ermeıvi ve rus mezälimi

KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar S erisi: 12
ERMEIVİ VE RUS
M EZÄ LİM İ
( 1914 - 1916 )
(TANIK iFADELERt)
Y a y ın a H a z ır la y a n :
D r. E R D A L İLTER
ANKARA
1999
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ
............................................................................................... 7
G İR İŞ
..............................................................................................13
ERMENİ-RUS MEZÄLİMİ HAKKINDA BELGELER
ÖNSÖZ
..............................................................................................21
BİRİNCİ BÖLÜM
BİTLİS VİLÄYETİ MEZÄLİMİ
(Tanık İfadeleri)
1. Sülcym an oğlu Ali (birinci ifadcsi)
...............................................23
2. Kamil oğlu Abdürrcz/.ak ....................................................................24
3. E bubekir vc A b d ü lk e rim ....................................................................24
4. A h m cd N urcddin Efcndi (birinci i f a d c s i ) .....................................25
5. A bdurrahm an oğlu M c h m c d Rcsul
............................................... 27
6. Hacı M chm cd oğlu Yasin E f c ı ı d i .................................................... 29
7. Hüscyin oğlu bakkal M u h id d in E f c ı ı d i ..........................................30
8. Isa oğlu H a y d a r ....................................................................................... 31
9. Sülcyınan oğlu Ali (ikiııci i f a d c s i ) ..................................................32
I S B N : 9 75 - 74 30-12-9
K Ö K S osyal ve Stratejik A raştırm alar Vakfı T u rg u t Reis C ad. 7/5
T a n d o ğ a n 0 65 70 A n k a ra
E -P o sta : koksav @ koksav.org.tr
W eb S i t e s i : http://w w w . koksav.org.tr
BASKl
: S İ S T E M O F S E T - (0.312.231 47 I I )
Strazburg Cad. No: 7/A
Sıhhiye - A N K A R A
D İZ G İ & G R A F İK
: G O Ş A A J A N S - (0.312.418 05 52)
B askı Tarihi
: T em m u z 1999
10. M cvlüd oğlu M a h m u d ..........................................................................33
11. Fcv/.i Efcııdi
............................................................................................ 35
1 2 . 0 s m a n oğlu M u h ta r M u s t a f a ........................................................... 37
1 3 .Ş c y h H aydar Efcndi vc Miiftü Abdiilmecid Efcndi
............... 38
1 4 .D a v u d Efcndi vc Hiiscyin E f c ı ı d i ....................................................39
1 5 .A h m cd N urcddin Efcııdi (ikinci i(adcsi)
.....................................39
1 6 .A h m c d Nurcddiıı Efcııdi ( Liçiineü ifadcsi) .................................. 40
17.
Hulusi Bcy
................................................................................ 43
1 8 .M e h m e d o ğ lu A b d u rra h m a n v e M e h m e d o ğ lu Y u s u f ............ 46
1 9 . H a m id
B e y oğ lu A li ve F e th u lla h ile H a c ı B e y oğlu Selim 47
2 0 . T a h s i n , S a du llah ve B ek ir E fe n d ile r
...........................................50
9. Abdi ve R eşid M o l l a ......................................................................... 95
10.H alid oğlu T a h ir ile M a h m u d
2 1 . Ç e r k e s A ğ a .............................................................................................51
2 2.Ş eyho
oğlu D e v a z , M u s ta fa oğlu Ö m er, A bd ülh am id oğlu
T ayyib
.............................................................................................. 51
..
11.
.......................................................95
Y u su f K enan ve A b d ü l h a k i m ............................................... 96
12. A b d ü lm ecid , H alid ve R esül
......................................................... 97
23.-Resul o ğlu A b d u lla h .......................................................................... 52
13. Abdullah
2 4 .N u h B e y
...............................................................................................52
14. Salih ve H alid o ğ lu Ali
.................................................................... 98
oğlu A b d u l l a h ..................................................................... 54
15. A bdülham id ve H a n g ir
.................................................................... 98
2 5 .Ş eb ab
2 6.İso,
27.
O s m a n , F e r h a d ve H a l i d ...................................................... 55
Y u s u f S eydo o ğ lu S eyyid H a n ...............................................56
.............................................................................................. 97
l ö . K o t a s oğlu M a h m u d ve S a id oğlu B e h l ü l .................................. 99
17. M ustafa ve E sa d
............................................................................... ] 00
28. A s k e r R e s u l ...........................................................................................56
18.Ş ey h Enver ve M o lla R eşid .......................................................... 100
2 9 .K o m i s y o n T u ta n a ğ ı (I)
1 9 . Y u su f Z iyaeddin
................................................................... 56
3 0 .K o m i s y o n T u ta n a ğ ı ( I I ) ................................................................... 68
31 .K o m i s y o n T u ta n a ğ ı (III) ................................................................ 76
................................................................................ 101
2 0 .M o lIa A b d i, H acı B ey o ğ lu S e lim H an ve
H am id Bey oğlu A li
.........................................................................101
21 .Fir devs H a n ı m .....................................................................................102
2 2 .T im u r oğlu Y ü z b a şı Ş ü k rü E f e n d i .............................................. 103
İKİNCİ BÖLÜM
VAN VİLÄYETİ MEZÄLİMİ
(Tanık İfadeleri)
2 3 .D erv işA ğ a
2 4 .L e v a z ım
........................................................................................... 104
Subayı H a s a n F a h r i E fen d i
..................................... 104
2 5 .H ü se y in oğlu Ş ü k r ü ............................................................................105
2 6 . Çıftçi
R e ş i d ........................................................................................108
1. S a d u lla h oğlu S a li m Efendi ......................................................... 83
2 7.F eyzulluh Efendi .................................................................................109
2.
M e h m e d T ufan E f e n d i ..................................................................... 85
2 8 .M a h m u d oğlu Y u s u f E f c n d i ............................................................110
3.
K a h r a m a n B ey oğlu Fehim B e y ..................................................... 87
4. A b d u r r a h m a n oğlu M o lla M eh m ed ............................................ 88
5. B asri B e y
.............................................................................................89
6. K o m is y o n T u tan ağ ı (I)
................................................................... 89
a.
M e h m e d H u lu si Efendi
........................................................91
b.
H alid E f e n d i ............................................................................... 9 2 ,
c.
N igärH anım
............................................................................ 92
7.
V a n ’lı 32 Kişi .....................................................................................94
8.
Ali o ğ lu R c ş i d .....................................................................................94
ÜÇÜ N CÜ BÖLÜM
ERZURUM V İLÄYETİ MEZÄLİM İ
(Tanık İfadeleri)
1. K o m isy o n T u ta n a ğ ı (I)
.................................................................... I I I
2. M e h m c d B u lm az o ğ lu M e h m c d , M e h m e d oğlu
H üscyin, A h m cd o ğ lu Hacı İbrahim ve Y u s u f oğlu Hasaıı 121
3. Sü ley m an oğlu R ı z a ............................................................................122
4. Ali
............................................................................................. 123
5. G ö ğ e ş oğlu M u h id d in
SUNUŞ
..................................................................... 124
Ermcni pro p ag an d ası, gcrçcklcri “ Andonyaıı Bclgcleri”
tü r ü n d c n
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TRABZON VİLÄYETİ MEZÄLİMİ
(Tamk İfadeleri)
hayäl
m a h s u lu
b c lg clcrle
E r m e n i le r ’in k a tlia m a marü/. kald ıkları
gi/.lcm cyc
ç a lış m a k ta ,
iddiası ile /ih in lerd c
istifham bulutları oluşturm aktadır. G crçcktc bütün çabaları, Ermcni
çetc le rincc hun h arca icra edilcn “T ü rk le r’in Katliamı S o r u n u ’nu
u n u ttu rm a k
içindir. B ugün
D oğu ve G ü n e y d o ğ u A n a d o l u ’da
1. A l e m d a r oğlu B e sim ....................................................................... 125
E rm en i çetclerince katlcdilen M ü s lü m a n l a r’a ait toplu me/.arlar,
2. A li O sm an kızı F a tm a .................................................................... 126
d ü n y a kam uoyunun gö /Icri ö n ü n c serilm e k te d ir1. Daha bilinmcycn
nicclcri dc bulunm ayı. soykırım n ıü /c lc rin d c sergilcnm eyi bcklc-
BİBLİYOGRAFYA.......................................................129
İNDEKS
.................................................................... I 33
EKLER (FOTOĞRAFLAR , LİSTELER VE
HARİTALAR)................................................................181
mektcdir . Tarafsız ilim adam ları da iImT çalışm alarında, g i/Ien m ck
istcncn gcrçcklcri bulup ortay a çık artarak kam uo y u n u n dikkatinc
sunmaktadırlar.
Karanlık g ü n lcr nc k a d a r u n u ttu ru lm a k istensc, yine dc
zihinlcrden silinm em ckte dir. E rnıcnilik k o n u s u n d a yapılan taral'sı/.
çalışm alar, 1915 T e h c ir ola y ın ın Tiirk M i ll c ti’nc fatura cdilmcsi
gayretlcriııin yanlışlığını g ö s t c r m e k t c d i r 2. Asıl su çlu , Ermeni
'M s I. h k / . . E ıı v c r K o n ıık ç ıı. K r n ı c n i l i T İ n
Y eşilyiiyla’daki Türk
Soykırımı (11-12 Mart 1918), A n k a r a 1990: "K;ııs-Sııh:ıt;ın .‘jclıitligi
K a/ı.s ı.” Yakııı Tarihimizdc' Kars ve Dofju Aıuıdolu Si'iııpozyıııını
(Kars-Sııhatan 17-21 Ha/iran 1991), Aııkara 1992. s. .161-457; “ Zeve
Şelıitliği Ka/.ısı,” Yakın Tarihimizde Vaıı Ulııslarurası Si'mpo/yııımı
(Vaıı 2-5 Nisan 1990), Aııkara 1990. s. 3 0 9 -4 0 6 .
- S ta n f o rd J. Slıaw aııd Iizel Kııral S lıa w . Hislory ol tlıc Oltoıııaıı Kmpiri'
and Modfr/ı Turkey, V o lu n ıe II, L o n d o ıı 197X. s. 3 / 4 - . İ I 7; Aloi.s vaıı
T o ııg e r lo o , “ A rın eeııse D ı a n g N a a r A ıılo ııo m ie ". Infork'iıl-Dıt.s.siı-r, (15
O c t o b e r 198 I ), s. 25 -2 7 ; Jııstin M c C a r t h y . “ A r ı n e n i a n 'l eı rorism : I listoıy
as Poisoıı aııd A n t i d o d c . ” Iııti'rnatioııal Ti'rrorisııı aııd TİH' Drııj>
CoııiH'etioıı, Aııkaıa 19X4. s. 8 5 - 9 4 ; Azıni Siislü. I'irnıi'nili'r vc 1915
Teheir Olayı, A n k a ı a 1990; Osıııanlı Bi'İHt'k'i inıU' K r n H 'i ı i l r r (19151920), Aııkara 1994.
to p lum unu
k ı ş k ır t a n
ve
a ld a t a n
e m p e r y a li s t
d ev letlerd iı
M e ş rü tiy c t’in ilänından başlayarak tarihı seyir içinde
G ü n ü m ü z d e sav aşların c e p h e d e değ il, c ep h e gcrisinde yürütüldüğü
cercyan edcn olaylardan çıkarılacak bir sonuç vardır ki, o da;
bir gerçektir. R u s l a r ’ın D o ğ u A n a d o l u ’d a açtıkları cephe de böyle
E rmcnistan hayali peşinde koşan ve İtiläf D evletlcri’nin çıkarları
b ir c e p h e
idi. T ü r k
ordusunun
cephe
g e risinin
d a h a fazla
y ıpratılm asın ı ö n le m e k am a c ıy la , o bö lgedeki bozguncu unsurların
d o ğ ru l tu s u n d a
y ö n le n d i r i le n
E rm c ni
k o m ite le rin in ,
gerek
T ü r k iy e ’nin ve gerckse barış içinde y aşam ak isteyen Ermeni
h a r e k ä t a la n la n n d a n ve y u rt için in kritik bölg elerinden çıkarılması
h a lk ın ın
için hazırlanan T e h c ir K a n u n u ile D o ğu ve G ün eyd oğ u A n a d o lu ’da
arkalarına düşenleri d a im a feläkete sürüklem iş bulunm alarıdır.
önüne
a şılm a sı
güç
e n g e lle r ç ık a ra ra k ,
ü lkey i
ve
y a ş a y a n ve d e v le te karşı g e le n h alk bö lg ed en uzaklaştırılmıştır.
B ö lg e d e n uzak la ştırılan zararlı şahıslar a rasın da Türkler de bulun-
G ü n ü m ü zd e de, b ü y ü k Ermenistan D ev leti’ni kurarak,
m ak tad ır. Bu k a n u n la , E r m e n i l e r ’in id dia ettikleri gibi onların
E rm en i diasporasını A n a d o lu topraklarına getirm eyi düşleyen ve
k a tl e d il m e l e r i
am açlanm ıştır.
değ il,
A ncak
daha
em in
m en faatlar
yerlerde
iskän
d o ğ ru l tu s u n d a
edilm eleri
olay
T ü rk
bu yolda faaliyct gösteren bazı E rm eni örgütleri ve kuruluşları tarihı gerçekleri saptırarak , S S C B ’nin dağılm ası ile 23 E ylü l 1991
M i l l e t i ’ne m al e d il m e k suretiy le, p e rd e le n m e k , gizlenmek isten-
tarihinde b ağ ım sızh ğ ım k aza n an E rm enistan ile Türkiye arasında
m iş tir.
İtiläf
geliştirilm eye ça h şıla n do stlu k ilişkilcrini bo zm a ya çalışmakta-
D e v le tleri, İs ta n b u l’u işgal ettikleri d ö n em d e de “Ermeni K atliämı”
dırlar. T ü rk iy e ’nin varlığım n E rm e n ista n için güven verici bir kay-
N itekim ,
B iri n c i
Dünya
S a v a ş ı ’nı
m üte ak ip ,
id diasını ispat e d e m e m iş le r, son bir üm itle sarıldıkları Amerikan
nak o ldu ğunun, b aşka bir ifade ile E rm cnistan için batıya açılan
arşivleri de b u k o n u d a o nlara b ir şey verem em iş, böylece hukukı
p e n c e rc n in
y a ln ı z
T ü rk iy e
o ld u ğ u n u n ,
artık
E rm e n ista n
a ç ıd a n “ E r m e n i K a t l i ä m ı ” id d ia sı d a h a o tarihlerde (1920)
politikacıları vc dev let ad am ları tarafın dan gö rü lm ü ş olm ası, XXI.
ç ö k m ü ş tü -\ G ü n ü m ü z d e d e g e n ç E rm eni nesli kin içinde, kan
yü zyıla hazırlanan E rm e n ista n için öncm li bir gclişm edir.
dav ası g ü tm e k ü zere y e tiştirilm ek istenm ektedir. B atı’nın özgür
o rta m ın d a bu o lu m s u z çab alar d a h a kolay so nu ç verebilmektedir.
Diğer taraftan , K a f k a s y a ’d a o luştu rulacak barış ortamının
B izlere düşen g ö r e v , gerçekleri doğruluk terazisinde tartarak en
T ü rk iye-E rm cn istan dostlu k ilişkileri yanıııda diğ cr bölge devlet-
d o ğ ru y u bulm aktır.
leri için de bir istikrar ortam ı yaratacağı şüphesizdir. Bu sebcplc,
E rm enistan ilc A z crb a y c an ara sın d ak i D ağlık K arabağ soru nu nu n,
taraflar arasında ädil bir çö/.üm c k avu şturulm ası öneııı arzetm ekte-
•^Biläl
N . Ş i m ş i r , M alta Sürgünleri, İs t a n b u l
T ü r k i y e ’dek i A m e r i k a
Yüksek
K o m i s e ri
1976, s. 2 5 9 - 2 8 4 ;
Am iral
B ristol,
I 9 2 0 ’de
A m e r i k a n Dışişleri B a k a n l ı ğ ı ’n a E rm e n ile r ile ilgili olarak gönderdiği
dir. Bu noktada, E rm c n istan
C u m h u r i y e ti’ne t a r i h ı bir görev
dü şm ckted ir. E r m e n i s t a n ’ın bu so ru nu nu n çözüm üııü ıtıütcakip,
r a p o r u n d a ; E r m e n i k ıy ım ı h a k k ı n d a A v r u p a bas ın ın d a gö rü len son
Batı ittifakı içerisindc ycr a lm ası ve T ü rk iy c B aşbakanı Sayııı
h i k ä y e l e r i n , y a n ı l t m a a m a c ı n a y ö n e ld iğ in i ve İtiläf D evletleri’nin bencil
p l ä n l a r ı n ı n d e s t e k l e n m e s i n i s a ğ l a m a k için y a p ı l a n p r o p a g a n d a l a r
M csut Y ılm a z ’ın 21 M a rt 1996 tarihindc ifadc eltiklcri gibi, iki
o l d u ğ u n u b elirtın ek te idi. B k z ., L a u re n c e E v a n s, United States Policy
and the Partition o f Turkey (1914-1924), Baltinıore, T h e Johns
H o p k i n s P re s s , 1 965; T ü ı k , trc., T e v f i k A l a n a y T ürkiye’nin
Paylaşılması (1914-1924), İstanbul 1972, s. 262.
iilke arasınd aki s m ır k a p ıl a r ı n ın
açılm ası ’l'ü rk iye açısındaıı
değerlcndirilebilecck bir lıusus olarak g ö rüh ne kte dir.
B iz c g o r e , ta rih te n
d e r s a lı n a r a k , E rm e n is ta n C u m -
sadık kalınarak tcrcüm e yo lu n a gidilmiştir. A yrıca, belgelerde
h u r i y e ti’nin uluslararası p o litik alar çerçev esin d e uzatda n dostluk
geçcn ycr adlarının değişen bu g ü n k ü adları da gösterilmiştir. Genel
clin e paralel politikalar iz le m e s in d e T ü rk ve E rm eni toplumlarının
başlıklar altında ayrılan b ö lü m ler vc yürütülen not numaraları ile
m en fa atları açısından y arar sağ lay aca ğ j bir gerçektir.
dü z en siz olarak basılan kitabın anlaşılır hale gclm esi sağlanm ış,
kitabın düzcnlenmcsindc faydalanılan eserlcr ile geniş bir indeks
K a m u o y u n u n , E rm e n i iddialarının ardındaki gcrçekleri
öğrenm esi
ve
E rm en iler
ta r a f ı n d a n
g iz l e n m e y e
de kitabııı sonuııa ilävc edilmiştir.
