Tiyatro Tarihi Düşüncesi - prometeatro Tiyatro Ders Notları

Tiyatro
Tarihi
ve
Düşüncesi
Notlar: Barış Yıldırım
ii
İÇİNDEKİLER
Dramatik Olan ............................................................................................................. 1
Tiyatronun Kaynaklarına İlişkin Kuramlar ................................................................... 2
1.
Dionysos için yapılan törenler....................................................................... 2
2.
Evrimci Görüş ............................................................................................... 2
3.
Daimon ......................................................................................................... 2
4.
Ölü Tapınımı................................................................................................. 2
5.
Şaman .......................................................................................................... 3
Tiyatro Hareketinin Başladığı Yerler ........................................................................... 4
Yunan ...................................................................................................................... 4
Hint .......................................................................................................................... 4
Mısır ........................................................................................................................ 4
Doğuda ve Batıda Din ve Türler .............................................................................. 5
Yunan Tiyatrosu ......................................................................................................... 7
Yunanın ve Yunan Kültürünün Kökleri ..................................................................... 7
Yunan Toplumu ....................................................................................................... 7
Köleler .................................................................................................................. 7
Polis (şehir, şehir devlet) ...................................................................................... 7
Demokrasi ............................................................................................................ 7
Tarım.................................................................................................................... 8
Bilim, Felsefe ....................................................................................................... 8
Atina ..................................................................................................................... 8
Sparta .................................................................................................................. 8
Ritüelden Sanata ..................................................................................................... 8
Yunan Çiftlik Yılı ................................................................................................... 8
Dionysos‟un Mitolojik Kökeni ve Semele .............................................................. 9
Kır Dionsysosu ..................................................................................................... 9
Kırdan Kente Dionysos ........................................................................................ 9
Kent Dionysos‟u ................................................................................................... 9
Dionysos‟u kente taşıyan Aristokratik Krallıklar ve Tiranlar ................................ 10
Drama Festivalleri ................................................................................................. 10
iii
Dithyrambos ....................................................................................................... 11
Tragedyanın Yapısı ............................................................................................... 12
İçerik .................................................................................................................. 12
Aristo‟dan: .......................................................................................................... 13
Oyun .................................................................................................................. 13
Metin .................................................................................................................. 14
Yazarlar .................................................................................................................... 14
Aiskhylos .................................................................................................................. 15
Orestea Üçlemesi (Aiskhylos) ............................................................................... 16
Atina'daki Soylar ................................................................................................ 16
Pelops soyu üzerindeki lanet'in hikayesi ............................................................ 16
Agamemnon ....................................................................................................... 17
Adak Taşıyanlar ................................................................................................. 19
Eumenid‟ler ........................................................................................................ 21
Tragedya'nın özelliklerine göre Agamemnon ..................................................... 23
Sınav değerlendirmesi .............................................................................................. 24
Sophokles (MÖ 496) ................................................................................................. 24
Kral Oudipus.......................................................................................................... 24
Oudipus‟un „Hamartia‟sı nedir? .......................................................................... 25
Kahramanın Arasına Sıkıştığı Değerler.............................................................. 25
Oudipus‟un Doruk Noktası ................................................................................. 25
Oudipus‟un diğer tragedyalardan farkları ........................................................... 26
Antigone ................................................................................................................ 26
Tragedyanın Kahramanı Kim? ........................................................................... 26
1 – Antigone .................................................................................................. 26
2 – Kreon ...................................................................................................... 27
Tartışmalar-Değinmeler ............................................................................................ 27
Tiyatro Biçemleri/Biçimleri ..................................................................................... 27
Atina Gücünü Yitirirken ............................................................................................. 29
Elektra‟lar (Aiskülos, Sofokles, Euripides) ................................................................ 30
Notlar ..................................................................................................................... 30
Karşılaştırma ......................................................................................................... 31
Medeia‟lar (Euripides, Seneca) ................................................................................. 31
iv
Roma Dönemi ........................................................................................................... 32
Roma ..................................................................................................................... 33
Roma‟da Tiyatro .................................................................................................... 33
v
TARİHLERİNE GÖRE DERSLER
6 Ekim 2003 ................................................................................................................ 1
3 Kasım 2003 ........................................................................................................... 11
10 Kasım 2003 ......................................................................................................... 13
8 Aralık 2003 ............................................................................................................ 24
13 Aralık 2003 .......................................................................................................... 27
22 Aralık 2003 .......................................................................................................... 30
29 Aralık 2003 .......................................................................................................... 31
TABLO VE ŞEKİLLER
Şekil 1: Dramanın grafiği ............................................................................................ 2
Şekil 2 - Antik Yunanda Oyun Yazarları.................................................................... 14
Şekil 3 - Atina'da Soylar ............................................................................................ 16
Tablo 1: Elektra'ların Karşılaştırması ........................................................................ 31
Tablo 2 Medeia'ların Karşılaştırması ........................................................................ 32
Ödev 1 : Sınav Konuları ve Okunacak Oyunlar ........................................................ 24
Ödev 2 : Final Konuları ve Okunacak Konular .......................................................... 32
1
6 Ekim 2003
Dersin Adı
: Tiyatro Tarihi ve Düşüncesi
Dersi Veren : Erkan Ergin
Kaynaklar
:
-
Ders kitabı yok. Belli kitaplar okunabilir.
-
Tiyatro Tarihi, Oscar Brocket
-
Aiskhylos ve Atina (George Thompson)
-
Altın Dal I-II (Frazer)
DRAMATİK OLAN
-
Kurgusaldır: İnsan düşüncesiyle kurulur.
-
Çatışma içerir: Bu çatışma:
o Kişiler arasında
o Kişilerle doğaüstü güçler arasında
o Kişilerle düşünceler arasında
o Kişi ile kendisi arasında
olabilir.
-
Aksiyon içerir: Bu aksiyon:
o Eylemdir, geliştirir, belli bir sona evirilir.
o İçsel veya dışsal olabilir.
-
Gerilim içerir: Bu, merak unsurudur.
Örneğin:
Adam ve kadın tanıştılar, evlendiler, mutlu yaşadılar, öldüler.
Bu dramatik değildir. Çünkü dramatik olması için dışarıdan etki ile bir çatışma
gerekir. (Örneğin kızın babası evlenemezsin der, başka bir adam çıkar ve kız ikisi
arasında kararsız kalır vb.)
2
Düğümler
Dış etki
Doruk nokta
Final
Şekil 1: Dramanın grafiği
-
Başlangıç noktası: Ateşleme noktasına en yakın yerdir.
-
Düğümler değişik yerlerde çözülür ve yerine yeni düğümler atılır. Fakat her
düğüm çözülmelidir.
-
Çözüm (Ders öğretmenine göre: Doruk da çözüme dahildir.)
-
Final: Açılan bazı çemberleri kapatmak içindir.
 Soru: Kız-erkek öyküsünde asal çatışma kızın iç çatışması ise, kız iki kişi
arasında kararsız kalmış, kararını en son vermişse ve fakat adam bunu
bilmiyor, sonsuza dek Avustralya‟ya gitmeye ya da intihara hazırlanıyorsa,
kızın buna yetişip yetişmeyeceği final midir, doruk mudur?
TİYATRONUN KAYNAKLARINA İLİŞKİN KURAMLAR
1. Dionysos için yapılan törenlerden çıkmıştır. (Cambridge okulu, E. B.
Taylor)
Bu görüş ancak Batı tiyatrosunun kaynaklarını açıklayabilir. Fakat daha eski ve
Dionysos‟a inanmaya toplumları açıklayamaz.
2. Evrimci Görüş (G. J. Frazer)
Tiyatronun özellikle mevsimlik ritüellerden yola çıktığını söyler. Bu, ilk görüşü de
içine alır. Ancak yine de yukarıdan bakan, ilkel halkları “ilkel” gören bir görüştür,
çünkü bu halkların yaptıkları şeyleri tek bir çizgi üzerindeymiş gibi değerlendirir.
3. Daimon (Jane Harrison)
Girit‟teki bir çalışmada ortaya çıkmıştır. Orada Kouros denilen içsel bir güce
inanılıyor. Kouros’un yeniden canlanması için yılın belli zamanlarında törenler
yapılıyor, bu törenlerde öyküler anlatılıyor. Buradaki dansçılara dromenon
deniyor. Jane Harrison, Dionysos‟un buradan çıktığını öne sürüyor.
4. Ölü Tapınımı (Sir William Ridgaway)
3
Tiyatronun kutsal ruhlar ve ataların ruhları için yapılan tapınımlardan çıktığını
söyleyen görüş. (Örn. İran‟daki taziye töreni. İslam‟da bundan başka bir tiyatro
formu yoktur. Taziye esnasında Ali, Hüseyin vb.nin ölümleri anlatılırken taklitler
yapılıyor.)
5. Şaman (E. T. Kirby)
1975‟de yapılan bir çalışmada ortaya çıkıyor. Orta Asya (sadece Türk değil) ve K.
Amerika1 köy büyücülerine şaman deniyor. Ak Şaman ve Kara Şaman, yerin 9 kat
altına ve göğün 9 kat üstüne çıkışı davul ve sazlarla anlatırken aynı zamanda
yaptıklarını dansla yansılar. Müziği, efekti (büyülerle ateş vb. çıkarır), hikayesi,
çatışmasıyla bütün bir oyun vardır burada.
1
Avustralya‟dakilere de. Bkz. Şamanizm, Nevill Drury
4
TİYATRO HAREKETİNİN BAŞLADIĞI YERLER
Yunan
Avrupa önce bütün kökünü Yunan‟a dayandırıyordu.
Daha sonra Yunan tamamen dışlandı, sömürgeci olarak görüldü, “Kara Atina”
gibi kitaplar yazıldı.
En son uzlaşıcılar ortaya çıktı. Bunlara göre “Yunan, batının en doğusu değil;
doğunun en batısıdır.” Yunan‟ın köklerinin doğu uygarlıklarında olduğunu belirten bir
görüştür bu.
Hint
Bu kültür MÖ 4000-3000‟lerde Veda‟lardan başlatılır. Hintlilerin 1000‟den fazla
tanrısı vardır.
Hint Kama tanrısına yapılan törenlerde tiyatro oynandığına dair bilgiler vardır.
MÖ 1000‟den daha eski bir tarihte yapılmış bir çeşit tiyatro binası vardır. Bir sahnesi
vardır. Tiyatro olduğu kesin değilse de bir gösteri yapıldığına dair bir işarettir bu. Bu
mekan, bolluk tanrısının tapınağıdır, burada aynı zamanda bedenlerin isteyen
herkese sunan rahibeler (“tapınak fahişeleri”) de bulunurdu.
Bu kültür hâlâ bir şekilde sürmektedir. Yani o günlerden bugüne kalan bir
gelenek vardır (Oysa Mısır‟da böyle bir kalıt yoktur).
Mısır
Osiris için yapılan Abydos Acı Çekme Törenleri için yazılmış bir dram metni
vardır. Bu sahne metninde dekor, yapılacak hareketler vb. bütün ayrıntılarıyla
yazılmıştır. Oyuncular rahiplerdir. Bu ritüel kesin şekilde kaydedilmiştir. (Ritüellerin
değişmezliği ilkesi)
Ancak Mısır‟da Abydos‟tan çıkıp bugüne gelen bir Tiyatro kültürü yoktur.
Yunan ve ardından gelen diğer istilalar yüzünden bu kültür devam ettirilememiştir ve
Osiris ortadan kalkınca, onun için yapılan törenler de yok olmuştur. 2
2
14 Kasim 2003‟de Radikal gazetesindeki bir habere göre, Aiskhylos‟un Troya Üçlemesi‟nden
Akhilleus bölümü bir mumyanın koynunda bulundu. Oyun gelecek yıl, Kıbrıs Ulusal Tiyatrosu
tarafından Atina‟da oynanacak.
5
Doğuda ve Batıda Din ve Türler
Batı derken, İran‟ın batısı kastedilmektedir.
-
Batılı tapınmak için tapınağa giderken, Doğulu kendi içine gider.
-
Batılıda tanrı yukarıda ve dışarıdadır, örneğin eller yukarı kalkar. Doğuda ise içe
bakılır.
-
Batıda aşırı kurallı bir din varken, doğuda daha dingin, neşeye de yer veren bir
din vardır. Örneğin Hint filmlerinde acıyla komedi iç içedir. Sık sık dans edilir,
şarkılar söylenir.
