonomik krize girmesi ve
peflinden yap›lanmalar›,
üçüncüsü; liberteryanizm,
insan haklar›, feminizm ve
çevrecilik gibi kültürel ve
toplumsal hareketlerin
yeflermesidir (Castells,
2007a, s.486).
Sermayenin toplumsal
alanda, zamansal-mekansal
düzlemde ak›flkanl›¤›n›
sa¤layan küreselleflme
1970’lerden beri
enformasyonel ekonomilerin
geliflmesi ve endüstriyel
krizle beraber ortaya
ç›km›flt›r.
104
Feminist hareketler,
erkeklerin egemen oldu¤u
bir dünyada kad›nlar›n bir
kimlik olarak erkek
egemenli¤ini yok etmeye
yönelik toplumsal hareketler
olarak tan›mlanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
A¤ toplumu,K Enformasyonel
üretim ve Postfodizm konular› üzerine Krishan Kumar’›n
‹ T A P
“Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar›” (Çeviren: Mehmet Küçük, Dost Kitapevi yay›nlar›, Ankara: 1999), Michael Hardt ve Antonio Negri’nin “‹mparatorluk” (Çeviren: Abdullah Y›lmaz, Ayr›nt›T EYay›nlar›,
‹stanbul: 2003) adl› eserlere baflvurabilirsiniz.
LEV‹ZYON
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
egemen oldu¤u bir dünyada kad›nlar›n bir kimlik olarak erkek egemenli¤ini yok
etmeye yönelik toplumsal hareketler olarak tan›mlanmaktad›r. Kad›nlar›n siyasal,
toplumsal, ekonomik alana daha fazla kat›lmalar›na yönelik mücadeleler, kad›nlar› toplumsal dönüflümün temel bir bilefleni haline getirmifltir. 1968 hareketi içerisinde kad›nlar›n erkeklerin gerisinde kalmas› ve cinsiyetçi siyasal tutumlarla karfl›
karfl›ya gelmeleri ve özellikle Amerika’da kad›nlar kendi mücadelelerini vermeye
ve toplumsal cinsiyet biçimleriyle, ataerkil iliflkilerin elefltirisine neden olmufltur.
Ekonomi onu destekleyen kültürel kodlarla var olabildi¤i ölçüde hakimiyetini geniflletir. Dolay›s›yla feminist hareketlerin geliflmesi kültürel kodlar›n elefltirilmesini
beraberinde getirmifltir. Feminist hareketlerin elefltirisi aileyi, cinselli¤i ve kiflili¤i
yeniden düflünmeye sebep olmufltur.
Castells’e göre feminist hareketlerin günümüz toplumlar›nda do¤mas›na sebep
olan dört özgül neden vard›r:
1. E¤itim f›rsatlar›n›n kad›nlara aç›lmas› ve iflgücü piyasas›n›n dönüflümü.
2. Biyoloji, farmakoloji ve t›pta, insan türünün ço¤almas›yla ilgili denetimi sa¤layan teknolojilerin geliflmesi.
3. 1960’lardaki toplumsal hareketler içerisinde kad›nlar›n cinsiyetçili¤e maruz
kalmas›.
4. Küreselleflmifl bir toplumda kültürel dönüflümlerin h›zla yay›lmas› ve gezegenin büyük bir bölümünde kad›nlar›n seslerinin bir üst doku oluflturmas›d›r (Castells,
SIRA S‹ZDE2008b, s.254).
Feminist hareketlerin güçlenmesi ayn› zamanda; onlar›n söylemlerine karfl› bir
tav›r olarak dini fundamentalist (köktenci) hareketlerin de güçlenmesine sebep olD Ü fi Ü N E Lkürtaj
‹M
mufltur. Örne¤in;
hakk›n› talep etmek dini yap›lar için tanr›n›n yaratm›fl oldu¤u düzene müdahale biçimi olarak görüldü¤ünden karfl› ç›k›lm›flt›r. Dolay›s›yla
küresel ölçekteki
S O R Udönüflüm ekonomik alanda oldu¤u kadar kültürel alanda da toplumlar›n maddi iliflkilerini yeniden tan›mlama ihtiyac›n› do¤urmaktad›r.
Bütün bu dönüflümler Castells’e göre, “enformasyonel paradigma ve küreselD‹KKAT
leflme sürecinin etkisi, eme¤in ve üretim iliflkilerinin yeni yeni ortaya ç›kan a¤ müesseseleri etraf›ndaki teknolojik ve yönetsel dönüflümü üzerinden bütün bir topluSIRA S‹ZDE(Castells, 2008a, s.275; Slattery 2007, s.403). A¤ toplumunun
ma yans›maktad›r”
göstergeleri olarak; çal›flman›n dönüflümü, kentin dönüflümü, kimli¤in dönüflümü,
ataerkilli¤in dönüflümü, milliyetçili¤in dönüflümü ve ulus devletin dönüflümü s›raAMAÇLARIMIZ
s›yla incelenecektir.
1
A¤ toplumu SIRA
nedir?
A¤ toplumunun ortaya ç›kmas›na neden olan ektenler nelerdir? TarS‹ZDE
t›fl›n›z.
‹NTERNET
A⁄ TOPLUMUNUN
YÜKSEL‹fi‹
A¤ Toplumunda
Çal›flman›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik
S O R U
Castells’e göre (2008a, s.275), “toplumsal yap›n›n temelinde çal›flma süreci vard›r”.
Kapitalizmin enformasyonel hale gelmesi çal›flma iliflkilerini köklü bir biçimde döD‹KKAT
nüfltürmektedir. Çal›flman›n anlam› “toplumsal olarak tan›mlanabilen ve toplumsal
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
bütünün üretim ve yeniden üretiminde norma ba¤l›, standart bir ifllevi yerine getirme” (Gorz, 2001, s.12) olarak tan›mlanabilir. Enformasyonel toplumda ise iflin
standart-d›fl›, belirli prosedürlere tabi olmay›fl› geleneksel çal›flma biçimlerini ortadan kald›rmaktad›r.
1970’lerde üretim iliflkilerinin dönüflümü üzerine yap›lan tart›flmalar temelde
otomasyonun (bilgi ifllem teknolojilerinin) üretim sürecine girmesiyle birlikte iflsizli¤in artaca¤›n› ve robotlardan oluflan bir üretim sürecine girildi¤ine yönelikti. Ernest Mandel (1998, s.31), kapitalizmin özünde eme¤in üretim süreci içerisinde sömürüsüne dayal› oldu¤unu ve art›-de¤er (sömürü) olmadan kapitalizmin olmayaca¤›n› savunmaktayd›. Robotlar›n üretici güçler haline gelmesi iflçi s›n›f›n› ve temelde de istihdam iliflkilerini köklü biçimde dönüfltürecekti. Herbert Marcuse
(1986, s.48), makineleflmenin bu yönüne insan eme¤i ile makinenin ürünleri aras›ndaki iliflkinin niteliksel de¤iflimine dikkat çekmekte ve verimlili¤in kayna¤›n›
makineleflme olarak görmekteydi. Asl›na bak›l›rsa kapitalizm iflsiz bir toplum yaratmaktayd›. Castells’e göre buna sebep olan süreç robotlar›n, ileri teknolojik makinelerin üretim sürecine girmesi temelde iflsizli¤i artt›ran bir süreç de¤ildir. Çünkü teknolojinin üretim sürecine girifli istihdam›n yap›s›n› de¤ifltirdi¤i gibi yeni ifl
olanaklar›n› da beraberinde getirmekteydi. Örne¤in: “20.yüzy›lda Amerikan ekonomisinde teknolojik de¤iflimin ola¤anüstü h›z› tar›m kesiminin iflgücü kitlesini
yerinden etmifl ayn› zamanda 1900’de 27 milyon olan ifl imkan› say›s› 1999’da
133 milyon seviyesine ç›km›flt›r. En geleneksel imalat iflleri ile tar›m sektöründe istihdam gerilerken, ileri teknoloji imalat›nda ve hizmet sektöründe ifl imkanlar› yarat›lmaktad›r” (Castells, 2008a, s.339). Buna göre iflsizli¤e neden olan fley hükümetlerin ve flirketlerin yanl›fl ekonomi politikalar›d›r.
Enformasyonel toplumda çal›flman›n dönüflümü iflsizli¤i artt›r›c› etki yapmakla
birlikte iflin tan›m›na ve içeri¤ine yönelik anlamsal dönüflüm de istihdam› temelde
etkilemifltir. Dolay›s›yla “Enformasyonel teknolojilere dayanan ekonomik ve toplumsal örgütlenme biçimi yönetimin merkezsizleflmesini, çal›flman›n bireyselleflmesini, piyasalar›n siparifle ba¤lanmas›n›, böylece çal›flman›n parçalanmas›n›,
toplumlar›n parçalanmas›n› beraberinde getiriyor. Yar›-zamanl› üretim yöntemlerinin ortaya ç›kmas›, ifllerin sözleflmeli olarak baflka bir ifl koluna devredilmesi
(tafleronlaflt›rma), baflka bir flirkete devredilmesi, dan›flmanl›k, flirketin çap›n›n
küçültülmesi ve siparifl üzerine ifl yapma gibi yayg›n pratikler de geliflmektedir”
(Castells, 2008a, s.357). Keynesyen (sosyal refah devleti) tam istihdam›n alt›n ça¤›,
esnek iliflkilere tabi kapitalizm içerisinde ortadan kalkm›flt›r. Kumar’›n da (1999,
s.65) belirtti¤i gibi, “esnek uzmanlaflma ve esnek ifl örgütlenmesi biçimleri kitlesel
üretimi” yerinden etmifltir. Dolay›s›yla enformasyonel toplumda temelde çal›flma
ortadan kalkmam›flt›r, ortadan kalkan endüstriyel topluma iliflkin emek süreçleri
ve ifl biçimleridir. Enformasyon toplumunda iflin bireyselleflmesi toplumsal olarak
zaman›n ötesine taflan yeni ifl biçimlerinin oluflmas›n› da beraberinde getirmifltir.
Castells’e göre enformasyon toplumunda esnek çal›flma iliflkilerinin yayg›nl›k kazanmas›nda belirleyici olan dört unsur tespit edilebilinir:
1. “Çal›flma süresi: Esnek çal›flma, tam zamanl› bir iflte haftada 35-40 saat çal›flma anlam›na gelen geleneksel çal›flma biçimiyle s›n›rl› de¤ildir.
2. ‹fl güvencesi: Esnek çal›flma, göreve odakl›l›k ve gelecekte istihdam edilme
yönünde bir güvence sa¤lamaz.
3. Yer: Çal›flanlar›n ço¤u düzenli bir biçimde flirketlerinde çal›flsa da giderek
evde, hareket halinde veya çal›flt›¤› flirketin sözleflmeli olarak ifl yapt›¤› baflka flirkette çal›fl›r.
105
Castells’e göre
enformasyonel toplumda
temelde çal›flma ortadan
kalkmam›flt›r, ortadan
kalkan endüstriyel topluma
iliflkin emek süreçleri ve ifl
biçimleridir.
106
4. ‹fl verenle çal›flan aras›ndaki toplumsal sözleflme: Geleneksel sözleflme ifl
verenin çal›flan›n tan›mlanm›fl haklar›na, tazminat, e¤itim, sosyal güvenlik
ve ifl güvencesine dayanmaktayd›. Enformasyonel toplumda ise çal›flan›n
flirkete sad›k olmas›, ifline raz› olmas›, fazla mesai yapmas› beklenir” (Castells, 2008a, s. 357-358).
Castells’e göre klasik post-endüstriyel toplum kuramc›lar› en ileri ekonomilerde mallardan hizmetlere kay›fl›, yönetsel ve profesyonel mesleklerin yükselifline
karfl› tar›m ve imalat ifllerinin siliniflini ve iflin bilgi içeri¤inin giderek artmas›n› yeni bir toplumsal yap›n›n ortaya ç›kmas› fleklinde yorumlamakta ve bunu tarihsel
de¤iflimin en önemli kan›t› olarak görmektedirler (Castells, 2008a, s.276). Temelde
böylesine bir de¤iflim olmakla birlikte Castells’e göre burada Amerikan modernleflme (enformalleflme) sürecinin hakim paradigma olarak kavranmas›ndan kaynaklanan bir analiz hatas› vard›r. Dolay›s›yla endüstriyel üretimden enformasyonel üretime do¤ru geçifl imalattan hizmetlere do¤ru bir geçifli beraberinde getirmekle birlikte, temelde ülkelerin fakl› kültürel, siyasal, tarihsel özgünlüklerine göre uyarland›klar› enformasyonel ekonomilerden bahsedilebilinir.
Castells’e göre, enformasyonel ekonomilerde istihdam yap›s› temelde iki ana
modele dayanmaktad›r. Bunlardan birincisi (›) ileri hizmet istihdam›n›n hakim oldu¤u Anglo-Sakson modelidir, ikincisi de (››) imalat temelini koruyarak hizmet istihdam›na geçifl yapan Almanya-Japonya modelidir ((Castells, 2008a, s.293; Hardt
ve Negri, 2003, s.299).
Castells’e göre (2008a, s.293), sanayi sonras› dönemde (1970-90) istihdam›n geliflmesinde koflut olarak hem imalat ifllerinden genel anlamda uzaklafl›ld›¤› hem de
imalat faaliyetleriyle ilgili olarak iki farkl› yolun izlendi¤i görülmektedir. Birincisinde hizmet ve sosyal hizmetlerin art›fl›ndan bahsedilmekle birlikte imalat eksenli istihdam›n ortadan kalkmaya bafllad›¤›n›, ikincisinde imalat ve üretime dönük
hizmetleri koruyarak hizmet ve sosyal hizmet istihdam›n›n artt›r›lmaya çal›fl›ld›¤›n›
görmekteyiz. Klasik post-endüstriyel toplum kuramc›lar›n›n aksine endüstri toplumunun istihdam yap›s›nda ayn› anda küresel bir dönüflümün oldu¤unu söyleyemeyiz. Enformasyonel toplumdaki istihdam›n dönüflümünde küresel bir iflgücü var
m›d›r, sorusuna Castells (2008a, s.314), “küresel bir ekonomi varsa küresel bir
iflgücü de var olmal›d›r” fleklinde yan›t vermektedir. Sermaye küresel a¤larda hareket etmekteyken emek (iflçiler) ulusal s›n›rlara hapsedilmifltir. Bununla birlikte
enformasyonel ekonomide temelde yenilikçi araflt›rmac›lar, mühendisler, finans
yönetimi, ileri iflletme hizmetleri, e¤lence sektörü faaliyetleri ile ilgilenen beceri
düzeyi yüksek profesyoneller için küresel a¤larda dolafl›m mevcuttur. Castells’e
göre küresel çapta iflgücünü birbirine ba¤›ml› k›lan üç ana mekanizma vard›r.
Bunlar;
1. Çokuluslu flirketlerde ve onlara ba¤l› s›n›rlar› aflan a¤larda küresel istihdam.
2. Kuzeyde ve güneyde uluslararas› ticaretin istihdam ve çal›flma koflullar›na
etkisi.
3. Küresel rekabetin ve ülkelerin iflgüçlerinin yeni esnek yönetim biçimi.
(Castells, 2008a, s.318)
Bununla birlikte Castells’e göre, küresel bir iflgücü piyasas› ve küresel bir iflgücü yoktur. Fakat küresel ölçekte enformasyon ekonomisine eklemlenmifl karfl›l›kl›
ba¤›ml›l›k mevcuttur (Castells, 20008a, s.323).
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
Çal›flman›n dönüflümü üzerine Andre Gorz’un “‹ktisadi Akl›n Elefltirisi”(Çeviren:
Ifl›k ErK ‹ T A P
güden, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007) ve yine Andre Gorz’un “Cennetin Yollar›”(Çeviren: Turhan Ilgaz, Afa Yay›nlar›, ‹stanbul: 1985) ve Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›:
Ekonomi, Toplum ve Kültür. Birinci Cilt. A¤ Toplumunun Yükselifli”(Çeviren
K›l›nç,
T E L E V ‹ Z Y O Ebru
N
‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserlere baflvurabilirsiniz.
A¤ toplumunda çal›flma iliflkilerindeki dönüflüme etki eden nedenlerSIRA
nelerdir?
S‹ZDE Tart›fl›n›z.
‹NTERNET
A¤ Toplumunda Kent
D Ü fi Ü N E L ‹ M üretimin
Sanayi toplumu, üretimin kentlerde yo¤unlaflt›¤› toplumdur. Endüstriyel
hakim oldu¤u mekanlar Londra, Detroit gibi sanayi kentleridir. Enformasyon ça¤›nda kentler, enformasyonel kentler olarak dönüflmektedir. Castells’e
S O R U göre (2008a,
s.532), enformasyonel kentler “bilgiye dayal›, a¤lar etraf›nda örgütlenmifl, k›smen
ak›fllardan oluflan do¤as› yüzünden” bir kent formu de¤il ak›fllar uzam›d›r. Tarihin
D‹KKAT
her döneminde ekonomiler belirli bir mekandan (k›r, kent) hareketle üretimi düzenlemifllerdir. A¤ toplumunda olan fley, sermaye, bilgi, teknoloji, iletiflim, görüntü,
SIRA S‹ZDE
ses ve sembollerin ak›flkanl›¤›nda kentlerin; mekansal olarak
enformasyonel
biçimde yenileyebilecek, yönetebilecek komuta ve kontrol merkezleri etraf›nda
örgütlenmeleridir (Castells, 2008a, s.508, 547). Ulafl›m ve iletiflim olanaklar›ndaki
AMAÇLARIMIZ
dönüflümler, sermayenin mekansal örgütlenmesini küresel ölçekte yeniden biçimlendirmektedir. Bu anlam›yla küreselleflme süreciyle birlikte kentlere siyasal, kültürel, ekonomik roller biçilmifl; küresel kentler ve dünya kentleri
önem kazanm›flK ‹ T A P
t›r (Ifl›k, 1995, s.101, Harvey, 2008, s.87). Castells (2008a, s.509), küresel kentleri;
finans, dan›flmanl›k ve iflletme hizmetlerinin bütün dünya ölçe¤inde örgütlendi¤i
mekanlar olarak tan›mlamaktad›r. Castells’in Saskia Sassen’den
aktard›¤›na göre:
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
107
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
A¤ toplumunda olan fley,
sermaye, bilgi, teknoloji,
iletiflim, görüntü, ses ve
SIRA S‹ZDE
sembollerin ak›flkanl›¤›nda
kentlerin; mekansal olarak
enformasyonel biçimde
yenileyebilecek,
AMAÇLARIMIZ
yönetebilecek komuta ve
kontrol merkezleri etraf›nda
örgütlenmeleridir (Castells,
2008a, s.508,547).
N N
“uzamsal (mekansal) yay›lma ile küresel bütünleflmenin bir araya gelmesi, büyük
kentlere yeni yeni bir stratejik rol biçmifltir. Uluslararas› ticaret ve bankac›l›k merkezleri olarak uzun bir geçmiflin ötesinde, bu kentlerin art›k dört yeni
‹ N T E Rifllevi
N E T vard›r:
öncelikle, dünya ekonomisinin örgütlenmesiyle hayli yo¤unlaflm›fl komuta merkezleri haline gelmifllerdir; ikincisi, finans ve uzmanl›k gerektiren hizmetler flirketlerinin kilit yerleflimleri olmufllard›r; üçüncüsü önde gelen sektörlerde yeniliklerin üretimi de dahil üretim merkezleridir; dördüncüsü üretilen ürünler ve hizmetlerin piyasalar›d›rlar” (Sassen, 1991: 3-4’ten aktaran Castells, 2008a, s.515).
Kent’in dönüflümü ayn› zamanda küresel ölçekte üretimin, bilginin, iflgücünün
merkezleri olarak kentleri yeniden önemli küresel komuta merkezleri haline getirmektedir. Hong Kong, Tokyo, New-York, fiangay, Pekin, Buenos Aires, Seul, Yeni Delhi, Londra, Paris gibi mega kentler küresel finans›n kalbi niteli¤indedir. Mega kentlerin ay›r›c› özellikleri; yönetim, yönlendirme, üretim, medya kontrolü, iktidar siyaseti ve küresel ölçekte toplumlar› yönlendirecek bilgi ak›fllar›n›n merkezleri olmalar›d›r (Castells, 2008a, s.538). Bu ba¤lamda modern kapitalizmde kent,
yanl›zca bir üretim merkezi de¤il, ayn› zamnda dünya kapitalist sisteminin önemli
bir kontrol merkezi konumundad›r. Bu özelliklerinden dolay› günümüz kentleri,
çok uluslu flirketlerin merkezi birimleri ve finansal kurumlar›n› bünyesinde bulundurur. Ayr›ca Castells, kentleri, kollektif tüketim ve iflçilerin yo¤un olarak bulundu¤u merkezler olarak de¤erlendirir (Slattery, 2007, s.291). Böylece mega kentler:
1) Kendi ülkelerinde ve küresel ölçekte ekonomik, teknolojik ve toplumsal dina-
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
A¤ toplumunda kentler bu
özellikleriyle ileri hizmet
üretiminin ve tüketiminin
geliflti¤i mekanlard›r.
Dolay›s›yla enformasyonel
toplumlarda sermaye, emek,
bilgi ak›fllar›, küreselleflme
sürecinin etkisiyle birlikte
kentleri büyük bir
dönüflümün parçalar› haline
getirmektedir.
S O R U
S O R U
108
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
mizm merkezleridir. 2) Kültürel ve siyasi yenilik merkezleridir. 3) Küresel a¤la
SIRA S‹ZDE (Castells, 2008a, s.545). A¤ toplumunda kentler bu özellikleba¤lant› noktalar›d›r
riyle ileri hizmet üretiminin ve tüketiminin geliflti¤i mekanlard›r. Dolay›s›yla enformasyonel toplumlarda sermaye, emek, bilgi ak›fllar›, küreselleflme sürecinin etkiAMAÇLARIMIZ
siyle birlikte kentleri büyük bir dönüflümün parçalar› haline getirmektedir.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Kent konusuK üzerine
‹ T A PLewis Mumford’un “Tarih Boyunca Kent”(Çeviren: Gürol Koca ve Tamer Tosun, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007), Rana Aslano¤lu’nun “Kent Kimlik ve Küreselleflme”(Ezgi Kitapevi, Bursa: 2000) ve Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,
Toplum ve TKültür.
Birinci Cilt. A¤ Toplumunun Yükselifli”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul
ELEV‹ZYON
Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserlere baflvurabilirsiniz.
A⁄ TOPLUMU VE K‹ML‹⁄‹N GÜCÜ
‹NTERNET
‹NTERNET
A¤ Toplumunda Kimlik
Castells’e göre kimlikler;
bireylerin toplumsal olarak
infla etmeye çal›flt›klar›
anlam ve tecrübe
kaynaklar›d›r.
Kimlikler; bireylerin toplumsal olarak infla etmeye çal›flt›klar› anlam ve tecrübe
kaynaklar›d›r. Castells’e göre (2008b, s.12), “toplumsal aktörlere at›fla kimlikten
bahsederken, anlam›n, baflka anlam kaynaklar›na k›yasla öncelik verilen bir kültürel özellik ya da biriyle ilgili bir dizi kültürel özellik temelinde infla edilmesi” anlafl›lmal›d›r. Enformasyon ça¤›nda a¤lar oluflturma mant›¤›, kimli¤i endüstriyel dönemdeki biçimlerinden farkl› olarak de¤iflen bilgi, iktidar, toplumsal gerçeklik ekseninde yeniden üretmektedir. Dolay›s›yla kimlikler toplumsal ba¤lamlar›nda anlam kazanmaktad›r. Sosyolojik olarak kimlikler rol veya rol kümeleri biçiminde anlafl›lm›flt›r. Yani birey kendisini tan›mlayan kimlikleri kad›n, iflçi, sosyalist, sendikac›, lider, sporcu biçiminde ço¤ul olarak infla edebilir. Kimli¤in kayna¤›, toplumun
kurumlar› ve örgütlenmesi taraf›ndan bireyin dönüfltürülmesi olarak anlafl›lmaktad›r. Bununla birlikte Castells’e göre (2008b, s.13) kimlikler sadece toplumsal kurumlar ve örgütlenmelerden kaynaklansa bile bireyler bunlar› içsellefltirdi¤inde
kimlik haline gelirler. Buna göre kimli¤in inflas› üç farkl› biçime sahiptir:
1. Meflrulaflt›r›c› kimlik: Toplumun egemen kurumlar› taraf›ndan toplumsal aktörler karfl›s›nda egemenliklerini geniflletmek ve ak›lc›laflt›rmak için infla edilirler. Milliyetçilikler bu kimlik modeline örnek gösterilebilir.
2. Direnifl kimli¤i: Hakim olan›n mant›¤› taraf›ndan de¤ersiz görülen ve damgalanan konumlarda bulunan aktörler taraf›ndan gelifltirilir. Etnik temellere
dayal› milliyetçilikler, cemaatler bu ba¤lamda düflünülebilir.
3. Proje Kimli¤i: Toplumsal aktörlerin kendilerine sunulan kültürel malzeme
temelinde toplumdaki konumlar›n› yeniden tan›mlayan yeni bir kimlik infla
etmeleri sürecidir. Feminist hareketler bu kimlik modeline uygun olacakt›r
(Castells, 2008b, s.14).
Castell’e göre (2008b, s.15), “direnifl olarak ortaya ç›km›fl kimlikler, projeler
bafllatabilir, tarihin ak›fl› içinde toplumsal yap›da egemen hale gelip, egemenliklerini ak›lc›laflt›r›p meflrulaflt›r›c› kimliklere dönüflebilirler”. Meflrulaflt›r›c› kimlik sivil
toplum biçiminde çat›flmal› bir flekilde de olsa egemenli¤i ve iktidar› ak›lc›laflt›rarak toplumsal kurum ve örgütlenmeler yaratmaktad›r. Kimlik inflas›n›n ikinci türü
olan direnifl kimli¤i, egemen olana bir baflkald›r› içermesi ve kolektif fluurla donat›lmas› sebebiyle otomatik olarak cemaatlerin yarat›lmas› sonucunu do¤uracakt›r.
Modern toplumda egemen olan kimlik bütün toplumu kapsayan (ulus gibi) bir
özelli¤e sahiptir. Dini kimlikler, etnik kimlikler, kültürel kimlikler egemen olan
ulus kimli¤i taraf›ndan kuflat›lm›flt›r. Dolay›s›yla küreselleflme süreci ile birlikte
S O R U
S O R U
109
D‹KKAT
D‹KKAT
egemen kimli¤in elefltiriye u¤ramas› çeperde kalan kimliklerin gün yüzüne ç›kmas›na sebep olmufltur. Art›k kimli¤i tan›mlayan fley ulus gibi kapsay›c› bir özellik olSIRA S‹ZDE
maktan ç›km›flt›r. Etnik, dini, kültürel cemaatler kimli¤in kurucu güçleri haline dönüflmüfllerdir. Bununla birlikte modernlikte proje kimli¤i, sivil toplumdan hareketle infla ediliyordu, yani kimlikler sivil toplum içerisinde yarat›lmaktayd›,
AMAÇLARIMIZ oysa a¤
toplumunda proje kimli¤i, komünal (cemaatçi) direniflten do¤maktad›r.
N N
Kimli¤in dönüflümü üzerine Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›:K Ekonomi,
‹ T A P Toplum ve
Kültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserine baflvurabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
A¤ Toplumunda Ataerkilli¤in Sonu: Aile ve Cinsellik
A¤lar oluflturma mant›¤› küresel ölçekte toplumlar›n dönüflmesinin temelini oluflturmaktad›r. Kapitalist iliflkilerdeki farkl›laflma beraberinde toplumsal alana iliflkin
‹NTERNET
olan bütün iliflkileri yerinden sarsmaktad›r. Castells’e göre (2008b,
s.251), “a¤lar
oluflturma mant›¤›n›n yayg›nlaflmas› üretim, deneyim, iktidar ve kültür süreçlerini”
de dönüfltürmektedir. Ataerkillik, toplumsal iliflkilerin belirli bir tarzda üretilmesinin
temelidir. Ataerkillik basit anlam›yla “aile biriminde erkeklerin, kad›nlar ve çocuklar
üzerinden kurumsal olarak desteklenen bir otoriteye sahip olmas›yla tan›mlan›r.
Bu otoritenin icra edebilmesi için, ataerkilli¤in üretim ve tüketimden siyasete, hukuka ve kültüre, toplum örgütlenmesinin tamam›na ifllemesi gerekir” (Castells,
2008b, s.252). Castells göre, enformasyon ekonomisinde, endüstriyel toplumlardakine benzer ataerkil iliflki biçimleri üretim sürecinin de¤iflmesi oran›nda de¤iflmektedir. Küresel ekonominin ve çal›flma iliflkilerinin dönüflümü kad›n›n toplumsal rolünü artt›rm›flt›r. Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› “ekonominin enformasyonelleflmesinden, a¤lar oluflturmas›ndan ve küreselleflmesinden; di¤er yandan verimlili¤i, yönetim denetimini ve kâr› artt›rmak için iflgücü piyasas›n›n cinsiyete dayal› olarak
bölünmesinden kaynaklan›r” (Castells, 2008b, s.280). Ve kad›nlar erkeklere göre
daha az ücret karfl›l›¤›nda çal›flmak durumunda kalmaktad›rlar. Bunun nedeni kad›n eme¤inin evin geçimine ek bir katk› olarak görülmesidir. Bununla birlikte endüstriyel dönemdekinden farkl› olarak kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› beraberinde erke¤in ev içerisindeki otoritesini sarsm›flt›r. Toplumsal olarak desteklenen aile bütün bu de¤iflimler ekseninde geleneksel biçimlerinden farkl› olarak yeniden tan›mlanmaktad›r. Castells’e göre, bu dönüflümün arkas›nda 1960’l› y›llar›n sonlar›ndan
beri geliflmekte olan dört e¤ilim vard›r:
1. Enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli.
2. ‹nsan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni
döllenme).
3. Feminist hareketin isyan›.
4. Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas› etkili olmufltur (Castell, 2008b, s.254-55).
Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas› beraberinde evin geçimini sa¤layan erkek
imgesinin geleneksel rolünü ortadan kald›rm›flt›r. Fakat kad›nlar›n iflgücüne kat›l›fl› ailenin geçimine ek bir katk› sa¤lamakla birlikte, kad›nlar›n geleneksel rolleri
olarak ev iflleri ve çocuklar›n bak›m› yine kad›nlar›n asli görevi olarak tan›mlanmaktad›r. Castells’e göre ataerkil aile yap›s›n›n dönüfltü¤ünün göstergeleri olarak
dört e¤ilim vard›r:
1. “Evliliklerin boflanmayla ya da ayr›l›kla da¤›lmas›, aile bireylerinin uzun
vadeli ba¤l›l›¤›na dayal› aile modelinin zay›flad›¤›n›n bir göstergesidir. Ayr›ca evliliklerin da¤›lmas› sonucu yaln›z yaflamay› veya çocuklar›yla yaln›z
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ataerkillik, toplumsal
iliflkilerin belirli bir tarzda
üretilmesinin temelidir.
Ataerkillik basit anlam›yla
“aile biriminde erkeklerin,
kad›nlar ve çocuklar
üzerinden kurumsal olarak
desteklenen bir otoriteye
sahip olmas›yla tan›mlan›r.
Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m›
“ekonominin
enformasyonelleflmesinden,
a¤lar oluflturmas›ndan ve
küreselleflmesinden; di¤er
yandan verimlili¤i, yönetim
denetimini ve kâr› artt›rmak
için iflgücü piyasas›n›n
cinsiyete dayal› olarak
bölünmesinden kaynaklan›r”
Kad›nlar›n ücretli ifllerde
çal›flmas› beraberinde evin
geçimini sa¤layan erkek
imgesinin geleneksel rolünü
ortadan kald›rm›flt›r.
110
SIRA S‹ZDE
oturmay› tercih edenlerin say›s› giderek artmaktad›r; bu durumda ayr›l›k
sonras› kurulan yeni evde egemenlik yap›lar› zihinsel olarak yeniden üretilse de, ailede ataerkil otorite son bulmaktad›r.
2. Evliliklerde yaflanan bunal›mlar›n giderek artmas›, evlilik, ifl ve hayat›
uyumlu k›lman›n zorlaflmas›; evlenmeyi erteleme ya da evlenmeden birlikte
yaflama gibi bir çözüm oluflturmay› zorunlu k›lm›flt›r.
3. Farkl› e¤ilimlerin sonucu olarak nüfusun yafllanmas›, erkeklerin ve kad›nlar›n ölüm oranlar›ndaki farl›l›klar gibi demografik etkenlere de ba¤l› olarak birçok aile yap›s› ortaya ç›kmakta, böylece klasik çekirdek aile modelinin yayg›nl›¤› gerilemekte, yaln›z yaflayanlar›n çocuklar›yla yaflayanlar›n
say›s› artmaktad›r.
4. Kad›nlar›n do¤urmayla ilgili tutumlar›n›n giderek özerkleflmesi, ataerkil ailenin krizi, nüfusun yenilenmesi sürecinin krize girmesi ve evlilik d›fl› do¤an SIRA
çocuklar›n
S‹ZDE say›s›n›n giderek artmas›. Dolay›s›yla biyolojik üreme gerçekleflmektedir, ama geleneksel aile yap›s›n›n d›fl›nda gerçekleflmektedir”
(Castells, 2008b, s.256-57).
fi Ü N E L ‹ M
AtaerkilD Üyap›n›n
sars›lmas›na neden olan maddi iliflkiler ayn› zamanda 1960’lardan beri kad›nlar›n toplumsal konumlar›n› sorgulamaya sebep olan toplumsal haR U
reketlerin deS Otemelini
oluflturmaktad›r. Feminizm, 1968 sonras›nda güçlü bir toplumsal hareket olarak kad›n kurtuluflunu, toplumsal cinsiyet kal›plar›n›, kad›n kimli¤i ekseninde dönüfltürülmesinin mücadelesi olarak erkek egemenli¤ine dayal›
D‹KKAT
yap›lar› kökünden de¤ifltirme talepleri olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla ataerkilli¤in elefltirisi, bunun hukuksal, siyasal ve kültürel yap›lar içerisindeki egemenlik
SIRA S‹ZDE
alanlar›n› dönüfltürme
gereklili¤ini de zorunlu k›lm›flt›r. Enformasyonel ekonomide a¤lar oluflturma mant›¤› küresel ölçekte kad›nlar›n kurtuluflunun olanakl›l›¤›n› art›rma AMAÇLARIMIZ
e¤ilimi tafl›maktad›r. Kad›nlar›n çal›flma sürecine girmesi, ataerkil ailenin
dönüflmesi, erkek egemenli¤inin tart›fl›lmas›n›n olanaklar›n› ve yolunu açm›flt›r.
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
Toplumsal cinsiyet
R.W Connell’›n “‹ktidar ve Cinsiyet” (Çeviren: Cem SoydeK ‹ T A konusunda
P
mir, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 1998) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.
K ‹ T A P
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZYON
3
Castells’e
‹ N T E R Ngöre
E T (2008b, s.21)
fundamentalizm; “kiflisel
davran›fl›n
S O R ve
U toplumun
kurumlar›n›n, Tanr›n›n
hukukundan kaynaklanan,
Tanr› ile insanl›k aras›nda
arac›l›k
D ‹ Keden
K A Tbelli bir otorite
taraf›ndan yorumlanan
kurallarla tan›mlanmas›
çerçevesinde gerçekleflen
kolektif
SIRA kimlik
S‹ZDEinflas›d›r”.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AtaerkillikTnedir?
dönüflümüne sebep olan etkenler nelerdir? Tart›fl›n›z.
ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZAtaerkilli¤in
YON
A¤ Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kültürel Kimlik
D Ü fi Ü Nkimli¤in
EL‹M
A¤ toplumunda
oluflmas›nda bask›n olan fley dini kimliklerdir. Enformas‹ N T temelde
E R N E T a¤lar oluflturma mant›¤› ekseninde küresel iliflkilerin bilgi ve
yon toplumu
üretim süreciS içerisinde
olufltu¤u toplumdur. A¤ toplumunda dini kimlikler ‹slami
O R U
ve H›ristiyan fundamentalist (köktenci) hareketlerin etkinli¤i üzerinden flekillenmektedir. Castells’e göre (2008b, s.21) fundamentalizm; “kiflisel davran›fl›n ve
D‹KKAT
toplumun kurumlar›n›n, Tanr›n›n hukukundan kaynaklanan, Tanr› ile insanl›k
aras›nda arac›l›k eden belli bir otorite taraf›ndan yorumlanan kurallarla
SIRA
S‹ZDE
tan›mlanmas›
çerçevesinde
gerçekleflen kolektif kimlik inflas›d›r”. Fundamentalizm
insanl›k tarihi kadar eskilere götürülebilinir. Fakat biny›l›n dönümünde dini kimlikler güçlü bir flekilde kimlik oluflturman›n kayna¤› konumundad›r. ‹slami fundaAMAÇLARIMIZ
mentalizm’in kökeninde baflar›s›z modernleflme, küreselleflme, sömürgecilik sonras› milliyetçi projelerin çöküflü vard›r (Castells, 2008b: 28). ‹slami fundamentalizm gelenekçi
bir yap›dan çok ‹slami de¤erleri temel referans noktas› kabul eden
K ‹ T A P
ayn› zamanda ondan hareket eden hiper-modern kimliktir. Toplumun ve devletin
‹slami ilkelere göre düzenlenmesi talebi, küreselleflme sürecine farkl› flekilde ek-
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
111
lemlenen ülkelerde farkl› özelliklerde kendisini göstermifltir. H›ristiyan fundamentalizmi ise, bin y›l›n dönümünde ‹sa mesihin yeryüzüne gelece¤ine ve dolay›s›yla dünyan›n onun gelifline haz›rlanmas› gerekti¤ine inanmaktad›r. Feministlerin ataerkilli¤i elefltiren, kürtaj hakk›n› savunan kültürel hareketlerine karfl› ç›k›fllar› da H›ristiyan fundamentalizminin güçlenmesine sebep olmufltur.
Cemaatçili¤in toplumsal bir kimlik infla etmesinde bu denli etkili olan fley, a¤
SIRA
toplumunda küreselleflmeyle, radikal bireycilikle silinip gitmeye
birS‹ZDE
karfl› olma hali
içerisinde direnifl kimlikleri oluflturabilmeleridir (Castells, 2008b, s.535). Kimlikler
kendilerini d›flar›dan gelebilecek ötekilere karfl› konumland›rarak infla ederler. ‹sD Ü fi Ü N E L ‹ M
lami ve H›ristiyan kimliklerin bask›n kimlik oluflturma biçimleri olarak önem kazanmalar›na neden olan fley, toplumsal yap›lar›n dönüflümü içerisinde bireyin kenR U
S Ogelece¤e
dini koruma ve ilksel kimlikleri olarak cemaatleri kurtuluflun ve
yönelik
belirsizli¤in afl›lmas›n›n koflulu olarak görmesidir. Dini cemaatlerin temel savunular›, tanr›sal otoriteye ve cemaatin ç›karlar›na yönelik düzenlemelerin
toplumlar›n
D‹KKAT
genel mant›¤› olmas› yönündedir. Cemaatler direnifl kimlikleri etraf›nda oluflmakla
birlikte küresel sermayeye, bilgi ve iktidar yap›lar›na karfl› cemaatin de¤erlerini saSIRA S‹ZDE
vunarak dünyay› dönüfltürmeye yönelik proje kimlikleri olarak evrilebilecekleri gibi, kapitalist mant›¤a eklemlenerek pazar›n de¤erlerini savunabilirler. Castells yeni sosyal hareketler aras›nda a¤lar›n inflas›nda katk›s› olan yeni
medya teknolojileAMAÇLARIMIZ
rini tart›fl›r. (195)
Cemaatçili¤in toplumsal bir
kimlik infla etmesinde
bu
SIRA S‹ZDE
denli etkili olan fley, a¤
toplumunda
küreselleflmeyle, radikal
bireycilikle silinip
D Ü figitmeye
ÜNEL‹M
bir karfl› olma hali içerisinde
direnifl kimlikleri
oluflturabilmeleridir
S O R U
D‹KKAT
N N
Kimli¤in dönüflümü üzerine Manuel Castells’›n “Enformasyon Ça¤›:K Ekonomi,
‹ T A P Toplum ve
Kültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü”(Çeviren Ebru K›l›nç, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›. ‹stanbul: 2008) adl› eserine baflvurabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
A⁄ TOPLUMUNDA M‹LL‹YETÇ‹L‹K VE ULUS DEVLET
Küreselleflme Ça¤›nda Milletler ve Milliyetçilik
‹ N T Ekimlik
R N E T oluflturma
Ulus devletin temelinde, milletler olarak örgütlenmifl toplumsal
süreçleri vard›r. Milliyetçilik söylemi, ulus devlet ve milletin yarat›lmas› anlam›nda
ortak bir tarihselli¤e at›fta bulunur. Ernest Gellner’in de belirtti¤i gibi “milliyetçilik,
milletlerin kendi öz-bilinçlerine uyanma süreci de¤ildir; uluslar›n var olmad›¤›
yerde onlar›n icat” edilmesidir” (Gellner, 1964:169’den aktaran Anderson, 1995,
s.20). Gellner’e göre ortak bir tarih, kültür, dil üzerine infla edilmifl bir homojen
topluluktan bahsedilemez. Bu anlam›yla milletler do¤al olmad›klar› gibi modern
toplumun ve merkezileflmifl devletin ürünüdürler. Hobsbawm (2006; s.17) ise milletleri “icat edilmifl gelenekler” olarak görmektedir. Geçmiflle bugün aras›nda köprü kuran, kurallar›n ve al›flkanl›klar›n sembolik üretimine dayanan “icat edilmifl gelenekler” en tipik örne¤ini milli bilinçte göstermektedir (K›r›ml›, 2003, s.147). Milletler yapay, ezeli ve ebedi olmayan tarihsel yap›lard›r. Bu anlam›yla milliyetçili¤in
do¤ufluna neden olan fley ulus-devlet ve milliyetçili¤in tarihsel olarak bir araya gelmeleridir (Hobsbawm, 2010, s. 24).
Milliyetçilik ve ulus devlet aras›ndaki bu uzlaflma, enformasyon ekonomisinin
ve toplumlar›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda gelifltirdikleri yeni toplumsal iliflkiler ça¤›nda ortadan kalkma e¤ilimi tafl›maktad›r. Küreselleflme ile birlikte milletler ve ulus devletler egemenliklerini yitirmektedirler. Castells, milliyetçili¤in ulus
devlet ile belirli bir ba¤› oldu¤unu; ama zorunlu olarak milletin bir devlet içerisinde var olmayaca¤›n› belirtmektedir. Bu anlam›yla Hobsbawm ve Gellner’e karfl›
ç›kmaktad›r. Katalunya örne¤i; Castells’e göre devletleri olmadan millet olmufl
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ulus devletin temelinde,
milletler olarak örgütlenmifl
toplumsal kimlik oluflturma
süreçleri vard›r.
Katalunya veya Katalonya
(Catalunya) ‹spanya’n›n
kuzey do¤usunda bulunan
özerk bir bölgedir. Bu bölge
ulus devlete sahip olmadan
milliyetçi olunabilinece¤ine
örnek teflkil eder.
112
toplumlar› simgelemektedir. Dolay›s›yla küreselleflmenin etkisiyle ulus devletler
zay›flatmakta; fakat milletler varl›klar›n› sürdürmektedirler. Enformasyon ça¤›nda
milliyetçiliklerin temelde yeniden ama baflka bir biçimde üretildi¤ini iddia etmektedir. Castells’e göre (2008b, s. 72), millet “tarihin ve siyasi projelerin paylafl›m›yla
insanlar›n zihinlerinde ve kolektif haf›zada infla edilen kültürel cemaatlerdir”. Castells ça¤dafl milliyetçili¤i, milliyetçili¤e dair sosyal teorilerle birlikte tart›fl›rken dört
noktaya dikkat edilmesi gerekti¤ini vurgular:
1. Ça¤dafl milliyetçilik bir ulus devletin inflas›na yönelik olabilirde, olmayabilirde dolay›s›yla uluslar tarihsel ve analitik olarak devletten ba¤›ms›z oluflumlard›r.
2. Uluslar ve Ulus devletler, Frans›z ‹htilal› sonucu oluflan modern ulus devletS‹ZDE
lerleSIRA
s›n›rl›
de¤ildir.
3. Milliyetçilik, mutlaka seçkinlere özgü bir olgu de¤ildir. Asl›nda günümüzde
milliyetçilik, küresel elitlere tepkiden baflka bir fley de¤ildir.
4. Ça¤dafl milliyetçilik etkin eylemci olmaktan çok tepkisel oldu¤undan siyasi
olmaktan çok kültürel olma e¤ilimindedir. Dolay›s›yla bir devletin savunuS Oçok
R U yerleflik bir kültürün savunusudur (Castells, 2008b, s.45-46).
sundan
Milliyetçili¤in ulus inflas›na yöneldi¤i ve bu anlam›yla milliyetçi elitlerin tüm
topluma dayatt›klar›
D ‹ K K A T bir millet kimli¤inden bahsedilemez. Castells’e göre (2008b,
s.47), küreselleflme ile birlikte artan milliyetçi çözülmeler ve Sovyetler Birli¤inin
da¤›lmas› sonras›nda ortaya ç›kan uluslaflma süreciyle birlikte, milliyetçili¤i ve milSIRA S‹ZDE
leti ulus inflas›na indirgemek, modern devletin gerilemesi ve postmodern milliyetçili¤in yükselifli aras›ndaki iliflkiyi görmemeye neden olur. Dolay›s›yla küreselleflme süreciyle
birlikte milliyetçilik kültürel kimli¤in korunmas›na yönelik olarak tepAMAÇLARIMIZ
kisel bir biçimde yeniden flekillenmektedir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
MilliyetçilikK konusunda
Eric Hobsbawm’›n “Milletler ve Milliyetçilik” (Çeviren: Osman
‹ T A P
Ak›nhay, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2010), Benedict Anderson’›n “Hayali Cemaatler” (Çeviren: ‹skender Savafl›r, Metis Yay›nlar›, ‹stanbul: 2007) Umut Özk›r›ml›’n›n “Milliyetçilik
Kuramlar›”,T EDo¤u
L E V ‹ ZBat›
Y O N Yay›nlar›, Ankara: 2008 adl› kitaplar›na baflvurabilirsiniz.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4
Küreselleflmenin
millet ve milliyetçilik üzerindeki etkileri nelerdir? Tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
‹ N T E R N E T ve Ulus Devlet
Küreselleflme
D Ü fidevletler,
ÜNEL‹M
Modern ulus
Weber’inde belirtti¤i gibi belirli bir alan (toprak) üzerindeki fliddet kullanma tekelini elinde bulunduran devlettir (Giddens, 2008, s.30). Ulus
devletler sistemi
toplumunun bir özelli¤idir. Ulus devletler kapitalizm’in
S O R endüstri
U
sermaye birikimini sa¤lamaya yönelik hukuksal, ideolojik, siyasal örgütlenme biçimleri olarak ortaya ç›km›fllard›r. Giddens’›n da (2000: 206) belirtti¤i gibi, “kapitaD‹KKAT
lizm ile ulus devlet aras›ndaki iliflki, asl›nda kapitalist giriflimin do¤as› ve devlet gücünün merkezileflmesinde de¤il, kapitalizmle ortaya ç›kan dönüflümler içinde aranSIRA S‹ZDE kapitalizmle ulus devlet zorunlu olarak bir arada düflünülmemal›d›r”. Dolay›s›yla
melidir. Castells’e (Stevenson 2005: 192) göre, kapitalizm, devlete enformasyonel
ekonominin geliflimi karfl›s›nda giderek daha az ba¤›ml›l›k duyarken, bilgiyi uzak
AMAÇLARIMIZ
alanlara iletecek yayg›n bir enformasyonel sistemin iflleyifline ise daha çok ba¤›ml› hale gelmektedir. Bu durum endüstri toplumundan enformasyonel topluma geçifl sürecinde
dönüflüme zorlam›flt›r. Buna göre küreselleflme süreciyK ‹ulus
T A devleti
P
le birlikte ulus devletler egemenliklerini yitirmeye bafllam›flt›r. Sermaye, mal, hizmetler, iletiflim, teknoloji, enformasyon ak›fllar› devletin toplumsal alan üzerindeki
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
113
kontrol yetene¤ini ortadan kald›rma e¤ilimi tafl›maktad›r (Castells, 2008b, s.385).
Dolay›s›yla enformasyonel ekonomilerin örgütlenme biçimleri, küresel ölçekte dolafl›m›n ulus devletler taraf›ndan k›s›tlanamayaca¤› bir ça¤›n bafllang›c›n› simgelemektedir. Castells’in de (2007a, s.500) belirtti¤i gibi, “sermayenin küreselleflmesi,
iktidar kurumlar›n›n çok tarafl› hale gelmesi ve otorite merkezinin bölgesel ve yerel yönetimlere kaymas› yeni bir devlet biçimine, a¤ devletine yol açacak olan yeni bir iktidar geometrisi bafllatm›flt›r”. Buna göre devlet egemenli¤i gerilemekte
ama nüfuzunu korumaktad›r. Dolay›s›yla, “ulus devletler var olmay› sürdürseler
SIRA S‹ZDE
de, ki yak›n gelecekte böyle olacakt›r, giderek daha genifl kapsaml›
bir iktidar a¤›n›n ba¤lant› noktalar› haline geleceklerdir, gelmifllerdir” (Castells, 2008b, s.452).
A¤ devleti, sermayenin küreselleflmesi, çok tarafl› iktidar yap›lar›n›n oluflmas› ve
merkezi otoritenin yerel ve bölgesel yönetimlere kaymas› anlam›na gelmekte ve
yeni bir iktidar biçimini ifade etmektedir. Bunun anlam› küreselleflme ile birlikte
O R U devletler küdevletin toplum üzerindeki hakimiyeti etkisiz kalmakla birlikte,S ulus
resel a¤larda hakimiyetin tek kayna¤› olmaktan ç›kmakta ve sadece bir tanesi haline gelmektedir. Dolay›s›yla ulus devletler a¤ devletleri fleklinde
küD ‹ Körgütlenmifl
KAT
resel düzenin ba¤lant› noktalar› konumundad›r. Castells’e göre (2008b, s.386), yerel yönetimlerin güçlenmesi, medya ve elektronik iletiflimin küreselleflmesi, suçun
SIRA S‹ZDE
küreselleflmesi, toplumsal protestolar›n küreselleflmesi ulus devletin hakimiyet alan›n› k›s›tlamakta ve ifllevsiz hale getirmektedir. Ancak vurgulanmas› gereken nokta sermayenin küresel, eme¤in ise yerel oldu¤udur (SlatteryAMAÇLARIMIZ
2007, s.402). Bu durum ulus devlet ile küresel güçler aras›ndaki ç›kar iliflkilerinin de bir göstergesidir.
SIRA S‹ZDE
A¤ devleti, sermayenin
küreselleflmesi,
D Üçok
fi Ü tarafl›
NEL‹M
iktidar yap›lar›n›n oluflmas›
ve merkezi otoritenin yerel ve
bölgesel yönetimlere
S O R U
kaymas› anlam›na gelmekte
ve yeni bir iktidar biçimini
ifade etmektedir.
D‹KKAT
N N
Ulus devlet konusunda Antony Giddens’›n “Ulus Devlet ve fiiddet” (Çeviren:
K ‹ T A PCumhur Atay,
Kalkedon Yay›nlar›, ‹stanbul: 2008), Zygmunt Bauman’›n “Küreselleflme: Toplumsal Sonuçlar›”(Çeviren: Abdullah Y›lmaz, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul: 2010) adl› kitablara baflvurabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Küreselleflmenin ulus devlet üzerindeki etkileri nelerdir? Tart›fl›n›z.SIRA S‹ZDE
A¤ Toplumu Kuram›na Yönelik Elefltiriler
D Ü fi Ü N Emant›¤›n›n
L‹M
A¤ toplumuna getirilen en önemli elefltirilerden ilki, a¤lar oluflturma
ve
a¤›n merkezsiz hiyerarfli gerektirmeyen yatay iliflkiler mant›¤›n›n zorunlu olarak hiyerarflileri ortadan kald›rmayaca¤›d›r. Ayn› zamanda pazar›n, Shiyerarflinin
ve a¤
O R U
mant›¤›n›n bir biriyle ba¤lant›l› kavramlar oldu¤u ve analitik olarak birbirinden ayr›lamayaca¤› da vurgulanmaktad›r (Aygül, 2006, s.147). Buna göre a¤ mant›¤›n›n
D‹KKAT
hiyerarflik yap›lar›n yerini almas›, zorunlu ve olumlu bir süreç olarak görülmemelidir. ‹kinci elefltiri; a¤›n merkezi ortadan kald›rd›¤› düflüncesinin gerçe¤i yans›tmaSIRAdünya
S‹ZDE ölçe¤inde
d›¤›d›r. Buna göre küreselleflme beraberinde sermayenin rahatça
dolafl›m›n› sa¤lamakla birlikte, sermaye hala ulus devletlere ba¤›ml›d›r. Dolay›s›yla merkezsiz bir üretim ve dolafl›m sisteminden bahsedilemeyece¤i, a¤›n küresel
AMAÇLARIMIZ
merkezsizli¤ine karfl› kapitalizmim hala belirli merkezlerden dünyaya yay›ld›¤›n›
belirtmektedirler. Üçüncü olarak a¤ kuramlar›nda temel eksik küresel ölçekte merkez ve çevre olan ülkeler aras›ndaki eflitsiz iliflkilerin vurgulanmamas›d›r.
Dolay›K ‹ T A P
s›yla a¤ mant›¤›n›, eflitler aras›ndaki bir kat›l›m olarak alg›lamaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
5
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
114
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
A¤ toplumu kavram›n› tan›mlamak.
A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda
merkezsiz, hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin
hakim oldu¤u bir toplumsal örgütlenme biçimidir. A¤ mant›¤›; medyadan, küresel sermayeye;
toplumsal hareketlerden, kimlik biçimlerine ve
çal›flma iliflkilerine kadar enformasyonel toplumun bütün alanlar›n›n temelini oluflturmaktad›r.
Endüstri toplumundan enformasyon toplumuna
geçifl a¤lar oluflturma mant›¤›n›n hakim olmas›n›
simgelemekle birlikte, endüstri toplumunun ortadan kalk›yor olmas› temelde kapitalizmin de
ortadan kalkt›¤› anlam›na gelmemektedir. Enformasyon toplumunda olan fley kapitalist iliflkilerin
a¤ mant›¤› dolay›m›yla küresel ölçekte yayg›nlaflmas›d›r. A¤ toplumu, küresel ölçekte sermayenin, kültürün, iflgücünün ve toplumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir.
A¤ toplumunun oluflmas›na neden olan etkenleri ay›rt edebilmek.
A¤ toplumu, 1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafl›nda üç ba¤›ms›z sürecin birlikte oluflmas›yla meydana gelmifltir. Birincisi; enformasyon teknolojisi devrimi, ‹kincisi; kapitalizmin de devletçili¤in
de ekonomik krize girmesi ve peflinden yap›lanmas›, üçüncüsü; Liberteryanizm, insan haklar›,
feminizm ve çevrecilik gibi kültürel ve toplumsal
hareketlerin yeflermesidir (Castells, 2007a, s.486).
Bu sürecin temelinde, üretim biçimleri (kapitalizm, devletçilik) ve kalk›nma biçimleri (sanayileflmecilik, enformasyonelizm) ekseninde kapitalizmle enformasyonel kalk›nman›n tarihsel olarak biraraya gelmesi ve a¤lar etraf›nda flekillenmesi vard›r (Castells, 2008a, s.17).
N
AM A Ç
3
A¤ toplumunda çal›flma ve kent yap›s›ndaki de¤iflmi aç›klamak.
Kapitalizmin enformasyonel hale gelmesi çal›flma iliflkilerini köklü bir biçimde dönüfltürmektedir. Çal›flman›n anlam› “toplumsal bütünün üretim ve yeniden üretiminde norma ba¤l›, standart
bir ifllevi yerine getirme” (Gorz, 2001, s.12) fleklinde toplumsal olarak tan›mlanabilinir. Enformasyonel toplumda ise iflin standart-d›fl›, belirli
prosedürlere tabi olmay›fl› geleneksel çal›flma
biçimlerini ortadan kald›rmaktad›r. Enformasyonel toplumda temelde çal›flma ortadan kalkmam›flt›r, ortadan kalkan endüstriyel topluma iliflkin emek süreçleri ve ifl biçimleridir. Enformasyon toplumunda iflin bireyselleflmesi toplumsal
olarak zaman›n ötesine taflan yeni ifl biçimlerinin oluflmas›n› da beraberinde getirmifltir. Çal›flma sürelerinin k›salmas›, esnek çal›flma koflullar› içerisinde ifl güvencesinin ortadan kalkmas›,
çal›flma mekan›n fabrikalar, bürolar olmaktan
ç›kmas›, ifl verenin çal›flan›n tan›mlanm›fl haklar›na, tazminat, e¤itim, sosyal güvenlik ve ifl güvencesine dayal› geleneksel sözleflmenin ortadan kalkmas› esnek çal›flma iliflkilerinin enformasyonel toplumda hakim olmas›na neden olmaktad›r. A¤ toplumunda çal›flma yaflam› gibi
kentler de dönüflmüfltür. Nitekim sanayi toplumu, üretimin kentlerde yo¤unlaflt›¤› toplumdur.