çalışılan
“ M ü s lü m a n K u rb a n la r M e s e le s i” üzerind eki istifham perdcsinin
Konunun d a h a açık b ir şckildc anlaşılabilmesi ve bütün-
a ra la n m a s ı a m a c ıy la, “E rm e n i ve R u s M e zälim i (1 91 4-19 16 )
lüğü sağlamak için, yinc Osm aıılı Dcvleti D ahiliyc Vekäleti
( T a n ık İfa d e le ri)” b a şlığ ıy la y a y ın a h a zırlad ığ ım ız bu kitap,
tarafından İstanbul’d a 1916 y d ın d a yayınlanm ış olan “ Ermcni
O s m a n lı Devleti tarafından “ Millı K o n g re ” yayınları arasında
K o m i t c l c r i ’nin
İ s t a n b u l ’d a 1917 y d ın d a b a stırd a n “ D o e u m en ts sur les A trocidcs
M e ş rü tiy y c t’dcn Evvcl ve S o n r a ” adlı escrin, m ü k e m m e l bir
A ’mäl
vc
H arc kät-ı
İh tilä liy y e si,
İ ’län-ı
y ap tık ları
dcöerlcndirmcsi olan, scfcrbcrliğin ilänından öııccki vc sonraki
k atliä m ın tanık ifade tutanaklarını ih tiva eden escrin tercümesidir.
V an , Bitlis vc M uş olaylarını anlatan bölü m ü, tarafımı/.dan kitaba
K i t a p t a y e r alan
özet halinde “G İ R İ Ş ” olarak ck lcnm iştir.
A rm eno-R usses”
ad lı
ve
E r m e n i l e r ’in
T ü r k l e r ’e
ta n ık i f a d e le r i, k a tl iä m o lay larım y e rin d e
in c eley en k o m isy o n la r ve yetkili şahıslar tarafından yeminli olarak
28 Mart 1996
a lın m ış ve tutanak larla tespit edilm iştir.
A nkara
1914-1916 yılları a ra s ın d a B it li s .M u ş , V a n .H a k k ä ri, Siirt,
E r z u r u m , Erzincan ve T rab zo n illerinde m asum T ü rk lc r’c ve
K ü r tl e r ’c karşı y apılan E rm eni ve R u s M e z ä l im i’nin bir kısmını
o rta y a k oy an ve bazı yazarlar tarafından kullanjlan bu belgeler
k it a b ı n ı n
F ra n s ız c a
b a s k ıs ın ın
n o k san
tercüm esi,
E m c k li
T ü m g e n e r a l A h m e t Hulki S a r a l ’ın “ Erm eni M eselesi” adlı kitabına
alın m ıştır (s. 411 -4 46 ). A n cak y ap tığım ız incclcmede, Fransızca
asıl m e tin d e ve tercü m esin de bazı kısım ların birbirini tutmadığı,
ö z c llik le y er vc şahıs adların d a yanlış okunuşların ve tape hatalarının bu lun du ğu g ö rülm üştü r. B u sebcplc, belgelcrin orijiııallerine4 inilerek bu h atalar m ü m k ü n o k lu ğ u n ca düzeltilmiş ve metne
4 A rşiv FJelgderine Ciiire K afkiislar’da ve A nadolu’da Iirmeni
M ezälim i, 1906-1918, C'ild 1, D c v l c t A rşiv lcri G e n e l M ü dü rlü ğü Y ay ını,
A n k a r a 1995.
Dr. Erdal İ L T E R
GİRİŞ*
Osmanlı Devleti, 3 A ğustos 1914 tarihinde seferberliği
ilän ettikten sonra, birçok yerde, Erm eni komiteleri tarafından verilen ta lim ata uygun olarak, şubelerin tcrtip ve idareleri ile isyanlar
ç ık m ış tı. Bu olaylar, m eydana gcliş şekilleri itibariyle çok dikkate
d e ğ e r hadileselerdir. Savaşa girişim ize kadar gcçen zam an içinde
R u s , İngiliz, Fransız ve daha sonra İtalya clçilik ve konsoloslukları
ile bu devletlerin vilayetlerdeki konsolosları, kom itelcrin yurtdışı
ve O sm a n lı ülkeleri ile olan h aberlcşm elcrin e aracılık ettilcr. Para
ve siläh gibi ihtiyaçlarını tcmin y o lu n a gittilcr. K om ite reislcri vc
üyeleri d e, askeri ve siyası d u r u m u m u z h a k k ın d a bunlara m ükem mel casusluk yaptılar.
Yabancı ülkclcrdeki E rm c n ilc r, İtiläf D cv lc tlc ri’nin paraları vc bu dcvlct konsoloslarının delälct vc yardım ları ilc silählandırıldılar. İntikam Alayları h alin d e sürü sürü K afk as vc İran
sınırlarına scvkcdildiler. Silälı altına alınan Ermeııi askerlcri isc,
silähları
ilc düşm aıı tarafına k açtılar. B irço k
E rm e n ile r isc İtiläf D e v le tle ri’nin zafcrini
v ilä y e tim i/d e k i
s ü ra tlc n d irm c k
vc
b öy lcce millT cm ellcrini gcrçc klc ştirm c k, zaten birkaç giiıılük ömrü
kald ığ ım tahm in cttiklcri O sm anlı D cv lcti’ni yık m ak için bölge
bölgc silählı is yanlara başladılar.
* Krmeni Komitelcri’nin A ’mäl ve Harekät-ı İhtiläliyyesi, İ’län-ı
M eşrütiyyet’den Kvvel ve Sonra, İstanbııl 1332 ( 1 9 1 6 ). s. 160-161.
17 0 -17 6, 197-205.
V an v iläy eti, E rm c n ilik c c rey an ın ı ve ruhunu anlamak içın
edilirse, komitccilcrin, bütün kuvvctleri ilc E rm cn ilc r’i devlete
en ç o k tetkike d e ğ e r b ir b ö lg e d ir. B u ra d a , Ermcni komitclerinin
yan aşm aktan menettiklcri görülür. Yine M üslüm an ve Ermeni
güttüklcri gaye ve k o m ite lc rin d u ru m u bütün açıklığı ile göze
cemaatları arasında d e v a m h bir düşm anlık m ey dan a gctirm cye
ç a rp a r. B aşk a vilä ye tlerd eki gizli kalan hazırlıklar ve komplolar,
ça lıştıkları, m em leketi hu/.ursuz vc asayişsi/. g ö sterm ek için
b u ra d a çok açık o la ra k g ö rü lü r. E rm e n ile r tarafından gerck Van ve
ellerinden gclcn gayrcti harcadıkları görülür.
gerck
B itlis,
k e n d il c r i n in
nüfusca
en
kala b a lık
oldukları,
M ü s lü m a n h alk a o ra n la ç o ğ u n lu k teşkil cttikleri bölgcler olarak
Silählar yığıldıkça, tcşkilät gcliştikçe, E rm e n ile r’in dc
g österiliyo rd u. H e m c n şun u s ö y ley elim ki, bu iddia, tamamcn
şımarıklıgi o oranda artm aya başladı. Van m erkczin de, eskiden
g c rç e ğ e aykırıdır. A slın d a V a n m e rk e z ve H akkäri sancaklarından
beri akşamları gü n cş battıktan son ra, Ermeni mahallelcrinde silälı
tc ş ek k ü l eden V an v iläyetinin H akkäri bö lüm ü, yüzde seksen
M ü s lü m a n l a r ile m esk ü n o ld u ğ u gibi, V a n ’ın diğer kazalarında
a tm a k ädcti vardı. B unu y asak lam ak son zam aıılara k adar m üm kün
olam am ıştı.
M ü s lü m a n l a r h e r z a m a n E r m e n i l e r ’e o ra n la büyük bir çoğunluk
Viläyettcki kom itecilcrin eıı sam im i dostları, akıl hocaları
teşkil etm işlerdir.
İngiliz, Rus ve Fransı/. koıısolosları idi. En önemli mcselelcr,
K om itelerce,
bu
b ölgede
d a im ı
bir
huzursuzluğun
k om iteciler ilc R u s kon so lo slıığ un da g örü şü lü y o rd u .
o ld u ğ u n u her tarafa y a y m a k g erc k iy o rd u . Ç ünkü maksatlarına,
a n ca k bu şekilde k a v u şac ak ların ı, yıllardan beri arkasından koştukları y aban cı m ü dahalesini ve neticesind e muhtariyeti, bu vesile ile
eldc cde bilcceklerini üm it c d iyo rla rd ı.
V a n ’da sefcrbcrliğc k a d a r çıkaıı biitün olaylar, komitcnin
tertiplcri ilc çıkarılmış siyası cin a y c tlerd en başka bir şcy değildir.
Scferbcrlikteıı sonra ise, bu bö lgedeki
E rmeııiler, komitcleriıı
verdiklcri em irlere u y arak, Kall<asya E rm enilc ri
1908’de M c ş r u ti y e t’in ilänıııa kadar, bu viläyetin olaylar
tarihi, arasıra çıkan siyası is y an lar ve çetclerin zulüm ve saldırıları
ilc özctlcnebilir. M e ş r ü ti y e t’ten sonra ise, öncedcn ınevcut bütün
gizli ha/.ırlıklar açık ç a o rtay a k o n m a y a , öncclcri ya/.ılamayan ve
s ö y lcn cm ey en şeyler açıktan a ç ığ a s ö y lcn m ey c başlanmıştır.
ile beraber,
R u s la r ’ın hareketlcrini k olaylaştırınak içiıı faaliyetlcrini birlcştiınıcye karar vermişlerdi. V a n ’ın, R u s nüfuz vc istiläsı altn ıda bulıınan A/.crbaycan ilc sıııır k o m şu su olnıası ve R u s y a ’ya yakııılığı
dolayısı ile stratejik durunıu çok öııemli idi. B urada, scfcrbcrlik
ç a ğ rı s m a katılaıı Erm eni g ö rü lm e d i. D ikkati ç e k m e m e k
içiıı.
öncelcri ordudan silähsı/. kaçaıı Iirm cn ile r’in, dalıa soııra pcyderBıı viläyctte E rm c n ilc r lıer /.aman, dcvlcti dcğil komitcyi
pey silählı vc pläıılı olarak k açın ay a başladıkları g öıü k lü .
ta n ım ış, dcvlct de d aim a k a rş ısn ıd a ko m itey i görm üştür. Bu
viläy ettc, seferberliğc k ad ar ın e y d a n a gelcn olaylar zinciri tetkik
Kasım 1914’dc savaşın ilänından sonra, R ııslar’ın Erıncni
g ö n ü llü taburları ile sın ırlarım ıza taarruz etm eleri ü z e rin e , g erek
delegclerini buralara tayin etmişlcrdi. Komitc telkınleri olm adığı
vilay et m e rk ez in d e ve g e re k s e ç e v re s in d e b ulunan E r m e n i le r ’in
zam an, bu bölgelerde M üslü m an vc Ermcni halk, çok d a h a t bir
tutum
hayat sürüyorlardı. M cşrütiy et’in ilänından ö nce, buralarda aylarca
ve d a v r a n ı ş la r ı, t a m a m e n
d eğ işm ey e
b a ş la d ı. D ev let
m em u rla rı ve ja n d a r m a la r h a k a re t ve saldırılara m a r u z kaldılar.
sürcn hazırlıklardan sonra isyanlar çıkartılır ve birçok M ü slü m an
T i m a r ’da k oy un say ım ı m es e lesin d e n d olay ı çıkan is yan ile artık
öldürülürdü. Sonra d a hem en İngiltcre, Fransa ve diğer devletlerin
o la y la r önüne g e ç ile m e z bir d u r u m aldı. B u ra d a , çe v red en katılan-
hüküm ctlcrine hitaben “ İsläm M ezälim i”(!) y apılıyo r d iy e tel-
lar ile asilerin sayısı bini aştı. B u n la r m a v z e r ve R us tüfekleri ile
g raflar yağdırılırdı. H albuki asıl mağdur olan M ü s lü m a n h alk idi.
silählan m ışlardı. Ç atak -V a n -B itlis te lg ra f telleri kesildi. Ç a ta k ’ta
Bu bölgelerc, K afk asya, İran vc Trab/.on yolu ile R u s y a ’dan,
h ü k ü m e t k o n a ğ ın a h ü c u m e d ile re k iki e r şeh it edildi. K ü rt köyleri-
İskcnderun yolu ile M ısır vc A m e rik a ’dan siläh ve b o m b a la r geti-
ne ve y olculara sald ırm ay a başladılar. R astladık ları M ü s lü m a n la r’ı,
rilirdi. Buralardaki kom ite teşkilätı, M eşrü tiyet’in ilänından sonra
ç o lu k ço cuk ayırt etm ed en vahşice öldü rd üler. İhtilälciler, V a n ’da
d a h a da m ü kcm m el halc getirildi. Köylcre varıncaya k a d a r çete ve
d a H a m id A ğ a K ış la s ı’nda b u lu n a n b ölü ğe v e Erm eni mahalleleri-
fedaı kuruluşları ile kom itc merkezleri açıldı. E rm en iler tam am en ,
ni çevrelem iş olan ja n d a r m a ve milis k arakollarına ateş açtılar.
k o m ite n in
G en el b ir d u ru m alan isyan, E rciş ve A d ilc e v a z ’a d a sirayet etti.
m üfettişleri, k ö y lü lc r a rasın da ki
1915 N isan ayı ortalarında R u s subayları k o m u tasın d a, en azı 400
uygun olarak hallediyorlardı. A y rıca , siläh tcm ininden k açınanları
kiş ilik Erm eni çeteleri, R us ve İran sınırlarından içeriye girmeye
vc
uğraştılar. V an ve ç evresindeki E rm c n i çeteleri ile m c y d an a gelen
bazılarına idam h ü k m ü veriyorla rdı. Şurası kcsin bir g c rç ek tir ki,
devlete
v crdiği
ta lim a tla
m ü r a c a a tt a
harck ctc
b a ş la d ıla r.
K o m itc
ihtiläfları, k o m ite ta lim atın a
b u lu n a n l a rı
c c z a l a n d ır ı y o r la r ,
hatta
ç atışm alard a siperler içerisinde “ E rm cnilik serb est” , “ Erm enistan
D oğu ve G ün eyd oğ u A n a d o l u ’nun hiç bir y crindc M ü s lü m a n halk,
k u r t u l d u ” cü m le le ri ile d o n a n m ı ş b a y r a k l a r , b irçok siperde,
Ermcııilcr kadar siläh a sah ip olam am ıştır. Saldırı h c r zamaıı
ö nlerin de “in tik am ” yazılı E rm e n i k alpak ları, Rus ve Fransız
E rm cnilcr tarafından o luy ord u. Bütün bu o lay lar ilc kom itclcrin
şapk aları bulundu.
güttüklcri bir am aç vardı. O da, Fırmcnistan’ııı m uhtariycti idi.
K om itelerin V a n ’dan son ra en çok ö n c m verdikleri bir
Scfcrberliğin ilänı ü/.crinc, Taşnak K om itcsi, R u s y a ’dan
bölge d c, Bitlis ve M u ş çcvresi idi. Burası, bilhassa yılın h er mevsi-
gclcn talim at ü/,crinc, Van bölgcsinin idarcsini m c ş h u r ko m itcci-
m in d e işlek olan vc ulaşım için d e müsait ve elverişli bulunan Van-
lerden Van milletvckili V r c m y a n ’a, Bitlis vc M uş çcvrcsin i dc yiııc
D iy a rbak ır-H alcp -İskcn deru n y olu üzcrindc idi. A yrıca, M uş cski-
Van ınillctvckili Valıan Papa/.yaıı’a vermişti. V rem yaıı V a n ’da,
den beri Ermeni isyanlarında m cşhur o lm u ş bir yer idi. Bu
Papazyaıı da M u ş ’da bulunarak birtakım harcketlcri h azırlay ıp
b a k ım d a n komitclcr, bu bölgcyc çok ö n cm vcrm işlcrdi. Tcşkilät
idarc ctıncyc başladılar.
ha/.ırlıklarını tayin
ve idarc için en m ııktedir ad am ların ı vc
E rm en ile r sefe rbe rliğ e, ilk başlarda katılm aya ve O sm anlı
D e v le ti’nin leh in d e u fak tefek n üm ayişler yap m aya başladılar.
F ak a t, silählandırılan E r m e n i askerı birlikleri, silählarım aldıktan
so n ra, kaçıp d ü şm an tarafına ih ih ak ettiler. Çeteler, yollarda askerlik görevini y a p m a y a giden M ü s lü m a n la r’a saldırmaya başladılar.
ERMENİ-RUS MEZÄLİMİ HAKKINDA
BELGELER
N ih ayet 1914 yılı son ların da Bitlis’e bağlı Hizan kazasının
A hk is köyü tarafında b ulu nan Sekur k öyüne, kaçakların yakalan-
(DOCUMENTS SUR LES ATROCITES ARMENO-RUSSES)
m ası ve asker celbi için gönderilen ja n d a rm a müfrezesini, köy
halkı, O smanlı D ev le ti’ne asker veremeyeceklerini ve devleti
tanımayacaklarını söyleyerek silähla karşıladılar. Yüzlerce merm i
yağdırarak jandarm aları şehit ettiler. Aynı durum , K o rsuh , A hkis,
Beygiri gibi büyük ve kalabalık köylerde de m eydana gelm iştir.
H izan ve Bitlis civarında isyan başlar başlamaz M uş o v asın d a da
olaylar baş gösterdi. Buradaki çatışm alan idare edenlcrin M u ş
T aşnak temsilcisi R uben ve komite rcislerinden m c ş h u r E sro
olduğu ve isyanının Papazyan tarafından idare edildiği bir kcre
d aha aydınlığa kavuştu.
Yayına Hazırlayan:
Dr. ERDAL İLTER
E rm e n iler’in bu isyanlardan am act, askcrı m u h a b c r e ,
ulaşım ve harckctleri ihläl, askerü kuvvct vc birliklcri m cşgu l
etm ek idi. bu sebeple, Bitlis vc M u ş 'd a ellcrindcn gclcn hcr şcyi
yaptılar.
ANKARA 1999
ÖNSÖZ
İki yıldan bcri ( 1 9 1 4 - 1 9 1 6 ) , O s m a n lı H ü k ü m e t i ’nin
E rm e n ile r’in genel is yanından son ra askerı bölgelerde b a şv u rm a k
z o ru n d a kaldığı yer değ iştirm e (Tehcir) tedbiri, İtiläf D ev le tle ri' ile
tarafsız ülkelerin k a m u o y u n d a , bir katliäm gö rü n ü m ü altın d a ver i lm e y e ç alışılm a k ta d ır. K a m u o y u n u y a n ıl tm a y a y ö n e li k bu
hareketlcre karşı k o y m a n ın , g ö re v im iz o lduğu d ü şü nce sind ey iz .