Batıda türler (trajedi-komedi) birbirinden oldukça ayrıdır. Trajedide (ta Şekspir‟e
dek) gülmeye izin yoktur. Oysa doğuda acı ile sevinç, dans iç içedir. Bir Hint filminde
çocuğunu kaybeden bir annenin bir sahne sonra dans ettiğini, az sonra şarkı
söylediğini görebiliyoruz. Yani türler iç içedir. Bu da bir tiyatro hareketinin ve saf
türlerin doğup yayılmasını engelleyen en büyük etkendir.
 Soru ve Tartışma: Neden salt acı ya da salt gülünç olan bir tür doğurabiliyor
da, ikisinin birlikte olduğu durumda bir tür doğmuyor?
 Erkan Ergin’in Açıklaması: Batı tiyatrosunun amacı Katharsis‟tir. Büyük
duyguları, heyecanları kahramanla özdeşleşerek yaşamak ve tanrısal adalet
yoluyla rahatlamak, böylece bu tür tutkulardan arınmak amaçlıdır. Oysa Doğu
tiyatrosunun amacı net ve kesin bir duygu oluşturmak değildir. Psikolojiye göre
insanı en etkileyen duygular, saf, basit, kesin duygulardır. Bu yüzden de
Doğuda saf bir tür oluşup yayılamamıştır. Bunun asıl sebebi elbetteki baskın
kültürün Batı kültürü olmasıdır. Ama türün kendi iç özellikleri de bunda etkindir.
Mesela “dövüş sanatı” doğuda saf bir tür olduğu için Batı‟ya yayılabilmiştir.
Acaba?
Bir kültürel olayın yaygınlığında o kültürel olayın biçimine asıl payı
vermek idealist bir görüştür.
Kaldı ki bir idealist görüş olarak bile oldukça “basit” bir açıklamadır
bu. Bir doğulu için tiyatro ile herhangi bir başka eğlencenin aynı
düzeyde olduğu, oysa bir eski Yunanlının tiyatroyu din olarak
gördüğü örnekleniyor. Bu konuda yeterli bulgu, araştırma var mıdır?
Bir Hintli, Çinli, kendi tiyatrosundan oldukça zayıf mı etkileniyormuş?
Kaldı ki, bugün her iki tür tiyatro da yapılıyor, hatta “yükselen”
tiyatro, doğu tiyatrosuyla daha çok bağları olan “yabancılaştırıcı”
tiyatro değil midir? Bu tiyatro, vakti zamanında bugünkü haline
evrilseydi ve o doğu kültürü hakim bir kültür olsaydı, belki Aristocu
kurgu bizi bu derece ilgilendirmeyecekti.
Bir türün saf, basit olmasının, güçlü duygu yoğunluklara hitap
etmesinin onu güçlendireceği tezi doğrudur. Ancak doğu
tiyatrosunun etki gücü/güçsüzlüğü üzerine yapılan açıklamalar, bana
ikna edici görünmedi.
6
7
YUNAN TİYATROSU
Yunanın ve Yunan Kültürünün Kökleri
Kuzey halkları Yunan karasına gelerek oradaki yerel halklarla kaynaşarak
Yunan‟ı oluşturuyor. Öte yandan, Girit‟te daha eski bir uygarlık (Minos) da bulunuyor.
Yunan kültürü bunlardan salt biriyle açıklanamaz; Trakya üstünden Anadolu‟dan,
Minos‟tan, Mısır‟dan da beslenen bir kültürdür bu.
Atina‟da MÖ 5000‟li yıllarda Mikeneliler yaşarmış. Atinalılar kendilerini bu
kökene dayandırırdı. Oysa birçok yerden gelen göçlerle oluşmuş bir toplumdur bu.
En eski iki Yunan kaynağı: Heseidos ve Homeros‟tur3.
Yunan geleneği % 90 oranında sözlü bir kültürdür. Aslında bu çoğu halk için
de geçerlidir4. Homeros‟un bu metinlerin bütününü kendisinin söylediğini/yazdığını
iddia eden yok. MÖ 1250-1000‟lerde Troya‟da büyük bir olay (istila ya da deprem)
olduğu biliniyor. İlyada bu tarihten başlatılıyor. Homeros o tarihten yana söylenen
çeşitli destanları derlemiş olmalı. Bir varsayıma göre, kör olan Homeros bu sözleri
çıraklarına yazdırmış (altında imzası var çünkü), bir varsayıma göre ise bu destanlar
daha sonra kağıda geçirilmiştir.
Yunan Toplumu
Yunan toplumunun öğelerini sayacak olursak:
Köleler
Toplumun büyük çoğunluğunu oluşturur. Hiçbir hakları yoktur.
Atina‟da bazı köleler özgür insanlarla beraber de çalışmıştır. Bunlar usta kölelerdir
ve bu duruma gelmek kolay değildir. Ayrıca çalışan özgür insanlar da aşağı
görülmektedir. Çoğu köle tarlalarda, gümüş madenlerinde vahşice çalıştırılır.
Polis (şehir, şehir devlet)
Genelde tepelere kurulmuştur. Çevresi (fazla yüksek olmayan) surlarla kaplıdır.
Çevresindeki köylerden beslenen yerleşim yerlerdir. Buralarda genelde çevredeki
toprakların sahipleri oturur. Daha sonra giderek gelişmiş, bir kentli halk ortaya
çıkmıştır. Bunlar kent devletleridir. En önemlileri Atina ve Sparta‟dır. Sparta daha
çok savaşçılığıyla ortaya çıkarken, Atina, “demokrasi” ile birlikte anılır.
Demokrasi
Bu Atinalılar, Erkekler ve Beyazlar için demokrasidir. Bunlar nüfusun % 1520‟sini oluştururlar. Halkın geri kalanının; Atina‟ya dışarıdan gelen tüccarların,
3
Bunları nasıl okumalı? Fransızlar Homeros‟u Homer diye okurlarmış, ancak eski Yunanlıların bu
kelimeleri okuyuş şekillerine dair bir bilgimiz yok. Erkan Ergin, yazılışıyla (ya da yazılışına yakın)
okumayı tercih ediyor.
4
2 yıl önce Bosnalı bir Müslüman‟ın İlyada‟nın bütününü, kendi dilinden, ezberden okuduğu görülüyor!
8
kölelerin, kadınların, beyaz ırktan olmayan kimselerin seçme-seçilme hakkı
yoktur.
Tarım
Polis‟leri besleyen ekonomik yapıdır.
Bilim, Felsefe
Bilim-felsefe hareketi asıl olarak Anadolu topraklarında bulunan İyonya‟da
başlamıştır. Burasının Doğu‟yla ilişkileri vardır. İlk filozoflar aynı zamanda ticaretle
de uğraşan kimselerdir. Gemileriyle başka yerleri dolaşırken yeni bilgiler,
düşünceler de taşımışlardır. İyonyalı filozoflar Batıdaki ana Yunan karasındakilere
göre daha çok somut düşünmeleriyle tanınırlar. Bunun sebebi belki de tüccar
yapılarıdır. Bu hareket İyonya‟da başlamış ise de, daha çok ana karada
gelişmiştir.
Atina
Önce bir polisken, giderek hacmi büyüdü. Çevresindeki kentlerin yöneticisi
durumundaydı. Bu çevreye Attika deniyordu. Attika bu coğrafi bölgenin adıydı.
Tiranlar yönetimi aldıktan sonra 10 yeni klan belirlendi. Bunlar hem kent yönetimine
hem de kültürel etkinliklere bir arada katılıyorlardır. Bu soylar temsilciler
gönderiyordu. Korolar da bu soyların gönderdiği temsilcilerden ortaya çıktı.
Aiskhylos (ÖM 525-456) doğduğunda Atina iki kardeşin, Hippias ile
Hipparkhus‟un baskı yönetim altındaydı. Küçük çiftlik sahipleri bu iki hükümdarı
desteklerken büyük tprak sahibi soylular, tüccarlar, satıcılar desteklemiyordu. Bunlar
tahttan indirilip demokratik bir hükümet kurulduğunda Aİskhylos 15 yaşlarındaydı.
MÖ 5.yy.ın başlarında Pers akınları başladı. Bu arada Atina ile Sparta arasında
savaşlar vardı. Her kentte birbirini yiyen topluluklar vardı ve kölelerin
ayaklanmalarından da korkuluyordu. MÖ 430‟daki bir veba salgını da tuz biber ekti.
26 yıl süren kentler arası savaşlar bittiğine Atina ezilmiş, Sparta gücünden çok şey
yitirmişti. Köleler her yerde başkaldırıyordu. Yunan tiyatrosu en yüksek noktasına
böyle bir ortamda ulaştı.5
Sparta
Bu Yunan toprağında işi gücü savaş olan tek ulustur. Erkekler 40 yaşlarına
kadar bir evde yaşarlar ve vakitleri hep savaş talimiyle geçer. 20 yaşından sonra
evlenebilirler ama ancak geceleri evlerine gidebilirler. Bu kadınlara bir özgürlük de
sağlamıştır.
Ritüelden Sanata
Yunan Çiftlik Yılı
Temmuz – Eylül
5
: Şenlikler, savaşlar
Memet Fuat‟ın Tiyatro Tarihi‟nden özetleyerek (s. 35)
9
Eylül – Kasım
: Hasat ve ekim dönemi
Atina‟da 4 bayram yapılmakta, hepsinde de Dionysos‟tan söz edilmektedir.
Ancak bunların içinde özellikle ilkbahar ve sonbahar bayramları Dionysos‟la ilişkilidir.
Demeter, başakların tanrıçasıdır (genel olarak tahıllar).
Dionysos, çam ve asmaların tanrısıdır (genel olarak meyveler).
Dionysos‟a asıl inananlar tarımla uğraşan, polislerin dışında yaşayıp oraları
besleyen kesimlerdir. Bu dönemki Dionysos, Kır Dionysosu‟dur.
Dionysos’un Mitolojik Kökeni ve Semele
Zeus‟un dünyadaki çapkınlıklarından biridir Semele 6. Hera, Semele‟ye “O
gördüğün Zeus tanrı değil, insandı ama sana „tanrıyım‟ dedi. Tanrı olarak kendini
göstermesini iste,” der. Semele ısrar edince Zeus kendini gösterir ve yıldırımlarıyla
onu yakar. Zeus, Semele‟nin karnından Dionysos‟u alır ve baldırına yerleştirir ve
oradan doğurur. Dionysos “iki kere doğmuş” anlamına gelir. Bu arada Frigyalı olan
Dionysos, Atina‟nın has tanrısı Zeus tarafından doğurularak Yunanlılaştırılmış olur.
Kır Dionsysosu
Bu dönemdeki törenler gizlidir. Töreni yöneten rahip dışında bütün katılımcılar
kadındır. Bunlara Bakhalar denir. Bakhalar, tören sırasında esrikleşip üstlerini
başlarını yırtarlar. Yakaladıkları canlıları parçalayıp yerler. Bu haldeyken onlara
Maniadlar (maniatlar, ve hatta bir düşünceye göre maniaklar) denir.
Bu bir ritüeldir ve izleyeni yoktur. Herkes katılmasa da, katılmayanlar da
inancın parçasıdır.
Kırdan Kente Dionysos
Polislerde önce askerler hakimdir. Onların Athena, Apollon gibi tanrıları vardır.
Sonra tarım efendileri polislere gelirken Dionysos‟u da beraberlerinde getirmişler.
Önce baskı görmüşlerse de daha sonra bir uzlaşma olmuştur. Bu, Kent Dionysosu‟nu
oluşturur.
Kent Dionysos’u
Ritüel olan Kır Dionysos‟u şehre gelince bir gösteriye dönüşmüştür. Bir geçit
alayı, çiçeklerle süslü büyük bir fallus‟un ardından agoraya yürür. Doğaçtan öyküler
anlatılır. Her yörenin törenleri, anlatıcıları vardır ve bunlar arasında yarışlar yapılır.
Elbette Dionysos‟a inanılmaktadır ancak en iyi anlatanı seçmek için bir
yabancılaşma, izleyici olma durumu vardır. Yani işin içine estetik kaygı girmiştir.
Tiyatronun başlama noktası, burası olmalıdır.
6
Bazı kaynaklarda Semele de tanrı soyundan gösteriliyor.