Enformasyon ça¤›nda kentler, enformasyonel
kentler olarak dönüflmektedir. Küreselleflme süreciyle birlikte kentler üretimin ve tüketimin mekanlar› olarak yeniden önem kazanmaktad›r. Küresel kentlerin özellikleri: 1) Dünya ekonomisinin örgütlenmesiyle hayli yo¤unlaflm›fl komuta
merkezleri haline gelmifllerdir. 2) Finans ve uzmanl›k gerektiren hizmetler flirketlerinin kilit yerleflimleri olmufllard›r. 3) Önde gelen sektörlerde
yeniliklerin üretimi de dahil üretim merkezleridir. 4) Üretilen ürünler ve hizmetlerin piyasalar›d›r. Bu anlam›yla a¤ toplumunda kent ileri hizmet üretiminin ve tüketiminin geliflti¤i mekanlar
olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
N
AM A Ç
4
A¤ toplumunda kimli¤in ve ataerkilli¤in dönüflümünü aç›klamak.
Castells’e göre kimli¤in inflas› üç biçimde gerçekleflir: 1) Meflrulaflt›r›c› kimlik, 2) Direnifl kimli¤i, 3) Proje kimli¤i. Modern toplumda egemen
olan kimlik bütün toplumu kapsayan (ulus gibi)
bir özelli¤e sahiptir. Dini kimlikler, etnik kimlikler, kültürel kimlikler egemen olan ulus kimli¤i
taraf›ndan kuflat›lm›flt›r. Dolay›s›yla küreselleflme
süreci ile birlikte egemen kimli¤in elefltiriye u¤ramas› çeperde kalan kimliklerin gün yüzüne ç›kmas›na sebep olmufltur. Art›k a¤ toplumunda
kimli¤i tan›mlayan fley ulus gibi kapsay›c› bir
özellik olmaktan ç›km›flt›r. Etnik, dini, kültürel
cemaatler kimli¤in kurucu güçleri haline dönüflmüfllerdir. A¤ toplumunda kimlikle birlikte ataerkillik de dönüflmüfltür. Ekonominin enformalleflmesi ile birlikte endüstriyel toplumlardakine benzer ataerkil iliflki biçimleri üretim sürecinin de¤iflmesi oran›nda de¤iflmektedir. Küresel ekonominin ve çal›flma iliflkilerin dönüflümü ile birlikte kad›n›n toplumsal rolü artm›flt›r. Endüstriyel
dönemdekinden farkl› olarak kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m› beraberinde erke¤in ev içerisindeki
otoritesini sarsm›flt›r. Sonuç olarak; enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli, insan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni döllenme), feminist hareketin
isyan›, kad›nlar›n çal›flma sürecine girmesi, ataerkil ailenin dönüflmesi, erkek egemenli¤inin tart›fl›lmas›n›n olanaklar›n› ve yolunu açm›flt›r.
N
AM A Ç
5
115
A¤ toplumunda milliyetçili¤in ve ulus devletin
dönüflümünü özetlemek.
Milliyetçilik ve ulus devlet aras›ndaki temel uzlaflma, enformasyon ekonomisinin ve toplumlar›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda gelifltirdikleri yeni toplumsal iliflkiler ça¤›nda ortadan kalkma e¤ilimi tafl›maktad›r. Dolay›s›yla ulus devletin temelinde, milletler olarak örgütlenmifl toplumsal kimlik oluflturma süreçleri vard›r. Ne var
ki küreselleflmenin etkisiyle ulus devletler zay›flamakta; fakat milletler varl›klar›n› sürdürmektedirler. Enformasyon ça¤›nda milliyetçiliklerin temelde yeniden ama baflka bir biçimde üretildi¤ini iddia etmektedir. Modern ulus devletler sistemi endüstri toplumunun bir özelli¤idir. Ulus devletler kapitalizmin sermaye birikimini sa¤lamaya
yönelik hukuksal, ideolojik, siyasal örgütlenme
biçimleri olarak ortaya ç›km›fllard›r. Endüstri toplumundan enformasyonel topluma geçifl beraberinde ulus devleti dönüflüme zorlam›fl ve ulus
devletler egemenliklerini yitirmeye bafllam›fllard›r. Sonuç olarak, ulus devletler küresel a¤larda
hakimiyetin tek kayna¤› de¤il sadece bir tanesidir. Dolay›s›yla ulus devletler a¤ devletleri fleklinde örgütlenmifl küresel düzenin ba¤lant› noktalar› konumundad›r.
116
1. Afla¤›dakilerden hangisi “A¤ Toplumu”nun oluflmas›na etki eden temel süreçlerden biridir?
a. Esnek üretimin yayg›nlaflmas›
b. Endüstri Devrimi
c. Fundementalist hareketlerin güçlenmesi
d. Kapitalizm ve devletçili¤in krizi
e. Sanayi sonras› toplumun ortaya ç›kmas›
2. Küresel kentlerin yeni ifllevleri ile ilgili afla¤›daki
ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Üretilen ürünler ve hizmetlerin piyasalar›d›r
b. Endüstriyel üretimin hakim oldu¤u yerlerdir
c. Dünya ekonomisinin örgütlenmesiyle hayli yo¤unlaflm›fl komuta merkezleridir
d. Önde gelen sektörlerde yeniliklerin üretimi de
dahil üretim merkezleridir
e. Finans ve uzmanl›k gerektiren hizmetler flirketlerinin kilit yerleflimleri olmufllard›r
3. Küreselleflme süreci ile birlikte “Ulus Devletin” dönüflümünü tan›mlayan kavram afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Hukuk Devleti
b. Kozmopolit Devlet
c. Refah Devleti
d. A¤ Devleti
e. Anayasal Devlet
4. Afla¤›dakilerden hangisi “a¤ toplumu” kuramc›s›d›r?
a. Antony Giddens
b. Herbert Marcuse
c. Manuel Castells
d. Antonio Negri
e. Daniel Bell
5. Afla¤›dakilerden hangisi enformasyon toplumunda
esnek çal›flma iliflkilerinin yayg›nl›k kazanmas›nda belirleyici olan unsurlardan biri de¤ildir?
a. Yer
b. Zaman
c. ‹fl güvencesi
d. Çal›flma süresi
e. ‹fl verenle çal›flan aras›ndaki toplumsal sözleflme
6. Afla¤›dakilerden hangisi 1960’lardan itibaren Ataerkil ailenin dönüflümüne sebep olan e¤ilimlerden biri
de¤ildir?
a. Feminist hareketin isyan›
b. ‹nsan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni döllenme)
c. Enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli
d. Erkek egemenli¤inin artmas›
e. Kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas›
7. Toplumun egemen kurumlar› taraf›ndan toplumsal
aktörler karfl›s›nda egemenliklerini geniflletmek ve ak›lc›laflt›rmak için infla edilen kimlik tan›m› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Proje kimli¤i
b. Kültürel kimlik
c. Meflrulaflt›r›c› kimlik
d. Dini kimlik
e. Direnifl kimli¤i
8. A¤ toplumunda cemaatçili¤in toplumsal bir kimlik
olarak infla edilmesindeki temel sebep afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Küreselleflmeyle, radikal bireycilikle silinip gitmeye karfl› olmalar›
b. Tanr›sal otoriteye ve cemaatin ç›karlar›na yönelik düzenlemeleri savunmalar›
c. Kültürel hareketlere karfl› ç›kmalar›
d. Sömürgecilik sonras› milliyetçi projelerin güçlenmesi
e. Toplumun ve devletin dini ilkelere göre düzenlenmesi talebi
9. Afla¤›dakilerden hangisi Castells’in ça¤dafl milliyetçili¤i tart›fl›rken de¤indi¤i noktalardan biri de¤ildir?
a. Uluslar tarihsel ve analitik olarak devletten ba¤›ms›z oluflumlard›r.
b. Ça¤dafl milliyetçilik küresel elitlere yönelik bir
tepkidir.
c. Milletler “icat edilmifl geleneklerdir” ve yapayd›rlar.
d. Milletler, siyasi de¤il kültürel yap›lard›r ve yerleflik kültürü korumaya çal›fl›rlar.
e. Uluslar ve ulus devletler Frans›z ‹htilaliyle s›n›rl› de¤illerdir.
10. Afla¤›dakilerden hangisi a¤ kuram›n›n elefltirilme
nedenlerinden biri de¤ildir?
a. A¤lar oluflturma mant›¤› hiyerarfliyi ortadan kald›rmamas›
b. Küresel ölçekte merkez ve çevre ülkeler aras›ndaki eflitsizli¤i yans›tmamas›
c. A¤›n, merkezi ortadan kald›rd›¤› düflüncesi gerçe¤ini yans›tmamas›
d. A¤ toplumunun küresel ölçekte iktidar iliflkilerini ortadan kald›rmas›
e. A¤ mant›¤›n›n, hiyerarflik yap›lar›n yerini almas›n›n olumlu bir süreç olarak görülmemesi
117
1. d
S›ra Sizde 1
A¤ toplumu; a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz, hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hakim oldu¤u
bir toplumsal örgütlenme biçimidir. 1960’lar›n sonu ve
1970’lerin bafl›ndan itibaren endüstri toplumunun krizi
ile birlikte ortaya ç›kan ve bu anlam›yla üretimin, tüketimin, sermayenin küresel ölçekteki dönüflümüdür. Endüstriyel üretimin gerilemesiyle birlikte enformasyonel
üretimin yükselmesidir. Enformasyonel toplumun yükselmesi kapitalist iliflkilerin a¤ mant›¤› dolay›m›yla küresel ölçekte yayg›nlaflmas›d›r. Bu anlam›yla a¤ toplumu,
küresel ölçekte sermayenin, kültürün, iflgücünün ve toplumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k içerisine girmeleridir. A¤
toplumunun ortaya ç›kmas›na neden olan etkenler üç
tanedir. Birincisi kapitalizmin ve devletçili¤in krizi, ikincisi enformasyon teknolojileri devrimi ve üçüncüsü, feminizm, çevrecilik, liberteryanizm gibi kültürel ve toplumsal hareketlerin oluflmas›d›r. Kapitalizm ve devletçili¤in krizi Keynesyen dönemin refah devletinin ve kapitalist birikimin 1970’lerde ortaya ç›kan daralmas›yla ilgilidir. Mikro-elektronik ve genetikteki h›zl› geliflmeler
üretimin do¤as›n› de¤ifltirmifltir. Feminizm, çevrecilik ve
liberteryanizm gibi toplumsal kültürel hareketler toplumsal yap›n›n ataerkil özelliklerini, sanayileflmenin çevre üzerindeki tahripkar etkilerini ve demokratik bir toplumda yurttafll›k haklar›n›n seyrini elefltirmifllerdir. Bütün bu tarihsel süreçlerin bir araya gelmesi a¤ toplumun
oluflmas›n›n temelini oluflturmaktad›r.
2. b
3. d
4. c
5. b
6. d
7. c
8. a
9. c
10. d
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Kent” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Ulus Devlet” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Çal›flman›n Dönüflümü: ‹fl ve ‹flsizlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Ataerkilli¤in Sonu: Aile ve Cinsellik” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Kimlik”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Toplumunda Dini Fundamentalizm, Kültürel Kimlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Ça¤›nda Milletler ve Milliyetçilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤ Kuram›na Yönelik Elefltiriler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Çal›flma toplumsal iliflkilerin üretilmesinin temelidir.
Çal›flma iliflkilerindeki dönüflümle, toplumsal, siyasal,
iktisadi dönüflüm aras›nda do¤rudan bir iliflki söz konusudur. 1970’lerden beri çal›flman›n anlam› Keynesyen Refah Devleti dönemindeki tam istihdam yap›s›ndan, esnek çal›flma iliflkilerine do¤ru bir de¤iflim e¤ilimindedir. Çal›flman›n anlam›ndaki de¤iflim dolayl› olarak çal›flman›n biçimini de de¤ifltirmektedir. A¤ toplumu, esnek çal›flma iliflkilerinin hakim oldu¤u, ileri teknoloji ve eme¤e ba¤›ml› olmayan bir üretim ve tüketim
süreci meydana getirmifltir. Üretim sürecinde ileri teknoloji kullan›lmas› emek merkezli istihdam yap›s›n› de¤ifltirmifltir. Hizmetler sektörünün geliflmesi ayn› zamanda sanayi dönemine ait ifl ve emek biçimlerini de¤ifltirmifltir. A¤ toplumunda çal›flma iliflkilerinin dönüflümüne etki eden süreçte belirleyici olan, teknolojinin
dönüflümü, esnek çal›flma iliflkilerin artmas›, endüstriyel emek biçimlerinin gerileyifli, küresel ölçekte birbiriyle ba¤›ml› küresel bir iflgücünün oluflmas›d›r.
118
S›ra Sizde 3
Ataerkillik, erke¤in aile içerisinde kad›nlar ve çocuklar
üzerindeki egemenli¤i olarak tan›mlanabilinir. Erke¤in
aile reisi olarak görülmesi, ayn› zamanda erke¤in ev içerisindeki egemenli¤inin kabul edilmesini zorunlu k›lm›flt›r. Erke¤in bu egemen konumu, siyasetten, ekonomiye, çal›flma iliflkilerine, kültürel yap›lara kadar gündelik hayat›n her alan›nda hakim bir özellik göstermektedir. 1960’lardan itibaren ataerkil iliflkilerinin elefltiri konusu haline getirilmesi ataerkilli¤in dönüflümüne sebep
olmufltur. Bu dönüflümün arkas›nda temelde dört özgün
geliflme söz konusudur. Birincisi, enformasyonel, küresel bir toplumun yükselifli, ikincisi; insan türünün ço¤almas›yla ilgili teknolojik de¤ifliklik (do¤um kontrol, suni
döllenme), üçüncüsü; feminist hareketin isyan› ve dördüncüsü; kad›nlar›n ücretli ifllerde çal›flmas›d›r.
S›ra Sizde 4
Milletler, ulus devlet içerisinde örgütlenmifl yap›lar›
temsil ederler. Hobsbawn ve Gellner gibi kuramc›lar
milletleri icat edilmifl toplumsal kimlik biçimleri olarak
görmektedirler. Dolay›s›yla milletler tarihin her döneminde var olan ezeli ve ebedi yap›lar de¤illerdir. Küreselleflme süreciyle birlikte ulus devletin sorgulanmas›
beraberinde milliyetçili¤in de sorgulanmas› ve gerilemesi tart›flmalar›n› getirmektedir. Milliyetçili¤in tarih
sahnesinden silindi¤ine yönelik e¤ilimler merkezi bir
tart›flmay› oluflturmaktad›r. Gellner ve Hobsbawn’dan
farkl› olarak milliyetçilik Castells’e göre yapay bir olgu
de¤ildir. Milliyetçilik kuramc›lar›n›n aksine, milletler
tarihsel olarak devletlerden ba¤›ms›z yap›lard›r, milliyetçilik küreselleflme sürecinde küresel elitlere bir tepki özelli¤i tafl›maktad›r ve ayn› zamanda ça¤dafl milliyetçilik siyasi olmaktan çok tepkiseldir, ulus devletin
korunmas›na de¤il yerleflik kültürün korunmas›n›
amaçlamaktad›r.
S›ra Sizde 5
Ulus devlet, belirli bir toprak parças› üzerindeki fliddet
tekelini elinde bulunduran siyasal bir organizasyondur.
Ulus devletler endüstriyel toplumla birlikte ortay ç›kan,
kapitalist sermaye birikimine olanak tan›yan bir yap›d›r. Küreselleflme süreciyle birlikte endüstriyel toplumun ortadan kalkmas›, ekonomik, siyasal, kültürel alan›n a¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda yeniden örgütlenmesi dolay›s›yla ulus devleti dönüflüme zorlam›flt›r.
Küreselleflme ça¤›nda ulusal s›n›rlar içerisindeki hukuksal, siyasal, iktisadi egemenlik ortadan kalkmaktad›r. Bu anlam›yla ulus devletin egemenlik alan›n daral-
mas›, ulus devletin ortadan kalkt›¤› anlam›na gelmemektedir. Küreselleflme süreciyle birlikte olan fley, ulus
devletlerin gerileyen egemenliklerine karfl›l›k, küresel
iktidar yap›lar› içerisinde bir aktör olmaya devam etmeleridir. Castells ulus devletin ortadan kalkmad›¤›n›
ama küresel iktidar iliflkileri içerisinde a¤ devleti biçiminde yeniden anlam kazand›¤›n› belirtmektedir. Dolay›s›yla küreselleflme süreci, ulus devleti a¤ devletine
dönüfltürmekte, bu anlam›yla da egemenli¤in tek kayna¤› olmaktan ç›karmaktad›r.
119
Kaynaklar
Anderson, B. (1995) Hayali Cemaatler Milliyetçili¤in
Kökenleri ve Yay›lmas›. (‹. Savafl›r, Çev.). ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Aygül, C. (2006) fiebeke Kuramlar›na Elefltirel Bir Yaklafl›m, Memleket, Siyaset Yönetim, 141-153.
Bell, Daniel (1976) The Coming of Post Industrial
Society, New York: Basic Books, Inc., Publishers.
Castells, M. (1999). Information Technology,
Globalization and Social Development. Geneva.
UNRISD Discussion Paper No. 114.
Castells, M. (2008a) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,
Toplum ve Kültür. Birinci Cilt. A¤ Toplumunun
Yükselifli (E. K›l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi
Ünv. Yay›nlar›.
Castells, M. (2008b) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,
Toplum ve Kültür. ‹kinci Cilt. Kimli¤in Gücü (E.
K›l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi Ünv. Yay›nlar›.
Castells, M. (2007a) Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür. Üçüncü Cilt. Kimli¤in Gücü (E. K›l›nç, Çev.). (2.bs.). ‹stanbul: Bilgi Ünv. Yay›nlar›.
Castells, M. (2007b) “Enformasyonculuk ve Network
Toplumu”. (Himanen, P.) Hacer Eti¤i içinde. ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Giddens, A. (2000) Tarihsel Materyalizmin Ça¤dafl
Elefltirisi. (Ü. Tatl›can, Çev.). ‹stanbul: Paradigma
Yay›nlar›.
Giddens, A. (2008) Ulus Devlet ve fiiddet. (C. Atay,
Çev.). ‹stanbul: Kalkedon Yay›nlar›
Gorz, A. (2001) Yaflad›¤›m›z Sefalet. (N. Tutal, Çev.).
‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Hardt, M. ve Negri, A. (2003) ‹mparatorluk. (A. Y›lmaz, Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Harvey, D. (2008) Umut Mekanlar›. (Z. Gambetti,
Çev.). ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Hobsbawm, E. J. (2006). Gelenekleri ‹cad Etmek. E.
Hobsabawm, & T. Ranger içinde, Gelene¤in ‹cad›
(s. 1-18). ‹stanbul: Agora Kitapl›¤›.
Hobsbawm, E. J. (2010) Milletler ve Milliyetçilik. (O.
Ak›nhay, Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›
Ifl›k, O (1995) Globalleflme Süreci ve Kentin/Kentlili¤in
De¤iflen Anlamlar›. Birikim. S.98-105.
K›r›ml›, U. (2009) Milliyetçilik Kuramlar›: Elefltirel
Bir Bak›fl. Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›.
Kumar, K. (1999) Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar›.
(M. Küçük, Çev.). Ankara: Dost Kitabevi.
Mandel, E. (1998) Marksist Ekonomi Kuram›na Girifl. (A. Ünlü, Çev.). ‹stanbul: Toplumsal Dönüflüm
Yay›nlar›.
Marcuse, H. (1986) Tek Boyutlu ‹nsan. (A. Yard›ml›,
Çev.). ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi.
Slattery M. (2007) Sosyolojide Temel Fikirler (Ü.Tatl›can-G. Demiriz, Çev.). Bursa: Sentez Yay›nc›l›k.
Stevenson, N. (2005) Understanding Media Cultures.
London: Sega Publications.
6
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Sennett’in genel yaklafl›m›n› ay›rt edebilecek,
Sennett’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü çal›flmas›n› özetleyebilecek,
Sennett’in yeni kapitalizmin kültürü hakk›ndaki düflüncelerini aç›klayabilecek.
Yeni kapitalizmin kültürünün ortaya ç›kard›¤› karakter afl›nmas› kavram›n›
tan›mlayabilecek,
Yeni kapitalizmde iflin kiflilik üzerindeki etkilerini de¤erlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kapitalizm
• Yeni/Esnek Kapitalizm
• Yeni Kapitalizmin Kültürü
• Esneklik
• Karakter Afl›nmas›
• Kamusal Alan
‹çindekiler
Sosyolojide Yak›n
Dönem Geliflmeler
Richard Sennett:
Kamusal ‹nsan›n
Çöküflünden Yeni
Kapitalizmin
Kültürüne
• G‹R‹fi
• KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ
YA DA KAMUSAL ‹NSANIN
ÇÖKÜfiÜ
• YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ
• KARAKTER AfiINMASI
• YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K
ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹
Richard Sennett: Kamusal
‹nsan›n Çöküflünden Yeni
Kapitalizmin Kültürüne
G‹R‹fi
Günümüz ça¤dafl sosyolojisinin en önemli ve en üretken sosyologlar›ndan biri
olan Richard Sennett’in sosyolojisi modern toplumda duygusal iliflkilerin/ba¤lar›n
ve endüstriyel kapitalizmin bu duygusal iliflkilerde yaratt›¤› erozyonun araflt›r›lmas› olarak tan›mlanabilir. Sennett, bireylerin yaflad›klar› ve çal›flt›klar› yerlerle ilgili
maddi gerçeklikleri nas›l anlamland›rd›klar›n› ve toplumsal engellere ra¤men insanlar›n kendi deneyimlerini nas›l kendi kendilerine yorumlayabildiklerini ortaya
koymaya çal›fl›r.
Kent sosyolojisi çal›flmalar› da bulunan Sennett, kentsel yasam› toplumsal
bütünlük çerçevesinde çözümleyen sosyologlardan biridir. Ona göre kentin en
önemli özelli¤i, kiflisel farkl›l›klar› gizlemeden ve kiflisel de¤erleri baflkas›na
dayatmadan baflkalar›yla iliflki kurma f›rsat› veren bir kamusal alan olmas›d›r.
Sennett, kent tasar›m›n›n toplumsal yaflam üzerindeki etkilerini inceledigi Gözün Vicdan› adl› eserinde, modern kültürün “iç” ve “d›fl” aras›nda bir ayr›mdan
kayg› oldu¤unu belirtir. “Aç›lma korkusu”ndan kaynaklanan bu ayr›m, öznel
yaflant› ile sosyal yaflant› aras›nda, benlik ile kent aras›ndad›r. Kentte insan iliflkileri al›flverifl ve turizm etkinliklerine indirgenerek, kent anlams›zlaflt›r›lm›fl ve
kimliksizlefltirilmistir. ‹nsanlar bu duruma gönüllü olarak katlan›r görünmektedir. Aç›lma, incinme olas›l›¤›n› içerir. Bu nedenle, kentli insan temkinli olmakta ve aç›lmaktan korkmaktad›r. Sennet’e göre, modern kültürün sorunu, kamusal mekânlar›n nas›l düzenlenece¤i, kifliliksizli¤in ve kimliksizli¤in nas›l giderilece¤i ve kentsel mekân›n yeniden insan yaflant›s›n›n bir boyutu haline nas›l
getirilece¤idir. Sennett, Düzensizli¤in Kullan›mlar›: Bireysel Kimlik ve Kent
Yaflam› adl› çal›flmas›nda s›n›f, kent yaflam› ve kimlik üzerinde durur. Kamusal ‹nsan›n Çöküflü (1996) kitab›nda ise modern toplumda kamusal ve özel yaflam›n de¤iflen dengelerini ele almaktad›r. Sennett’e göre, modern bat›l› kentlerde kamusal alan canl›l›¤›n› kaybetmifl, narsist bir kiflilik geliflmifl ve kentlerin topluluklara parçalanmas› sonucunda mahrem bir toplum ortaya ç›km›flt›r.
Sennett, kamusal alan›n oluflumunu ve de¤iflimini ele al›rken 19. yüzy›lda özellikle sanayi kapitalizmi ve sekülerleflme süreçleri ile de¤iflime u¤rayan kamusal alan üzerinde durmaktad›r. Kamusal alan tart›flmas› ekseninde bu alan büyük ölçüde Sennett’e göre kiflisellefltirilmifltir. Kamusal alan, özel alan, aile,
kent yaflam› çerçevesinde sanayi kapitalizmi ve sekülerleflme süreçleri ile birlikte ele al›nmal›d›r. Sanayi kapitalizminin ortaya ç›kard›¤› kentler, kentlerdeki
122
ortak kullan›m ve karfl›laflma alanlar› olarak kahvehaneler, parklar ve ma¤azalar kamusal alan›n ortaya ç›kmas›nda ve ayn› zamanda dönüflmesinde önemli
mekânlard›r. Sennett’in en önemli vurgusu kapitalizmin kamusal alan›n dönüflümünde ve çöküflünde meydana getirdi¤i de¤iflimlerdir. 20. yüzy›lda art›k kamusal alan 18. yüzy›ldaki önemini yitirmifl, mahrem alan önem kazanm›fl ve insanlar kendilerini özel alanlar›na kapatmaya bafllam›fllard›r. (www.richardsennett.com; Özyurt, 2007: 117-118).
Sennett, Yeni Kapitalizm Kültürü (2009) ve Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (2008) adl› kitaplar›nda ise yeni kapitalizmin
çal›flanlardan esneklik, de¤iflime ve yenili¤e aç›k olma, seri hareket etme, rekabetçi olma, risk alabilme ve belirsizliklerle bafl edebilme gibi beklentilerinin çal›flanlar üzerindeki etkilerini konu edinir. Yeni kapitalizmin çal›flma koflullar›n›n kiflisel
baz› sonuçlar› oldu¤unu; esneklik, kontrol, merkezsizleflme, de¤iflim, uzun süreli
ba¤l›l›¤›n ortadan kalkmas› gibi nedenlerle bireylerin yönlerini kaybettiklerini ifade eder. Çal›flma koflullar›n›n sürekli olarak de¤iflmesi ve esnekleflmesi bireylerin
duygusal ve psikolojik iyiliklerini tehdit etmektedir.
Richard Sennett (1943-)
1943 y›l›nda Chicago’da do¤an Richard Sennett e¤itimini Chicago ve
Harvard Üniversiteleri’nde tamamlam›flt›r. 1970 y›l›nda New York Üniversitesi’nde New York Befleri Bilimler
Enstitüsü’nün kurucular›ndan biri olmufltur. Harvard ve New York Üniversiteleri ile London School of Economics’te çal›flmaya devam ederken
1980’lerde UNESCO’ya dan›flmanl›k
yapm›fl, ayr›ca Amerikan Çal›flma
Konseyi’nin baflkanl›¤›n› üstlenmifltir. Sennett New York Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde ö¤retim üyesi olarak çal›flmalar›na devam etmekte, ayr›ca Londra’da London School of Economics’de ders vermektedir. Özellikle kent sosyolojisi, kapitalizmin
de¤iflen karakteri ve çal›flanlar üzerindeki etkileri, bedenin tarihi üzerine çal›flmalar› bulunan Sennett’in eserlerinin büyük bölümü Türkçe’ye de çevrilmifltir. Richard
Sennett’in Türkçe yay›mlanm›fl kitaplar› aras›nda Kamusal ‹nsan›n Çöküflü, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1996) Gözün Vicdan›, Kentin Tasar›m› ve Toplumsal
Yaflam, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1999); Ten ve Tafl, (‹stanbul: Metis Yay›nlar›,
2002); Otorite, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2005) Sayg›, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2005); Karakter Afl›nmas›, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2008); Yeni Kapitalizmin Kültürü, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2009) ve Zanaatkar, (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2009) say›labilir.
KAMUSAL ALANIN DÖNÜfiÜMÜ YA DA KAMUSAL
‹NSANIN ÇÖKÜfiÜ
Sennett, Kamusal ‹nsan›n Çöküflü (1996) eserinde modern toplumda kamusal ve
özel yaflam›n tarihsel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› inceler. Kamusall›k/kamusal
alan, özel alan, aile ve mahremiyet olgular›n›n ve bu olgulara yönelik alg›lar›n geçirdi¤i dönüflümü Paris ve Londra’daki kent yaflam›, gündelik hayat ve davran›fl kal›pla-
6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni Kapitalizmin Kültürüne
r› ba¤lam›nda ele al›r. Sennett, bu dönüflümü ayr›ca sanayileflme, kapitalizm ve sekülerleflme olgular›yla iliflkilendirerek analiz eder. Bu analizde kapitalizmin kamusal alan›n dönüflümünde ve çöküflünde meydana getirdi¤i de¤iflimler merkezi önemdedir.
Kendi alanlar›nda ç›¤›r açan, onlarla hesaplaflmadan yeni bir fley söylemenin zor oldu¤u kitaplar vard›r. Richard Sennett’in düflünce tarihinin baflyap›tlar›ndan biri olan Kamusal ‹nsan›n Çöküflü böylesi
bir kitapt›r: Tarihten sosyolojiye, psikolojiden antropolojiye entelektüel bir flölendir.
Sennett, Kamusal ‹nsan›n Çöküflü’nde özgünlük
ve entelektüel derinlikle dengesizli¤in yol açt›¤› sorunlar› inceliyor. Ona göre, hayat›n, aile ve yak›n
dostlar d›fl›ndaki parças› olan “kamusal hayat” bir
zamanlar “hayat dolu”ydu ve kifliler için çok önemliydi. “Yabanc›”larla duygusal ba¤lar kurarak insan›n oyun yetene¤ini ço¤altan, toplumsallaflmas›n›/medenileflmesini sa¤layan bir kamusall›k vard›.
Bütünlüklü ifadesini 18. yüzy›l Avrupa flehirlerinde
bulan bu kamusall›k zamanla a¤›rl›¤›n› yitirerek yerini “özel hayat”a b›rakt›. Kamusal hayat art›k özel hayat›n gerektirdi¤i oranda
önemli olmaya bafllad›. Sennett, bugün, tan›mad›¤›m›z ama ayn› flehirde yaflad›¤›m›z insanlarla kurulacak çok boyutlu iliflki ve hazlardan yoksun kald›¤›m›z› söylüyor ve flu sorular› soruyor: Yabanc›, nas›l tehdit edici bir unsura dönüfltü? Sessiz kalarak seyretme, kamusal hayat›n tek yolu haline nas›l geldi? Yaln›z kalma, bir hak
olarak nas›l olufltu? Özel hayat ilgi oda¤› haline nas›l geldi? Politikac›lar› neden yapt›klar›na ve programlar›na bakarak de¤il de kiflisel özelliklerine göre de¤erlendiriyoruz? Evlerimize özen gösterdi¤imiz halde sokaklar›m›z neden pis?
Sennett, kamusal alanlar›n yaflanan mekânlar olmaktan ç›k›p gelip geçilen yerlere
dönüflmesiyle yüreklerimizi sevgili ve dostlar›m›z›n d›fl›nda kimseye açamad›¤›m›z›,
özel hayat›na kapanan kifliliklerimizin giderek güdükleflti¤ini, baflka insanlarla
oyun oynama yetene¤imizi yitirmemizin bizi nas›l eksiltti¤ini tarihsel/toplumsal bir
perspektifle iflliyor. Bu süreci Balzac ve Diderot’nun yaz›lar›na, Paganini ve Liszt’in
müzi¤ine, tiyatro ve izleyicinin davran›fllar›na, mimariye, Dreyfus olay›na ve Richard Nixon’›n kariyerine, özel ve kamusal hayat›n konuflma ve giyim biçimleri gibi
gündelik örneklerine bakarak anlat›yor. Modernlikle birlikte özel hayat›na tutsak
olan insan›n kamudaki sessizli¤ini, yaln›zl›¤›n›, yaflayan de¤il seyreden bir insan
haline gelme tarihini inceliyor.
Sennett, bütün bunlara ra¤men umutsuzlu¤a kap›lm›yor. Yitik bir kamusal cenneti
hayal etmek yerine, kiflilerin yak›n dostlar› aras›ndaki kadar rahat ve güvenli oldu¤u, oyuna önem verdi¤i, nezaketi elden b›rakmad›¤› bir ortamda, flüpheyi en aza indirerek “ötekini tan›ma”n›n imkânlar›n› araflt›r›yor. Sokakta “öteki”ne “merhaba”
demek isteyenler için...
[Richard Sennett’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1996)
kitab›n›n arka kapak yaz›s›]
Sennett, kamusal alan› bireylerin kahvehane, park, ma¤aza gibi kamusal mekânlarda toplumsal iliflkiler kurma f›rsatlar›n› de¤erlendirdikleri daha bir sivil alan
olarak görürken, Habermas halk›n devlet otoritesinden ba¤›ms›z olarak kendi dü-
123
124
flüncesini, söylemini ve eylemini infla etti¤i daha siyasal bir alan olarak ele al›r. Habermas’›n ilk kez 1962’de yay›nlanan ve 1989’da ‹ngilizceye çevrilen (Türkçe’ye de
1998 y›l›nda çevrilmifl olan) ve Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü adl› çal›flmas›nda
Habermas, kamusal alan›n tarihsel oluflumunu, dönüflümünü ya da yozlaflmas›n›
anlat›r. Fakl› bir ifadeyle, 17. yy sonunda, feodalizme ve merkezi devlete karfl›,
ak›lc›-elefltirel bir tart›flma zemini etraf›nda oluflan, görece eflitlikçi yap›daki bir kamusall›ktan, 20. yy bafl›nda, modern refah devletinin ortaya ç›kmas›yla, kamusal
alan›n eflitlikçi niteli¤inin azalmas›na dek geçen süreci analiz eder. fiimdi k›saca
Habermas’›n çal›flmas› üzerinde dural›m.
Habermas ve Kamusal Alan›n Yap›sal Dönüflümü
Habermas, kamusal alan› iki dönem çerçevesinde inceler. I- Rekabetçi pazar anlay›fl› ve birey temelli liberal kapitalizmin hakim oldu¤u, Habermas taraf›ndan oldukça ideallefltirilen, burjuva kamusal alan›n ortaya ç›k›fl›n›n ve kurumsallaflmas›n›n yafland›¤› birinci dönem. II- Birinci dönemde oluflan eflit kat›l›m, herkes
için ulafl›labilir olma, rasyonal-elefltirel tart›flma gibi ideal ilkelerin yozlaflt›¤›, geliflmifl örgütlü kapitalizmin hakim oldu¤u sosyal refah devleti dönemini içeren
ikinci dönem.
Habermas’a göre, tarihsel olarak burjuva kamusal alan› 17. ve 18. yüzy›llarda
devlet-kapitalizm iliflkilerinin bir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r. Asl›nda Klasik Yunan’dan beri varolan özel-kamusal farkl›laflmas›, kapitalist ekonominin h›zl› geliflti¤i ve burjuva anayasal devletin kuruldu¤u 17. ve 18. yy. Avrupas›’nda daha de¤iflik ve yeni bir biçim alm›flt›r. Habermas, feodal devletten modern devlete geçifli,
‘temsili kamu’dan ‘kamu otoritesine’ geçifl olarak nitelendirir. Tabii ki, burada sözedilen temsil, feodal hükümdar›n halk›n› temsil etmesi de¤il, halk›n önünde, iktidar›n cisimleflmifl hali olarak bizatihi kendisinin temsilidir. Habermas, temsili kamunun kurumlar›n›n, yani soylulu¤un, krall›¤›n ve kilisenin çözülmesi sonucunda
temsili kamunun yerini kamu otoritesine terkederek ortadan kalkt›¤›n› belirtir. Habermas’a göre, kamu otoritesi, meflru zor kullanma tekelini elinde tutan bürokratik bir ayg›t›n, bu ayg›t içerisinde mevki sahibi olmayan ‘toplum’ üzerinde kurdu¤u düzenleme ve denetleme faaliyetini ifade eder (Habermas, 1995). Gerçekten
de, ortaya ç›kt›¤› haliyle burjuva kamusall›¤›n›n belirleyici özelliklerinden birisi kamusal alan ile özel alan›n birbirinden ayr›lmas›d›r. Burada önemli bir nokta Habermas’›n burjuva kamusal alan derken bu alan› oluflturan›n burjuvazinin s›n›fsal konumu de¤il, toplumun ‘burjuva’ niteli¤iydi ve bu burjuva toplumu belli bir kamusal alan çerçevesinin oluflumuna yolaçt›. 16. yy’da ticari kapitalizmin geliflmesine
ba¤l› olarak ortaya ç›kan sivil toplum, kamusal otoritenin/devletin egemenli¤ine
rakip ve buna alternatif kayna¤› olarak göründü. ‹flte bu tarihsel konjonktür içinde
devlet ile kayna¤›n› devletten ba¤›ms›zlaflm›fl iktisadi iliflkilerde ve ailede bulan
özel alan aras›nda yeni bir kamusal alan ortaya ç›kt›. Burjuva kamusal alan›, ak›l
yürüten bireylerin devletin yönetimine dair biraraya geldikleri, tart›flt›klar›, karar
ürettikleri bir zemin olarak ortaya ç›kt›. Bu zemin kamusal otoritenin/devletin bir
parças› olarak de¤il, bizatihi kamusal otoriteye karfl› oluflturulmufl bir elefltirel alan
olarak geliflti. Kamusal otorite ile kamusal alan aras›ndaki bu çat›flman›n nedeni ise
esas olarak egemenlik iddialar›n›n meflrulu¤u üzerindeydi.
Özel alan›n ekonomik alanla birlikte en önemli unsurlar›ndan birisi olarak, Habermas, burjuva aileyi gösterir. Ailede oluflan ve kamusal alanda temsil edilen kimli¤in özellikleri ise ‘burjuva’ ve tabii ki ‘erkek’ olmas›d›r. Bu alanda elde edilen
kimlik ve özgürlü¤ün aileyle s›n›rl› kalmamas› ise 17. ve 18. yüzy›llarda ortaya ç›-
kan günlüklerin ticari olmayan mübadelesi ve mektuplar›n, romanlar›n, biyografilerin yayg›nlaflmas› ile gerçekleflti. Ayr›ca Habermas, elefltirel dergilerin ve gazetelerin 17. yüzy›ldan itibaren görülmesine de özel bir önem atfetmektedir zira, bu tür
yay›nlar edebi ve kültürel konular›n yan› s›ra politik tart›flmalar› ve görüflleri de
içermekteydi. 17. yy sonlar› ile 18. yy bafllar›nda Paris ve Londra’n›n salon ve kahvehaneleri bu tart›flmalar›n merkezleri olmufltur. Bu yerler, kiflilerin karfl›lafl›p, önceleri edebi sonralar› ise genel meseleleri tart›flt›klar› bafll›ca yerler haline gelmifltir. Tart›flmalarda statüler önemsenmeyerek, muhakemelerin niteli¤i göz önüne
al›nmaya bafllanm›flt›r. Bu tart›flmalar ilke olarak kültürel sermayeye - kitaplar, dergiler, gazeteler yoluyla - eriflebilen herkese aç›kt›r. Özgürlüklerini özel alanda kazanan bireyler devlete ve topluma ait meseleleri rasyonel-elefltirel bir tarzda tart›flmak üzere herkes için eriflilebilir olan kamusal alanda bir araya gelmektedirler.
Habermas’›n tarif etti¤i kamusal alan›n önemi özel alan taraf›ndan belirlenen bu
alan›n ak›lc›-elefltirel tart›flman›n tek zemini olmas›ndan kaynaklan›r. Habermas’›n
en az›ndan teorik olarak herkesi kapsad›¤›n› belirtirken, buradaki ‘herkes’ asl›nda
burjuva ya da mülk sahibi erkeklerdir.
Bu tart›flma zemininde topluma ve devlete dair yap›lan tart›flmalar›n sonunda
var›lan kararlar›n devleti de flekillendirmesi gere¤inin önemi vurgulanmaktad›r.
Bu flekillendirme çabas›, Habermas’a göre, toplumsal iliflkileri düzenleyen ve
devlet eylemlerini yöneten kurallar bütünün meflruiyetini kamusal alandaki tart›flmalardan elde etmesinin gerçeklefltirilmesi mücadelesidir. (Habermas, 1962).
Ancak devlet kendi özgün yap›s› ve mekanizmas›yla burjuva kamusal alan›n otorite sa¤lamas›na karfl› mücadele eder. Yani, ak›lc› elefltirel tart›flma zemini olarak
burjuva kamusal alanla devlet aras›ndaki iliflki gerilimli bir iliflki olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Geliflmifl örgütlü kapitalizmin hakim oldu¤u, sosyal refah devleti dönemi ise
Habermas taraf›ndan kamusal alan›n yozlaflt›¤› dönem olarak addedilir. Habermas’a göre, özel alan›n kurumlar›ndan ekonomik alan, bu dönemde, devletten
ba¤›ms›z ve özgürlü¤ün kazan›ld›¤› alan olmaktan ç›k›p, devletin müdahalelerine aç›k bir hale gelmifltir. Ekonomi ile devlet aras›ndaki kurumsal-örgütsel ayr›l›k ortadan kalkm›fl, ve devlet ile ekonomi iç içe geçmifltir. Bu dönemde aile ise
daha da özelleflmifl, mahremiyeti iyice yo¤unlaflm›fl ve aile içi meseleler kamusal
alan›n tamamen d›fl›na itilmifltir. Liberal kamusal alan en önemli dönüflümü ise
kat›l›m›n birey temelli olmaktan ç›k›p yerini büyük ölçekli örgütlere terk etmesiyle yaflanm›flt›r. Siyasal partiler, sendikalar, ç›kar örgütleri fleklinde örgütlenen
dernekler vb. kamusal alana kat›l›m›n temel unsuru haline gelmifltir. Fakat Habermas’a göre kat›l›m›n kapsay›c› olmas›, yap›lan tart›flmalar›n niteli¤ini artt›rmaz. 17-18. yüzy›llarda k›smen de olsa yaflanm›fl olan ‘ideal demokratik kamusal alan prati¤i’ ortadan kalkm›flt›r. Refah devletinde “toplumsal” alan sadece
do¤rudan üretimle ilgili ç›karlar›n de¤il, do¤um, ölüm, hastal›k, k›tl›k, zenginlik,
iflsizlik, göç, suçluluk gibi çeflitli sorunlar›n tart›fl›ld›¤› ve müdahalelerin örgütlendi¤i bir alan olarak yeniden tarif edilmifl ve kurulmufltur. Toplumsal alan›n bu
flekilde kurulmas›, özel/kamu, devlet/sivil toplum siyaset/ekonomi gibi ayr›mlar› mu¤laklaflt›rarak, bunlar aras›ndaki geçiflkenlikler üzerinden iflleyen yeni bir
iktidar tarz›na iflaret etmifltir. Bu geliflme özel alan›n ve kamusal alan›n yap›s›nda ciddi bir dönüflüme yol açm›flt›r. Refah devletinin tarihsel geliflimi içinde mülkiyet, yeniden üretim ve aile iliflkilerinin giderek daha fazla kamusal düzenleme
konusu olmas› nedeniyle özel alan salt bir tüketim ve mahremiyet alan› olarak
görülmeye bafllanm›flt›r (Özkazanç, 1997).
125
126
Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü
Sennett’e göre, kamu ya da kamusal alan, aile ve yak›n arkadafl ortam› d›fl›nda kalan yaflam bölgesi anlam›na gelir. Bu kamusal alanda çok çeflitli ve karmafl›k toplumsal gruplar kaç›n›lmaz olarak bir araya gelir. Kamusal yaflam›n odak noktas› ise
büyük flehirlerdir. Sanayi kapitalizminin ortaya ç›kard›¤› kentler, kentlerdeki ortak
kullan›m ve karfl›laflma alanlar› olarak kahvehaneler, parklar ve ma¤azalar kamusal alan›n ortaya ç›kmas›nda ve ayn› zamanda dönüflmesinde önemli mekânlard›r.
Kentlerde tan›d›klar kadar yabanc›larla da iliflki kurulur. Kamusal alan›n oluflumu
kentlerin farkl›laflmas›yla iliflkili ve eflzamanl›d›r. Farkl›laflm›fl kentin insan›, her yere girip ç›kan ve her yerde rahat davranabilen “kozmopolit insand›r” (Sennett,
1996: 33-4). Sennett, 18. yüzy›la kadar pek kullan›lmayan “kozmopolit” sözcü¤ünün, 18. yüzy›l›n Londra ve Paris flehirlerinde var olan toplumsal yaflam› anlamada k›lavuzluk sa¤layacak önemli bir ipucu sundu¤unu belirtir. Kimdir kozmopolit?
Kozmopolit, köksüz oland›r, yaflad›¤› co¤rafyayla kurdu¤u iliflkilerle kimli¤ini
aç›kla(ya)mayand›r, bir yabanc›d›r. “Baflka bir dünyadan gelen bir yarat›k de¤il, bir
meçhuldür.” Sennett, bir anlamda “yabanc›n›n” hem toplumsal hem de kiflisel yaflamlar›m›zdan siliniflinin, yani “kozmopolit”in yavafl yavafl ölüflünün hikayesini
anlat›r (Sezer, tarihsiz: 1).
Modern dünya, bireyleflmeyle birlikte özel alan›n ayr›flt›¤›, kamusal ortak mekânlar›n do¤al olarak geliflti¤i bir toplumsal örgütlenme getirmifltir. Gazete, soyut
bir okurlar kitlesini bir arada tutan kitlesel bir mecra olarak, kamusal alan›n yap›lanmas›nda çok merkezî bir rol oynam›flt›r. Zira kamusal alan, sadece fizikî bir yer
de¤il, ayn› zamanda orada somutlaflan bir fikir al›fl-verifli, tart›flma, polemik, s›n›f
bilinci, örgütlenme vb. toplumsal eylem ve oluflumlara yol açan soyut bir ortakl›k
zeminidir. Bu ba¤lamda, gazete, sadece bireylerin farkl› tipteki enformasyonlar› tüketmelerini de¤il, ayn› zamanda bir fikir platformu olarak, toplumsal ve siyasî hareketlerin yap›lanmalar›n› da sa¤lam›flt›r. Belli bir gazetenin okuyuculu¤u, ayn› zamanda belli bir siyasî durufl sergileme, buna ba¤l› olarak bir kimlik edinme yordam› anlam›na gelmifltir. Bununla birlikte, kamusal mekân, toplu eylemin gerektirdi¤i belli bir disiplini, yo¤unlaflmay›, bunun sonucunda da, afla¤›da görece¤imiz gibi, kitlesel bir suskunlu¤u da beslemifltir (Sennett, 1996; Ergur, 2012: 3).
Ancak 18. yüzy›l sonunda meydana gelen büyük devrimler ve sanayi kapitalizminin yükseliflinin ard›ndan kamusal ve özel olana dair fikirlerde temel bir de¤iflim belirir. Sennett’e göre, bu de¤iflimde rol oynayan üç etken söz konusudur:
Birincisi, büyük flehirlerdeki kamusal yaflam ile 19. yüzy›l sanayi kapitalizminin girdi¤i ikili iliflkiydi. ‹kincisi, 19. Yüzy›ldan bafllayarak, insanlar›n yabanc›y› ve bilinmeyeni yorumlama tarz›n› etkileyen yeni bir sekülerizm anlay›fl›n›n oluflturulmas›yd›. Üçüncüsü ise ancien régime’de (eski rejim) bizzat kamusal yaflam›n yap›s›ndan meydana
gelen ve sonralar› bir zay›fl›k haline dönüflmüfl bir güçtü (Sennett, 1996: 35).
Sennett, 18. yüzy›la ait ideal kamusal yaflam görünümünün ancien régime’in
çökmesiyle gerilemeye bafllad›¤›n› düflünür. “...Kitab›m›z›n temel tezi, dengesiz bir
kiflisel yaflam›n ve içi boflalt›lm›fl bir kamusal yaflam›n göze batan belirtilerinin uzun
zamandan beri oluflmakta oldu¤udur. Ancien régime’in çökmesi ve yeni bir kapitalist, seküler, kentli kültürünün oluflmas›yla bafllayan bir de¤iflimin sonuçlar›d›r bunlar” (Sennett, 1992: 31). Kamusal alan 18. yüzy›lda sahip oldu¤u önemi yitirmifl ve
insanlar özel alana çekilmifllerdir. Ona göre, kamusal yasamdan önce aristokratlar
ve burjuvazi çekilmistir. Kentlerin topluluklara parçalanmas› sonucunda mahrem
bir toplum ortaya ç›km›st›r. Modern insan›n da¤arc›¤›nda “mahremiyet” s›cakl›k, güven ve duygusal yak›nl›g› ifade eder. Toplumsal yasam bu imkânlar› sunamad›g›
için gayr› flahsi, yarars›z ve anlams›z görünür. Ne var ki, mahrem alan da bireyin
beklentilerini karfl›layamaz (Özyurt, 2007: 118). “fiimdi y›¤›nla insan daha önce hiç
görülmemifl ölçüde kendi yaflam öyküleri ve özel tutkular›yla ilgileniyor. Oysa bu
ilginin özgürleflme de¤il, bir tuzak oldu¤u ortaya ç›km›flt›r” (Sennett, 1996: 18). Senett’e göre, ça¤dafl toplumun kamusal sorunu iki yönlüdür: Kiflisel olmayan davran›fllar ve meseleler güçlü bir heyecan uyand›rmazlar; davran›fllar ve konular ancak
insanlar onlar› kiflilik sorunlar›ym›fl gibi ele ald›klar›nda heyecan uyand›r›rlar. Bu iki
yönlü kamusal sorunun varl›¤› özel yaflamda da sorun yarat›r. Mahrem duygular
dünyas› s›n›rlar›n› yitirmekte olup art›k mahrem alan kamusal dünya taraf›ndan s›n›rland›r›lmaz. Bu yüzden, güçlü bir kamu yaflam›n›n afl›nmas›, içtenlikle ilgi duyulan mahrem iliflkileri deforme etmektedir (Sennett, 1992:20).
19. yüzy›la gelindi¤indeyse kamusal alanda insan iliflkileri art›k de¤iflmifl ve insan iliflkileri gayr› flahsileflmeye bafllam›flt›r. Hoflgörünün yerini hosgörüsüzlük alm›flt›r. ‹nsanlar duygular›n›, zevklerini ve kifliliklerini gizlemek için özel bir çaba
göstermektedirler. ‹nsanlar›n incindiklerini hissetmeden, kamusal alana kat›lmalar›n›n tek yolu art›k sessiz kalmakt›r. Yabanc›lar›n birbirleriyle konuflma hakk›, yerini kamusal bir hak olarak, herkesin arkas›na gizlendigi bir maskeye sahip olma
ve “yaln›z kalma hakk›”na b›rakm›flt›r. Art›k kamusal davran›fl gözlemek, pasif düzeyde kat›lmak, yani bir nevi röntgencilik yapmakt›r. Modern insan art›k hem “görünür” hem de “yal›t›lm›fl”t›r ve “sessiz kalma hakk›”n› kulland›g› sürece kamusal
yaflama kat›labilmektedir. “Modern kamusal yaflam›n bafl›na dert olan görünürlük
ve yal›t›m paradoksu, son yüzy›lda biçimlenen kamu içinde sessiz kalma hakk›ndan do¤mufltur” (Sennett; 1996: 45; Özyurt, 2007: 118-120). fiüphesiz 19. yüzy›lda
kamusal yaflam›n giderek daha çok suskunluk, görünürlük, yal›t›lm›fll›k, izleyicilik
gibi imgeler etraf›nda flekillenmesinde sanayi kapitalizminin toplumsal yaflam› örgütleme ve denetleme gücünün etkisi aç›kt›r.
Modern flehir, kal›c› yükümlülüklerden, geleneksel ba¤lardan kurtulma gayreti içindeki insan›n s›¤›na¤› olmufl olsa da, özgürlüklerinin bedelini yaln›zl›kla ödeyen insan için modern flehrin kamusal alan›, kiflid›fl› ve samimi olmayan bir ortamd› ve art›k kendi deneyimleri, benli¤i ve yarad›l›fl› onun için özel bir ilgi alan› halini al›yordu... Sennett’›n ›srarla göstermeye çal›flt›¤› da, günümüz mahrem toplumunun cemaate/yerele/farkl› olana yapt›¤› vurgunun, 19. yüzy›l›n maddi düzeninin ve kültürel ikliminin flekillendirdi¤i mahremiyet üzerine söylemin bir uzant›s› oldu¤udur.
Cemaat yaln›zca bir mahalle, harita üzerinde bir yer de¤ildir; ya da “bir dizi töre,
davran›fl ve öteki insanlara karfl› tak›n›lan tav›rla s›n›rland›r›lamaz” (279). Günümüz mahrem toplumunun cemaate yapt›¤› güçlü vurgunun ard›nda insanlar›n
kimliklerine dair hakikatlerin cemaat taraf›ndan üretilmesi yatar: Cemaat, kolektif
bir kimlik yarat›r, insanlar›n “kim olduklar›n›” dile getirme biçimidir. Sennett’a göre, “kolektif bir kiflili¤i paylaflarak bir cemaat olma fantezisinin tohumlar›” 19. yüzy›l›n kültürel ikliminde ekilmifltir.
Sennett’›n “mahremiyet ideolojisi” olarak adland›rd›¤›, günümüzde iyice yayg›nlaflm›fl
üç görüflün bileflkesidir: Kifliler aras› yak›nl›k manevi bak›mdan iyidir, baflkalar›yla
yak›nlaflma ve samimi deneyimlerle bireysel kiflili¤imiz gelifltirilebilir, toplumdaki bütün kötülükler kayna¤›n› kiflid›fl›l›ktan ve yabanc›laflmadan al›r. Bu ba¤lamda, “her
türden toplumsal iliflki her bir kiflinin içsel psikolojik kayg›lar›na ne denli yaklafl›rsa o
127
128
denli gerçektir, inand›r›c›d›r ve sahicidir” (325). Bu durumun toplumsal yaflamdaki ve
kamusal alan içinde insanlar›n bir araya gelip örgütleniflindeki yans›malar›, çeliflkiliymifl gibi görünen bir sonuç yarat›r: ‹nsanlar, kamusal alan› ortak bir kimli¤in paylafl›lmas› yoluyla birbirlerine aç›lma f›rsat› olarak gördükçe, toplumsal yaflam›n onlar›
rahats›z eden koflullar›n› “ortak” kimliklerinin sonucu olan kardefllik duygular›n› kullanarak de¤ifltirmekten gittikçe uzaklafl›rlar. Art›k cemaatin varl›¤›n›n korunmas› ve
sürdürülmesi kendi içinde bir amaca dönüflür. “Sistem oldu¤u gibi kal›r, ama belki
kendi çöplü¤ümüz de bize b›rak›lm›flt›r” (367). Bu da, Sennett’›n deyifliyle, ayn› olmak
zorunda olmaks›z›n insanlar›n birlikte hareket edebilecekleri bir alan olan kamusal
alan›n çöküflü anlam›na gelmektedir.
Devrim Sezer, Mahremiyetin Despotluklar›: Kamusal ‹nsan›n Çöküflü Üzerine Bir Deneme, http://www.korotonomedya.net/kor/index.php?id=0,102,0,0,1,0
Sennett, sosyal bilimcilerin toplumdaki kötülüklerin kökenini kamusal alan›n
gayr› flahsili¤inde ve so¤uklu¤unda aramakla, geleneksel toplumu ve toplulu¤u
mitlefltirdi¤ini düflünür. “Geçmifli mitlefltirme” yönelimi, 19. yüzy›ldan itibaren modern toplumun ve büyük flehirlerin karmafl›kl›¤›n› anlamaktan bir kaç›fl haline gelmifltir. Sennett’in bu tespiti önemlidir (Sennett, 1996: 35-45; Özyurt, 2007: 118-120).
Özel alan, yani günümüzdeki örne¤iyle aile kamusall›k/mahremiyet ikili¤inde
çok önemli bir yere sahiptir. Çünkü aile ortam› kiflinin kendisi olabildi¤i, kendisini açabildi¤i yegane aland›r (Sennett,1996: 31). Sennett, Gözün Vicdan› isimli eserinde Viktorya ça¤›ndaki aile alg›s› üzerine John Ruskin’in Susam ve Zambaklar
eserinden yapt›¤› al›nt›, ailenin konumuna dair yapaca¤›m›z betimlemeyi netlefltirecek niteliktedir (Özsöz, 2011: 21).
Evin gerçek niteli¤i bir huzur yeri olmas›d›r: Yaln›zca her türlü incinmeye de¤il; her
türlü korkuya, kuflkuya ve anlafl›lmazl›¤a karfl› da bir s›¤›nak. Böyle de¤ilse e¤er,
oras› bir ev de¤ildir; d›flar›daki yaflam›n gerginlikleri evin içine s›zarsa ve kar› ya da
koca d›fl dünyan›n, o uyumsuz, sevgisiz ya da düflman toplumunun eflikten içeri girmesine izin verirse oras› ev olmaktan ç›kar; d›fl dünyan›n, üzerine çat› çekip içinde
atefl yakt›¤›m›z bir parças› olur yaln›zca. Bir ev ancak kutsal bir yer, bir Vesta tap›na¤›, bir aile oca¤›ysa... bir evdir (Sennett, 1999: 37-38’den akt. Özsöz, 2011: 22).