Bugün, tarafsız ve y üz yıllık ön yargılar ile zihni bulanm a m ış her kişi b ilm ek te dir ki, b ahse sonu sav aşın 2 cercyan ettiği
yerlerdeki Ermeniler (sö zde ku rb an la r), M ü s lü m a n l a r’ın cellatları
olm uşlardır. Rus k om u tan ların ın emri altında hareket eden bu
gö nü ilü Ermeni çetelcrince g c rç e k kırım lar yap ılm ış, eskiden
m a m u r olan şehirler vc köylcr, bu cşkıya çcte lcrinin saldırıları
s o n u n d a harcbeye d ö n m ü ş vc M ü s lü m a n halkın y ok ed ilm csi plänı
da acıması/.ca sürdürülm üştür. Bu cinayctler h e r g ü n , s ad ec c istilä
cdilm iş Türk viläyetlcrinde iş lc n m c m iş, y ak ıp - y ık m a rüzgärları bu
g ü n c kadar M ü s lü m a n l a r’ın m c s k ü n b ulundukları R u s cyälc tlcrinde dc esmiştir. Z a lim d ü ş m a n ın baskısı altın da cdilcn D oğu
A n a d o lu ’dan başka, son o lay lara k adar M ü s lü m a n l a r’ın nisbetcn
rahat bir şckilde y aşadıkları b ü tü n Batum bö lgcsi, Artviıı, A cara,
H czo r, M aradit1, M a ç a k h c l4 vc civarları, Rus rc s m t yctkililerinin
1
İnL’iltere, R usya vc F ra n s a .
-
Birinci Diinya Suvaşı ( 1 9 1 4 -1 9 1 8 ) .
'
A rtv in -B o rçk a ilçcsin e bağlı b u g ü n k ü Muratlı b ucağ ı.
4
A rtv in -B o rçk a ilçesin c bağlı b u g ü n k ü Camili bu cağı.
ka yıtsız bakışları altında, E rm e n ile r tarafın dan işlcnen tüy ler ürpcrtiei v c tasavvur ed ile m ey en cinayetlere sah nc olm uştur.
Bu d erlem e kitap, kesin ve itiraz ed ilem eycn tan ıklık lar ile
BİRİNCİ BÖLÜM
o rta y a çıkarılabilm iş olan bu iğrenç o layların, ancak k ıs m i bir
an latım ını ihtiva etm ektcdir.
BİTLİS VİLÄYETİ MEZÄLİMİ
B u birkaç satır, b u g ü n e k adar titizliklc gizlenmiş ve d ü n y a
1. Bitlis’li Süleyman oğlu A li’nin Birinci
Yeminli İfadesi (10.6.1916)
(M ardin’in K ayalu5 köyüne göçetmiştir.)
b a sım n d a çok nadircn yer alm ış olan igrençliklerin ü z e rin c bclki
d ik kati çekebilecektir.
1915 Şubat ayı s o n ların a doğru, R u s la r ’ın B itlis ’i işgal
ctnıck istcdiklcrini önccdcn ö ğ rcn cn Vaıı vc Bitlis E rm cnileri.
M ü slüm an lar a saldırdılar. K a ç ış yollarını kapatarak M ü s lü m a n
halkı mcrham ctsizcc katlcttiler. Bu arada, 10 y aşındaki kayınbira dcrim Ali, anncsi R abişc, K a /.a n a n 6 'lı Ş c y h A lım ed, karısı vc bir
hizmctçisi, k o m ş u la rım ı/ A h n ıc d oğlu R ece b , 80 yaşındaki Hasaıı
ilc oğlu İ / /c t , i/ in d e b ulunan iki hasta a sk c ı. kendilcrini parça
parça yapan bıı barbarların ku rb an ı oldular.
17
kişi olan ailemi/.deıı y a ln ı / beş kişi, büyiik /o rlu k la
katliamdaıı kurtulabildi. Y eğ cnim iıı bir çocuğıı lıavaya alılm ış,
dü şcrk cn bu cani E rm cn iler taraf ıııdan kılıç daı bcsi ile ikiye kcsilmiştir.
Genç kı/.ları iğlal c tm iş le r, soııra da k anlar içiıule sokaklarda siirüklemişlerdir. Sonuç o larak , E rmeııilcr. M üsH im aıılaı'a
karşı işitilmeıniş ciıuıyetler işlcm işlerdir.
■'
Marıliıı-İılil ilçesiııe bağ lı bıiL'ü ııkü Kayalı köyü.
6
Mıış-Korkııt b ııcaöına bağlı bıiüiınkü Ka/anaıı kciyii.
2. B itlis’li Käm il oğlu Abdürrezzak’m
Yeminli İfadesi (10.6.1916)
(M ardin’in Kayalu köyüne göçetmiştir.)
halkı öldürmcye ve evleri y ak m a y a başladı. İçimizden baztları
İlimizin işgali sırasınd a7, kardeşim in ve am cam ın aileleri
O r a n i s 11 köyünden Bided vc Arşak, H ir i t12 Erm eni köyünden
gelen Rus vc çok m iktarda E rm e n i’den kurulu dü şm an ordusu
kcndilerini kurtarabildiler. F a k a t içinde kadın, erkek, çocuk ve
kızların bulunduğu 150 kişi kıhçtan geçirildi. Bizler kaçarken,
ile birlikte erken saatlarde A r a p k ö p rü s ü ’ne gidiyorduk. Y o lu m u z u
Sander
k esen E rm eniler, ö n ü m ü z d e bulunan k ard e şim Ç e rk e s’i, D ay ım
arkam ızdan, dinim ize küfür ve pcygam be rim ize hakaretler kusuy-
ve
Ş u b e 1^
köyündcn
K isyo
K iy o
adlı
E rm e n ile r
o ğlu A b d ü lk a d ir’i ve kız k ard eşi E m i n e ’yi öldürdüler.
orlardı.
Biz ise kaçtık ve 18 kişiden beş kişi olarak k urtulup
Ruslar ve E rm eniler o derece işkence y apm ışlardı ki,
M a r d i n ’e gelebildik. Kendi ç o cu k la rım d ahil, gruptan geri kalanlar
d ö nü şü m üzd c k ö ylü ler gö z yaşlarını tutamamışlardı. Birbirlerine
esir olarak gö türüldüler veya öldürüldüler.
ba ğlanm ış çıplak kadın vc erk ck le r ağaçlara asılm ışlardı. Başları
koparılm ış, göğüslcri kesilm iş k a d ınla nn kucaklartnda iki parçaya
b ö lü n m ü ş çocuklar vardı. G c n ç vc gü/.cl kızlar götürülm üşlcr ve
d a h a a/. güzel olanlarının c d c p yerlcri yırtılarak öldürülm üşlerdi.
3. Hizan İlçesi’ne Bağlı G ülpik Köyü8
Gülpik köyünden Ebubekir ve
Abdülkerim ’in Yeminli İfadesi) (4.7.1916)
K öyüm ü/.ün çık ışın d a bir y e rd c
b u lu n u y o r d u m . K öy
eşrafından bazıları B itlis’e gitm işlcrdi. D ö n ü şlerin d c bizc, B itlis’in
işgali konu su nd a bilgi vcrdiler, Düşmaııın T a ti k 9 bucağı tarafından
ilcrlediği öğrcnilince, crkcklcrimi/.dcn ba/.ıları dü şm an ı d u rd u rm ak
için o raya gittilcr. Diğer bir kısmı da K a r ç ı k a n l()’a d o ğ ru yola
C an iler, kcndilcrine y aray ac ak mobilyaları d a alm tşlar, diğerlerini
ise yakmışlardı.
4. Pervari14 İlçesi Kaymakam Vekili Ahmed
Nureddin E fendi’nin Birinci Yeminli
İfadesi (22.6.1916)
(A kçan15 eski Bucak Müdürü)
koyuldu. D üşm anla yaptığımı/. çarpışnıa da, u/.un z am a n dayanmanın imkansı/. olduğunu anlayıp derhal ailelcrim izi kıırtarmaya
Muş M u tasarrıfı S crvct Bcy, hiç bir ırk vc diıı farkı
ko ştuk . Bu kritik anda, k ö y ü m ü / c iki ayrı no ktad an baskın yaparak
gözctm eksi/.in san cağın bütüıı h a lk ın a k a rş ı dürüst vc k oru y u cu itli.
Iıalbuki Muş E rm enilcri imkaıı buldukları zam an vcrg ilcrdc vc
7
B itlis, 3 Mart 1916 tarilım de R u s lar t aıafın d an işgal edileeeklir.
x
Bitlis-Hi/.an ilçesiııc bağlı btıgiinkii Süttaşı köyti.
y
H i/an
i l ç e s in c
so n rad aıı
b a ğ laııııııştır.
B uyünkii
11 B i t l i s - T a t v a n -R c ş a d iy c b u c a ğ ı n a bağlı bugiiııkü Anadert k ö y i i .
B itlis'e
b ağlı
Böliiky;ı/.ı btıcağı.
I() V a n - G e v a ş ilçcsiııe bağlı bi r btıcak iketı, d a h a sonra ilçe olmuştıır.
Bug ün k ii adı tcspit edilem em iştir.
12 Kitlis-Mi/.an ilçcsin e bağlı b up iink ü Çöktkyazı köyii.
1! Bugiinkii aclı tespit e d i l c m e ı ı ı i ş t i ı .
14 S i i r t ’c bağlı ilçc.
I‘i M u ş ’un ı n e ı k e / ilçcsin c bağlı bugiink ii M cm nıekkalc btıcağı.
a sk c re
a lın m a d a
hüküm etc
z o rlu k la r
ç ık a r ı y o r l a r d ı .
B iz ,
T aşn ak la r’ın E rm eni p apazlarının kışkırtıcı h areketlerin i a ç ı k ç a
görüyor, çevrilen d o lap ların zararlarını his sc d iy o rd u k . F c s a t ç ı
tcsirlcrin telkini ile E rm e n i köylerinin bir çoğu v a h ş e t h a r e k e t lcrinde bulunm akta ge cik m ed ilc r. Erm cniler, su ve e k m c k b a h a n e -
5. Muş Göçmenlerinden Abdurrahman oğlu
Mehmed R esul’un Yeminli İfadesi17
(5-6.6.1916)
(İfade, H ani18 Müdürü tarafından
alınmıştır.)
si ile bölgedcn gcçen g ö n ü llü askerleri vc milisleri e v le r in e d a v e t
ediyorlar, o rada bu kişileri boğuyorlar, gözlerini o y u p b a şla rın ı
Ben,
kesiyorlardı. Ö zcllikle, askerlerin tüfeklcrinc sahip o lm a k için h iç
y a k ın l a rı n d a
bir şeyden ç ekin m iy orlard ı. E rm e n ilc r’in mezälimi ö z ellik le, 3 0 0
ark adaşım la birliktc, çckilm ektc olan orduyu takip ed e m e d ik ve
hanelik E v ra n 16 kö y ü n d c yapılm ıştı. Bu köyde, 15 T e m m u z 1915
d ü şm a n tarafından csir cdildik. Ö ncc, asker H üscyin ’in gözlcrini
tarihinde açtığım ız so r u ştu r m a sonucunda aşağıdaki bilgile r o r t a y a
çıkmıştır.
çıkararak; “ Kalk bak b akalım '., Osmanlı askcri var m ıd ır? , geli-
1915 Ocak ayı ortalarına doğu B e tl e v o 19 köyü
y a p ıla n
s a v a ş ta
y a ra la n d ım .
H asta
o lan
üç
y o rla r m ı?” dediler. S onra, k üçü k bir dereyc götürüp o ra d a şehit
ettilcr. Bu cinaycttcn sonra, isıııini lıatırlayamadığım d iğ e r arka-
T aşn ak
K o m ite si
üyesi bir E r m c n i ’ye ait o la n
e v in
eivarında, ağzı d a r olarak ustaca kapatıim ış bir k uy u b u ld u k .
d a ş ı m a sa ldırdıla r. K o rk u n ç
iş kencc bittikten so n ra on u da
öldürdülcr.
Kapağı kaldırdığım ız za m a n çevreyi iğrenç ve pis bir k o k u k a p la d ı.
A şağı indirdiğim bir a d a m
ile d o lu
Üçüııcü arkadaşınuza sıra gelmişti. Onuıı da tcnasül u/.uv-
old uğunu bildirdi. K im lik lerın i tespit etm ek üzcrc onları y uk arı
kuyunun insaıı ccsetleri
larını kesip ağ/.ına soktular ve son ra boğarak şchit cttiler. Ccllatlar
çıkarttık. M asum ve zavallı askcrlcrden m cydana gelc n k u rb an
arasıııda üç E rın c n i’yi tanıd ım . Buıılardan birisi M u ş ’un Çakar
sayısı 19 idi. Ccsetlerin d u r u m u , Osınanlı H ü k ü m cti’niıı 60 0 yıllık
M a h a llc s i’ndcn K eşiş oğlu A ra ın , ikiııcisi B ağdasar Cnirüb oğlu
sam im i h im aycsinc maz.har olm uş bu E rıneniler’in işledikleri
A lck san , üçüııcüsü M u ş ’uıı Baş M a h a lle si’ntlcn A vukat H ra n t’ın
korkunç cinayetin, ancak iiç-dört güıılük bir gcçınişi o ld u ğ u n u gös-
oğlu Hraııt, diğ er beş kişi bir Rııs askcri idi. Bu caııiler bana
tcriyordu. Ermcııilcr tarafın dan alç akça boğulan bu askcrlerin
y aklaşarak , bütüıı M üsH im an lar’m sonunun bu old uğunu söyledi-
cesetlcrini dcfnettiktcn so n ra köyü terkettik.
ler ve tüfeklerinin kasatuıalarını yaktıkları ateştc kızdırarak vücudum u 24 ycrindcn dağladılar. Beni kurtarm ak istcycn bir Rııs askeri
yaııım a g eldiğindc acı çığ lıklar atıyordum . Bu askcr beni bir kenara
çek erek adının A bd ülm elik o ld u ğ u n u , K azaıı’lı b i r M ü s l ü m a n ailcdcıı gckliğini vc bcııi kurtarabileccğini söylcdi.
17 Krij.. I rnu'iıi K o n ıilc lııi’niıı A'mfıl ve Marckäl-ı İlıtiläliyyesi,
İ'län-ı Mc'şriitiyyet’den livvel ve Soııra, s. 31 4-3 1 5.
D i y a r h a k ı r ’a bağlı ilçe.
M ı ı j ’un M e r c i m e k k a l e b u e a ğ ı ı ı a bağlı bııgiinkii Yağcılar köyii.
i‘-1 Huj>üııkü adı tespit edileıııem iştir.
S e k iz c e lla t, b e n
ve R u s
a sk e r le ri y o la k o y u l d u k .
K a z a k la r ’dan ve E rm e n ile r’d e n müteşekkil 100 kişilik bir g ru p d a
bize katıldı. T il20 köyü istikam etinde gidiyorduk. Y o ld a , 8 0 0
c iv a r ın d a bir M ü s lü m a n t o p l u lu ğ u n a ra stladık. K a z a k l a r
ve
E rm e n iler h em e n hepsini şehit ettiler. A k şa m a doğru Til (K o rk u t)
k ö y ü n e geldik. E rm en ile r y anların da, K ara m e ş e21 k öy ü y a ğ m a s ı
esnasında
k a ç ır d ık la rı
h a m i le
iki
M ü s lü m a n
k ad ım
6. Hacı Mehmed oğlu Yasin Efendi’nin
Yeminli İfadesi (1.6.1916)
(M ardin’de görevli Bitlis Polis Memuru)
Bitlis şehri işgal e dildiğinde, geee saat 10’a d oğ ru karakold a görevde idim. D ehşet içinde kalmış olan k ızkardeşim gelip,
da
şehrin düşm an tarafından basıldığını söyledi. A rkad aşlar ile sokağa
getirm işlerdi. K ad ınları R u s la r’ın ve E rm e n ile r’in ortasına g etirdil-
çıktığım ızda, kaçışan halkı g örd ük . Binlerce tüfek ve m itralyözün
er. İki E rm eni askeri, kadınların ta şıdıklan çocukların cinsi üze rin e
patlam ası duyulu yordu.
iki m ecid iye lik bah se g id m işlerd i. B un un üzerine, k ad ınla rın
karınlarını bıçakla yarıp, birisinden bir erkek çocuk çıkardılar.
D iğerinin cenini ise çeşitli tahm inlere yol açtı. Beş d ak ik a so n ra ,
d ört R us
ve altı E r m e n i , altı M ü s l ü m a n
kızını
g e ti rd i le r.
E rm e n i le r ’in arasınd a b u lunan ve M u ş ’un Ziyaret22 k öy ü n d e n olan
birisini tanıdım . K ızlar sıraya so kulm uşlard ı. Bir Rus sub ayt geldi,
aralarınd an birini seçerek gö tü rd ü. Bu sırada, R us askerleri kızlara
n a m a z kılarak dualarını yap m alarını emrettiler. Zavallı dini vecibelerini yerine getirirlerken onların na m uslarını kirlettiler. H e m bu
a lç a k h ğ ı yapıyorlar, h e m de: “B u n d a n sonra M ü s lü m a n la r’a bö y le
n a m a z kıldıracağız.” diy orlardı. Til (K ork ut) köyünde üç g ece
Ailemi dü şm an ın te cavüzünden kurtarm ak için B itlis’e
y a rım saat uzaklıktaki A rap K ö p rü sü denilen yere gitm eye m ecbur
k ald ım . A rk am ızd a, R us birlik ve Ermeni çeteleri, kendilerinden
k urtulm ay a çalışan bütün M ü s lü m a n l a r ’ı kuvvetli bir ateş ile durd u ru p öldürüyorlardı. D iğcr taraftan, R us Kazakları d a bunları
atları ile çiğniyorlardı. Rus K a z a k l a n ’nın naraları ile karışan ümitsizlik çığlıkları vc ç ocukların fcryatları hcr köşeden yükscliyordu.
B iz i m gibi, k ü ç ü k bir g r u p
m u c iz c y i
b ir şek ilde k u rtu ld u .
K açışım ız e snasında k o m is c r muavini M c h m c d V ehbi Efendi
ayağından vuruldu.
g e ç ird im . H er ne k adar yaralarım dan çok acı ç ekiyorsam d a
M ü s lü m a n R us askcrlerinin yardım ı ile kurtulabildim. Şafak vaktine d o ğ ru K azan an k öy ün e h a k im tepey e geldim . K öyün içinden
acı çığ lık la r geliyordu. Gün a ğardığ ınd a, R u s la r’ın ve E rm e n ile r’in
kö y sakinlerini öldürdüklerini ve diri diri yaktıklarını gö rd üm .
D eh şette n taş kesilerck, g ece o lu n c a y a k ad ar yerimi terk edem ed im . K aranlıkta yo la ko y u ld u m vc her çeşit zorluk ve tehlikclerle
ka rşılay a ra k H a n i ’yc gcldim.