10
Dionysos’u kente taşıyan Aristokratik Krallıklar ve Tiranlar
-
Aristokratlar, bütün toplumlarda ilk başta, toprağı fetheden, sınırları genişleten
kesimden, yani askerlerden oluşur.
-
Daha sonra ticaretle uğraşan bir sınıf ortaya çıktı. Bunlar gemileriyle başka
yerlere giderlerdi.
-
Bu iki sınıf (askeri aristokrasi ve tüccarlar) arasında bir çıkar çatışması vardı.
-
Aristokrasi, ticaret kesimi (zenginler) tarafından devrildi. Bu devirenler tiranlardı.
-
Tiranların hepsi baskıcı ve zalim değildi. Ancak aristokratların yönetimi meşruti bir
yönetimken, tiranlar mutlak otoriteydi. Bunların hepsi zengin kesimden de
gelmiyordu. Aristokratlar arasında olup da yönetimden dışlanan bazıları da tiran
olabiliyordu. Bunların genellikle askeri bir yanları vardı (güçle iktidara geliyorlar).
Ancak hangi kökenden gelirse gelsinler, ticari kesimden destek alıyorlardı.
-
Tiranlar, hakimiyetlerini sürdürmek için bir araç kullanmalıydı. Ancak baskı ancak
bir yere kadar yapılabiliyordu, savaş ise Sparta dışındaki kent devletlerinin özelliği
değildi. Bu araç, şenliklerdi, şatafatlı icraatlardı. Atina‟da yılda 4 şenlik oluyordu.
Büyük yapılar yapılıyor, kent heykellerle donatılıyordu. Önce tanrıların heykelleri
dikilirken giderek ün kazanmış herkesin, çeşitli sporcuların bile heykelleri dikildi.
Dionysos törenlerini kente getirenler de bu tiranlardı.
Drama Festivalleri
Yılda dört şenlik yapılmaktaydı. Hepsinin de Dionysos‟la ilişkisi vardı aa
özellikle iki tanesi önemliydi.
Lenea şenliği ocak sonuyla şubat başında yapılıyordu. Önceleri trajediler de
oynanan bu şenlik giderek komedi şenliği haline geldi.
Büyük Dionysos ya da Kent Dionysos’u denilen ikinci şenlik mart sonuyla
nisan başıda yapılıyordu. Tam bir bayram haftası yaşanır, her çeşit ticaret bir yana
bırakılır, mahkemeler dahil hükümet kapıları kapatılırdı. Önce hiç para ödenmezken
sonra cüzi bir para alınmaya başlandı, onu ödeyemeyecek olanlara da devlet bilet
dağıtırdı.
-
MÖ 5. yüzyılla birlikte Drama festivalleri yerleşmeye başladı.
-
MÖ 534: Kent Dionysos‟u adına resmi bir yarışma yapılmaya başlandı. İlk aktör
kabul edilen Thespis‟in Atina‟ya gelişi de bu döneme denk düşer. Thespis hem
oyun yazarı, hem besteci hem oyuncudur. Bu yarışmada ödül almıştır.
Thespis‟ten günümüze ödül kalmamıştır.
-
Bu dönem koro ve korobaşı var. Dithyrambos denilen şarkı ve ezgi var. Bunlar
önce Dionysos‟un öyküsünü anlatırken, giderek günlük olaylar da işin içine giriyor.
Bir tören alayı var. Önde büyük bir fallus yürüyor. Bazen başaklardan yapılmış
Dionysos heykeli de taşınıyor. Kimileri keçi postları taşıyor7, kızlar (bolluk-bereket
7
Satirler: Yarı insan yarı keçi yaratıklar. Keçi kulaklı, büyük falluslu, keçi ayaklı yaratıklar. Şeytana çok
benziyorlar. Nitekim geç Roma ve Ortaçağ dönemlerinde şeytan Satir‟e benzetilerek çiziliyor ve
11
simgesi olarak) meyveler dağıtıyor. Alay kenti geçiyor. Agora‟da fallusun etrafında
tören yapılıyor.
-
Giderek Agora yeterli olmuyor. Agora yakınlarında bir tepe yamacında bir düz
arazi kullanılıyor. İnsanlar tepeden seyredebiliyor. Sonra rahipler için 1-2 tahta
sıra çakılıyor. Yani henüz tiyatro için yapılmış bir özel yapı yok. Hep teknik
zorunluluktan çıkıyor. Gösteriler esnasında tribünlerin çökmesi olağan sayılıyor.
-
Korobaşı yüzüne çeşitli maskeler8 takarak, maskesine büründüğü kişinin sözlerini
söylüyor. Fakat henüz bir çatışma, dönüşme yok. Ancak Aiskyhlos‟tan sonra
böyle bir çatışma ortaya çıkıyor.
-
Tiranlar döneminde seçilen 10 soyun (birlik, sülale, klan) temsilcilerinden oluşan
korolar var. Bunların her biri yetişkin dithyrambos şarkıcıları, erkek oğlan korosu,
2-3 tiyatro yazarı gönderiyor. Bu aynı zamanda ailelerin de birbiriyle yarışmasıdır.
-
Bu festivaller için 3 şair seçiliyor. Her biri 3‟er oyun hazırlıyor. Her bir oyun da
konuları birbirine bağlanan 3 oyun ve bir satirik dramdan oluşuyor. Bu
üçlemelerden sadece Aiskhylos‟unki kalmıştır. (Üçleme: Agamemnon, Adak
Taşıyanlar, Erynis‟ler)
-
Ayrıca dithyrambos yarışmaları da yapılıyor.
-
Bu törenlerde gülmek, ağlamak bir tapınım oluyor. O şarkı söylenmezse o seneki
ürünün kötü olacağı düşünülüyor. Bu törenler kente geldikten sonra eskisi gibi
elzem olmuyor ve yarışmalarla birlikte estetiğe, güzelliğe bakılmaya başlanıyor.
-
Tragedya: troga (keçi) – dia (şarkı) kelimelerinden oluşur ve keçi şarkısı anlamına
gelir. Keçi, Dionysos‟un kutsal hayvanlarından biridir ve MÖ 534‟teki yarışmalarda
kazanana keçi verildiğine dair kayıtlar var. [Klasik dönemdeki telif ücreti:
Keçi!]
 Bir öneri: Okunan oyunlardan temel notları çıkartmalı. Bu sonradan çok işe
yarar.
3 Kasım 2003
Dithyrambos
Önce Dionysos için söylenen ağıtlar ve şarkılardı. Giderek çeşitlendi. Genel
olarak tanrılarla ilgili öyküler, mitolojik kahramanlar ve arada bir de günlük olaylar
anlatılmaya başlandı. Giderek Dionysos‟un başından geçenler hiç anlatılmaz oldu.
düşman oluyor. Yani düşman (Dionysos inancı) yok edilemeyince, ya içe alınıyor ya da
dönüştürülüyor.
8
Maskelerin abartılı bir hale gelmesi Helenistik dönemle birlikte. Aslında kafaya tam oturan, yüz
hatlarını güçlendiren bir maddeymiş. Ses büyütme işlevi olduğu da şüpheli.
12
Bu ezgiler tamamen yok mu oldu? Bunlar koro haline gelmiş olabilir. Ama
tragedya haline geldikten sonra dithyrambos ezgilerine ne oldu? Dithyrambos‟un bitip
tragedyanın başladığını söylemek yanlış olur9.
MÖ 600‟lerde Lesbos‟lu şair Arion‟un, Mora‟daki Korent şehrinde geleneksel
Dithyrambos sözlerine yeniden düzenlediği ve aralarına yeni şiirler kattığı söylenir.
Ancak asıl adımı Thespis atmış, koroyla karşılıklı konuşan, sırasında öyküyü anlatan,
sırasında da anlattıklarını oynayarak gösteren bir oyuncu çıkarmıştır ortaya. Bunun
Thespis‟ten önce Epigenes tarafından yapıldığını, Thespis‟in bu alanda on altıncı
olduğunu iler sürenler de vardır. Bu konuda asıl temsiller baharda, Dionysos
şenliklerinde verilirdi.
Tragedyanın Yapısı
Bu dönemde insanlar “acaba ne olacak?” diye oyun izlemiyordu. İzleyici ne
seyredeceğini biliyordu. Bu merak olmamasına rağmen oyunlara gidiliyordu çünkü
bu, tanrı için yapılan bir şeydi.
Antik yunan tiyatrosu benzetmeci mi yoksa göstermeci midir? İşlevsel olarak
benzetmeci olmalıdır, benzetmek ister.
İçerik
-
Oyunlarda acı-hüzün vardır
-
Hata, ölçüyü kaçırma belirgindir.
-
Ahlaksal bakımdan ağırbaşlı insanlar anlatılır. Bunlar erdemleri içinde çokça
barındıran ve bunları gösterirken ciddi olan kişilerdir.
-
Yüksek insanların yüksek hareketleri anlatılır. Kahraman sıradanın üstünde,
seçkinlerden, tanrı soylu kişilerden seçilir. Bu kahramanların var olup olmadığı
bilinmiyor. Hepsinin soyu tanrılara dayanmakta ve kimse onları tanımamaktadır.
-
Bir eylemin taklidi yapılır. Eylem çatışma ile gelişir ve bir son bulur. Bir noktadan
başlayıp, çatışmayla evrilir ve bir sonuca oluşur.
-
Kadere vurgu yapılır.
-
Hybris: Doymuşluk tanrıçasıdır. Kibiri simgeler. Doymuşluk insana ait değildir,
tanrılara aittir. Aşırılığa kapılmak, büyük davranmak, kendini büyük görmek;
tanrılara yaklaşmak olarak değerlendirilir.
-
Ate: Eris'in kızıdır. Tutkuyu suç haline getiren eylemdir. (Örneğin Oudipus‟un
hatası “kim olursa olsun cezalandıracağım” demesi ve bunu tanrısal bir eda ile
söylemesidir. Bunu yapmasının sebebi Hyris, yapması da Ate‟dir.)
-
Nemesis: Öç alma'dır. Mutlak bir adaletle çark dönmeye başlar. Suça verilen
cezadır.
-
Hybris-Ate-Nemesis üçlüsü kontrollü ve ölçülü olma duygusunu simgeler.
9
Ancak dithyrambos ezgileri koro parçalarına dönüşmüştür
13
Aristo’dan:
“… Tragedya,
-
ahlaksal bakımdan ağır başlı,
-
başı sonu olan
-
belli bir uzunluğu bulunan
bir eylemin taklididir.
-
Sanatça güzelleştirilmiş bir dili vardır.
(harmoniyi, yani şarkı ve mısra ölçüsünü içine alan bir dil)
-
Her bölüm için özel araçlar kullanır
(kimi bölümlerde yalnız ölçünün, kimi bölümlerde ise aynı zamanda müzik ve
şarkının kullanılması)
-
Eylemde bulunan kişilerce temsil edilir
-
“Ödevi, uyandırdığı acıma ve korku duygularıyla ruhu tutkulardan temizlemektir.”
(katharsis)
Tragedyanın altı öğesi vardır:
1. Öykü (mythos) (Olaylar örgüsü)
2. Karakterler (Eylemde bulunan kişilere kendisi bakımından bir özellik
yorduğumuz şey)
3. Dil
4. Düşünceler (Kendisiyle konuşanların bir şey kanıtladığı ya da genel bir
hakikate ifade verdikleri şeyler)
5. Dekorasyon
6. Müzik
Bunlardan dil ve müzik taklit araçlarını; dekorasyon taklit tarzını, öykü, karakterler
ve düşünceler de taklit nesnelerini oluşturur. …”
10 Kasım 2003
Oyun
Oyuncu sayısı 2 ya da 3 olabilir. Agamemnon'da 7 kişi vardır ama bunları 2
oyuncu oynar.
Bir başka kural da 3 kişinin asla birlikte konuşmamasıdır. 2 kişi konuşur,
konuşması bitince bir diğer 2 kişi konuşabilir. Temel kural diyalogdur.
Oyuncular oldukça iridir. Kocaman tunikleri (bir kurama göre de bir çok
sargıları) vardır, Kotunos giyerek boylarını yükseltirler. Hem kişilerin özelliği gereği
hem de bu sebepten fazla hoplayıp zıplayamazlar.
14
Komedide ise tayt gibi ten renginde tunikler giyilir. Gövdelerine büyük falluslar
takarlar.
Koro gösterişli bir şekilde girer. Ayrıca giriş çıkışlarda gösteriş de yapılır.