YEN‹ KAP‹TAL‹ZM‹N KÜLTÜRÜ
Richard Sennett’in çal›flmalar› genel olarak kapitalizmde iflin de¤iflen karakteri ve
özellikle iflçi s›n›f›n›n duygular›, istekleri ile beklentileri üzerinde kapitalizmin etkileri üzerinedir (Turner, 2006: 546). Çal›flmalar›nda “yeni ekonomi” veya “yeni kapitalizm” olarak adland›rd›¤› dönemin iflçilerin yaflamlar› üzerindeki etkilerini araflt›ran Sennett, yeni kapitalizmin esnek üretim sürecinde, “ifl”in çal›flanlar›n kiflilik
yap›s›n› nas›l bozguna u¤rat›p y›pratt›¤›n› ve nihayetinde “karakter afl›nmas›”na yol
açt›¤›n› gösterir. Yeni kapitalist ekonominin ve esnek üretimin, kapitalizmin önceki dönemiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, çal›flma yaflam› aç›s›ndan daha faydal› ve özgürlefltirici sonuçlara yol açt›¤›n› öne süren -literatürde de yayg›n olan- tezlere karfl›n,
Sennet’in, çal›flanlarla yapt›¤› görüflmeler ve gözlemlerle, yeni kapitalizmin çal›flanlar üzerindeki y›prat›c› etkilerini göstermesi önem arz eder.
Kapitalizm’in ekonomik, toplumsal ve kültürel yaflam üzerindeki etkileri hep
tart›flma konusu olmufltur. Sürekli bir devinim içinde olan kapitalizmin zaman zaman içine girdi¤i krizler kapitalist sistemin öylesine do¤al bir parças› haline gelmifltir ki, belirli aral›klarla sistemin kendini yenilemesi, bazen de topyekün dönü-
129
flümü kaç›n›lmazd›r. Kapitalizm özü itibariyle çok de¤iflmese de her kriz sonras›
kapitalizme “yeni”, “post”, “neo” v.b. birtak›m s›fatlar›n tak›ld›¤› görülür. Günümüz
kapitalizmi “neoliberalizm” olarak adland›r›lmakta ve onun da krizde oldu¤u ifade
edilmektedir.
Neoliberalizm, kapitalizmin 1970’lerde girdi¤i krize yeni bir ç›k›fl sa¤layan, klasik
liberalizmin -b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler- anlay›fl›n›n yeniden de¤erlendirilmesine karfl›l›k gelen ve esas olarak 1980’lerde etkinlik kazanan bir düflünce bütünüdür. Friedrich von Hayek ve Milton Friedman gibi düflünürlerin felsefi olarak
gelifltirdi¤i, dönemin ‹ngiltere Baflbakan› Margaret Thatcher ve dönemin ABD Baflkan› Ronald Reagen’›n siyasetlerinde uygulama alan› bulan ideolojidir. Neoliberalizm,
ekonomik anlamda serbest piyasa ekonomisinin kurals›zlaflt›r›ld›¤›, devletin özellefltirmelerle küçültüldü¤ü ve piyasaya müdahelelerinin yok denecek kadar azalt›ld›¤›
(ya da sadece sermaye lehine müdahalelerinin meflru görüldü¤ü), sosyal devlet anlay›fl›n›n, özellikle de sosyal politikalar›n terk edildi¤i ve esnek kapitalizmin küresel
hareketlili¤in artt›¤› ve kapsama alan›n›n yayg›nlaflt›¤› bir anlay›fl› temsil eder.
Neoliberalizmin ekonomik ve toplumsal sonuçlar›n› tart›fl›n›z.
SIRA S‹ZDE
1
‹letiflim ve imalat teknolojilerindeki geliflmeler küresel ölçekte ve h›zl› bir üreD Ü fi Ü N E L ‹ M
timi zorunlu k›lm›flt›r. Geleneksel emir-komuta zincirindeki üretim ve karar alma
süreçleri dönüflerek neredeyse gerçek-zamanl› bir hal alm›flt›r. Sennett’in örne¤iyS O R Ufabrikaya ilele, 1960’larda otomobil endüstrisinde yöneticilerin verdi¤i bir karar›n
tilme süresi yaklafl›k befl ayken, günümüzde bu süre birkaç haftaya inmifltir (Sennett, 2009a: 36). Otomasyon özellikle çal›flanlar piramidinin altD taban›n›
derinden
‹KKAT
etkilemifltir. A¤›r ifllerin otomasyonu iflgücünün azalt›lmas›na neden olmufl, tasarruf için olanak sa¤lam›flt›r. Sürekli yeni beceriler ö¤renen, “bilgi temelleri”ni durSIRA S‹ZDE
madan de¤ifltiren bir birey olarak ideallefltirilen yeni bir benlik
ortaya ç›km›flt›r
(Sennett, 2009a: 37-38).
Küresel düzeyde sermayenin, tarihte hiç olmad›¤› kadar esnek
örgütlenme imAMAÇLARIMIZ
kan›na kavuflmas›, üretim sürecinin her anlamda esneklefltirilmesiyle efl zamanl›
olarak eme¤in de esnek hale getirilmesi eme¤in niteli¤ini ve do¤as›n› de¤ifltirmifltir. Yeni kapitalizm özellikle çal›flanlar üzerinde var olan kat› Kkontrol
‹ T A Pbiçimlerinin
yerine esnek, yeni kontrol biçimlerini dayatmaktad›r. Çal›flanlar›n sadece ifl yaflamlar›n› de¤il ayn› zamanda günlük yaflam pratiklerini de de¤ifltiren esnek çal›flma
koflullar› Sennett’e göre bireyin kiflilik yap›s› üzerinde birtak›m
T E L Eolumsuz
V ‹ Z Y O N sonuçlara, k›saca “karakter afl›nmas›”na neden olmaktad›r. ‹flte yeni kapitalizmin emek
üzerindeki bu olumsuz etkileri üzerine odaklanan Sennett yeni kapitalizm kültürünün çal›flanlara özgürlük getirmedi¤ini belirtir. Aksine sendikalar›n gücü azald›kça
‹ N T EziyadeR N E T kapitalizve “güvencesiz bir esneklik” hakim hale geldikçe -çal›flanlardan
min gücü artmaktad›r.
Kapitalizm son elli y›ll›k geçmiflinde müthifl bir servet yarat›m›na yol açm›flt›r.
Ancak bu servet yarat›m›, geçmiflteki örnekleriyle karfl›laflt›r›lamayacak düzeyde,
büyük bir ekonomik eflitsizlik ve toplumsal istikrars›zl›k (Sennett, 2009a: 10) yaratm›flt›r. Sennett, toplumsal kurumlar›n da parçaland›¤› böylesi bir dönemde hangi
de¤erlerin ve pratiklerin insanlar› kültürel olarak bir arada tuttu¤unu (Sennett,
2009a: 10) merak etmektedir. Ona göre, yeni kapitalizmin parçalanm›fl yap›s› hem
bireylerin çal›flma zamanlar› ve vas›flar› konusunda kontrolü yitirmelerine hem de
gelece¤e dair güvenlerini yitirmelerine neden olmaktad›r. Çal›flanlar›n emekli ola-
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
130
na kadar kendilerini ve yaflamlar›n› garanti alt›na alan bir çal›flma ortam› art›k söz
konusu de¤ildir. Yeni kapitalizmde çal›flanlar›n esnek çal›flma koflullar› nedeniyle
art›k modern kapitalizm dönemindeki gibi bireylerin tüm yaflamlar› süresince yapabilecekleri planlar› geçersizleflmifltir. Hükümetlerin sosyal yard›m ve güvenlik
a¤lar›n›n da k›sa vadeli ve daha dengesiz hale geldi¤i yeni kapitalizmde, ömür boyu istihdam art›k mazide kalm›flt›r (Sennett, 2009a: 24-25).
Di¤er taraftan, yeni kapitalizmde devletin en büyük iflveren olarak konumu da
son bulmufltur. Art›k yeni kapitalizmin küresel ölçekte örgütlendi¤i, üretimin co¤rafi ve mekânsal olarak esnekleflti¤i çokuluslu flirketler ve bu flirketler etraf›nda
örgütlenen yerel flirketler ve tafleron firmalar istihdam olanaklar› sunmaktad›r. Ancak yeni kapitalizmin istihdam olanaklar› ve çal›flanlar için sa¤lad›¤› imkanlar da
iflveren olarak devletin sa¤lad›¤› olanaklarla k›yaslanamayacak kadar kötü durumdad›r. Yeni çal›flma koflullar›nda tek bir kurumda ömür boyu çal›flabilmek gibi bir düflünce art›k hayaldir. Sosyal yard›m ve güvenlik a¤lar› ise olabildi¤ince
gevfletilmifltir. Devlet, refah devleti uygulamalar›n› uzun zaman önce terk etti¤i
için ne uzun vadeli, yani emeklili¤e kadar bir ifl garantisi sunabilmekte, ne de sosyal yard›m ve güvenlik bak›m›ndan vatandafllar›na arka ç›kabilmektedir. Dolay›s›yla yeni kapitalizm bireylerin piyasa mekanizmas› içinde istihdam f›rsatlar›n› kovalad›klar›, sosyal yard›m ve güvencelerini ise topluca de¤il, bireysel olarak çözmek zorunda kald›klar› bir sistem oluflturmufltur. Bu durum çal›flanlarda güvencesizlik hissini ortaya ç›karmakta; zaman bak›m›ndan karakterlerinde bir afl›nmaya
neden olmaktad›r.
Düne kadar alt mevkilerde çok say›da çal›flan›n devlet taraf›ndan istihdam edilmesi sorun teflkil etmezken, yeni kapitalizmin kültüründe bu durum art›k önemli
bir soruna dönüflmüfltür. Bu nedenle art›k çal›flanlar›n say›s› kamu kurumlar›nda
bile azalt›lmaktad›r. Dahas› kamu kurumlar›nda çal›flanlar›n sözleflmeli personel
olarak al›m› gerçeklefltirilmekte, performansa dayal› bir ücretlendirme ve sözleflme
akitleri yap›lmaktad›r. Devletin giderek üstündeki hantal yap›dan kurtulmas›yla
günümüzde istihdam ve çal›flma koflullar› yeni kapitalizmin beklentileri do¤rultusunda revize edilmifltir.
Esnek fiirket/Çal›flma Modeli
Geleneksel üretim ve yönetim biçiminden farkl› olarak yeni bir piramidin ortaya
ç›kt›¤›n› ifade eden Sennett, yeni oluflan yap›y› bir MP3 çalara benzetmektedir.
MP3 çalara yüklenmifl flark›lar›n belli bir zamana ve s›raya ba¤›ml› olmaks›z›n esnek bir biçimde çalmaya programlanabilmesi gibi, esnek flirket modelinde de seçilen ifllevlerden birkaç tanesi istenilen zamana göre ayarlan›p, ifllevlerini yerine
getirmesi sa¤lanabilir (Sennett, 2009a: 39-40). Bu yönetimin ya da hissedarlar›n arzusuna göre esnetilebilen bir durumdur. Sennett (2009a: 40) bu durumu “sabit ifllevli de¤il, görev-yönelimli emek” olarak tan›mlamaktad›r. Yeni çal›flma biçimi
“kurumlar›n katmans›zlaflt›r›lmas›”n› (Sennett, 2009a: 40) mümkün k›lar. Art›k firmalar iflin belli bölümlerini ya da parçalar›n› tafleron firmalara yüklemektedir. Bu
süreçte emek gücü de esneklefltirildi¤i için çal›flanlar›n sözleflmeleri k›sa süreli dönemler halinde yap›lmakta, k›sa vadeli sözleflmeler sa¤l›k ve sosyal sigorta primlerinin ya hiç ya da düzensiz ödenmesi söz konusu olabilmektedir. Dolay›s›yla çal›flanlar hem çal›flma koflullar› ve hem de verilen görevler-ifllevler bak›m›ndan sürekli bir de¤iflikli¤e tabi tutulur hale getirilmifltir. Bu nedenle küçük ya da büyük
bütün ekonomik krizlerde en çok etkilenenler esnek çal›flma koflullar›nda çal›flanlar olmaktad›r.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
T E LKapitalizmin
E V ‹ Z Y O N Kültürüne
6. Ünite - Richard Sennett: Kamusal ‹nsan›n Çöküflünden Yeni
TELEV‹ZYON
131
Mesai kavram› ve esnek çal›flmaya iliflkin güncel bir araflt›rman›n bulgular›na
‹ N T E R N E T aktaran bir
haber metni için afla¤›daki ba¤lant›ya bakabilirsiniz: http://www.muhasebedergisi.com/ekonomi/mesai-kavrami-tarihe-karisacak.html
Erkek
Kad›n
Toplam
2002
5.8
26.2
15.7
2003
6.1
26.7
16.1
2004
6.4
28.7
16.7
2005
6.7
30.5
17.3
2006
7.0
30.7
17.5
2007
7.0
30.7
SIRA S‹ZDE17.6
‹NTERNET
Tablo 6.1
AB ülkelerinde
y›llara göre yar›
zamanl›
çal›flanlar›n oran›
(%)
SIRA S‹ZDE
Kaynak: http://haber.sol.org.tr/yazarlar/ilker-belek/yari-surelilik-ve-esnek-istihdam-30188
Tablo 1’de görüldü¤ü üzere, AB ülkelerinde y›llara göre yar› zamanl› çal›flanlar›n oran› her geçen y›l artmaktad›r. AB ülkelerindeki benzer bir e¤ilim flüphesiz
O R kaç›n›lmaz
U
Dünya’da da yaflanmakta ve esnek çal›flma koflullar› çal›flanlar Siçin
bir
seçenek haline dönüflmektedir. Art›k refah devleti/toplumunun sa¤lad›¤› tam zamanl› ve her türlü sosyal güvenlik imkanlar›n› sa¤layan çal›flma
yerini
D ‹ K biçimleri
KAT
h›zla çok daha esnek ve yar› zamanl› zamanl› çal›flma biçimlerine b›rakmaktad›r.
Türkiye’de yar› zamanl› çal›flmaya iliflkin resmi rakamlar çok sa¤l›kl› olmasa da serSIRA S‹ZDE
mayeye s›n›rs›z olanaklar, düflük maliyet ve esneklik sa¤lamas› nedeniyle geçifl sürecinin h›zl› oldu¤u öngörülmektedir. ‹flsizlik oran›n›n yüksek oldu¤u Türkiye’de
yar› zamanl› çal›flman›n daha fazla çal›flan› istihdam etme f›rsat›
sundu¤u gerekçeAMAÇLARIMIZ
siyle baz› sendikalar taraf›ndan savunuldu¤u da göz ard› edilmemelidir.
N N
Esnek üretim ve esnek çal›flman›n çal›flanlar üzerindeki etkileri hakk›nda
K ‹ T A Pdaha ayr›nt›l›
bilgi edinmek için ‹lker Belek’in Esnek Üretim Derin Sömürü (‹stanbul: Naz›m Kitapl›¤›,
2004) kitab›n› okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Sennett’e göre (2009a: 41) esnek çal›flma koflullar›nda, “k›sa vadeli” ve “görev
odakl› emek” iflçilerin bir arada çal›flma koflullar›n› de¤ifltirmektedir. Sürekli olarak
de¤iflen koflullar karfl›s›nda çal›flanlardan beklentiler de de¤iflmektedir. Yeni belir‹ N T E R N E T hareket etsizlikler karfl›s›nda çal›flanlar›n proaktif olmas›, yani ilerisini düflünerek
mesi beklenir. Bilinmeyen karfl›s›nda biliyormufl gibi görünmeyi de gerektiren bu
yeni durum karfl›s›nda, esnek flirketler haliyle “insan iliflkileri becerileri” ve “kiflileraras› e¤itim” (Sennett, 2009a: 41) gibi özellikleri sürekli vurgulamaya bafllam›fllard›r. Art›k ifl ilanlar›nda aranan niteliklerin en bafl›nda “insan iliflkilerinde beceri sahibi,” “uyumlu” ve “kiflileraras› e¤itim”e aç›k olunmas›, seyahat engeli olmamas› ile
“ekip çal›flmas›na yatk›n olunmas›” gelmektedir.
Esnek Üretim Modelinin Çal›flanlar Üzerinde Etkileri
Büyük flirketlerde, yönetici iktidar›ndan hissedar iktidar›na geçifl yaflanm›flt›r.
Art›k klasik flirket yap›lar› terkedilmifl, tek ya da bir kaç iflveren de¤il, hissedarlar flirketlerin her türlü karar alma mekanizmas›n› etkileyebilir, yönetebilir hale
gelmifltir. Hissedarlar uzun vadeli de¤il, k›sa vadeli sonuçlar›n, baflar›lar›n, kârlar›n pefline düflmüfltür. Art›k “istikrar” sözcü¤ü piyasada yenilik üretememe, ye-
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
132
ni f›rsatlar bulamama ve de¤iflimden yoksun kalma olarak de¤erlendirilmeye
bafllanm›flt›r (Sennett, 2009a: 35). Bu yüzden yöneticiler kendilerini sürekli yeniden tasarlamak, yenilemek zorunda kalmaya bafllam›fllard›r (Sennett, 2009a:
36). Oluflturulan rekabet ortam›nda “kazanan her fleyi al›r” mant›¤› gelifltirilmifltir. Verimlili¤i ak›l almaz ölçülerde art›ran bu yeni strateji öte yandan çal›flanlar
aras›nda yüksek düzeyde kayg› ve stres üretmektedir (Sennett, 2009a: 42-43).
Duygusal aç›dan firmaya ba¤l›l›k üzerinde olumsuz etkileri olan bu uygulama
eflit koflullara sahip olmayanlar aras›ndaki kiflisel iliflkileri ve ifl iliflkilerini dönüfltürmektedir. Yarat›lan belirsizlik ve kayg› ortam› çal›flanlar aras›ndaki eflitsizli¤in farkl› bir görünüm kazanmas›na neden olmaktad›r. Çal›flanlar aras›ndaki piramidin fleklinin de¤iflti¤i yeni kapitalizmin çal›flma ortam›nda, di¤er bir deyiflle “kazanan›n her fleyi” ald›¤› bir çal›flma ve rekabet ortam›nda, üst düzey yöneticilerin, CEO’lar›n ve en alt kademedeki çal›flanlar›n ald›klar› ücretler/primler k›yasland›¤›nda maddi eflitsizli¤in devasa boyutlar› görülebilir. Bu durum
t›pk› orta s›n›f›n giderek eridi¤i toplumsal tabakalaflmadaki genel görünümün
bir yans›mas› biçiminde flirket yap›lar›nda da gelir uçurumunun boyutlar›n› ortaya koymaktad›r.
Weber’in otorite tan›mlamas›nda gönüllü yani r›zaya dayal› bir itaat söz konusudur. Otorite tiplerinden karizmatik otorite tipinde ise itaat edenler, kendilerinde
eksik olan her ne ise, karizmatik lider taraf›ndan tamamlanaca¤›n› düflünürler.
Merkezi kontrolün yo¤un oldu¤u geleneksel çal›flma prensiplerine ba¤l› iflletmelerde çal›flanlar üst düzey yöneticilerin yönlendirmelerini bekler. Oysa yeni çal›flma kültüründe CEO bir karizmatik lider pozisyonu alabilir ancak kurumsal olarak
çal›flanlar›n üzerinde bir otorite duygusunu hissettirmez. Kontrollü “özgürlük” ve
“serbestlik” alan› içinde verimlilik arzulan›r.
Sennett, “bürokrasinin demir kafesini parçalaman›n beraberinde getirdi¤i yap›sal de¤iflimlerin üç temel eksiklik yaratt›¤›n›” belirtir. Yazara göre yeni kapitalizmin
geleneksel bürokratik yap›y› y›kmas›, çal›flanlar›n kurumsal sadakatini azaltmakta,
iflçiler aras›ndaki dayan›flmay› azaltmakta ve çal›fl›lanlar›n kurumun iflleyifli hakk›nda yeterli bilgi sahibi olmas›n› zorlaflt›rmaktad›r:
1. Düflük kurumsal sadakat: E¤er kurum çal›flan›na k›sa dönemli sözleflmeler öneriyorsa, her y›l sözleflmelerin yenilenip yenilenmeyece¤i belirsizli¤ini koruyorsa ya da bir gün sözleflmenin feshedildi¤i bildiriliyorsa kuruma sadakat haliyle ya düflük olacak ya da hiç olmayacakt›r. Ani de¤iflimlerin yafland›¤› piyasada art›k iflveren ve çal›flan aras›nda karfl›l›kl› sadakate yer yoktur.
2. ‹flçiler aras›nda enformel güvenin azalmas›: ‹flçiler aras›nda iliflkiler
örgütsel olarak o denli zay›f kurulur ki herhangi bir kriz an›nda beklenen
dayan›flma ve iflbirli¤i gibi temel güven sa¤lay›c› unsurlar olufl(a)maz. Dolay›s›yla asgari insan iliflkilerinin bile yerleflemedi¤i kurumsal yap›lar ortaya ç›kar.
3. Kurumsal bilginin zay›flamas›: Eski bürokratik piramitte çal›flanlar›n her
birinin ne yapaca¤› net bir flekilde tan›mland›¤› için sistemin iflleyifline dair
bilgi birikimi sabitti. Ancak yeni durumda çal›flanlar›n ne yapacaklar› piyasan›n beklentisine göre yap›land›r›ld›¤› için bilgi birikimi de de¤iflkenlik
göstermektedir. Bu nedenle kurumsal bilginin zay›flamas› söz konusudur
(Sennett, 2009a: 49-55).
133
‹fle Yaramazl›k Kabusu
Küresel emek arz› nedeniyle istihdam›n eme¤in ucuz oldu¤u bölgelere kaymas›,
otomasyon nedeniyle makinelerin insanlardan daha verimli hale gelmesi ve formel
e¤itimin h›zla de¤iflen ihtiyaçlar› karfl›lamamas› nedeniyle sürekli e¤itim ve kiflisel
geliflimin bir zorunluluk haline gelmesi nedeniyle insanlar kapitalizmin önceki dönemlerine oranla ifle yaramaz olmaktan giderek daha fazla korkmaktad›rlar. Sennett’in “ifle yaramazl›k kabusu” olarak tan›mlad›¤› durum, insanlar›n vas›flar› ve ne
ifle yarad›klar›na iliflkin alg›lar›yla iliflkilidir.
Modern kapitalizmin ilk dönemlerinde vas›fs›z iflçilerin y›¤›nsal çoklu¤u karfl›s›nda sürekli vas›f ç›tas›n›n yükseltilmesi, yani “daha e¤itimli, daha kalifiye” iflgücü yaratman›n kendisi istihdam edilmenin bir önkoflulu olmas› söz konusu olmufltur. ‹stihdam piyasas› tüm dünyada art›k daha vas›fl› iflgücünün pefline düflmüfltür.
Modern kapitalizmde bireylerin istihdam edilmesini sa¤layan en temel kriterler bugün için ola¤an kabul edilen “s›radan” e¤itim ve özel bir beceri sahibi olmakt›. Örne¤in yak›n zamana kadar lise mezunu olmak en az›ndan memur olmak için yeterliyken, bugün üniversite mezunu olmak bile ifl bulmada yeterli de¤ildir. Ancak
bireysel çabalarla kiflisel geliflimlerinde farkl›l›k yaratanlar›n, farkl› kurslar› tamamlayarak sertifikalar›na yenilerini ekleyenlerin ve birkaç yabanc› dil bilenler istihdam olanaklar›n› artt›rmaktad›r.
Bir Türkiye gerçe¤i!
Kim Milyoner Olmak ‹ster adl› yar›flmada dün akflam çok çarp›c› bir yar›flmac› vard›.
35 yafl›ndaki Elif Ayça Seren URAL,
Marmara Üniversitesi ‹letiflim Fakültesi Gazetecilik Bölümü’nden mezun.
Bir k›z bir erkek çocuk annesi olan
Ayça, fiiflli meydan›nda simit sat›yor, efli de geceleri bisikleti ile çay sat›yor. Türkiye’nin korkunç gerçe¤inin bir kez daha yüzümüze çarp›ld›¤› yar›flmada
Ayça, sadeSIRA S‹ZDE
ce seyirci ile joker hakk›n› kullanarak 15 bin lira olan baraj sorusunu geçti.
Vatan Gazetesi-20 Temmuz 2012
http://haber.gazetevatan.com/Haber/466337/1/Gundem
S O R U
Sennett’in (2009a: 63) “beceri toplumu” olarak tarif etti¤i günümüz
toplumsall›¤›nda geliflmifl ülkelerde e¤itimli ve vas›fl› olduklar› halde iflsizlik sorunu yaflayanlar›n ço¤unun talip olduklar› ifllerin art›k eme¤in daha ucuz
benzer
D ‹ K oldu¤u,
KAT
vas›f ve e¤itim düzeylerinin yakaland›¤› çevre ülkelere kayd›¤› bir gerçektir. Özellikle Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum tasavvurunda “profesyonel
ve teknik s›SIRA S‹ZDE
n›f”tan beklenen teorik bilgi ve becerilere sahip olmakt›r. Bu gerçe¤in en çarp›c›
özelliklerinden birisi e¤itim sisteminin kitlesel olarak istihdam edilemez e¤itimli
gençler ve e¤itildikleri alanlarda istihdam edilemeyen gençler
yaratmas›d›r (SenAMAÇLARIMIZ
nett, 2009a: 64).
N N
K ‹ alanlarda
T A P
E¤itim sisteminin istihdam edilemez e¤itimli gençler ve e¤itildikleri
istihdam
edilemeyen gençler yaratmas›yla ilgili olarak Tan›l Bora, Aksu Bora, Necmi Erdo¤an ve ‹lknur Üstün’ün “Bofluna m› Okuduk?” Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i, (‹stanbul: ‹letiTELEV‹ZYON
flim Yay›nlar›, May›s-2011) kitab›n› okuyabilirsiniz.
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
134
“Diploma = ifl” denklemi gitgide geçersizlefliyor.
Genç iflsizli¤i ve ‘okumufllar›n’ iflsizli¤i, dünyada
da Türkiye’de de istisnai olmaktan ç›kt›. Zaman›m›z kapitalizminde iflsizli¤in yap›sal niteli¤i aflikâr
hale gelirken, tahsilli, kalifiye çal›flanlar yani “beyaz yakal›lar” da güvencesizleflme sürecinin kurban› oluyor, imtiyazlar›n› kaybediyorlar. ‹nsanlara
atfedilen ve onlar›n kendilerine atfettikleri ‘anlam›n’ ifl durumuna göre belirlenegeldi¤i bir yaflam
dünyas›nda, iflsizlik sadece iktisadi olmayan derin
bir kriz kayna¤›d›r.
Bu araflt›rma, Türkiye’de beyaz yakal› iflsizli¤inin
sosyal-psikolojik yan›na odaklan›yor. ‹flsizli¤in bir
sosyal deneyim olarak nas›l yafland›¤›na ve “hissedilen iflsizli¤e” bak›yor. Üniversite mezunu iflsizler iflsizlikle nas›l bafl ediyor, hangi
yöntemlerle ifl ar›yorlar? Ne gibi ayr›mc›l›k mekanizmalar›na tâbi kald›klar›n› düflünüyorlar? Güvencesizleflen hayatta, nelere -mesela aileye- ne kadar güvenebiliyorlar?
‹flsizlik deneyiminden duygusal olarak nas›l etkileniyorlar? Kendilerini nas›l ifade
ediyor/edemiyorlar? ‹flsizlik deneyiminin orta s›n›f ‘de¤erleri’ ve ‘kimli¤i’ ile etkileflimi
nas›ld›r? Beyaz yakal› iflsizler, iflsizlik sorununun kayna¤›n› nerede görüyorlar? Neye, kime k›z›yorlar? ‹flsizlik, onlar› ‘bir fleyleri düflünmeye’, ‘bir fleyler yapmaya’ sevk
ediyor mu?
KPSS ‘belas›’, atamas› yap›lmayan ö¤retmenlerin s›k›nt›lar› ve mücadeleleri, ‘kullanat’ tarz› istihdam›n belli bafll› örneklerinden banka çal›flanlar›n›n iflsizlik deneyimleri ile ilgili gözlemler de bu sorgulamaya efllik ediyor. Beyaz yakal› iflsizleri dinleyen
ve onlar› konuflturan bir kitap...
[Tan›l Bora, Aksu Bora, Necmi Erdo¤an ve ‹lknur Üstün’ün “Bofluna m› Okuduk?”
Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i, (‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, May›s-2011) kitab›n›n arka kapak yaz›s›]
‹fle Yaramazl›k Kabusunun Nedenleri
Sennett “ifle yaramazl›k kabusu”nun nedenlerini 3 bafll›k alt›nda toplamaktad›r:
1. Küresel emek arz›: Yeni kapitalizm emek nerede ucuzsa orada örgütlenmeye gitmektedir. Bu nedenle geliflmifl merkez ülkelerden, geliflmekte olan
çevre ülkelere do¤ru bir kayma söz konusudur. Sennett (2009a: 65) örnek
olarak Hindistan’daki ça¤r› merkezlerini göstermektedir. Türkiye’de benzer
bir yönelifl özellikle ça¤r› merkezi sektöründe yaflanm›fl, ça¤r› merkezleri ‹stanbul gibi eme¤in ve maliyetlerin daha pahal› oldu¤u bir kentten, benzer
vas›flara sahip emek gücünün oldu¤u Türkiye’nin do¤usundaki illere do¤ru
kayd›r›lm›flt›r.
135
Resim 6.1
Resim 6.2
Ça¤r› merkezleri, küresel ve ulusal düzeyde kapitalizmin eme¤in daha ucuz oldu¤u bölgelerde
örgütlenmesinin en s›kl›kla karfl›lafl›lan örneklerindendir. Kaynak: kobipostas›.net arflivi
2. Otomasyon: Otomasyon her anlamda esnekli¤in en önemli arac› haline gelmifltir. Talepteki ani art›fl ve düflüfle çok h›zl› yan›t verebilme yetene¤i sayesinde emekten de tasarruf edilmesine olanak tan›maktad›r. Makinelerin insanlardan daha verimli araçlar haline gelmesi ve ekonomi yaratmas› “ifle yaSIRA S‹ZDE
ramazl›k kabusu”nu derinlefltirmektedir.
3. Yafllanman›n yönetimi: Bir beceri edinildi¤inde ya da herhangi bir iflin mesleki anlamda e¤itimi al›nd›¤›nda, o becerinin ya da e¤itimin geçerlilik süreD Ü fi Ü N E L ‹ M
sini ayarlamak tamamen piyasan›n vicdan›na b›rak›lm›fl durumdad›r. Bir
mühendisin üniversitede ald›¤› e¤itimin piyasada ne kadar geçerli olaca¤›
S O R Uyarat›c›l›¤›n›n
tart›flmal› bir hale gelmifltir. Reklam sektöründe çal›flanlar›nsa
yafla ba¤l› olarak sektörel anlamda çok daha erken tüketildi¤ini söylemek
olas›d›r. Bu anlamda sürekli bir e¤itim ve kendini yenileme
zorunD ‹ K Kdurumu
AT
lu hale gelmektedir. Esnek firmalarda sürekli genç olanlarla bir yer de¤ifltirme söz konusudur zira genç olan hem daha ucuz hem de daha az sorunluSIRA S‹ZDE
dur (Sennett, 2009a: 71).
Sennett kamusal alan›n ifle yaramazl›k kabusunu ya da belirsizli¤ini hafifletebilecek çözüm önerilerinden önce insanlar›n yeteneklerini tan›mlayan
iki kavramdan
AMAÇLARIMIZ
bahseder. Bunlardan birincisi zanaatç›l›k/zanaatkârl›k ve ikincisi ise meritokrasidir.
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Zanaat, zanaatkâr ve zanaatç›l›k üzerine Richard Sennett’in Zanaatkâr
Ayr›nt›
K ‹ T (‹stanbul:
A P
Yay›nlar›, 2009) kitab›n› okuyabilirsiniz.
K ‹ T A P
Zanaatç›l›k/zanaatkârl›k, Sennett’e göre, gündelik yaflamda
T E L Ekullanageldi¤imiz
V‹ZYON
eflyalar› güzelce yapabilme becerisi olarak yüksek derecede geliflmifl bir beceri
üzerine kuruludur (Sennett, 2009b: 19, 33). Zanaatkârl›k sanayi toplumunda ortadan kalkm›fl gibi görünse de asl›nda halen varl›¤›n› korumaktad›r. Çünkü zanaat‹NTERNET
kârl›k temelde “bir fleyi o fleyin kendisi için iyi yapma” (Sennett, 2009a: 76) ve
“kendi iyili¤i için bir görevi güzel yapma arzusu”na dayan›r. Dolay›s›yla Sennett’e
göre bir bilgisayar programc›s›n›n, doktorun, ressam›n ifline yarayabilir, hatta yurttafll›k ve ebeveynlik bile “ustal›kl› bir hüner” olarak icra edildi¤inde daha etkin
olur (Sennett, 2009b: 20). Kendi içinde anlaml› bir fley yapmak olarak “nesnelefltirme” zanaatç›l›k taraf›ndan vurgulanan bir durumdur. Zanaatç› herhangi bir fley
üretirken, o ürünün nesne olarak kendisine odaklan›r. Bu anlamda nesnelefltirme
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
136
önemlidir. Çünkü en vas›fs›z bir iflçinin bile kendi içinde anlaml› bir somut üretimi ve günün sonunda iflini iyi yapm›fl olman›n verdi¤i huzur asl›nda ifliyle gurur
duymas› için yeterlidir. Ancak Sennett’e göre “Bu flekilde anlafl›ld›¤›nda zanaatç›l›k
esnek kapitalizm kurumlar› içinde huzursuzca oturur” (Sennett, 2009a: 76). Bu nedenle sürekli bir de¤iflim üzerinden iflleyen esnek kapitalizmde meritokrasi önem
kazanm›flt›r. Meritokrasi yönetim erkinin yetenek ve kiflilerin bireysel üstünlü¤üne,
liyakat’a dayand›¤› yönetim biçimidir. Sosyolojik olarak ise bireylerin toplumda yetenekleri göz önünde bulundurularak rollerini gerçeklefltirdikleri duruma verilen
add›r.
Meritokrasi, Sennett’e göre modern öncesi toplumlarda mirasla ilintili bir kavramd›. Bu toplumlarda sadece toprak de¤il; statüler de birer mülktü. Yani, statüler,
mevkiler yetene¤e göre de¤il miras yoluyla elde edilirdi. Mevkilerin miras yoluyla
devredilebildi¤i bir ortamda yetene¤in o kadar da önemi yoktu. Ancak zaman içinde yetene¤in önemi görüldü. fiimdi modern zamanlarda ise yetenek yeni bir toplumsal eflitsizlik biçimi ortaya ç›karm›flt›r. “Yarat›c› ve zeki olmak, baflkalar›ndan üstün, daha de¤erli bir insan olmak anlam›na” gelmektedir. Sennett’e göre zanaatç›l›ktan meritokrasiye geçit burada gizlidir (Sennett, 2009a: 78-79). Yeni kapitalizmin
kültüründe yetenek çeflitli “nesnel” testler ile ölçülmektedir. Bu testler sonucunda
yeterli ya da yetersiz olmak bireyi mevcut ifl piyasas›n›n içerisine alabilir ya da tamamen d›fl›na atabilir. Bugün pratikte pek çok flirkete ya da kamu kurumuna baflvuruda bulunuldu¤unda bile pek çok testten ve s›navdan geçilmek zorundad›r.
Küresel ölçekte neo-liberalizmle eflgüdümlü olarak devasa boyutlara ulaflan yeni kapitalizm, ekonomik anlamda büyümüfltür. Ancak bu büyüme çal›flanlar aç›s›ndan yeni ifl iliflkilerini ve biçimlerini ortaya ç›karm›flt›r. Art›k çal›fl›lan kurumlar›n yap›s› de¤iflmifltir ve sürekli de¤iflmektedir. Çal›fl›lan kurumlara sadakat ve genel olarak üretim süreçlerine kat›l›m azalmakta, enformel güven ve ifle yaramazl›k
hissi kayg› derecesini art›rmaktad›r. Zaman aç›s›ndan ise endifle verici bir de¤iflim
söz konusudur (Sennett, 2009a: 126).
Sennett, görüflme yapt›¤› kiflilerin özellikle “son on y›ld›r fazlas›yla endifleli, huzursuz, de¤iflim kalkan› alt›nda kendi belirsiz yazg›lar›na çok az boyun e¤mifl durumda” olduklar›n› belirtir. Onlar›n en çok gereksinim duyduklar› fleyin “zihinsel
ve duygusal bir çapa; yani ifl, ayr›cal›k ve iktidardaki de¤iflimlerin zahmete de¤er
olup olmad›¤›n› tartan de¤erler” oldu¤unun alt›n› çizer (Sennett, 2009a: 127-128).
Bu ba¤lamda kültürel anlamda bir çapan›n harekete geçirilmesi mevcut koflullar›n
de¤iflimi için bir dinamik oluflturacak niteliktedir. Geleneksel sendikalar›n odakland›¤› ücretlerin ve maddi koflullar›n iyilefltirilmesi beklentileri revize edilerek k›sa vadeli, esnek örgütlerin yap›s›na uygun bir flekilde strateji gelifltirmesi bir çözüm
aray›fl› olabilir. Sennett farkl› co¤rafyalardan verdi¤i olumlu örneklerle bir anlat›
gelifltirilmesi önerisinde bulunur. Anlat›n›n gelifltirilmesi deneyimin birikmesi anlam›na gelmektedir. ‹lk olarak Sennett, geleneksel sendikalar›n yan› s›ra “paralel kurumlar”›n oluflturulmas›n› örnek verir. Paralel kurumlar›n amac› esnekleflen örgütlerde eksik olan süreklilik ve sürdürülebilirli¤i iflçilere sa¤lamakt›r. Bu çerçevede
iflçi sendikas› ifl ve iflçi bulma kurumu gibi üyeleri için emekli maafl› ve sa¤l›k hizmeti sat›n al›r, krefller açar, tart›flmalar ve sosyal etkinlikler düzenleyerek iflyerinde
eksik olan cemaat duygusunu yaratmaya çal›fl›r (Sennett, 2009a: 128). Di¤er örnekte ise Hollanda’da gerçekleflen “ifl paylafl›m›”d›r. Tafleron kullan›m› ve ifllerin geliflmekte olan ülkelere kaymas›ndan fazlas›yla etkilenen Hollandal›lar iflleri ikiye, üçe
bölen bir sistem tasarlayarak daha fazla kiflinin iflleri paylaflmas›na olanak sa¤lam›fl
oldular (Sennett, 2009a: 129). Böylelikle piyasa koflullar›n›n izin verdi¤i miktarda
birden fazla yar›m-gün iflte çal›flma olana¤› yarat›lm›fl oldu. Bu sistem sayesinde
daha fazla kifli, haftan›n ya da günün yaln›zca bir bölümünde çal›flarak “ifli olmas›
öz sayg›s›”n› yaflamaktad›r (Sennett, 2009a: 129).
Önemli say›labilecek bir baflka durum ise, kiflinin kendini ifle yarar hissetmesidir. Bu anlamda “kiflinin baflka insanlar için önemli olan bir fleye kat›lmas›”, kiflinin gönüllü ya da kamu yarar›na çal›flmas›, kendisini ifle yarar hissetmesinin halen
geçerli oldu¤u bir durumdur. Refah devleti uygulamalar›nda gördü¤ümüz yayg›n
kamu istihdam› itibar aç›s›ndan önemini korumaktad›r. Sennett’e göre “ilerici bir
siyaset anlay›fl› kamu hizmeti iflini özel flirketlere vermektense bir iflveren olarak
Devlet’i güçlendirmeye çal›flacakt›r” (Sennett, 2009a: 133).
KARAKTER AfiINMASI
Sennett, “Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri”
adl› çal›flmas›nda yeni kapitalizm olarak nitelendirdi¤i esnek üretim biçiminin yayg›nlaflmas›, iflin ve çal›flma zamanlar›n›n esnekleflmesi gibi faktörlerin karakter üzerindeki yans›malar›n› ele al›r. Esnek üretim ve yönetim biçimlerine dair öne sürülen olumlu argümanlardan farkl› olarak Sennett, esnek üretimin ve buna ba¤l› olarak iflyerinde ortaya ç›kan h›zl› de¤iflmelerin iflgücü üzerinde zihin bulan›kl›¤›na
yol açt›¤›n›, iflçilerin aidiyet duygular›n› ve kimliklerini alt-üst etti¤ini ve tüm bu
de¤iflime çaresizce ayak uydurmaya çal›fl›rken yönlerini kaybettiklerini Amerikal›
iflçilerin hikayeleri üzerinden göstermeye çal›fl›r.
Yeni ekonomik düzenin büyülü sözcü¤ü “de¤iflim”in do¤as› nedir, insanlara nas›l yans›yor? Her
zaman k›sa vadeye endeksli bir ekonomide kifli nas›l kal›c› de¤er ve hedeflere sahip olabilir? Her an
parçalanan veya sürekli yeniden yap›lanan kurumlarda, kifli kendi kimli¤ini ve yaflam öyküsünü nas›l oluflturabilir?
Küreselleflme olgusunu makro düzeyde inceleyen
birçok kitap yay›mland›¤› halde, bu sürecin mikro
düzeyi, insan karakteri üzerindeki etkileri pek az
incelendi. Richard Sennett, Karakter Afl›nmas›’nda
bunu yap›yor. Ona göre sermayenin, günümüz ekonomisinin bütün dünyaya yay›lm›fl dalgal› denizlerinde “h›zl› kar”›n d›fl›nda baflka bir amac› yok;
flirketlerini piyasadaki anl›k de¤iflimlere müdahele
edecek biçimde esneklefltirip, yeniden yap›land›r›yor. Kiflilerden sürekli kendisini yenilemesini, seyyar olmas›n›, risk almas›n›, rekabet becerisini gelifltirerek y›rt›c› bir
karakter edinmesini, tak›m çal›flmas›nda uyumlu olmas›n› bekliyor. Ancak eski kapitalizmin rutin ve monoton yap›s›na karfl› savunulan bu politikaya yak›ndan bak›ld›¤› zaman sadece eski iktidar yap›lar›n›n rengini de¤ifltirdi¤i görülüyor. Çal›flanlar için esnekli¤in anlam› ise yaflam boyu ifl güvencesinin yok olmas›; sürekli ifl
ve flehir de¤ifltirerek yön duygusunu yitirmek; istikrarl› ifllerin yerini geçici projelere
b›rakmas› ve bir iflten di¤erine, dünden yar›na sürüklenen yaflam parçac›klar›ndan
beslenen, rekabetin körükledi¤i “güvensizlik” ve “kay›ts›zl›k” duygusu... Ve bir de karakter afl›nmas›... Oysa insan karakteri, duygusal deneyimlerimizin uzun vadeli olmas› ve baflkalar›yla girdi¤imiz iliflkilere yükledi¤imiz etik de¤erler üzerinden geliflir.
137
138
Karakter, içsel bütünlük, iliflkilerde karfl›l›kl› ba¤l›l›k ve uzun vadeli bir hedef için çaba harcamak biçiminde kendini gösterir. Yeni kapitalizm ise güvenmeyi, ba¤lanmay› ve uzun vadeli planlar yapmay› karl› bulmaz, reddeder.
Sennett Karakter Afl›nmas›’nda geliflmifl bilgisayarlarla üretilen ekme¤in kalitesinden çok, ekme¤i yiyenlerin hayat›na bak›yor ve soruyor: “Bu sistem insan›n yaflam›na de¤er ve anlam kat›yor mu?” Ve ekliyor “de¤iflim, kitlesel ayaklanmalarda de¤il,
ihtiyaçlar›n› birbirleriyle paylaflan insanlar›n aras›nda, toprakta yeflerir. ‹nsanlar›
birbirleri için kayg›lanmaz hale getiren bir rejimin, meflruiyetini uzun süre koruyamayaca¤›ndan eminim.”
Richard Sennett’in Karakter Afl›nmas›: Yeni Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2002) kitab›n›n arka kapak yaz›s›.
Sennett, bu kitab› yazarken formel veri kaynaklar›ndan ziyade enformel veri
kaynaklar›ndan yararland›¤›n›, antropolog gibi yaflad›¤› toplumdaki gündelik yaflama dair gözlemlerinden faydalan›r. Ayr›ca analizinin çat›s›n› y›llar önce yazd›¤› S›n›f›n Gizli Yaralar› adl› çal›flmas›nda görüflme yapt›¤› Enrico ad›nda bir iflçi ile bu iflçinin Rico adl› o¤lu ile y›llar sonra tesadüfen bir yolculuk s›ras›nda
gerçeklefltirdikleri görüflme üzerine kurar. Sennett baba ile o¤lunun hikayelerinden yola ç›karak de¤iflen yeni kapitalizm olgusunun üretim biçimi üzerindeki etkilerini iki nesli karfl›laflt›rarak ortaya koyar. Baflka bir ifadeyle, esnekleflmenin
ve de¤iflen üretim biçiminin ve iliflkilerinin karakter üzerindeki afl›nd›r›c› etkilerini iki nesli karfl›laflt›rd›¤› bu aile örne¤i üzerinden aç›klamaya çal›fl›r. Baba Enrico, düflük gelirli rutin bir iflte çal›flmakta ve k›t-kanaat geçinmekte olsa da “ailesine hizmet” edebildi¤i için sahip oldu¤u ifle flükretmektedir. Çocuklar›n›n,
toplumsal tabakalaflmada dikey hareketlili¤i sa¤layabilecek en önemli araç olan,
üniversite e¤itimi alabilmelerini sa¤lamak için yaflad›klar› gettoyu terk ederek
banliyöden bir ev sahibi olmufltur. O¤lu Rico’nun kendisinin sahip olamad›¤›
yüksek ücretli, üst düzey bir ifl sahibi olabilmesi için çabalamaktad›r. Baban›n hikayesinin Sennett’i en etkileyen yan› yaflam›nda zaman›n son derece do¤rusal
akmas›, her günü neredeyse ayn› olan ifllerde y›llar y›l› çal›flmas›d›r (Sennett,
2008: 14). Bugünün yeni kapitalizm koflullar›nda imkans›z gibi görünen zaman›n
do¤rusal ak›fl›, sahip olunan iflin garantisi, sendikal güvence, emeklilik geliri, özdisiplininin bir sonucu olarak maddi ve manevi baflar›ya ulaflmas›, sürprizlere yer
olmayan bir yaflant›y› ola¤an k›lm›flt›r.
Sennett, y›llar sonra tesadüfen karfl›laflt›¤› Rico ile yapt›¤› görüflmede Rico’nun üniversite e¤itimi ald›ktan sonra babas› gibi iflçi olarak de¤il bir beyaz
yakal› olarak yüksek gelirli bir ifle sahip oldu¤unu, pahal› bir tak›m elbise giydi¤ini ve parma¤›nda da Amerika’n›n sayg›n üniversitelerden mezun olanlar›n
takt›¤› “armal› yüzük” oldu¤unu görür. Bu durum babas›n›n çocuklar›n›n s›n›f
atlama arzusunun gerçekleflti¤ini göstermektedir. Ne var Rico iyi okullardan
mezuniyetin ard›ndan on dört y›ll›k baflar›l› bir kariyere sahip olmakla birlikte
bu kariyer u¤runa kurdu¤u aile ile birlikte yaflad›klar› kenti sürekli de¤ifltirmek
durumunda kalm›flt›r. Sahip oldu¤u ifli sürekli yenilikler gerektirmekte, ifli gere¤i sürekli seyahat etmekte ve dolay›s›yla ailesine de yeterince zaman ay›ramamaktad›r. “Kendi yaflam› üzerindeki kontrolü yitirme korkusu” duymakta ve yeni ekonomi anlay›fl› içinde ayakta kalabilmenin koflullar›n› sa¤layabilmek için
“kendi duygular›nda, iç dünyas›nda sürüklenme” yaflamaktad›r (Sennett, 2008:
18-19). Rico’ya göre babas›n›n çal›flma hayat›, sadakati ve ba¤l›l›¤› olumlu bir
örnek olarak kendisine sunulmufltu; ona göre de aile “sorumlulu¤u, güvenilirli¤i, ba¤l›l›¤› ve hayatta bir hedef sahibi olmay› vurgulamal›”yd›. Ancak yeni ekonominin “yüzergezer” de¤erleri olan k›sa vadeli planlar, esneklik ve sadakatsizlik tüm bu erdemleri imkans›z hale getirmektedir (Sennett, 2008: 25). Rico’nun
ifli, yeni kapitalizmin “beyaz yakal›” çal›flanlardan beklentilerinin çal›flanlar üzerindeki etkilerinin adeta bir göstergesi gibidir. Nitekim Rico’nun çal›flt›¤› ifller istikrarl› ve uzun dönemli olmayan, sürekli yenilik ve de¤iflim gerektiren ve kal›c› bir ifl güvencesi olmayan ifllerdir.
Karakter “kendi arzular›m›za ve di¤er insanlarla aram›zdaki iliflkilere yükledi¤imiz etik de¤er”ken, yaflad›¤›m›z dünyayla ba¤lant›s› çerçevesinde “kendimizde de¤erli buldu¤umuz ve baflkalar›n›n de¤er vermesini bekledi¤imiz kiflisel
özelliklerimizdir” (Sennett, 2008: 10-11). Karakterin uzun dönemli amaçlarla, sadakatle ve karfl›l›kl› ba¤l›l›kla ifade edildi¤ini belirten Sennett, geçici ifllerle, ifl
güvencesinin olmay›fl›yla ve çal›flma koflullar›n›n sürekli de¤iflmesiyle karakterize edilen yeni kapitalizmde art›k uzun vadeli amaçlar söz konusu olamad›¤› için
karakter afl›nmas› yafland›¤›n› vurgular (Sennett, 2008: 10). Sennett, bu duruma
kesin bir çözüm sunmasa da insanlara birbirlerini umursamalar› için makul gerekçeler sunamayan bir rejimin uzun süre meflruiyetini koruyamayaca¤›na inanmaktad›r.
YEN‹ KAP‹TAL‹ZMDE ‹fi‹N K‹fi‹L‹K ÜZER‹NDEK‹
ETK‹LER‹
Sennett, karakter afl›nmas›n› yeni kapitalizmin kiflilik üzerindeki etkileri çerçevesinde çözümler. Merkeziyetçi, kat›, hiyerarflik Taylorist yönetim anlay›fl›n›n yerini,
çal›flanlar›n kat›l›m›na ve paylafl›m›na aç›k olan yeni yönetim biçimlerinin almas›
yönetimde de de¤iflimi getirmifltir. Esneklik olgusunun üretim ve yönetim sürecine
yerleflmesi çal›flanlar›n hem bireysel olarak karakterlerini hem de sosyal iliflkilerini
de¤ifltirmifltir. Sennett’a göre esneklik insanlar› özgür k›lacak yeni koflullar yerine
iktidar›n ve kontrolün yeni biçimlerini üretmifltir. Esneklik, insanlar›n çal›flt›klar›
yerlerde gelecekleriyle ilgili planlar yapmalar›n›, bir tarih oluflturmalar›n› zorlaflt›rmaktad›r. Esneklik nedeniyle insanlar›n amaçlar› parçalanmakta ve yönlerini kaybetmektedir. Yeni çal›flma sisteminin ve yönetim anlay›fl›n›n “yenilik”, “özgürlük”,
ve “serbesti” gibi prensipleri çal›flanlar›n gündelik yaflamlar›n› eskisine oranla daha fazla kontrol eder hale gelmifltir.
“Kat› bürokrasi biçimlerini elefltiren ve risk almaya vurgu yapan esnekli¤in, insanlara kendi yaflamlar›n› flekillendirmede daha fazla özgürlük tan›d›¤› söyleniyor. Oysa
yeni düzen, sadece geçmiflin yürürlükten kald›r›lm›fl kurallar›n›n yerine yeni kontrol
biçimlerini geçiriyor” (Sennett: 2008: 10).
Sennett, topluma dayat›lan yeni kurallar ve kontrol biçimlerinin insanlara san›ld›¤› gibi seçme flans› ve özgürlük alan› yaratmad›¤›n› belirtir. Bugün emek piyasas›n›n içinde olan ve bu piyasaya at›lmak üzere olan y›¤›nla insan kendi aralar›nda bir “fark yaratma” telafl› içindedir. Kimsenin bilmedi¤i bir yabanc› dili ö¤renmek, sertifikalar elde etmek ve sonras›nda hizmet içi e¤itimler almak yeni
kontrol biçimleri olarak de¤erlendirilebilir. Tüm bu “kiflisel geliflim” çabalar›n›n
sürekli hale gelmifl olmas›, çal›flanlar üzerindeki denetimin artmas›na ve yeni üretim-yönetim sistemine ayak uyduramayanlar›n d›flar›da kalmas›na neden olmaktad›r. As›l ironik olan ise tüm bu kiflisel geliflim etkinliklerine kat›l›m›n ifl güvence-
139
140
si anlam›na gelmedi¤ini de çal›flanlar bilmektedir. Geleneksel anlam›yla kariyer
de, kariyer planlamas› da bitmifltir. Art›k becerilerin sürekli ama sürekli olarak yenilenmesi gerekmektedir.
Günümüz toplumlar›nda bireylerin ifl piyasas›ndaki nitelikleri de¤iflim de¤eri
üzerinden de¤erlendirmektedir. Vas›flar› ve çal›flt›¤› kuruma/flirkete katk›s› ölçüsünde birey, karakterinin de¤erli oldu¤unu hissetti¤i bir dönemde yaflamaktad›r.
Dolay›s›yla birey çal›flma yaflam› üzerinde yitirdi¤i denetimi, kendi özel yaflam›nda da yitirme tehdidi ile karfl› karfl›yad›r. Bu anlamda çal›flma ve kiflisel yaflama dair zaman›n denetimi kiflinin elinden ç›km›flt›r. Öte yandan çal›flma edimi, de¤iflen
birçok özelli¤ine karfl›n hala aileye hizmet etme kayg›s›n› tafl›maktad›r. Sennett’in
örnek baba-o¤ul figüründe çocuklara ve genel olarak aileye gösterilen önem, bu
düzeyde benzerlik tafl›maktad›r. Ancak kritik olan farkl›l›k ise baban›n çal›flma hayat›n›n bafll› bafl›na örnek oluflturabilecek bir etik davran›fl olmas›na karfl›l›k “Rico’nun en derin kayg›s›, kendi çal›flma hayat›n›, çocuklar›na bir etik davran›fl olarak sunamamas›”d›r (Sennett, 2008: 20).
Art›k günümüz kapitalizminde uzun vadeli planlar söz konusu de¤ildir. Çünkü
esnekleflme bu çerçevede de kendini göstererek kapitalist örgütlerin kâr marjlar›n›
art›rabildi¤i oranda k›sa vadeli kazançlar›n pefline düflmüfltür. Sermaye art›k sab›rs›zd›r. Yap›lan iflte uzun vade diye bir fley art›k yoktur. Rico örne¤indeki gibi ifller art›k
k›sa projeler fleklinde ve bir projeden di¤erine sürekli koflma fleklinde yürümektedir.
Çal›flanlar emekli olana kadar sabit bir iflte çal›flma garantisine sahip de¤ildir. Her anlamda belirsizlik kapitalizmin ruhuna ifllemifltir. Korku, kayg› ve sürekli bir istikrars›zl›k güven ve sadakat ba¤lar›n› zay›flatmaktad›r. ‹nsanlar art›k geleceklerini öngörememektedir. Bu durum toplumdaki gerginli¤in artmas›na da neden olmaktad›r.
Rutin Zaman Köleli¤i
Modern toplumlar›n en önemli özelliklerinden biri iflin düzenlenmesinde yaratt›¤›
rutindir. Çal›flma yaflam›nda herkesin görev tan›mlar› yap›lm›fl olmas› hem iflin
hem de zaman›n bir rutine sahip olmas›n› beraberinde getirmifltir. Ancak esnekleflme zaman›n ve iflin de esnekleflmesine neden olmaktad›r.
Sennett’ göre, rutin, bireyin karakterinin pasifleflmesine yol açmaktad›r. Modern toplumda vas›fs›z ifllerde çal›flan uzmanlaflm›fl iflçiler çal›flmay› rutinlefltirdi¤i
gibi, çal›flma zaman›n› da rutinlefltirir. Asl›nda gerçekleflen fley çal›flma zaman›n›n
rutinleflmesidir. Ancak Sennett’e göre “rutin zaman köleli¤i” pasifçe kabullenilmemifltir. ‹flçiler iflyerindeki zaman-ifl kontrollerini sabote etmekte çeflitli yöntemler
gelifltirmifllerdir. Bir iflyerinde girifl-ç›k›fllarda imza at›lmas› ya da kart bas›lmas› uygulamas›yla mesai saatleri denetimi yap›lsa da sigara yasa¤› nedeniyle çal›flanlar›n,
çal›flt›klar› mekân d›fl›nda sigara içmeye ç›kmalar› ve bu zaman› da uzatmalar› buna örnek olarak gösterilebilir. Bu örnekte görüldü¤ü gibi, ‘rutin’ k›r›labilir bir öge
olabilmektedir. Yine de, Sennett’e göre, rutin yok oluyor da de¤ildir. “Yeni ç›kan
esneklik söylemi ekonominin en dinamik sektörlerinde rutinin yok olmak üzere
oldu¤unu ima ediyor. Ancak çal›flanlar›n büyük ço¤unlu¤u hala Fordizm çemberinde hapis”tir (Sennett, 2008: 45).