Bütün
geri
kalanlar,
R u s l a r ’ın
ve
E r m c n i l c r ’in
taşkınlıklarının kurbanı o ld u la r. Bu zavallı kurbanlar arasında
tanıdığım şu kişilcr vardı: V a n Polis M ü d ü r B aşk o m iscr Vekili
V cfik B c y .p o li s m cm u ru Ali E fcn d i, ko m iscr muavini S ü leym an
E fcn d i, B itlis’dc görevli V a n ’Iı Remzi Efcndi ilc Said Efcndi,
Bitlis polis m cm urları H am d i Efcndi ilc Rcsul E fcndi, Bitlis
A dliyesi Z abıt Başkütibi Ş a b a n Vchbi E fcndi, 20 talcbcsi ile
m c ş h u r bilgin M olla Said-i K ü rd i ve Hacı İs h a k ’ın oğlu tüccar
Abdürre/.zak.
2()
M u ş - K o r k u t b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Korkut köyü.
21 M u ş ’ıın M c rc i ı n c k k a l e b u c a ğ ı n a bağlı köy.
22 M u ş ’un m e r k e / ilçeslııe bağlı b u g ü n k ü Yayfjın bueağı.
7. 45 Yaşındaki Hüseyin oğlu Bakkal
M uhiddin E fendi’nin Yeminli İfadesi
(6.6.1916)
(Bitlis’de Taş M ahallesi’nden olup, şim di
Savur İlçesi’nde oturmaktadır.)
7. Receb oğlu H a m id ,
1915
Muradiye eski kadısı A hm c d Efcndi, y a tağ m d a katledildi.
8. Biläl oğlu C cm il,
9. Şeyh M eh m ed K üfrevi oğlu Şcyh A bdü lhalik Efendi,
10. Bitlis Ja n d a rm a T a b u r Komutanı İsmail Bcy.
Ş u b at ayının sonu idi. E v im d c o tu rurk en , şehrin
çcşitli ycrlerinden sürekli ateş ve gürültü sesleri g elm eye başladı.
A h m e d E fendi’nin ikı kardcşi Bcdriye Z am an H a n ım , Rcceb
B u , R us ve E rm en i birliklerinin gcldiğine işaret cdiyordu. Sokağa
E f e n d i ’nin kızı Perihan H anım , Onbaşı H a lid ’in karısı Lcyla
çıktığ ım za m a n , çetelerin şch ird c u m u m l bir katliäm yaptıklarını
H a n ım ve oğlu Salih de K ork un ç işkencclcrlc evlerinde şehit
g ö rd ü m . A ilem i k u rta rm a k için h cm en cv e d ö n d ü m .
Y olda,
V ira n 21’lı Bitlis M e n z il K ätibi Fazıl E fe n d i’nin parça p a rç a edil-
edildiler. M usa Efendi dc, kardcşi M uhiddin gibi aynı acı sahnelcri
yaşadı.
diğini g ö rü nce, ailem le birlikte viläyet konağı tarafından k a ç m a y a
başlad ım . B u rad a y ollar E rm e n ilc r tarafından kcsilm işti. Bütün
M ü s lü m a n l a r ’ı yaş farkı gö zetm cksizin öldürüyorlardı. O taraftan
hiç bir çıkış yolu b u la m a d ığ ım d a n , d üşm anın cline g c ç m e m c k için
k e n d im i B itlis’den geçe n n ch re atm ak istedim. K ardcşim M u s a, bu
te ş e b b ü sü m e engel old uğ u vc A lla h ’ın inayeti ile büyük zorluklara
ra ğ m e n u m um ı ka tliäm dan kurtulduk.
Binlerec ku rb a n ara sın d a şu tanınm ış kişilcr vardı:
8. 40 Yaşmda İsa oğlu H aydar’ın Yeminli
İfadesi (6.6.1916)
(Bitlis’Ii olup, şim di Savur İlçesi’nde
oturmaktadır)
1915
yılının Ş u b a t ayıııda, ailcnı ilc birliktc B itlis’iıı bir
köyü olan Y ak o24’d a b u lu n u y o r d u m . Birgün, B itlis’d e buluııan
1. Eşraftan H acı Ş cm s cd d in oğlu Dursun Efcndi,
2. H crsan M a h a l le s i’nden Hacı Y u s u f oğlu Abdülbaki
kardcşimin yanına g itm ek üz c rc harcket ctm iştim . Y o ld a , Bitlis
halkından bir kafilc g ö rü n c c , gidişlcrinin scbebini so rd u m . Bıınlar
bana, şchrin ansızın R us vc Erıncni birliklcri tarafından basıldığıııı,
Efcııdi,
bu birliklcrin daha ço k E rm c n i le r ’d c n tcşkil cdilm iş old uğ unıı, rast3. Hacı H asan oğlu Hacı M chm cd,
ladıkları M ü s lü m a n la r’ı k adın , e rkek ve çocuk ay ırm aksız ın siingü
4. M a h m u d o ğlu N ad ir,
darbclcri ilc öldürdüklcrini söylcdi.
5 . C c m a l oğlu A b d ü rrczza k ,
6.
M a h m u d oğlu D u rs u n ,
2-^ B it l i s - A d i l c c v a z ilçes in c b ağlı bııgiinkii Ç a n a k y a y l a köyii.
24 Bitlis-S an ko m ık b u c a ğ ı n a bağlı bug ü nk ii Ü n a l d ı k ö y ü .
Ö ld ü rü le n le r a ras ın d a, Bitlis’d e bu lunan k a r d e ş im İs m a il
rad arb clcri ile öld ürm üşlcrdir. 80 yaşındaki A h la t’lı N ig är Hanım ,
ile diğer k a rd e ş im M e h m e d ’in oğlu H a l i d ’in b u lu n d u ğ u n u v e
T c r o ’nun hasta karısı, B czirgan Cclo /ä d c İsmail oğlu Halil,
H a l i d ’in han ım ı Y ak u b kızı M i n n e t’in g ö tü r ü ld ü ğ ü n ü , k a y ın b i-
Ahmcd
raderim H acı A li oğlu Y u s u f ’un katledildiğini ve h alası Ş ak ir kız ı
S ü lc y m a n ’ın cvindc katlcdilmişlcrdir. Bitlis eski m ü ftüsü nün oğlu
oğlu
M ehm cd,
k a rd c ş i
M ik d ad .
Hacı
Y u s u f zäde
M e r c a n ’ın g ö tü r ü ld ü ğ ü n ü , k o m ş u m K azan an Ş ey hi hasta Ş e y h
Said Efcndi dc, 60 yaşlarında olan amcası Şeyh Hafı E fcndi gibi,
A h m e d ’i, bir h izm etçisin i ve şeyhi ziyarete gelm iş o lan H ersan
kar vc soğuğun şiddctinc rağ m cn , başı açık ve yalınayak olarak
m ah allesin d en M u s ta fa oğ lu H a s a n ’ı fidye olarak b ir hayli p ara sın ı
çalıştırılmaya vc uzak m csafclerc ağır yüklcr taşım ay a m ccbur
aldıktan so n ra H a c ı Y u s u f zäde S ü le y m a n ’ın evinin y a n m d a ve
edilmişlerdi. Bunun ü/.criııe Bitlis’c gitmcyc ccsarct cd em c yerck
o ğ lu İz z e t’i H a cı N a s r u l la h ’ın kardeşi Ali ile birlikte sü ng ü ile
köyürnc, Yako (Ü n a ld ı)’ya d ön d üm .
katlettiklerini, A h l a t ’lı 80 yaşındaki N ig ä r H a n ım ’ı, T e ro ad ın d ak i
bir askerin h a sta olan ailesini öldürdüklerini ve 6 0 y a şların d a k i
Şeyh
H äfi E f e n d i ’y e s o ğ u k
h a v a d a y a lın a y a k h a ld e e ş y a
lO .M uş’da Jandarnıa Olan 37 Yaşındaki
Mevlüd oğlu Mahmud’un Yeminli İfadesi25
(6.6.1916)
(M uş’un Kale M ahallesi’nden olup,
H ani’ye sığm anlardandır. İfadesi, Hani
Müdürü tarafından alınmıştır.)
taş ıttırd ıklarım , B itlis’in H e rsa n m ahallesinden süleym an oğlu A li
söy led i. B u n u n ü zerıne, B itlis ’e g itm ey e cesaret e d e m e d iğ im d e n
Y a k o (Ü n a ld ı)’y a geri d ö n d ü m .
9. B itlis’in H ersan M ahallesi’nde Oturan
Süleym an oğlu A li’nin İkinci İfadesi
(6.6.1916)
İki b u ç u k a y d a n b c r i s a v a ş cs i ri o l a r a k R u s l a r ’ın c l i n d e
bulıın u y o rd u m .
10 g ü n ö ı ı c c f i r a r e d c r c k , t a b u r u m ı ı n b i i r o s u n ı ı n
H a n i ' d e n o l d u ğ ı ı n u ö ğ r e n e r c k b u r a y a g e l d i m . 10 Ş ı ı b a t I 9 I 6 tari-
K a rd e ş le rim
İsm ail
ve H alid ev kapılarının eşiğinde
hin d e
b ö l g e s i n d e b t ı l ı m a n m ü f r e / . e n i n k u ı n a n d a t ı ı n a k ı ı ry c
kızı olan ,
o l a r a k g i t m c k içiıı M u ş ' t a n a y r ı l d ı m . M o l l a D a v ı ı d 27 k ö y ü t c p c l c -
k a rd e ş im H a l i d ’in karısı zorla götürülm üştür. Hacı A l i ’nin oğlu
r i n c v a r d ı ğ ı ı n z a m a n , R ı ı s a s k e r l e r i v e E r m e n i ç c t e l c r i t a r a l 'ı n d a n
E r m e n i l e r ta r a f ı n d a n
ö ld ü r ü lm ü ş le r d ir . Y a k u b ’un
k a y ın b irad erim Y u s u f d a ö ld ürülm üştür. O n un halası, Ş a k ir ’in kızı
s a r ı l d ı m . B u n ı ı n l i / c r i n c , l ı c m c n biitiiıı c v r a k l a r ı i m i ı a c t t i m . li s i r
M e rc a n reziläne bir şekilde çete tarafından götürülm üştür.
d ü şm ü ştü m . E rın en ilcr
vc R ııs la r. tıilcğ im i. sa a tim i
vc
param ı
H asta olan k o m ş u m K a z a n a n ’h Ş ey h A h m ed vc karısı
Ş e m o ile bir hizm etçisi yata k ta öldürülm üşlerdi. Şcyhi ziyaretc
K ış , Kı mi'iıi K m ı ı i U l i 'i i ' n i n A 'ı r ı ä l H a r i 'k ä t - ı İlıtiläliyyi'.si... s 315-
g e lm iş olan M u s ta fa oğlu R e c c b ’in de mukadderatı aynı olmuştur.
316.
K ılın ç zädc İsmail oğlu H asan , kcndisindcn büyük bir fiydc
- ('
alınm asına rağm cn
Y usuf /äd c
S ü l e y m a n ’ın cvi y a kın ın da
ö ld ü rü lm ü ştü r. O ğ lu İzzet’i ve Hacı N a s ru lla h ’ın kardcşini kasatu-
Mıış-Bukınık ılv-'smc lıağlı buuıinkii
btıcağı.
- 7 M uş -H u lan ık-Iire ıılcp c b u c a ğ ın a bağ lı k ö > . Bııgünkii aılı lcs|>it edılcıııcmişt ir.
a ld ıla r. B u n la rd a n , B u l ı n a k ’d an K eşiş oğlu K i n y a z ’ı, A b r i 28
karınlarını yardılar. B un ların erkek v eya kız o lu p olm adıklarına
k ö y ü n d e n G a z a r ’ı, G e b o la n 29 köyünden B e d o ’yu ve M u ş ’dan d a
baktılar. D a h a so n r a altı kadını ağaca astılar ve satırlar ile parça-
M e l k o n oğlu V a n o ’y u ta nıdjm . Bunlar beni ö ld ü r m e k is ted ile r,
ladılar. B an a d a “ Sizin hak ettiğ in iz bu d u r.” dediler.
a n c a k R uslar b e n im bir ask er o lduğum u gö rerek , o n lara e n g e l o ld u lar. B u n u n ü zerin e, E rm en iler beni d öv dükten sonra M o l l a D a v u d
M olla Y a h y a k ö y ü n e gitm ek ü zere bu rad an d a ayrıldık.
k ö y ü n e götürüp sub ayla rın a gösterdiler. B ilähare b e n i, altı R u s
B u rad a da y ine bir ev e k ap atıld ım . Bu k ö y d e d e aynı cinayetler
ask eri tarafından k o ru n a n b ir eve hapsettiler. G eceleri a ra la rın d a n
işlendi. G ece, h a p is b u lu n d u ğ u m odanın d u v a rın d a n bir taş çeke-
y a ln ız birisi n ö b e t tu tu yordu . Diğer beşi ise k ö y e g id e r e k , o rad an
re k h ap is h a n e d e n
M ü s lü m a n evli kadınları ve genç kızları toplayıp a rk a d a ş la rın ın
b u ra y a geleb ildim . Y o ld a rastlad ığ ım v a ta n d a şlar, M ü s lü m a n la r’a
k a ç a b i ld im
ve binb ir z o r l u k la k arşılaşarak
y a m n a g etiriy o rlard ı. B u kadın ve kızları d a n se tm e y c ve şa r a p iç-
k arşı girişilen b e n z e ri k o r k u n ç
m e y e z o rlu y o rla rd ı. B unları hayvanca arzuların a b o y u n e ğ m e y e
söylediler.
c in a y e tle r e tan ık olduklarını
zorladıktan son ra, b a n a da “B ak, bütün M ü s l ü m a n l a r ’ın başın a
ay nı feläketler g e le c e k .” d iy ere k, İsläm dinine k ü fü r le r y a ğ d ır ıy o rlardı. O geceyi bu suretle geçirdik. Sabah, beni d e y a n l a r ı n a alarak
bu k ö y ü terkeden E rm en iler ve Ruslar, k ö y d e kala n k iş ile ri türlü
K ara H ü se y in ve K u ş a n lı k öy lerinin bütün sakinleri de
ay nı
şek ild e
E rm en iler
geçirilmişlerdir.
ve
R u slar
tarafından
kılıçtan
türlü işkencelerden so n ra ö ldürmüşlerdir.
B u rad an , K a z a n a n k ö y ü n e geldik . D ü ş m a n l a r b u ra d a
ll.H a k if 30 Bucak M üdürü Fevzi Efendi’nin
Yem inli İfadesi31 (5.7.1916)
(H akif bucağına bağh K orsuh32 ve
Sekur33 köylerinde Y apılan M ezälim )
bütün kadınları b ir e v e , erk ekleri ayrı bir e v e h a p s e t ti le r . Bir
ü çü n c ü eve k apattılar. P en ee red en g örd ük lerim şö yle idi: R u s la r ve
E rm e n ile r, erkekleri tek tek ç ağırarak paralarını ald ık tan s o n r a gözlerini o y m ak , vü cu tlarınd a y a ra la r a çm a k v e y a k e s i lm iş kollarını
k a rın la r ın a b a ğ la d ı k ta n
s o n r a d a n s e t ti r m e k gibi
işkencelerle
Yeni
öldü rd üler. B u iğ re n ç c in aye tlerden so n ra, k a d ın la rın b u lu n d u ğ u
tarafa geçtiler. B u n la rd a n yen i evli o lan lar ve güzel g e n ç kızları
seçtiler. G enç k ızları diri diri yaktılar, yeni evli k a d ın la rı ise soyd u la r v e tec a v ü z ettiler. B u E rm en ile r ve R u s la r cin aye tleri
kurulm uş
o la n
is ti h k ä m
ta b u r l a r ı n a
(am ele
taburlarına) g ö n d c rile c e k olan a c e m i ask e rle ri siläh altına almak
ü zere 20 k adar ja n d a r m a ile b irlikte 1914 y ılın ın E k im ayında
A h kis^4 köyüne g itm iştim . İh tiy arlar m e clisi, k ö y d e h içb ir kim-
sırasınd a, k u rba nlardan ikisinin h am ile o ld u ğ u n u g ö r e r e k , bunların
etr a fm d a toplanıp, k a d ın l a n n k a n n la r ın d a k i ç o c u k la rın cinsiyeti
B i tlis- H iz a n i lçcs in e b ağ lı b u g ü n k ü Akşar b u c a ğ ı .
üzerine dört ru blelik m ü ş te re k bahse g ird iler ve bu zavallıların
K rş., Ernıeni K om iteleri’nin A ’mäl ve Harekät-ı İhtiläliyyesi..., s.
174.
-’2 Bitlis-Hizaıı ilçcsin e bağ lı b u g ü n k ü Karbastı k ö y ü .
■^ B u g ü n k ü adı tespit e d i l e m e m i ş t i r .
28 M u ş - B u l a n ı k - E ı e n t e p e b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü E senlikköyü.
29 M u ş - B u l a n ı k - E r e n t e p e b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Cankurtaran k öy ü.
■^ B i t l i s - H i z a n - A k ş a r b u c a ğ ı n a b ağ lı kö y. B u g ü ıık ü adı tespit e d ilcm cnıiştir.
s e n i n b u lu n m a d ığ ı m ve k öy lülerin ç o ğ u n u n zaten ordu saflarıntla
teklife boyun eğ m cd ik. Bunun üzerine E rm eniler saldırıya geçtiler.
ve E r i v a n ’d a o ld u k la rım b ey an etti. B u açıklam a yanlış idi. B u
Ç atışm a iki gün k a d a r d e v a m etti. Diğer jandarm aların ve K ürtler’in
se b e p le , 5 0 -6 0 kişilik b ir liste hazırlayarak, bu acenıi askerlerin
yardım ım ıza koşm aları neticcsindc saldırganları püskürtebildik. Bu
o r d u y a iltih ak etm elerin i sağlam ak için K orsuh (Karbastı) köyüne
olaylar sırasında birçok M ü slüm an kadın ve çocuk sebepsiz yere
d ö r t , S e k u r k ö y ü n e de iki ja n d a r m a g ön derm eye m ecbur kaldım.
öldürüldüler.
J a n d a r m a l a rın S e k u r k ö y ü n e gelişlerinde Ermeni olan köy sakinle r i ,
uz akla şın,
Y u k a rıd a zikrolunan olaylar, E r m e n i le r ’in m em lek ette
m ü d ü r ü n ü x ü n otoritesi b iz e ge çm c z, ka ym aka m ın ız iki taburla
bunları
küfürlerle
k a rş ıla y ıp ,
“ B u rad an
karışıklık çıkarttıklarını, ask eri ve sivil işlerin seyrini aksattıklarını
g e ls in .” d iy e bağırdılar. B u n u n üzerine, altı-yedi kişilik bir k uvvet
ispat etm ektedir.
d a h a alın arak tek rar k öy e gelindi. A n cak , bu jandarm alar yoğun bir
tü f e k ateşi ile karşılaştılar. İsmail ve B itlis ’li Nezir adlı bu iki jand a r m a eri o r a d a şehit edildi. Diğerleri de, birkaç saat süren
ç a tı ş m a d a n s o n r a H a k ıf (A k ş a r ) ’e d ö nd üle r.