Örneğin Agamemnon'un gerçekten atlı arabalarla girdiği düşünülüyor. Hatta bir
oyunda öyle görkemli bir giriş olmuş ki kadınların çocukların düşürdüğü söyleniyor.
Metin
-
Prolog
-
Epizotlar
Koro girmeden önce yapılan hazırlıktır. (Agamemnon'da Gözcü'nün bekleme
sahnesi.)
-
(Epizotları bölen koro parçaları)
o Parados: İlk giriş şarkısı
o Stasimon
-

Aryalar (koronun yalnız başına söylediği)

Kommoi‟ler (koro ile kahramanların söyleştiği)
Eksodos (Çıkış)
YAZARLAR
523 –––––––––– Aiskhylos –––––––––– 456
496 –––––––––– Sofokles –––––––––– 406
480 ––––––– Euripides ––––––– 406
448 –––––––––– Aristofanes –––––––––– 380
Şekil 2 - Antik Yunanda Oyun Yazarları
Bu üç büyük tragedya yazarı dışında günümüze kalan tek yapıt Rhesus isimli
tragedyadır. Pek önemli görülmeyen bu oyunu Euripides‟in yazdığı da iddia edilir.
Komedi olarak ise yalnızca Aristofanes vardır. Menandros‟un Yeni Komedi‟sinden
ancak birkaç eksik örnek vardır. 1453‟te İstanbul‟un Türklerce alınmasının ardından
İtalya‟ya kaçan bilginler tarafından Batı dünyasına taşınan bu oyunlar tekrar tekrar
oynanan, yazma kopyaları çoğaltılan oyunlar bu yazarların oyunlarıydı. Dolayısıyla
en iyi örneklerin de onlara ait olduklarını söyleyebiliriz.
15
Aiskhylos ikinci bir oyuncuyu devreye sokunca koronun önemi azalmaya
başladıysa da Aiskylos koroya, diğerlerine göre daha çok dayanıyordu. Konuları,
temaları hem geleneksel hem de dinseldi. Düşünceleri, suçlularını Olimpos
yasalarıyla cezalandıran, devletini bu yasalara göre kuran bir dünyanın eski
düşüncelerine bağlıydı. Oyunlarında olaylar dizisi basitti, yarattığı etkiler açık ve
güçlüydü.
Sofokles‟te koro olaylar dizini yine etkilemekte ama daha çok sahneler
arasındaki boşluğu doldurmaya yaramaktadır, örgünün ayrılmaz parçası değildir
artık. Sofokles‟in Oudipus Kolonos‟ta eserinde dördüncü oyuncuya yer verdiği
söylenir fakat bu pek inandırıcı görülmemektedir. Sofokles‟in oyunlarında olaylar
dizisi daha karışıktır. Yine dinsel geleneklere bağlıdır ama ilahi adaletten çok yarattığı
kişiler arasındaki ilişkilere önem verir.
Euripides‟te koronun önemi büsbütün azalmıştır. Euripides‟in ilgisi bütünüyle
kişilere, onların iç dünyalarına yönelmiştir. Çağının geleneklerine aykırı, tanrılara
karşı sayılan düşünceleri vardır. Birçok bakımdan bir “modern insan” gibidir. İlk
gerçekçi ve feminist yazar olduğunu söyleyenler vardır. Kişilerinin doğanın istekleriyle
çatışan ruhsal durumlarını incelerken ahlak ve din kurallarını çiğnemekten çekinmez.
Kendi kenti Spartalılarla ölüm kalım savaşındayken, savaşı yeren bir oyun (Truvalı
Kadınlar) yazmıştır. Ondan önceki yzarlar trajediyi insanlar tanrısal yasaların
çatışması arasında ararken, o insanın kendi içindeki iyi ve kötü eğilimlerin
çatışmasında aramıştır. Kişilerini mitolojiden almışsa da gerçekçi bir anlayışla
işlemiştir. Daha az armağan kazanmıştır ama oyunları yüz yıl sonra Yunan
dünyasının en beğenilen oyunları haline gelmiştir. Bu yüzden de günümüze kalan
yapıtları daha çoktur. Kimi oyunlarında (özellikle Helena) ne tragedya ne de
komedya olan bir oyun çeşidi denemiştir.
Daha sıkı, daha karışık bir yapısı olan Aristofanes komedilerinde ise, tartışma
sahnelerinde ikiye ayrılan 24 kişilik bir koro kullanılırdı.
AİSKHYLOS
Aiskhylos bu oyun yazarları arasında en çok savaş görenidir ve bu savaşlara
doğrudan katılmıştır.
Sahneye 2. oyuncuyu sokan Aiskhylos'tur. 3. oyuncuyu ise
Sofokles sokar. Fakat Aiskhylos da 3 oyuncu kullanmıştır.
Yarışmalara 3+1 oyun ile katılma şartı Aiskhylos'un bir dönemine kadar devam
etti. Gerçi Sofokles'te de üçleme vardır10 ama bunlar birbirlerinden bağıntısız
oynanabilir. Oysa Orestes üçlemesi bir bütündür. Sofokles dönemiyle birlikte
yarışmaya üçlemeyle katılma geleneği seyrelmiştir.
Aiskhylos, döneminin demokrasi oluşum biçimini araştırır. Örneğin Orestea
üçlemesinin son oyunu Atina mahkemesinin kökenini anlatma iddiasındadır ve
döneminin tartışmalarıyla paraleldir.
10
Oudipus üçlemesi: Oudipus, Oudipus Kolonus'ta, Antigone
16
Orestea Üçlemesi (Aiskhylos)
Atina'daki Soylar
Pelops
Atreus
Agamemnon
Menelaos
Thyestes
Aeghisthus
İfigenya - Elektra - Orestes
Şekil 3 - Atina'da Soylar
Pelops soyu üzerindeki lanet'in hikayesi
Pelops çok iyi at ve araba kullanan bir doğulu gibi tasvir edilir. Eğer böyle biri
varsa Anadolu'dan, Trakya üzerinden gelmiş olabilir. Pelops bugün Peleponez diye
anılan Mora'ya gelir ve savaş ustalıklarını öğretir. Bu arada oyunlar da yapar. Kralın
yenilmez atlarıyla bir yarış yapılır. Kralın arabacısını ayartıp yarışı kazanır. Önce
kralın kızını, sonra bütün iktidarı alır. Suçunu örtbas etmek için de Arabacıyı öldürür.
O da ölürken bütün soyu lanetler.
İkinci soyda tahta geçme sırası Thyestes'e geldiğinde Atreus izin vermez.
Thyestes kaçarken Atreus'un oğlunu da kaçırır. Bu oğlu babaya düşman eder ve
sonunda bir savaşta Atreus bilmeden kendi oğlunu öldürür. Bunun intikamı olarak
Thyestes'in çocuklarını pişirip bir yemekte babaya yedirtir. Baba bunu anlayınca
kusar ve lanet eder.
Agamemnon Klytemenestra ile, Menelaos da Helena ile evlenir. Bu iki kadın
kardeştir. Helena Afrodit'ten daha güzel tasvir edilir.
(Helena'nın Paris'çe kaçırılması: Tanrılar bir düğüne, sürekli kavga çıkaran
kavga tanrıçası Eris'i çağırmazlar. Eris de bu düğüne bir altın elma gönderir ve
üzerine "en güzel kadına" diye yazar. Afrodit, Athena ve Hera "ben en güzelim"
diyerek kavga ederler. Hakem olarak Priamos'un oğlu, Troya'lı Paris seçilir. Hepsi
ona bir şeyler vaat eder. Afrodit de en güzel ölümlü kızı vaat eder. O kazanır.
Böylece Afrodit Helena'yı Paris'e verir. "Oraya git, o da sana aşık olacak," der.
Gerçekten de öyle olur. Böylece Helena'nın kaçırılmasıyla Troya savaşı başlar.)
17
Troya savaşının hazırlıkları esnasında donanmadaki gemilerden bir asker
Artemis korusundan geyik avlar. Tanrı da ceza olarak donanmanın rüzgarını keser.
(Bu, Agamemnon'da, iki kartalın gebe tavşanı yemesi ve donanmayı yok edecek bir
fırtına şeklinde anlatılıyor.) Sonunda Agamemnon kızı İfigenya'yı kurban etmeye
karar verir.11 Odysseus gider ve evlendirileceği yalanıyla İfigenya'yı annesinden alır
ve kızı kurban ederler.
Troya savaşı sürerken Thyestes'in yenmekten kaçarak kurtulan oğlu Aigisthus,
Agamemnon yokken Klytemenestra'yı baştan çıkarır.
Savaş sonrasında kazananlar tapınakları da yağmaladıkları için lanetlenirler.
Büyük fırtınalara tutulurlar. Odysseus'un eve dönüş öyküsü de böyle başlar.
Menelaos da bu yüzden dönmemiştir.
Böylece Agamemnon Argos'a geri döner.
Agamemnon
“Orestes öyküsü ilkel kabilenin, erken monarşinin, aristokrasinin ve
demokrasinin birikmiş tortularını yüze çıkaran toplumsal tarihin katmanlı
bir parçasıdır.”
Açılış sahnesi: Klytemenestra'yı arka planda her gördüğümüzde Koronun
sözleri onun aklından geçenlere dair bir yorumlama sağlar. Bu kadında erkek iradesi
vardır; kadınca alçakgönüllülükten ve sadelikten yoksundur.
Vakit gece yarısından hemen sonradır, mevsim sonbahar sonudur. Nöbetçi
yılın başından beri nöbettedir. Yorgundur, kurtulmak ister.
(Gün ağarırken bu kadının Troya'nın düştüğünün bildirmesine inanılmaz.
Ateşle haber verileceğine dair anlatımı alayla karşılanır. Daha sonra Adak
Taşıyanlar'da bu kadın Orestes'ten de şüphelenir fakat Aigisthos bunu kadın korkusu
olarak değerlendirir ve hesaba katmaz. Ama kavga anı gelince "bana bir erkek
baltası getirin" diye bağıran da odur.)
Gözcü ışığı selamlar. Kraliçeyi sevince çağırır. Fakat birden bir korkuyla durur.
Erinys'lerin, Gözcünün dansettiği çatıda dansettiklerini gören bir rahibe imgelemi
vardır. Sevinçler hep çok geçmeden iç karartıcı önsezilere dönüşür. Koro onu
yatıştırmaya çalışır. Savaşın başını hatırlayarak neşelenmeye çalışırlar fakat burada
da İfigenya'nın kurban edilişinin düşünürler. Sonuç olarak şafak Gözcünün dua ettiği
kurtuluştan ziyade felaketi haber verir gibidir.
Kraliçe'nin bildirisinden sonra Paris'in cezalandırılması dolayısıyla neşeli bir
ilahi başlar. Ama bu da Agamemnon için duydukları kaygıyla biter. Haberci güneşi
sevinçle karşılar ama zaferin ardından çıkan felaketleri itiraf etmek zorunda kalır.
Parados'ta ve ilk stasimon'da şair savaşın başlangıçlarını anlatır. Bunlar
Aiskhylos'un en uzun koro bölümleridir. Her bir koro bölümünü takip eden
11
Aslında, hanların sefere çıkmadan önce çocuklarını kurban etmeleri eski bir gelenektir. Örneğin
Rusya'nın kuzeyindeki hanlar, büyük seferlerden önce büyük oğullarını kurban edermiş.
18
stasimon'lar giderek kısalır. Bu düğüm noktasına yaklaşırken tempoyu
hızlandırmanın yoludur.
Parados sürerken Klytemenestra çıkar. Adağa başlar. Bu arada yaşlılar (koro)
günahkarların adağının yararsız olduğunu söyler ve yaşlı oldukları için geride
bırakıldıklarından bahseder, sonra kadını görür ve ne haber getirdiğini sorarlar. Kadın
konuşmaz, çıkar. Doruk ertelenmiştir. Koro, iki kartalın gebeliğinin son günlerindeki
bir tavşanı yemesini anlatırlar. Tavşan Troya'dır. Yavru 10. ayda doğar, Troya 10.
yılda düşer. Fakat doğum tanrıçası, yaban hayvanlarının koruyucusu Artemis
gücenmiştir, yeni bir adak istemektedir.
Zeus'un egemenliği üzerine ağrı ve ciddi bir düşünceyle öykü kesilir. İnsanın
acı çekerek akıllanacağı anlatılır.