Esneklik, günümüz toplumunda üretim iliflkilerinden bireyler aras› iliflkilere kadar yaflant›m›z›n bir parças› haline gelmifltir. Sennett ideal anlamda esnekli¤i insan›n “de¤iflen koflullara uyum sa¤layarak, onlardan zarar görmemesi” ölçüsünde
de¤erlendirir. Oysa günümüzde esnekli¤in insan› özgürlefltirdi¤i düflüncesi karfl›l›k
bulamamaktad›r. Sennett’in (2008: 48-49) sözleriyle,
141
“de¤iflime aç›k olmay› ve koflullara ayak uydurabilmeyi özgür eylem için gerekli karakter özellikleri olarak görüyoruz; insan de¤iflme yetene¤i oldu¤u için özgürdür diye düflünüyoruz. Ancak günümüzde yeni ekonomi politik, özgürlü¤e duyulan kiflisel
arzuya ihanet ediyor. Bürokratik rutine karfl› isyan ve esneklik aray›fl›, bizi özgürlefltirecek koflullar› yaratmak yerine yeni iktidar ve kontrol yap›lar› üretti (Sennett,
2008: 48-49)
Art›k kapitalist toplumdaki üretim kurumlar› yönetim ve üretim düzeyinde esnekleflmenin sonucu olarak süreksizlik temeli üzerinden kendilerini var etmektedir. Çal›flan say›s› ve çal›flanlar›n çal›flma süreleri, verimlilik-üretkenlik parametreleri göz önünde bulundurularak zamanla düflürülebilir, at›l yap›lar yok edilebilir.
Farkl› bir ifadeyle, “bürokratik rutini hedef alan esnek de¤iflim, kurumlar› kesin ve
geri dönülemez biçimde dönüfltürmeyi amaçlar; öyle ki bugünle geçmifl aras›ndaki süreklilik bozulur” (Sennett, 2008: 49). Böylelikle kapitalist iflletmelerde var olan
yönetim sistemleri tam anlam›yla dönüflüme u¤rar.
“Merkezileflme olmadan yo¤unlaflma” kavram›ndan bahseden Sennett örgütlerdeki iflleyiflin esnek görünse de klasik hiyerarflik yap›dan daha fazla bask›ya ve
kontrole neden oldu¤unu örneklerle aç›klamaktad›r. Ayr›ca çal›flanlar›n çal›flma saatlerinin esneklefltirilmesi modern organizasyonun standartlaflt›r›lm›fl rutine yönelik sald›r›s›n›n gerçek bir yarar› olarak “çal›flma zaman›n›n özgürleflmesi gibi görünmesi” oldukça aldat›c› bir durumdur. Zira çal›flanlar›n çal›flma zamanlar›n›n esneklefltirilmesi demek, pratikte zaman ve mekân boyutunun giderek belirsizleflmesi anlam›na gelmektedir. Oysa çal›flanlardan esnek zaman diliminde yap›lmas› gereken iflleri yapmalar›n› istemek göreli bir özgürlük alan› sa¤lamaktan bile uzakt›r.
Geliflmifl teknolojik yöntemlerle çal›flanlar›n zamandan ve mekândan ba¤›ms›z olarak da denetime tabi olmalar› söz konusudur. Ancak esnek çal›flma prensibi cinsiyet, s›n›fsal ve ›rksal birtak›m kategorilere göre farkl›l›k göstermektedir. Sennett bu
durumu flöyle özetlemektedir:
“Rutine karfl› bafllat›lan isyan›n vaat etti¤i yeni özgürlük sahtedir. Kurumlarda iflleyen ve bireyin yaflad›¤› zaman, eskinin demir kafesinden kurtulmufl olsa da, yukar›dan afla¤›ya iflleyen yeni bir denetime ve gözetime tabidir. Esnekli¤in zaman› yeni
bir iktidar›n zaman›d›r. Esneklik düzensizlik yarat›r, ancak s›n›rlamalardan kurtulmam›z› sa¤lamaz” (Sennett, 2008: 62).
Yaflad›¤›n›z kentte 24 saat üretim yapan bir fabrikada çal›flanlar›n sekiz
SIRA saatlik
S‹ZDE üç vardiya
halinde çal›flt›klar›n› göz önüne getirin. Bir tam günü üçe bölmekte olan bu zamansal esnekli¤in çal›flanlar›n karakteri üzerinde oluflturabilece¤i olas› etkiler neler olabilir?
2
Klasik anlamdaki s›n›f bilincinin ve aidiyetinin K›ta Avrupas›’nda ve Amerika’da
S O R Ubir kiflisel kageçmiflten günümüze farkl› alg›land›¤› bilinmektedir. ABD’de “s›n›f
rakter meselesi olarak alg›lan›r” (Sennett: 2008: 67) Avrupal›lar kendi s›n›fsal konumlar›n› “objektif toplumsal koflullar” ve kriterler üzerinden de¤erlendirirlerken,
D‹KKAT
ABD’de bireyler “›rk ve etnisite” üzerinden de¤erlendirirler. ‹flin karakterinin de¤iflmesi, esnek üretimin ve uzmanlaflman›n teknolojik üretim araçlar›yla yo¤unluk
SIRA S‹ZDE
kazanmas› asl›nda iflçilerin yap›lan ifl karfl›s›ndaki konumunu da
etkilemifltir. ‹fl bilgisayarlara ve makinelere ba¤›ml› hale geldikçe, iflçinin eme¤inin s›n›rlar› daralt›ld›kça, yap›lan ifle karfl› ba¤lar da zay›flam›flt›r. Sennett’in kitab›nda
verdi¤i f›r›nc›AMAÇLARIMIZ
l›k örne¤inde oldu¤u gibi çeyrek yüzy›l öncesinde ekmek üretiminin her aflamas›-
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
142
n›n usta-kalfa-ç›rak ekseninde gerçekleflirken ve flimdi el de¤meden bilgisayar ekran› üzerinden üretimin organize edilmesi, öncelikli olarak çal›flanlar›n vas›fs›zlaflmas›na neden olmufltur.
Di¤er önemli bir nokta ise iflçinin olas› bir olumsuzluk halinde, yani bilgisayar›n ya da yüksek teknoloji ürünü makinelerin ar›zalanmas› durumunda elinin kolunun ba¤l› olmas›d›r. K›saca, iflçiler art›k nas›l ekmek yap›ld›¤›n› bilmemektedir.
“Bilgisayar program›na ba¤›ml› emekçiler olarak, hiçbir pratik bilgiye sahip de¤iller. ‹flleri, ne yapt›klar›n› anlayabilme anlam›nda, onlara hiç de okunakl› görünmüyor” (Sennett, 2008: 71).
Risk Alarak Yaflamak
Günümüzde risk kavram› sadece kapitalist giriflimcilerin gündeminde de¤ildir, aksine “kitleler taraf›ndan her gün omuzlanmas› gereken bir sorumluluk” haline gelmifltir (Sennett, 2008: 84). Esnekleflen ifl organizasyonlar›n›n parças› olan çal›flanlar kendi geleceklerini sa¤lama alma kayg›s› içinde art›k risk almak zorundad›r. ‹fl
yaflant›s›ndaki süreksizlik, bireysel olarak risk almay› zorunlu hale getirdi¤i için,
sürekli bir ifl de¤ifltirme, farkl› pozisyonlar yaratma ve bu pozisyonlar› de¤erlendirme anlam›na gelmektedir. Sürekli olarak yeni bir iflletmede yeni bir pozisyonda ifle
bafllamak, her defas›nda sanki s›f›rdan bafll›yormuflças›na hareket etmek, yani sürekli risk alt›nda yaflamak, Sennett’e göre, yine karakter afl›nd›r›c›d›r.
“Esnek organizasyonlarda risk al›p hareket eden kifliler genelde yeni pozisyonlar›
hakk›nda pek az bilgiye sahip oldu¤undan, yanl›fl bir karar verdiklerini, ancak ifl iflten geçince anlarlar. Bilselerdi risk almazlard›. Organizasyonlar s›k s›k iç ak›flkanl›k halinde bulundu¤undan, kiflinin, flirketin mevcut yap›s›na bakarak gelece¤ine
dair rasyonel kararlar almas› çok zordur” (Sennett, 2008: 89).
Risk alarak ifl de¤ifltirme yoluna gidenlerin büyük ölçüde ücret art›fl›na yönelik
umutlar› oldu¤unu vurgulayan Sennett, asl›nda bu durumun çok da gerçe¤i yans›tmad›¤›n› söyler. Bu anlamda çal›flt›¤› firmay› de¤ifltiren çal›flanlar genellikle bu durumdan zararl› ç›kmaktad›r. Ancak yine de risk almak mevcut sistem içinde bir zorunluluk olarak dayat›lmaktad›r.
Geçmiflte ifl eti¤i “kiflinin zaman›n› öz disiplin çerçevesinde kullanmas› ve mükafatlar› ertelemesi” anlam›na gelmekteydi (Sennett, 2008: 104), çok çal›flmak ve
sabretmek alt›n kurald›. Çünkü süreklilik esast›, emeklilik öngörülebilen bir hedef
ve ödül olarak durmaktayd›. fiüphesiz bu durum ancak istikrar vaat eden kurumlar›n var oldu¤u bir üretim sistemi içinde geçerliydi. Post-Fordist üretim ve yönetim anlay›fl›n›n esnekleflmeyle birlikte tak›m çal›flmas› gibi yeni ifl iliflkileri arac›l›¤›yla yeni bir ifl eti¤i ortaya ç›km›flt›r. Tak›m içinde otorite olmadan bir iktidar oyunu oynan›r. Bu durum da Sennett’e göre yeni bir karakter tipi ortaya ç›kart›r. Bundan böyle “amaçl› insan gitmifl, yerine ‘ironik’ insan gelmifltir” (Sennett, 2008: 122).
Tak›m içinde her bir birey art›k kendini çok da fazla ciddiye almaz.
Baflar›s›zl›k, a¤›n (network) d›fl›nda kalma, kapitalist örgütlenmenin safras› durumuna düflme ve yoksullaflma gibi korkular› içinde bar›nd›rmaktad›r. Günümüzde baflar›s›zl›k sadece alt s›n›flar› ilgilendiren, yoksullar› kuflatan bir süreç olman›n
ötesinde orta s›n›flara da kabus gördüren, baflar›l› olanlar› da tehdit eden bir olgu
haline gelmifltir. “Kazanan hepsini al›r” prensibine dayanan yeni kapitalist düzen
geride kalanlar› baflar›s›zl›¤a hapseden bir yap›ya sahiptir. Baflar›s›zl›¤› “hayat› anlaml› k›lamamak, kendinde de¤erli bir fley görememek, salt var olman›n ötesinde
gerçekten yaflamay› baflaramamak” fleklinde de¤erlendirmek gerekmektedir.
143
Kapitalizmin yeni biçimi, art›k bireylerin a¤›n içinde kendilerini hangi noktada
herhangi bir ihtiyaca cevap verdiklerini düflünmelerine neden olmaktad›r. Karfl›l›kl› güvensizlik ve risk egemen çal›flma kültürünün önemli unsurlar› olarak bireylerin güvensizliklerini artt›rmaktad›r. Güvensizlik ve bireyin herhangi bir somut ihtiyaca yan›t vermedi¤i düflüncesi, çal›flanlar›n çevreye ve yaflananlara karfl› duyars›z
hale gelmelerine neden olmaktad›r. Sonuçta da insanlar birbirleri için kayg›lanmaz
hale gelmektedir. Sennett’e göre bu kayg›s›zl›k, rejimin meflruiyetini zedeleyecek
düzeye ulaflmaktad›r.
Yeni kapitalizmin kültürünün kiflilik üzerindeki etkilerini özetleyiniz.
SIRA S‹ZDE
3
Necmi Erdo¤an, Türkiye özelinde karakter afl›nmas›n›n birbiriyle iç içe olan iki kayD Ü fi Ü N E L ‹ M
na¤›na iflaret etmektedir: Birincisi “...sermayenin eme¤i geçicilefltirme, yar›ns›zlaflt›rma veya “esneklefltirme” yönündeki ekonomik stratejisidir (Ki “kay›t d›fl› istihO R U mant›¤›dam”›n, “sigortas›zl›k”›n Türkiye kapitalizminin hiç bitmeyen ilkelS birikim
n›n asli bir bilefleni olageldi¤i düflünüldü¤ünde, emek aç›s›ndan tümüyle yeni bir
“risk toplumu” manzaras›ndan söz edemeyiz). ‹kincisi ise, bu stratejinin
uygulanD‹KKAT
mas›n› mümkün k›lan kültürel-ahlaki zemini de kuran ideolojik-politik ve kültürel
iklimdir. Temelleri 1980’lerde Özal’›n...neoliberal pragmatizmi öne sürmesinde...”geSIRA S‹ZDE
misini kurtaran kaptan” veya “baflar› hikayesi” kahraman› olmak için “kendine yat›r›m yapmak”, “risk almak”, “yeniliklere ve rekabete aç›k olmak” gerekti¤ini vazeden
“yeni insan” anlat›s›n›n bireyci, pragmatik, narsist ve kendisiyleAMAÇLARIMIZ
meflgul bir kendilik
yaratmas›; “kat› olan herfleyi buharlaflt›ran” kapitalist modernli¤in “ak›flkanl›¤›n›n”
ve “h›z”›n›n metropol hayat›ndan internete kadar çok çeflitli alanlarda yayg›n bir flekilde yaflant›lanmas›n›n (yaflanan mekana, yap›lan ifle, insaniK iliflkilere)
‹ T A P ba¤l›l›¤›
erozyona u¤ratmas› ve aidiyetleri gelgeçlefltirmesi vb. bu iklimin özellikleridir. Bu
bak›ma, Türkiye’deki karakter afl›nmas›nda en az emek sürecinin “esnekleflmesi”, k›sa süreli taahhütler veya kifliye özel ifl sözleflmelerinin yayg›nlaflmas›
T E L E Vkadar,
‹ Z Y O N insan›n
baflka insanlar, kolektif kiflilikler, zaman, mekan ve hatta kendi eme¤i ile kurdu¤u
iliflkinin kültürel kodlar›n› dramatik bir flekilde dönüfltüren hegemonik süreçlerin de
etkili oldu¤unu iddia edebiliriz” (Erdo¤an, 2011: 103-104).
N N
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
144
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
N
A M A Ç
3
Sennett’in genel yaklafl›m›n› aç›klamak.
Sennett’in çal›flmalar› kapitalizmde iflin de¤iflen
karakteri ve kapitalizmin çal›flanlar›n duygular›,
istekleri ve beklentileri üzerindeki etkileri üzerinde odaklanm›flt›r. Sennett’in sosyolojisi modern
toplumun duygusal iliflkilerinin ve endüstriyel kapitalizmin bu duygusal iliflkilerde yaratt›¤› erozyonun araflt›r›lmas› olarak tan›mlanabilir. Bireylerin
ve gruplar›n yaflad›klar› ve çal›flt›klar› yerlerle ilgili maddi gerçeklikleri nas›l anlamland›rd›klar› ile
ilgilenmifl, bu ba¤lamda etnografik görüflmeler
yapm›flt›r. Kent sosyolojisi, kent kültürü ve kent
çal›flmalar› ba¤lam›nda ele al›nabilecek çal›flmalar› da bulunmaktad›r. Bu çal›flmalar›nda s›n›f, kent
yaflam› ve kimlik üzerinde durmakta, bir di¤er çal›flmas›nda ise modern toplumda kamusal ve özel
yaflam›n de¤iflen dengelerini ele almaktad›r.
Sennet’in Kamusal ‹nsan›n Çöküflü çal›flmas›n›
özetlemek.
Kamusal ‹nsan›n Çöküflü eserinde Sennett modern toplumlarda kamusal ve özel yaflam›n tarihsel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› ortaya koyar. Kamusal alan, özel alan, aile ve mahremiyet
olgular›n›n ve bu olgulara yönelik alg›lar›n geçirdi¤i dönüflümü Paris ve Londra’daki kent yaflam›,
gündelik hayat ve davran›fl kal›plar› ba¤lam›nda
inceler. Sennett, ayr›ca bu dönüflümü sanayileflme,
kapitalizm ve sekülerleflme olgular›yla iliflkilendirerek analiz eder. Bu analizde kapitalizmin kamusal alan›n dönüflümünde ve çöküflünde meydana
getirdi¤i de¤iflimler merkezi önemdedir zira yükselen burjuvazi çevresinde odaklanan bir kamusal
yaflam›n, 19. yüzy›ldan itibaren özel yaflam›n giderek artan a¤›rl›¤› alt›nda ezilifli söz konusudur.
Sennett’in yeni kapitalizmin kültürü hakk›ndaki
düflüncelerini aç›klamak.
Kapitalizmin son elli y›l›nda oluflan servet yarat›m› “büyük bir ekonomik eflitsizlik ve toplumsal
istikrars›zl›k” yaratm›flt›r. Sennett, toplumsal kurumlar parçalan›rken, hangi de¤erlerin ve pratiklerin bireyleri bir arada tuttu¤unu merak etmektedir. Teknolojik geliflmeler, sermayenin küresel
ölçekte esnek örgütlenme olana¤›na kavuflmas›,
üretim yap›s›ndaki de¤iflim; üretim sürecinin her
anlamda esneklefltirilmesi ayn› zamanda eme¤in
de esnek hale getirilmesi, k›sa ve uzun vadede
N
A M A Ç
4
N
A M A Ç
5
eme¤in niteli¤ini, do¤as›n› da de¤ifltirmifltir. Çal›flanlar›n ifl yaflam›n›n yan› s›ra gündelik yaflam
pratiklerine kadar pek çok unsuru de¤ifltiren esnek çal›flma koflullar› bireyin kiflilik yap›s› üzerinde “karakter afl›nmas›”na neden olmaktad›r.
Yeni kapitalizmin kültürünün ortaya ç›kard›¤›
karakter afl›nmas› kavram›n› tan›mlamak.
Sennett yeni kapitalizm olarak nitelendirdi¤i esnek üretim biçiminin yayg›nlaflmas›, iflin esnekleflmesi ve çal›flma zamanlar›n›n esnekleflmesi gibi
faktörlerin kiflilik ve karakter üzerindeki yans›malar›n› ele al›r. Esnek üretim ve yönetim biçimlerinin, çal›flma disiplininin/disiplinsizli¤inin kifli üzerinde bir kayg› yaratt›¤›n› belirtir. Esneklik vurgusunun üretim ve yönetim anlam›nda yerleflmesi
çal›flanlar›n toplumsal yaflamlar›nda ve bireysel
olarak karakterlerinde de bir de¤iflime neden olmufltur. Sennett, esnekleflmenin ve de¤iflen üretim biçiminin ve iliflkilerinin karakter üzerindeki
afl›nd›r›c› etkilerini aç›klar. Ona göre, kat› hiyerarflik Taylorist yönetim anlay›fl›n›n yerini, çal›flanlar›n kat›l›m›na ve paylafl›m›na aç›k olan yeni yönetim biçimleri alm›flt›r. Yeni çal›flma sisteminin ve
yönetim anlay›fl›n›n prensipleri “yenilik”, “özgürlük”, “serbesti” gibi sahte aç›l›mlar sa¤lam›fl olsa
da asl›nda çal›flanlar›n gündelik yaflamlar›n› eskisine oranla daha fazla kontrol eder hale gelmifltir.
Yeni kapitalizmde iflin kiflilik üzerindeki etkilerini de¤erlendirmek.
Yeni kapitalizmde uzun vadeli planlar yoktur. Esnekleflme kapitalist örgütlerin kâr marjlar›n› art›rabildi¤i oranda k›sa vadeli kazançlar›n pefline düflmüfltür. Sermaye art›k sab›rs›zd›r. Kariyer aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da uzun vadeli, uzun soluklu çal›flma prati¤inin art›k gerçekleflemedi¤ini belirtmek gerekir. Çal›flanlar emekli olana kadar bir
yerde çal›flman›n garantisini elde edememektedir.
Günümüzde hem iflin karakteri aç›s›ndan hem de
çal›flma prati¤i aç›s›ndan k›sa vadeli olma durumu
“karakter afl›nmas›” tehlikesini bar›nd›r›r. Her anlamda belirsizlik kapitalizmin ruhuna ifllemifltir.
Korku, kayg›, sürekli bir istikrars›zl›k, güven ve
sadakat ba¤lar›n› zay›flat›r. ‹nsanlar art›k geleceklerini öngörememektedir ve bu durum toplumdaki gerginli¤in artmas›na neden olmaktad›r.
145
1. Sennett, modern toplumda kamusal ve özel yaflam›n
tarihsel süreç içerisinde nas›l farkl›laflt›¤›n› hangi çal›flmas›nda incelemifltir?
a. Kamusall›¤›n Dönüflümü
b. Sayg›
c. Karakter Afl›nmas›
d. Kamusal ‹nsan›n Çöküflü
e. Ten ve Tafl
2. Afla¤›dakilerden hangisi Sennett’in Türkçe’ye çevrilmifl kitaplar›ndan biri de¤ildir?
a. Gözün Vicdan›
b. Karakter Afl›nmas›
c. Sayg›
d. Zanaatkar
e. S›n›f›n Gizli Yaralar›
3. Yeni kapitalizm kültüründe iflletmeler hangi üretim
biçimini benimsemifltir?
a. Taylorist yönetim anlay›fl›
b. Fordizm
c. Post-Fordizm
d. Toplam Kalite Yönetimi
e. Kalite Çemberi
4. Sennett “S›n›f›n Gizli Yaralar›” bafll›kl› çal›flmas›n›
kimle birlikte yapm›flt›r?
a. Jürgen Habermas
b. Jonathan Cobb
c. David Harvey
d. Max Weber
e. Daniel Bell
5. Sennett yeni kapitalizmin kültürünün etkilerini hangi toplumsal gruplar üzerinden analiz etmifltir?
a. Kad›nlar
b. Askerler
c. Çal›flanlar
d. Mahkumlar
e. Çocuklar
6. Esnekli¤in en önemli arac› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Fordizm
b. Teknoloji
c. Zaman
d. Otomasyon
e. Yafllanman›n yönetimi
7. Sennett, ifl eti¤i konusunda afla¤›daki hangi klasik
sosyolojik çal›flmay› elefltirmektedir?
a. Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu
b. Toplumsal ‹flbölümü
c. Ekonomi ve Toplum
d. Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli
e. Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme Kuram›
8. “Karakter Afl›nmas›” çal›flmas›nda Sennett afla¤›daki
veri kaynlar›ndan hangisini kullanmam›flt›r?
a. Enformel veri kaynaklar›
b. Formel veri kaynaklar›
c. Ekonomik veriler
d. Tarihsel kaynaklar
e. Sosyal teori
9. Afla¤›daki hangisi Sennett’in Karakter Afl›nmas› kitab›nda ele ald›¤› kavramlardan biri de¤ildir?
a. Risk
b. Rutin
c. ‹fl eti¤i
d. Baflar›s›zl›k
e. ‹fl tatmini
10. Bürokrasinin zaman içinde demir bir kafese dönüflece¤ini ileri süren sosyolog afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Karl Marx
b. Richard Sennett
c. Daniel Bell
d. Alaine Touraine
e. Max Weber
146
Okuma Parças›
Önsöz
Bugün “esnek kapitalizm” sözüyle nitelenen sistem, bildi¤imiz bir olgunun yeni bir varyasyonundan ibaret de¤ildir. Burada esneklik vurgulan›r. Bir yandan kat› bürokrasi biçimleri di¤er yandan da kör rutinin zararlar›
elefltirilir. ‹flçilerden seri hareket etmeleri, her an de¤iflime haz›r olmalar›, sürekli olarak risk almalar›, düzenlemelere ve formel prosedürlere giderek daha az ba¤l›
olmalar› isteniyor. Esnekli¤e yap›lan vurgu bizzat iflin
anlam›n› ve dolay›s›yla onu anlatmak için kulland›¤›m›z kelimeleri de¤ifltiriyor. Örne¤in ‹ngilizcedeki “career” [kariyer] kelimesi eskiden tafl›tlar›n [carriage] kulland›¤› bir yolu ifade ediyordu. Kelime çal›flma ba¤lam›nda kullan›lmaya baflland›¤›nda da, kiflinin ekonomik
u¤rafllar›n›n bir ömür boyu akt›¤› mecray› anlat›yordu.
Esnek kapitalizm, kariyerin izledi¤i düz yolu kesti ve
çal›flanlar› aniden bir ifl türünden di¤erine yönlendirdi.
XIV. Yüzy›l ‹ngilizcesindeki “Job” [ifl] kelimesi bir maddenin tafl›nabilir büyüklükteki bir miktar›n› veya parças›n› ifade ediyordu. Günümüzde esneklik, insanlar›n
hayat boyu götürü usulü çal›flmalar›, parça parça ifller
yapmalar› fleklinde, ifle eski anlam›n› iade eder.
Esnekli¤in kayg› yaratmas› son derece do¤al: ‹nsanlar
hangi risklerin olumlu sonuç verece¤i veya hangi rotay›
seçmeleri gerekti¤ini bilemiyor. Geçmiflte, “kapitalist sistem” sözünün tafl›d›¤› lanetten kurtulmak için “serbest giriflim” sistemi veya “özel giriflim” sistemi gibi pek çok dolaylama gelifltirilmiflti. Günümüzde esneklik de, kapitalimin üzerindeki laneti silmenin baflka bir yolu olarak kullan›l›yor. Kat› bürokrasi biçimlerini elefltiren ve risk almaya vurgu yapan esnekli¤in, insanlara kendi yaflamlar›n›
flekillendirmede daha fazla özgürlük tan›d›¤› söyleniyor.
Oysa yeni düzen sadece geçmiflin yürürlükten kald›r›lm›fl
kurallar›n›n yerine yeni kontrol biçimlerini geçiriyor. Ancak bu yeni kontrol biçimlerini anlamak oldukça zordur.
Yeni kapitalizm, genelde okunaks›z bir iktidar rejimidir.
Esnekli¤in kiflinin karakteri üzerindeki etkileri, onun
belki de en kafa kar›flt›r›c› yönü. Eski ‹ngilizce kullananlar›n, hatta antikça¤ yazarlar›n›n “karakter” kelimesinin anlam› konusunda hiçbir flüpheleri yoktu: Karakter, kendi arzular›m›za ve di¤er insanlarla aram›zdaki
iliflkilere yükledi¤imiz etik de¤erdir. Horatius bir insan›n karakterinin, onun dünyayla olan ba¤lant›lar›yla
ilintili oldu¤unu yazar. Bu anlamda “karakter,” insan›n
içinde besledi¤i ancak kimse taraf›ndan gözlemlenemeyen arzu ve duyarl›l›klar› ifade eden “kiflilik” adl› modern türevinden daha kapsay›c› bir terimdir.
Karakter, as›l olarak duygusal deneyimlerimizin uzun
vadeli boyutu üzerine odaklan›r. Karakter kendini, sadakat ve karfl›l›kl› ba¤l›l›k, uzun vadeli bir hedef için
çaba sarf etme ya da gelecekteki bir amaç u¤runa bugünkü kimi mükafatlar› erteleme fleklinde gösterir. Her
birimiz, belirli bir anda yaflad›¤›m›z duygu karmaflas›n›n içinden baz› duygular› seçer ve içimizde yaflat›r›z:
Yaflatt›¤›m›z bu duygular karakterimizi oluflturur. Karakter kendimizde de¤erli buldu¤umuz ve baflkalar›n›n
de¤er vermesini bekledi¤imiz kiflisel özelliklerimizdir.
Sab›rs›z, mevcut ana odaklanan bir toplumda, hangi
özelli¤imizin kal›c› de¤er tafl›d›¤›na nas›l karar verebiliriz? K›sa vadeye kilitlenmifl bir ekonomide nas›l uzun
vadeli hedeflere sahip olabiliriz? Her an parçalanan veya sürekli olarak yeniden flekillendirilen kurumlarda,
karfl›l›kl› sadakat ve ba¤l›l›k nas›l sürdürülebilir? Bunlar
yeni, esnek kapitalizmin karakter konusunda karfl›m›za
ç›kard›¤› sorunlard›r...
Kaynak: Richard Sennett, Karakter Afl›nmas›. Yeni
Kapitalizmde ‹flin Kiflilik Üzerindeki Etkileri (‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nevi, 2008), s. 10-11
147
1. d
S›ra Sizde 1
Küreselleflme süreciyle birlikte neo-liberalizm de ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel olarak etkinli¤ini
sürdürmektedir. Serbest piyasa anlay›fl›n›n küresel düzlemde yayg›nlaflmas› ulus-devletlerin sermayenin ve piyasalar›n iste¤i do¤rultusunda gerekli yasal düzenlemeleri yaparak piyasalar› serbestlefltirmesini beraberinde
getirmifltir. Emek gücü üzerinde k›s›tlamalar›n art›r›lmas› ise eme¤in ucuzlamas›na, eme¤in güvencesizleflmesine neden olmufltur. Bu süreçte eme¤in örgütlenmesi de
engellenmektedir. Eme¤in ucuzlamas› ve güvencesizleflmesi “çal›flan yoksullar” olgusunun ortaya ç›kmas›na
ve küresel ölçekte “yoksulluk”un yayg›nlaflmas›na yol
açm›flt›r.
2. e
3. c
4. b
5. c
6. d
7. a
8. b
9. e
10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusal Alan›n Dönüflümü
ya da Kamusal ‹nsan›n Çöküflü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kapitalizmin Kültürü”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karakter Afl›nmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
E¤er bir fabrikan›n sekiz saatlik üç vardiya halinde çal›flanlar› varsa, bu çal›flanlar›n bazen gündüz bazen gece vardiyas›nda çal›flmak zorunda olmalar› bile gündelik yaflam pratiklerinin bafltan afla¤› de¤iflti¤i anlam›na
gelmektedir. Gece vardiyas›nda çal›flan birinin gündüz
dinlenme ve bir sonraki ifl gününe haz›rlanmak için gerekenleri yapmas› gerekti¤ini düflündü¤ümüzde çal›flan›n fizyolojik ve psikolojik olarak bir süre sonra sorunlar yaflamas› olas›d›r. Dolay›s›yla çal›flanlar›n çal›flma
saatlerinin esneklefltirilmesinin çal›flma zaman›n› özgürleflmesi gibi görünmesi oldukça aldat›c› bir durumdur.
Zira çal›flanlar›n çal›flma zamanlar›n›n esneklefltirilmesi
demek, pratikte zaman ve mekan boyutunun giderek
belirsizleflmesi anlam›na gelmektedir.
S›ra Sizde 3
Teknolojik geliflmeler, sermayenin küresel ölçekte esnek örgütlenme olana¤›na kavuflmas›, üretim yap›s›ndaki de¤iflim ve üretim sürecinin her anlamda esneklefltirilmesi eme¤in niteli¤ini, do¤as›n› da de¤ifltirmifltir.
Çal›flanlar›n ifl yaflam›n›n yan› s›ra gündelik yaflam pratiklerine kadar pek çok unsuru de¤ifltiren esnek çal›flma koflullar› Sennett’e göre bireyin kiflilik yap›s› üzerinde birtak›m olumsuz sonuçlara, “karakter afl›nmas›”na
neden olmaktad›r. Ayr›ca zaman, yetenek ve feragat
kavramlar› üzerinden Sennett bu de¤iflimleri aç›klamaktad›r.
148
Kaynaklar
Alemdaro¤lu, Ayça. (2010). “Bizi Bu Fark Yaralar› Öldürür”, http://www.demokrathaber.net/%E2%80%
9Cbizi-bu-fark-yaralari-oldurur%E2%80%9D-makale,826.html (Eriflim tarihi: 15 Haziran 2011)
Belek, ‹lker (2004). Esnek Üretim Derin Sömürü. ‹stanbul: Naz›m Kitapl›¤›.
Castells, Manuel. (2006). Enformasyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür, A¤ Toplumunun Yükselifli. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Erdo¤an, Necmi. (2011). “Sanc›l› Dil, Had›m Edilen Kendilik ve Afl›nan Karakter”, içinde “Bofluna m› Okuduk? Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i. ‹stanbul:
Ergur, Ali. (2012).”Medya Dünyalar› ve Toplumsal Dönüflüm,” Yay›nlanmam›fl Çal›flma, s. 1-26.
Farris, B. (2009). Sociology and Basic Income: A Case Study of Four Theorists, (presented at USBIG
Congress 2009) http://www.usbig.net/papers/194Farris—Sociology%20and%20Basic%20Income.pdf
Habermas, Jürgen. (1962). Kamusall›¤›n Yap›sal Dönüflümü, (Çev.: T. Bora & M. Sancar), ‹stanbul: ‹letiflim, 1997.
Habermas, Jürgen. (1995). “Kamusal Alan: Ansiklopedik
Bir Makale,” (Çev.: N. Erol), Birikim, (70): 62-66.
Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Ankara:
Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
Özsöz, Cihad. (2011). Richard Sennett ve Kamusal ‹nsan›n Çöküflü, Sosyoloji Notlar›, Say›: 8, s. 18-22.
Özyurt, Cevat (2007). “Yirminci Yüzy›l Sosyolojinde
Kentsel Yaflam,” Bal›kesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 10, Say› 18, s. 111-126.
Özkazanç, Alev (1997) “Refah Devletinden Yeni Sa¤a”,
Mürekkep, (7): 21-37.
Sennett, Richard. (2005a). Otorite. (Çev. Kamil Durand) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sennett, Richard. (2005b). Sayg›. (Çev. Ümmühan Bardak) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sennett, Richard. (2008). Karakter Afl›nmas›. (Çev.
Bar›fl Y›ld›r›m) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sennett, Richard. (2009a). Yeni Kapitalizmin Kültürü. (Çev. Aylin Onacak) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sennett, Richard. (2009b). Zanaatkar. (Çev. Melih Pekdemir) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Sennett, Richard. (1992). Kamusal ‹nsan›n Çöküflü.
(Çev. Serpil Durak & Abdullah Y›lmaz) ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 1996.
Sezer, Devrim. (Tarihsiz). Mahremiyetin Despotluklar›:
Kamusal ‹nsan›n Çöküflü Üzerine Bir Deneme,
http://www.korotonomedya.net/kor/index.php?id=0,102,0,0,1,0 (Eriflim Tarihi 7/7/2012)
Shaikh, Anwar. (2007). “Neoliberalizmin ‹ktisat Mitolojisi”, içinde Neoliberalizm: Muhalif Bir Seçki. ‹stanbul: Yordam Kitap.
Turner, Bryan S. (2006). The Cambridge Dictionary
of Sociology. Cambridge University Press.
Weber, Max. (2008). Sosyoloji Yaz›lar›. (Çev. Taha
Parla), ‹stanbul: Deniz Yay›nlar›.
http://www.muhasebedergisi.com/ekonomi/mesaikavrami-tarihe-karisacak.html
http://haber.sol.org.tr/yazarlar/ilker-belek/yari-surelilik-ve-esnek-istihdam-30188
www.sueddeutsche.de (Nikolaus Piper, çeviri ve redaksiyon: Selami ‹nce, http://www.birgun.net/world_
index.php?news_code=1221428691&year=2008&month=09&day=15)
7
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra,
Slavoj Zizek’in genel yaklafl›m›n› tan›mlayabilecek,
Zizek’teki Hegel ve Lacan etkisinin boyutlar›n› de¤erlendirebilecek,
Yugoslavya’n›n da¤›lmas› süreci çerçevesinde Zizek’in politik duruflunu aç›klayabilecek,
Zizek’in sinema ve popüler kültür ö¤elerinden yola ç›karak yapt›¤› çözümlemeleri özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
•
•
Töz
Öteki
Psikanaliz
Anamorfoz
Özne
Semptom
Totaliteryanizm
•
•
•
•
•
•
Jouissance
‹deoloji
Fantezi
‹mgesel
Simgesel
Gerçek
‹çindekiler
Sosyolojide Yak›n
Dönem Geliflmeler
Slavoj Zizek:
Slovenya’dan
Evrensele Uzanan Bir
Düflünür
• G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL
YAKLAfiIMI
• ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN
• ZIZEK VE POL‹T‹KA
• POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA
Z‹ZEK’LE BAKMAK
Slavoj Zizek: Slovenya’dan
Evrensele Uzanan Bir
Düflünür
G‹R‹fi: SLAVOJ ZIZEK’‹N GENEL YAKLAfiIMI
Slavoj Zizek, son dönemde birçok disiplinin hakk›n› vererek ilgilenmeyi baflaran
önemli bir düflünürdür. Kay’in deyifliyle Zizek’i okumak “anekdotlar, Kant, popüler sinema, bilim, din, Marx, opera, aç›k saç›k f›kralar, güncel olaylar, modern sanat, Derrida, siyaseten do¤ruluk, kanonik edebiyat, siber mekân vb. aras›nda Hegelci diyalekti¤in ve Lacanc› kuram›n virajlar›nda sars›nt›larla dolu, heyecan verici
bir lunapark treninde tura ç›kmaya benzer” (Kay, 2006: 13).
Zizek’in çal›flmalar›n›n özünde, ayn› anda hem siyasi hem felsefi bir projenin
hizmetinde Lacanc› psikanalizin etkin bir biçimde uygulanmas› yatar. Zizek'in temel felsefi iddias›, Lacan’›n Ayd›nlanman›n varisi olmas›n›n yan›nda Lacan düflüncesinin ileriye dönük bir dönüflümü temsil etti¤idir.
Resim 7.1
Slavoj Zizek
152
Martin Heidegger (18891976) varoluflcu felsefenin
önde gelen filozoflar›ndan
biri olarak bilinen Alman bir
filozoftur. Heidegger’›n
çal›flmalar› üzerinde hocas›
olan Edmund Husserl’in
fenomenoloji olarak
adland›r›lan felsefesinin
önemli bir etkisi oldu¤u
bilinmektedir.
Slavoj Zizek, 1949 y›l›nda entelektüel ve politik çal›flmalar›n›n merkezinde duran Slovenia’n›n Ljubljana kentinde do¤du. Slovenya’da sosyolojide yüksek lisans
ve felsefe alan›nda doktoras›n› tamamlayan ve Heidegger üzerine ilk kitab›n› yazan Zizek Paris’te psikanaliz doktoras› yapt› ve Lacan’›n damad› olan Jacques Alain Miller ile çal›flt›. Hegel ve Lacan üzerine Miller ile birlikte Hegel ve Lacan üzerine yazd›¤› tezinden The Sublime Object of Ideology ( (‹deolojinin Yüce Nesnesi) ve
(For They Know Not What They Do: Enjoyment as a Political Factor (1990) (Biliyorlar ama Yapm›yorlar: Siyasi bir Etmen Olarak E¤lence) kitaplar›n› yazd›. Ayn›
dönem birkaç Slovenyal› meslektafl› ile birlikte Everything You Always Wanted to
Know about Lacan: but were Afraid to Ask Hitchcock (1992) (Lacan Hakk›nda Bilmek ‹stedi¤iniz Herfley: Ama Hitchcock’a Sormaya Korktu¤umuz) kitab› Fransa’da
bas›ld›. Sonraki kitab› Enjoy Your Symptom! Jacques Lacan in Hollywood and Out
(1992) (Semptomunla E¤len! Hollywood’un içinde ve D›fl›nda Lacan) oldu. Birçok
uluslararas› konferans için özellikle ABD’de pek çok say›da kürsüyü ziyaret eden
Zizek’in di¤er Slovenyal› Lacanc›lardan daha çok öne ç›kmas› onlardan kopmas›yla sonuçland›.
Zizek, ö¤rencilik y›llar›nda hem Frankfurt Okulu yöneliminden hem de muhalif Heideggercilikten uzaklaflarak Fransa’dan yükselen yeni teorilere do¤ru yönelmifltir. 1970’lerin bafllar›nda Zizek ve benzer ilgilere sahip Slovenyal› arkadafllar›
Lacan, Foucault, Derrida, Althusser gibi bir dizi Frans›z düflünüründen etkilendiler
ve Slovenya’da Problemi ad›nda ayl›k bir dergi ç›karmaya bafllad›lar. ‹zleyen dönemde ayn› ekip Lacan etkisinde yap›lan çal›flmalar ve çevirilerin yer ald›¤› Analecta kitap serisini ç›karmaya bafllad›. Ayn› zamanda klinikten çok felsefi bir bak›fl›n öne ç›kt›¤› Ortadoks Lacanc› bir yönelimin a¤›r bast›¤› Kuramsal Psikanaliz
Toplulu¤unu kurdular. Bu toplulu¤un üç önemli ilkesel alan› flöyleydi:
• Klasik ve modern felsefenin (özellikle de Alman idealistlerinin) Lacanc› bir
bak›flla çözümlenmesi
• ‹deoloji ve iktidar kuramlar›n›n Lacan’a dayal› de¤erlendirilmesi
• Kültür ve sanat›n (özellikle sineman›n) Lacan’a dayal› olarak de¤erlendirilmesi (Wright, 1999: 3).
1990’lar›n bafl›ndan beri Zizek heyecanl› bir tempoyla, her y›l gittikçe artan
miktarda yeni eserler yay›nlamaktad›r.
ZIZEK’TEK‹ HEGEL VE LACAN
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Zizek’in yaz›lar›ndaki yayg›n temalardan biri “Hegel ile Lacan” ve “Lacan yard›m›yla Hegel” gibi ikiz temalard›r. Esas olarak Lacan, düflüncelerini Freud’a yan›t olaSIRA S‹ZDE
rak gelifltirmiflken
Zizek ise Freud’u büyük ölçüde ihmal etmifltir ve Hegel’i Lacan’›n düflüncesinin en önemli müjdecisi ve referans noktas› olarak konumland›rm›flt›r. Bir baflka ifadeyle, Zizek Hegel’i standart prati¤in d›fl›nda Lacanc› anlamda
simgeselin ve gerçe¤in filozofu olarak okumufl ve bu Lacan’›n simgesel ve gerçek
üzerine düflüncelerinin anlafl›lmas› yolunda önemli bir ad›m oluflturmufltur (Kay,
2006: 35). S O R U
Lacan ile ilgili
hat›rlamak için ünitenin sonunda Lacan’›n çal›flmalar› ile ilgili olaD ‹ bilgileri
KKAT
rak verilen okuma parçalar›n› gözden geçiriniz.
N N
SIRA S‹ZDE
Zizek, Hegelci bir anlay›flla Hegel’i, onun ne olmad›¤›yla karfl› karfl›ya getirerek
ilerler. Bu da Hegel’in di¤er felsefi geleneklerle, özellikle de Kant ile iliflki içinde
de¤erlendirilmesini
AMAÇLARIMIZgerektirir. Zizek’e göre Hegel yeni fikirlerin belirmesine ve
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
7. Ünite - Slavoj Zizek: Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür
yön de¤ifltirmesine yol açan bir düflünme mekân› olarak de¤erlendirilebilir. Bu,
bütün felsefi sorunlar› çözecek pozitif, oluflumunu tamamlam›fl bir sistem tan›mlamaktan ziyade Hegel’in yapmaya çal›flt›¤› fleyin sürdürülmesi anlam›na geliyordu.
Negatiflik Hegel felsefesinin merkezinde duruyordu ve Zizek’e düflen Hegel’i bu
negatifli¤i ifller hale getirecek biçimde okumakt› (Parker, 2004: 7).
Lacan’da Hegelci bir boyut oldu¤u genellikle kabul gören bir argümand›r. Ne
var ki, Zizek Lacan’› referans noktas› olmaktan ç›kar›p onun yerine Hegel’i yerlefltirmeyi denemifltir. Zizek’e göre Hegel en iyi biçimde Lacanc› bir bak›fl aç›s›ndan okunan ya da Lacan’› do¤ru anlamak için anahtar bir filozof olarak düflünülebilir. Hegel ve Lacan aras›ndaki etkileflim, Zizek’in ‹deolojinin Yüce Nesnesi kitab›ndan Bölünmeyen Art›k (Indivisible Remainder) kitab›na kadar olan yaz›lar›nda geliflmifl ve Zizek’in vurgusu iki yazar aras›ndaki biçimsel benzerlikten çok
onlar›n gerçe¤in kaçamak ama izinsiz maddili¤ine olan ba¤l›l›klar› üzerinedir
(Kay, 2006: 69).
Evrensel ve Tikel
Zizek’in evrensellik ile ilgili düflüncelerini bir araya getirmek zordur; çünkü Zizek,
Hegel’de oldukça karmafl›k bir biçimde ortaya konan, Lacan’›n ise cinsel farkl›l›k
aç›klamas›na iliflkili olarak sadece yüzeysel olarak ele ald›¤› evrenseli aç›klama çabas›na girer. Zizek, evrensellik konusunu ilk kez Ne Yapt›klar›n› Bilmedikleri ‹çin
(For They Know Not What They Do) adl› çal›flmas›nda ele alm›fl ve son dönem yaz›lar› G›d›klanan Özne (The Ticklish Subject) ve Olumsall›k, Hegemonya, Evrensellik (Contingency, Hegemony, Universality) adl› çal›flmalar›nda geniflletti¤i tart›flmalarla sürdürmüfltür. Zizek için evrensellik cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›ndaki düflünceleri için bir merkez oluflturmaktad›r. Zizek’e göre ?evrensel düzen?,
onunla dünyay› yorumlad›¤›m›z, kavramsal flebekeyi sa¤layan Simgesel düzen ya
da büyük Ötekidir. Bununla birlikte kavramsal efllefltirmemiz, gösteren ve gösterilen düzlemlerinin birbirlerini ifllemez hale getirmeleri olgusuyla bozulur. Bunun
nedeni, gösterenlerden bir tanesinin kendisine karfl›l›k gelen bir gösterileni olmamas›d›r. Çünkü o gösteren dilbilimsel sisteme bir içerik sunmaz, sadece farkl›l›k
afl›lar. Teklik özelli¤i Simgesel düzeydeki bireysel özdeflleflmenin dayana¤› olarak
hareket eder (Kay, 2006: 61).
Zizek’e göre tikel ö¤elerden sonlu bir bütünlü¤e ilerleyen standart diyalektik
bak›fl aç›s›n› terk etmek gerekiyor: Asl›nda ulafl›lan do¤ruluk tamamlanm›fl de¤ildir; soru aç›kta kal›r ancak Öteki’ne seslenen bir biçime dönüflür. Lacan’›n “Hegel’in histeriklerin en yücesi” oldu¤una dair tan›mlamas› bu çizgiler boyunca yan›tlanmal›d›r. Histerik, Lacan’›n sorgulamas›nda “Öteki’nde bir delik ödünç al›r”;
kendi arzusu Öteki’nin arzusu olarak deneyimlenir. Öyle ki kendine bir soru soran
histerik özne bafltan sona Öteki’nin gizemi bilen temel yan›t oldu¤unu bilerek hareket eder. Asl›nda Öteki’ne yöneltilen soru diyalektik süreçte, düflünümsel bir dönüflle sorunun kendisini yan›t olarak kurarak yan›tlanm›flt›r.
Zizek, Adorno’nun “toplum nedir?” sorusundan yola ç›karak bu duruma bir örnek verir. Buna göre toplumun tek bir tan›m›n› yapmak mümkün de¤ildir. Her zaman birbiriyle çeliflen tan›mlar yap›lm›flt›r. Kimileri toplumu tek tek bireylerin ötesinde organik bir bütün olarak tan›mlarken baz›lar› ise toplumu atomist bireylerden oluflan bir yap› olarak tan›mlam›flt›r. Dolay›s›yla organizmac› bak›flla atomist
bak›fl karfl› karfl›ya gelmifltir. ‹lk bak›flta bu çeliflkiler toplumu “kendi içinde” tan›mlayan her bilgiyi bloke eder durumdad›r. Her kim toplumun “kendi içinde” bir fley
oldu¤unu varsayarsa toplumu tam olarak kavrayamayan k›smi ve göreceli kavram-
153
154
Problemin kendisinin ayn›
zamanda çözümü de oldu¤u
bu tür paradoksal mant›¤a
Lacan’›n çal›flmalar›nda
oldukça s›k rastlan›r (Zizek,
2006: 38).
sallaflt›rmalarla yaklaflabilir. Tam da bu çeliflki yan›t oluflturdu¤u zaman diyalektik
dönüfl meydana gelir. fiöyle ki; farkl› toplum tan›mlamalar› bir engel ifllevi görmezler, tam da o “fleyin kendisine” içkindirler ve gerçek toplumsal çeliflkilerin göstergeleridirler, organik bir bütünlük olarak toplum ile atomist bireylerden oluflan toplum aras›ndaki antagonizma çok temel bir antagonizmad›r ve kavranmak isteneni
kuran tam da budur. Hegelci stratejinin temel konusu da buradad›r: “Bu tür bir uygunsuzluk” (bizim örne¤imizde farkl› tan›mlamalar) gizemi ortadan kald›r›r. Bafllang›çta kendini engel olarak sunan fley her ne ise diyalektik dönüflle birlikte do¤rulukla ba¤lant› kurabilece¤imiz kan›t›n kendisine dönüflür. Böylece onu engelleyen fley olarak görünen fleye saplanm›fl oluruz. Öyle ki, “fleyin kendisi” bir eksikli¤in etraf›nda kurularak gizlenmifltir.
Zizek’in Lacan’› gelifltirmesi esas olarak Hegel’e çok fley borçludur. Hegel de diyalektik olarak birbirleriyle iliflki halindeki tekil, tikel ve evrensel üç “an” dan oluflan kavram›n üçlü oluflumuyla ilgilenmektedir. Zizek böylece birbirinden ba¤›ms›z iki ayr› uç olarak düflündüklerimizin asl›nda devam eden bir fleyin parças› olduklar›n›, yani tikelin evrensele geçip geri dönebilece¤ini söyler (Zizek, 1991: 46).
Vurgulanmas› gereken önemli bir nokta da Lacan’›n politikaya olan göreceli ilgisizli¤ine karfl›n Zizek, Lacan düflüncesini tarih ve politika ile iliflkilendirmeyi baflarm›flt›r. Zizek, töz ile özne, evrensel ve tikel konular›nda görüldü¤ü gibi Hegel
ve Lacan’›n düflüncelerini ba¤layarak, politik anlamlar›n› ortaya ç›kartmaya çal›flm›flt›r (Kay, 2006: 69).
Özne ve Töz
Hegel’in “Tinin Fenomolojisi” kitab›n›n girifl bölümünde kendi felsefesini anlat›rken “do¤ruyu sadece töz olarak de¤il, ayn› zamanda da özne olarak kavramaya ve
ifade etmeye dayand›¤›n›” belirtmesi Zizek’i töz ve özne temalar› etraf›nda çal›flmaya sevk eder. Töz, kendini kendisine yabanc›laflt›rd›¤› ve kendisini bu yabanc›laflmay› hesaba katarak yeniden konumland›rd›¤› zaman özne haline gelir. Önce
Öteki haline gelerek kendini olumsuzlar ve kendine döner. Bu çifte olumsuzlama
yerine geçerek onu, yok edip özne yapar. Bu çifte olumsuzlama süreci sonunda
tözün özneye Hegelci geçiflini Zizek Lacan’›n özne ve Öteki’deki eksi¤in karfl›l›kl›
tan›nmas› aç›klamas›na bir paralellik kurmak olarak yorumlam›flt›r. Lacan’a göre
bölünmüfl özne engellenmifl Öteki ile ba¤daflt›r. Çünkü her ikisi de, gerçe¤i kavramada yetersiz olmalar›ndan dolay› ayn› eksi¤e maruzdurlar. Zizek ben ve toplum
gibi sabit olarak alg›lad›¤›m›z fleylerin sahte ve yetersiz olduklar›n›; hiçbirinin de
töz olmad›¤›n› iddia eder.
Zizek’e göre Hegelci düflünmenin temel özelli¤i, tekrarlanmas›n›n yap›sal, kavramsal zorunlulu¤udur. Mesele, özün birçok belirlenim içinde ortaya ç›kmak, iç
do¤rusunu bu çokluk içinde eklemlemek zorunda olmas› de¤ildir sadece, mesele
flu dur ki öz görünüflün kendisi için; öz olarak görünüflle farkl›l›¤› içinde, paradoksal olarak olgular›n hükümsüzlü¤üne beden veren bir olgu biçiminde ortaya ç›kmak zorundad›r. Düflünmenin hareketini bu tekrarlama karakterize eder. Buna göre “Devlet’ten dine Tin’in bütün düzeylerinde onunla karfl›lafl›r›z. Dünya, evren
flüphesiz ilahiyat›n tezahürüdür, Tanr›’n›n sonsuz yarat›c›l›¤›n›n yans›mas›d›r; ama
Tanr›’n›n etkili olabilmesi için kendini yaratt›klar›na tekrar göstermesi, kendisini
tekil bir kiflide (‹sa) cisimlefltirmesi gerekir” (Zizek, 2004a: 227). Bir baflka ifadeyle Devlet elbette ki rasyonel bir bütünlüktür ama kendisinin her türlü tikel içeri¤in
etkin afl›lmas› vasf›n›, ancak kendini tekrar Monarflik Hükümdar’›n olumsal bireyselli¤i içinde cisimlefltirerek kazanabilir (Zizek, 2004a: 227).
155
ZIZEK VE POL‹T‹KA
Zizek’in “The Indivisible Remainder” (Bölünmeyen Art›k) kitab›ndan önceki çal›flmalar›nda duruflu anti- totaliterdir ve iflledi¤i esas konu milliyetçi ve ›rkç› ideolojiler baflta olmak üzere ideoloji elefltirisidir. Baflta G›d›klanan Özne olmak üzere
sonraki kitaplar›nda kapitalizme karfl› sald›rgan bir dil kullanm›fl ve küresel kapitalizme karfl› koyma yolu olarak evrenselli¤e vurgu yapm›flt›r.
Zizek’e göre politika her fleyi içermektedir. Zizek’in dayand›¤› Lacanc› özne kuram›, Öteki ve bilinçd›fl› aras›ndaki karfl›tl›k üzerine kuruludur. Burada, yaln›zca
bireysel bilinçd›fl›n›n d›fl dünya taraf›ndan oluflturulmas› söz konusu de¤ildir, d›fl
dünyay› biçimlendirmemiz de ayn› zamanda bilinçd›fl›m›z›n bir ifadesidir. Esas olarak Zizek “kiflisel olan politiktir” anlay›fl›n› ve son dönem yayg›nlaflan kimlik politikalar›n›n çeflitli biçimlerini küçümser ve bu hareketlerin politik hareketler olmay›p sadece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Zizek’e göre ‘bir kiflinin gözünü oymak’ etik bir fley oluyordu ama ayn› fleyi binlercesine yapmak her nas›lsa onu “politik” hale getiriyordu (Kay, 2006: 182).
Zizek kimlik politikalar›na nas›l bir elefltiri getirmifltir, tart›fl›n›z. SIRA S‹ZDE
Yugoslavya’dan Slovenya’ya Zizek
Zizek, politik alan› klasik
anlamda iktidar arac›l›¤›yla,
iktidar› dayatma, kullanma,
ya da ona karfl› direnme
biçimleri; iktidar›n kimin
ç›karlar›na hizmet etti¤i ya
da kötüye kulland›¤› ve
iktidar›n üretim ve
kaynaklar›n da¤›l›m›
üzerindeki etkileri olarak
tan›mlar (Kay, 2006: 182).
1
D Ü fi ÜDo¤u
N E L ‹ M Avrupa’da
Yugoslavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›lmas›na, Bat›’n›n
kapitalizmi oluflturmaktaki rolüne bakmadan Zizek’in çal›flmalar›ndaki teorik arka
plan› ve bu teorinin oluflum koflullar›n› anlamak mümkün olmaz.
S O Bu
R U anlamda Yugoslavya tarihi bir açmazlar, k›r›lma noktalar› ve olanaks›zl›klar iliflkisi tarihi olarak
okunabilir. Bundan dolay›d›r ki Hegelcilik, Lacanc›l›k, Marxc›l›k gibi Zizek’in yaD‹KKAT
rarland›¤› teorik kaynaklar›n negatifli¤e, eksikli¤e ve diyalektik k›r›lmaya olan yaklafl›mlar› son derece önemlidir. Zizek’in kulland›¤› farkl› sistemlerin kavramsal yaSIRA ortam›nda
S‹ZDE
p›s› deforme olmufl bir biçimde Balkanlar›n ekonomik ve siyasal
flekillenmifltir.
Zizek, Ljubljana Üniversitesi’nde yüksek lisans ve doktoras›n› tamamlad›ktan
AMAÇLARIMIZ
sonra ayn› üniversitede ders vermek için yapt›¤› baflvurunun reddedilmesinden
sonra dünyan›n çeflitli bölgelerinde araflt›rmac› ve ziyaretçi ö¤retim üyesi olarak
çal›flm›flt›r. Sonras›nda ise flafl›rt›c› bir biçimde 1980’lerde Slovenya’daki
K ‹ T A P alternatif
hareketin önde gelen siyasal aktivistlerinden biri olmufl, 1990 y›l›nda Slovenya’da
yap›lan ilk çok partili seçimlerde Slovenya Cumhuriyeti’nin baflkan aday› olmufltur.