12.H orus38 Köyü Eşrafından Osman oğlu
M uhtar M ustafa’nm Yeminli İfadesi
(8.7.1916)
K o rsu h (K arbastı) k öyüne gönderilen dört jandarmaya ise,
E rm e n ile r ö n ce iyi bir hüsn-i kabül gösterip onları bir eve yemeğe
d a v e t ettiler. B u n la r, evde bulunan sekiz Ermeni tarafından katledi-
Bitlis ve K esan ^9 taraflarından gele n p iy ad e ve süvari
lerek , cesetleri tanınm az hale getirildi ve silähları gasbedildi. Bu
kıtalarından m ü tcşek k il 400 kiş ilik bir d ü ş m a n k uv veti s a b a h saat
d u r u m u ö ğ ren in ce, E lım d e bulunan kuvvetle soruşturma yapmak
dörttc k ö y ü m ü z ü bastı. B un ların ö n ü n d e , H irit (Ç ö k e k y a z ı), Sim
ü z e r e bahis k o n u s u olan k ö ylere hareket ettik. Ermeniler’in isyan
H a ç 40, Vastiıı41 vc P ro ns42 köyleri E r m e n i l e r ’i b ulu n u y o rd u .
e ttığ in i gö rü n ce, d üşü ncem izd cn vazgeçerek müslüman köyü olan
K ö y ü m iiz d c
200
silä h lı
kişi
vardı. G ü n e ş
b atıncaya
kadar
k o m ş u H i ş e P 5 k ö y ü n e gittik. Az sonra, B e y g irP 6 köyünden Sultan
köyüm iizü s a v u n d u k isc de, k ö y ü m ü z ü n y o llarını bilen E rm en ile r
adlı bir kadın gelerek, O z im ^ 7 köyünden Lato ve Sckur köyünden
kö y e g irm cy e b aşladılar. R u sla r ise onları takip cttiler. G c ri çekil-
K a lo s a r adlı E rm e n i çete reislerinin mesajlarını getirdiğini söyledi.
diğimi/.de köy atc ş lc r içinde idi. B ekran m a h a lle s in d e kalan kadın
S u ltan bize, “E ğ e r is tihkäm askcri olarak alınan Ermeni acemi askerlerini geri ve rm e zseniz , E rm cn iler hepinizi kılıçtan geçirmeye ve
B itli s - l l i / a ı ı ilçesiııe bağlı b u g ü n k ü Horozdere k ö y ü .
kö yleri b o m b a la m a y a k arar vereccklerdir.” dedi. Tabiatiyle biz bu
X V I . y ü zy ıld a Vaıı cyäletiııe b a ğ l ı s a n c a k la r a r a s ı n d a Kesan ad lı bir
s a n c a k adı g e ç n ı e k t e d i r . B ııg üıık ü yerini tespit e d e m e d i k . A y rıca,
B i t l i s - H i z a n - A k ş a r b u c a ğ ı n a bağlı bııg ün kü Kolludere k öyü. Burada
şu hıısusu d a h a t ır la tn ıa lıy ız : S iirt-P erv ari ilçesinin m e ık e z bueağma
b a ğ l ı . b u g i i n k ü adları Belenoluk ( Y uk arı Hişe t) ve Ornıandalı (Aşağı
H işe t) o l a n iki k ö y datıa b u l u n n ı a k t a d ı r .
B i t l i s - H i / . a n - A k ş a r b u c a ğ m a bağlı k öy. Bug tin k ü adı tespit edilemem iştir..
^
S iirt- P e rv a ri n ı e r k e z b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü (iümüşören köyü.
A ğ r ı-T u ta k ilçesiııe bağlı b u g ü n k ü adı Ergeçidi o l a n bir K e s a n kö yü
b ulu ııın ak ta idi.
B i t l i s - H i z a n - A k ş a r b u c a ğ ı n a b ağ lı k öy. B u g ü n k ü adı tesp it e d ile m e ıniştir..
41 B i t l i s - l l i z a n - B ö l ü k y a z ı b ııeağın a bağlı köy. B u g ü n k ü adı tes p it edilen ıem iştir.
42 B i ı l i s - H İ / a n ilçesiııe bağlı b ııg ü n k ü (iökçimen k ö y ü .
ve ç o c u k la r f e r y a d ed iy o rlard ı. S üvariler bi/.i kovalayıp y ay lım
bulunan bir tepe üzerind e bulunuyorduk. A teş, insanları ve binaları
a te ş in e tu tu y o rla rd ı. En b ü y ü k kayıpları kadınlar ve çocuklar veri-
im h a ederken, bu vahşetle yetin m eyen E rm e n ile r ve R u slar, civar
y o rd u . N ih a y e t k u r t u lm a y a m uv affak olduk. K öyümüzün tanınm ış
köylere saldırrp yakala dıkları bütün ınsanları katlettiler.
k iş ile rin d e n Ş ä f i ’I oğlu Ö m e r , 15 kişilik kadınlı çocuklu ailesi ile
R u s l a r ’a e s i r
düştü.
Bu
esirleri
b ilinm ey en
bir istik am e te
g ö tü r d ü le r. B i r k a ç saatlık yürüyüşten sonra yaptığımız yo klam ada
y ü zlerce
in s a n ın
noksan
o ld u ğ u g ö rü ld ü . Ö ld ürülm elerin den
k o r k u y o r d u k . 10 g ü n so n r a d ü şm a n k ö y ü m ü z ü terketti ve köye geri
d ö n d ü k . G ö z le r i m i z in ö n ü n d e korkunç bir sahne vardı. Köyün
14. H izan’ın M erkezi Karasu Eşrafından
Davut Efendi ile Hüseyin Efendi’nin
Yem inli İfadesi (7.7.1916)
insan cesetleri ile inşa edildiği söylenebilirdi. Derileri yüzülmüş
k a d ın la r, a ğ a ç l a r a asılm ıştr. E rm en iler ve Ruslar tarafından gözleri
Şubat ayı son un a do ğru 400 kişi olan E rm en i ve Rus
o y u l m u ş e r k e k l e r h e d e f tahtası olarak ağaçlara bağlanmışlar,
s ü r ü s ü , sabah saat y e d id e K a r a s u ’ya saldırdı. B iz köy e y a rım saat
ç o e u k la r ise ik i y e k esilm işlerd i. E şy a ve ziynetler de imha edil-
m e s a fe d e bulunan tepelerde b u lu nuy ordu k. D ü şm a n ın bizi saracağı
m işti.
s ıra d a gö çerler tarafından h a b e rd a r edildik. R u sla r ve E rm en iler
bizi takip ettiler ve G a y d a ’d a bulunan b ü tü n halkı öldürdüler.
S o n ra K a ra s u ’y a giren d ü ş m a n , h ü k ü m e t b in as ın ı ve m e r H a ş i m ’in
ev ini yaktı. Y aşlarından dolayı k öy ü te rk e d e m e y e n M e h m e d oğlu
13. H izan Eşrafından Şeyh Haydar Efendi ile
H izan M üftüsü Abdülmecid Efendi’nin
Y em inli İfadesi (5.7.1916)
Ş a f i ’ı ’yi, adları Z e lih a ve L e y la olan iki yaşlı kadını feci şekilde
katlettiler. Bu h a y d u tla r, H a k i f (A kşar) k ö y ü g ö ç m e n le rin d e n olan
birç o k kadın ile ço cu ğ u da ö ld ürdü ler. B u k a tliä m , K a r a s u ’y a döne rk e n rastladığım ız ta n ın m a z h a le g etirilm iş cesetlerle doğrulan-
H i z a n ’d a b u lu n a n
küçük
b ir t e p e
üzerine
ve b in lerce yolcunun konakladığı,
in ş a e d ilm iş
olan G a y d a Tekkesi,
mıştır. E rm eniler g ötü rc m ed ik leri eşy a ve m o bilyaları d a tahrip
ctm işlerdir.
m ü ş te m e lä t ı ile b irlik te 100 odadan ibaretti. mart ayının başlarında
R u s l a r ve E r m e n i le r , C e m H anı tekkesini yaktıktan sonra, altı jand a r m a ta ra fın d a n k o ru n a n G ay d a T e k k e s i’ne doğru ilerlediler.
s a ld ıran d ü ş m a n 8 00 kişilik birlikti. A ram Paşa4? komutasmda
b u l u n a n R u s la r v e E r m e n i le r ’den müteşekkil 60 kişilik bir kuvvet
t e k k e y i b a stı. B u k u v v e t karşısında jandarmalar geri çekilmek
z o r u n d a kald rla r. T e k k e d e m ah s u r kalan bütün insanlar ise düşman
ta r a fın d a n c a n lı o la r a k yakıldılar. Biz tekkeye bir saat uzaklıkta
^
V a n ve ç e v r e s i n d e , T ii ı k vc Kürt katliäm ı yapan Karabag iı Eım en i
ç e t e reisi. V a n ’ın R u s l a r ta r a fın d a n işg alin den sonra bu viläyetin valisi
y apılacaktır.
15.Akcan (M ercim ekkale) Eski Bucak
M üdürü M ehm ed Nureddin E fendi’nin
İkinci Yem inli İfadesi (25.6.1916) •
(Muş M utasarrıfı Servet B ey ’in
Zehirlenmesi)
1914-1915 yılının A ralık ve O cak ayı idi. E rm en iler
tarafınd an kutlanan bir bayram dolayısı ile M u ş M utasarrıfı Scrvet
B ey , E rm eni p is k o p o s u n a n ez ak et ziyareti yaptı. H e r türlü c ın a y e ti
adlandırılan yerlerde cinayetler işlcniyordu47. E rm eni piskoposu
işlem ekten k açın m ay an E rm e n ile r bu d e fa d a Servet B e y ’i k e n d i -
ve Taşnaklar; katillcri, cinayet işlcmeleri vc hayd utlu k yapmaları
sine zehirli k a h v e ta k d im ed e re k ö ld ü r m e y i kararlaştırdılar. S e r v e t
için teşvik ediyorlardı. B öylece, isyan hareketi gelişiyordu. O gün-
B e y , şüphe e tm e d e n k en d is in e verilen kahvcyi içti ve bu ö l ü m ü n e
lerdc h ü kü m etin, ivedi işleri olm ası sebebi ile, m eşgul oluşundan
s eb e p oldu.
istifade eden E rm e nilc r, yukarıda adıgcçen yerlcre siläh ve cephane
getiriyorlardı. Bu du ru m , M u tasarrıf Servet B e y ’in gö zü n d en kaç-
D iğ er o laylarla birlikte bu so nu neu olay, E r m e n i le r ’in
m am ıştı. Servet B e y , Erm eni eşrafına ve p is k o p o sa ilıtarlarda bulu-
M ü s lü m a n la r a ra s ın d a tahsilli, aydın ve a k tif kişileri de ö ld ü r m e k
na rak , bu isyan harekctin dcn vazgeçilm ediği takdirde, hüküm etin
istediklerini o rtay a k o y u y o r. Fırsat b u ld u k ç a , bazılarını ö ld ü rü y o r-
d u r u m a cl k o y ac ağ ın ı bildirdi. H ü küm etin çağrısına uym ayan
lar, bazılarınj zeh irliy o rlar, canlı o larak y akıyorlar veya gözlerini
E rm e n i harekctlerinin d e v a m ı, T a şn a k la r’ın ve E rm e ni liderlerinin
oy uy orlar. E rm e n i le r ’in k o rk u n ç k ötü hareketleri, m ü s lü m a n la r ’a
K u m u s 48 ve S ir o n ik 4y köyleri olaylarını h asır altı edip suçluları
k a rş ı işlenen c in a y e tle r le k a lm ıy o r d u . A y nı z a m a n d a o n la r ,
ce z a sız bırakmaları sonucu, h ü k ü m c t k arışıklıklara bir son vcrme
R u s la r ’ın leh in e c a su s lu k y a p a rak , idarf ve askerı ko n ularda bilgi
zaruretini gördü ve 30 kişilik bir ja n d a r m a birliği kurdu. B u birliğin
v erip , her türlü saldırıda rehberlik ediyorlardı.
k o m u ta n ı, g cn ç ve dürüst bir teğm en olan G alib E fend i zäde
A h m e d Bey, asayişi d ü zcltm e k , isyaııcıları y a k ala m ak ve silähları
a lm a k la görevlcndirilm işti. Ja n d a r m a birliği, A rak (K e p e n e k )’a
d oğ ru hareket etti. 30 saat so n r a A h m e d b ey ile 10 jan d a rm a
lö .A k ç a n (M ercim ekkale) Eski Bucak
M üdürü Ahm ed Nureddin Efendi’nin
Üçüncü Yem inli İfadesi (27.6.1916)
(Arak44 M anastırı Katliämı)
askerinin, A rak M anastırı ö n ü n d e öldü rü ldü klerini ö ğ ren d im . bu
cinayetin nasıl işlendiği aşağıdadır:
Ja n d arm a birliği a k şa m A rak (K e p e n e k ) k ö y ü n e geldi.
K o m u ta n , kö ylülerden birliğine, m anastırın y o lu n u gö sterm eleri
1914
yılı so n la rın d a , E rm c n iler silähları ile birlikte gruplar
ha lin d e O sm an lı o rd usu nd aıı firaı ediyorlardı. Muş vadisinde özellikle Ç anklı M a n a s tır4-'’ , Kızıl M an astır4*’ ve Arak (K epenek) adı ile
için bir-iki rchber istcdi. K ö y ü n E rm e n i lc r’i iki rehb er vererck,
birliğc yol göstcrdiler. Bir m ü d d c t askcrlcrin önüııdc y ü rü y e n iki
E rm eni rehber, "İştc y o lu n u z , d e v a m e d eb ilirsin iz .” diy crck köyIcrine döndülcr. A h m c d Bcy, rchberlerin re fa k a t c tm clerin d e israr
etm edi vc m anastır civ arınd a hiç kim scnin olm ad ığın ı görünce,
44 M u ş nıcrkc/. b u c a ğ a b a ğ lı bugiinkU Kepenek köyü. B u ı a d a b ulu nan
E r m e n i m a n a s t ı n n d a h c r se ııe T e m m u z ayı başlarınd a p a n a y ı r düzen lenirdi.
45 M u ş - Y a y g m b u c a ğ ı sı ı ı ı r l a n içinde y cr alan Ç a nk lı M a n a s t ı r ’a T ü rk lcr
47 Enııcııi çctcler i için cn ııygu n v e c m i n sığ ın a k y c ılc r i k iliscler ilc nvan-
ta r a t ı n d a n Ç a n lı K ilisc v c y a Ç e n gelli kilise adı verilmiştir. Bu m an-
as tırlar idi. bıı ç c t c l c r , ru h a n i rcislcr ve k ilisc rahiplcri tarafındaıı
as tır, E v li y a Ç c l e b i ’nin t a s v i r ettiği S u rb - G a r a b e t M a n a s t ı r r d ı r . Bu
h iın a y e g ö r m ü ş l e r d i r. K ilisclcr. aynı z a m a n d a silah vc b o m b a deposu
ınanastıi'da, T c m m u z ayı o ı t a l a n ı u l a p a n a y ır düzcnlenirdi..
o la r a k k u llan ılıy o rd u .
46 M u ş - Y a y g ı n b u c a ğ ı s m ır la r ı içinde idi. B u r a d a d a A ğ us tos ayı ortaların da p a n a y ı r d t i z e n l e n i r d i .
4S M u ş ’un m crke/. b u c a g ı n a bağ lı kö y. B u g ü n k ü adı tcspit edilem cıııiştir.
4y M ı ı ş ’un m c r k c z b u c a ğ ı n a bağlı bııgiinkü Kırköy.
te re d d ü t e tm e d e n a d a m la rı ile birlikte m a n a s tıra d o ğ ru y ürü d ü . 2 0 0
m ctrelik
17.Dähiliye Nezäreti Tarafından Häriciye
N ezäreti’ne Yazılan Tezkire Zeyli
(26.6.1916) ve Siirt Sancağı’na Bağh
Pervari İlçesi Posta-Telgraf İdaresi
M üdürü Hulusi Bey’in 1 Temmuz 1915
Tarihinde Verdiği Yeminli İfadesi
(26.6.1916)
m e s a f e y e g e ld ik le r i z a m a n , m an astır m a z g a lla r ın ı n
a rk a s ın a s a k la n m ış olan E rm en ile r atcş açtılar. On ja n d a r m a eri ile
ö n d e y ü rü y e n A h m e d B e y isabet alarak şehit düştüler. B u b eklen m e y e n ateşten ş a ş k ın a d ö n e n diğcrleri, manastıra bağlı bir k ü ç ü k
kulü b ey i
siper
ed inerek
korundular.
A teş eden
E rm e n i le r ;
“ N a m u s s u z la r , alç aklar! B u to praklar size ait değil! Size artık bu
to p r a k la r d a e k m e k y o k , siz halä b urad a duracak mısınız?! R u s la r
g e ld ilc r, bu to p rak ların E rm e n i le r ’e ait olduğunu biliniz! Bu
Seferberliğin ilänını m üteakip, 1915 yılının ilk g ün lerind e,
to p r a k la r E r m c n i s t a n ’a dahildir! B urad an gidiniz, yoksa hepinizi
E rm e n i çete lerine k u ry e olarak hizm et ed en H işet (K olludere)
ö ld ü r e c e ğ iz .” d iy e bağırıyorlardı.
köyünden
K iş
ad lı
E rm eni
bir
kad ın
b eni
b u lu p ,
O z im
(G üm üşö re n) k ö y ü n d e n g eldiğ in i, E rm eni ihtilälcilerinden İ ş h a n ’ın
Ö ld ü r ü l e n jan d a rm a la rın cenazeleri arabalar ile M u ş ’a
b a n a seläm g ön d e rd iğ in i, şa h s ım a karşı olan sam im i arkadaşlığının
g ö tü r ü ld ü . B u o la y d a n ce sa retlene n E rm enilcr saldırılarını M u ş ’a
de ğişm eye re k d e v a m ettiğini, y ük sek b ir ü cret ve b irço k lü tuf
k a d a r uzattılar ve k anlı karışıklıklar ç ık arm ak için akşamları şchre
karşılığında E rm en i k om itesinin am açlarına h iz m e t e tm ek liğ im i ve
s a l d ır m a y a ba şladılar. V an eski milletvekili Papazyan50 ve Erm eni
bu sırrın açık lanm ası h a lin d c , b en im ve ailem in öldürüleccğini
pisk o p o su
bu is y a n h a re k e tle rin i kolay laştırm ak için sinsice
söyledi. K o m itey e nasıl h iz m e t cdeb ileceğ im i so rd u ğ u m z am an ,
ç alışıy o rla rd ı. B u k a tliäm a, birçok E rm cni okul öğretmeni ve
altı doğu (A nad olu ) eyä lc tin dcn m üteşekkil bir E rm eni devletinin
E r m e n i a y d ın la rı d a katılm ışlardır. y u k arıd a bahsedilen namuslu,
k uruluşuna k arar verildiğini ve aşağıdaki h u su s lar h a k k ın d a bilgi
y a r d ı m s e v e r A h m e d B e y ’in E rm e n ile r’in gizlice hazırladıkları bu
edinip E rm cn iler’e h a b e r v e rm e m gerektiğini b ey an etti.
p u s u n eticesin d e ö ld ü r ü ld ü ğ ü m u ha kk aktır51.