Öykü yeniden başlar. Agamemnon‟un donanmasının yok olduğunu görürken
kızını kurban edişi anlatılır. Bunlar anlatılırken Klytemenestra yeniden görünür. Yine
ondan haber sorarlar. Müjdeyi verir.
İkinci stasimon, Paris'le Agamemnon arasında bir koşutluk kurarak, zafer
sarhoşluğunu anlatır. Aşırılık yerilir.
Yaşlılar Klytemenestra'ya inanmamaktadır. Bu arada ihanete dair bir laf da
ederler.
Haberci ikinci konuşmasında geri dönmeyen arkadaşlarını anlatır.
Kraliçe görünür. Haberciye hediye vermek yerine ona gerek kalmadığını
anlatır, efendisinin kendisinin karşılayacağını söyler. Saraya çekilir. Haberci
yaşlılardan medet umarken onlar ilgisizce Menelaos'u sorarlar ve donanmasının
fırtınada dağıldığını açıklamak zorunda kalır.
Koro yeniden başlar. Helena ile Klytemenestra arasındaki koşutluk anlatılır.
Helena Paris'i, Klytemenestra da Agamemnon'u felakete sürükleyecektir.
Agamemnon ve ardından Kassandra'nın arabaları girer. Agamemnon
Klytemenestra'yı görmezden gelerek halka seslenir. Kraliçe sözü alır, Orestes'in orda
olmayışından dolayı özür diler, evde yalnız bırakılmış kadının acılarından, onun için
duyduğu korkulardan bahseder. Erguvan renkli yolluğu sermeyi emreder.
Agamemnon övgülerin abartılmamasını ister. Tanrı gibi karşılanmak istemez.
Klytemenestra bu kez taktik değiştirir. Tartışmaya girişir. Savaşta yenen
erkeğin barışta kadının kaprislerin boyun eğmesinden zevk almasından yararlanarak
Agamemnon'u ikna eder. Erguvan kilime basar bu arada da cariyesi Kassandra'yı
hoş tutmasını ister.
Sahnede bir tek Kassandra kalmıştır. Derken Kraliçe gelir ve onu da içeri
almak ister. Ama Kassandra dışarıda kalır. İçeride işlenen cinayete dair kehanetlerde
bulunur. Kendi ölümüne ve Priamos'un sarayını çöküşüne ağlar. Tereddütler içinde
en sonunda girmeye karar verir.
Bu arada Agamemnon'un savaştan tanrı gibi dönüşünden bahsedilir. Aslında
tanrılaşması ölümüdür. Bu sahnenin amacı Agamemnon için duyacağımız acımayı
Kassandra'ya yoğunlaştırmak, Kassandra cinayetini geçmiş ve gelecekle
ilişkilendirmek ve doruğu yoğunlaştırmaktır.
19
Yaşlılar fısıldaşır ama bir şey yapmazlar. Bize onların saraya zorla girdikleri
yanılsaması gösterilir. Girerler, cesetleri görürler.
Koro Klytemenestra'yı suçlar. Kadın gerekçelerini açıklar, bedeninin öç alan
cinler tarafından ele geçirilmiş olduğunu anlatır. Ona göre cinayet zorunlu bir arınma
törenidir. Yaşlılar karşı çıkar.
Epilog: Aigisthus'un Koro ile korkakça atışmasıdır. Klytemenestra yatıştırmaya
çalışır onları. Ama sonuçta yaşlılar hep meydan okurlar. Orestes'ten bahsederler.
Adak Taşıyanlar
Klytemenestra‟nın Aigisthus ile ilişkisini daha rahat sürdürmek için uzaklara
gönderdiği erkek çocuk Orestea, yiğit, içten ve hırslı bir delikanlı olarak Argos‟a geri
dönmüştür. Apollon rahipleri ona babasının öcünü alma görevi vermişlerdir.
Phokis‟de ev sahibi olan kral oğlu Pylades ile Argos‟tadırlar.
Oyun sürerken gün belli belirsiz ağarır, görevini tamamladıktan sonra tekrar
alacakaranlık olacaktır. Bir kez daha sürgün olup, peşinde annesinin intikamcı
ruhlarıyla yurdundan kaçacaktır.
Prolog, iki bölüme ayrılır. Agamemnon‟da nöbetçiye gönderilen sevinç çığlığı
yerine korku çığlığı vardır. (Oyunda eksik vardır)
Orestes, Hermes‟e ve babasının ruhuna dua ettikten sonra bir tutam saçını
mezara bırakır sonra bu çığlığı duyar. Siyahlar giyinmiş, doğululara özgü bir ağıt
söyleyerek bağırlarını dövüp saçlarını yolan kadın kalabalığı gelir. Kraliçe kötü düşler
gördüğü için, kocalarının ruhunu yatıştırmaları için bunları göndermiştir. Kraliçe
düşünde doğurduğu yılanın göğsünden kanla karışık süt emmekte olduğunu
görmüştür.
Orestes, gelenlerin arasındaki kızkardeşi Elektra‟yı tanıyarak heyecanlanır.
Elektra, Orestes‟ten büyüktür. Yumuşak yaratılışlıdır. Babasından katil annesi için
bağışlama isteyemez ama hizmetçi kadınları aklına getirinceye kadar öç için dua
etmeyi de düşünmez. Bunu da rahat yapamaz. Annesinin günahkarlığı öfkeden çok
duaya sevk eder onu.
Mezardaki saçları görür. Kendi saçlarına benzediği için Orestes‟i düşünür.
Mezardan uzaklaşan ayak izlerini görür. İlk izin kendi ayağıyla uyuştuğunu görür.
Orestes‟e doğru izleri takip ederek ilerler. Orestes çıkar. Elektra önce Orestes
olduğuna inanmaz. Orestes, kız kardeşini azarlayıp kimlik kanıtı olarak evden
gitmeden önce kızkardeşinin ördüğü giysiyi gösterir. Elektra çok sevinçlidir. Fakat
Orestes rahatsızdır, geleceği düşünmektedir ve Koro da geleceği anımsatır. Sahne
sonunda Orestes‟in güveni yerine gelmiştir.
Mezar Başı Şarkısı: Mezar başında bir ağıt-şarkı (thrênos) söylenir.
Aiskhylos odları Sofokles‟in aksine dinamiktir, dramanın amaçlarına hizmet
eder. Kendi içinde devinir ve gelişir.
Mezar şarkısı üç bölümlüdür ve her bölüm küçük birer dramadır.
Orestes ve Elektra‟nın ağıtları Koronun katillerin cezalandırılması yönünde
kışkırtmasıyla bir intikam isteğine dönüşür.
20
Koro kışkırtmasının etkisini görünce, kendilerine olan güvenleri sarsılır,
kuşkular gelir. Bu kez Elektra babasına yapılanları anlatarak başı çeker. Orestes eski
kararlılığını yeniden kazanır. Koro yine saldırıya geçer. Üçü de (Koro, Orestes,
Elektra) intikamlarını haykırır.
Koro yine Atreus sarayının gelecekteki acıları için bir ağıtla şarkıyı keser.
İntikamı kışkırtan koro, şimdi kendi yaptıkları için ağıt yakmaktadır. Sonunda müzik
susar.
Fakat çocuklar koronun feryatların kulak tıkayıp öç çığlıklarını sürdürür.
Orestes‟in kararı sağlamlaşır. Kraliçenin düşünü (yılanlı düş), kendisinin ejdere
dönüşmesi şeklinde yorumlar. Aklı fikri plandadır.
Elektra ise değişmiştir. Öç almak için dua bile edemeyen kız annesi kadar
acımasız olduğun göstereceğini söyleyerek övünmektedir. İkinci bir Klytemenestra
olmuştur. Çevrenin etkisiyle değişmiştir.
Orestes eylem planını açıkladıktan sonra hizmetçi kadınlara son emirlerini
verir: “Dilinizi tutun, zamanında susun, vakti gelince konuşun”
Koro, Klytemenestra‟nın suçunun büyüklüğü üzerine düşünürken öç
güvenlerini yeniden kazanırlar.
Akşamın geç saatlerinde Orestes, yanında Pylades ile birlikte, Phokis‟li satıcı
kılığında saraya gelir. “Bir kadın ya da daha uygunu bir erkek” ile görüşmek ister.
Önce Aigisthus‟u öldürmek niyetindedir. Bu arada kardeşinin öğrettiklerine göre
davranmakta olan Elektra ile birlikte Klytemenestra gelir.
Orestes (satıcı kılığında), Orestes‟in ölüm haberini bildirir. Elektra yapmacık bir
ağıt yakar. Aslında Orestes‟in atalarının lanetine yakalandığı belirtilmektedir bu
ağıtta.
Orestes kötü haber için bağışlanma dilerken Klytemenestra sevincini gizlemez,
Elektra‟ya (köleye emreder gibi) yabancıya hizmet etmesini emreder. Bu konuşma
boyunca yabancılardan kuşkuludur ama Elektra‟dan kuşkulanmaz. Bu yüzden de yok
olur.
Ardından silahlı muhafızlarıyla birlikte Aigisthus‟u çağırtır. Haberci ailenin yaşlı
dadısıdır. Dadı yolda koroyla karşılaşır. Koro ona Aigisthus‟u çağırmasını ama
askerleri çağırma haberini iletmemesini söyler. Dadı boşboğaz, saf, sevecen biridir.
Annesine acımasını ister Orestes‟ten. Koro, Orestes‟in başarısı için dua eder.
Korkularını unutmuşladır.
Aigisthus gelir ama Orestes‟in ölüm haberine güvenmez. Kibir içinde doğrudan
tuzağa yürür. Heyecan artarken Koro son bir zafer duası eder. Hizmetçiler korkarak
çekilir. Uşak da öyledir, yardım için kadınlar bölümüne seslenir. Ama Elektra kapıları
sürmüştür. Uşak bağırırken Klytemenestra gelir. Bu arada Aigisthus Orestes
tarafından öldürülmüştür. Kadın balta isterken Orestes elinde kılıcıyla karşısına çıkar.
Orestes tereddütle kılıcını indirir, arkadaşına döner. Pyladis ilk ve son kez
konuşur, kehaneti hatırlatır. Klytemenestra yalvarır. Kandıramayınca öç alıcı
köpeklerle tehdit eder. Sonunda öldürülür.
21
Gece inmektedir. Koro kurtuluş şarkısı söylerken bir meşalenin ışığında
Orestes, annesinin cesedinin yattığı yatağın önünde dikilmektedir. Herkes görsün
diye annesinin babasının cesedine attığı erguvan giysiyi ortaya yayar. Fakat koro
kuşku doludur ve Orestes de güvenini yitirmektedir. Koroyla konuşurken gözü
Erinys‟lere ilişir. Apollon‟un onu günahlarından arındıracağına dair bir haberle
gelecekteki kurtuluş ışığını görür.
Eumenid’ler
Erinys'ler: Akraba kanı dökeni takip ederler. Kronos, Uranos'u öldürünce
dökülen kandan çıkmışlardır ve köpek şeklindedirler. Akraba kanını dökeni takip
eder, yakalar, ya affeder ya da parçalarlar.
Açılış sahnesinde Delphoi‟de Apollon tapınağının önünde, rahibe dualarını
bitirip tapınağa girdikten sonra bir korku çığlığı duyarız. Bunun anlamı belirsizdir.
Rahibe korkudan yarı donmuş döner. Tapınağın içinde Orestes mihraba
sarılmıştır, Erinys‟ler tahtlarında uykudadır ve üzerlerinde Apollon‟un buyurucu figürü
durmaktadır. Apollon sözünü tutacağına dair güven verir ve Atina‟ya gitmesini söyler
Orestes‟e.
Orestes, yol gösterici Hermes‟in eşliğinde yola koyulur.
Ölen annenin ruhu Erinys‟leri kışkırtmaktadır. Erinys‟ler onu düşlerken
çığlıklarla ağlayarak uyanır ve avlarının kaçtığını görürler. Apollon‟u görür ve onu
suçlarlar. Apollon da onları suçlar ve gitmelerin emreder; tavrı kesin olamayacak
kadar ateşlidir. Erinys‟ler ise kendilerin tutar ve onu inandırmaya çalışılar. Orestes‟in
kendilerin verilmiş güçler yüzünden izlemektedirler. Klytemenestra‟nın döktüğü
akraba kanı olmadığı için onu izlememişlerdir, evliliğin kutsallığı onları ilgilendirmez.