Bu noktada öncelikle Zizek’in mezun oldu¤u okulda ders vermesini
engelleyen
TELEV‹ZYON
ama sonras›nda cumhurbaflkan› aday› olmas›na yol açan dönüflüme Yugoslavya
gerçe¤inden yola ç›karak bakmak yararl› olacakt›r.
Tito, Stalinist bürokratik gelenekten uzaklaflarak Yugoslavya devrimini çok da‹NTERNET
ha aç›k, demokratik bir sosyalist öz yönetim biçimine do¤ru yönlendirmiflti.
Bu asl›nda kapitalizm ve komünizm aras›nda bir üçüncü yol oluflturma anlam›na geliyordu. Tito, 1937’de Yugoslavya’da Komünist Partisi genel sekreteri oldu ve Yugoslavya’da Sovyetler Birli¤i esinli Stalinist bir kast kurdu. Yugoslavya Komünist
Partisi’nin Cominform’dan (Uluslararas› Komünist Enformasyon Bürosu) ihraç edilmesine kadar Tito gayet iyi bir Stalinistti. Sonras›nda Yugoslavya her iki kutup
(ABD ve SSCB) için de bir tür tehdit olarak tarafs›z bir çizgiye yöneldi. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti 1963’de sembolik olarak sosyalist vurgusunu öne
ç›kard› ancak Zizek’in deyifliyle yeni yap›lanma hali haz›rda olan›n “tam tersine”
bir süreci bafllat›yordu. Kapitalist mülkiyet iliflkilerinin devrimci biçimde yerinden
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
156
edilmesi söz konusu olmad›¤› gibi proleter tak›m› etkisizlefltirip, ekonominin bafllang›çta bürokratik olarak düzenlenmesine sonras›nda ise kapitalistleflmesine yol
açm›flt›.
Zizek’in seçerek de¤erlendirdi¤i kavramsal referans noktalar› 1980’lerde Yugoslavya rejiminin ideolojik ayg›t›n›n dokusunda gömülüydü. Zizek’in kendisi de
o zamanlar bu ayg›ta yerleflikti. 1971’de Ljubljana Üniversitesi’nde felsefe ve sosyoloji alan›nda lisans›n› tamamlad›ktan sonra ders vermesinin otoriteler taraf›ndan
ideolojik olarak uygunsuz bulunaca¤›n› varsayd›¤› için master tezini 1975 y›l›nda
“Frans›z yap›salc›l›¤›n›n teorik ve pratik ilgilili¤i” konusu üzerine yapt›. O dönemde ailesi taraf›ndan desteklendi. Almancadan yapt›¤› felsefi çevirilerle 1977’de Slovenya Komünistler Derne¤i Merkez Komitesi’nde güvenceli bir ifl bulana de¤in bir
süre daha yaflam›n› sürdürdü. Bu ifl komite toplant›lar›nda dakika tutmaktan, yap›lan tuhaf konuflmalara asistanl›k yapmaya, bürokratlar için konuflmalar yaz›lmas›na ya da Zizek’in sonradan elefltirel yaklaflaca¤› sembolik ayg›t›n farkl› biçimlerinin üretilmesi sürecine kadar bir dizi görev içeriyordu. Ayr›ca bu görev Zizek’in
parti ayg›t›n›n cumhuriyet düzeyinde ifllemesi hakk›nda ileride teoriler üretmesine
katk› sa¤layacak içeriden bilgiler almas›n› sa¤lamakla kalmam›fl ayn› zamanda
yurtd›fl›nda akademik konferanslara kat›labilmesi için gerekli maddi deste¤i de
sa¤lam›flt› (Parker, 2004: 18).
Zizek’in Yugoslavya tarihinde yaz›lar›na esin kayna¤› olacak fleyleri bulmas›
Yugoslavya’n›n belli birtak›m yalanlar ve olanaks›zl›k noktalar› üzerinde yap›lanmas› kadar Bat›’n›n flu an di¤er yeni cumhuriyetlere bak›fl› gibi bakmas›n›n da etkisi büyüktü. Tito’nun Stalin’e yabanc›laflmas›nda ve sonras›nda Slovenya’n›n Yugoslavya Cumhuriyeti’nden ayr›lmas›nda Bat›’n›n önemli bir rolü vard›. Bundan
dolay›, Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin yap›lan etnik çekiflmelerin sosyalist sistemin çökmesiyle birlikte yüzeye ç›kt›¤› gibi basit ve indirgemeci bir aç›klama kolayc›l›¤›na düflmek istemiyorsak da¤›lma sürecine daha dikkatlice bakmam›z gerekiyor. Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin, ‘köklü anlaflmazl›klar›n baflrolü oynad›¤›’ imgelemi kapitalizmin yaratt›¤› çat›flmada kuvvetli bir ideolojik aç›klama oluflturur. Zizek’e göre Emir Kusturica filmleri, örne¤in Underground filmi, Bosna Hersek’te muhalif gruplar aras›ndaki çekiflmeyle ayn› ideolojik iflleve sahiptir. Zizek,
Kusturica’n›n kendisinin flöyle bir iddias› oldu¤undan söz eder: “Balkanlar’da savafl do¤al bir olgudur, kimse ne zaman ortaya ç›kaca¤›n› bilemez, sadece olur. Savafl genlerimize ifllemifltir” (Lovink, 1995). Zizek bu ideolojik ifllevin bir benzerini
de Bat›’da birtak›m radikallerin savaflan bütün taraflar› ümitsizce suçlamalar›nda
görebilece¤imizi söyler.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
Zizek’in Yugoslavya
tarihinde yaz›lar›na esin kayna¤› olacak konular bulmas› bak›m›ndan
SIRA S‹ZDE
Bat›’n›n nas›l bir etkisi olmufltur?
D Ü fi Ü N E L ‹ Mda¤›lmas› sürecinde Zizek’in yaz›lar›nda s›kça karfl›m›za ç›kan
Yugoslavya’n›n
bir baflka durum söz konusudur. Bu koflullarda ulusal birli¤in korunmas› her zaman- annelik
S Ove
R Ugelecek nesillerin yeniden üreticisi olarak- ulusun gösterenleri
olarak kad›nlara yönelik denetim ve fliddetin artmas›na yol açar. Yugoslavya’da yar›- özerk kad›n örgütlerin partilileri aras›ndaki mücadele sonucunda 1961 y›l›nda
D‹KKAT
Kad›n Örgütleri
Birli¤i kapat›lm›fl ve Parti taraf›ndan Kad›n›n Sosyal Aktiviteleri
Konferans› kurulmufltur. 1974 y›l›ndan sonra kürtaj serbest b›rak›lm›fl ve adeta bir
SIRA
S‹ZDE olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r ancak 1980’lerde kürtaja
tür korunma
yöntemi
karfl› muhalefet yükselmifltir. Askeri fliddet kad›na yönelik artan fliddetle sonuçlan-
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
157
m›fl, bu fliddeti yeniden üretmifltir. Belgrad’daki “Siyah Giymifl Kad›nlar” gibi savafl
karfl›t› gruplar s›kl›kla fiziksel sald›r›ya u¤ram›flt›r. Zizek’e göre toplumlar aras›ndaki antagonizma kad›n ve erkek aras›ndaki antagonizma ile iç içe geçmifltir ve bu
olgu Lacanc› teorinin cinselli¤in açmaz› olarak dile getirdi¤i olguya iflaret eder.
“Cinsellefltirme”nin önemi ve fliddete karfl› feminist yan›tlar Marksistlerin ve ayn›
zamanda Zizek’in Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde devlete iliflkin sorunlar›n›n
aç›¤a ç›kmas›na neden olmufltur (Parker, 2004: 19).
Resim 7.2
Yugoslavya’n›n
da¤›lma sürecinde
büyük can
kay›plar›
yaflanm›flt›r.
Kaynak:http://www.
gunaydinhaber.co
m/dunya/yugoslavy
a-da-15-bin-kisikaybolmus13998.html.
Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde kad›nlar›n yaflad›klar›na iliflkin
SIRAZizek’in
S‹ZDE yorumlar›
neler olmufltur?
Devlet nas›l kurulmufltur ki onu oluflturan bileflenler aras›nda
olanaks›z bir iliflki ortaya ç›km›flt›r ve ayn› zamanda bu boflluk düflmanl›k ve intikam gibi kötücül
S O RYugoslavya’n›n
U
fantezilerle doldurulmufltur? Bu sorunun yan›t›n› verebilmek için
da¤›lmas›na ve S›rp sorununun ortaya ç›kmas›na do¤ru odaklanmam›z gerekiyor.
Sosyalist Yugoslavya Federasyonu ile ilgili pek çok sorundan biri devletin müD‹KKAT
kemmeliyetçili¤inin Federasyon’daki her bir ayr› devletin birbiriyle mükemmel olmayan iliflkiler kurmas›n› gerektirmesiydi. Kendine ait bir Cumhuriyete sahip olan
SIRA S‹ZDE Makedonve vatan olarak kendilerini iflaret eden 5 ayr› “ulus” vard›: H›rvatistan,
ya, Karada¤, S›rbistan ve Slovenya. Buna ek olarak 1980’lerin bafl›na kadar dokuz
farkl› etnik grup vard› ve bunlar›n bir k›sm› kolayca co¤rafi AMAÇLARIMIZ
bir alana karfl›l›k gelmiyordu.
Tito’nun bayatlam›fl “kardefllik ve birlik” söylemi- sonras›nda Milofleviç taraf›ndan çok daha kötü bir flekilde zerk edilen- Yugoslavya’n›n birK federasyon
oldu¤u
‹ T A P
projesiyle efl zamanl› olarak S›rbistan’›n egemenli¤i ve sonras›nda baflvurdu¤u etnik temizlik politikas›yla ifade edildi. Kapitalist aç›kl›k ve dengesizlik karfl›s›nda Zizek’in “ulusal flovenizmin Do¤u Avrupa’da yeniden ortaya ç›kmas›”
yaz›laT E L E V ‹ Zile
Y O ilgili
N
r› Bat› dünyas›nda bir tür tampon görevi gördü.
‹ç savaflla ilgili Zizek’in vurgusu “e¤er gerçeklerin yanl›fl bilinmesini istemiyorsak teorik bir çerçeveye ihtiyac›m›z vard›r” olmufltu. “Neyin, nas›l oldu¤una
TERNET
dair” basit bir ezber hem kavramsal hem de olgusal hatalar‹ Nyapmam›za
neden
olur. Psikanaliz gibi teorik bir çerçeveye baflvuruyorsak onun içindeki kavramsal
3
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
158
Psikanalize göre bilinçsiz
olarak peflinde kofltu¤umuz
arzu nesnesi, gerçekli¤ini
deneyimlemedi¤imiz ve
sanki bir zamanlar
hoflland›¤›m›z bir
fleymiflçesine fantezi bir
cezbedicilik ifllevi gören, her
zaman “kay›p bir nesne”
olmufltur.
varsay›mlar›n nas›l ifller hale geldi¤ini aç›klamak zorunday›z. Her türden psikanalitik aç›klamaya baflvurdu¤umuzda onun farkl› ö¤elerinin nas›l bu kadar güçlü hale geldi¤ini bilmemiz gerekiyor. Siyasal alan›n yap›lanmas› öyle bir eklemlenmifltir ki psikanalitik aç›klama ifller hale gelir. Psikanalitik öznellik- birinin deneyiminin gündelik söylemin d›fl›nda kalmas›- halklar›n topraklar›ndan ayr›lmas› ve kapitalist geliflme sonucu emek güçlerinin kendilerine yabanc›laflmas› ile
ortaya ç›kar. Bu geri dönüflsüz biçimde bölünmüfl özneler, bu yeni olanaks›zl›k
koflullar›nda onlara “bilinçsiz” görünen bast›r›lm›fl›n dönüflüne tan›kl›k ederler.
Tam da bu koflullarda toplulu¤a duyulan organik bir ba¤ kurmaya özlem ulus
motifiyle gelir ve sadece ideolojik düzeyde de¤il ayn› zamanda ideolojik çekicilik düzeyinde etkilidir.
Teorinin rolü konusundaki ayn› nokta Hegel için de geçerlidir. Buna göre üç
ana s›n›f aras›ndaki ayr›m mükemmel bir ideolojik imgelem ve Do¤u Avrupa’daki
tampon devletlerin yöneticileri olan bürokratlar için bir avuntu sa¤lam›fl görünür.
Hegel’e göre “tar›m s›n›f›” aristokratlar ve köylülerden, “iflletme s›n›f›” kapitalistler
ve iflçilerden, “evrensel s›n›f” ise memurlardan oluflur. Toplumu bu biçimde iflçi ve
iflverenlerin ortak ç›karlar› varm›flças›na bir arada resmetmek oldukça çekicidir ve
Zizek’e göre Marks’›n karfl› ç›kt›¤› da tam da “iflletme s›n›f›”n›n bileflenlerinin bu biçimde ortak ç›karlara sahip olduklar› fikridir (Parker, 2004: 26).
Yugoslavya devletinin kavramsal yap›s› pek çok ideolojik e¤ilimi sürdürebilecek niteliktedir ancak devlet çözülmeye bafllad›¤›nda yaflam dokusu içindeki hatal› çizgiler bürokrasi alt›nda mücadele çizgilerine dönüflür. Bundan sonrad›r ki Yugoslavya devletinin olanaks›zl›k koflullar› Zizek’in Hegel, Marx ve Lacan bilefliminin hem meflrulu¤u hem de elefltirisi için olas›l›k koflullar› olarak ifllemeye bafllar.
Zizek’in, hiç sahip olunamayan›n baflkalar›nca çal›nd›¤›n›n fark edilmesini tan›mlamak üzere Lacanc› bir “afl›rman›n hazz›” çerçevesini kulland›¤› 1990’larda
Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin de¤erlendirmesi öncelikle New Left Review’da
bas›lm›flt›r. Esas olarak Zizek’in de¤erlendirmesi Yugoslavya devlet ayg›t› ve onun
ideolojik meflruluk biçimlerinde yap›lanan ulusal antagonizman›n aç›klamas›d›r.
Zizek, “afl›rman›n hazz›” görüflünün yaln›zca “geri kalm›fl” Balkan ülkelerine de¤il
1980’lerde ABD ideolojisinin oluflturdu¤u örneklere de uyarlanabilece¤i konusunda ›srarc›d›r. Bu bak›mdan, ne zaman kapitalizm krize girse, tehdit alt›nda hissedilen ideolojik fantazinin üzerinde kümelendi¤i kendi özel ulusal ‘fieyimiz” hayatadi¤erlerince ölümüne nefret edilen- do¤ru patlar. Zizek’e göre kapitalizmin en
önemli özelliklerinden biri de her zaman krizde olmas›d›r. Kapitalizmin içsel karakteri onu öyle bir ekonomik sistem olarak sunar ki ihtiyaçlar asla tam anlam›yla
karfl›lanamazlar (Parker, 2004: 27).
Öte yandan Zizek, Yugoslavya’y›, “her ulusall›¤›n ‘sahip olmalar› halinde hayatlar›n› dolu olarak yaflayacaklar› yaflamsal bir hazdan di¤er uluslar›n kendilerini
mahrum b›rakt›klar›na dair kendi anlat›lar›n› infla etmeleri” sürecine iliflkin meselenin küçük bir resmi biçiminde bir “örnek olay” olarak önerir. Zizek’e göre,
1980’lerin sonunda Bat›’n›n çok da hoflland›¤› Do¤u Avrupa’da “demokrasinin yeniden icad›” kapitalist ekonomik organizasyon için gerekli olan antagonizman›n
yeniden sunumudur: Zizek’in ifadesiyle Adeta Komünist yüzeyin alt›nda patolojik
fantaziler zenginli¤i par›ldayarak yüzeye ulaflma an›n›n gelmesini bekliyordu”
(Parker, 2004: 28).
Burada odaklanmam›z gereken nokta Zizek’in de¤erlendirmesinde yer alan küçük ama önemli uyar›lard›r. Sanki yüzeyin alt›nda patolojik fantaziler vard›r ve sisteme dengesizlik zerk edildi¤inde farkl› düflmanlar›n inflas› belli bir türden düfl-
manl›k fikrinin yükselifline yol açar. Etnik düflmanl›¤›n psikanalitik aç›dan de¤erlendirilesi söz konusu oldu¤unda dört elle sar›l›nan biyolojik içgüdünün keflfedilmesi gibi bir tehlike her zaman vard›r ve ayn› tehlike Zizek’in yaz›lar› için de söz
konusudur. Ortaya ç›kan manzara Yugoslavya devletinin belli yap›sal dengesizlik
biçimleri çerçevesinde ve cumhuriyetler aras›ndaki farkl›l›klar›n etnik düflmanl›klar›n ay›rt edici baz› biçimleriyle kuruldu¤udur. Zizek konuyla ilgili olarak daha organik bir topluluk olarak yeni kapitalist rejimin bunalt›c› fantezisinden ve ona efllik eden ve kendi d›fl›ndaki her toplulu¤u “hazz›n çal›nmas›ndan” sorumlu tutan
“milliyetçi popülizme” daha fazla “yabanc›laflma” ve mesafeli durma ça¤r›s›nda bulunur (Parker, 2004: 28).
159
“Totaliteryanizm” kapa¤›
kald›r›ld›¤›nda, Bat›’n›n
umdu¤u türden demokrasi
arzusunun kendili¤inden f›flk›rmas› yerine “farkl› ‘haz
h›rs›zlar›na’ dayanan etnik
çat›flmalar›n yükselmesiyle”
karfl›laflt›k.
Slovenya’dan Yükselen Teorik Muhalefet
Esas olarak Slovenya Bat›’n›n, yakas›na yap›fl›p kapitalizme kazand›rd›¤› önemli
bir ödüldü. 1991’de Yugoslavya nüfusunun % 8 ini kaplayan Slovenya gayrisafi gelirin % 18 ine sahipti. Ayr›ca Slovenya ile Bat› aras›ndaki ticari ba¤lar da Yugoslavya’n›n ihracat›n›n önemli bir bölümünü oluflturuyordu. Yugoslavya’y› bölme ve en
karl› sektörleri kendi üretim döngüsüne katma konusundaki emperyalist istekler
belirli ulusal ç›karlarla ve Slovenya’n›n serbest piyasaya boyun e¤mesiyle çak›flt›.
Zizek 1991’e kadar Bat›’n›n Yugoslavya’y› bir arada tutmaya çal›flt›¤›n› öne sürer.
Ne var ki, ABD yönetiminin kamuya aç›klad›¤› isteklerinin Bat› Avrupa’n›nkilerle
örtüfltü¤ü konusunda kuflkular vard›r. 1991’de S›rbistan ile Slovenya aras›nda 10
gün süren çat›flma, Belgrat’›n muhalif güçleri Ljubljana içinde s›k›flt›rmak için son
bir teklif vermesiyle bir parça çözülmüfl oldu. Slovenya üç ay için bölünme fikrini
erteledi. Zizek’e göre, ABD Yugoslavya’n›n bölünmesini önlemek istemiflti, bunun
nedenlerinden biri de Almanya’n›n arzular›n› denetim alt›nda tutmakt›. ‹ngiltere,
Fransa, Yunanistan gibi Avrupa’n›n di¤er ülkeleri de Almanya’n›n arzular›ndan
duyduklar› kuflku sonucunda Yugoslavya’n›n da¤›lmas›n› önlemek için 1980’lerde
ve 1990’lar boyunca S›rbistan ile ekonomik ve siyasal nedenlerle görüflmek için s›raya girdiler.1991’e kadar Milofleviç de Slovenya’dan kurtulma iste¤indeydi. O
noktada Kosova Belgrat için çok daha s›k›flt›ran bir sorundu. 1991 y›l›nda Slovenya Yugoslavya’dan ayr›ld›¤›nda 1.7 milyon nüfusu ile büyük bir ülke de¤ildi. Ayr›l›¤›n siyasi yaflam›n dokusunda önemli sonuçlar› oldu ve Zizek’in yar›flan siyasal
gruplar aras›ndaki flu ya da bu isimle kiflisel karfl›tl›¤› ile ilgili olarak verdi¤i pek
çok röportaja da yans›d›. 1980’lerde farkl› muhalif gruplarla ilgili bir tahmin yapmak gerekirse bar›fl hareketi 20 kifliden, feminist hareket ise bir düzine kad›ndan
olufluyordu. Bu rakamlar göz önünde bulundurulursa 1988 y›l›nda ‹nsan Haklar›n› Koruma Komitesi’nin radikal gençlik dergisi Mladina’n›n tutuklanan editör ve
gazetecilerinin serbest b›rak›lmas› için toplad›¤› 100.000 imzan›n ve o zamanlar siyasal konularda halk› harekete geçiren “Slovenya Bahar›”n›n ne anlama geldi¤i daha iyi anlafl›l›r.
Bu muhalif grubunun yükselifle geçmesi oldukça h›zl›yd› ve Slovenya muhalif
hareketine iliflkin bir de¤erlendirmeye göre 1970’ler bir yanda toplumun apolitikleflmesi” ile tan›mlan›rken öte yanda okuma ve ö¤renmeye genifl bir ilgi söz konusuydu. Siyasi-teorik bir ak›m Marksist ekonomi politikle ilgilenirken, di¤er ak›m
Problemi dergi çevresini oluflturuyordu ve Althusser, Foucault, Derrida ve Lacan’dan etkileniyordu. Zizek ve ‘Slovenya Lacan Okulu’ bu ikinci teorik gruba dâhildi ve Slovenya’daki bürokrasiye muhaliflik Bat›’dan yükselen post-yap›salc›l›k
ak›m›ndan besleniyordu. Ne var ki Zizek ve arkadafllar› Reneta Salecl ya da Zupanzic’in çal›flmalar›n› post-yap›salc›l›k içinde de¤erlendirmek yanl›fl olabilir, onlar da-
Zizek’in çal›flmalar›na etki
eden iki önemli teorik
özelli¤i vard›. Birincisi
Fransa’dan yükselen teorik
kaynaklard›, ikincisi ise
popüler kültürün önemiydi.
160
ha çok on yedinci yüzy›l felsefesi ile ilgileniyorlard›. 1970’lerde ortaya ç›kan teorik
çal›flmalar üç zorunluluk üzerinde yükseliyordu. Birincisi, Marksist çal›flmalar› ve
Marksizmin ‘sosyalist devlet’ taraf›ndan tahribat›n› da içeren ekonomi politik ve
öz-yönetim hakk›nda elefltirel çal›flmalard›. ‹kincisi Slovenya ulusunun tarihsel oluflumu ile ilgiliydi ve bu konudaki iddialar›n “do¤al” görünen ideolojik etkilerini ortaya ç›karmakla ilgiliydi. Üçüncüsü bürokrasinin yerinde kalmas›n› sa¤layan ‘muhalifler’in elefltirisiydi. Buradaki iddia Do¤u Avrupa’daki (ve di¤er sosyalist) toplumlarda muhaliflerin devletçe kurulan rolleriydi. fiöyle ki, bu muhaliflerin düflünme biçimleri kavramlara ba¤lanan ters yüz edilmifl anlamlara ra¤men esas olarak
bürokratik seçkinlerinkine benziyordu. 1980’lerin bafl›nda ortaya ç›kan kültürel direniflin çok özel biçimleri muhalefeti rejime ‘muhalifli¤in’ boyutlar›n› aflan bir noktaya getirdi.
SIRA S‹ZDE
4
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Zizek ve arkadafllar›n›n
SIRA S‹ZDE 1970’lerdeki teorik çal›flmalar› hangi zorunluluklar üzerinde
yükseliyordu?
D Ü fi Ü N E Ldirenifl
‹M
Slovenya’daki
hareketi belli bir grup kültürel referans noktalar› ve popüler kültürün bir tür direnifl biçimiyle eklemlenmesiyle tan›mlan›yordu. Bu direnifl birtak›m Skendine
özgü ve ilginç biçimler alm›flt›. Bafllang›çta punk öne ç›kt› ve
O R U
1977’de punk ülkede bürokrasiye karfl› ç›kan ilk yeni toplumsal hareketin do¤uflunun iflareti olarak sivrildi. Çarp›c› bir örnek 1980’lerde müzik, tiyatro görsel projeD‹KKAT
leriyle öne ç›kan bir grubun do¤ufluydu. Laibach müzik grubunun Nazi sembollü
kostümleri do¤rudan devlete, Slovenya ‘alternatif kültürü’ne ve ‘muhalif’ kesime
SIRA ve
S‹ZDE
bir karfl› ç›k›flt›
bireylerin kendilerini devlet ayg›t›ndan ve onun etkilerinden ayr›flt›rabileceklerinin bir tür manifestosuydu. Laibach taraf›ndan öne sürülen ana
strateji devletin sosyalist, ilerlemeci, karfl› konulmaz oldu¤u iddialar›n›- üstbelirleAMAÇLARIMIZ
nim olarak- yap›bozuma u¤ratmakt› (Parker, 2004. 31).
Üstbelirlenim rejim savunucular› ve çok da fark›nda olmadan muhalefete sad›k olmak Karas›ndaki
açmaz› k›rmak için bir yol önerir ve rejimin bir di¤er öz‹ T A P
rünü oluflturan sad›k muhaliflerin “muhalefetini” tahrip eder. 1980’ler boyunca
temel odak noktas› devlet ritüelleriydi ve bu grup 1990’larda kendi büyükelçiliklerini ve konsolosluklar›n› kurdu. Bu grubun aktivistleri Zizek’in derslerine
TELEV‹ZYON
kat›ld›lar ve sonras›nda üstbelirlenim yönetimini ilk kullananlar›n Laibach oldu¤unu ve Zizek’in sonradan bunu teoriklefltirdi¤ini iddia ettiler. Esas olarak Zizek’in üstbelirlenimden kastetti¤i fleyden bir sapma söz konusu. Zizek’in üstbe‹ N T E R N E‘muhalifli¤in’
T
lirlenim kavram›
örtülü bir devlet-onayl› pozisyonunu reddetmesi
sadece iktidar› kökten reddetmek için bir tür zaman kazanmakt›r ve böylesi bir
kökten reddedifl kolektif siyasal alanda tasarlanmam›flt›r ve bireysel ‘eylem’ yoluyla gerçekleflir.
Slovenya muhalefetinin baz› kesimleri ‘sivil toplum’ alan›n›n kuruluflunu ‘demokrasi için gerekli koflul’ olarak görmüfllerdir. Bu, yaln›zca devletin bütün faaliyetleri kendi alan› içine eklemlemesi ile ‘her türden özdefl topluluk fikrine’ milliyetçi ve yabanc› düflman› diye karfl› ç›kmas› aras›ndaki fark› oluflturmamal›. Bu seçeneklerden ilki olan sivil toplumdaki her türden faaliyetin muhalefeti bo¤mak
amac›yla asimile edilmesi 1980’lerde devlet taraf›ndan uygulanan güçlü bir stratejiydi. Slovenya Komünist Derne¤i 1980’lerde sol bir muhalefet oluflturmak için
Gramscici sivil toplum retori¤ine s›¤›nm›flt›. Belki de bundan dolay› Zizek ilerici bir
siyaset anlay›fl›na varmak için Gramsci’nin sivil toplum iddias›n› reddederek Hegelci sivil toplum- devlet ayr›m›na dayanm›flt›. Zizek’e göre as›l olarak sivil toplu-
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Üstbelirlenim stratejisi
Hegelciler ve Marksistlerce
Gramsci’den sonra ortaya
ç›kan Avrupa komünizmi
gelene¤inin ‘sivil toplum’un
devlete karfl› anlafl›lma
biçimlerinde de anahtar rol
oynar.
mun kendisi sorunlu görünüyordu ve Slovenya’da sivil toplumu muhalefet e karfl›
harekete geçirmek sivil toplumu devlet karfl›s›nda idealize edenlere yönelik bir
uyar›yd› (Parker, 2004: 33).
1990’da Slovenya’da ilk serbest seçimlerde befl farkl› muhalif grubun oluflturdu¤u birlik % 55 oy ald› ve H›ristiyan Demokrat bir baflbakan seçildi. Slovenya’y› Bat› ile ittifak halinde kapitalist bir ülkeye dönüfltürme projesi farkl› sivil toplum kavramlar›n›n ortaya ç›kmas›na neden oldu ve Slovenya Zizek’in deyifliyle yeni bir ‘faziletli ço¤unlu¤un’ geliflmesine sahne oldu. Bu sivil toplum hareketlerinin programlar› yaln›zca kültürel flovenizm tafl›makla kalmay›p ayn› zamanda aile yaflant›s›n›n ve ulusun ço¤almas›n› sa¤layacak çocuk yetifltiricisi olarak annelerin özendirilmesini ve sonuçta kürtaj hakk›n›n k›s›tlanmas› ve eflcinsel ‘sapk›nl›¤a’ sald›r›y› da
içeriyordu. “Bu aç›dan Slovenya’daki ‘faziletli ço¤unlu¤un’ art›fl› Yugoslavya’n›n
di¤er cumhuriyetlerindeki sa¤›n yükselifline de paralel bir geliflmeydi. Ayn› zamanda S›rbistan’›n Ortodoks Kilisesi’ne ba¤l› olmas›na karfl›n Slovenya’n›n ço¤unlu¤unun Katolik oluflu da önemli bir etkendi. H›ristiyanl›k ulus inflas›nda harekete geçirilebilecek haz›r kuvvetlerden biriydi. 1991’de Ljubljana’dan yazan bir yorumcunun vurgulad›¤› gibi kad›nlar neredeyse siyasetten tamam›yla d›fllanm›fllard›, onlara verilen yeni görev mümkün oldu¤unca çok say›da Sloven do¤urmakt› ve yeni
demokrasi bir erkek demokrasisiydi. Irak’ta 2003 y›l›nda meydana gelen savaflta
Slovenya Do¤u Avrupa’daki yeni kapitalist devletler içinde ABD müdahalesine
onay vermede tereddüt etmeyen on ülkeden biriydi (Parker, 2004: 34).
1990’larda Zizek, kolektif adayl›k için Liberal Parti’nin cumhurbaflkanl›¤› adaylar›ndan biriydi ve seçimi k›l pay› kaybetmiflti. Seçimlerden sonra Zizek iktidardaki partiyi destekledi ve bu deste¤i “hiçbir iyi solcu böyle yapmazd›” diye niteledi.
Asl›nda Zizek içinde bulunulan kapitalist ortamda Hegelci devlet ve sivil toplum
aras›ndaki ayr›mda aç›kça bir seçimde bulunmufltu. Hegel’in sivil toplum konusunda kuflkular› vard› ve Zizek de bu aç›dan Hegel’e dayanm›flt›. Gerçekte sivil toplum bir tür ‘faziletli ço¤unlu¤un, muhafazakârlar›n ve milliyetçi bask› gruplar›n›n
kürtaja karfl› oluflturduklar› bir tür a¤’ ifllevi görüyordu ve afla¤›dan gelen bu bask›
Zizek’e göre devlet taraf›ndan dengelenmeliydi: “Slovenya’da sivil topluma karfl›
devletten yanay›m” (Parker, 2004: 35). Burada Zizek devletle ilgili olarak ‘üstbelirlenim’ aç›klamas›n› terk ederek devletin do¤rudan belirleyici olmas›n› ye¤ler.
Zizek Bosna’daki iç savafl s›ras›nda Bat›l› liberallerin Saraybosna’daki ‘savafl
kurbanlar›na’ büyülenmifl halde bak›fllar› karfl›s›nda yeniden savaflmaya bafllarlarsa bir bak›fl›n kurbanlar› desteklemeye yetmeyece¤ini ileri sürer. Zizek kendisine
‘tan›k rolünü’ uygun gören ve Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sonras›nda ortaya ç›kan
savafl›n ‘Avrupa’n›n kültürel dinamiklerinin kesin sonucu’ oldu¤unu görmekten
uzak olan ‘görünürdeki çok kültürlü, tarafs›z, liberal’ tutuma karfl› son derece küçümseyicidir.
Parker’a göre (2004: 36) Zizek’in kendisi de kimi zaman izleyiciye oynar. Zizek, S›rbistan’›n 1999’da bombalanmas›na New Left Review’da yay›nlanan ‘Çifte
fiantaj’ isimli yaz›yla yan›t verdi ve NATO bombalamas›n›n ‘Birleflmifl Milletler ve
Güvenlik Konseyi’nin oynayaca¤› herhangi bir ciddi role son verdi¤ini’ yazarak
Washington ya da Belgrad aras›nda taraf tutmay› reddederek ‘ulus ötesi siyasal
hareketler’e ça¤r› yapt›. Emperyalist giriflimlere karfl› ç›kan sol hareketlere çok iyi
gelen bu aç›klama o zaman için Zizek’in savafl karfl›t› harekete destek verdi¤ini
gösteriyordu.
161
162
Esas olarak Zizek’in politik görüflleri yaz›m kariyeri boyunca en çok de¤iflen
fley olmufltur. ‹lk baflta liberal olarak adland›r›labilecek bir konumda temel olarak
totalitercili¤e karfl› yazmaktan kendisinin de itiraf etti¤i Marksist bir bak›fl aç›s›yla
kapitalizme karfl› yazma noktas›na geldi (Kay, 2006: 182). “Unutmay›n ki her fley
benimle göründü¤ünün tam tersidir”. Zizek’i bu sözlerinde de ifadesini bulan flekliyle de¤erlendirirsek Zizek ayk›r›d›r ve Yugoslavya’n›n k›y›s› hayat›n ayk›r›l›¤›n›
en iyi resmeden yerdir (Parker, 2004: 37).
POPÜLER KÜLTÜR VE S‹NEMAYA ZIZEK’LE BAKMAK
Zizek, Freud’un rüya
çözümlemelerinden ve
sineman›n da yönetmenin
bak›fl›yla toplumun
bilinçalt›n› deflen bir rüya
endüstrisi oldu¤undan
hareketle buradaki
görüntüler kadar
diyaloglar›n da analize tabi
tutulmas› gerekti¤ini
görerek film analizlerini
bafllatm›flt›r.
Zizek yaz›lar›nda s›kl›kla film analizlerine baflvuran bir düflünürdür. 1970’lerden
bu yana film analizlerine egemen olan göstergebilimsel yöntemin tek katmanl› bir
çözümleme yaratt›¤›n› ileri sürer ve filmin yüksek metin kurgusu nedeniyle çok
katmanl› yap›s›na vurgu yapar. Görüntüler ve diyaloglar›n birleflmesiyle oluflan filmin neredeyse ikinci el bir yaflam oldu¤unu öne sürer ve psikanalizi bir film çözümleme yöntemi olarak kullan›r. Asl›nda Freud psikanalizin babas› olarak bu
yöntemi klinik bir yöntem olarak rüyalara uygulayan ilk düflünürdü. Lacan ise psikanalizi dil üzerinden çözümlemelerine katm›flt›r ve 1951’den itibaren Freud’un
yol göstericili¤inde dil kullan›m› ve dil sürçmeleri üzerinde çal›flarak Freud’a dönüfl seminerleri bafllatm›flt›r. Lacan psikanalizi dile uygulayan ilk bilim insan› olmufltur. Lacan’›n gelifltirdi¤i yöntemi Zizek klinik çal›flmalar›n d›fl›na alarak popüler kültüre ve sinemaya uyarlam›flt›r.
Ancak Zizek, bu yöntemi daha çok popüler kültür ve toplumsal çal›flmalar›n›n
içinde birer hikâyecik gibi da¤›tmay› uygun görmüfltür (Rigel vd, 2005: 299). Zizek’in bunu nas›l gerçeklefltirdi¤ine temel kavramlar› eflli¤inde bakal›m.
Anamorfoz (Yamuk Bakmak)
Zizek’in psikanalitik film çözümleme yöntemini anlamak için Freud’dan ve Lacan’dan ald›¤› kavramlar› nas›l dönüflümlere u¤ratt›¤›na bakmak gerekiyor.
Öncelikle bak›fl kavram› üzerinde dural›m. Bakmak, ak›p giden sürekli bir eylemlilik halidir. Bak›flsa bu devaml›l›¤›n içindeki, akl›n sessizli¤inin gözün müzi¤ine dönüfltü¤ü and›r. Bu an’› yakalayan ise bir ressam›n, bir sinemac›n›n ya da
bir foto¤rafç›n›n gözü olabilir. Bak›fl kavram› bir sorunsal olarak Foucault ve Lacan’da ayr› ayr› incelenir. Foucault, bak›fl› panoptik kavram›yla ele al›r. Panoptik,
görülmeden gören, hükmedici iktidar›n bak›fl›d›r. Panoptik bak›fltaki iktidar bakt›¤›n› nesneye dönüfltürür. Bak›fl›n sahibi öznedir. Çünkü iktidar ondad›r. Erke¤in
bak›fl› da panoptiktir ve bakt›¤›n› nesneye çevirir ve feminizm düflüncesinin oda¤›nda da buna karfl› ç›k›fl vard›r. Lacanc› bak›fl kavram›nda ise durum tam tersidir.
Bak›fl nesnedir. Bak›lan bak›fl› üzerine alan, üstlenen öznedir, bakan ise nesnedir.
Lacan için bak›fl konumunu sahiplenen kad›nd›r. Lacan’a göre yanl›fl tan›ma (yamuk bakmak) öznenin kurulmas› sürecinden ayr›lamaz. Çünkü özne asla kendisini bakan noktas›na yerlefltiremez. Bak›fl, Hegel’den bafllayarak Jean Paul Sartre
ve Michel Foucault ile devam eden anlay›flta hep iktidar ya da mücadele alan› olarak kurgulan›r. Esas olarak dinlerde de ‘tanr›lar›n görünmeyen bak›fl›’ inanc› nedeniyle ‘bak›fl’ hep bir iktidar, denetim, gözetim, yönetim özelli¤ini üzerinde tafl›r. ‹ktidar›n görünmeyen bak›fl›nda hep bir tahayyül vard›r. Sözgelimi hükümdar,
tanr›n›n yeryüzündeki gölgesi olarak görev yapt›¤› için yönetilenlerden kimse hükümdar›n gözleri ile karfl›laflamaz. Yönetilenlerin bak›fl› yerdeyken, hükümdar
bak›fl›yla onlar› birer nesneye dönüfltürerek tarar. Yönetilenler ise hükümdar›n
163
bak›fl›n› tahayyül ederek kendilerini bir otokontrolle denetlerler. Bütün bu aktar›mlardan yola ç›karak bak›fl iki temel üzerinden ele al›nabilir: Tasar›mlanm›fl bak›fl ve tasar›mlanmam›fl bak›fl. Tasar›mlanm›fl bak›fl içindeki temel de¤iflkenler, iktidar mücadele, denetim, gözetim ve yönetim iken tasar›mlanmam›fl bak›fl’taki temel de¤iflkenler; anl›k olmas›, ruh yans›mas› ve içeri¤inin gerçe¤i bar›nd›rmas›d›r
(Rigel vd, 2005: 303).
“Bak›fl”›n iktidar ile iliflkisi konusunda neler söylenebilir?
SIRA S‹ZDE
5
Zizek’in bak›fl üzerine temellendirdi¤i Anamorfik cisimler, ancak belirli bir ayD Ü fi Ü N E L ‹ M
k›r› bak›fl aç›s›ndan ‘yamuk bakarak’ alg›lanabilir. Zizek, ‘yamuk bakmak’ kavram›yla tasar›mlanm›fl bak›fl ile gelen, iktidar›n ön-belirlenmifl iletisini çözümlemeyi,
S O R U bizi gerçe¤e
bunu, tasar›mlanmam›fl bak›fla çevirmenin yolunu açar. Bir anlamda
götürmeye çal›fl›r ve Zizek ‘yamuk bakmak’ kavram›n› gerçe¤i görmek anlam›nda
kullan›r. Zizek, psikanalitik film çözümlemelerine ilk olarak ‘yamuk
D ‹ K K A T bakmak’ ile
bafllar. Ancak burada, ileti çözümlemesinde dairesel iletiflimi kullanan kayna¤›n bilinçalt› kurgusuna yönelir. Sözgelimi; Charlie Chaplin filmlerinde esas özelli¤in çoSIRA S‹ZDE
cuklara karfl› tak›n›lan sadistçe, kötü, afla¤›lay›c› tutumlar oldu¤unu söyler. Chaplin’in filmlerinde çocuklara genelde al›fl›lm›fl s›cakl›kla davran›lmaz. Baflar›s›z olduklar›nda onlarla dalga geçilir, alay edilir. Burada sorulmas›
gereken soru bize
AMAÇLARIMIZ
korunmaya muhtaç, yumuflak varl›klar de¤il de alay etme nesneleri olarak görünmeleri için çocuklara hangi noktadan bak›lmas› gerekti¤idir. Bunun yan›t› çocukK ‹ T A davran›r.
P
lar›n kendi bak›fl›d›r. Çünkü sadece çocuklar çocuklara bu flekilde
Zizek’e göre Chaplin, çocuklu¤unun geçti¤i sokaklar›n etkisini üzerinde tafl›maktad›r ve bilinçalt›nda yaflayan sokak çocu¤unu film kameras›nda çocu¤un bak›fl› ile
TELEV‹ZYON
izleyiciye yans›tmaktad›r (Rigel vd, 2005: 305).
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
N N
Anamorfoz kavram›
SIRA görme
S‹ZDE
duyusuyla dolays›z olarak
alg›lanamayan, belirli bir
biçime sahip de¤ilmifl gibi
AMAÇLARIMIZ
görünen nesnelerin
özel bir
bak›fl aç›s›ndan alg›lanabilir
olmas› anlam›na gelir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Semptom (Belirti)
Asl›na bak›l›rsa semptom kavram›n› ilk ortaya atan Marx’d›r. Marx, burjuva ‘haklar
‹NTERNET
ve görevleri’ olarak ortaya konan fleylerin evrensel oldu¤u iddias›n› yalanlayan bir
asimetri, belli bir patolojik dengesizlik oldu¤unu saptamas› sayesinde semptomu
icat etmifltir. Bu dengesizlik, bu evrensel ilkelerin “eksik biçimde gerçeklefltirildi¤i” ni – yani bu yetersizli¤in ilerideki geliflmelerle ortadan kald›r›laca¤›n›- ilan etmek flöyle dursun bu ilkelerin kurucu u¤ra¤› ifllevini görür. fiöyle ki; ‘semptom’
tam olarak kendi evrensel temelini y›kan tikel bir unsur, ait oldu¤u tak›m› y›kan
bir türdür. Bu anlamda Zizek’e göre en temel Marksç› ‘ideoloji elefltirisi’ iflleminin
zaten semptomatik oldu¤u söylenebilir. “Bu ifllem, verili bir ideolojik alanda hem
heterojen olan hem de ayn› zamanda bu alan›n kapan›m›n›n tamamlanmas›, son
biçimine ulaflmas› için zorunlu olan bir bozulma noktas› saptamaktan ibarettir. Dolay›s›yla bu ifllem belli bir istisna mant›¤›n› gerektirir: Örne¤in özgürlük: Bir dizi
türden oluflan ifade ve bas›n özgürlü¤ü, ticaret özgürlü¤ü, siyasi özgürlük, vb.) evrensel bir anlay›flt›r; ama ayn› zamanda yap›sal bir zorunluluk sayesinde, bu evrensel anlay›fl› y›kan özgül bir özgürlüktür de (iflçinin piyasada kendi eme¤ini satabilme özgürlü¤ü). Yani bu özgürlük fiili özgürlü¤ün tam z›dd›d›r: ‹flçi eme¤ini ‘özgürce’ satarak özgürlü¤ünü kaybeder- bu özgür sat›fl ediminin gerçek içeri¤i, iflçinin
sermayeye köle olmas›d›r. Buradaki can al›c› nokta flüphesiz fludur: “Burjuva özgürlükleri” çemberini kapatan, tam da bu paradoksal özgürlüktür, kendi z›dd›n›n
biçimidir.” (Zizek, 2004a: 36, 37).
‹NTERNET
Her türlü ideolojik evrensel
–örne¤in özgürlük, eflitlikzorunlu olarak bütünlü¤ünü
bozan, yanl›fll›¤›n› aç›¤a
ç›karan özgül bir durum
içerdi¤i sürece ‘yanl›fl’t›r.
164
Psikanalitik bir semptom sadece temelde yatan bir tür rahats›zl›¤›n varl›¤›n› ele
veren bir iflaret olarak t›bbi bir semptom de¤il rahats›zl›¤›n kendisidir. Semptom
ayn› zamanda öznenin keyfi, bir uzuv ya da tekrar eden bir davran›fl kal›b› ile
temsil ederek inkâr etme ve uzaklaflt›rma yoludur. Zizek kad›n› erke¤in semptomu olarak gördü¤ü yaz›s›nda erke¤in simgesel varolufluyla iletiflimi ve varl›¤›n›n
gerçe¤i ile iliflkisini sadece kad›n sayesinde kurabilece¤ini ifade eder. Oysa bunun tersi geçerli de¤ildir. Kad›n erkekten tamamen ba¤›ms›z olarak var olur (Kay,
2006: 118).
“‘Kad›n›n erke¤in bir semptomu olmas›’, erke¤in sadece semptomu olan kad›n
arac›l›¤›yla var olabilece¤i anlam›na gelir” (Zizek, 2001: 155). Asl›nda bu aç›klama
herhangi bir erkek bireyin sadece bir kad›n birey ile iliflki kurdu¤u takdirde var
olabilece¤ini öneriyor gibi görünmekle beraber kastedilen bu de¤ildir. Zizek’in
kastetti¤i fley esas›nda konuflan varl›klar aras›nda, eril konumu üstlenmifl bir ‘Ben’in
varl›¤›n›n, diflil konumunu üstlenmifl baflkalar›n›n var olmas›na ba¤l› oldu¤udur.
Bir baflka deyiflle ‘erkek’ olarak adland›r›lan fleyin var olabilmesi için hazla iliflkileri yeterince farkl› bir flekilde düzenlenmifl olan varl›klar›n yani kad›nlar›n olmas›
gerekir ki bunu erkekler ad›na içersinler (Kay, 2006: 118).
Semptom bafllang›çta bize, analiz epey uzun bir yol kat edene kadar, biz anlam›n› fark edene kadar anlafl›lmamay› sürdürecek bir iz olarak görünür. Lacan,
semptomu ‘bast›r›lm›fl›n geri dönüflü’ olarak tan›mlar. Bast›r›lm›fl›n geri dönüflü
olarak semptom tam da kendi anlam›ndan önce gelen bir sonuçtur ve semptomu
ifllerken tam da geçmifli yarat›r›z. Geçmiflin uzun zaman önce unutulan simgesel
gerçekli¤ini üretiriz (Rigel vd, 2005: 309). Buna gören bast›r›lan, ezilen her ne ise
hiçbir zaman ayn› biçimde geri dönmeyecek ancak bir semptom, yara, sorun olarak dönecektir.
Zizek, do¤ruyu ele geçirmemizi sa¤layan semptom’un ‘yanl›fl tan›ma’n›n içinde
sakl› oldu¤unu göstermek için Jane Austen’in ‘Gurur ve Önyarg›’ isimli eserini örnek olarak verir:
“Elizabeth ve Darcy, farkl› toplumsal s›n›flara ait olmalar›na ra¤men (Darcy son
derece zengin bir aristokrat aileden, Elizabeth ise yoksullaflm›fl orta s›n›ftand›r)
güçlü bir karfl›l›kl› çekim hissederler: Darcy, gururu yüzünden, duydu¤u aflk› de¤ersiz bir fley olarak görür. Elizabeth’e evlenme teklif etti¤inde onun ait oldu¤u
dünyaya duydu¤u hor görüyü aç›kça itiraf eder ve Elizabeth’in onun teklifini eflsiz
bir onur olarak kabul etmesini bekler. Ama Elizabeth, önyarg›s› yüzünden, Darcy’yi
gösteriflçi, ukala ve kendini be¤enmifl biri olarak görür: Darcy’nin oan tepeden bakan bir eda ile evlenme teklif etmesinden incinir ve onu reddeder. Bu çifte baflar›s›zl›k, bu karfl›l›kl› yanl›fl tan›ma, her öznenin kendi mesaj›n› ötekinden tersine
çevrilmifl biçimde ald›¤›, çifte bir iletiflim hareketi yap›s›na sahiptir: Elizabeth kendini Darcy’ye görgülü, zeki, bir genç kad›n olarak sunmak ister ve ondan “sen sahte incelikler yapan, zavall›, bofl kafal› bir yarat›ktan baflka bir fley de¤ilsin” mesaj›n› al›r. Aralar›ndaki iliflkinin kopmas›ndan sonra, ikisi de bir dizi rastlant› sayesinde, ötekinin, gerçek mizac›n› – Elizabeth Darcy’nin duyarl› ve hassas mizac›n›, o
da onun gerçek onur ve zekâs›n›- keflfederler ve roman -bitmesi gerekti¤i gibimutlu sonla biter” (Zizek, 2004a: 78).
Zizek bu hikâyenin teorik aç›dan ilginç yan›n›n kahramanlar›n ilk karfl›laflmalar›n›n baflar›s›zl›¤›n›n, ötekinin gerçek mizac› hakk›ndaki çifte yanl›fl-tan›man›n, nihai sonucun pozitif bir koflulu rolünü oynamas›d›r. Bir baflka deyiflle Zizek’e göre
do¤ruya dolays›zca gidemeyiz ve Elizabeth ve Darcy ‘daha en bafl›ndan, birbirleri-
nin gerçek mizaçlar›n› tan›m›fl olsalard› hikâyeleri hemen evlilikle sonuçlan›rd›’ diyemeyiz. Diyelim ilk karfl›laflmalar› baflar›l› oldu ve Elizabeth, Darcy’nin ilk teklifini kabul etti. Ne olurdu? Zizek’e göre o zaman birbirlerine gerçek bir aflkla ba¤lanmak yerine, kendini be¤enmifl, zengin bir adamla yapmac›k, bofl kafal› bir genç
k›zdan oluflan kaba, alelade bir çift olurlard›.Hegel’in terimleriyle ifade edilirse her
biri, ötekinin kusurunu alg›larken,- fark›nda olmadan- kendi öznel konumunun
sahteli¤ini de alg›lar.
Semptom, kusursuz bir simgesel oluflum, kendisi de bir gösteren oldu¤u için
yorumlama yoluyla feshedilebilen flifreli, kodlanm›fl bir mesajd›r. Felsefi tart›flman›n genel referans› ço¤unlukla üçgen bir dünyad›r- dil, özne, öznenin nesneler
dünyas›yla iliflkisi, dil yoluyla dolay›mlan›r. Zizek’e göre Lacan s›k s›k “göstereni
mutlaklaflt›rmakla” suçlan›r- bu suçlamaya göre Lacan nesnel dünyay› hesaba katmamakta, sanki nesnel dünya yokmufl gibi, sanki bu dünya gösterenin hayali etkisinden- yan›lsamas›ndan ibaretmifl gibi, teorisini özne ile dilin etkileflimiyle s›n›rlamaktad›r. Ancak Lacan bu suçlamaya verdi¤i yan›tta, verili bir nesneler bütünü olarak dünyan›n var olmad›¤›n› söylemenin ötesinde, dilin ve öznenin de var olmad›¤›n› söyler: Lacan’›n “Büyük Öteki [yani tutarl›, kapal› bir bütünlük olarak simgesel düzen] yoktur,” tezi çoktan klasikleflmifltir. Zizek bu noktada flöyle bir soru sormam›z gerekti¤ini söyler: E¤er dünya, dil ve özne yoksa var olan nedir? Lacan’›n
yan›t›, semptomdur ve bu yan›ttaki postyap›salc› vurgu üzerinde durmak gerekir.
Buna göre postyap›salc›l›¤›n temel önermesi, her türlü tözel kimli¤i yap›bozuma
tabi tutmak, kat› tutarl›l›¤›n›n ard›ndaki simgesel afl›r›belirlenim etkileflimini gözler
önüne sermek, bir baflka deyiflle, tözel kimli¤i çözerek tözel-olmayan, farkl›l›¤a
dayal› iliflkilerden oluflan bir a¤ haline getirmektir. Sermptom kavram› ise bu etkileflimin etraf›nda yap›land›¤› gerçek çekirdektir (Zizek, 2004a: 87).
Sinthome
Lacan, üç düzeni; gerçek, imgesel ve simgesel düzenleri bir araya getirme ifllevi
görebilecek unsura yeni bir isim vermifltir. Frans›zca’da bir söz oyunu yaparak, bu
unsuru Saint (aziz) ve Saint Thomas’a gönderme yapan ‘Sinthome’ olarak adland›rm›flt›r. Lacan’›n kuram›nda bu kavram bir yönüyle ‘Baba’n›n- Ad›’n›n yerini al›r:
Baba’n›n- Ad› özellikle simgesel düzen aç›s›ndan büyük öneme sahiptir, oysaki
Sinthome kavram› üç düzeni belirlemektedir ve ‘dü¤üm yap›lar›’ taraf›ndan belirlenir. Dü¤ümler, kifliye, bir psikozdaki sabuklama ve kuruntu yapmalar›n› anlama
olana¤› verdi¤i için klinik aç›dan çok önemlidir. Bu yap›lanmalar gerçek imgesel
ve simgeseli bir araya getirmeye yarayabilirler. Bundan yola ç›karak baz› psikoz
hastalar›nda makineler, bilgisayarlar ve bilimsel ürünlerle ilgili temalar›n bu denli
yayg›n oluflu yeni bir yoldan aç›klanabilir. Nesneler beden imgesini (imgelemsel),
dilsel ya da bilgisayar döngüselli¤ini (simgesel) ve afl›r› uyarma ya da ac›y› (gerçek) bir araya getirmek için kullan›labilir. Bu anlamda psikozun hastada yaratt›¤›
sistem baflar›l›ysa üç düzeni bir araya getiren bir dü¤üm ya da daha çok bir özel
isim ifllevi görür. Sinthome olarak semptomla özdeflleflme konumu, özellikle Lacanc› psikanalizin en temel noktas›d›r ve asl›nda bu öznenin de mutlak dayana¤›d›r. Çünkü üç düzeni bir araya getiren ve tüm belirtileri olmas›na karfl›n, özneyi bir
psikoz durumuna düflmekten al›koyan sinthome’dur ( Rigel vd. 2005: 312).
165
Zizek’in deyimiyle e¤er
yanl›fltan›madan gecen
ac›l› dolambaçl› yola düflme
zahmetine girmek
istemezsek Do¤ru’nun
kendisini kaç›rm›fl oluruz.
166
“Baba’n›n Ad›”: Lacan Freud’un anne- baba- çocuktan oluflan Oidipus üçgeninin temel özelli¤ini, simgesel düzeyde Baba’n›n- Ad› ile tarif eder. Baba’n›nAd›, gerçek babaya ya da imgesel babaya (baba imge’sine) ba¤›ml› olmayan,
simgesel düzene ait bir kavramd›r, o düzenin (dilin ve Yasan›n) kurucu kavram›d›r. Lacan “Baba’n›n Ad›/Baba’n›n Hay›r’›” söz oyunu ile baban›n “Hay›r!”
demesiyle, yani koydu¤u yasaklar ve s›n›rlarla, simgesel düzenin, Yasa düzeninin kurucu kavram› oldu¤una iflaret eder. Gerçek baban›n kimli¤inden, hatta varl›¤›ndan ve yoklu¤undan ba¤›ms›z olarak, Baba’n›n Ad› çocuk için tanr›n›n ve devletin, yasa koyucu ve yasaklay›c› otoritenin simgesellefltirilmesi
anlam›na gelir.
Zizek’e göre sinthome bir a¤a/flebekeye ba¤lanm›fl olmayan ama hemen keyif
taraf›ndan doldurulan, nüfuz edilen belli bir gösterge oldu¤u için, statüsü tan›m
gere¤i ‘psikosomatik’tir; hiçbir fleyi ya da kimseyi temsil etmeden i¤renç bir keyfe
tan›kl›k eden dilsiz bir flahadetten baflka bir fley olmayan korkunç bir bedensel iflaretten ibarettir. Zizek’ e göre tam da bu yüzden Franz Kafka’n›n ‘Köy Hekimi’ hikâyesi, en saf- deyim yerindeyse imbikten geçirilmifl – biçimiyle bir simpthome’un
hikâyesidir. “Çocu¤un bedeninin üzerinde büyüdükçe büyüyen aç›k yara, bu bulant› verici, haflaratvari aç›kl›k, canl›l›¤›n kendisinin, anlams›z keyfin en radikal boyutu içinde yaflam tözünün cisimleflmesinden baflka nedir ki?” diye sorar Zizek
(2004a: 90).
Ridley Scott’›n Alien (Yarat›k) filmini ele alal›m: Zavall› John Hurt’ün vücudundan d›flar› f›rlayan o i¤renç asalak tam da bu tür bir semptom de¤il midir?