1. Bu dev lctin k u ru l u ş u n a eng el o lm a k için O sm an lı
H ük üm cti tarafından alınan ö n le m le r,
2. D cvlet crk änı a ras ın d ak i bu k o n u ile ilgili y azış m alar,
3. E rm c ni kom iteleri h a k k ın d a h ü k ü m c tin tasarısının ve
niyetinin ne o ld u ğ u ,
50 O s m a n l ı D e v l e t i ’n in V a n m illetv ek ili olan V ahan P apazyan, 1876 ’tia
T e b r i z ’d e d o ğ m u ş ,
1 9 7 3 ’d e B c y r u t ’d a ölnıiiştür. Vahan Papazyan,
4. B ahis k o n u su cdilcn cyälctlerdeki O sm an lı o rd u s u n u n
d a ğ ıh m ı,
1 9 2 7 ’d e B e y r u t ’d a k u r u l a c a k olan H o y b ü n C e m iy eti’nin başkanlığına
B k z .,
E rdal
İltc r,
Ermeni Propagandasının
K aynakları, A n k a ı a 1 9 9 4 , s. 17.
K r ş ., Askeri Tarih belgeleri Dergi.si, Sayı: 81 (Aralık 1982). Bclge
N o . 1 81 5, 1 8 1 7 ; E rm eni Konıitelerinin A ’mal ve Harekät-ı
İhtiläliyyesi..., s. 175 ..
getirilecek tir.
5. Kontrol a ltın da tutulan bölgeler,
6. Sefcrberlik ile ilgili he r türlü bilgi.
Bu tehd itkär teklitlerdcn korkarak hiç k im sey e bir şcy
söy lcm ed im .
B a ş k a b ir g ü n , A şağı H iş c t (O rm an dalı) köyü E r m e n i
bucağı ile Ş atak6(,’a d o ğ ru kaçtılar. Hi/.an, Pcrvari, Şatak (Çatak),
casuslarından T op al M a r k e re adı ile adlandırılan bir şahıs y a n ı m a
K a rç ık a n 61 E rm e n ilc r i dc O z im (G ü m ü ş ö re n ) k ö y ü n d e top-
gelerek, O z im (G ü m ü ş ö re n ) k ö y ü n d e bulunan İş han ve L a t o ’n u n
landılar. Bu olayların tarilıi, V a n ’daki Ernıeni ilıtilälinin günleri ile
sclämlarını iletti ve L a t o ’nun b ir g ü n g elip b en im ilc k o n u şaca ğ ım
u y u şu y o rd u . O z im ( G ü m ü ş ö re n ) E rm en ileri, k ö ylcrin e hiçbir
bildirdi.
M ü s lü m a n ’ı, jan darm ayı ve polisi sokmuyorlar, barikatlar kuruyorlardı. Bu arada, kendilcrinc nasihatta b ulu nm ak isteyen h ü k ü m et
B u d efa, M a r k e r e ’yi y a k a la tm a y ı d ü şü n d ü m . Fakat kendisi
şüp he len erek kaçtı. B u d efa da s u s tu m . A n ca k , kısa bir süre so nra
yetkililerine ve ja n d a r m a l a ra atcş açıyorlardı. Ü ç gün süren bir
çatışm adan son ra onları gcri çckilm eyc m ecb ur bıraktılar.
E rm e n ile r’in çevirdiği entrik alar te hlikeli o lm ay a başlayınca, olup
biteni h ü k ü m e t e bildirdim . A z so n ra , E rm en ilcr tarafından O z im
İfadem in b a şın d a bahsettiğim Kiş adlı E rm en i kadın hcr
( G ü m ü ş ö re n ) k ö y ü n e g ö n d e rilm iş ç o k m ik tarda erza k ve m ühim -
y erd e, O zim (G iim üşörcn) E rm c n ıleri’nin bir gün P e r v a r i’nin
m at bu lundu. B u erzakları, N e z a r b o r u m diye adlandırılan Piroz-52,
özerkliğini (m u htariyetini) elde cdeccklerini tekrarlıyordu. Pervari
D cn tass \ H erto vin -i U ly a 54 ve H e rto v in -i Sufla-‘ss adlı K eldänı56
E rm enileri, H ashır62 k öy ü n d cn Erm eni B inbaşısı M e c i n ’in kum an-
köyleri ile A şağ ı H işet (O rm a n d a lı), M alik^7 ve V iläsS8 adlı
d a sın d a eğitim c g id en Pcrvari ja n d a rm a la rın a atcş açıp, anılan
E rm en i kö yleri ile Pervari ilçe m e rk e z i olan H a s h ır ’dan getiriyor-
k öy ü kuşattılar. A tcş tcatisi sırasında bir ja n d a r m a askeri yaralandı.
lardı. M ah allı yöneticiler, so r u ştu r m a la r s o n u c u n d a E rm eniler’in
Bu o lay ile ilgili zab ıtlar, Pervari m ak am larının elindedir. L ato adı
suçlarını tesp it edip, Siirt Sancağı m u tasarrıfı ile valiyi durumdan
ilc dc a d lan dın lan E rm e n i M ih ra n , A lbay idi. B o r e m 6-1 kö yü n d c n
h a b e rd a r e ttile r. F a k a t k a r ı ş ık h k l a r a m e y d a n
ve rm e m c k için
K e ld ä n ı (Asuri) N irs o n vc H aslıır kö y ü n d cn M ccin B in b aşı, V iläs
y uk arıd a b a hsed ilen h ü k ü m e t yetkilileri soruşturm aları sonuç-
k öy ün den M e hr ise Y ü z b a şı rütbcsini taşıyorlardı. Siirt ve Pervari
landırm adılar.
H ıristiy an ları da a y n ı
kötü e m e lle r i
b e s l iy o rl a rd ı . C a s u s l a r ,
yu karıda bahscdilen bö lg e lere g id ip gcliyorlardı. G en el sefcrbcrB u o la y la r sırasında firar c d c n askerleri y ak alam ak için
liktc bütün E rm cnilcr, M ü s lü m a n l a r ’ı ö ld ü r m c y c başladılar. Van
O z im (G ü m ü ş ö re n ) k ö y ü n c giden bir j a n d a r m a birliği Erm eniler
M ü ftü sü Şcyh M c h m c d S add ık E fen di, E ng il64 köyıinün köprüsü
tarafından h a re k e te m arüz bırakıldı. B u E rm e n iler de büyük mik-
yakınında abdest aldığı sırada katlcdildi. H izm ctçilcri dc aynı
tarda siläh ve m ü h im m a tla birlikte firarılere u y a ra k , Müküs-159
akıbetlc karşılaştılar. M u ş ’tan S a s o n 65’a g itm c k tc olan bcş jan d a rma askcri ö ldürüldü. P e r v a r i’yc bağlı Ç cl Ç e m k a n 66 köyündcıı
Siirt-Pervari ilçesine bağlı bugünkii T aşdilek köyü.
Bugünkii adı tespit cdilemenıiştir.
54 Siirt-Pervari ilçcsine bağlı bugünkü E kin dü zü köyü.
Siirt-Pervari ilçesine bağlı bugünkü, E kindüzü köyü.
-<’6 Doğu Kiliscsi’nc nıensup Asuıiler.
-<’7 Siirt-Pcrvari ilçcsine bağlı köy. Bugiinkü adı tespit edilememiştir.
Siirt-Pervari ilçcsinc bağlı bugüııkü Ç o b an ören köyü.
V a n -G cv aş ilçcsinc bağlı bugünkü Bahçesaray bucağı.
6() V an iline bağ lı b ııg ü n k ü Ç a tak ilçcsi.
61
Bugiinkti adı tespit c d i l e m c m i ş t i r .
6- Siii't-Pervari ilçe ı ı ı c ı k c / i .
6^ S i i r t - P e r v a r i
m erkez
i lç e y e
bağlı
köy.
Bugünkü
cd ilem em iştir.
64 V a n - G ü n ı ü ş d e r c b u c a ğ ı n a b ağ lı b u g ü n k ü Dönemeç k ö y ü .
65 Siirt iline bağlı ilçe.
66 Bug iink ü adı tespit c d i l c m c m i ş t i r .
adı
tc s p it
Ş e y h A b d u lla h E f e n d i ’nin oğlu Ş e y h M e h m e d E fe n d i, H e ra k o lu
tarafından işgalinden sonra, k ö y ü m ü z y a kın ın da bulunan K evar72,
dağ ının sırtların da, P e r v a r i’ye bağlı H erto v in (E k in d ü z ü ) k ö y ü n d e
K utis-i U ly a73, Kutis-i Su fla74, Ç açv an75, Seyfkar76 ve Adir-i
o tu ran K e ld ä m can iler tarafın dan se b e p s iz y cre ö ld ü rü ld ü . Bu
U ly a 77 k öylerinin E rm e n ile r’i, Sergis ve R u s y a ’dan gelm iş olan
cin ay e tler ile E r m e n i l e r ’in am aç la rın ın , M ü s lü m a n l a r ’ın dinı his-
L ato (diğer adı ile M ih ran ), G a zar, D ilo k om utasınd a Kutis-i
lerini tahrik e tm e k su retiyle ülk ede karışıklık ç ık artm ak olduğu
U l y a ’y a geldiler. B u rad a, k öy eşrafına yazılı olarak üç teklifte
g a y e t açık idi.
b ulundular. E ş r a f arasında, B e d i-ü z-zam an Said-i KürdT adı ile
tanınan m olla d a bulunuyordu.
V an E rm e n i le r i’nin is yanından ve Osm anlı kuvvetleri ile
Şu üç teklikten birini seçeceklerdi:
yaptıkları savaştan son ra P ervari Hıristiyanları ve bütün Ermeniler,
fırsattan istifade ed erek V a n viläyeti sınırlarına kaçtılar, o rada
1. D ü ş m a n a teslim o lm a k ,
düzenli bir alay k u rarak P e rv a r i’ye ve H işet (K olludere) taraflanna
saldırdılar. B ir g ü n süren saldırı s o n u n d a , M üslüm an bir kadın ile
2. İlçeyi terketm ek,
iki erkek ve bir ç o cu k şehit olm uştur. E rm eniler çekilirken köyde,
3. S av aşm ak.
iki k asa bıçak, el b om b aları ve m itralyözler bıraktılar.
D ü ş m a n , g e li ş i n d e n
G e v a ş ilçesi k ö y le r in e , erzak tem in etm ek üzere gönderile n
jand arm alar
ve
siv il
y e tk i li le r
E rm e n i le r
tarafın dan
d o k u z s a a t s o n r a , 6 0 0 kişi ile
k ö y ü m ü z e h ü c u m ctti. B unlar, ş ap k a ve ü nifo rm a taşıyorlardı.
A ra larınd a R u s askerleri b u lu n u p b u lu n u p bulun m ad ığını tespit
ö ldü rü ldü ler. Ş a tak (Ç a ta k ) ilçesi M ü s lü m a n l a r ı’nın, kadın ve
ed em e d ik . Y aln ız, d ü şm a n o rd u s u n d a sefil gö rü nü şlü olanların
ç o c u k la r dah il, h e m e n h e m e n yarısj E rm en iler tarafından kılıçtan
sayısı hayli ka barıktı. B u n la r, R u s la r v e y a R u s y a ’d a n gelen
geçirildiler.
E rm e n ile r olabilirdi. D ü ş m a n , k ö y ü m ü z ü n
ahalisini M ezraa-i
E n d ’e götürdü. Y an ım ız d a eşraftan H u rşid B c y oğlu A b d u rrah m an ,
18.M ehm ed oğlu Abdurrahman ve Mehmed
oğlu Y u su fu n Yem inli İfadeleri (1.7.1916)
72 B i tlis- H iz a n - S a ğ ın lı b u c a ğ ı n a b ağ lı k ö y . B u g ü n k ü adı tespit ed ilem e-
B iz a s le n , H iza n ilçesinin U ç u m 67 bucağına bağlı yaz
7^ B i t lis- H iz a n - S a ğ ın lı b u c a ğ ı n a bağ lı k ö y . B u g ü n k ü adı tespit e d ilem e-
miştir.
otlak larım n b u lu n d u ğ u , N u r s 68, V a v in k 69, E n d70 ve Mezraa-i
E n d 71 k öy leri
a h a li s i n d e n iz . Ş atak
(Ç a tak ) ilçesinin düşm an
miştir.
74 B itl i s - H i z a n - S a ğ ı n l ı b u c a ğ ı n a bağlı k ö y . B u g ü n k ü adı tespit ed ilem cm iştir.
7-* B it l i s - H i z a n - S a ğ ı n l ı b u c a ğ ı n a bağlı köy. B u g ü n k ü adı tespit e d ilcm e-
67 B i t l i s - H i z a n i i ç e s in e b a ğ iı b u g ü n k ü Sağınlı bucağı.
68 B i t l i s - H i z a n - S a ğ ı n l ı b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Kepirli k öyü.
69 B u g ü n k ü ad ı t e s p it eclilem em iştir.
7® B u g ü n k ü adı t e s p it e d i l c m c m i ş t i r .
71
B u g ü n k ü adı tc s p it e d i l c m c m i ş t i r .
miştir.
76 B i t l i s - H i z a n - S a ğ ı n l ı b u e a ğ ı n a bağlı kö y . B u g ü n k ü adı tespit ed ilcn ıem iştir.
77 B i t l i s - H i z a n - S a ğ ı n l ı b u c a ğ ı n a b ağ lı kö y. B u g ü n k ü adı tcspit ediienıemiştir.
oğlu M u sa ve karısı da bulunuyordu. Bunların üzcrlerind c b u l u n a n
p ara ve m ücevherlere el konuldu. K ad ınlar ve kızlar iğfal c d i l d i .
Ertesi gün 33 e rkek ve oğlan ç o c u k la n ile sayıları 8 0 ’c v a r a n
kadııılar, k ız l a r ve ç o c u k l a r iki a yrı kafile h a l i n d c
M üküs
19. Hanianik78 Köyü Eşrafmdan Hamid Bey
oğlu AJi ve FethuUah ile Hacı Bey oğlu
Selim , M ahmud ve Y akub’un Yeminli
İfadeleri (14.4.1916)
(B a h ç e sa ra y )’e g ö türüld üler. K adınlar kafilesi Ç aç v a ıı’d a b ı r a k ı l d ı .
Erkeklerin ise hepsi o gece kılıçtan geçirildi. B ana g örev v e r d i k le r i
sırada şöyle dedilcr: “ S a n a para vaa dcdiyoruz. G it M o lla S a i d ’e ,
o rad a kalan E rm e n i le r ’i bize teslim etm csini söyle. B oş y c r e
savaşm anın h içb ir fayd ası olm adığını onlara anlat. Z aten ü l k e
tam am iy le işgal edildi. R uslar, H a le b ’e k adar indiler. E r m e n i s t a n
k u ruldu , g clsin ler bize teslim olsunlar. O rad a b ulu nan a s k e r le rin
sayısı ve k uv veti tıakk ınd a bize m a lü m a t getir.” Bu sö zler b a n a
D ilo tarafından sö ylen m işti. Ben h e m e n yola çıktım . Ç a ç v a n ’a
vardığım z a m a n , b u cak m iid ü rü m ü z vc M olla Said ilc b irlik tc, j a n darıııa ve K ü rtl c r’den te şck kül etnıiş olan k u v v ctlcn m iz in g e l d i k lerini gö rd ü m . B eş saat d e v a m edcn şiddctli bir çarp ışm ad an s o n r a ,
k u v v c tlc rim iz k a d ın l a r kafilesini k u rta rm a y a m u v a f fa k
o ld u .
K adınların hali son d e rc c c acıklı idi. G cnç k ızlar, y a n a k la r ı
dişlen m iş, y ü r ü m c y c m ec a lleri yoktu. Çocukların ç o ğ u ç iz m e le r le
ç iğ n e n m e k suretiyle ean verm işti. 33 erkekten ise sadece ıki k iş i
k a lm ış tı k .
K u rta r ıla n
k a d ın
ve
ç o c u k la rın
çoğu,
çcktikleri
işkenceleriıı tesiri ile öldülcr. H urşid Bcy oğlu A b d u r r a h m a n
1915
yılı H aziran ayı ortalarında, şafak vakti E rm cniler ve
R u s la r köy üm ü zü kuşatarak bize, teslim o lm a m ız ı ve hiç kim senin
k ö y ü terketm em esini tebliğ ettilcr. Tckliflcrini red de tm e m iz ve
ke n d im izi sav u n m ak m aksadı ile attığımız ilk kurşun üzerine,
R u s la r ve E rm enilcr, köyümü/.<’ azgın h ay va nla r gibi saldırdılar.
H e r taraftan yardım çığlıkları geliyordu. K ö y ü m ü z bir dakika
için d e m ez ba hay a d ön dü . E rm en iler arasında, k ö y ü m ü z e yakın
k ö y le r d e oturan N işan, M u rad , O seb, D ikran, Z a h o , B ey ko , Sergis,
T a n g a s a l , G a z a r, M o s i s ’i ta n ıd ık . E rm e n i le r , M ü s l ü m a n l a r ’ı
“ Y aşasın A ram P a ş a ” avazclcri ilc öldürüyorlardı. K o rku nç bir
sa h n en in tanıkları o ld u k . G ö ğ s ü n d e ç o e u ğ u n u taşıyan bir kadın
k u rtu lm a k için k oşuyordu. H ayd utla rd an
birisi onu durdurdu.
Ç o c u ğ u aldı ve kadının vahşettcn açılan gö zlerinin ön ü n d e kasaturasını çocuğun v ücuduna so k tu vc on u ö ldü rd ü. Bu haydut
cinay eti işlcdikten sonra anneyi d c katletti. Biz kaçarken y u k a n d a
adları geçen E rm enilcr, “ K a ç m a y ın , sizi h cr y erd e, hatta Ş a m ’a
k a d a r takip edeccğiz.” diyc bağırıyorlardı.
B e y ’in ailesin den b a şk a bir kadm kalm adı. Şahidi o l d u ğ u m u z
m e / a l i m harek etlc rin i s a y a b ilm c k bizim için imkänsızdır.