Apollon ise tutarlı olmayan bir şekilde uyuşmaz iki ilkeyi uzlaştırmaya çalışır.
Klytemenestra‟yı suçlamak için ceza yasasını, Orestes‟i korumak için arınma
yasasını kullanır. Apollon‟un tutumu geçiş dönemini gösterir: eski düzene meydan
okumaktadır ama yenisini kurmak onun işi değildir.
Yeni sahne Athena‟nın tapınağındadır. Orestes yurdun dört yanını dolaşıp
gelmiştir. Erinys‟ler hala takiptedir.
Erinys‟ler şarkı söyleyip dönerler. Kendilerine verilen yetkiyi anlatırlar. Orestes
ise iyice korkmuştur.
Athena, demokrasi dönemi şairlerine göre Apollon‟dan büyüktür. İnsanlığı
barbarlıktan kurtarma görevi vardır onun. Üç ilke: İkna yolu ile Aklın, Zorunluluğa
üstünlüğü: Zeus, Athena ve Moira‟lardır.
Athena Moira‟ları kabul eder. Sakin bir şekilde dinler. Ama onlar davalarını
kanıtlamaya kalkınca sertleşir, davayı ilkel “yeminli sınama” yöntemiyle çözme
önerisini reddeder. Erinys‟ler azarlamayı yutar ve onun kararına uyacaklarına söz
verirler. Orestes de yargı için Athena‟ya yakarır. Karar onundur artık.
Athena davayı reddeder (“acı yüklü bir dava”). Ve yargıçlar atayacağını söyler.
Areopagus mahkemesinin kuruluşu işaret edilmektedir. Katiller kendi toplumlarından
22
oluşan bir jüri önünde yargılanacaklardır. Bu mahkemenin kuruluşu için bir çok
söylence vardır. Aiskhylos kendine uyanı almıştır.
Mahkeme: Areopagus. Kurucu: Athena. Sanık: Orestes. Savcılar: Erinys‟ler.
Avukat: Apollon. Yargıç: Atina halkı içinden kurayla seçilmiş kurul.
Athena, kurduğu mahkemenin Orestes‟i aklasa bile Erinys‟lerin amaçlarına
hizmet edeceğini anlatır. Mahkeme insanın içindeki gerekli korkunun simgesidir.
Bu dönemde mahkeme yetkilerinin kısıtlanması, adam öldürmeyle sınırlı
olması tartışmaları var. Böylece Aiskhylos bunu onaylamış oluyor. Ancak yasaların
caydırıcı etkisi üzerinde durması, köktenci demokratların ilerici politikalarına karşı
olduğunu da gösteriyor.
Athena seçtiği 10-12 yargıçla döner. Apollon da sanık lehine tanıklık edecektir.
Erinys‟ler Orestes‟e üç soru sorar. Bu eylemi yaptı mı, nasıl ve niçin yaptı?
Yani sadece eylem değil, koşullar da dikkate alınacaktır.
Orestes yanlış bir adım atar, Apollon düzeltir. Ve Orestes, eylemin haklı olup
olmadığını söylemesini ister Apollon‟dan. Orestes‟le ilgili exegetes‟lik görevi (adam
öldürenin arınmasına gözetmenlik etme) olan Apollon, onun haklı olduğunu bildirir.
Fikrini savunmak için Zeus‟un yetkesine başvurur. Fakat bu boşa çıkar. Yetke
çatışması varken yetkeye başvurmak anlamsızdır. Apollon ikinci bir çıkış yapar,
Agamemnon‟un öldürülmesi suç olduğuna göre, onun katilini öldürmenin suç
olmadığını öne sürer. Erinys‟ler, bu özrün kendi öz babası Kronos‟u zincire vuran
Zeus‟un sözcüsüne yakışmadığını söylerler alayla. Apollon hiddetle cevap verir:
Zincirler çözülebilir ama dökülen kan geri gelmez. Ama "kan dökme” Orestes‟in de
suçudur.
Sonuçta Erinys‟ler oğlun birinci görevini Ana‟ya karşı olduğunu söylemektedir.
Apollon ise bir adım daha atarak çocuğun babaya daha sıkı bağlarla bağlı olduğunu
açıklar. (Pisagor‟cu babalık öğretisi)
Athena oyunu Orestes‟ten yana kullanır. Bunu da açıklar: “Beni bir ana
doğurmadı. Ben babamın çocuğuyum ve kalbimle erilin yanındayım. Bu yüzden
evinin sahibini öldüren kadın benim için fazla değerli değil.” (Pallas Athena: Erdem
bakiresidir, cinsiyet özelliklerinden bahsedilmez, hiçbir sevgilisi yoktur)
Erinys‟ler önce kabul etmez, ilençler yaparlar. Ama Athena onları ikna eder.
Tehditleri yatıştırılır, kutsamaya dönüşür. Athena da onları uyarır. Erinys‟ler de
sonunda kabul ederler.
Böylece karının özgürlüğü kocanın lehine iyice kısıtlanıyor ve mülkiyet
aktarımı sırasında ana akrabalar arasında sayılmıyordu.
Ayrıca bundan böyle suç işleyen, mahkeme karşısına çıkacaktır.
Athena jüri tarafından yargılanmayı (demokrasiyi) temsil ederken Apollon da
arınma uygulamasını temsil eder.
O dönem Apollon‟un kehanet gücü biliniyordu. Apollon Zeus‟un
yorumcusuydu. Fakat daha demokrat Atinalılar gerici olarak gördükleri toplumu
23
desteklemek için kullanıldığını düşünerek buna karşı çıkıyordu. Yani seyirciler
Apollon‟un doğrulanmasına da ona karşı çıkılmasına da hazırlıklıydılar.
Oyun içinde Apollon Zeus‟a, Erinys‟ler ise elçileri olduklar Moira‟lara başvurur.
Adam öldürmeye ilişkin kabile geleneği ile aristokrasi yönetiminde adam öldürme
yasasının yeniden düzenlenmesi arasındaki bir çatışmanın simgesidir bu.
Ana-oğul bağı evlilik bağından daha üstün sayılması ile evliliğin kutsallığı ve
erkeğin önceliği tartışmasıdır da bu.
Orestes‟in aklanması babanın üstünlüğünün da kabulü ve yeni düzenin
başlangıcı olacaktır.
Sonuçta Apollon‟un savları Athena tarafından doğrulanır fakat Erinys‟lerin
çiğnenmeye çalışılan ayrıcalıkları da geri verilmiş olur.
Bu oyun Aerapagos mahkemesinin doğuşunu anlatan bir orijin mitosu olarak
da okunabilir. Apollon'un tek yargıç olmadığı, ülkede mahkemelerin olduğu ama
ataerkil düzenin de onaylandığı bir oyundur bu.
Tragedya'nın özelliklerine göre Agamemnon
-
Sıra dışı, üst sınıfı anlatır: Agamemnon tanrılar soyundandır.
-
Belirli bir uzunluğu vardır.
-
Tek ve net bir öykü barındırır.
-
Üç birlik kuralına uyar: Zaman, mekan, olay birliği vardır12.
-
Trajik hata (Hamartia) vardır: Agamemnon'un erguvan halılar üzerinde yürümesi
trajik hatasıdır.
-
Hybris: Burada Agamemnon'un erguvan halıda yürümeyi kabul etmesidir.
-
Ate: Burada Agamemnon'un halı üzerinde yürümesidir.
-
Lito: Ah vah anlamına gelir. Topal ve şaşıdır. Hep Ate'nin peşinden koşar ama bir
türlü yakalayamaz. Hep o olup bittikten sonra gider. (Poetika‟da yer almaz)
-
Nemesis: Burada Klytemenestra'nın cinayeti kızının öcünün alınması gibi
görülüyor. Aslında üçleme içinde Orestes'in katilleri öldürmesi öç almaktır.
Bu oyunlar, özellikle 2. ve 3. oyun tam bir trajedi değildir. Kendi hatası
yüzünden bir yıkım yoktur. 2.de cezalandırma, 3.de aklanma vardır.
-
Sınav Konuları: Antik Yunan Çağı (5. yy.a kadar), Batılı Tiyatronun doğuşu,
Aiskylos ve Orestea üçlemesi.
-
ÖDEV: "Persler", "Zincire Vurulmuş Prometheus" (Aiskhylos) okunacak
12
İngilizce‟si bu kurala uymuyor. Agamemnon gelmeden önce bir kaç gün geçtiği varsayılıyor.
24
(bayramdan sonra).
Ödev 1 : Sınav Konuları ve Okunacak Oyunlar
8 Aralık 2003
SINAV DEĞERLENDİRMESİ
Kent Dionysosu‟nun eğlence amaçlı yapıldığını söylemek yanlıştır. Kır Dionysos‟u
kente geldiği zaman içinde haz alma noktaları bulunsa da bir eğlence değildir.
Tiyatro (antik Yunan) bile, içinde daha çok eğlence taşımakla birlikte, buna
eğlence diyemeyiz.
Dithyrambos ezgileri tragedyaların koro şarkılarına dönüşmüştür.
Aristotales, Poetika‟da üç birlik kuralındaki öğelerden sadece eylem birliğinden
bahsetmektedir. Zaman birliği (?) ise sadece bir yerde geçmektedir.
SOPHOKLES (MÖ 496)
Atina‟nın MÖ 465‟lere kadar ivmeyle yükseldiğinden bahsedilmektedir.
Sophokles işte Atina‟nın bu yükseliş döneminde yaşamıştır.
Çok iyi dans eden, iyi giyinen, yakışıklı bir adam. Yöneticilerle de yakın
arkadaş. 54 yaşında ordu generali olmuş ve küçük de olsa, bazı savaşlarda ordu
yönetmiş; yani masa başı generali değil. Yaşlanınca birileri, çok yaşlandığı için
görevinden azledilmesi 13 talebiyle mahkemeye başvuruyor ama mahkemede
Oudipus Kolonus‟ta isimli eserinden bir parça okuyor ve hemen aklanıyor
Kral Oudipus
Oldukça önemli bir tragedyadır. Aristotales‟e göre bir tragedyanın taşıması
gereken bütün özellikleri taşımaktadır. Poetika‟da en yetkin örnek olarak bu tragedya
sıkça verilir.14
Tragedya, Yunanistan‟daki Thebai kentinde geçer.15
Ateşleyici sebep, kenti kasıp kavuran veba salgınıdır. Bu salgının çözümü eski
kral Laios‟un katilini bulup kentten kovmaktır.
Teiresias (kör kahin) bu işi fazla deşmemesini söylese de Oudipus
hiddetlenerek cinayeti planlayanın o olduğu söyler, körlüğünü aşağılar. Teiresias da
hiddetlenir, asıl körün gerçeği görmeyenin Kral olduğunu söyler ve Oudipus‟un da
13
Bu birileri Güngör Dilmen tarafından “ailesi” olarak anlatılıyor ve talepleri de vesayet altına alınması.
14
Aristotales‟in eleştirileri de vardır. Örneğin Oudipus‟un kralı olduğu kentin ölen eski kralının ne
şekilde öldüğünü bilmemesi Aristotales‟e hiç gerçekçi gelmiyor ve bunu eleştiriyor. Ancak bu hata öyle
sanatsal bir şekilde yapılmıştır ki göze çarpmamaktadır. Bu noktayı da övüyor.
15
Bilinen en eski “polisiye”dir. “Aradığın suçlu sensin” motifi daha sonraki birçok polisiyede
kullanılmıştır.
25
kışkırtmasıyla suçlunun Oudipus olduğunu üstelik de annesiyle evlenme suçu
işlediğini söyler. Oudipus bunun Kreon ve Teiresias‟ın kurduğu bir komplo olduğunu
düşünür, Kreon‟u cezalandırmak ister. Teiresias kehanetler savurarak gider:
suçlunun Oudipus olduğu o gün anlaşılacaktır, yoksa ölüme razıdır.
Olaylar gelişir. İokaste, Laios‟u oğlunu öldüreceği kehanetinin boş çıktığını,
onu bir üç yol ağzında haydutların öldürdüğünü anlatarak kehanetlere inanmamasını
açıklamaya çalışırken Oudipus anlatılanlarla iyice şüpheye düşer. Olaylar gelişir.
İokaste intihar eder, Oudipus ise gözlerini kör eder.
Oudipus’un ‘Hamartia’sı nedir?