Tam da Amfortas’›n d›flsallaflm›fl yaras›yla ayn› statüye sahip de¤il midir? Bilgisayar hayat alametleri oldu¤unu kaydetti¤inde uzay yolcular›n›n girdikleri
çöl gezegeni üzerindeki ma¤ara, polipvari asala¤›n Hurt’ün surat›na yap›flt›¤›
ma¤ara, simgesel öncesi fiey statüsüne, yani anne bedeni, keyfin yaflayan tözü statüsüne sahiptir. Bu ma¤aran›n uyand›rd›¤› rahim- vajina ça¤r›fl›mlar› neredeyse kör kör parma¤›m gözüne vurgulan›r. Nitekim Hurt’ün surat›na yap›flan asalak bir tür “filiz vermifl keyif”tir, anneye ait fiey’in bir kal›nt›s›d›r ve
sonra da uzay bofllu¤unda dolaflan gemiye s›¤›nm›fl grubun- keyfinin Gerçek’i- semptomu ifllevi görür: Onlar› hem tehdit eder hem de kapal› bir grup
olarak kurar. Bu asalak nesnenin sürekli de¤iflmesi, sadece anamorfik bir statüde oldu¤unu do¤rular. Kat›ks›z bir suret varl›¤›d›r. “Yarat›k”, sekizinci ilave
yolcu, kendi bafl›na hiç bir fley olmad›¤› halde, yine de anamorfik bir fazla
olarak ilave edilmesi gereken bir nesnedir. En saf haliyle Gerçek’tir: Bir suret,
kat› simgesel düzeyde hiçbir biçimde varolmayan ama ayn› zamanda filmde
gerçekten varolan tek fley olan bir fley, karfl›s›nda bütün gerçekli¤in tamamen
savunmas›z oldu¤u bir fley. Doktor neflterle kestikten sonra polipvari asalaktan f›flk›ran s›v›n›n uzay gemisinin metal zeminini eritti¤i sahneyi hat›rlamam›z yeter…Simptom’un bu perspektifiyle bak›ld›¤›nda, hakikat ve keyif birbirleriyle kesinlikle ba¤daflmazlar. Hakikat boyutu, imkâns›z jouissence’› cisimlefltiren travmatik fiey’i yanl›fl-tan›mam›z sayesinde aç›l›r.
Kaynak: Slavoj Zizek (2004), ‹deolojinin Yüce Nesnesi, çev: Tuncay Birkan,
‹stanbul: Metis Yay›nlar›
167
‹deolojik Fantazi
Zizek’e göre fantezi arzular›m›z› flekillendiren fleydir. Zizek cinsel farkl›l›¤›n fantazide nas›l çal›flt›¤›n› televizyondaki bir bira reklam›n› örnek vererek aç›klar. Reklamda genç bir kad›n bir kurba¤a bulur ve kurba¤ay› öpünce kurba¤a genç ve yak›fl›kl› bir adama dönüflür. Genç adam genç kad›na dönüp öper ve kad›n bir flifle
biraya dönüflür. Kad›n›n arzusu kurba¤ay›, onun erkek fantazisi olan “erkekli¤i”
simgeleyen bir nesneye dönüfltürür. Erkek ise kad›n› kendi tatmin arac› ve arzusunun nesne-nedeni olan bir nesne fantezisine indirger. Zizek’in yorumuna göre “Bu
asimetriden dolay›, ‘cinsel iliflki yoktur’: Ya kurba¤as› olan bir kad›n vard›r ya da
bir flifle biras› olan erkek. Zizek’e göre asla var olamayacak olan fley, güzel kad›n›n ve güzel erke¤in oluflturdu¤u ‘do¤al çifttir’ (Kay, 2006: 115).
Zizek’e göre ‹deolojik fantazi boyutunu kavramak için ise Marx’›n “bilmiyorlar,
ama yap›yorlar” formülüne dönmemiz ve çok basit bir soru sormam›z gerekir: ‹deolojik yan›lsaman›n yeri neresidir, gerçekli¤in kendisini “bilmek”te mi yoksa “yapmak”ta m›? Yan›t ilk bak›flta bariz görünür. ‹deolojik yan›lsama “bilmek” te yatar.
‹nsanlar›n fiilen yapt›klar› fley ile yapt›klar›n› düflündükleri fley aras›ndaki uyumsuzlukla ilgili bir sorun söz konusudur. (Zizek, 2004a: 46).
Zizek’e göre insanlar›n bilmedikleri fley, faaliyetlerinin, toplumsal gerçekliklerinin kendisinin bir yan›lsama, fetiflist bir tersine çevirme taraf›ndan yönlendirildi¤idir. Gözden kaç›rd›klar›, yanl›fl tan›d›klar› fley gerçeklik de¤il, kendi gerçekliklerini, kendi gerçek toplumsal faaliyetlerini yap›laflt›ran yan›lsamad›r. fieylerin gerçekte nas›l oldu¤unu gayet iyi bilirler ama yine de bilmiyormufl gibi davran›rlar. Burada bir çifte yan›lsama vard›r. O da gerçeklikle kurdu¤umuz gerçek, fiili iliflkimizi
yap›laflt›ran yan›lsamay› gözden kaç›rmay› içerir. Bu gözden kaç›r›lan bilinçd›fl› yan›lsamaya da “ideolojik fantezi” ad› verilir. Yayg›n ideoloji sinizm ideolojisidir. Buna göre insanlar art›k ideolojik do¤ruya inanmazlar, ideolojik önermeleri ciddiye
almazlar. Ancak ideolojinin temel düzeyi, fleylerin gerçek durumunu maskeleyen
bir yan›lsama düzeyi de¤il, tam da toplumsal gerçekli¤imizi yap›laflt›ran bilinçd›fl›
bir fantezi düzeyidir (Rigel vd, 2005: 320)
‹deoloji tam da insanlar›n
“asl›nda ne yapt›klar›n›”
bilmemelerinden, ait
olduklar› toplumsal
gerçekli¤e iliflkin yanl›fl bir
tasar›ma (ayn› gerçekli¤e
iliflkin çarp›tma yüzünden)
sahip olmalar›ndan ibarettir
Jouissance (Keyif)
Zizek’in Lacan’dan ödünç ald›¤› Frans›zca “jouissance” kavram›n› di¤er dillere çevirmek oldukça güçtür. Türkçe yaz›nda “keyif” ya da “haz” olarak, ‹ngilizce yaz›nda ise “enjoyment” olarak karfl›m›za ç›kan kavram kimi zaman da bu sözcüklerin
anlam› tam olarak karfl›lamamas› sonucu oldu¤u gibi “jouissance” olarak b›rak›l›r.
Jouissance Lacan’›n Freud’un “haz ilkesi” kavram›n›n ötesine yerlefltirdi¤i bir kavramd›r. Freud’da haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boflalmas›ndan ibarettir.
Bir baflka deyiflle haz, bir tatmin ve rahatlama duygusuyla birlikte an›l›r. Buna karfl›n jouissance basit bir tatminin ötesinde, bir “dürtü tatmini”dir; dolay›s›yla olanaks›zd›r. Sözgelimi; anneden kopar›lm›fl olmak anlam›ndaki ilksel eksi¤in giderilmesi arzusunun gerçek bir tatmini yoktur. Böyle bir tatmin olabilmesi için psikotik bir
durumun söz konusu olmas› gerekir ancak. Oysa jouissance bu eksi¤in giderilmesi fantezisini yaratarak kendini Gerçek’te temellendirir. Ac›da, ölümde, semptomlar›n sürdürülmesinde bulundu¤u varsay›lan paradoksal haz, asl›nda haz de¤il jouissance’d›r. Zizek’e göre jouissance, simgesellefltirmenin üzerinde iflledi¤i temel
simgesellefltirme taraf›ndan boflalt›lan cisimsizlefltirilen, yap›lanan temeldir. Ancak
bu süreç ayn› zamanda bir art›k, bir kal›nt› üretir ki bu da art› keyiftir.
Haz, benli¤in iç dengesini
kurmaya ya da korumaya
yöneliktir. Jouissance ise bu
dengeyi daima bozarak ‘haz
ilkesinin ötesine’ geçer.
168
Zizek’in jouissance kavram› ile medya içeriklerine bak›ld›¤›nda bilgi ve enformasyon aras›ndaki farktan yola ç›k›ld›¤›nda, enformasyonun temel etkisinin keyif, yani e¤lence oldu¤u söylenebilir. Buna karfl›n medya içeriklerinde bilgiden
kaç›fl›n temel nedeni ise keyfin kaybedilmesi biçiminde aç›klanabilir (Rigel vd.
2005: 322).
Gerçek Üzerine Çözümlemeler
Zizek’in yaz›lar›ndaki felsefi, politik ve kültürel alanlar› bir arada tutan Lacan’›n
“gerçek” olarak adland›rd›¤› fleye yönelik olarak sürdürdü¤ü sorgulamalard›r
(Kay, 2006: 16). Lacan, Freud’un insan›n geliflim sürecinde üç ana evre ortaya koyar: Oral, anal ve genital dönem. Bu dönemlere karfl›l›k gelecek biçimde üç farkl› kavram öne sürer: Gereksinim, istem ve arzu. Bu üç kavram da insani geliflim
sürecinin üç farkl› ö¤esine denk düfler: Gerçek, imgesel ve simgesel (Rigel vd,
2005: 282).
Lacan’a göre gerçek “simgesellefltirilmeye mutlak anlamda direnendir”. Gerçek,
simgesel ve imgelemseli insan gerçekli¤inin üç kayd› olarak adland›r›r. Bir baflka
deyiflle günlük dilde “gerçeklik” olarak söz edilen fley, simgesel ve imgeselin bir
birleflimidir. Gerçek, tam olarak bizim gerçekli¤imizin d›fl›nda b›rak›lan›, anlams›z
olan›n s›n›r›n› ve yerlefltirmekte ya da keflfetmekte baflar›s›z oldu¤umuz noktay›
temsil eder (Rigel vd, 2005:312).
Zizek için gerçek dilin s›n›r› olarak, hatta konuflan varl›klara dönüflmekle, dilimizle birlikte kaybetti¤imiz her fley olarak düflünülebilir. Gerçek hem orada, yan›
bafl›m›zda hem de ulafl›lmaz oland›r. Zizek’in gerçe¤e dikkat çekmek için en s›k
kulland›¤› sözcükler: “antagonizm”, “travmatik”, “olanaks›z”, “çekirdek” ve “ç›kmaz”d›r. Müstehcen f›kralardan dini inançlara ve bilim- kurgu filmlerden kuantum
fizi¤ine kadar tart›flt›¤› bütün alanlar›n panaromik görünüflü, gerçe¤i ayn› anda
hem d›fllad›klar› hem de kulland›klar› için Zizek’in ilgisini çeker. Zizek’e göre gerçek ne kadar anlafl›lmaz olsa da, etkilerini gizlice üzerimizde gösterir; gerçek
olumsuzdur ama kendisine hazla ba¤land›¤›m›z bir dayanak noktas› b›rak›r. Ayn›
biçimde gerçek, Zizek’in siyasal duruflunun merkezinde yatar. Buna göre ideoloji,
keyfin toplumsal örgütlenmesine dayal›d›r. Politik uyumun korunmas›, düzenin
devam ettirilmesi ise keyfe ba¤l›d›r. Ancak Zizek’e göre “eylem” yoluyla itaatsizli¤in içine dal›nabilir, ideoloji rahats›z edilerek ideolojinin kiflilerin üzerindeki denetimi gevfletilebilir (Kay, 2006: 18).
7. Ünite - Slovoj Zizek:Slovenya’dan Evrensele Uzanan Bir Düflünür
169
Özet
N
A M A Ç
1
N
A M A Ç
2
Slavoj Zizek’in genel yaklafl›m›n› tan›mlayabilmek.
Zizek’in çal›flmalar›n›n özünde, ayn› anda hem
siyasi hem felsefi bir projenin hizmetinde Lacanc› psikanalizin etkin bir biçimde uygulanmas› yatar. Temel felsefi iddias›, Lacan’›n Ayd›nlanman›n varisi olmas›n›n yan›nda Lacan düflüncesinin
ileriye dönük bir dönüflümü temsil etti¤idir. Zizek ö¤rencilik y›llar›nda hem Frankfurt Okulu
yöneliminden hem de muhalif Heideggercilikten
uzaklaflarak Fransa’dan yükselen yeni teorilere
do¤ru yönelmifltir. 1970’lerin bafllar›nda Zizek ve
benzer ilgilere sahip Slovenyal› arkadafllar› Lacan, Foucault, Derrida, Althusser gibi bir dizi
Frans›z düflünüründen etkilendiler. Ayn› zamanda klinikten çok felsefi bir bak›fl›n öne ç›kt›¤› Ortadoks Lacanc› bir yönelimin a¤›r bast›¤› Kuramsal Psikanaliz Toplulu¤unu kurdular. Bu toplulu¤un üç önemli ilkesel alan› flöyleydi: 1. Klasik ve
modern felsefenin (özellikle de Alman idealistlerinin) Lakanc› bir bak›flla çözümlenmesi 2. ‹deoloji ve iktidar kuramlar›n›n Lacan’a dayal› de¤erlendirilmesi 3. Kültür ve sanat›n (özellikle sineman›n) Lacan’a dayal› olarak de¤erlendirilmesi.
Zizek’teki Hegel ve Lacan etkisinin boyutlar›n›
de¤erlendirebilmek.
Zizek’in yaz›lar›ndaki yayg›n temalardan biri “Hegel ile Lacan” ve “Lacan yard›m›yla Hegel” gibi
ikiz temalard›r. Esas olarak Lacan, düflüncelerini
Freud’a yan›t olarak gelifltirmiflken Zizek ise Freud’u büyük ölçüde ihmal etmifltir ve Hegel’i Lacan’›n düflüncesinin en önemli müjdecisi ve referans noktas› olarak konumland›rm›flt›r. Ne var ki,
Zizek Lacan’› referans noktas› olmaktan ç›kar›p
onun yerine Hegel’i yerlefltirmeyi denemifltir. Zizek’e göre Hegel en iyi biçimde Lacanc› bir bak›fl aç›s›ndan okunan ya da Lacan’› do¤ru anlamak için anahtar bir filozof olarak düflünülebilir.
Zizek’in evrensellik ile ilgili düflüncelerini bir araya getirmek zordur; çünkü Zizek, Hegel’de oldukça karmafl›k bir biçimde ortaya konan, Lacan’›n ise cinsel farkl›l›k aç›klamas›na iliflkili olarak sadece yüzeysel olarak ele ald›¤› evrenseli
aç›klama çabas›na girer. Zizek için evrensellik
cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›ndaki dü-
flünceleri için bir merkez oluflturmaktad›r. Zizek’e göre “evrensel düzen, onunla dünyay› yorumlad›¤›m›z, kavramsal flebekeyi sa¤layan Simgesel düzen ya da büyük Ötekidir. Zizek’e göre
tikel ö¤elerden sonlu bir bütünlü¤e ilerleyen
standart diyalektik bak›fl aç›s›n› terk etmek gerekiyor: Asl›nda ulafl›lan do¤ruluk tamamlanm›fl
de¤ildir; soru aç›kta kal›r ancak Öteki’ne seslenen bir biçime dönüflür. Zizek’in Lacan’› gelifltirmesi esas olarak Hegel’e çok fley borçludur. Hegel de diyalektik olarak birbirleriyle iliflki halindeki tekil, tikel ve evrensel üç “an” dan oluflan
kavram›n üçlü oluflumuyla ilgilenmektedir. Zizek töz ile özne, evrensel ve tikel konular›nda
görüldü¤ü gibi Hegel ve Lacan’›n düflüncelerini
ba¤layarak, politik anlamlar›n› ortaya ç›kartmaya
çal›flm›flt›r.
N
AM A Ç
3
Yugoslavya’n›n da¤›lmas› süreci çerçevesinde Zizek’in politik duruflunu aç›klayabilmek.
Zizek’e göre politika her fleyi içermektedir. Zizek’in dayand›¤› Lacanc› özne kuram›, Öteki ve
bilinçd›fl› aras›ndaki karfl›tl›k üzerine kuruludur.
Burada, yaln›zca bireysel bilinçd›fl›n›n d›fl dünya
taraf›ndan oluflturulmas› söz konusu de¤ildir, d›fl
dünyay› biçimlendirmemiz de ayn› zamanda bilinçd›fl›m›z›n bir ifadesidir. Zizek “kiflisel olan
politiktir” anlay›fl›n› ve son dönem yayg›nlaflan
kimlik politikalar›n›n çeflitli biçimlerini küçümser
ve bu hareketlerin politik hareketler olmay›p sadece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Yugoslavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›lmas›na,
Bat›’n›n Do¤u Avrupa’da kapitalizmi oluflturmaktaki rolüne bakmadan Zizek’in çal›flmalar›ndaki
teorik arka plan› ve bu teorinin oluflum koflullar›n› anlamak mümkün olmaz. Bundan sonrad›r
ki Yugoslavya devletinin olanaks›zl›k koflullar›
Zizek’in Hegel, Marx ve Lacan bilefliminin hem
meflrulu¤u hem de elefltirisi için olas›l›k koflullar› olarak ifllemeye bafllar. Psikanalize göre bilinçsiz olarak peflinde kofltu¤umuz arzu nesnesi, gerçekli¤ini deneyimlemedi¤imiz ve sanki bir zamanlar hoflland›¤›m›z bir fleymiflçesine fantezi
bir cezbedicilik ifllevi gören, her zaman “kay›p
bir nesne” olmufltur. Zizek konuyla ilgili olarak
daha organik bir topluluk olarak yeni kapitalist
170
N
AM A Ç
4
rejimin bunalt›c› fantazisinden ve ona efllik eden
ve kendi d›fl›ndaki her toplulu¤u “hazz›n çal›nmas›ndan” sorumlu tutan “milliyetçi popülizme”
daha fazla “yabanc›laflma” ve mesafeli durma ça¤r›s›nda bulunur.
Zizek’in sinema ve popüler kültür ö¤elerinden yola ç›karak yapt›¤› çözümlemeleri özetleyebilmek.
Zizek yaz›lar›nda s›kl›kla film analizlerine baflvuran bir düflünürdür. Ancak Zizek, bu yöntemi daha çok popüler kültür ve toplumsal çal›flmalar›n›n içinde birer hikâyecik gibi da¤›tmay› uygun
görmüfltür. Zizek’in bak›fl üzerine temellendirdi¤i anamorfoz kavram› görme duyusuyla dolays›z olarak alg›lanamayan, belirli bir biçime sahip
de¤ilmifl gibi görünen nesnelerin özel bir bak›fl
aç›s›ndan alg›lanabilir olmas› anlam›na gelir.
“Semptom” tam olarak kendi evrensel temelini
y›kan tikel bir unsur, ait oldu¤u tak›m› y›kan bir
türdür. Bu anlamda “Sinthome” kavram› üç düzeni belirlemektedir ve ‘dü¤üm yap›lar›’ taraf›ndan belirlenir. Zizek’e göre “fantazi” arzular›m›z› flekillendiren fleydir. ‹deoloji tam da insanlar›n
“asl›nda ne yapt›klar›n›” bilmemelerinden, ait olduklar› toplumsal gerçekli¤e iliflkin yanl›fl bir tasar›ma (ayn› gerçekli¤e iliflkin çarp›tma yüzünden) sahip olmalar›ndan ibarettir. “Jouissance”
Lacan’›n Freud’un “haz ilkesi” kavram›n›n ötesine yerlefltirdi¤i bir kavramd›r. Freud’da haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boflalmas›ndan
ibarettir. Zizek’in yaz›lar›ndaki felsefi, politik ve
kültürel alanlar› bir arada tutan Lacan’›n “gerçek” olarak adland›rd›¤› fleye yönelik olarak sürdürdü¤ü Lacan’a göre gerçek “simgesellefltirilmeye mutlak anlamda direnendir”.
171
1. Zizek’in çal›flmalar›nda temel baflvurular›n› yönlendirdi¤i, Psikanaliz alan›nda ismini duyuran düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Gothe
b.
c.
d.
e.
Schiller
Hegel
Marx
Lacan
2. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Zizek ve Slovenyal› arkadafllar›n›n etkilendi¤i Frans›z düflünürlerden biri
de¤ildir?
a. Lacan
b. Derrida
c. Foucault
d. Habermas
e. Althusser
3. Zizek’in, Lacan’›n düflüncesinin en önemli müjdecisi ve referans noktas› olarak konumland›rd›¤› filozof
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Hegel
b. Marx
c. Kant
d. Heidegger
e. Aristo
4. Zizek’in cinsel farkl›l›k, tarih ve politika hakk›ndaki
düflünceleri için bir merkez oluflturan kavram afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Evrensellik
b. Yücelik
c. Bilgelik
d. ‹nsanl›k
e. Kardefllik
5. Zizek’in “The Indivisible Remainder” (Bölünmeyen
Art›k) kitab›ndan önceki çal›flmalar›nda duruflu afla¤›daki kavramlardan hangisi ile tan›mlanabilir?
a. Anti-kapitalist
b. Anti -totaliter
c. Sosyalist
d. ‹dealist
e. Materyalist
6. Zizek’in dayand›¤› Lacanc› özne kuram›, hangi karfl›tl›k üzerine kurulmufltur?
a. Özne ve nesne
b. Öteki ve bilinçd›fl›
c. Bilinçalt› ve bilinçd›fl›
d. Do¤a-madde
e. Aktif- pasif
7. Zizek, 1990 y›l›nda yap›lan ilk çok partili seçimlerde
afla¤›daki ülkelerden hangisinin baflkan aday› olmufltur?
a. Makedonya
b. Slovenya
c. H›rvatistan
d. S›rbistan
e. Bosna- Hersek
8. Afla¤›dakilerden hangisi Yugoslavya’y› oluflturan befl
cumhuriyetten biri de¤ildir?
a. H›rvatistan
b. Makedonya
c. Karada¤
d. S›rbistan
e. Estonya
9. Hegel’e göre iflletme s›n›f› afla¤›daki kesimlerden
hangisi taraf›ndan oluflmaktad›r?
a. Kapitalistler ve iflçilerden
b. Köylüler
c. Köylüler ve esnaflar
d. Memurlar
e. Aristokratlar ve iflverenler
10. 1990’larda Slovenya’daki bürokrasiye muhaliflik Bat›’dan yükselen, afla¤›daki ak›mlardan hangisi ile besleniyordu?
a. Marksizm
b. Postyap›salc›l›k
c. Hermenetik
d. Psikanaliz
e. Olgusalc›l›k
172
Okuma Parças› 1
Okuma Parças› 2
Ortado¤u ‹çin Mütevazi Bir Teklif
Irak sald›r›s›n› destekleyenlerin hat›rlatt›¤› bir neden,
bu sald›r›n›n h›z›n› kaybeden Ortado¤u bar›fl sürecine
yeniden h›z kazand›raca¤›yd›. –kazand›rd› m›? Ortado¤u’ya iliflkin yap›lacak ilk fley, bu krizin toprak yetersizli¤inin co¤rafi gerçe¤iyle ilgili oldu¤u gibi görüflleri bir
kenara atmakt›r. Afl›r›n›n kendisi k›tl›k içinde temellendi¤i ve onu doldurmaya çabalad›¤› için bolluk (saf sevgiden do¤an afl›r› ba¤›fl, herkes için yeterli olan) ve dikkatle “kemerleri s›kma” tavr›yla k›tl›k (sadece baz›lar›n›n sahip oldu¤u, herkes için yeterli olmayan) basitçe
birbirlerine karfl›t olarak konulamaz. Bir baflka deyiflle,
k›tl›k (bir fleyin eksik oldu¤u “herkese yetmedi¤i” düflüncesi) basit bir olgu de¤il yap›sal bir gerekliliktir:
O, kesinlikle var olan bir fleyin eksi¤i olmadan önce saf
biçimsel bir eksiktir ve o, tam da ihtiyaçlar›m›z›n afl›r›
derecede tatmin oldu¤u anda flafl›rt›c› kat›ks›z haliyle
ortaya ç›kan bir eksiktir. Ayn› çizgide, ölümcül günah›n
en ilginç olanlar›ndan üçü; haset, cimrilik ve melankoli
tam da arzunun biçimsel yap›s› içine yaz›lm›flt›r: Bir melankolik arzulad›¤› objenin varl›¤›nda arzusunu muhafaza edemezken; cimri objesine s›k›ca sar›l›r ama tüketemez; haset olan ise ötekinin arzusunun objesini arzular. Böylece ya komflunun çay›r›n›n otlar› seninkinden
daha yeflildir, ya kendi yeflil otlar›ma o kadar hayran›md›r ki hayvanlar›m›n yemesine izin vermem, ya da çay›r›ma bir melankoli¤in üzüntülü, lakayt bak›fl›yla göz
atar›m… Bu paradokslar flöyle masallar›n gerçe¤ine tekabül eder: Çiftçinin birine görünen cin “Dile benden
ne dilersen ama sana ne yaparsam iki kat›n› komfluna
da yapaca¤›m!” dedi¤inde, çiftçi kötülük dolu s›r›tarak
“Bir gözümü ç›kar!” diye cevaplar. Ya da fakir bir çiftçi
kar› kocan›n nas›l zengin olma flanslar›n› teptiklerine
iliflkin bir hikaye flöyledir: Bir cin onlar›n üç isteklerini
gerçeklefltirece¤ini söyledi¤inde kocan›n düflünmeden
“Taba¤›ma bir sosis!” demesine kad›n k›zg›nl›kla atlar:
“Seni budala, sosis burnuna yap›fls›n!”. Böylece üçüncü
istek ancak mütevazi bir “sosis burundan taba¤a düfl!”
olabilir.
Lacan ile ilgili bilgilerimizi hat›rlayal›m
Jacques Lacan, hem Frans›z psikanalistidir ve psikanaliz alan›nda dünya ça¤›nda en önde gelen isim olmufltur. Lacan 1901 y›l›nda burjuva Katolik bir ailenin evlad› olarak dünyaya gelmifltir. Lacan, Sorbonne Üniversitesi’nde t›p e¤itimi ald›ktan sonra 1930’larda psikiyatri
hastalar› üzerinde çal›flt›.1938 y›l›ndan itibaren Paris Psikanaliz Derne¤i’nde dersler vermeye bafllad› ve
1950’lerde kendi özgün kuram›n› gelifltirmeye bafllad›
ve yay›nlar› ile psikanaliz alan›nda en üretici ve özgün
kuramc›lardan biri oldu¤unu kan›tlad›. Lacan’›n kuram›
genel olarak yap›salc› dilbilimi üzerine yap›lanmakta ve
Levi- Strauss’un yap›sal antropoloji çal›flmalar›ndan etkilenmifltir. Keza, Hegel, Heidegger gibi düflünürler de
Lacan’›n kuram›nda etkisi olan isimlerdir. Esas olarak
Lacan’›n amac› Freud’un kuram›n› de¤ifltirmek ya da revizyondan geçirmek de¤ildir. Onun istedi¤i “yeni bir
okuma” yapmakt›r. Psikanalizin kuramsal ve uygulama
alan› Lacan taraf›ndan yap›bozuma u¤rat›l›r ve bundan
dolay› anadamar psikanaliz çevrelerince elefltirilir.
Lacan’›n Freud’un çal›flmalar›ndan yola ç›karak gelifltirdi¤i kuramlarda önceli¤i bilinçd›fl› üzerine yapt›¤› çal›flmalar al›r. Lacan psikanalizi “bilinçd›fl›n›n bir bilimi”
haline getirir. Dahas› yap›salc› dilbilimin etkisiyle, dilin
önemini vurgulayarak “bilinçd›fl›n›n dil gibi yap›land›¤›n› söyleyerek ana odak noktalar›n› bilinçd›fl› ve dil
olarak belirler. Bundan yola ç›karak Freud’u yeniden
okur ve yorumlar.
Lacan’›n temel olarak ele ald›¤› konular›n bafl›nda “özne sorunu” gelir. Lacan Freud’un kurgulad›¤› anlamda
“sabit” bir öznenin olanakl›l›¤›n› reddeder.
Freud’un “ego”yu güçlü k›lma amac› tafl›yan “ben” bilinci ve “ego”nun (bu anlamda bilincin) bilinçd›fl›ndan
daha güçlü k›l›nmas› tezini reddederek bilinçd›fl›n›n önceli¤ini ve ego’nun (ben’in) bir yan›lsama oldu¤unu ve
esas olarak “ben”in bilinçd›fl›n›n bir ürünü oldu¤unu
ileri sürer. Bilinçd›fl›, insan varl›¤›n›n tüm ifllevleri üzerinde etkin bir yap›ya ve aynen dil gibi yap›lanan bir
özelli¤e sahiptir. Buna ek olarak bilinçd›fl› kendini “yok”
ile ifade eder. Lacanc› düflüncede “eksik”, “yok” olan
temel bir belirleyicili¤e sahiptir. Tüm sistem bunlar›n
etraf›nda örgütlenmifltir. Bilinçd›fl›, bu anlamda dil, kendini eksik olarak söyledi¤inde, söylemedi¤inde, bir baflka deyiflle sessiz kald›¤› yerde ifade eder.
Lacan’›n sosyal bilimlere kazand›rd›¤› önemli kavramlardan biri de “öteki” dir. Lacan’a göre “öteki” süre¤en
olarak tüm iliflkilerde belirleyici, temel ö¤e olarak bu-
Kaynak: Slavoj Zizek (2004). Ödünç Al›nan Irak Çaydanl›¤›. ‹stanbul: Encore Yay›nc›l›k. Çev. Mehment Öznur, Sibel Erduman. S. 39.
173
lunmaya bafllar. Bu ba¤lamsa sevgi iliflkisi geçmiflte (bebeklikte) yaflanan bütünsellik, ayr›lmam›fll›k sürecinin
yeniden yaflanmas› iste¤inin ifadesidir. Öteki “ben”in
kendini gerçeklefltirdi¤i, dolay›mlad›¤› nesnedir. Ben’in
kendini gerçekleyebilmesi için “öteki”nin varl›¤› zorunludur Öteki ile uzamsal alan giren “ben”, kendi uzamsal alan›n› yarat›r, kendini d›fl dünyan›n nesnelerinden
farkl› olarak kurgular. Öteki, ben’in varolmas›n›n ön
koflullar›ndan biridir ve “özne iz kimli¤ine ulaflmak için,
kendini imgesel öteki ile özdefllefltirmeli, kendini yabanc›laflt›rmal›d›r. Bu ise özne için çeliflik bir durum yarat›r. Kendini varedebilmek için kendinden vazgeçmek
zorundad›r. Kendini kurdu¤unda ise art›k tam bir “kendilik” durumundan söz edilmez. Kurdu¤u kendilik, içinde kendini varetmeye çal›flt›¤› ve tüm imgesel, simgesel
dünyas›n› oluflturan ö¤eleri edindi¤i toplumun ürünüdür. Dolay›s›yla özne daha do¤madan önce bu simgesel düzen taraf›ndan önbelirlenmifltir. Lacan’a göre Öznenin kendini kurgulamas› kendinde “eksik” olanlar
üzerinden yürür. Öteki ile olan iliflki içerisinde, onun
kurgusunun, oyunun parças› olarak, ancak onun d›fl›nda onu içsellefltirerek kendilik kurgusuna ulaflmak bir
zorunluluk olarak okunabilir. Asl›nda Öteki de tam de¤ildir o da “eksik”tir ve bu eksik onun varolufluna iliflkindir. Zizek’in de belirtti¤i gibi özne Lacan’a göre “bölünmüfl, üzerine çarp› at›lm›fl oldu¤u, anlamland›rma
zincirindeki bir eksi¤e özdefl”tir. Esas›nda öznenin Lacan taraf›ndan ayr›lma ad› verilen bir tür “yabanc›laflmadan ar›nma” ya ulaflabilmesini sa¤layan fley tam da
Öteki’deki bu eksiktir.
Kaynak: Bar›fl Çoban (2005). “Aynalar fiövalyesi ya
da Bilinçd›fl›n›n Kaflifi: LACAN” içinde Kadife Karanl›k. Edt. Nurdo¤an Rigel vd. ‹stanbul: Su Yay›nlar›. ss. 277- 291.
1. e
2. d
3. a
4. a
5. b
6. b
7. b
8. e
9. a
10. b
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek’teki Hegel ve Lacan”
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Evrensel ve Tikel” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek ve Politika” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zizek ve Politika” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yugoslavya’dan Slovenya’ya
Zizek”konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Zizek” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Zizek” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Slovenya’dan Yükselen
Teorik Muhalefet” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Zizek, “kiflisel olan politiktir” anlay›fl›n› ve son dönem
yayg›nlaflan kimlik politikalar›n›n çeflitli biçimlerini küçümser ve bu hareketlerin politik hareketler olmay›p
sadece eti¤in devam› oldu¤unu ileri sürer. Zizek’e göre
‘bir kiflinin gözünü oymak’ etik bir fley oluyordu ama
ayn› fleyi binlercesine yapmak her nas›lsa onu “politik”
hale getiriyordu. Zizek, politik alan› klasik anlamda iktidar arac›l›¤›yla, iktidar› dayatma, kullanma, ya da ona
karfl› direnme biçimleri; iktidar›n kimin ç›karlar›na hizmet etti¤i ya da kötüye kulland›¤› ve iktidar›n üretim ve
kaynaklar›n da¤›l›m› üzerindeki etkileri olarak tan›mlar.
Dolay›s›yla kimlik politikalar›n› siyasetin bu tür bir tan›m›n› es geçip sadece belli tür ezme- ezilme iliflkilerine
odaklanmas› nedeniyle elefltirir.
174
S›ra Sizde 2
Zizek, Yugoslavya devletinin kurulufl, iflleyifl ve da¤›lmas›nda ve en önemlisi Do¤u Avrupa’da kapitalizmin
oluflmas›nda Bat›’n›n do¤rudan bir rol oynad›¤›n› düflünür. Zizek’in çal›flmalar›ndaki teorik arka plan› ve bu
teorinin oluflum koflullar›nda Bat›’n›n oynad›¤› bu rolün
pay›n› do¤rudan hissetmek mümkündür. Zizek’e göre
Yugoslavya’n›n belli birtak›m yalanlar ve olanaks›zl›k
noktalar› üzerinde yap›lanmas› kadar Bat›’n›n flu an di¤er yeni cumhuriyetlere bak›fl› gibi bakmas›n›n da etkisi büyüktü. Tito’nun Stalin’e yabanc›laflmas›nda ve sonras›nda Slovenya’n›n Yugoslavya Cumhuriyeti’nden ayr›lmas›nda yine Bat›’n›n önemli bir rolü vard›. Zizek’e
göre bundan dolay›, Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin
yap›lan etnik çekiflmelerin sosyalist sistemin çökmesiyle birlikte yüzeye ç›kt›¤› gibi basit ve indirgemeci bir
aç›klama kolayc›l›¤›na düflmek istemiyorsak da¤›lma
sürecine daha dikkatlice bakmam›z gerekiyor. Yugoslavya’n›n da¤›lmas›na iliflkin, ‘köklü anlaflmazl›klar›n
baflrolü oynad›¤›’ imgelemi Bat› kapitalizminin yaratt›¤›
çat›flmada kuvvetli bir ideolojik aç›klama oluflturur.
S›ra Sizde 3
Zizek’e göre da¤›lman›n gündeme geldi¤i koflullarda
ulusal birli¤in korunmas› her zaman- annelik ve gelecek nesillerin yeniden üreticisi olarak- ulusun gösterenleri olarak kad›nlara yönelik denetim ve fliddetin artmas›na yol açar. Yugoslavya’da yar›- özerk kad›n örgütlerin partilileri aras›ndaki mücadele sonucunda 1961 y›l›nda Kad›n Örgütleri Birli¤i kapat›lm›fl ve Parti taraf›ndan Kad›n›n Sosyal Aktiviteleri Konferans› kurulmufltur.
1974 y›l›ndan sonra kürtaj serbest b›rak›lm›fl ve adeta
bir tür korunma yöntemi olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r ancak 1980’lerde kürtaja karfl› muhalefet yükselmifltir. Askeri fliddet kad›na yönelik artan fliddetle sonuçlanm›fl, bu fliddeti yeniden üretmifltir. Belgrad’daki
“Siyah Giymifl Kad›nlar” gibi savafl karfl›t› gruplar s›kl›kla fiziksel sald›r›ya u¤ram›flt›r. Zizek’e göre toplumlar
aras›ndaki antagonizma kad›n ve erkek aras›ndaki antagonizma ile iç içe geçmifltir ve bu olgu Lacanc› teorinin cinselli¤in açmaz› olarak dile getirdi¤i olguya iflaret
eder. “Cinsellefltirme”nin önemi ve fliddete karfl› feminist yan›tlar Marksistlerin ve ayn› zamanda Zizek’in Yugoslavya’n›n da¤›lmas› sürecinde devlete iliflkin sorunlar›n›n aç›¤a ç›kmas›na neden olmufltur.
S›ra Sizde 4
1970’lerde ortaya ç›kan teorik çal›flmalar üç zorunluluk
üzerinde yükseliyordu. Birincisi, Marksist çal›flmalar› ve
Marksizmin ‘sosyalist devlet’ taraf›ndan tahribat›n› da
içeren ekonomi politik ve öz-yönetim hakk›nda elefltirel çal›flmalard›. ‹kincisi Slovenya ulusunun tarihsel oluflumu ile ilgiliydi ve bu konudaki iddialar›n “do¤al” görünen ideolojik etkilerini ortaya ç›karmakla ilgiliydi.
Üçüncüsü bürokrasinin yerinde kalmas›n› sa¤layan ‘muhalifler’in elefltirisiydi. Buradaki iddia Do¤u Avrupa’daki (ve di¤er sosyalist) toplumlarda muhaliflerin devletçe kurulan rolleriydi. fiöyle ki, bu muhaliflerin düflünme biçimleri kavramlara ba¤lanan ters yüz edilmifl anlamlara ra¤men esas olarak bürokratik seçkinlerinkine
benziyordu. 1980’lerin bafl›nda ortaya ç›kan kültürel direniflin çok özel biçimleri muhalefeti rejime ‘muhalifli¤in’ boyutlar›n› aflan bir noktaya getirdi.
S›ra Sizde 5
Foucault, bak›fl› iktidarla iliflkisi içinde panoptik kavram›yla ele al›r. Panoptik, görülmeden gören, hükmedici
iktidar›n bak›fl›d›r. Panoptik bak›fltaki iktidar bakt›¤›n›
nesneye dönüfltürür. Bak›fl›n sahibi öznedir. Çünkü iktidar ondad›r. Erke¤in bak›fl› da panoptiktir ve bakt›¤›n› nesneye çevirir ve feminizm düflüncesinin oda¤›nda
da buna karfl› ç›k›fl vard›r. Lacanc› bak›fl kavram›nda ise
durum tam tersidir. Bak›fl nesnedir. Bak›lan bak›fl› üzerine alan, üstlenen öznedir, bakan ise nesnedir. Lacan
için bak›fl konumunu sahiplenen kad›nd›r. Lacan’a göre yanl›fl tan›ma (yamuk bakmak) öznenin kurulmas›
sürecinden ayr›lamaz. Çünkü özne asla kendisini bakan
noktas›na yerlefltiremez. Bak›fl, Hegel’den bafllayarak
Jean Paul Sartre ve Michel Foucault ile devam eden anlay›flta hep iktidar ya da mücadele alan› olarak kurgulan›r. Esas olarak dinlerde de ‘tanr›lar›n görünmeyen
bak›fl›’ inanc› nedeniyle ‘bak›fl’ hep bir iktidar, denetim,
gözetim, yönetim özelli¤ini üzerinde tafl›r. ‹ktidar›n görünmeyen bak›fl›nda hep bir tahayyül vard›r. Sözgelimi
hükümdar, tanr›n›n yeryüzündeki gölgesi olarak görev
yapt›¤› için yönetilenlerden kimse hükümdar›n gözleri
ile karfl›laflamaz. Yönetilenlerin bak›fl› yerdeyken, hükümdar bak›fl›yla onlar› birer nesneye dönüfltürerek tarar. Yönetilenler ise hükümdar›n bak›fl›n› tahayyül ederek kendilerini bir otokontrolle denetlerler.
Kaynaklar
Lovink, Geert (1995) “Civil Society, Fanaticism and Digital Reality: A Conversation with Slovaj Zizek.
http://www.ctheory.com/article/a037.html (Eriflim
tarihi: 09.05 2011).
Kay, Sarah (2006) Zizek: Elefltirel Bir Girifl. Çev: Zeynep Kuyumcu. ‹stanbul: Encore
Parker, Ian (2004) Slavoj Zizek: A Critical Introduction. Londra: Pluto Press.
Rigel vd. (2005) Kadife Karanl›k. ‹stanbul: Su Yay›nlar›.
Wright. E. &E. Wright (1999) The Zizek Reader. Blackweell Publishers.
Zizek, S. (2004a). ‹deolojinin Yüce Nesnesi. Çev. Tuncay Birkan. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Zizek, S. (2004b) Ödünç Al›nan Irak Çaydanl›¤›. Çev.
Mehmet Öznur ve Sibel Erduman. ‹stanbul: EncoreYay›nc›l›k.
Zizek, S.(2003) G›d›klanan Özne: Politik Ontolojinin Yok Merkezi. Çev. fiamil Can. Ankara: Epos
Yay›nc›l›k.
Zizek, S. (2001). Enjoy Your Symptom! Jacques Lacan in Hollywood and Out. Londra: Routledge.
Zizek, S. (1991) For They Know not What They do:
Enjoyment as a Political Factor.
175
8
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra David Harvey’in;
Postmodernizm çal›flmas›nda öne sürdü¤ü temel tezi betimleyebilecek,
Ayd›nlanma düflüncesi ile modernite aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klayabilecek,
Postmodernizm hakk›ndaki görüfllerini özetleyebilecek,
Kapitalizmin ekonomik ve politik dönüflümü hakk›ndaki düflüncelerini de¤erlendirebilecek,
Harvey’in ‘zaman-mekân s›k›flmas›’ kavram›n› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
•
Ayd›nlanma
Modernite
Modernizm
Postmodernizm
Fordizm
•
•
•
•
Esnek birikim
Zaman
Mekân
Zaman-mekân s›k›flmas›
‹çindekiler
Sosyolojide Yak›n
Dönem Geliflmeler
Postmodernizm
ve Mekân:
David Harvey
•
•
•
•
G‹R‹fi
MODERN‹TE VE MODERN‹ZM
POSTMODERN‹ZM
KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE
EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ
• ZAMAN VE MEKÂN
• SONUÇ
Postmodernizm ve Mekân:
David Harvey
G‹R‹fi
Marxist co¤rafyac› ve teorisyen David Harvey’in çal›flmalar›, co¤rafyan›n mekân bilimi olarak kabul edilmeye baflland›¤› 1960’l› y›llara dayanmaktad›r. Buna ba¤l›
olarak Harvey’in, 1969 y›l›nda yay›nlanan çal›flmas› Explanation in Geography
(Co¤rafyada Aç›klama), co¤rafyan›n mekân bilimi olarak kuramsal ve metodolojik
temellerini inceleyen ilk kitap olarak kabul edilmektedir (Johnston, 1983).
Harvey daha sonra Social Justice and the City (1973) (Toplumsal Adalet ve fiehir) ve Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›n›rlar›) kitaplar›nda Marxist ekonomi politik yaklafl›m temelinde mekânsal çözümlemeler yapm›flt›r. Sonraki çal›flmalar›nda (1985a, 1985b) ise kapitalist sermaye birikiminin hareketleri ve co¤rafya
aras›ndaki iliflkiyi ele alarak sermayenin mekânsall›¤›n› vurgulam›flt›r.
Harvey’in The Condition of Postmodernism (1989) (Postmodernli¤in Durumu)
bafll›kl› kitab› postmodernizmi, Marxist bak›fl aç›s› çerçevesinde de¤erlendiren oldukça önemli bir çal›flma olarak kabul edilmektedir.
David Harvey (1935- )
1935 y›l›nda ‹ngiltere do¤an David Harvey, lisans ve lisansüstü e¤itimini Gillingham Grammar School for Boys ve St
John’s College, okullar›nda görmüfl ve 1961 y›l›nda Cambridge Üniversitesi’nde co¤rafya alan›nda doktoras›n› tamamlam›flt›r. Akademik çal›flmalar›n› ‹ngiltere’de Bristol
Üniversitesi, Oxford Üniversitesi ve ABD Baltimore’daki
Johns Hopkins Üniversitesi’nde sürdürmüfltür. 2001 y›l›nda,
Graduate Center of the City University of New York (CUNY) Antropoloji Bölümü’ne
geçmifltir. Harvey son çal›flmas›nda, Marxist teori temelinde, küresel kapitalizmin neoliberal biçiminin elefltirisini yapmaktad›r. Harvey’in en önemli çal›flmalar› aras›nda Explanation in Geography (1969) (Co¤rafyada Aç›klama), Social Justice and the
City (1973) (Sosyal Adalet ve fiehir), Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›n›rlar›),
The Condition of Postmodernity (1989) (Postmodernli¤in Durumu), Spaces of Hope
(2000) (Umut Mekânlar›), The New Imperialism (2003) (Yeni Emperyalizm) ve A
Brief History of Neoliberalism (2005) (Neoliberalizmin K›sa Tarihi) adl› eserleri yer
almaktad›r.
178
Postmodernizmi, farkl› bak›fl aç›lar› do¤rultusunda farkl› yönleriyle ele alan teoriler ayn› zamanda postmodernizmi kavray›fl sürecinde baz› ortak kabullere sahiptirler. Bu teoriler, ça¤dafl toplumlarda temel de¤iflimlerin yer ald›¤› ya da yer almaya bafllad›¤› ve toplumlar›n çeflitli aflamalardan geçiyor oldu¤u görüflüne kat›lmakla birlikte, modernitenin, postmoderniteye do¤ru ilerleyen bir aflama oldu¤u
anlay›fl›n› benimsemektedirler (Haralambos ve Holborn, 1995: 907).
Harvey (1997: 7), 1970’lerin ilk y›llar›ndan itibaren ekonomik, politik ve kültürel
faaliyetlerde köklü bir de¤iflimin yafland›¤›n› ve bu köklü de¤iflimin, “mekân ve zaman alg›lay›fl›m›zda yeni hâkim biçimlerin” ortaya ç›kmas›yla iliflkili oldu¤unu belirtmektedir. Harvey, The Condition of Postmodernism (1989) (Postmodernli¤in
Durumu) kitab›nda temel tezini flu flekilde sunmaktad›r:
Zaman ve mekân›n de¤iflmekte olan boyutlar›yla eflzamanl›l›k, zorunlu ya da nedensel bir ba¤›nt›n›n varl›¤› için bir kan›t olarak gösterilemezse de, postmodernist
kültürel biçimlerin yükselifli, sermaye birikiminde daha esnek tarzlar›n ortaya ç›k›fl›
ve kapitalizmin örgütleniflinde “zaman mekân s›k›flmas›”n›n yeni bir at›l›m› aras›nda bir tür zorunlu iliflki oldu¤u görüflüne güçlü birtak›m önsel kan›tlar getirmek
mümkündür (Harvey, 1997: 7)
Buna karfl›n, kapitalist birikimin temel kurallar› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bu de¤iflimler, tamam›yla yeni bir kapitalizm sonras› (post-kapitalist) ya da sanayi ötesi
(post-endüstriyel) toplumlar›n ortaya ç›kmas›ndan daha ziyade, bir tak›m yüzeysel
de¤ifliklikler gibi görünmektedir (Harvey, 1997: 7).
Harvey’e (1997: 9) göre postmodernizm, post-yap›salc›l›kla ve post-endüstriyalizmle iliflkili görünmekle birlikte, ayn› zamanda yeni fikirlerin oluflumlar›yla ba¤lant›l› flekilde ve giderek artan bir biçimde, baz› yeni duygu ve düflüncelerin bir bileflimi olarak ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r.
Ekonomik, politik ve kültürel geliflmede “kafa kar›flt›r›c› bir evre” açm›fl olan
postmodernizmin do¤as›n›n araflt›r›lmas› gerekti¤ini belirten Harvey (1997: 9), bu
araflt›rma konusunun bir dizi fikir olarak ele al›nmas› yerine tarihsel durumun aç›klanmas› gerekti¤ini ileri sürmektedir: “E¤er postmodernizmin dönem dönem giriflti¤i aray›fllardan bir ders ç›karacak ve bu derslerden giderek de eylem biçimleri gelifltireceksek, postmodernizmin yöneldi¤i aray›fllar›n son derece önemli oldu¤unu
kavramam›z gerekir” (Harvey, 1993: 55).
Bu araflt›rma önerisi do¤rultusunda Harvey (1997) öncelikle, postmodernizm konusunda kabul gören fikirleri gözden geçirmekte ve politik-ekonomik arka plan› incelemektedir. Sonras›nda kapitalizmin tarihsel ve co¤rafi gelifliminin dinamikleri ile
kültürel üretim ve ideolojik dönüflüm süreçleri aras›ndaki ba¤› oluflturan zaman ve
mekân deneyimini ele almaktad›r. Ancak bu flekilde Bat› dünyas›nda ortaya ç›kan
yeni baz› söylemlere bir anlam vermenin mümkün olaca¤›n› ifade etmektedir.
Harvey’e (1997: 21) göre, ‘postmodernizm’in anlam› konusunda tam olarak bir
anlaflma sa¤lanamamakla birlikte postmodernizm, modernizme karfl› bir tepki ya
da modernizmden bir kopufl olarak kavranmaktad›r. Modernizmin anlam›n›n da
kar›fl›k olmas› nedeniyle, postmodernizmi kavramak daha da zorlaflmaktad›r.
Harvey, modernizm ve postmodernizm iliflkisine yönelik olarak bir mimarl›k
dergisinin editörlerinin görüflünü iflaret eder: “Genellikle pozitivist teknoloji merkezli ve rasyonalist e¤ilimli olarak alg›lanan evrensel modernizm, do¤rusal geliflmeye ve mutlak do¤rulara inançla, toplumsal düzenin rasyonel biçimde planlanmas›yla ve bilgi ve üretimin standartlaflt›r›lmas›yla özdefllefltirilir.” Buna karfl›t ola-
8. Ünite - Postmodernizm ve Mekân: David Harvey
179
rak postmodernizm, “kültürel söylemin yeniden tan›mlanmas›nda, heterojenli¤i ve
farkl›l›¤› özgürlefltirici güçler olarak” öne ç›karmaktad›r. (PRECIS6, 1987: 7-24’ten
aktaran Harvey, 1997: 21).
Bu anlamda postmodernizm, modernizmle karfl›tl›k iliflkisi çerçevesinde ifade
edilmektedir. Dolay›s›yla bu iliflkinin anlafl›lmas› için öncelikle modernitenin (modernlik) çözümlenmesi gerekmektedir. Modernitenin anlam› üzerine yürütülen tart›flmalar›n büyük bir bölümünde modernitenin temelini oluflturan Ayd›nlanma düflüncesi yer almaktad›r (Harvey, 1997: 25).
MODERN‹TE VE MODERN‹ZM
Harvey, moderniteyi, Jürgen Habermas’›n kavramsallaflt›rmas› olan “modernite
projesi” do¤rultusunda aç›klamaktad›r (Habermas, 1983: 9’dan aktaran Harvey,
1997: 25): 18. yüzy›lda beliren bu proje, Ayd›nlanma düflünürlerinin “nesnel bilimi, evrensel ahlak ile hukuku ve kendi ayaklar› üzerinde duran sanat›, kendi iç
mant›klar› temelinde gelifltirme” yönünde gösterdikleri ola¤anüstü bir düflünsel çabay› ifade etmektedir. Bu ba¤lamda, çok say›da bireyin, özgür ve yarat›c› bir flekilde çal›flmalar›yla katk› sa¤lad›klar› bir bilgi birikiminin, “insanl›¤›n özgürleflmesi ve
günlük yaflam›n zenginleflmesi” yönünde kullan›lmas› amaçlanmaktad›r. Ayd›nlanma düflüncesi temelinde geliflen modernite projesi;
Do¤a üzerinde bilimsel hâkimiyet, kaynaklar›n k›tl›¤›ndan, yoksulluktan ve do¤al
afetin rastgele darbelerinden kurtuluflu vaat ediyordu. Rasyonel toplumsal örgütlenme biçimlerinin ve rasyonel düflünce tarzlar›n›n geliflmesi, efsanenin, dinin, bofl
inanc›n ak›l d›fl›l›¤›ndan, iktidar›n keyfi kullan›m›ndan ve kendi insan do¤am›z›n
karanl›k yan›ndan kurtuluflu vaat ediyordu. Ancak bu tür bir proje arac›l›¤›yla, bütün insanl›¤›n evrensel, sonsuz ve de¤iflmez nitelikleri ortaya ç›kabilirdi (Harvey,
1997: 25).
Ayd›nlanma düflüncesi, temel unsur olarak ilerleme fikrine dayanmakta ve ayn› zamanda modernitenin de savundu¤u, tarih ve gelenekten kopmay› hedeflemektedir. Harvey’e (1997: 26) göre bu düflünce, en çok insanlar› özgürlefltirme
amac›yla “bilginin ve toplumsal örgütlenmenin mistik ve kutsal kabu¤unu k›rmay›
hedefleyen laik bir hareketti.”
Ayd›nlanma düflüncesini miras alan 19. yüzy›l›n önemli sosyologlar›, yaflanan
toplumsal de¤iflmelerin nas›l bir gelecek yarataca¤› yönünde düflünceler gelifltirmifller, bu sürecin aç›klanmas› için bilimsel bir analizin kullan›lmas› gerekti¤ine
inanm›fllard›r. Bu anlamda, insanl›¤›n gelifliminin büyük hikâyesini aç›¤a ç›karma
çabas›, baz› postmodern teorisyenler taraf›ndan ‘meta anlat›’ olarak adland›r›lmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 907).
Büyük düflünürler aras›nda yer alan Marx ve Durkheim, bilimsel ve rasyonel
düflünceye daha az vurgu yapmalar›n›n yan› s›ra toplumun ilerleme ve geliflme sürecinde oldu¤una yönelik güçlü bir inanç beslemifllerdir (Haralambos ve Holborn,
1995: 907). Marx, s›n›flara dayal› olan kapitalist geliflmenin bask›c› ve ayn› zamanda çeliflkili mant›¤›n›n nas›l insanl›¤›n evrensel kurtulufluna yol açaca¤›n› göstererek, “ütopik düflünceyi, materyalist bir bilime dönüfltürmeyi” hedeflemifltir (Harvey, 1997: 28). Bununla birlikte Comte ve Weber, bu de¤iflimi bilimsel rasyonaliteyi içeren bir de¤iflim olarak görmüfllerdir. Comte, modern toplumun, bilimin
egemenli¤inde olaca¤›na, din, bat›l inanç ve felsefenin etkisinin, pozitivist bilimle
yer de¤ifltirece¤ine inanm›flt›r. Weber, modern öncesi toplumsal yaflam›n temelini
Modern düflünce biçiminin
köklerinin dayand›¤› 18.
yüzy›l Ayd›nlanma
düflüncesi, öncesindeki
gelenek ve önyarg›lar› yok
ederek, yerine toplumsal
yaflam›n rasyonel temellerini
kuran önemli bir Avrupa
entelektüel hareketidir.
180
oluflturan geleneksel eylemlerin önemini kaybetti¤ini ve modern ça¤›n, daha etkili olan rasyonelleflme ve bürokrasi taraf›ndan flekillenece¤ine inanm›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 907).
Bernstein’e göre Weber, Ayd›nlanma düflünürlerinin bilimin ilerlemesi, ak›lc›l›k
ve evrensel insan özgürlü¤ü aras›nda kurduklar› zorunlu iliflki do¤rultusunda,
“umut ve beklentilerinin ac› ve ironik bir yan›lsama” oldu¤unu ve Ayd›nlanma miras›n›n asl›nda “amaçl› ve araçç› ak›lc›l›¤›n zaferi” olarak ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmektedir (Bernstein, 1985: 5’ten aktaran Harvey, 1997: 28-29). Bu nedenle böyle
bir ak›lc›l›k anlay›fl›, ekonomi, hukuk, bürokrasi ve sanat› kapsayan bir flekilde
toplumsal ve kültürel yaflam› etkilemekte ve zehirlemektedir. Bu ba¤lamda ak›lc›l›¤›n ilerlemesi, “evrensel özgürlü¤ün somut olarak gerçekleflmesine de¤il”, kaç›lmas› mümkün olmayan bir ‘demir kafes’in, baflka bir deyiflle, “bürokratik ak›lc›l›¤›n bir kafesinin yarat›lmas›na” neden olmaktad›r.
Modernizmin, fabrika sistemi, makinelerle üretim, kentleflme, yeni ulaflt›rma ve
haberleflme sistemleri, kitlelere yönelik piyasa ve reklamc›l›¤›n ortaya ç›kmas› gibi
üretim, dolafl›m ve tüketim alanlar›nda yeni koflullar›n yarat›lmas›nda öncü bir rol
oynad›¤› kabul edilmektedir. Harvey’e (1997: 37) göre, asl›nda modernizm, bu koflullar›n yarat›lmas›nda öncü rolü oynamaktan daha çok bu koflullara bir cevap niteli¤i tafl›maktad›r. Modernizmin, daha sonra ald›¤› biçimin bu h›zl› de¤iflimlerin içsellefltirilmesi, düflünme ve kodlaflt›rma konular›nda küçümsenmeyecek derecede
bir etkiye sahip oldu¤unu belirten Harvey, ayn› zamanda bu de¤ifliklikleri de¤iflikli¤e u¤ratma ya da destekleme yönünde düflünceler ortaya koydu¤unu da vurgulamaktad›r. Ayr›ca 1848’den sonra modernizm, büyük ölçüde kentsel bir olgu olmufl,
“patlamal› kentsel büyümeyle, k›rdan kente yo¤un bir göçle, sanayileflmeyle, makineleflmeyle, mimari çevrede devasa bir de¤iflimle ve kentsel politik hareketlerle huzursuz ve karmafl›k bir iliflki içinde” varl›¤›n› sürdürmüfltür (Harvey, 1997: 39).