7X B e l g e d c g eçen Haııianik adı. Hanik o lm alıdır. A n c a k b u r ad ak i Hanik
k ö y ü n ı ı n , B i l l i s - A h l a t ’a bağlı o lan Haııik (Ç ııku rtarla) kö yü m ü . y o k s a
M ıış-M ala/.g irt-N u rcttin btıcağıııa b ağlı Hanik (D iriın p ın ar ) k ö y ü nıii
o l d u ğ u tcspit cdilcm cnıiştir. Y a p t ı ğ ı m ı z i n e c le m e d c , Han ian ik adlı bir
k ö y c te s a d ü f c d c m e d i k .
20.H irit (Çökekyazı) K öyü Eşrafından
Tahsin, Sadullah ve Bekir E fen d iler’in
Yem inli İfadeleri (3.7.1916)
21.E ngesor82 Köyünde Halaç Kabilesi
Reislerinden Çerkes A ğa’nm İfadesi
E rm e n i le r ’den ve K a z a k la r’dan m üteşekkil bir çete, 15
B ir s a b a h , T ü r k
saatin e g o r e d ö rtte k ö y ü m ü z
(Ç ökekyazı), S im e k 79 b u ca ğ ı tarafın dan gelen
H irit
H aziran
1915 ta rih in de E n g e s o r ( D a ld a )’u işgal etti. H alkın
10 K a z a k , R u s
çığlıklarını ö n e m s e m e y e n R u sla r ve E rm eniler, evleri y a ğ m a etti-
piyadeleri ve k o m ş u k ö ylerin E rm e n i le r ’inden m ü te şe k k il d ü ş m a n
ler. B irk a ç k ö y lü n ü n it ir a z ın a k atliäm ile k a rş ılık ve rdiler.
tarafından saldırıya uğ radı. k ö y ü m ü z e g iren d ü ş m a n , bütün e v l e r i
K atliäm ın ilk kurbanları şunlardır: İb rahim oğlu C u m a , Ali oğlu
yaktı. E rm e n ile r ve R u sla r y akaladıkları bütün e rk e k le ri ö l d ü r ü p ,
Y a k u b , H acı oğlu M u r a d , H a m i oğlu A sım , H a y d a r o ğlu Halil ve
k adın ve ç ocu kla rı b ir y e re kapattılar. A k ş a m a d o ğ r u d ü ş m a n ,
eşraftan Ş ey h oğlu A b d ü lh a m id .
S im ek (B ölü ky azı) b u cağ ı istik am etind e geri çekild i. K ö y d e k a la n
Ç o cu k ve k adın lard an katledilenler ise, 12 yaşın d ak i bir
R u s piyadeleri ve E rm e n ile r, kapatılm ış olan k ad ın ve ç o c u k la rı
yaktılar. M u c i z e k abilin d en, yalnız b ir ç o c u k bu k atliäm d an k u r -
ç o c u k ile bu n u n , sekiz yaşınd aki kızkardeşi H atice, Ali oğlu
tu ldu, diğerleri ta m a m e n y o k edildiler. Bu k o rk u n ç k a tliä m d a n
M a h m u d ’un karısı, oğlu ve kızı.
sonra köylülerin bütün e ş y a la n n ı ve ziynetlerini g ötü rd ü ler.
25 N isan 1915 tarihinde A k ç a n (M erc im ek k ale) b u c a k
Bu ilk işgal sırasında, eğer g ece karan lığınd an istifadc
eden kö y lüler d a ğ a çık m a sa lard ı, ku rban lar d a h a çok olurdu.
m üdürü A h m e d N u re d d in E fendi, S iron ik (K ırk öy ) k ö y ü E r m e n i
E n g eso r ( D a l d a ) ’un R u sla r ve E rm e n ile r tarafından ikinci
fırarilerini a ra m a k am ac ı ile milisler ve ja n d a r m a la rd a n m ü teşek k il
işgali Ş u b a t- 1 9 1 6 ’d a vuku bu ldu . Bu işgal sırasındaki katliäm dan
b ir m üfreze ile bunların sığjndıkları M u ş ’a bağlı K u m u s 80 k ö y ü n e
çok az kişi kurtulabildi. B ütü n ailesi d ü şm a n tarafından öldürülen
gitti. G eee köy lülerden y ard ım gören firariler, T a ş n a k K o m it e s i’-
ö k sü z Täbir oğlu M e c id , k o m isy o n tarafın dan Siirt Ö k sü zler
nın ctkin üy elerindcn R u b e n ve E s ro k o m u ta s ın d a , askerlerin
Y u r d u ’na yerleştirildi.
kaldıkları evi sardılar ve ateş açtılar. Ja n d a rm a la rd a n K a p lıca8 l ’h
M irz a ve M e h m e d E m in öldüler. D iğerleri ise aynj y erd e boğ uld ular.
22.Şeyho oğlu D evaz’ın, M ustafa oğlu
O m er’in ve K otum 83’lu Abdülham id oğlu
T ayyib’in Yem inli İfadeleri
12 T e m m u z 1915 tarihind e K otu m ( K ü ç ü k s u ) ’d a bulunan
m üfrcze
kom utanı
c ş r a fa ,
R u s la r
ile
E r m e n i l e r ’in
79 B it l i s ’in n ı c r k e z ilçcsin c bağlı bugü nk ii Bölükyazı b u c a ğ ı .
80 M u ş ’un m c r k c z ilçcsin c bağlı köy. B u g ü n k ü adı tcspit cdilenıcm iştir.
82 B itlis-T atv an i lçcs in c bağlı b u g ü n k ü Dalda k ö y ü .
81 E r z u r u m - Ç a t ilçcsin c b ağ lı Kaplıca köyii.
81 B it l i s - T a t v a n - K ü ç ü k s u bııcağına bağlı bugiinkii K i i ç ü k s u k ö y ü .
köye
y a k la ş tık la rım h aber v erd i. B u n u a ü zerine hazırlıklar yapıldı v e
Bitlis y ö n ü n d e y ü rü y ü ş e geçildi. K a file , K o tum (K ü ç ü k s u )’a y a r ı m
saatlık m e s a fe d e b u lu n a n E rm en i k ö y ü T o g 84’a geldiğiııde, b ir k a ç
Ü ç ta v 90, Zirket91, T o g, M a r n ik 92, G u r d 93, H iy o y an 94, A vzut95,
K o tn i96, Pav97, Ç ap k ıs98, A ğ d a d 99, S i p a n n a n 100, S u s p e r t10’ , Til
(K orkut), Y e k m a 102, N o r g a h 10^ köylcri ta m a m e n yakıldı.
y ü z E rm e n i v e k a zak saldırıy a g eçti. G ö ç m e n lc r csir o lm a y a
m e c b u r bırak ıldılar. B u n a ra ğ m e n , k a d ın , erkek ve çocuklar ı z d ıra p
içind e acın m a k sız ın k atled ildiler. B u zav alh lard an yalnız 30 k iş i
ku rtu lab ildi.
A ynı k o m u ta n , R u s l a r ’ın K ara K i l i s e 104’ye gittiklerini
belirtiyor. T ü rk birliklerinin geri çekilişleri e sn asın da b un lar göçmen kafilesini k o ru m ak la gö rev li idiler. K a ra K ilise (Karaköse)
y a k ın ı n d a b u lu n a n
y a k a la d ıla r .
H a m z i k ä n 105 k ö y ü n d e K a z a k la r , kafileyi
K a z a k l a r ’ın
büyük
k ıs m ı
koruyucu
b irliğine
saldırırken, diğ er bir bölü ğü panik y a ra tm a k için göçm enlere
23. A lem an85 K öyünden Resul oğlu
A bdullah’ın İfadesi
K ö y ü terk ed en k öy lüle r, R u s l a r ’ın geri çekilmeleri üzerine
geri d ö n d ü k le r in d e b ü tü n evleri y ık ılm ış buldular. Yaralı oldukla rın d a n k ö y ü t e r k e d e m e y e n O s m a n
oğlu Ş e m o , Tahir o ğlu
saldırdı. Bu saldırı ü zerine ş a ş k ın a dö nen g ö ç m e n le r arabalarını ve
hay van ların ı bırakarak canla rını k u rta rm a y a çalıştılar. 3 . 0 0 0 ’den
90 B u g ü ıık ü adı tespit e d i l e m e m i ş t i r .
91
M u ş - K o r k u t b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ıi Otaç k ö y ü .
92 B u g ü n k ü adı tesp it e d i l e m e m i ş t i r .
M u s ta f a ve iki kadın ın y a n m ış c esetleri enkaz altından çıkarıldı.
9^ B i tlis- A k ş a r b u c a ğ ı n a bağlı k ö y . B u g u n k ü adı tc s p it e d ile m e m iştir .
D iğ e r 10 h a sta n ın cesetleri ise b u lu n a m a d ı.
94 B u g ü n k ü adı tespit c d i l e m e m i ş t i r .
95 M u ş - K o r k u t b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü liüvetli k ö y ü .
96 B itlis - Ç u k u r b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Günkırı k ö y ü .
97 B it l i s - Ç u k u r b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Y amaçköy.
2 4 .H a flf Süvari Alayı Komutam Nuh Bey’in
İfadesi
98 B it l i s - Ç u k u r b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Ü züm veren k ö y ü .
99 M u ş - K o r k u t b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Yolgözler k ö y ü .
1()0B u g ü n k ü adı tespit c d i l c m e m i ş t i r .
1916
v a d is in d e
b u lu n a n
Ş ub at a y ın d a R u s la r ’ın saldırıları esnasında Muş
D i r h a s 86, K o l o s i k 87, Z i g a k 88, V arşhah89,
101 B u giin kü adı tespit c d i l c n ı c m i ş t i r
102 M u ş - k o rk u t b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü ı ı k ü Pınarüstü k ö y ü .
B u g ü n k ü adı tespit c d i l c m e m i ş t i r .
84 B i t l i s - T a t v a n ’a b ağ lı kciy. b u g ü n k ü adı tesp it edilem em iştir.
85 B i t l i s - T a t v a n ilçesin e b ağ lı b u g iin kü Ö r e n l i k köyü.
86 B u g ü n k ü ad ı tcs p it c d i l c m e m i ş t i r .
1(14 Kara Kilise, o t a r i h l c ı d e B a y e /.id S a n c a ğ ı ’n a b ağ lı ilçc idi. B u g ü n ,
Ağrı iliııin mcrkc/.i o l a n Karaköse o l m u ş t u r . E r m e n i l c r b u r a l a rd a
b u l u n d u ğ u y ıllard a , b u r a d a siy a h t a ş la rd a n ö r ü lü b ir kilisc y a p ı n ı ş l a r vc
1 87 7-1 87 8 O s m a n l ı - R u s S av aş ı v e B iıin c i D ü n y a S av aş ı ( 19 1 4 - 1 9 1 X)
y ılla rın d a adım K a r a K ilisc o l a r a k d e ğ i ş ti r m e y c ç a l ı ş m ı ş l a r d ı . K asım
87 M u ş m e r k e z ilçeyc bağ lı bu giink ü K l m a b u l a k köyü.
1 9 1 9 ’d a K;‘ı / ı m K a r a b e k i r P a ş a ’n ı n . X V . Koloıxlu K o m u t a n ı olarak
88 M u ş m c r k e z ilçcye b ağ lı bııg ün kü Karakütiik köyü.
M illi S a v u n m a
89 B u g ü n k ü adı tespiı c d i l c m e m i ş t i r .
Bakaıılığı
ilc y ap tığ ı y a z ı ş ı n a l a r s o n u c ıın d u Kara
K ilisc. K a r a k ö s c yap ılm ıştır.
10'i Ağrı m c ı k c z b u c a ğ m a bağlı b u g ü n k ü Taştekne k ö y ü .
f a z l a k a d ın
ve ç o c u k
k ılıç
a lt ın d a ca n
verdi.
K a z a k l a r ’ı n
26.Tİ1 (Korkut) Köyünden İso’nun, Bitlis’li
O sm an’ın, K otni108’li Ferhad ve
Ö zkavak109‘h Halid’in İfadeleri
baskısından k u rtu lm a k için O sm an lı askerleri a k ş a m d a y ü r ü m e y e
d ev am ettiler. Y ü z le rc e ih tiyar ve ço cu k ise süv arileri tak ip e d e m e di. K ılınç G e d i ğ i ’n d e , b u g ö ç m e n
k a file le ri
Rus
K a z a k la rı
tarafından saldırıya u ğ ra d ı. D iğer taraftan, R u s la r bu g e d iğ i iş g a l
etm ek için ku v v etli b ir süvari m üfrezesi g ö nd erd ile r. F a k a t g e d i k ,
R us taarru zun da, K a z a k la r tarafından desteklenen Ermeni
çeteleri b üy ük R u s ord u su n a ö ncü lük ediyorlardı. Bu çete ler, sakin
T ü rk birlikleri ta r a fm d a n alınmıştı. R u s la r ’ın ta a r ru z u d u rd u r u l-
o la n
muştu. A n c a k gediğin R u sla r atarafınd a kalan k ıs m ı n d a k i g ö ç m e n -
S ald ırıya uğrayan köylerin sakinleri, çetelerin takibinden kurtul-
lerin akıbetleri m eç h u ld ü .
m a k için p atik ala rd a saklanıyorlardı. F ak at R u s askerleri tarafından
k ö y le r e
s a l d ırı p , k a rış ık lık ç ık a r t m a k l a g ö re v li idiler.
b u lu n u p götürüldüler. S ağ lam erkek ler sav aş esiri o larak R u s y a ’nın
içlerine doğru y o la çıkarıldılar. Rus askerlerinin em ri altında
gö tü rü len ler istenilen yere gitmişlerdir. A n c a k , E rm e n ile r’in ve
25.
18
A zakpur106’a Bağlı Bardik107 K öyünden
Şebab oğlu Abdullah’ın İfadesi
Ş u b a t 1916 tarihinde B ard ik k ö y ü n e gelen g ö ç m e n le r-
d en R u s la r ’ın ya klaştıkla rı öğıenildi. K a ç m a y a haz ırla nılıyo rd u.
K a z a k l a r ’ın g ö tü r d ü k le r i M ü s l ü m a n l a r ise m u t la k a katledilmişlerdir.
G eri k alan lar, 1916 N isan ayında, 30 m u h a fız nezaretinde
y ü rü y ü ş e geçtiler. Ç av u ş ve bazı m u h afızla r K a f k a s y a ’lı Erm eni
K öy lüler d a h a k ö y ü te rk etm e d en R u slar gö rün dü ler. R u slar, k öy lü-
idi. Birinci gün y ü rü y ü ş e d e v a m edildi, ikinci gü n patik a y a giril-
lerin çığlıklarına ald ırm a y a ra k evleri ateşe verdiler. S g kat ve hasta-
in ce çavu ş, ad a m la rın d an birine y avaş bir sesle E rm e n ic e olarak,
lar dahil k ö y sakinlerini öldürdüler. A b d ullah ve iki arkad aşı ge c e
“ B unları da ö ld ü r e lim .” dedi.
karan lığ m d an istifade ed e re k canla rını k u rtarab ild iler. O n la r k öy ün
civarında b u lu n an çalılıkla ra saklanm ışlardı.
E rm e n ic e bilen H a y d a r ’ın o ğ lu
D e r b o , a rk a d a ş ların a
d u y d u ğ u ö lü m e m rin i iletti ve k u zu k u z u ö ld ü rü lm e n in yerine,
m uhafızlara sald ırm an ın d aha d o ğ ru o ld u ğ u n u belirtti.
Ş o r k i y a n 110 d eresine gelindiği z a m a n ceset kokuları gelm e y e başladı. P arç a la n m ış v ü c u tla r kayala rın arasın da yatıyordu.
H e rk es ölü m ü n ü n g eldiğini hissetti. b u n a rağ m e n m uhafızlara
saldırıldı. Altı esir ö ld ü , fakat m u h a fız lar d a c an la rın dan oldular.
108 Günkırı.
106 M u ş iline bağ lı b u g iin k ü Korkut bu cağ ı.
l0 9B i t l i s - Ç u k u r b u c a ğ ı n a bağlı Özkavak köyü.
' ^ B u g ü n k ü adı tcs p it c d i l c m c m i ş t i r .
1 l()B u g ü n k ü adı tespit e d i l e m e m i ş t i r .
27.Seydan Aşireti R eisi Yusuf Seydo oğlu
Seyyid H an ’m İfadesi
karısının ninesi, kocası H alid ve yedi yaşındaki oğlu Çcrkes,
1916
E rm en ile r ta rafından ö ld ürü lm ü ş ve kc ndisinden 20 T ü rk lirası
alınmıştır.
yılı Ş u b at ayın da T ifn ik K ara k ö y d a ğ l a n n a s ı ğ ın a n
A vih m a h a llesin d en Polad oğlu H a lid ’in M in n e tı adlı
k öy lüler, H u y u t m ’a u la ş m a ç a b a s ın d a idilcr. F a k a t bir R u s
Z e y d an
m üfrezesınin saldırısına uğradılar. Y ü zle rcc K adın ve ç o c u k R u s
m ah allesin de n Süleyman kızı B e s i ’nin kocası
kılıçları altında katlcdildi. K afile, E rm e n i çetelcri ile birçok d c f a
A bd ullah ve e rk ek kardeşi M aruf, Reşid ve F criha adlı genç kız
çatıştıktan so n r a gideceği yerc ulaşabildi.
E rm en ile r tarafınd an öldürülm üşlerdir.
H a m to s m a h alles in d cn Hasan kızı Y a d ig ä r ’ın 18 yaşındaki
oğlu A b d ü lb a k i, 10 lirasını alan ve evini y a ğ m a eden E rm en iler
28.M u ş Jandarm a Bölüğü Yazıcısı Celäl
Efendi’nin amca oğlu Asker R esul’un
İfadesi
tarafından g ö tü rü lm ü ştü r.
A vih m ah allcsin d cn B ckir kı/.ı C c m i l e ’nin H eza r adındaki
annesi, E rm e n ilcr tarafın dan ö ldürülm üş ve cvi y a ğ m a cdilmiştir.
1916
yılı Ş u b a t a y ın d a y a ra l a n m ı ş
ve R u s l a r ’a e s i r
M a h a l l e b a ş ı ’n d a n
d ü ş m ü ş t ü m . T e d a v i e d ild iğ i Til ( K o r k u t ) k ö y ü n d c , e s k i d e n
İ b r a h i m ’in
ktzı
H a y r iy e ,
E rm c n i
tanıdığım M u ş ’lu a v u k at E rm cni H ra n t b eni, 10 E rm en i ihtilälcinin
çeteleri tarafından z o rla iğfal cdilm iş ve d a h a so n ra bu fiil pek çok
içki içtiklcri bir eve g ö tü rm ü ştü . V erilen içkiyi rc d d e tm c m üzerine
d cfa d a R uslar ta rafından tekrarlanmıştır. Bir lirası, elbiseleri, süs
ihtilälcilerin şcfi kızdı ve viicudum u, atcşlc kızdırılan bir d c m i r
cşyaları ve d iğ cr m alları alınm ıştır.
parçası ile dağ lad ı. B cnıın ç ığlıklarım a y ctişcn d o k to r, beni ö lü m d c n kurtardı. Ö lüm dcıı kurtulduktan so n r a y ürü ycrek üç gün so n r a
H u y u t (K a v a k b a ş ı)’a g c ld im . E rm e n ilc r 'in küçük g ruplar h alindc
M escid m a h alles in d cn Ş cro kı/.ı K ü y ’un h asta o lan kocası
M c h m c d Ali, E rm c n ilc r tarafın da n ö ld ürülm üştür.