Öneriler:
1. Büyük bir söz vermesi
2. “Kim olursa olsun cezalandıracağım,” demesi
3. Teiresias‟a saygısızlık
4. Öğrenme merakının aşırılığı
Hybris: Aşırı öğrenme merakı
Ate: “Her kim olursa olsun bunu yapanı bulacağım” demesi. Bu söylemde
tanrılara has bir kibir var.
 Tartışma: Hamartia nedir? “Kişiliğin bir parçasıdır ve bir davranışla açığa
çıkar” açıklaması vardır. Ancak bu açıklama bana yeterli gelmiyor. Hamartia
öze mi biçime mi aittir? Yani bir kişilik özelliği midir yoksa bu özelliğin
kişileştirilmesi midir? Bence hamartia bir kişilik özelliğidir. Bunun açığa çıkması
ate vs. olabilir ama kahramanın trajik hatası kişiliğindedir.
Kahramanın Arasına Sıkıştığı Değerler
Tragedyada, birden çok değer arasına sıkışmış kahramanın seçiminden
kaynaklanan bir yıkım görürüz. Bu çeşitli değerler birleştiilremediği sürece (ki bu
tragedyada imkansızdır) yıkım kaçınılmaz olur.
Oudipus‟un arasına sıkıştığı değerler:
1. Gerçeği bulma
2. Sınırlarını bilme
3. Görev bilinci
Oudipus’un Doruk Noktası
Laios‟un Kölesi‟nin Oudipus‟a gerçekleri tam olarak anlattığı yer. Oudipus‟un
“Ey günışığı, bu seni son görüşüm olsun,” demesinden hemen önce.
Ancak bu konuda tartışmalar olabilir.
26
Oudipus’un diğer tragedyalardan farkları
Burada kişiler çok daha ayrıntılı çizilmiştir. Karakter değillerse bile oldukça iyi
portrelerdir.
Sonunda ölmez. Ölüm cezayı tanrılara (özellikle yer altı tanrısı Hades‟e)
bırakmaktır. Oysa Oudipus bir insan olarak kendi cezasını kendisi verir. Ölüm
olmasa da o pathos‟u yaşarız.
Antigone
Oudipus‟un çocuklarının tragedyasıdır.
İki oğul: Polinikes ve Eteokles sırayla hükümdar olacaklarken Eteokles iktidar
olma sırası vermez. Polinikes de dış güçlerle işbirliği yaparak Thebai‟nin yedi kapısını
yedi orduyla kuşatır. Eteokles ve Polinikes, aynı kapı önündeki savaşta karşılaşırlar
ve birbirlerini öldürürler. Yönetim Kreon‟a geçer.
Kreon Eteokles‟i törenlerle gömdürür fakat hain olarak gördüğü Polinikes‟in
gömülmesini kesinlikle yasaklar. Toprağın altına inmemek ruhun savrulması demektir
ve verilmesi hoş karşılamayan, en ağır bir cezadır.
Antigone her ne olursa olsun kardeşini gömmeye karar verir. Kız kardeşi
İsmene bundan korkar ve Antigone tarafından aşağılanır. Antigone ölüyü gömer.
Önce nöbetçi suçlanır (Nöbetçi Şekspir tragedyalarındaki uşaklara benzeyen
eğlenceli bir tiptir) sonra Antigone suçüstü yakalanır. Ölüme mahkum olur.
Antigone‟nin nişanlısı olan Kreon‟un oğlu önce babasının sözünü dinler
görünse de onu sağduyuya davet eder. Bütün kentin karara karşı olduğunu,
Polinikes‟i gömdürmesini ister. Babasıyla çatışır.
İsmene, Antigone‟nin kaderini paylaşmak isterse de ne Antigone ne de Kreon
bu tarafsızı ciddiye almaz.
Antigone bir mağarada diri diri ölmeye mahkum edilir. Cezayı (olağan bazı
kaderden yakınma sözleri olsa da) yiğitlikle karşılar. Mağarada kendini asar.
Bu arada kentin yaşlıları ve savurduğu kehanetlerle Teiresias Kreon‟u ikna
eder fakat çok geçtir. Antigone‟nin cesedi başında, Kreon‟un oğlu babasına saldırır
ve sonunda kendini öldürür. Kreon‟un müthiş acısını tarif eden sözleriyle tragedya
biter.
Tragedyanın Kahramanı Kim?
1 – Antigone
Tragedyaya adını verir. Ve Kreon bir trajik seçim yapmazken Antigone dünya
yasası ile tanrılar yasası arasında bir seçim yapar ve seçimi onu yıkıma götürür.
27
2 – Kreon
Tragedyada en son yıkıma uğrayan kişidir. Koro, onun üzerinden ders verir, bu
aynı zamanda çıkış parçasıdır.
O da bir seçim yapar. Kendi verdiği karar ile (koro, Teiresias ve oğlu
tarafından dile getirilen) sağduyunun sesi arasında bir seçimdir bu. En sonunda
doğru seçimi yapsa da artık çok geçtir.
 Bu, ders içinde bir tartışmaya konu oldu. Kanımca trajik kahraman Kreon‟dur.
Fakat öykü asıl olarak Antigone‟nin öyküsüdür. Yaşama ışık tutan da odur.
Sonuç olarak bu oyunda en tartışmalı konu budur ve iki cevap için de yeterli
argüman vardır.
Tartışma 1: Antigone oyununun trajik kahramanı kim?
13 Aralık 2003
TARTIŞMALAR-DEĞİNMELER
 Bu derste yeni bir konu işlenmedi. Oudipus‟ta doruk nokta (sayfa 25),
Antigone‟de trajik kahraman gibi konular işlenmeye devam etti. Tiyatro
biçemleri üzerine tartışma yapıldı.
Tiyatro Biçemleri/Biçimleri
Göstermeci
Benzetmeci
≠
≠
Açık Biçim
Kapalı Biçim
≠
≠
Epik Tiyatro
Dramatik Tiyatro
Göstermeci: Oynanışa dair bir tanımlamadır. Benzeterek değil oynadığını
göstererek oynamadı.
Açık Biçim: Çeşitli epizotların çıkartılmasına, yerlerinin değiştirilmesine açık
bir biçimdir.
Epik Tiyatro: Piscator ve Brecht‟le başlayan, Brecht‟in daha sonra ortaya
çıkan karışıklıktan rahatsız olarak adını “epik-diyalektik” şeklinde değiştirdiği sosyalist
gerçekçi tiyatrodur.
Yani göstermeci olan bir tiyatro epik olmayabilir. Epik bir oyun açık biçim
olmayabilir. Ancak epik biçem her zaman göstermeci oyun kullanır.
Tragedyalar dramatik ve kapalı biçimdir. Aynı zamanda benzetmecidir. 16
16
Örneğin maskeler kullanmaları benzetmeci özelliğine halel getirmez. İmkansızlıklar yüzünden
benzetmeyi başaramadıkları yerler vardır. Öte yandan benzetmeci olmama gibi bir şansları da yoktur.
Bu yüzden onların benzetmeci olduğu söylenirken daha temkinli davranılıyor.
28
29
ATİNA GÜCÜNÜ YİTİRİRKEN
MÖ 300‟lere (4. yy) geçerken, Peleponez savaşları sonrasında, Atina eski
gücünde değildi. Ama bu yıllarda Atina bir kültür başkenti olmuştu ve bu süreçte,
nitelik değilse de nicelik açısından oldukça yüksek bir tiyatro hareketi vardı. Oyunlar,
yazarlar çoğalmıştı.
MÖ 330‟da Makedonyalı İskender, Yunan karasını birleştirdi. O zamana dek
güneyli halkla baskınken şimdi kuzeyli halklar güçlenmekteydi ve Makedonya Kralı
(İskender‟in Babası) yayılma politikası güdüyordu. Bir yandan da içeride bağımsız
krallıklara izin veriliyordu. Bu, Helenistik dönemin başlangıcıydı.
MÖ 4. yy.dan itibaren Profesyonel Oyucular Locası (Dionysos Derneği)
kurulmuştu ve sergilenecek oyunlar vb. burada belirleniyordu. Bu profesyonelliğe
geçişti. Örneğin Sofokles döneminin oyuncuları profesyonel değildi ve bir yılda, 4
şenlikten sadece ikisinde drama vardı. Oysa . yy.dan itibaren profesyonel oyuncular
ortaya çıkmıştı ve her tür şenlikte (tüm tanrılar için yapılan şenlikler, tahta geçmeler,
evlenmeler vs. gerekçeyle) drama oynanıyordu.
Bu dönemde dramanın eğlence özelliği iyice ön plana çıkmıştı. Aynı şekilde
tragedyanın azaldığı ve komedyanın çoğaldığı da görülüyordu. Bu komedya,
Menandros dönemi komedyasıydı ve Aristofanes‟in plitik taşlamalarından çok uzaktı.
Aile içi sorunlar, ihanetler, tesadüfler vs. kullanılıyordu. Çünkü yönetim politik bir
taşlama kaldıracak genişlikte ve güvende değildi.
Aynı dönemde heykelde ayrıntılar öne çıkıyordu. Mermerden çok bronz
heykeller vardı. Çıplak kadın ve insan figürleri yoğundu. Cinsellik ön plana çıkıyordu.
İlginç bir şekilde ilk çıplak heykeller kadın değil Hermafroditti.17
Bunlar baskı döneminin öne çıkardığı biçimcilikti. Kuzey‟de Makedonya
hamiliği ve korkusu18 biçime yoğunlaşmayı getiriyordu. Bu dönemde güncel oyunlar
da vardı fakat eski tragedyalar hep baş yeri kaplıyordu.
Bu dönemden elimize pek oyun kalmamıştır. Bu da nitelik düşüklüklerinden
dolayı bir doğal elemeye tabi olduklarının göstergesidir.
Bu dönemde en çok tapınılan tanrılar, Apollon vb. değil, para ve şans yarıtanrısıydı (Thyps?). Öte yandan Dionysos oldukça ön plandaydı. Çünkü o bereket
tanrısıydı ve vazgeçilebilir değildi. Aynı dönemde, ilginç bir şekilde, Anadolulu Kibele
tapınımı da öne çıkmıştı.
MÖ 2. yy.da Atina Roma‟nın eline geçti. Roma, o vakte dek Atina‟nın
yozlaştığını görüyor ve onu “fethe değer” görmüyordu. Ancak bu dönemde Yunanlı
korsanların denizdeki saldırılarının da etkisiyle Atina fethedildi.
17
Kadın ve erkek bedeninin bir araya geldiği, Hermes‟le Afrodit‟in birlikteliğinin simgesi olan figür.
Burada mitolojiye dair bir not düşülmeli: Temel insan duygularının, çatışmaların tanrılarının ortaya
çıkışı, kent devletlerinin tanrılarından daha önceye konuluyordu. Örneğin mitolojiye göre aşk tanrısı
Afrodit, Zeus‟un kavga sırasında Kronos‟un hayalarını kesmesi ve hayalardan çıkan dölün deniz
köpükleri şeklinde Afrodit‟i doğurmasıyla ortaya çıkar.
18
Makedonya Kelt akınlarına karşı koruma sağlarken, aynı zamanda bir baskı yönetimiydi.
30
Tragedya Atina‟nın Persleri geri püskürttüğü, demokrasi anlayışı içinde
yaşadığı yüce günlerde doğmuştu. Pelepones Savaşı‟nın yarattığı kargaşalıklar,
acılar, iç çöküntüleri içinde öldü. Dionysos‟un tiyatrosu, aynı kendisi gibi, ölümsüz
ruhuna düşman olanlarca parça parça edildi. Ama -yine tıpkı Dionsyos gibi- yeniden
doğacaktır: Rönesans‟ta.19
22 Aralık 2003
ELEKTRA’LAR (AİSKÜLOS, SOFOKLES, EURİPİDES)
Notlar
Sofokles‟in Elektra‟sındaki Klysothemis-Elektra çatışması, Antigone‟deki İsmeneAntigone çatışmasına benziyor.
Sofokles‟teki Klsothemis teknik olarak sırdaş işlevi görür. Kendi kendine
konuşmadan daha gerçekçi bir hava yaratır. Ancak sırdaşın ötesinde bir karşıt
karakter özelliği taşır ve Elektra‟yı daha derinlikli çizmeye yardım eder.
Bu oyunlarda karakterlerin temel insani nitelikleri var. Yapmak zorunda oldukları
seçimler günümüzde de düşünülebilecek seçimler. Zaten bu yüzden bugüne
kalmışlar.