‹lerleme inanc›na ve bilime olan güven temeline dayanan modernlik, 20. yüzy›lda, militarizm, iki dünya savafl›, nükleer yok olma tehdidi gibi felaketlerle karfl›laflm›flt›r. Bunula birlikte, “standartlaflm›fl bilgi ve üretim koflullar› alt›nda, do¤rusal
ilerlemeye, mutlak hakikate ve toplumsal düzenlerin rasyonel biçimde planlanmas›na” olan güçlü inanç sars›lmaya bafllam›flt›r (Harvey, 1997: 50). Avrupa ekonomilerinin modernleflmesi h›zla ilerlerken Üçüncü Dünya Ülkelerinin, uluslararas› politika ve ticaretin etkisi alt›nda iddia edildi¤i gibi ilerici bir “modernleflme süreci”
yaflamad›klar› ifade edilmifltir. Modernist sanat, mimarl›k, edebiyat ve benzeri alanlar›n, tekelci kapitalist bir sistemin sanat› ve prati¤i haline gelmeye bafllad›klar› görülmüfltür (Harvey, 1997: 50).
Bu yaflananlar do¤rultusunda Ayd›nlanma projesinin amaçlad›klar›na karfl› duyulan güven sars›lm›fl, bir tak›m flüpheler ortaya ç›km›flt›r. Bu nedenle Ayd›nlanma
projesi, “insanl›¤›n özgürleflmesi hedefini insanl›¤›n kurtuluflu ad›na evrensel bir
bask› sistemine” dönüfltürmesine yönelik bafllayan tart›fl›lmalar›n merkezinde yer
alm›flt›r (Harvey, 1997: 26).
Habermas, Ayd›nlanma’n›n bir özgürleflme arac›ndan, bask›n›n yeni bir kayna¤› haline dönüflmesi görüflüne kat›lmakla birlikte Ayd›nlanma projesinin gerçekleflmemifl potansiyelini vurgulayarak moderniteyi, “tamamlanmam›fl bir proje” olarak
görmektedir. Habermas gibi baz› düflünürler, Ayd›nlanma projesinin hedefleri konusunda “yüksek derecede bir kuflkuculuk, araçlar ve amaçlar aras›ndaki iliflki konusunda epeyce tereddüt ve böyle bir projeyi günümüzün ekonomik ve politik
koflullar› alt›nda gerçeklefltirme olana¤› konusunda bir ölçüde karamsarl›k” tafl›malar›na karfl›n, bu projeyi desteklemeye devam etmektedir (Harvey, 1997: 27).
Postmodern teorisyenler ise Ayd›nlanma düflünürlerinin amaçlar›n›n ça¤dafl
toplumlarda terk edilece¤i yönünde bir yaklafl›ma sahiptirler. Bu teorisyenlere göre insanlar art›k, ilerlemenin kaç›n›lmazl›¤›na, bütün sorunlar›n çözümü için bilimin gücüne, insanl›¤›n mükemmelli¤ine ya da toplumlar›n rasyonel bir süreç içerisinde ilerleme olas›l›¤›na inanmamaktad›rlar (Haralambos ve Holborn, 1995:
908). ‹nsanlar gelecek hakk›nda daha karamsar olmufllar ve gerçe¤in, Marxizm gibi ideolojiler ya da büyük teorilerde bulunabilece¤ine olan inanç zay›flam›flt›r. Art›k inançlar daha fazla çeflitlilik göstermekte ve ço¤u insan, mutlak gerçek ile yanl›fl olan di¤erleri aras›nda oluflan düflünceleri kabul etmekte isteksiz görünmekte,
dünyan›n sorunlar›n›n çözülmesi için basit bir formül ya da yöntemin olmad›¤›n›
görmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 908).
20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren bafllayan karfl› kültür hareketleri ve modernizm karfl›t› ak›mlar›n ortaya ç›kmas›, yeni bir hareketin belirmesine yol açm›flt›r (Harvey, 1997: 53).
POSTMODERN‹ZM
Harvey, birçok postmodern teorisyenin Ayd›nlanma projesinin terk edilmesi gerekti¤i kan›s›n› reddetmekte ve modern toplumlar›n sistematik olarak çal›fl›labilir
ve anlafl›labilir oldu¤unu ifade etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 914).
Harvey (1997: 57), postmodernizmin ne oldu¤unu, farkl› yönleriyle kavrama
amac›yla flu sorular› sorar:
• Postmodernizm, modernizmden radikal bir kopufl mudur?
• Postmodernizm bir üslup mudur? Yoksa dönemlefltirmeye s›k› s›k›ya ba¤l›
bir kavram m›d›r?
• Her meta anlat›ya karfl› muhalefeti hep susturulmufl olan “baflka seslere” ve
“baflka dünyalara” gösterdi¤i yak›n ilgi dolay›s›yla devrimci bir potansiyeli
var m›d›r? Yoksa modernizmin ticarilefltirilmifl ve evcillefltirilmifl bir versiyonu mudur?
Harvey (1993: 55) postmodernizmin, hem bir uslüp hem de “hayal güçlerimizi
sadece belli ülkelerde, belli bir süre ile etkisi alt›na alan tarihsel bir hareket” oldu¤una dikkat çekmektedir:
Geliflmifl kapitalist ülkelerde 1960 ortalar› ile 1970 ortalar› aras›nda bir tarihte ortaya ç›kan ve 1990’larda da zay›flamaya bafllayan ve belli üslûp ögelerinin hâkim oldu¤u bir dönem. Üstelik postmodernizmin kurdu¤u bu hâkimiyetin, çok say›da habercisi ve tarihsel öncülü de vard›. Öyleyse bu üslûbun temel elemanlar› neydi? Burada verilecek cevaplar, hangi çal›flma alan› ya da disiplini ele ald›¤›n›za ba¤l› olarak farkl›l›klar gösterecektir.
Harvey, postmodernizm konusunda Huyssens’in flu önermelerine kat›ld›¤›n›
belirtmektedir: Huyssens’e (1984 aktaran Harvey, 1997: 754) göre, postmodern terimi, Bat› toplumlar›nda bu yeni hareketle birlikte beliren kültürel bir de¤iflimi ifade etmektedir. Ancak bu durum, kültürel, toplumsal ve ekonomik düzenlerde bir
paradigma de¤iflimi yafland›¤› anlam›na gelmemektedir. Bununla birlikte, kültürün
önemli bir kesiminde duyarl›l›kta, pratikte ve söylem oluflumunda yaflanan bu de¤iflim, bir dizi postmodern varsay›m›, deneyimi ve önermeyi daha önceki dönemden ay›rmaktad›r.
Benzer bir flekilde, Frederic Jameson, postmodernitenin büyük toplumsal ve
kültürel bir de¤iflim olmad›¤› görüflünü ifade edenler aras›nda yer almaktad›r. Jameson, postmodernizmin, geç kapitalizm ça¤›n›n kültürel mant›¤›n› ifade etti¤ini
181
182
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
ileri sürmektedir. 1960’l› y›llardan itibaren kültür üretiminin genel anlamda meta
üretimiyle bütünleflti¤i yeni bir ça¤a girdi¤imizi belirtmektedir. Jameson’a göre,
giysilerdenD Üuça¤a
bütün mallar, yeni görünüfller alt›nda daha büyük miktarfi Ü N E L ‹kadar
M
larda üretilmektedir. Bunun sonucu olarak daha önce sadece üretim alan›nda verilen mücadeleler, kültürel üretimi de toplumsal çat›flmalar›n bir alan› haline getirS O R U
mifltir (Harvey,
1997: 80).
S O R U
Frederic Jameson’›n
D ‹ K K A T postmodernizm hakk›ndaki görüflleriyle ilgili ayr›nt›l› bilgiyi kitab›n›z›n “Postmodern Sosyal Teori” ünitesinde bulabilirsiniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Resim 8.1
Pruitt-Igoe Toplu
Konutlar›.
Kaynak:
http://vicisitudysord
idez. blogspot.com
SIRA S‹ZDE
Postmodernizm terimi, ilk olarak mimarl›k alan›nda benimsenmifltir. Daha sonra bu terimin, sanat ve kültür çal›flmalar›nda kullan›lmaya baflland›¤› görülmüfl, daAMAÇLARIMIZ
ha sonra ise
siyaset, ekonomi, sosyoloji gibi çal›flma alanlar›nda etkili olmufltur
Modern mimari, kent nüfusunun ihtiyac› olan kitlesel konut ve ofis üretimini
karfl›lamak için yeni, ucuz ve etkili materyallerin kullan›m›yla karakterize edilmiflK ‹ Tanlay›fl,
A P
tir. Bu mimari
çelik, beton, cam gibi materyallerin kullan›m›nda bilimsel
bilginin uygulanmas›n›n, insanlar›n yerleflim sorunlar›n›n çözümüne imkân sa¤layaca¤›n› iddia etmifltir. Modern mimarinin en önemli temsilcilerinden biri olarak
T E L ELe
V ‹ ZCorbusier,
YON
kabul edilen
mimariyi “modern yaflam için makineler”in üretimi olarak görmüfl, dünya çap›nda kasaba ve kentlerin ortak özelli¤i olan ifllevsel ve yüksek blok tiplerini savunmufltur (Haralambos ve Holborn, 1995: 908).
1970’li y›llarla birlikte, modern mimarinin temsilleri olan yüksek bloklar göz‹NTERNET
den düflmeye bafllam›flt›r. Bu durum ayn› zamanda postmodernizmin, mimarl›k
alan›nda kabul görmesi anlam›na gelmektedir. Baz› teorisyenlere göre, modern
mimari, postmodern mimariye yol açm›flt›r. Bu anlamda Harvey (1997: 54), mimarl›k alan›nda Charles Jencks’in modernizmin sonunu bildiren ve postmodernizme
geçiflin sembolik tarihini, “Le Corbusier’in ‘modern yaflam makinas›’n›n ödül kazanm›fl bir versiyonu olan St. Louis’deki Pruitt-Igoe toplu konut bloklar›n›n, içinde
yaflayan düflük gelirli insanlar için oturulamaz bir çevre oldu¤u gerekçesiyle dinamitle havaya uçuruldu¤u 15 Temmuz 1972 günü saat 15:32” olarak verdi¤ini vurgulamaktad›r. (Resim 8.1 ve 8.2).
183
Resim 8.2
Pruitt-Igoe toplu
konutlar›n›n y›k›lmas›.
Kaynak:
http: //mizzoumag.
missoumag.missuri.edu
Harvey, geçifl sürecinde modern ve postmodern mimari aras›nda görülen farkl›l›klar› flu flekilde ifade etmektedir:
Her kentsel çevrenin üzerinden bir silindir gibi geçmesi kader gibi görülen cam gökdelenler, beton bloklar, çelik kalaslar ve ... her tür romantizmi kitsch gibi gören anlay›fl, yerini süslenmifl bloklara, imitasyon ortaça¤ meydanlar›na ya da bal›kç› kasabalar›na, siparifl üzerine yap›lm›fl ya da geleneksel konut yap›m›na, yenilenmifl fabrika ve ambarlara ve yeniden kullan›ma kazand›r›lm›fl her çevreye b›rak›yordu
(Harvey, 1997: 55).
S‹ZDE nelerdir?
Harvey’e göre, mimarl›k ve kent tasar›m› alan›nda postmodernizminSIRA
özellikleri
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
SIRA S‹ZDE
ResimD Ü8.3
fi Ü N E L ‹ M
Postmodern mimari
örnekleri.
S O R U
Kaynak:
http:// weburbanist.com
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
184
Harvey (1997), postmodern ça¤›n birçok yönünün tamam›yla yeni olmad›¤›n›
vurgulamaktad›r. Kapitalizm daima, tarihi boyunca görülen çeliflkili e¤ilimleri
içermektedir. Bu nedenle hiçbir zaman sabit bir düzene sahip olmam›flt›r. Bunun
yan› s›ra, merkezlenme ve da¤›lma, otorite ve yap›bozum, hiyerarfli ve anarfli, kal›c›l›k ve esneklik aras›nda bir ileri, bir geri sallanmaktad›r (Tablo 8.1). Harvey kapitalizmin daha ileriye, postmoderne do¤ru sallanmakta oldu¤unu ve modernden
ve onun özelliklerinden uzaklaflt›¤›na inanmaktad›r (Haralambos ve Holborn,
1995: 913).
Tablo 8.1
Modernizm ile
Postmodernizm
Aras›ndaki Farklar
MODERN‹ZM
POSTMODERN‹ZM
Romantizm/ Simgecilik
Parafizik/ Dadac›l›k
Form (birlefltici, kapal›)
Antiform (ay›r›c›, aç›k)
Amaç
Oyun
Tasar›m
Rastlant›
Hiyerarfli
Anarfli
Hâkimiyet / Logos
Tükenme/ Sessizlik
Sanat nesnesi/ Bitmifl yap›t
Süreç/ Performans/ Happening
Mesafe
Kat›l›m
Yaratma/ Bütünsellefltirme/ Sentez
Yaratmay› imha/ Yap›bozum/ Antitez
Mevcudiyet
Yokluk
Merkezlenme
Da¤›lma
Tür/ S›n›r
Metin/ Metinleraras›
Semantik
Retorik
Paradigma
Sentagma
Hipotaksi
Parataksi
Mecaz
Mecaz› mürsel
Seçme
Bileflim
Kök/ Derinlik
Rizom/ Yüzey
Yorum/ Okuma
Yoruma karfl›/ Yanl›fl okuma
Gösterilen
Gösteren
Okunakl› (okuyucuvari)
Yaz›labilir (yazarvari)
Anlat›/ büyük tarih
Anlat› karfl›t›/ Küçük tarih
Ana kod
‹diyolekt (kiflisel dil)
Belirti
Arzu
Tür
Mutasyona u¤ram›fl
Tenasül uzuvlar›/ Fallik
Çok biçimli/ Androjin
Paranoya
fiizofreni
Köken/ Neden
Fark-fark/ ‹z
Tanr› Baba
Ruhülkudüs
Metafizik
‹roni
Belirlenmifllik
Belirsizlik
Aflk›nl›k
‹çkinlik
Kaynak: Hassan, I. (1985: 123-124 aktaran Harvey, 1997: 59)
Tablo 8.1’de, postmodernizmin moderniteye karfl› bir tepki olarak ortaya ç›kmas›na dayal› bir biçimde sunulan karfl›tl›klar, bu tepkinin hangi alanlara iliflkin oldu¤unu göstermektedir (Hassan, 1985 aktaran Harvey, 1997: 59).
185
Harvey’e (1993: 55) göre, disiplinler aras› fikir al›fl veriflleri ve karfl›l›kl› etkileflim olmas›na ra¤men mimari, felsefe, sosyoloji, co¤rafya, antropoloji gibi farkl› disiplinler, postmodernizmi kendi de¤iflkenlerini kullanarak tan›mlamaktad›r. Buna
karfl›n baz› ortak yönleri s›ralaman›n mümkün oldu¤unu belirten Harvey’e (1997)
göre bu ortak yönler;
• Teoriler, meta-anlat›lar, evrensel üsluplar gibi genel geçerlilik iddias› tafl›yan
önermelerin reddedilmesi,
• Dil oyunlar›nda, ilgi kaynaklar›nda ya da bilim insanlar› topluluklar›nda ço¤ulculu¤un ve parçalanman›n kabul edilmesi,
• Farkl›l›¤›n ya da baflkal›¤›n ve çeflitlili¤in vurgulanmas›,
• Her fleyin geçici oldu¤unun ruhsuzca ve alayc› bir flekilde kabul edilmesidir.
Harvey (1997: 21), postmodernist düflüncenin temel özelliklerinin parçalanma,
belirlenemezlik ve bütün evrensel ya da bütüncül (totalizing) söylemlere karfl› duyulan derin bir güvensizlik oldu¤unu belirtmektedir. Bu anlay›fl içerisinde yayg›n
S‹ZDE
ve derin de¤iflimi ifade edenlerin ortak yönü “meta-anlat›lar”› SIRA
reddetmeleridir.
Bütüncül olmalar› nedeniyle meta-anlat›lar› reddeden teorisyenler aras›nda
Michel Foucault, “iktidar-söylem” oluflumlar›n›n ya da Jean-Francois
Lyotard, dil
oyunlar›n›n ço¤ullu¤unu vurgulamaktad›rlar. Özellikle Lyotard, postmodernizmi,
aç›k bir flekilde “meta-anlat›lara inanmamak” olarak tan›mlamaktad›r (Harvey,
S O R U
1997: 60).
Harvey’e göre, postmodernist
düflünceyi yayg›n ve derin
bir de¤iflim olarak kabul
edenlerin ortak yan›,
evrensel iddialara sahip
oldu¤u düflünülen genifl
ölçekli teorik yorumlar›n,
baflka bir deyiflle ‘metaanlat›lar’›n reddedilmesidir.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Michel Foucault’nun çal›flmalar›yla ilgili ayr›nt›l› bilgiyi kitab›n›z›nD “Post-Yap›salc›l›k”
‹KKAT
ünitesinde bulabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
N N
Frans›z teorisyen Lyotard’›n Postmodern Condititon (1984 ), (Postmodern Durum) adl› kitab›, postmodernizmle ilgili görüfllerini içermektedir. Lyotard, post-endüstriyel toplum ve postmodern kültürün 1950’lerin sonundaAMAÇLARIMIZ
geliflmeye bafllad›¤›n› ve hem ülkeler aras›nda hem de ülkelerin kendi içinde farkl›l›klar gösterdi¤ini
savunmaktad›r. Bu geliflmeleri teknoloji, bilim ve baz› toplumsal geliflmelerle iliflki
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
AvurgulamaktaP
olarak ele alan Lyotard, özellikle dil ile ilgili de¤iflimlerin önemini
d›r. Toplumsal yaflam, “dil oyunlar›” etraf›nda örgütlenmekte ve ‘dil oyunlar›’, toplumda insan davran›fllar›n›n meflrulaflt›r›lmas›n› sa¤lamaktad›r.D ÜLyotard,
fi Ü N E L ‹ M toplumsal
T
E
L
E V ‹ Z Y O N postmoilerleme ve insan›n özgürleflmesine yönelik gelifltirilen meta-anlat›lar›n,
dernizmin gelifliyle önemini kaybetti¤ini ve meta anlat›lara flüpheyle bak›lmaya
S O R U
baflland›¤›n› belirtmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 908-909).
TELEV‹ZYON
S O R U
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
SIRA
K ‹ TS‹ZDE
A P
‹NTERNET
D‹KKAT
Jean-Francois Lyotard’›n postmodernizme iliflkin düflünceleri hakk›nda
bilgiyi kiD ‹ Kayr›nt›l›
KAT
tab›n›z›n “Postmodern Sosyal Teori” ünitesinde bulabilirsiniz.
N N
Harvey (1993: 56), Charles Jencks’in postmodern ve geç modern aras›nda
yapt›¤› ayr›m› önemli görmektedir. Postmodernizm asl›nda, “gelenekle yak›n
geçmiflin eklektik bir kar›fl›m›” olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bu
anlamda postmoAMAÇLARIMIZ
dernizm, modernizmin devam› olman›n yan› s›ra, modernizmi aflan bir durum
sergilemektedir: “Postmodernizm kapsam›nda yap›lm›fl en iyi çal›flmalar, ço¤unK ‹ süreksizlik
T A P
lukla çifte kodlu ve alayc› bir özellik tafl›r; birbiriyle çeliflen ve
gösteren çok say›da gelenekten yararlan›r; ço¤ulculu¤u sa¤layan da en baflta bu çeflitliliktir” (Harvey, 1993: 56).
T E L Ede¤erlendirildi¤inV‹ZYON
Di¤er taraftan geç modernizm ise, toplumsal ideoloji aç›s›ndan
de, hem pragmatik, hem de teknokratik bir hal almaktad›r ve kuru ya da klifleleflmifl
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Harvey, modernizmin,
metaAMAÇLARIMIZ
anlat›lar›yla, farkl›l›klara,
ayr›m ve ayr›nt›lara dikkat
göstermemesine karfl›n,
postmodernizmin,
K ‹ ötekilik,
T A P
öznellik, cinsiyet ve
cinsellik, ›rk ve s›n›f,
zamansal ve mekânsal
co¤rafi yerleflime dayal›
TELEV‹ZYON
birçok farkl›l›¤› temsil
etti¤ini belirtmektedir.
‹NTERNET
186
bir dili yeniden canland›rma amac›n› tafl›yan 1960’l› y›llardan itibaren, “modernizmin
stilistik düflünce ve de¤erlerini uç noktalara götürmektedir” (Harvey, 1993: 56).
Postmodernizmin farkl›l›k, iletiflim, kültür ve yer konular› üzerinde durmas›,
Harvey taraf›ndan olumlu etkiler olarak kabul edilmektedir. Modernizmin metaanlat›lar›, önemli farkl›l›klar› görmezden gelmifl, üzerini örtme e¤ilimi göstererek
ayr›m ve ayr›nt›lara dikkat göstermemifltir. Buna karfl›n postmodernizm, ötekilik,
öznellikte farkl›l›k, cinsiyet ve cinsellik, ›rk ve s›n›f, zamansal ve mekânsal co¤rafi
yerleflmeler ve yerinden kopmalardan kaynaklanan birçok biçimi temsil etmesi
aç›s›ndan önemli hale gelmifltir (Harvey, 1997: 134).
Harvey bu anlamda postmodern düflüncede bir önem görmekte, fakat di¤er taraftan Marxist bak›fl aç›s› çerçevesinde postmodernizmin ciddi güçsüzlükleri oldu¤unu ifade etmektedir. Postmodernist teori, modern dünyan›n sorunlar›n› afl›r› vurgulamas› ve onun maddi kazan›mlar›n› görmemesi nedeniyle elefltirilmektedir. Bu
durumda en önemlisi, postmodern teorinin, postmoderniteyi kabul eder görünmekle birlikte modern dünyan›n zorluklar›n›n üstesinden gelme yollar› önermekten çok onun problemleriyle birleflmektedir (Smelser, 1994: 321). Bu nedenle,
“Postmodernizmin retori¤i tehlikelidir, çünkü ekonomi politi¤in ve küresel iktidar
koflullar›n›n gerçekli¤iyle yüz yüze gelmekten kaç›n›r.” (Harvey, 1997: 138).
KAP‹TAL‹ZM‹N POL‹T‹K VE EKONOM‹K DÖNÜfiÜMÜ
Harvey, kapitalist üretim
tarz›n›n temel kurallar›n›n,
tarihsel co¤rafi geliflme
sürecinde biçimlendirici
güçler olarak iflleyiflinin
de¤iflmeden sürmekte
oldu¤unu vurgulamaktad›r.
20. yüzy›l›n sonlar›n›n ekonomi politi¤inde bir dönüflüm yafland›¤› ileri sürülmektedir. Bu nedenle Harvey (1997: 143), iddia edilen bu de¤iflimin ne kadar derine
indi¤inin ve hangi temellere dayand›¤›n›n araflt›r›lmas› gerekti¤ini belirtmektedir.
Kapitalist üretim tarz›n›n temel kurallar›n›n, tarihsel co¤rafi geliflme sürecinde biçimlendirici güçler olarak iflledi¤ini ifade eden Harvey, de¤iflimi araflt›r›rken, bu iflleyiflin de¤iflmeden sürmekte oldu¤unu göstermeyi amaçlamaktad›r.
Marxist teoriye dayal› olarak ‘Limits to Capital’ (1982) (Sermayenin S›n›rlar›) adl› kitab›nda Harvey, sermaye birikiminin hareketleri ve co¤rafya aras›ndaki iliflkiyi
ele alm›flt›r. Bu çal›flmas›nda gelifltirdi¤i ‘kriz kuram›’nda kapitalizmin kriz dönemlerinin kaç›n›lmaz oldu¤unu vurgulamaktad›r. Sermaye birikiminin bu krizleri,
ekonomide de¤iflimlere neden olmakta ve bu de¤iflimler, toplumsal ve kültürel anlamda önemli sonuçlara yol açmaktad›r.
Fordizm ve Esnek Birikim Rejimi
Harvey, postmodernizmin, kapitalizmin krizlerinden birine tepki olarak ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmekte ve bu durumu 1973 y›l›yla tarihlendirmektedir. Savafl› sonras›
dönemde ilk büyük ekonomik krizin görüldü¤ü 1973 y›l›ndan itibaren bir dizi ekonomik sorun, dünya kapitalist ekonomisini vurmufltur. Petrol üreticileri, petrol fiyatlar›n› artt›rm›fl, iflsizlik artmaya bafllam›fl, kârlar düflmüfl ve birçok ülkede durgunluk, örne¤in ekonomik büyüme olmadan yüksek enflasyon görülmüfltür (Haralambos ve Holborn, 1995: 912).
Harvey (1993: 57), kapitalizmin 1973-75 y›llar› aras›nda yaflad›¤› bu büyük ölçekli krizin, bir dizi düzenlemeyi gerekli k›ld›¤›n› ve bu düzenlemelerin de, geliflmifl kapitalist ülkelerde yaflamakta olanlar›n yaflamlar›n› kökten de¤ifltirdi¤ini ileri
sürmüfltür. II. Dünya Savafl›’n›n sonundan 1973 y›l›na kadar birçok ülkede yaflam
standartlar›n›n artmas› ve toplumsal s›n›flar aras› uyum ile tutarl› ve güvenilir bir
büyüme görülmüfltür. Harvey savafl sonras› dünyan›n ABD’nin askerî ve ekonomik
hegemonyas› alt›nda ve So¤uk Savafl’›n ortaya ç›kard›¤› kesin bölünmelere dayanarak yarat›ld›¤›n› belirtmektedir.
Bu sistemin temelinde ulus devlete dayanan bir güç sistemi, Fordist seri üretim
ve kitlesel tüketim ile Keynesci olarak adland›r›lan bir üretim sistemi ve politik sistem yer almaktad›r. Harvey (1993: 57) Keynesci sistemi, “müdahaleci devlet ve iflgücü, sermaye ve ulus devlet içinde yer alan di¤er güçler aras›nda politik dengeye dayanan bir sistem” olarak tan›mlamaktad›r. Bu durum, hâkim bir gücün olmas› ve oyunun temel kurallar› ile çeliflkilerin ana hatlar›n›n kolay anlafl›labilmesi nedeniyle büyük ölçüde “güvenli bir dünya” olarak nitelendirilmektedir:
Bir sanatç› ya da ayd›n›n, siyasî iktidar ve kültürel otoritenin karfl›s›nda yer alarak
ya da iktidar› destekleyerek tav›r almas› mümkündü. Politik iktidara karfl› olanlar,
Berkeley’de konuflma özgürlü¤ü hareketini, ABD kentlerinde ayaklanmalar› ve insan haklar› hareketini, Woodstock’› ve Meksiko City, Paris, Prag gibi kentlerde de 68
hareketini bafllatt›lar (Harvey, 1993: 57).
Harvey (1993: 57), 1970’li y›llar›n bafl›nda ortaya ç›kan ekonomik çöküntü ve
sonras›nda gelen 1979-1981 y›llar›ndaki krizin yaratt›¤› bask›lar nedeniyle bütün istikrar ve belirlilik unsurlar›n›n çok çabuk bir biçimde da¤›ld›¤›n› belirtmektedir:
“Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas› ve So¤uk Savafl’›n sona ermesi, savafl sonras› dünyan›n dayand›¤› temel ilkelerin kesin çöküflünün en belirgin elemanlar›yd›.”
Bu dönemde yaflanan ve insanlar›n üretim ve maddi refaha eriflme araçlar›na
iliflkin konumlar›n› ciddi bir flekilde etkileyen bu de¤iflimleri Harvey (1993: 57) flu
flekilde ifade etmektedir:
• De¤iflen ifl bölümüyle emek sürecindeki yeni parçalanmalar,
• Üretimin Japonya’ya ve yeni sanayileflmekte olan ülkelere kaymas› ba¤lam›nda üretim mekân›ndaki co¤rafi kaymalar,
• Enflasyonist bask›lar ve döviz kurundaki oynamalarla paran›n de¤erindeki
h›zl› de¤iflmeler,
• Artan bir h›zla çeflitlilik aray›fllar›.
Bu çeflitlilik aray›fllar›, bir taraftan politik aç›dan feminizm, ekoloji, ›rkç›l›k
aleyhtar› hareketler ve kültürel ba¤›ms›zl›k hareketleri, di¤er taraftan tüketim kal›plar› aç›s›ndan daha rekabetçi hale gelen bir dünyada tüketicilerin tutunabilecekleri daha güvenli dallar aray›fl› olarak görülmektedir.
Bu sorunlar, büyümeyi ve kârl›l›¤› sa¤lama amac›yla farkl› yollar›n denenmesine yol açm›fl, farkl› bir “birikim rejimi”ne, “ürünün üretim ve tüketim aras›ndaki
da¤›l›m›n›n uzun bir vade boyunca istikrar kazanmas›”na imkân sa¤lam›flt›r (Harvey, 1997: 143-144). Bu durum, postmodern olarak adland›r›lan kültürel de¤iflimlerin baz›lar›n›n üretimine neden olmufl, “toplumsal ve politik düzenleme tarz›n›”
üretmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995: 912).
Harvey (1997: 146), savafl sonras› canl›l›k dönemi uygulamalar›yla, günümüz
politik ekonomik uygulamalar› aras›ndaki karfl›tl›klar çerçevesinde, son dönem tarihini Fordizm’den, “esnek” olarak adland›r›lan bir birikim rejimine dönüfl temelinde aç›klamay› anlaml› görmektedir.
1945 y›l›ndan sonra kapitalizm kendi yeniden üretiminin temel koflullar›n› sa¤lamak amac›yla politik, kurumsal ve toplumsal düzenlemelere ulusal devletler çerçevesinde bir çözüm bulmufltur. Devlet yetkilerinin do¤ru biçimlendirilmesi ve
kullan›lmas›, Fordizmin bütünüyle “olgunlaflm›fl ve özgül bir birikim rejimi” olarak
ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›fl ve Fordizm, bu niteli¤iyle, 1973 y›l›na kadar uzun bir
canl›l›k döneminin temelini oluflturmufltur (Harvey, 1997: 152). Bu dönem boyunca, geliflmifl kapitalist ülkelerde kapitalizm, yüksek ve nispeten istikrarl› bir ekono-
187
188
mik büyüme h›zlar›na ulaflm›flt›r: “Hayat standartlar› yükseliyor, kriz e¤ilimleri
kontrol alt›nda tutuluyor, kitle demokrasisi korunuyor ve kapitalistler aras› savafl
tehlikesi uzaklaflt›r›l›yordu. Fordizm güçlü ba¤larla Keynesçili¤e ba¤lan›yordu”
(Harvey, 1997: 152).
Harvey’e (1997: 158) göre, Fordizmin sadece bir kitle üretim sistemi olarak görülmemesi, ayn› zamanda bu sistemin, bütünsel bir yaflam tarz› olarak ele al›nmas› gerekmektedir. Kitle üretimi, kitle tüketimi anlam›n›n yan› s›ra ürününü standartlaflmas›n› da ifade etmektedir. Bu durum ise “yepyeni bir estetik ve kültürde bir
metalaflma” anlam›na gelmektedir.
Esnek birikim, Fordizm’in kat› özellikleriyle çat›flma iliflkisi içinde belirlenmektedir. Bu birikim rejimi, “emek süreçleri, iflgücü piyasalar›, ürünler ve tüketim kal›plar›” bak›m›ndan esnek bir biçime yaslanmaktad›r. Temel özelliklerinden biri
“yepyeni üretim sektörlerinin, finans hizmetlerinde yepyeni yöntemlerin, yeni piyasalar›n ortaya ç›kmas› ve hepsinden önemlisi, ticari, teknolojik ve örgütsel yeniliklerin temposunun büyük ölçüde h›zlanm›fl olmas›d›r (Harvey, 1997: 170).
Esnek birikim, iflgücü piyasas›nda, ürünlerde, tüketim modellerinde h›zl› de¤iflimi, daha h›zl› teknolojik de¤iflimi, hizmet sektöründe istihdam art›fl›n›, sendikan›n gücünün azal›fl›n›, yüksek iflsizlik ve iflverenlerinin her de¤iflikli¤ine uyacak
kadar yeterli derecede esneklik beklenen iflçilerin güvenli¤inin azalmas›n› içermektedir: “‹fller art›k düzenli ve uzun vadeli kârlara daha fazla güvenemez, baflar›ya uyarlamak zorundad›r” (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Esnek istihdam düzenlemeleri kendi bafl›na iflçilerde güçlü bir hoflnutsuzlu¤a yol açmaz çünkü esneklik bazen her iki taraf için de avantajl› olabilir. Ama sigorta sahibi olma, emeklilik haklar›, ücret düzeyleri ve ifl güvencesi bak›m›ndan bak›ld›¤›nda, çal›flan halk aç›s›ndan bütünsel etki hiç de olumlu görünmemektedir. (Harvey, 1997: 174)
Harvey, kapitalist ekonomik sistemin, ça¤dafl bat› toplumlar›n›n merkezinde
yer ald›¤›n› ve esnek birikim sisteminin kapitalizmin halen bir biçimi oldu¤unu ileri sürmektedir. Bu nedenle, daha önceki Limits to Capital (1982) (Sermayenin S›n›rlar›) adl› çal›flmas›nda üzerinde durdu¤u baz› temel önermelerin geçerlili¤ini
korudu¤unu vurgulamaktad›r. Harvey (1997: 199), kapitalist üretim tarz›n›n, postmodern ça¤da kaybolmayan 3 özelli¤ini flu flekilde s›ralamaktad›r:
1. Kapitalizm ekonomik büyümeye dayanmaktad›r. Düzenli bir büyüme oran›,
kapitalist bir ekonominin sa¤l›¤› aç›s›ndan vazgeçilmez bir nitelik tafl›maktad›r. Büyüme, hem kaç›n›lmaz hem de iyi bir fley olarak iddia edilmekte ve
kapitalizmin ideolojisinin köfle tafllar›ndan birini oluflturmaktad›r. Buna ba¤l› olarak büyümenin olmad›¤› durumlar kriz olarak tan›mlan›r.
2. Gerçek de¤erlerde art›fl, eme¤in üretim sürecinde sömürülmesine dayanmaktad›r. Bu durum, kâr sa¤lamak amac›yla iflçilerin üretti¤i metalar›n de¤erinden daha az›n›n iflçilere ödenmesi anlam›na gelmektedir. Hem üretim
sürecinde hem de piyasada emek üzerindeki kontrol, kapitalizmin varl›¤›n›
devam ettirmesi için yaflamsal bir önem tafl›maktad›r.
3. Kapitalizm, teknolojik ve örgütsel anlamda zorunlu olarak dinamiktir. Her
zaman örgütlü iflin, yeni yollar›n› üretmekte ve teknolojik yarat›c›l›k ve geliflmeyle, rekabetçilerle bafl etme yollar›n› aramaktad›r.
Ekonomide yaflanan bu de¤iflimler ayn› zamanda kültürel, politik ve toplumsal
de¤iflimlerin de temelini oluflturmaktad›r. Kitle üretimi daha az kâr sa¤layan bir
üretim fleklidir. Bu nedenle, esnek üretim sistemleri, çeflitlili¤in sa¤land›¤› yeni
ürünleri piyasaya sürmekte ve yüksek derecede uzmanlaflm›fl küçük ölçekli piyasalar› sömürmektedir (Harvey, 1997: 179). Bu durum, kültürel farkl›l›¤›n teflvik
edilmesine ve desteklemesine de imkan sa¤lamaktad›r (Haralambos ve Holborn,
1995: 913).
Kapitalizm tüketimi artt›rmak, canland›rmak amac›yla bofl zaman alan›na nüfuz
ederek, bir ‘bofl zaman endüstrisi” yaratm›fl, bu alanda yeni hizmetler ve yeni ürünler sunmufl ve sürekli yenilenerek kâr elde edilebilen bilgisayar, müzik, giyim gibi
alanlarda h›zl› de¤iflimlere olanak sa¤lam›flt›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Böylece, “Fordist modernizmin göreli olarak istikrarl› esteti¤i, yerini, farkl›l›¤›, gelip geçicili¤i, gösteriyi, moday› ve kültürel biçimlerin metalaflmas›n› yücelten postmodernist esteti¤in bütün mayalanmas›na, istikrars›zl›¤›na ve bir yan›p bir sönen
özelliklerine” (Harvey, 1997: 180) b›rakm›fl olmaktad›r.
Harvey’e göre, ekonomi alan›nda görülen de¤iflimler, politik ve toplumsal hareketlerin geliflimini de etkilemifltir. Kapitalist sisteme muhalefet oluflturan kaynaklar olarak toplumsal s›n›fla iliflkili konular ve iflçi hareketi önemini kaybetmifl, politik muhalefet, özel konu veya gruplar› temsil eden çeflitli hareketlere da¤›lm›flt›r
(Haralambos ve Holborn, 1995: 914).
Sonuç olarak, Harvey’e göre Foridst birikim rejimi, savafl sonras› canl›l›k döneminde yaflad›¤› afl›r› birikim sorununu, esas olarak “mekânsal ve zamansal kayd›rma” yoluyla çözmüfltür. “Fordist üretim sistemleri olgunlaflt›kça, yeni ve ço¤u zaman rekabet gücü yüksek afl›r› birikim merkezleri” haline gelmifl, bu durum, co¤rafi olarak farkl› Fordist sistemler aras›ndaki rekabetin yo¤unlaflmas›na neden olmufltur. Bu nedenle “Fordizmin krizi, herhangi bir ülkenin içinde borçluluk, s›n›f
mücadelesi ya da flirketlerin dura¤anl›¤› gibi etkenlerden do¤du¤u kadar, co¤rafi
ve jeopolitik” bir kriz olarak da ortaya ç›km›flt›r (Harvey, 1997: 211).
Sermaye birikim sürecinde yaflanan bu de¤iflimlerin postmodern düflüncenin
temelini oluflturdu¤unu belirten Harvey, bu anlamda, Fordist ve Post-fordist dönemler aras›nda birçok süreklilik oldu¤unu vurgulamaktad›r (Smelser, 1994: 322).
Harvey (1997: 215), ulaflt›¤› sonucu flu flekilde ifade etmektedir: “Kapitalizmin yüzey görünümünde 1973 y›l›ndan bu yana bütünsel bir de¤iflim yaflad›¤›n›, ama kapitalist birikimin temelde yatan mant›¤›n›n ve kriz e¤ilimlerinin hala ayn› oldu¤unu ileri sürmüfl bulunuyorum.”
Harvey, yeni bir ça¤a girdi¤imizi ve bu ça¤›n teorize edilmesi gerekti¤ini belirtmektedir. Bu ça¤da, modernizm ve postmodernizm, Fordizm ve Post-fordizm bir
arada bulunmaktad›r (Smelser, 1994: 322). Harvey’e (1997: 334) göre, “Fordizm ve
modernizm, ya da esnekli¤in ve postmodernizmin derecesi, hangi bütünsel bileflimin kârl› oldu¤una, hangisinin olmad›¤›na ba¤l› olarak, dönemden döneme, bir
yerden di¤erine” de¤iflmektedir.
ZAMAN VE MEKÂN
Harvey’e (1997: 227-229) göre zaman ve mekan, insan var oluflunun temel kategorileri aras›nda yer alan önemli iki unsurdur ve fazla tart›fl›lmadan oldu¤u gibi kabul edilmektedir. Modern toplumlarda birçok farkl› zaman kavray›fllar›n› bir arada
görmek mümkündür. Günlük kahvalt›, ifle gitme, kutlamalar, tatiller, aç›l›fllar gibi
tekrarlanan hareketler insanda güven duygusu yaratmaktad›r. Benzer bir flekilde
mekân da zaman gibi do¤al bir olgu olarak ele al›nmakta ve farkl› toplumlar›n ya
da alt gruplar›n farkl› mekân alg›lar› bulunmaktad›r.
Harvey (1997: 230), “zaman ve mekân konusundaki nesnel kavray›fllar›n, zorunlu olarak toplumsal yaflam›n yeniden üretimine hizmet eden maddi pratik ve
189
Harvey’e göre, 1970’li
y›llardan itibaren sermaye
birikim sürecinde
yaflanmakta olan
de¤iflimler, postmodern
düflüncenin temelini
oluflturmaktad›r.
Harvey, kapitalizmin
yaflad›¤› de¤iflimlere karfl›n,
kapitalist birikimin temelde
yatan mant›¤›n›n ve kriz
e¤ilimlerinin ayn› kald›¤›n›
vurgulamaktad›r.
190
süreçler arac›l›¤›yla yarat›ld›¤›n›” iddia etmektedir. Kapitalist üretim tarz›nda, toplumsal yeniden üretimin kapsad›¤› maddi pratik ve süreçler devaml› de¤iflmektedir. Bu nedenle, mekân ve zaman›n nesnel özellikleri ve bunun yan› s›ra anlamlar› da de¤iflmektedir.
Mekân ve zamana iliflkin sembolik düzenlemeler, deneyim için bir çerçeve sa¤lamaktad›r: “Toplumda kim ya da ne oldu¤umuzu bu çerçeve arac›l›¤›yla ö¤reniriz”
(Harvey, 1997: 242). Bununla birlikte, mekânsal ve zamansal pratikler, toplumsal
iliflkilerin yeniden üretimi ve dönüflümü süreçleriyle yak›ndan iliflkilidir. Bu anlamda, toplumsal de¤iflme tarihinin, mekân ve zaman anlay›fllar›na ba¤l› olarak ve bu
anlay›fllar›n ideolojik kullan›mlar arac›l›¤›yla kavranmas› mümkün görülmektedir.
Harvey (1997: 248-249), mekânsal pratikleri, toplumlardaki farkl› görünümlerini kavramak amac›yla bir flema biçiminde göstermektedir. (Tablo 8.2).
Tablo 8.2
Mekânsal Pratikler
fiemas›
Ulafl›labilirlik ve
Mesafelendirme
Maddi
Mekânsal
Pratikler
Mallar›n, paran›n,
insanlar›n emek
gücünün, bilginin
vb. dolafl›m›;
ulafl›m ve iletiflim
sistemleri; piyasa
ve kentsel
hiyerarfliler;
y›¤›lma
Mekân›n
Gösterimi
Mesafeye iliflkin
toplumsal,
psikolojik ve
fiziksel ölçüler;
harita yapma
Gösterim
Mekânlar›
Cazibe/iticilik;
mesafe/arzu;
eriflme/d›fllanma;
aflk›nl›k; “medya
mesajd›r”
Mekân›n
Edinim ve
Kullan›m›
Mekân›n
Hâkimiyet
ve Kontrolü
Arazi
kullan›mlar› ve
mimari
çevreler;
toplumsal
mekânlar;
iletiflim ve
yard›mlaflma
alanlar›nda
toplumsal
flebekeler
Kiflisel mekân;
iflgal edilen
mekân›n
zihinsel
haritalar›;
mekânlar›n
sembolik
gösterimleri;
mekânsal
söylemler
Toprakta özel
mülkiyet; mekân›n
devletler aras›nda
idari bölünmesi;
“mutena”
mahalleler ve semtler; d›fllay›c› bölgeleme ve
baflka tür
toplumsal kontrol
biçimleri
Yasak mekânlar;
“topra¤a ba¤l›l›k”;
mahalle toplulu¤u;
bölgesel kültür;
milliyetçilik;
jeopolitik;
hiyerarfliler
Fiziksel altyap›n›n
üretimi (ulafl›m ve
iletiflim araçlar›;
mimari çevreler;
arazi açma vb.);
toplumsal
altyap›n›n
mekânsal
organizasyonu
Tan›fl›kl›k; aile
oca¤› ve ev;
halka aç›k
seyirlik yerler;
(sokaklar,
meydanlar,
pazar yerleri);
ikonografi ve
duvar yaz›lar›;
reklâmlar
Yabanc›l›k çekmek;
korku mekânlar›;
mülkiyet ve
sahiplik; an›tsall›k
ve ritüel mekânlar;
sembolik engeller
ve sembolik
sermaye;
“gelene¤in”
üretimi, bask›
mekanlar›
Ütopik planlar;
hayali peyzajlar;
bilim kurgu
ontolojileri ve
mekân›;
sanatç›lar›n
taslaklar›; mekân
ve yer
mitolojileri;
mekân›n fliiri; arzu
mekânlar›
Mekân›n
Üretimi
Yeni haritalama;
görsel gösterim;
iletiflim vb.
sitemleri; yeni
sanatsal ve mimari
“söylemler”;
göstergebilim
Kaynak: Harvey, D. (1997: 248-249).
Tablo 8.2’de yukar›dan afla¤› do¤ru yer alan 3 boyut Henri Lefebvre’in Production of Space (1974) (Mekân›n Üretimi) adl› kitab›ndan al›nm›flt›r. Bu çok önemli
çal›flmas›nda Lefebvre (1991), fiziksel, zihinsel ve toplumsal düzeylerde mekân›
191
kavramsallaflt›rarak bütüncül bir mekân kuram› gelifltirmeyi amaçlamaktad›r. Lefebvre, bu kavramsal üçlüyü analitik bir araç olarak kullanarak tarihsel dönemlerde farkl› toplumlar›n mekân üretim sürecini analiz etmektedir.
Lefebvre, mekân›n üretim sürecini nas›l analiz etmektedir?
SIRA S‹ZDE
2
Lefebvre’in gelifltirdi¤i üç kavramsal düzey birbirlerinden farkl› ancak diyalekD Ü fi Ü N E L ‹ M
tik olarak birbirleriyle iliflkilidir. Lefebvre (1991: 33-39) bu kavramsal üçlüyü flu flekilde aç›klamaktad›r:
S O R U mekân içeri1. (Maddi) Mekânsal pratikler (spatial practices): Alg›lanan
sinde, gündelik gerçeklik ile kentsel gerçeklik aras›nda kurulan yak›n bir
iliflkiyi temsil etmektedir. Kentsel gerçeklik, özel hayat, Dçal›flma
ve bofl za‹KKAT
man için oluflturulan yerleri kapsayan a¤lardan oluflmaktad›r.
2. Mekân›n temsilleri (representations of space): Bilim insanlar›, planc›SIRA S‹ZDE
lar, teknokratlar ya da toplum mühendisleri taraf›ndan kavramsallaflt›r›lm›fl
mekân olarak tan›mlanmaktad›r.
3. Temsil mekânlar› (spaces of representation): ‹maj
ve sembollerle iliflAMAÇLARIMIZ
kili olarak birlikte yaflayanlar›n, bir arada ikamet edenlerin mekân› olarak
ifade edilmektedir.
S O R U
D‹KKAT
N N
Mekân›n temsilleri ve temsil mekânlar›n› karfl›laflt›r›n›z.
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
3
Harvey (1997: 250) bu flemada, mekânsal prati¤in geleneksel
T E L E V ‹ Z Yanlay›fllardan
ON
devral›nan 4 yönünü sunmaktad›r:
1. Ulafl›labilirlik ve mesafelendirme: Mesafe insanlar aras› etkileflimlere bir
O R savunma
U
taraftan engel olufltururken di¤er taraftan onun karfl›s›ndaS bir
olufl‹ N T E R Nüretim
ET
turmaktad›r. ‹flbölümü, ticaret gibi her tür üretim ve yeniden
sistemine maliyet yüklemektedir. Toplumsal etkileflimi olanakl› Dk›lacak
bir flekilde
‹KKAT
mekânsall›¤›n ne ölçüde afl›labildi¤ini göstermektedir.
2. Mekân›n edinim ve kullan›m›: Mekân›n iflgal edilmesinin biçimlerini inS‹ZDE
celemektedir. Bu iflgaller evler, fabrikalar, sokaklar gibiSIRA
nesneler,
arazi kullan›m› gibi faaliyetler, bireyler, s›n›flar ya da baflka toplumsal gruplar taraf›ndan gerçekleflebilir.
AMAÇLARIMIZ
3. Mekân›n hâkimiyet ve kontrol alt›na al›nmas›: Bireylerin ya da güçlü
gruplar›n, mekân›n örgütlenmesini ve üretimini yasal ya da yasal olmayan
araçlarla hâkimiyet alt›na almalar›n› göstermektedir. Hâkimiyet
K ‹ T A P sa¤laman›n
amac›, mekân›n kendileri ya da baflkalar› taraf›ndan mülk edinilme biçimlerinin kontrol alt›na al›nmas›d›r.
4. Mekân›n üretimi: ‹letiflim, ulafl›m, arazi kullan›m› gibi
T E Lalanlarda
E V ‹ Z Y O N yeni sistemlerin üretilme biçimleri ve biliflim teknolojisi, tasar›m gibi yeni gösterim
tarzlar›n›n ortaya ç›kma flekillerini araflt›rmaktad›r.
Mekânsal prati¤in bu 4 boyutu birbirinden ba¤›ms›z de¤il, birbirleriyle iliflki
N T Emülk
R N E T edinme ile
içerisindedirler. Örne¤in mekân›n üretimi, mesafelendirmeyi ‹ve
hâkimiyetin koflullar›n› de¤iflikli¤e u¤ratmaktad›r (Harvey, 1997: 250-251).
N N
Zaman-Mekân S›k›flmas›
Harvey’e (1997: 270) göre, mekân ve zaman›n nesnel niteliklerinde meydana gelen baz› devrimci de¤iflimler, bazen çok köklü biçimlerde dünyay› görüfl tarz›n› de-
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
S O R U
‹NTERNET
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
192
¤ifltirmeyi zorunlu k›lmaktad›r. Bir taraftan kapitalizmin tarihine yaflam›n h›z›n›n
art›fl› damgas›n› vurmakta, di¤er taraftan mekânsal engeller afl›lmaktad›r:
Mekân, telekomünikasyonun yaratt›¤› bir “küresel köy”e ve ekonomik ve ekolojik karfl›l›kl› ba¤›ml›l›klardan örülmüfl bir “uzay gemisi dünya”ya do¤ru küçüldükçe ve zaman ufkumuz sonunda içinde bulundu¤umuz andan baflka bir fley kalmamacas›na k›sald›kça, mekânsal ve zamansal dünyalar›m›z›n s›k›flmas› duygusunun hakimiyetiyle bafla ç›kma zorunlulu¤uyla karfl› karfl›ya kal›r›z (Harvey, 1997: 270).
Bu de¤iflimler do¤rultusunda, “h›z kapitalizmi”nin büyümesi, görselleflen medyan›n giderek h›zlanmas› ve parçalanmas›, insanlar›n karmafl›k kitaplar› bafl›ndan
sonuna kadar okuyacak denli yo¤unlaflmalar›n› ve tahammül göstermelerini her
geçen gün daha da olanaks›z hale getirmektedir (Urry, 1999: 38-39). Harvey bu geliflmeleri, “zaman-mekân s›k›flmas›” (time and space compression) nitelemesiyle
kavramsal bir çerçeveye yerlefltirmektedir. Böylece “zaman ve mekân s›k›flmas›”
fikri, Harvey’in gelifltirdi¤i yaklafl›m›n merkezine oturmaktad›r.
Harvey, bu tür geliflmelerle ilgili olarak daha ayr›nt›l› bir tarihsel-co¤rafi çözümleme sunmay› amaçlamaktad›r. Özellikle farkl› tarihsel dönemlerde kapitalizmin
nas›l farkl› mekânsal sabitleyenlere ihtiyaç duydu¤u üzerinde durur. Bu sürecin incelenmesi, “her kapitalist dönemde mekân›n, üretimin büyümesini, emek-gücünün yeniden üretimini ve kâr›n azamiye ç›kar›lmas›n› kolaylaflt›racak biçimde örgütlenmesini” anlatmaktad›r (Urry, 1999: 39).
Kapitalizm kendi kriz dönemlerinin, zaman ve mekân›n yeniden örgütlenmesi
yoluyla üstesinden gelebilmekte ve böylece yeni bir birikim döneminin temellerini
kurmufl olmaktad›r. Harvey, kapitalizmin krizleriyle bafl etme biçimini, “Fordizm”den
“Post-fordist” esnek birikime geçifl sürecinin aç›klad›¤›n› vurgulamaktad›r. Bu süreci, Marx’›n teorisine dayal› olarak göstermeye çal›flan Harvey’e göre, Post-fordizm,
yeni bir mekânsal sabitleyeni gerektirmekte ve bu sabitleyen, zaman ve mekân›n
temsil edildi¤i en anlaml› biçimdeki yeni tarzlar› iflaret etmektedir (Urry, 1999: 39).
Bu çözümlemede merkezi olan “zaman-mekân s›k›flmas›”d›r. Harvey (1997: 317),
Fordizmden esnek birikim rejimine geçiflle birlikte mekân ve zaman›n kullan›mlar›
ve anlamlar›n›n nas›l bir de¤iflim gösterdi¤ini sorgulamaktad›r.
Co¤rafi hareketlili¤in artmas› ve turizmin büyük ölçekli geliflimi, dünya kültürlerinin artan bir flekilde birbirlerine kar›flt›r›lmalar›na imkân sa¤lamaktad›r. Daha
h›zl› ve daha ucuz seyahat edebilme, kitle iletiflim sistemlerinin yayg›nlaflmas›, insanlar›n zaman ve mekân alg›lar› üzerinde etkili olmaktad›r. Zaman ve mekân s›k›flt›r›lmaktad›r. Harvey bu durumu, üretim h›z›yla ve “tam zaman›nda” (just in time) gibi tekniklerin kullan›m›yla iliflkili olarak ele almaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Zaman ve mekân ayn› zamanda dünya finans sisteminde de s›k›flt›r›lmaktad›r:
Hisseler, para birimleri ve metalar›n ticareti, günde 24 saat ve bilgisayar teknolojisiyle an›nda ifllem görerek devam etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Tokyo’da olanlar Londra, New York ve baflka yerlerin piyasalar›n› etkilemekte,
dünyan›n bütün ülkeleri, Üçüncü Dünya’n›n Birinci Dünya’ya olan büyük borçlar›
taraf›ndan etkilenmektedir. Harvey’e göre, bu flekilde oldukça karmafl›k hale gelen
dünya finans sisteminin ulusal hükümetler taraf›ndan anlafl›lmas› ve kontrol edilmesi neredeyse imkâns›z hale gelmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
Yirmidört saat ticaretin gelifliminin anlam›, yat›r›mc›lar›n ve arac›lar›n, dövizler ve
tahvillerin al›m sat›m› için asla beklemek zorunda kalmamalar›d›r. Ürünlerin elde
193
edilebilmesi, insanlar›n yeni tarz veya modalar› tüketmek için baflka bir yere gitmeyi beklemek zorunda kalmayacaklar› ölçüde ola¤anüstü artm›flt›r (Urry, 1999: 294)
Bütün bu yaflananlara ba¤l› olarak yo¤un bir zaman-mekân s›k›flmas› evresinde oldu¤umuzu belirten Harvey (1997: 317), bunun “politik ekonomik uygulamalar, s›n›f güç dengeleri ve kültürel ve toplumsal yaflam üzerinde, insana yönünü flafl›rtan sars›c› bir etki yapt›¤›n›” ifade etmektedir. Fakat bu durum, kapitalizmin tarihinde ilk kez görülmemekle birlikte, kapitalizmin daha önceki dönemlerinde yaflanan zaman ve mekân s›k›flmas›, bu zamanki durumdan farkl›
de¤ildir.
Bu anlamda, 19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren demiryollar›n›n, telgraf›n ve günlük bas›n›n gelifli benzer bir sonuca yol açm›flt›r. Ayn› durum, I. Dünya Savafl› öncesinde yaflanan zor y›llarda “radyonun geliflimi, demiryolu a¤›n›n tamamlanmas›,
büyük kartellerin ortaya ç›k›fl› ve ticaret imparatorluklar›n›n parçalanmas› döneminde” yaflanm›flt›r. Harvey (1993: 58) bunun sonucu olarak, toplumsal yaflam›n
zaman-mekân koordinatlar›n›n, sa¤lam bir zemine oturmamas› nedeniyle bireyin
kendini tan›mlad›¤› kimli¤inin kayd›¤›n› ve konumunun da ister istemez de¤iflti¤ini ileri sürmektedir.
Resim 8.4, zaman ve mekân aras›nda1500-1840
ki mesafeye dayal› olarak kurulan iliflkinin tarihsel olarak nas›l bir de¤iflim geçirdi¤ini göstermektedir. 1500-1840 y›llar›
aras›nda karayolu ulafl›m›nda atl› arabalar›n ve denizde yelkenlilerin h›z›yla ölçülen mesafeler, 1850-1930 y›llar›n› kapsayan dönemde buhar gücüyle çal›flan lokomotifler ve gemilerin h›z›na göre belirlenmeye bafllam›flt›r. 1950’li y›llarda pervaneli uçaklar, 1960’larda ise jet yolcu
Best average speed of horse drawn coaches
and sailing ships was 10 m.p.h
uçaklar›n›n h›z›, mesafeleri daha da ya1850-1930
k›nlaflt›rm›flt›r.
1970’li y›llar›n bafllar›ndan itibaren kullan›lmaya bafllanan uydu iletiflim sistemleri ise zaman› mesafeden ba¤›ms›z hale getirmifltir (Harvey, 1997: 326). Büyük ve çoSteam locomotives averaged 65 m.p.h
steam ships averaged 36 m.p.h
kuluslu flirketlerin, dünyan›n birçok nok1950 s
tas›nda yer alan fabrikalarda, “finans, piPropeller aircraft
yasa, girdi maliyetleri, kalite kontrolü ve
300-400 m.p.h
emek süreci koflullar›na iliflkin kararlar›,
1960 s
eflzamanl› biçimde alarak iflini yürütmesi
Jet passenger aircraft
500-700 m.p.h
art›k mümkündür” (Dicken, 1986: 110-113
aktaran Harvey, 1997: 327).
Büyük kitlelerin televizyona sahip olmas›, uydu iletiflimiyle bir araya geldi¤inde
herkesin farkl› mekânlardan gelen bir imaj ya¤murunu neredeyse an›nda yaflamas›n› olanakl› k›larak dünyan›n mekânlar›n› bir televizyon ekran›ndaki imajlara
indirgemektedir. Olimpiyatlar›, Dünya Kupas›’n›, bir diktatörün düflüflünü, bir politik zirveyi, ölümle sonuçlanan bir trajediyi, bütün dünya [izleyebilmektedir]. (Harvey, 1997: 327).
Resim 8.4
Mekân›n zaman
taraf›ndan yok
edilmesiyle küçülen
dünya. (Harvey,
1997: 271).
Kaynak:
http://lewishistorical
society.com
194
Bu anlamda, “bafllang›çtan beri kapitalizmin dinami¤inin tam merkezinde var
olmufl olan mekân›n, zaman arac›l›¤›yla yok edilmesi sürecinin yeni bir evresine
tan›k oluyoruz” (1997: 327). (Resim 8.4)
SIRA S‹ZDE
4
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA
S‹ZDEs›k›flmas›n›n, posmodern yap›tlardaki temsillerini nas›l görmektedir?
Harvey, zaman
mekan
Mekân›n, zaman taraf›ndan yok edilmesiyle, günlük yeniden üretime giren meD Ü fi Ü N E L ‹ M
ta bileflimini köklü bir flekilde de¤ifltirdi¤ini vurgulayan Harvey, küresel meta dolafl›m› ile bütünleflme yoluyla, birçok yerel yiyecek sisteminin yeniden örgütlendiS O R U Frans›z peynirlerinin “ABD’de 1970’te büyük kentlerde birkaç
¤ini belirtmektedir.
lüx flarküteri d›fl›nda bulunamazken, bugün bütün ülkede yayg›n olarak sat›l›yor”
olmas›, Harvey’in
(1997: 334) bu konuda verdi¤i örneklerden biridir.
D‹KKAT
Zaman ve mekân hissi, postmodern ça¤da zay›flamaktad›r. Örne¤in, “dünyan›n
co¤rafi karmafl›kl›¤›n›n her gece statik bir televizyon ekran›nda bir dizi imgeye inSIRA S‹ZDE
dirgenmesi gibi, bütün dünyan›n mutfaklar› tek bir mahalde toplanm›fl durumdad›r.” (Harvey, 1997: 337). Avrupa ve Amerika’n›n büyük flehirlerinde, dünya ülkelerinin mutfaklar›n›n
AMAÇLARIMIZ hemen hepsini görmek mümkündür. Japon suflileri, Amerikan doughnut lar›, Frans›z kruvasan lar› gibi dünyan›n her yerinden yemeklerin
yan› s›ra, her k›tadan dünya müzi¤i, her ülkeden gelen sebze ve meyveler süpermarketlerdeK bulunmaktad›r
(Harvey, 1997: 334-335).
‹ T A P
Zaman gittikçe kar›flmaktad›r; insanlar Disneyland’da ‘Eski Dünya’y› ziyaret
edebilmekte ya da Ortaça¤ kalesinde bir hafta sonuna kat›lmak için giyinebilmektedirler (Haralambos
T E L E V ‹ Z Y O N ve Holborn, 1995: 913). Zamanlar, yerler ve kültürler, gittikçe yak›nlaflmakta ve birbirleriyle kar›flmaktad›r. Bu durum, sanat, felsefe ve toplumsal düflüncede yans›t›larak “geçicilik, kolaj, parçalanma, da¤›lma” taraf›ndan
simgelenmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 913).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Resim 8.5
‹NTERNET
Paris Disneyland
e¤lence merkezi.
Kaynak:
http://pleasingvacat
ions.com/tag/eurodisneyland
Sonuç olarak Harvey (1993: 58), toplumda kim ya da ne oldu¤umuzu ö¤rendi¤imiz mekân ve zamana iliflkin sembolik düzenlemelerin de¤iflti¤ini belirtmektedir. Buna ba¤l› olarak toplumsal yaflam›n zaman-mekân koordinatlar› kayd›¤› za-
195
man ya da güvenilir olma özelli¤ini kaybetti¤i zaman, bireyin de kendisinin kim
oldu¤unu tan›mlamas› güçleflmektedir: “Hangi zamanda yafl›yoruz? Borsa simsar›n›n 24 saatinde mi, ço¤u ulus devletin 100 y›l› geçmeyen tarihinde mi, yoksa küresel ›s›nman›n uzun dönemli zaman›nda m›? Hangi mekânda yafl›yoruz? Köyde,
bir ülkede, Avrupa’da, Bat›’da, yoksa yerkürede mi?” (Harvey, 1993: 58).
Harvey’e göre, zaman-mekân s›k›flmas›na yönelik ortaya ç›kan tepkiler
SIRAnelerdir?
S‹ZDE
Bu anlamda Harvey’in araflt›rmas›nda, postmodernizmin kökleri, özellikle 1973
çöküflünden sonraki dönemde de¤iflen zaman-mekân deneyimlerine
dayanmaktad›r. Harvey (1993: 58), dünya olaylar›n›n zaman ve mekân›nda kayma meydana
S O R U kimli¤imigelmesi ve insanlar›n dünyaya iliflkin konumlar›n›n de¤iflmesi nedeniyle
zi yeniden kurma aray›fl› içinde oldu¤umuzu vurgulamaktad›r:
D ‹ Kdünyas›,
KAT
Uluslararas› borsac›l›¤›n ve küresel ticaretin hâkim oldu¤u bugünün
dünya üzerinde üretilen ürünlere ve farkl› mekânlara eriflebilirli¤imizdeki h›zl› de¤iflim
(kitle turizminin yayg›nlaflmas›, uzakl›k engelinin kalmamas›,SIRA
vb.),S‹ZDE
modadaki ve
hayat tarzlar›ndaki de¤iflmeler, insanlar›n iflleri, sahip olduklar› de¤erler ve (zaman
ve mekân içinde) baflkalar›yla olan iliflkileri gibi temel önemdeki konularda derin bir
AMAÇLARIMIZ
belirsizlik ve kiflisel güvensizlik yaratt›.
5
ÜNEL‹M
Harvey, zamanD Üvefimekân›n
tan›m›n›n, bireysel ya da
toplu kimlik yarat›m›
O R U
aç›s›ndan temelSönem
tafl›d›¤›n›, kim oldu¤umuzu
büyük ölçüde, güvenilir
zaman-mekân D ‹ K K A T
koordinatlar›na dayanarak
tan›mlad›¤›m›z› ileri
sürmektedir.
N N
Kad›nlar›n özgürleflmesi, etnik eflitsizlikler ve Üçüncü Dünya’da yoksullukla il‹ T A P oluflmakgili konular›n önemi artmakta, bu konulara yönelik toplumsalKhareketler
tad›r. Buna karfl›n Harvey, bu toplumsal hareketlerin büyük bir k›sm›n›n politik örgütlenme alan›ndan ziyade ‘Live Aid’ konserleri gibi saf anlamda imaj üretimi alan›nda yer ald›¤›n› belirtmektedir. Yine de postmodernizminT en
E L E kötü
V ‹ Z Y Osonuçlar›na
N
karfl› bir kontratak bafllang›c›n›n olas›l›¤›n› tafl›d›klar›n› ifade etmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 914). Harvey, “›rkç›l›¤a, apartheid’e, dünya çap›nda açl›¤a,
eflitsiz co¤rafi geliflmeye karfl› mücadelede” ve çevre alan›nda önemli hale gelme‹NTERNET
ye bafllayan bu farkl› toplumsal hareketler alan›nda yeni enternasyonalizmin (uluslararas›c›l›k) iflaretlerinin yayg›n olarak görüldü¤ünü iddia etmektedir (1997: 392).
SONUÇ
Harvey (1993: 58), postmodernizmi “zaman-mekân s›k›flmas› çevresinde ve içinde
kurulan genifl kapsaml› bir önermeler” dizisi olarak tan›mlamaktad›r. Bir taraftan
postmodernizmin sunduklar›n›n, di¤er taraftan da postmodernizme yönelik elefltirilerin çok fazla çeflitlilik göstermesinin, ancak zaman-mekân koordinatlar› de¤iflen
bir dünyada kimlik aray›fl›yla aç›klanabilece¤ini ileri sürmektedir. Bu anlamda
postmodernizmin olumlu ve olumsuz yönlerini birlikte ele almaktad›r.
Harvey’e göre, postmodernizm, özgürlefltirici ve ayn› zamanda yeni fleyleri ortaya ç›karan bir yöne sahiptir. Bu bak›mdan, eskilerden s›k›lm›fl olanlar›n, yeni aç›l›mlar›n yarat›lmas›yla, kendilerini yeni bir imajla yeniden yaratabilme imkân› buldu¤unu ifade etmektedir:
Ekonomide devrimci türde giriflimcilikten, sanattaki benzer yeniliklere dek uzanan
yeni yarat›c› çabalar›n ortaya ç›k›fl›, bu çabalar içinde yer alanlar aç›s›ndan kesinlikle heyecan vericiydi. Ve zaman ve mekân eksenleri kökten de¤iflmekte olan bir
dünyada toplumun, mekân›n, politikan›n ve ekolojinin ne oldu¤una dair ciddi aray›fllar da insan çabas›n›n olumlu yan›n› kan›tlad› (Harvey, 1993: 58).
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
196
Buna karfl›n, postmodernizmin olumsuz taraflar›n›n da güçlü bir flekilde ortaya
ç›kt›¤›n› belirtmektedir: “Dar anlamda giriflimcilikle ve parasal de¤erlerle bu kadar
s›k› f›k› olmas›; kültürel üretim, borsan›n bir flubesinden baflka bir fley de¤ilmiflcesine, geçici olan fleylere bu denli s›k› s›k›ya ba¤lanmas›; sanki gerçek tarih ve co¤rafya, ço¤u kez en a¤›r flartlar alt›nda yaflanan ve yitirilen hayatlar›n mücadelesi
de¤il de, süpermarket raflar›ndaki metaforlarm›flças›na, tarih ve co¤rafyay› birkaç
fikir ve görüntü u¤runa talan etmesi” (Harvey, 1993: 58).
Harvey (1993: 58), en olumsuz anlamda postmodernizmin, kaybedilen zamanmekân anlay›fl›n›n yerine “sahte ve taklitçi bir zaman-mekân anlay›fl›” koymaya çabalad›¤›n› belirtmektedir. Kültür miras›yla alay etti¤ini ve yitirilen geçmifle vurgu
yaparak nostaljiyi pazarlad›¤›n› ifade etmektedir. Bunun yan› s›ra, postmodernizm,
oldukça dar kapsaml› bir yerellik politikas›na saplanm›flt›r. En önemlisi, eklektizmi, kültürel, politik ve toplumsal farkl›l›klar›n uzlaflt›r›lmas› çabalar›yla kar›flt›rm›fl
olmas›d›r.
Bunlar›n sonucunda Harvey (1993: 58), gelece¤e yönelik olarak nereye gitti¤imizi sorgulamaktad›r:
Bu yeni zaman ve mekân kavray›fl›na, kimli¤imizi tan›mlayan yeni koordinatlara
al›flmaya ve tart›flabilece¤imiz, yarat›c› faaliyetlere giriflebilece¤imiz daha güvenli
bir konum tan›mlaman›n mümkün oldu¤una inanmaya m› bafll›yoruz? Acaba, çevremizi kas›p kavuran bu ekonomik, politik ve kültürel de¤iflim f›rt›nas›nda hâlâ eski,
bildik sorunlar›n varl›¤›na m› tan›k oluyoruz?
Bu anlamda Harvey, hem malî sistemde hem de uluslararas› medyada ekonomik ve politik gücün afl›r› yo¤unlaflmas›n›, Kuzey Amerika, Avrupa, Japonya gibi
yerkürenin birbirine düflman ticaret imparatorluklar›na ayr›lmas›n› ve tüm bunlar›n
yan› s›ra dünyan›n her köflesinde hüküm süren yoksulluk ve çevre sorunlar›n› vurgulamaktad›r.
Harvey’e (1993: 59) göre, postmodernizm bize esas olarak, farkl›l›¤›n ve çeflitlili¤in önemli oldu¤unu ve dünyay› betimledi¤imiz dil ve söylem üzerinde büyük
bir dikkatle durup kafa yormam›z gerekti¤ini ö¤retmifltir. Di¤er taraftan, bütün
bunlara karfl›n postmodernizm, farkl›l›klar›n üretken bir biçimde birbiriyle nas›l
uzlaflt›rabilece¤ini belirtmemifl, ayr›ca her insan›n karfl›s›ndakinin “dilini parçalar›na böldükten sonra”, nas›l birbiriyle iletiflim kurabilece¤i hakk›nda hiçbir flekilde
ipucu da vermemifltir:
Bu aç›dan bak›ld›¤›nda da, “post” (sonra) öneki, neyin “öncesinde” (pre) oldu¤umuz gibi bir soruyla u¤raflmam›z› gereksiz k›ld›¤› için yerindedir. Bu aç›dan, realizme geri dönülmesi, metafor alan›ndan uzaklafl›lmas›, reel politika ve ekonomi ile yeniden ilgilenilmesi, hofl karfl›lanmas› gerekli fleylerdir. fiimdiden durup da geriye
bakt›¤›mda, postmodernizmin hem çok fley ö¤retti¤ini, hem de geride, ard›ndan yas
tutaca¤›m›z çok fley b›rakt›¤›n› söyleyebilirim.
Harvey (1993: 59), daha özenli bir gelecek kurma amac›yla u¤rafl›rken, bu derslerin üzerinde büyük bir dikkatle durulmas› gerekti¤ine inanmaktad›r.
197
Özet
N
AM A Ç
1
N
AM A Ç
2
Harvey’in Postmodernizm çal›flmas›nda öne sürdü¤ü temel tezi betimleyebilmek.
Harvey’e göre, 1970’li y›llardan itibaren ekonomik, politik ve kültürel alanlarda yaflanan önemli de¤iflimler, bu zamana kadar sahip oldu¤umuz
mekân ve zaman› alg›lama biçimlerinin de¤iflimi
ile yak›ndan iliflkilidir. Harvey, sermaye birikiminde yeni esnek bir tarz›n ortaya ç›kmas› ve
kapitalizmin örgütlenme sürecinde görülen “zaman-mekan s›k›flmas›”n›n yeni bir biçimi ile postmodernist kültürel biçimlerin yükselifli aras›nda
zorunlu bir iliflki oldu¤unu ve bu iliflkiye dair önsel kan›tlar›n sunulabilece¤ini savunmaktad›r.
Harvey’in Ayd›nlanma düflüncesi ile modernite
aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klayabilmek.
Modern düflüncenin gelifliminin temeli Ayd›nlanma düflüncesine dayanmaktad›r. Habermas’›n,
gelifltirdi¤i “modernite projesi” kavram› 18. yüzy›lda görülmeye bafllanan düflünsel bir çabay›
ifade etmektedir. Ayd›nlanma düflüncesi nesnel
bir bilim, evrensel bir ahlak ve hukuk ile sanat›n
gelifltirilmesi fikrini savunmaktad›r. Bu görüfl
do¤rultusunda modernite projesi, özgür ve yarat›c› çal›flmalarla sa¤lanan bilgi birikimi arac›l›¤›yla insanl›¤›n ilerlemesini, özgürleflmesini ve yaflam›n zenginleflmesini amaçlamaktad›r. ‹lerleme
fikrini temel alan Ayd›nlanma düflüncesi, rasyonel toplumsal örgütlenme ve rasyonel düflünce
biçiminin geliflmesiyle modernitenin de savundu¤u, tarih ve gelenekten kopmay› hedefleyen
laik bir hareket olarak tan›mlanmaktad›r. Modernizmin 20. yüzy›lda karfl›laflt›¤› militarizm, iki
dünya savafl›, nükleer yok olma tehdidi gibi felaketler, Üçüncü Dünya ülkelerinin iddia edilen
ilerici bir “modernleflme süreci” yaflamamalar›,
Ayd›nlanma düflüncesinin amaçlar›na yönelik güveni sarsm›fl, insanl›¤›n özgürleflmesi hedefinin,
evrensel bir bask› sistemine dönüflmesi yönünde
flüpheler ortaya ç›karm›flt›r. Bu nedenle bafllayan
tart›flmalar›n odak noktas› Ayd›nlanma projesi
olmufltur.
N
AM A Ç
3
Harvey’in postmodernizm hakk›ndaki görüfllerini özetleyebilmek.
Harvey, postmodernizmi farkl› yönleriyle kavrama amac›yla postmodernizmin, modernizmden
radikal bir kopufl mu, bir üslup mu yoksa dönemlefltirmeye yak›ndan ba¤l› bir kavram m› oldu¤unu sorgulamaktad›r. Ayr›ca postmodernizmin meta anlat›lara muhalefet olan susturulmufl
baflka sesler ve dünyalara yönelik ilgisi nedeniyle devrimci bir potansiyelinin olup olmad›¤›n› ya
da modernizmin ticarilefltirilmifl ve evcillefltirilmifl bir versiyonu olabilece¤i ihtimalini ele almaktad›r. Harvey, postmodernizmi, hem bir uslüp hem de belli ülkelerde, belli bir süre etkili
olan tarihsel bir hareket olarak görmektedir.
Postmodernizmin moderniteye karfl› bir tepki
olarak ortaya ç›kmas› görüflü do¤rultusunda,
merkezlenme ve da¤›lma, otorite ve yap›bozum,
hiyerarfli ve anarfli, kal›c›l›k ve esneklik gibi bir
tak›m karfl›tl›klar sunulmaktad›r. Harvey, postmodernizmin temel özelliklerinin parçalanma,
belirlenemezlik ve bütün evrensel söylemlere
yönelik duyulan derin bir güvensizlik oldu¤unu
vurgulamaktad›r. Harvey’e göre postmodernizmin olumlu yönleri ötekilik, öznellik, cinsiyet ve
cinsellik, ›rk ve s›n›f, zamansal ve mekânsal co¤rafi yerleflime dayal› birçok farkl›l›¤› temsil etmesidir. Di¤er taraftan Harvey, Marxist bak›fl aç›s›yla postmodernizmin güçsüz yönlerini, modern dünyan›n sorunlar›n› afl›r› vurgulamas›,
onun maddi kazan›mlar›n› görmemesi ve bu sorunlarla bafl etme yollar› önermemesi olarak ifade etmektedir.
198
N
AM A Ç
4
Harvey’in kapitalizmin ekonomik ve politik dönüflümü hakk›ndaki düflüncelerini de¤erlendirebilmek.
Harvey, 20. yüzy›l›n sonlar›n›n ekonomi politi¤inde yaflanan dönüflümün araflt›r›lmas›nda kapitalist üretim tarz›n›n temel kurallar›n›n, tarihsel
co¤rafi geliflme sürecinde biçimlendirici güçler
olarak iflleyiflin de¤iflmeden sürmekte oldu¤unu
göstermeyi amaçlamaktad›r. Harvey, sermaye birikiminin kaç›n›lmaz krizlerinin ekonomide
önemli de¤iflimlere yol açt›¤›n› belirtmektedir.
Kapitalizmin 1973-1975 y›llar› aras›nda yaflad›¤›
büyük ölçekli kriz, bir dizi düzenlemeyi gerekli
k›lm›fl ve böylece büyümeyi ve kârl›l›¤› sa¤lama
amac›yla farkl› bir birikim rejimine geçilmifltir.
Bu durum, postmodern olarak adland›r›lan bir
tak›m kültürel de¤iflimleri ve “toplumsal ve politik düzenleme tarz›n›” üretmifltir.
Yeni birikim rejimi olan esnek birikim, Fordizm’in
kat› özellikleriyle çat›flma iliflkisi içinde emek süreçleri, iflgücü piyasalar›, ürünler ve tüketim kal›plar› aç›s›ndan esnek bir biçime dayanmaktad›r. Yeni üretim sektörlerinin, finans hizmetlerinde yeni yöntemlerin ve yeni piyasalar›n ortaya
ç›kmas› ve ticari, teknolojik ve örgütsel yeniliklerin temposunun büyük ölçüde h›zlanm›fl olmas›,
esnek birikim rejiminin temel özellikleri aras›nda
yer almaktad›r.
Ekonomide yaflanan bu de¤iflimler ayn› zamanda kültürel, politik ve toplumsal de¤iflimlerin de
temelini oluflturmaktad›r. Kapitalizm tüketimi artt›rmak amac›yla bir bofl zaman endüstrisi yaratm›fl, bu alanda yeni hizmetler ve yeni ürünler
sunmufl ve sürekli yenilenerek kâr elde edilebilen bilgisayar, müzik, giyim, gibi alanlarda h›zl›
de¤iflimlere olanak sa¤lam›flt›r. Harvey’e göre,
ekonomi alan›nda görülen de¤iflimler, politik ve
toplumsal hareketlerin geliflimini de etkilemifltir.
Kapitalist sisteme muhalefet oluflturan kaynaklar
olarak toplumsal s›n›fla iliflkili konular ve iflçi hareketi önemini kaybetmifl, politik muhalefet, özel
konu veya gruplar› temsil eden çeflitli hareketlere da¤›lm›flt›r. Sermaye birikim sürecinde yaflanan bu de¤iflimler, postmodern düflüncenin temelini oluflturmaktad›r.
N
AM A Ç
5
Harvey’in ‘zaman-mekân s›k›flmas›’ kavram›n›
aç›klayabilmek.
Harvey, mekân ve zaman›n nesnel niteliklerinde
meydana gelen de¤iflimlerin, bazen ciddi bir flekilde dünyaya bak›fl biçimimizi de¤ifltirdi¤ini belirtmektedir. Kapitalizmin tarihinde yaflam›n h›z›
artmakta, mekânsal engeller afl›lmaktad›r. Mekân, telekominikasyon arac›l›¤›yla “küresel bir
köy”e dönüflmekte, zaman k›salmaktad›r. Bu durum zamansal ve mekânsal dünyalar›n s›k›flmas›
hissine yol açmaktad›r. H›z kapitalizminin büyümesi, görselleflen medyan›n giderek h›zlanmas›
ve parçalanmas› gibi geliflmeleri Harvey, “zamanmekân s›k›flmas›” kavramsallaflt›rmas›yla ifade
etmektedir.
Turizmin büyük ölçekli geliflimi, h›zl› ve ucuz seyahat, yayg›n kitle iletiflim sistemleri, insanlar›n
zaman ve mekân alg›lar›n› etkilemifltir. Bu anlamda yo¤un bir zaman-mekân s›k›flmas› evresinde oldu¤umuzu belirten Harvey bu durumun
politik ekonomik uygulamalar, s›n›f güç dengeleri ile kültürel ve toplumsal yaflam üzerinde sars›c› bir etkiye sahip oldu¤unu ileri sürmektedir.
Harvey, kapitalizmin dinami¤inin tam merkezinde yer alan mekân›n, zaman arac›l›¤›yla yok edilmesinin, günlük yeniden üretime giren meta bileflimini köklü bir flekilde de¤ifltirdi¤ini, zamanlar, yerler ve kültürlerin, gittikçe yak›nlaflt›¤›n› ve
birbirleriyle kar›flt›¤›n› ifade etmektedir.
199
1. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’e göre kapitalist üretim tarz›n›n, postmodern ça¤da kaybolmayan özelliklerinden biri de¤ildir?
a. Ekonomik büyümeye dayal› olmas›
b. Teknolojik ve örgütsel anlamda dinamik olmas›
c. Örgütlü iflin her zaman yeni yollar›n› üretmesi
d. Üretim sürecinde emek üzerindeki kontrolünü
sürdürmesi
e. Yarat›c›l›k ve geliflmede çok geride kalmas›
2. Afla¤›dakilerden hangisi modernizmin özelliklerinden biridir?
a. Da¤›lma
b. Anarfli
c. Retorik
d. Metafizik
e. ‹roni
3. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’in sundu¤u mekânsal pratiklerin bir yönü de¤ildir?
a. Ulafl›labilirlik ve mesafe
b. Mekân›n edinimi ve kullan›m›
c. Mekân›n da¤›lmas›
d. Mekân›n kontrol edilmesi
e. Mekân›n üretimi
4. Afla¤›dakilerden hangisi ‘postmodernizm’ teriminin
ilk kez kullan›ld›¤› aland›r?
a. Ekonomi
b. Mimarl›k
c. Siyaset
d. Sanat
e. Kültür
5. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma düflünürlerinin
hedeflerinden biri de¤ildir?
a. ‹nsanl›¤›n özgürleflmesi
b. Evrensel ahlak ve hukukun gelifltirilmesi
c. Günlük yaflam›n zenginleflmesi
d. Bilginin tekel alt›na al›nmas›
e. Nesnel bilimin gelifltirilmesi
6. Afla¤›dakilerden hangisi gösterim mekânlar› ile mekân›n üretimi iliflkisini gösteren alanlardan biridir?
a. Hayali peyzajlar
b. Duvar yaz›lar›
c. ‹letiflim sistemleri
d. Zihinsel haritalar
e. Kentsel hiyerarfliler
7. Afla¤›dakilerden hangisi Harvey’e göre postmodernizmin temsil etti¤i alanlardan biri de¤ildir?
a. Ötekilik
b. Nesnellik
c. Farkl›l›k
d. Cinsiyet
e. Öznellik
8. Afla¤›dakilerden hangisi postmodernizmin özelliklerinden biridir
a. Hakimiyet
b. Merkezlenme
c. Belirsizlik
d. Semantik
e. Romantizm
9. Afla¤›dakilerden hangisi Lefebvre’in gelifltirdi¤i kavramsal üç düzeyden biridir?
a. Mekân›n hakimiyeti
b. Mekân-zaman iliflkisi
c. Mekânsal süreçler
d. Mekân›n temsilleri
e. Mekânsal gerçeklik
10. Afla¤›dakilerden hangisi mimariyi “modern yaflam
makinas›” olarak tan›mlayan mimard›r?
a. F. Jameson
b. D. Harvey
c. J.F. Lyotard
d. C. Jencks
e. Le Corbusier
200
1. e
S›ra Sizde 1
Harvey (1997: 84), mimarl›k ve kent tasar›m› alan›nda
postmodernizmin, modernist düflünceden bir kopufl anlam›na geldi¤ini ileri sürmektedir. Modernist düflünceye göre, planlama ve geliflme, genifl ölçekli, teknolojik
bak›mdan rasyonel ve etkin kent planlamas› üzerinde
yo¤unlaflmal›d›r. Bu modernist anlay›fla karfl›t olarak
postmodernizm, kentsel dokuyu parçalanm›fl, bölünmüfl bir flekilde görmektedir. Metropolün tamam›n›n
hâkimiyet alt›na al›nmas›n›n mümkün olmad›¤›n›, bu
nedenle sadece baz› yerlerin düzenlenmesinin mümkün oldu¤u görüflüne dayal› olarak postmodernistler,
kent planlamas›yla de¤il, kent tasar›m› ile ilgilenmektedir. Basit bir biçimde “bölgesel geleneklere, yerel tarihçilere, tikel istek, ihtiyaç ve fantezilere duyarl› olmay›”
amaçlamaktad›rlar. Buna ba¤l› olarak, uzmanlaflm›fl ve
a¤›rl›kl› olarak “müflterinin zevkine göre biçimlenmifl
mimari biçimler” yaratmaktad›rlar. Mahrem, kifliselleflmifl mekânlar, gösteri ve geleneksel an›tsall›k, bu mimari biçimlerin örnekleri olarak gösterilebilir. Bütün
bunlar›, mimari üsluplar›n eklektik bir flekilde kullan›lmas› arac›l›¤›yla süslemektedirler.
2. d
3. c
4. b
5. d
6. a
7. b
8. c
9. d
10. e
Yan›t›n›z yanl›flsa “Kapitalizmin Politik ve Ekonomik Dönüflümü” bölümünü gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodernizm” bölümünü
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Zaman ve Mekân” bölümünü gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›flsa “Modernite ve Modernizm”
bölümünü gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Lefebvre (1976: 21), mekân ve üretim iliflkilerinin yeniden üretimi aras›nda kurulan iliflki çerçevesinde kapitalizmin, “mekân› iflgal ederek ve mekânlar üreterek”
kendi iç çeliflkilerinin üstesinden geldi¤ini vurgulamaktad›r. Lefebvre’in (1991: 26-33) oluflturdu¤u mekân kuram›n›n temeli, “(toplumsal) mekân› (toplumsal) bir ürün” olarak ele almas›na dayanmaktad›r. Bu
anlamda, her toplum ve buna ba¤l› olarak her üretim
biçimi kendi mekân›n› üretmektedir. Mekân›n toplumsal olarak infla süreci, üretim biçiminin mekânsal olarak örgütlenme sürecini de içermektedir. Böylece toplumsal mekânda, yeniden üretimin toplumsal iliflkileri
ile üretim iliflkileri ve onlar›n temsilleri yer almaktad›r.
Bu nedenle Lefebvre, çal›flma nesnesi olarak mekân›n
kendisini de¤il, mekân›n üretim sürecini ele almaktad›r. Kapitalist iliflkilerin çözümlenmesi için toplumsal
mekân›n üretim sürecinin araflt›r›lmas› gerekti¤ini belirtmektedir.
201
Kaynaklar
S›ra Sizde 3
Mekân›n temsilleri, zihinsel haritalar, fiziksel ölçümler
gibi toplumsal ve politik hayat›n soyut bir parças›n› ifade etmektedir. Buna karfl›n temsili mekânlar, ev, meydan, kilise, mezarl›k gibi duygu yüklü merkezler anlam›nda canl›, yaflayan mekânlar› içermektedir.
S›ra Sizde 4
Harvey, postmodern kültürel nesnelerin, tasarlanma
süreçlerindeki eklektizm ve konular›n›n anarflisi bak›m›ndan çok fazla çeflitlilik gösterdi¤ini belirtmektedir.
Zaman-mekân s›k›flmas› temalar›n›n, postmodern yap›tlarda nas›l temsil edildi¤ini aç›klamak amac›yla sinama örne¤i üzerinde durmaktad›r. Harvey (1997: 342),
“sineman›n (foto¤rafla birlikte) kültürel modernizmin
ilk büyük at›l›m› ba¤lam›nda ortaya ç›km›fl bir sanat türü olmas›” nedeniyle böyle bir seçim yapt›¤›n› ifada etmektedir. Bütün sanat türleri aras›nda sineman›n, zaman ve mekân temalar›n› iç içe geçmifl biçimde ele alma aç›s›ndan en güçlü kapasiteye sahip oldu¤unu, bu
nedenle ö¤retici bir de¤er tafl›d›¤›n› ileri sürmektedir.
Bu amaca yönelik olarak Harvey (1997: 343), postmodernizmin özelliklerinin örneklerini sunana ve “zamana ve mekân›n kavramlaflt›r›lmas›na ve anlamlar›na özel
bir ilgi” gösteren Blade Runner (B›çak S›rt›) ve Himmel
über Berlin (Berlin Üzerinde Gökyüzü) adl› iki filmi
çözümlemektedir.
S›ra Sizde 5
Harvey’e göre, 1960’l› y›llardan itibaren yaflanmakta
olan zaman-mekân s›k›flmas› ve ona efllik eden afl›r› gelip geçicilik ve parçalanma sonucunda ekonomik, politik ve kültürel tepkiler ortaya ç›kmaktad›r. Bu tepkiler,
daha öncekilerden önemli ölçüde farkl›l›k göstermektedir. Harvey’e (1997: 383-384) göre, bu tepkilerden ilki,
“yorgun, bitkin, her fleyden usanm›fl bir sessizli¤e çekilmek ve her fleyin ne kadar engin, kavranamaz ve bireysel ya da kolektif kontrolün d›fl›nda oldu¤u” duygusuna boyun e¤mektir. ‹kincisi, dünyan›n karmafl›kl›¤›n›n
yads›nmas› ve basit retorik önermeler arac›l›¤›yla temsil
edilmesidir. Bir di¤er tepki biçimi, politik ve ekonomik
bak›mdan ara bir yer bularak bir taraftan meta-anlat›lar› reddetme, di¤er taraftan ise s›n›rl› mücadelenin mümkün oldu¤unu savunan tavr›n benimsenmesidir. Sonuncu tepki biçimi ise zaman-mekan s›k›flmas›n› yans›tacak
ve denetim alt›na alacak bir dil ve imgeler bütününün
infla edilmesidir.
Berbero¤lu, Berch (2009). “Harvey ve Callinicos Postmodernizm ve Elefltirisi”, Klasik ve Ça¤dafl Sosyal
Teoriye Girifl: Elefltirel Bir Perspektif. Çev. Can
Cemgil, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.
Berman, Marshall (1994). Kat› Olan Her fiey
Buharlafl›yor. Çev. Ü. Altu¤ ve B. Peker, ‹stanbul:
Bernstein, R. J. (1985). (Ed.) Habermas and Modernity. Oxford: Polity Press.
Dicken, Peter (1986). Global Shift: Industrial Change
in a Turbulent World. London: Harper and Row.
Giddens, Anthony (1994). Modernli¤in Sonuçlar›.
Yay. Haz. T. Birkan, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
Habermas, Jürgen (1983). “Modernity: An Incomplete
Project”, The Anti-aesthetic: Essays on
Postmodern Culture. H. Foster (Ed.), translated
by. Seyla Benhabib, Port Townsend, Washington:
Bay Press.
Hall, S. and Gieben, B. (1996). (Ed.) Formations of
Modernity. Cambridge: Polity Press in association
with The Open University, pp. 1-16.
Haralambos, M. and Holborn, M. (1995). Sociology:
Themes and Perspectives. London: Harper
Collins.
Harvey, David (1969). Explanation in Geography.
London: Edward Arnold.
Harvey, David (1973). Social Justice and the City.
Oxford: Basil Blackwell.
Harvey, David (1978). “The Geography of Capitalist
Accumulation: Reconstruction of the Marxian
Theory”, Radical Geography: Alternative
Viewpoints on Contemporary Social Issues. R.
Peet, (Ed.), pp. 263-292.
Harvey, David (1982). The Limits to Capital. Oxford:
Blackwell.
Harvey, David (1985a). The Urbanisation of Capital.
Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Harvey, David (1985b). “The Geopolitics of Capitalism”
Gregory, D. and Urry, J.(Ed.), Social Relations and
Spatial Structures, London: Macmillan, pp. 128163.
Harvey, David (1993.) “Postmodernizme Bir Bak›fl”,
Birikim Dergisi. May›s, Say› 49, ‹stanbul: Birikim
Yay›nlar›, s.55-59.
Harvey, David (1997). Postmodernli¤in Durumu.
‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
202
Hassan, Ihab (1985). “The Culture of Postmodernizm”,
Theory, Culture and Society. Vol.2 Issue 3,
pp.119-132.
Hollinger, Robert (2005). Postmodernizm ve Sosyal
Bilimler, Tematik Bir Yaklafl›m. Çev. A. Cevizci,
‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›.
Huyssens, Andreas (1984). “Mapping The Postmodern”,
New German Critique. No.33, pp.5-52.
Jameson, Fredric (1991). “Postmodernizm ya da Geç
Kapitalizmin Kültürel Mant›¤›”, Postmodernizm.
N. Zeka (Der.), ‹stanbul: K›y› Yay›nlar›.
Jeanniere, Abel (1994). “Modernite Nedir?”,
Modernite Versus Postmodernite. Der. M. Küçük,
Ankara: Vadi Yay›nlar›, s.15-25.
Johnston, Ron J. (1983). Philosophy and Human
Geography: An Introduction to Contemporary
Debates. London: Edward Arnold.
Lefebvre, Henri (1976). Survival of Capitalism.
London, Macmillan.
Lefebvre, Henri (1991). Production of Space.
Cambridge: Blackwell.
Lyotard, Jean Francois (1997). Postmodern Durum.
Çev. Ahmet Çi¤dem, Ankara: Vadi Yay›nlar›.
Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Çev. O.
Ak›nhay ve D. Kömürcü, Ankara: Bilim ve Sanat
Yay›nlar›.
Outhwaite, W. (2006). (Ed.) The Blackwell Dictionary
of Modern Social Thought. Oxford: Blackwell.
Öztan, G. G. (2004). “David Harvey Üzerine”, E¤itim
Bilim Toplum. Cilt: 3, say›: 9, s.46-54.
Ritzer, George (1996). Sociological Theory. New York:
McGraw-Hill.
Sarup, Madan (1995). Post-Yap›salc›l›k ve
Postmodernizm. Çev. A. B. Güçlü, Ankara: Ark
Yay›nevi.
Smelser, Neil J. (1994). Sociology. Oxford: Blackwell
Publishers.
Wagner, Peter (1996). Modernli¤in Sosyolojisi. Çev.
M. Küçük, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.
Urry, J. (1999). Mekânlar› Tüketmek. ‹stanbul: Ayr›nt›
Yay›nlar›.
Sözlük
203
Sözlük
A
Ç
A¤ toplumu: A¤lar oluflturma mant›¤› etraf›nda merkezsiz,
Çifte yorumsama: Toplumbilimin mant›ksal bak›mdan zo-
hiyerarfli içermeyen, yatay iliflkilerin hakim oldu¤u bir
runlu bir parças› olarakmeslekten olayan yap›lar›n olufl-
toplumsal örgütlenme biçimi.
turdu¤u anlaml› toplumsal dünya ile sosyologlar taraf›n-
Alan: Toplumsal mücadelelerin sürdü¤ü fiziksel olmayan
dan ileri sürülen kavramlar›n anlam çerçevesi bak›m›n-
mekan.
Amaçsal-rasyonel eylem: Habermas’›n çal›flmalar›nda bafla-
dan birbiri ile örtüflmesi.
r›ya yönlenmifl, “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n ben-
D
merkezci ego hesaplar› üzerinden” koordine edildi¤i bir
Doxa: Bir alan›n sorgulanmamas› durumu veya o alana gir-
eylem tipidir (Habermas, 1981: 305). Habermas amaç-
mek için uyulmas› gereken ve sorgulanmayan kurallar›n
sal-rasyonel eylemi her ikisi de kat›lan aktörlerin eylem
tümü.
planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar› üzerinden koor-
Düflünümsel modernleflme: Modernitenin öngörülemeyen
dine edildi¤i araçsal eylem ve stratejik eylem olmak üze-
sonuçlar›ndan kaynaklanan belirsizlik sebebiyle toplumun
re iki alt eylem tipi alt›nda inceler. Araçsal eylem tek ak-
kendi kendisiyle karfl› karfl›ya gelmesi, yüzleflmesi.
törlü stratejik eylem ise en az iki ve daha çok aktör ara-
Düflünümsellik: Araflt›rmac›n›n inceledi¤i olay ya da olguyla
s›nda geçen bir eylem tipidir. Tek aktörlü araçsal eylem-
ilgili olarak her türlü etkeni gözden geçirmesi, yap› ve bi-
de kifli kendisini çevreleyen do¤al dünyay› manipüle et-
rey aras›ndaki karfl›l›kl›l›¤› hesaba katmas› ve çal›flmas›-
mekle ilgilidir, yani do¤al dünyadaki nesnelere karfl›
n›n her aflamas›n› sürekli geri dönüfller yaparak s›namas›.
araçsal bir tutuma sahiptir. ‹ki veya daha çok kifliyi kapsayan stratejik eylemde ise kifli veya kifliler baflkalar›na
E
karfl› araçsal bir tutuma sahiptir, yani baflkalar›na nesne-
Ekonomik sermaye: Sahip olunan tüm maddi kaynaklar.
lermifl gibi davranarak baz› fleyleri kontrol etmeye ve
Enformasyonel toplum: Enformasyon üretimi, ifllenmesi ve
manipüle etmeye çal›fl›r (Edgar, 2006: 73, 144).
aktar›m›n›n ortaya ç›kan yeni teknolojik koflullar ile bir-
Anamorfoz: Önceden analiz etmek için zor, tutars›z veya di-
likte üretkenli¤in ve gücün temel kayna¤› haline geldi-
rençli gözüken fleylere anlam kazand›ran geriye do¤ru
bir göz at›flt›r. Bir baflka deyiflle anamorfoz, görme du-
¤i, özgül bir toplumsal örgütlenme biçimi.
yusuyla dolays›z olarak alg›lanamayan, belirli bir biçime
F
sahip de¤ilmifl gibi görünen nesnelerin özel bir bak›fl
Fantezi: Fantezi bizim gerçeklik olarak adland›rd›¤›m›z fleyi
aç›s›ndan alg›lanabilir olmas› anlam›na gelir. Araçsal ey-
kuran ve Arzu’nun s›n›r hatlar›n› belirleyen fleydir. Bir
lem bkz. Amaçsal-rasyonel eylem.
yandan bizi Gerçek’ten korurken bir yandan da Gerçe¤i
Araçsal rasyonalite: Bir amaca ulaflmada en uygun araçlar›n
ak›lc› seçimi olarak tan›mlanmaktad›r. Araçsal rasyonalite-
iletme görevi görür.
Fundamentalizm: Kiflisel davran›fl›n ve toplumun kurumla-
de amaçlardan çok araçlar›n rasyonelli¤i söz konusudur.
r›n›n kayna¤› olarak, tanr› ile toplum aras›nda arac›l›k
Ayd›nlanma: 18. yüzy›lda Avrupa’da ortaya ç›kan, gelenek-
eden belirli otoritenin varl›¤›n› kabul eden kolektif kim-
ten kopmay› ve toplumsal yaflam›n rasyonel temeller
üzerinde kurulmas›n› hedefleyen laik bir hareket.
B
lik inflas›.
G
Gerçek: Zizek’in bütün yaz›lar›n›n etraf›nda döndü¤ü temel
Bilimcilik (scientism): Do¤a bilimlerinin bilgi kaynaklar›n-
sorunsal konu olarak gerçek yaln›zca gerçekli¤in z›tl›¤a
dan salt birini de¤il fakat tek bilgi kayna¤›n› temsil etti-
dayal›- fark› olarak var olur ve dilin s›n›rlar›na iflaret eder.
¤ini ve dolay›s›yla tüm geçerli bilgi iddialar›n›n do¤a bi-
Gerçek üzerine düflünme yollar› onunla do¤rudan de¤il,
limlerinde bulunan araflt›rma yöntemlerine uymak zo-
yaln›zca kendi bafl›na var olmayan ancak bir dizi etkiyle
runda oldu¤u yönündeki yayg›n kan›.
ama her zaman çarp›t›lm›fl, yer de¤ifltirmeye u¤rat›lm›fl
Bölgeselleflme: Bölgelerin yerellikler içinde ya da aras›nda
zaman-uzam bak›m›ndan ayr›flmas›.
bir biçimde mevcut olan bir neden olarak iliflkilenir.
204
H
Kimlik: Bireylerin toplumsal olarak infla etmeye çal›flt›klar›
Habitus: ‹nsanlar›n toplumsal yaflam içerisinde konum almalar›n› sa¤layan davran›fl kal›plar›, e¤ilimler ve yatk›nl›klar bütünü.
anlam ve tecrübe kaynaklar›.
Kültürel sermaye: Sahip olunan ve özellikle e¤itimle edinilen bilgi birikimi.
Küresel kent: Enformasyonel toplumda finans, dan›flmanl›k
I-‹
ve iflletme hizmetlerinin örgütlendi¤i mekanlar.
Illusio: Kiflinin toplumsal bir mücadeleden elde etmeyi umdu¤u bireysel ç›karlar.
‹deal konuflma durumu: Habermas’›n çal›flmalar›nda özgür ve
M
Meritokrasi: Yönetim erkinin yetenek ve kiflilerin bireysel üstünlü¤üne, liyakata dayand›¤› yönetim biçimidir. Sosyolo-
fleffaf iletiflimin önündeki her türlü engelin ortadan kald›-
jik olarak bireylerin toplumda yetenekleri göz önünde
r›ld›¤› durumu tan›mlamada kullan›lan bir kavramd›r.
‹letiflimsel eylem: Habermas’›n çal›flmalar›nda “kat›lan aktörlerin eylem planlar›n›n benmerkezci ego hesaplar›
bulundurularak rollerini gerçeklefltirdikleri durum.
Meflruiyet Krizi: Meflruiyet krizi düflüncesi Habermas’›n çal›flmalar›nda “örgütlü” ya da geç kapitalizmde önemli bir
üzerinden de¤il de anlaflma edimleri üzerinden koordi-
role sahip olan devletin meflruiyet (meflru güç, otorite)
ne edildi¤i durumlarda ortaya ç›kan eylem tipine verdi-
sorunuyla ilgilidir. Habermas geç kapitalist dönemde
¤i bir ad (Habermas, 1981: 305).
önemli bir role sahip olan devletin müdahalesiyle eko-
‹letiflimsel rasyonalite veya iletiflimsel ak›l: Habermas’›n
nomik krizlerin afl›labilece¤ini ancak bu sefer de devle-
hakikat ve ahlaki iyilik ile ilgili problemlerin bireyler
tin ekonomik alandaki krizleri çözerken di¤er toplumsal
aras›nda özgür, aç›k ve zorlamaya dayal› olmayan bir
alanlarda meflruiyetle ilgili düflünsel nitelikte yeni krizle-
iletiflim sürecinde ak›lc› bir flekilde çözümlenmesini ifa-
re yol açabilece¤ini düflünür ve geç kapitalist toplumu
de etmek için kulland›¤› bir kavram (Edgar, 2006:23).
vurabilecek as›l önemli krizlerin de ekonomik de¤il bir
‹mgesel: Zizek, Lacan’daki psiflenin ‘imgesel’, ‘simgesel’ ve
‘gerçek’ olarak terimlefltirilmifl üç grup iliflki ile ilgili olarak düzenledi¤i düflüncesini benimser. Bu ayr›mda im-
anlamda düflünsel nitelikteki krizler oldu¤unu savunur.
Modernite: Habermas’a göre ‘modernite’ tipik olarak Avrupa ve
Amerikan tarihinde 17.yüzy›lda Rönesans’›n bitimiyle bafl-
gesel ‘öz’ (benlik) dahil tüm nesnelerimin yap›lanmas›na
layan dönemi tan›mlarken modernizm bu dönemi karakte-
flekil verir.
J
Jouissance (Keyif): Jouissance Lacan’›n Freud’un “haz ilkesi” kavram›n›n ötesine yerlefltirdi¤i bir kavramd›r. Fre-
rize eden kültürü tan›mlar, Modernizm Bkz. Modernite
O-Ö
Ontolojik güvenlik: Birçok insan›n, kendi öz-kimliklerinin
devaml›l›¤›nda ve etraftaki toplumsal ve maddi ortamla-
ud’da haz bedensel ya da ruhsal bir gerilimin boflalma-
r›n sabitli¤inde hissetti¤i güvenlik. (Ontolojik güvenlik ve
s›ndan ibarettir. Bir baflka deyiflle haz, bir tatmin ve ra-
rutin birbiri ile ilgili olarak al›flkanl›k özelli¤i sergiler. Bu
hatlama duygusuyla birlikte an›l›r. Buna karfl›n jouissan-
tür rutinliklerin kesintiye u¤ramas› kayg›lar›n artmas› an-
ce basit bir tatminin ötesinde, bir ‘dürtü tatmini’dir; do-
lam›na gelir ve kiflili¤inin sa¤lam olarak kurulmufl olan
lay›s›yla olanaks›zd›r.
K
yönleri ise parçalan›r, bozulur. Bu nedenle rutine ba¤l›l›k
belirsiz olmakla birlikte psikolojik olarak rahatlat›c›d›r)
Kamusal alan: Kat›l›m›n herkese aç›k oldu¤u ve yurttafllar›n
Öteki: Zizek’te ‘öteki’ esas olarak simgesel düzen ile iliflkili
olmakla birlikte Zizek ondaki gerçe¤e iliflkin dehflet ve
eflit bireyler olarak kat›l›p ortak toplumsal ve/veya pra-
insanl›k d›fl›l›¤›n fark›na var›r. Buna göre öteki insanlar›n
tik konular›/sorunlar› elefltirel bir ak›lc›l›kla konufltu-
indirgenemez ötekilikleri, Öteki’nin içine kaydedilifl olan
¤u/tart›flt›¤› ya da etkileflime girdi¤i mekânlara atfen kul-
bir tür gerçektir.
lan›lan bir kavram.
Karar vericilik (decisionism): Karar vericilik (decisionism)
ahlâk, siyaset ya da hukuk gibi alanlarda bir karara ulaflmay› sa¤layacak nesnel temeller bulunmad›¤›n›, bu türden konularda bir karara ulaflmak için genel geçer ölçütlerden yoksun oldu¤umuzu savunan görüfl olarak tan›mlanmaktad›r (Mautner, 2000: 122).
P
Postmodernizm: Evrensel söylemleri (meta anlat›lar›) reddeden, ço¤ulculu¤u, parçalanma ve belirlenemezli¤i kabul
eden, ötekilik, öznellik, cinsiyet, ›rk ve s›n›f, zamansal
ve mekânsal co¤rafi yerleflime dayal› farkl›l›klar› ve çeflitlili¤i vurgulayan bir düflünce biçimi.
Sözlük
Post-modernizm: Post-modernizm Habermas’›n çal›flmalar›nda modernizmden sonra gelen ve onun en temel varsay›mlar›na meydan okuyan bir kültürel dönemi tan›m-
205
Y
Yap›n›n ikili¤i: Yap›n›n tekrarlanabilir olma özelli¤ini ortaya
ç›karan davran›fl›n hem arac› hem de sonucu olma nite-
lar (Edgar, 2006: 96).
li¤i, yap› ve eyleyenin/failin birbirini dönüfltürme kapasitesine sahip olma durumu. Böylelikle yap› ve faillik
R
tam olarak ayn› kural ve kaynaklar›n kullan›m› arac›l›-
Risk toplumu: ‹nsanlar›n bilgi ve teknolojileri yanl›fl ve kötü
amaçl› kullanmalar›yla bütün dünyay› tehlikeye sokmalar› sonucunda ortaya ç›kan yap›.
¤›yla karfl›l›kl› olarak infla edilir.
Yaflant›-dünyas› veya yaflama evreni (lifeworld): Toplumun s›radan üyelerinin gündelik yaflamda etkileflime gir-
Risk: Gelecekteki olas›l›klar düflünülerek etkin biçimde de-
mek ve ortak bir anlay›fla ulaflmak amac›yla kulland›kla-
¤erlendirilen tehlikeler.
Rutinleflme: Gündelik yaflam›n etkinliklerinin büyük bir ço¤unlu¤unun al›flkanl›¤a ba¤l› olarak davran›fla dönüflme-
r› bilgi beceri ve yetenekler stoku (Edgar, 2006, s.89).
Yaflant›-Dünyas›n›n kolonileflmesi: Çok karmafl›k toplumlarda, büyük ölçekli toplumsal süreçlerin giderek daha
si, s›radanlaflmas›, yüz yüze etkileflimlerin zaman ve uza-
özerk hale gelmesi ve bireylerin eylemlerini s›n›rland›r-
m›n ötesine geçti¤i birincil yol.
mas› sonucunda ortaya ç›kan ve ferdi özgürlük yitimine
yol açan bir süreçtir (Edgar, 2006: 17). Yaflant›-dünyas›-
S
n›n kolonileflmesi özünde yaflant›-dünyas›n› temellendi-
Semptom: Semptom vücudu temsil eden ve dolay›s›yla özne
ren en önemli etkinlik ve eylem alan› olan iletiflim ile ile-
için bilinmez kalan bir iletiflim biçimidir. ‹letiflimsel bir
tiflimsel eylemlerin s›n›rland›r›ld›¤›, dahas› dilsel iletiflim
eylem olarak semptom simgesel Düzen’e aittir ve Öteki
ve uzlafl›n›n tahrip edildi¤i bir sürece iflaret eder. Haber-
taraf›ndan yorumlanmak üzere tasarlanm›flt›r.
mas’›n çal›flmalar›nda bu süreç bir ‘sistem’ olarak toplu-
Simgesel sermaye: Bir alanda hakim olan ve özgül bir habi-
mun, bir ‘yaflant›-dünyas›’ olarak topluma müdahalesi”
tusla birlikte ekonomik, toplumsal ve kültürel sermaye
olarak anlafl›l›r (Edgar, 2006: 17). Habermas için yaflant›-
tiplerinin çeflitli a¤›rl›klarla içinde bulundu¤u simgeler
dünyas›n›n kolonileflmesi sorunu sistemin amaca ulafl-
bütünü.
mak için bir araç olmaktan ç›karak kendi içinde bir ama-
Simgesel fliddet: Bireyler üzerinde ya da bireyler aras›nda fiziksel olmaks›z›n uygulanan her türlü yönlendirme, bask› ve fliddete verilen ad.
ca dönüflmesi sonucunda ortaya ç›kar (Edgar, 2006:19).
Yeni kapitalizm: ‹letiflim ve enformasyon teknolojisinin geliflmesi sonucu ortaya ç›kan, küreselleflme süreci ile ilifl-
Simgesel: Lacan’›n ‘imgesel’, ‘simgesel’ ve ‘gerçek’ ayr›m›nda
kili, araflt›rma ve gelifltirme odakl› üretimin gerçekleflti¤i,
simgesel Büyük Öteki ve Özne aras›ndaki etkileflimde
çal›flanlar›n profilinde gözlemlenen de¤iflimleri de kap-
gerçekleflendir.
sayan süreçtir. Farkl› yaklafl›mlarca sanayi sonras› top-
Sistematik olarak çarp›t›lm›fl iletiflim: Hamermas’›n çal›fl-
lum, bilgi-enformasyon toplumu olarak da adland›r›l-
malar›nda toplumsal etkileflimin engellenmesi ve bask›ya dayal› iletiflim nedeniyle karfl›l›kl› anlamaya dayal› iletiflimsel eyleme ulafl›lamama durumunu tan›mlamada
maktad›r.
Yeni kapitalizmin kültürü: K›saca teknolojik geliflmeler,
sermayenin küresel ölçekte örgütlenmesi, bunlara ba¤l›
kullan›lan bir kavramd›r. Stratejik eylem bkz. Amaçsal
olarak üretim yap›s›nda gözlemlenen de¤iflimler, üretim
rasyonel eylem.
ve emek süreçlerinin esneklefltirilmesi, çal›flanlar›n kiflilik yap›lar› üzerinde meydana getirdi¤i de¤iflimler yeni
T
kapitalizmin kültürünü de oluflturmaktad›r.
Toplumsal sermaye: Sahip olunan toplumsal iliflkiler a¤›.
Totaliteryanizm: Tek parti egemenli¤i alt›nda, her tür siyasi,
ekonomik ve toplumsal faaliyetin devlet taraf›ndan düzenlendi¤i ve muhalefetin bask› alt›nda tutuldu¤u ve
ezildi¤i, özgürlü¤e yer b›rakmayan siyasi yönetim tarz›.
Töz: De¤iflen durum ve niteliklere karfl› kal›c› olan; bir baflka
fleyle ya da bir baflka fleyde de¤il, kendi kendisiyle, kendi kendisinde var olan. Öznede de¤il, kendinde var olan.
Ba¤›ms›zca kendi içinde var olan.
Z
Zaman-mekân s›k›flmas›: Kapitalizmin yaflam h›z›n›n art›fl›,
telekomünikasyon ve görselleflen medyan›n giderek h›zlanmas› ve parçalanmas›yla, insanlar›n zamansal ve mekânsal dünyalar›n›n s›k›flmas›d›r.
Zaman-uzam uzaklaflmas›/aralaflmas›: Toplumsal dizgelerinin, toplum ve dizge bütünleflmesi mekanizmalar›na
dayanarak zaman-uzam boyunca yay›lmas›.

SOSYOLOJ‹DE YAKIN DÖNEM GEL‹fiMELER

Transkript

Benzer belgeler

Geleneksel hale gelen Sömestr tatili gezimiz bu

matemat‹k ve mona l‹sa

Dinosaur - Gökhan Sönmez`in Notları

Cengiz TUöLU 2014 – 2015 Dönem BaúkanÕ

BNn06-02+23_tuerk_2 (Page 1)

‹Z‹NDE