Euripides yaşamla daha çok bağ kurarken karakter yaratmadan daha çok ödün
verebiliyor. Bu yönüyle çağdaş bir yazara daha yakın. Melodramlara benzer,
mutlu sonlu bir yapısı var.
Öte yandan Sofokles‟in karakter zenginliği onu günümüzde daha çok sergilemeye
götürebiliyor.
19
Memet Fuat, Tiyatro Tarihi, s. 54
31
Karşılaştırma
AİSKÜLOS
SOFOKLES
EURİPİDES
Adak Taşıyanlar
Elektra
Elektra
Düşman
Öncelikle
Klyteimnestra
Aynı
Aynı
Orestes
Dışardan geliyor
Aynı
Aynı
Tanıma
Ayak izi, hırka ,
saç buklesi
Saç buklesi
Yara izi.
Aigisthos
Anne
Aigisthos
20
Önce
öldürülen
21
Annenin
öldürülmesi
YORUM
Giderek daha
gerçekçi oluyor.
Elektra zorlar
Elektra‟nın hali
serimlenir.
Karakterler
Sofokles‟te daha
sağlam karakter
kurulur.
Elektra
Eylem sırasında
rolü yok
Eylem içinde rolü
biter. Sonra
hakkında bilgi yok.
Pylades‟le evlenir.
Mutlu son.
En belirgin
farklardan biri.
Soylular. Sarayda
geçer.
Aynı.
Kişiler
Soylu olmayan biri
var. Rençperin
evinde geçer.
En belirgin
farklardan biri.
Olayın sonu yok.
Helena mitini
değiştirdiği gibi bu
miti de değiştirir.
Oyların eşit taksimi
sanığı affettirir.
Olay daha ayrıntılı.
Olay Sonu
Oylar eşit çıkınca
Athena ağırlığını
koyar. Aeropogas
mahkemelerinin
orijin mitosu.
Atina‟nın yükseliş
devri.
Atina‟nın parlak
devri.
Atina‟nın zayıflama
dönemi. Peleponez
savaşları sonrası.
Tarih
Tablo 1: Elektra'ların Karşılaştırması
29 Aralık 2003
MEDEİA’LAR (EURİPİDES, SENECA)
-
Final Konuları: Yunan (dönem, tragedya, kuram), Roma (dönem, tragedya,
20
Bu hırkanın giysi olarak kullanılmasıyla değil, üzerindeki klan işareti yoluyla tanınma sağladığını
söyleyenler var (bkz. George Thomson, Aiskhylos ve Atina)
21
Saç buklesi adağını ancak kan bağı taşıyan birileri yapar.
32
kuram)
-
Okumalar: Poetika (Aristotales), Ars Poetica (Horatius). Bu konuda bkz. Dünden
Bugüne Tiyatro Düşüncesi, Sevda Şener
Ödev 2 : Final Konuları ve Okunacak Konular
Euripides
Seneca
Çocuklar
Çocuklar Medeia ile sürgüne
gönderilecek.
Çocuklar İason ile kalacak.
Sebep
Terk edilen kadının intikamı.
Aynı. Ayrıca, çocuklarını zaten yitirecek.
Öldürme
Koro-Korobaşı
Karakter çizimi
Gerekçeler
Oynanabilirlik
Yaşanan
çelişki
Haklılık
Suçluluk
22
Öldürme sahne dışında.
Öldürme sahnede.23
Koro ve Korobaşı var.
Korobaşı yok. Sütnine bazen korobaşı
gibi davranıyor.
Daha az derinlikli.
Daha derinlikli çizilmiş bir kadın.
Daha az gerekçe sunmuş.
Daha çok gerekçe sunmuş.
Tiyatro ve oynanabilirlik açısından
daha nitelikli.
Daha az nitelikli ve daha çok
okumaya dayalı.
Çocuğunu öldürme çelişkisini yaşıyor.
Ama yüzeysel.24
Çelişki uzun konuşmalarla daha ayrıntılı
yaşatılıyor. Öldürme sahnesinde bu
tereddüt iyi verilir.
Medeia‟yı daha haklı gösteriyor.25
Medeia‟yı daha haksız gösteriyor.
Şartlar Medeia‟yı katil yapıyor.
Medeia‟nın ruhunda katillik var.
Tablo 2 Medeia'ların Karşılaştırması
ROMA DÖNEMİ
Romalıların kökeninde önemli bir halk vardır: Etrüskler.
İtalya‟da güçlü bir uygarlık oluşturan Etrüskler, Roma komedisini besleyen iki
kaynaktan biri ve en önemlisidir. Roma tragedyayı olduğu gibi (konu, tarz) Yunan‟dan
almışken komedide başka türlü bir geleneğe, halk komedisine yaslanmıştır.
22
En önemli farklar koyu ve italik yazılmıştır.
23
Roma döneminin tipik özelliği. Onlar sahnelerde bolca gerçek ölüm gördükleri için bu pek sorun
değil.
24
Medea‟nın haklılığı konusunda buraya kadar düşülen notlar ders öğretmeninin fikri. Son iki satırda
bir birlik sağlayamadık ama ben onların doğru olduğunu düşünüyorum.
25
Ders öğretmeni ve çoğunluk daha farklı düşünüyor. Bir altta belirtilen de aynı şekilde benim fikrim.
Bence Euripides Medea‟yı daha haklı ve mecbur gösteriyor. Seneca ise doğuştan bir katilmiş gibi
davranıyor.
33
Roma
Roma denince akla Julius Sezar26, hukuk; köle, gladyatör, arena; savaş
taktikleri; kast27 gibi konular gelir.
Roma‟da sanat ve bilim çok önemli değildi. Asıl önemli olan pratik bilgilerdi. Bu
yüzden, örneğin, büyük edebi yapıtlar yoktur.28
Roma‟nın kimliğini belirleyen şey askeri olmasıdır. Efsaneye göre, Romus ve
Romulus kardeşler tarafından kurulduğundan beri hep yayılmacı bir politika izlemiştir.
Sparta, ele geçirdiği insanlar köle olarak kullanırken, Roma onları lejyon haline
getirebiliyordu (subaylar daima Romalıydı) ve köleler sıçrama yapabiliyorlardı. Savaş
taktikleri gelişmişti. Kısa kılıç kullanıyorlar ve bu da hareket kolaylığı sağlıyordu. Bu
orduyu beslemek için de büyük vergiler gerekiyordu.
Senato “halk”tan seçiliyordu. Bu “halk”, toprak sahibi Romalılardı. Pleb‟ler
ise toprak sahibi olmayan Romalılardan oluşuyordu.
Mal varlıların büyük çoğunluğu, sayıları pek az olan zenginlerin elindeydi.
Ortalama Roma vatandaşının hemen hiçbir şeyi yoktu. Bütün günlerini bedava
gösterilerde geçiriyorlardı. Oy avcısı adaylar, bir düğünü ya da cenazeyi unutulmaz
kılmak isteyen zenginler vb.nin düzenlediği gösterilerde gerçek ölümlerle
eğleniyorlardı.
Roma toplumunda baba çok önemliydi. Aile üyelerinin ölümüne bile karar
verebiliyordu. Yetişkin çocuklar bile babalarının rızasını almadan büyük işler
yapamıyorlardı. Hıristiyanlık peder (father) motifini oradan almaktadır. 29
Kadın, Yunan‟a göre biraz daha iyi bir konumda olsa da başat rolü annelikten
ibaretti. Kadının kelime anlamı bile “çocuğun annesi” demekti. İşlevi çocuk doğurmak
ve büyütmekten ibaretti. Sparta‟daki gibi ev yönetiminde pay sahibi değillerdi.
Sezar‟ların sınırsız bir yetkisi vardı. Bu baskıyı yumuşatacak bir şey lazımdı.
Yunan‟da festivaller bu işlevi yerine getirirken burada gladyatör dövüşleri öne çıktı.
Buralarda hem vakit öldürüyorlar hem de deşarj oluyorlardı.
Roma’da Tiyatro
Bu atmosferde tragedyanın etkisi fazla değildi. Roma‟da oyunlar
“oynanmamak için yazılmış” değilse de, oynandıklarına dair bir kayıt da yoktur. Bu
tragedyaların okuma tiyatrosu gibi okunduğu ve bu tür meclislerde okunmak üzere
yazıldığı düşünülüyor.
26
Doğrusu Cæsar diye yazılır ve Kaezar diye okunur. Kayzer kelimesinin kökeni de budur. Bir
yönetici sıfatıdır.
27
Sınıflar arası geçiş mümkün olduğu için tam bir kast sistemi yoktur.
28
Yaratıcılıktan yoksun oldukları söylenir. Öyle ki çocuklarına ad yerine numara verirlermiş. Ay isimleri
de numaralardan oluşurmuş. SEPTember, OCTOber, NOVember sözcüklerinin kökleri Latince
rakamlardan geliyor. Daha sonra Temmuz‟a Sezar‟ın (JuliusJuly), Ağustos‟a Augustus‟un
(August) adını vermişler.
29
Mafyaların da “baba”sı olması aynı geleneğin devamı olmalı.
34
Ancak Roma‟nın hakimiyetindeki eski Yunan kentlerinde tragedyalar
oynanmaya devam etmiştir. Roma bunlara engel olmamış, binalarını geliştirmiş ve
gladyatör dövüşlerini de bu alanlara taşımıştır.
Bu dönem oyunlarda halka kan gösterilirdi. Öldürme sahnelerinde ölüme
mahkum, kaçarsa işkenceyle öldürülecek bir köle kullanılır ve öldürülürdü. Gladyatör
kavgalarına alışmış bir seyirci topluluğu, taklit ölümlere katlanamazdı. Yapacak hiçbir
işleri olmayan, çürümüş devletin çürümüş politikacılarından aldıkları para ver
armağanlarla yaşayan, tek işleri savaşların gerektirdiği acıma bilmezliği yitirmemek
olan bir toplm bu.
Roma‟dan günümüze kalan tek tragedya yazarı Seneca‟dır. Bu dönemde
Yunan oyunları körü körüne taklit edilmiştir. Seneca, taklit ettiği yzarların başarısına
hiç yaklaşamamıştır. Yazdıklarından çok, Corneille ile Racine üzerindeki etkileriyle
önemlidir. Oyunlarının toplantılarda, şölenlerde, saraylarda okunsun diye yazmıştır.
Ancak komedya Roma‟da da önemliydi. Bu dönemin iki önemli komedya
yazarı Plautus ve Terentius‟tur. Bunlar, Yunanlı Menandros‟un oyunlarından aşırı
derecede yararlanır, konularını, kişilerini onardan alırlardır. Ama anlatılan Atinalılar,
Roma yaşayışına ve düşüncesine uyarlanırdı.
Bu sayede oyunlarda Roma‟nın o günkü durumu çizen, zengin-yoksul farkını
belirten yerler oluştur. Kendisi de azat edilmiş bir köle olan Terentius‟un
anlatımlarından o dönem kölelerinden akıllı olanların oldukça iyi eğitildiklerini
öğreniyoruz.
Roma‟da da tiyatro şenlikleri (ludi) yapılırdı. Önce nisan, temmuz, eylül, kasım
aylarında oynanırken giderek her vesileyle yapılmaya başlaan Ludi‟lerde önceleri
spor oyunları, eğlenceler yer alırken çeşitli farslara da yer verilmeye başlandı. MÖ
240‟da Romalı bir yazar bir Yunan tragedyasını Latince‟ye çevirip bir şenlikte oynattı.
Tiyatro giderek bir iş haline geldi. İnsanlar tiyatro kumpanyaları kuruyor, çok
para harcayarak oyunlar hazırlıyorlardı. Beğenilirse çok para alırlardı, bu da
şakşakçı, paralı seyircinin ortaya çıkmasını doğurdu. Giderek birbirine karışan
oyunlarda gösteriler kanlılaşmaya, açık saçık olmaya başlayınca, söz arkaya itildi,
pantomim ve danslar öne çıktı. Önceleri yalnız erkek oyuncular varken bu
pantomimlerde yarı çıplak kadın oyuncular da vardı.
Sözden çok harekete, düşünceden çok heyecana, tiyatrodan çok sonu ölüme
dayanan gösterilere düşkün Roma‟da büyük oyun yazarlarının yetişmemiş olmasına
şaşmamak gerekir.