R u s y a ’ya gittiklcrini ve O sm an lı askerlcrinin de ellcrinde bulundu ğ u n u gördiim .
M a r n w l u m ahallcsin deıı M e h m e d kızı Ş ö h r e t ’in doku/. vc
dört yaşlarındaki oğ ulları M ü ş ta k vc H ikm ct, E rm c n ilc r tarafnıdan
kılıçla ö ld ü rü lm ü şlcr ve ayrıca Ş ö h r e t’in beş lirası a lın m ış ve cvi
y ağ m a edilmiştir.
29.K O M İSY O N TUTANAĞI (I)
A slen A h la t ilçesindcn olan vc H a m tos m a h a llc s in d c otuH c r s a n m a h a l l c s i n d c n Ş a k i r kı/.ı M c r c a ı ı ’ın y c ğ c n i Y u s u t
ö ld ü rü lm ü ş vc evi v ak ılm ıştır.
ran A b d ü laz iz kı/.ı H a m ä i l ’in Ali vc Ş akir adındaki oğulları,
E rm cn iler tarafındaıı v uru lm u ş, 10 yaşındaki P ak izc adlı torunu,
kulağı
111 Bitlis-M ııtki ilçcsiııc bağlı buyiinkü Kavakhaşı bııcağı.
vc kolları
kcsildik ten
Hamäil de katlcdilm iştir.
son ra öldürülm iiş, a y rıca geliııi
T a ta r G a z i 112 k ö y ü n d e n S a fı y e , D iy a r b a k ı r ’a g it m e k ü z e r e
Taş mahallesin den H ü se y in kızı C e m i l e ’nin eşi İb rah im ve
B itlis’ten g eçtiği sıra d a E rm e n ille r tarafınd an k a ç ır ılm ış tır. B u
12
h anım ın eşi S ü le y m a n , sekiz y a şın d a k i kızı Ü m e tu l la h v e y e n i
öldürülm üş, üç liraları da alınmıştır.
y aşın d ak i
o ğ lu
Sayyad
(S e y y id ),
ç e te c ile r
tarafın d an
d o ğ m u ş olan d iğ er b ir k ızı, E rm e n ile r tarafınd an p a r ç a l a n m ı ş tı r .
O ğ lu A b d ü l k e r i m ’in ise k açırılm ış ve m alları y a ğ m a e d ilm iştir.
N äh o şn ü d m ahallesind en Nuri kızı Z i y n e t ’in erk ek kardeşi
H alid çeteciler tarafından ö ldürülnıüş ve 200 k u ru ş u alınmıştır.
H a m to s m a h a ile s in d e o tu ran M a r n i k 112’)i M u s a ’nın k ız ı
F i d a n ’ın eşi A b d ü lm e c i d , E rm e n i le r ta ra fın d a n d ö v ü l m ü ş
ve
A slen D e d e li’li olan ve Kuru B ulak m ah alle s in d e oturan
H a sso kızı G ü r n a z ’ın babası H a s s o , 15 yaşın dak i kardeşi C em şid ,
y a ra la n m ış, so n ra da g ötürü lm ü ştü r.
annesi A m o , d ört yaşındaki erkek kardeşi ö ld ü rü lm ü ş ve bunların
A z a d k ö y ü n d e n A m o ’nun k ızı S u b e ra , E rm e n i çete leri
ta r a fın d a n
k a ç ır ıl m ı ş , g elin i M e d i n e
ve
15 y a ş ı n d a k i
malları ile 12 liraları da alınmıştır.
oğlu
A b d ü lb a k i g ö tü r ü lm ü ş , malları ellerin de n alınm ıştır.
Kızıl M e s c id m ahallesinde oturan Ş a m ’lı H acı M u stafa
kızı E s m a ’nın m a h k e m e d e zabıt kätibi o lan oğlu İzzet Efendi
A sle n K ere k o ğ l u 114 k ö y ü n d e n olan ve K ö m ü s m a h a llesinde o tu ran S ü le y m a n kızı Z a r i f e ’nin Ali ve M e m i a d ın d a k i
vu ru lm u ş ve bu şahsın 15 lirası, saati ve m ob ily aları ta m am en
y a ğ m a edilmiştir.
erk ek ka rd eş le ri, çete ciler tarafından ö ld ü r ü lm ü ş ve malları tam am e n y a ğ m a edilmiştir.
M abekor
m ah allesin d en
M ehm ed
E f e n d i ’n in
kızı
F a tm a ’nın 10 y aşın d ak i oğ lu N e c m e d d in , E rm e n i le r tarafından
A sle n D e d e l i 115’li olan ve K u ru B u lak m ah allesind e o turan H asan k ızı A b a n i’nin kocası H a s o , k a y m b ira d e ri S üley m an v e
eşi H a rim e , R u s ve E rm e n i çeteciler ta rafından kılıç darbeleri ile
ö ld ü rü lm ü şle r, 20 liraları ile malları d a alınm ıştır.
A sle n A h lat ilçesinden olan ve K uru B ulak m ahallesinde
otu ran İ b r a h im
kızı M i n n e t i ’nin y a şlı babası İbrahim , erkek
k ardeşi M e c i d , E rm e n ile r tarafından kılıçtan geçirilm iş ve malları
ile 400 k uru şları alınmıştır.
ö ldürülm üştür. Eşı İsmail ise aldığı yaralar s o n u c u altı a y d a n beri
h asta buiunm aktadır. B u h a n ım ın 300 lirası ve başınd aki 60 altını,
bütıin eşyaları, beş saati, üç bileziği ile d iğ e r malları elinden
alınmıştır.
Z cydan m a h a llc s in d e n A h m e d kızı
K i ş e m i ş ’in babası
A h m e d , Ermeniler tarafın dan ö ld ü r ü lm ü ş v e b cş lirası alınm ıştır.
Tatar G azi k öy ündeıı M e m i kızı S a l i h a ’nın, B it li s ’den
geçişleri sırasında e rk e k k ardeşleri H ami ve H a m z a ile d ok uz
y aşındaki oğlu Salih ve altı y aşın d a k i Sabit, d ört yaşın daki Sultan,
E rm e n ile r tarafından kılıçtan geçirilmiştir.
112 M u ş - M a l a z g i r t - K a ı a h a s a n b u c a ğ ı n a b ağ lı b u g ü n k ü T a t a r g a z i k ö y ü .
l l ; , B u g ü n k ü adı tespit e d i lc m e m iş tir .
T atar G azi k ö y ü n d en A bdıilgafur kızı E l m a s ’ın o ğ lu Said,
11 4B u g ü n k ü adı tespit e d i le m e m iş tir .
R u sla r tarafından g ö tü r ü lm ü ş, kocası ise E rm e n ile r tarafından
115 H ang i d ed eli k ö y ü o l d u ğ u tespit e d i l e m e m i ş t i r .
öldüriilm üştür.
M a l a z g i r t ’in
Ş irvan
Ş e y h ' 16
köyünden
H acı
k ız ı
R a b ia ’n ın, b a b a sı H a c ı, annesi S eray v e gelini L e y la , 10 y a ş ı n d a k i
erkck k a rd e ş i Sabri ve yeni d o ğ m u ş olan c rkck k ard e şi Ş e b a b ,
h alası
H orzi
ve
k ız
k a rd e ş i
C em ile,
E rm en ilcr
T a ş m a h alle s in d c n Fevzi B e y ’in kız.ı C e m i le ’nin eşi
M e h m e d vc kayınbiradcri M ik d a d , Ermeniler ve R uslar tarafm dan
ö ld ü rü lm ü ş, cesetleri ve cvlcri dc yakılmıştır.
ta ra fın d a n
T aş m a hallesinden H anım adında bir h anım , Ermeniler
ö ld ürü lm üşlerdir.
tarafından ö ld ü r ü lm ü ş ve evi y a ğ m a edilmiştir.
M a l a z g i r t ’d e n
Şebab
kız ı
N u r a n ’ın
babası
Şebab,
T a ş m a h alles in d en R e c c b oğlu So fu V e li’nin yeğeni
E rm c n iler tarafınd an öld ürü lm ü ştü r.
K iş e m iş , kızları H a d iy e ve C e m ile , yeğenleri 15 y aşındaki Said, 13
A v ih m a h alles in d en Polad kızı N ig ä r ’ın eşi E r m c n i l e r
ta rafından sa ld ırm a (b ir bıçak çeşid i) darbeleri ile ö l d ü r ü l m ü ş ,
yaşın d ak i H a m id , ycdi yaşındaki Cemil ve beş yaşındaki Garib,
E rm e n ile r vc R u s la r tarafından öldürülm üşlcrdir. A yrıca evi yağm a
e d ilm iş ve eşi C cm ileııin 60 lirası alınmıştır.
ayrıca 30 lirası a lın m ış ve evi y a ğ m a cdilmiştir.
K ızıl M e s c id m ah alle si, P apir s o k ağ ın d a otu ran D a v u d ’u n
karısı F a t m a ’nın ikisi erkek ve biri k ız olan üç ç o c u ğ u , te llä k
N e z ir ’in hanıtru ve b ald ızları F atm a ilc H a d iy e, F a t m a ’nın iki k ız ı
ve bir o ğ lu vc H a d i y e ’nin bir oğlu ve bir kızı, K ö m ü s m ah alles in -
T a ş m ahallcsind cn binacı M a h m u d ’un eşi N a s ib e ’nin başı
k esiln ıiş, beş yaşın d ak i küçük oğ lu Şükrü de E rm en ile r tarafından
ö ld ü rü lm ü ş, 10 yaşındaki kız.ı C e m ile ise, gözlcri oyu ldu ktan sonra
katledilmiştir.
den H a s a n ’ın h a n ım ı, k ayınvalidesi vc kızı, ç e te ciler tarafın dan
g ö tü r ü lm ü ş le r d ir . E s ir ed ilcn
E m ru lla h
K ü riim zädc
H a b ib E fend i
a d ın d a k i ç o c u k ö ld ü r ü lm ü ş le r , H acı R ü s t e m ’in
ve
A vih m aha llcsin den M u sta fa kızı R a y i ş e ’nin 15 ve 17
12
yaşlarındaki oğulları Ali vc İzzet, cşi H a s a n , Erm cni çetcciler
y aşm dak i k ızın ın , A l e m d a r K ö prü sü yakınındu ırzına geçilm iştir.
tarafından ö ld ürülm üşlcrdir. R c s u l ’un Kuile adın dak i kızı ve Kılıç
oğlu H asso ile o ğlu İz/.et, Ş e y h A h m e d E fc n d i, K a z a n a n ' 17 şeylıi,
K ö m ü s m a h a llesin d cn İbralıim H alil'ın eşi ve A h m e d ’in
kızı olan G ü r c ü ’nün
K a y ın b ir a d e r i
Ermcııiler tarafındaıı ırzına geçirilmiştir.
İsa E f c n d i ’nin o ğlu
17 y a ş ı n d a k i A b d ü lb a k i,
cşi Ş e m o , uşağı M e h m e d , K ırm ızı A h n ı e d ’in oğlu M c h m c d vc
erkck kardeşi M ik d a d , A şir zä d e Faris, oğlu A h m e d , d am ad ı oğlu
İzzct, A şir zädc H a b i b ’in eşi Z c k iy c , Polad oğ lu İsmail, yeğcııi
H alid, sıvacı B u l a k ’ın oğlu F cth u llah , B ay ınd ır oğlu Hacı AIi, oğlu
E rm en ile r ta rafından kuçırıltnış ve cvi y a ğ m a edilmiştir.
Y u su f, E rm en ile r tarafınd an parçalan m ışlard ır.
A yn-el
B ärid
m a h a l le s in d c n
S ü liıı'in
kızı
A y ş e ’nin
E rm en ile r tarafınd an başı yarılm ış ve dişleri k ırılm ış, ayrıca evi
y a ğ m a edilm iştir.
Hacı Y u s u f zä d c Ş c m s c d d i n ’in 13 yaşın dak i kızı M elck ve
A r a f a t’ın annesi Z ü lfın a z, E rm e n ilc r tarafından öldürülm üştür.
B a y r a m kızı Y a d i g ä r ’ın cvi, E rm eni çetccilcr tarafından
y ağ m a cdilrrıiş, cşi Polad Efcndi ise götürülnniştür.
117 Kazaııaıı k öy ü.
116 M u ş - B u l a n ı k - K a r a a ğ ı l b u c a ğ ıııa bağlı b u g ü n k ü A d ı v a r k ö y ü .
M e ş k o zäde M a h m u d ’un kızı F e rid e , ko rk tu ğ u için aklını y i t i r m i ş
Kızıl M escid mahallesinden Feyzullah oğlu H ad id , Ruslar
tarafından g ö ğ sü n e isabet ed en bir mermi ile yaralan m ış ve işken-
v e kendini asm ıştır.
ce y e maruz bırakılm ış, evi de yağm a edilmiştir.
H e rsa n
m a h a lle s in d e n
K a s ım oğ lu M a k s u d ’un e r k e k
kardeşinin 15 y aşın d ak i b ir kızı ve 2 0 yaşındaki gelini P c r i ’n in
Z eydan m ah allesin dcn Ö m er E f e n d i’nin oğlu M ustafa
ırzına geçilm iş ve he r tarafları vahşiçe sakat b ırak ılm ış, e v le ri d e
E fen d i, iki ay süre ile hapscdilm iş ve evi y a ğ m a edilmiştir. Bu
y a ğ m a edilmiştir.
şahsın 13 y aşın d ak i oğlu Ş e v k et ortadan k ay b o lm u ş ve akıbeti
h a k k ın d a hiç bir bilgi cd inilem c m iş, bu arad a 10 m ecid iye, beş lira
H ersan m ah allesin d en H asan o ğ lu M e h m e d ’in e v in d e m is a f ir b u lu n a n
ve 8 0 y a ş ı n d a o la n
M ehm ed
ve 5 0 kuruşu alınm ıştır.
a d ın d a k i K ü r t ,
öld ürülm üş ve ev y a ğ m a edilmiştir.
Z eydan m ah alle sin d en S ü leym an E f e n d i ’nin oğlu Şeyh
Y u s u f E fe n d i’nin 27 m ecid iyesi, 20 adet m e c id iy e çeyreğ i ve bir
H e rsan m ah alle sind en Ş em s ed d in oğlu R e y h a n ’ın e v in d e
bulunan H i z a n ’lı F a tm a ile V a n ’lı Z iy n e t adındaki h a n ım la r ın
saatı R u slar tarafından alın m ış, evi y ağ m a ed ilm iş ve 10 yaşındaki
o ğ lu M ch m ed N uri ortadan kay b olm u ştur.
R uslar ta rafından ırzlarına geçilm iş ve so nra d a ö ld ü rü lm ü şlerd ir.
H ersan m aha llesin den S o r 1l s ’lulu R e şid oğlu M e h m e d , 60
H ersan m ah allesin d e n M e h m e d kızı Ş ö h re t’in oğlu Ş e f i k ,
g ü n süre ile ha pscd ilm iş ve işk enc eye m a r u z k a lm ış , 5 0 yaşındaki
R u slar tarafından g ö tü rü lm ü ş, evleri y a ğ m a edilm iş ve 47 liraları
anncsi Nigär H a n ım bo ğazlan m ıştır. Bu şah sın cvin dc bulunan
alm mıştir.
A h m e d A ğ a ’nın y eğ enle ri H asan ve H ü s e y in ile kızı da aynı
A v ih m a h alles in d en E m ru llah kızı G ü llü ’nün eşi C ih a n g ir,
a k ıb e t e u ğ ra m ış la rd ır.
atılm ıştır.
K u r b a n la r ın
c e s e t le r i
ise
k ö p e k le r e
R u slar tarafından ö ld ü r ü lm ü ş, 15 lirası ve 15 mecidiyesi a h n m ıştır.
Kızıl M cscid m ah alle s in d c n A h l a t ’lı H ü se y in oğlu Salih,
A v ih
m a h a l le s in d e n
A b d ü lg afu r
E f e n d i ’nin
k ız ı
Ü m m ü h a n ’ın 16 yaşın dak i Polad adlı torunu E rm en iler ta rafından
öld ürülm üştür.
R u slar tarafından kılıç ile b a şın d an ve ko llarınd an yararalanm ıştır.
70 yaşındaki babası d a kılıc ilc ö ld ü r ü lm ü ş, cvi d e ta m a m e n y ağm a
edilmiştir.
K ü m es m ah allesin de n Hasan oğlu M o lla V eli zäde oğlu
B iläl, E rm en ile r tarafından öldürülm üş ve evi y a ğ m a edilmiştir.
Kızıl M c s c id m ah allesin dcn K alkancı oğlu O sm an A ğa,
E rm en ilc r tarafından k o ltu k altlarından sü ng ü ile yaralanm ış vc 58
gü n süre ile h a p sed ilm iştir. Bu şahsın, bir buçuk yaşındaki oğlu
A bd ülb aki de s o ğ u k ta n ö lm ü ştü r. O sm a n A ğ a ’nın evi y a ğ m a edilmiştir.
1 lx Bitlis-A h lat ilçcsinc bağ lı bu g ün kii Uludere k ö y ü .
Z e y d a n m a h a lle s in d c n A h l a t ’lı K asab oğlu A h m e u , ı u
E fendi, Erm en iler tarafından vahşice ö ldürülm üştür. Buş şahsın, 18
yaşın dak i kızı A s l ı ’nın ırzına g e ç m e y i deneyen E rm e n iler’e k a r ş ı
adet beşi biryerde ah ın ı, 50 lirası, 150 parç a altın ziynet eşyası, dört
k oy m asını m ü te a k ip , ge c e O sm an lı birliklerine sığınm aya çalıştığı
k em cr, dö rt çift altın küpc, 28 adet 100 paralık b anknotu da elinden
s ıra d a
alınm ıştır. A y r ıc a , cvi y a ğ m a cd ilm iş vc
E rm en iler
ta r a fı n d a n
alçakça
ö ld ü r ü lm ü ş
ve
derisi
y ü z ü lm ü ştü r.
15 y a şın d ak i kızı
N a c i y e ’nin ırzına gcçirilm iştir. babası M u s a ile Enıine H a n ım ’ın
ycğcni Gıilperi de d ö v ü lm ü ş vc ö ld ürülm üştü r. E m ine H an ım da
H e rs a n m a h alle s in d e n M a h m u d oğiu R e s u l ’un evi y a ğ m a
işk enccy e m aru z bırakılmıştır.
ed ilm iş vc 120 k u ru ş a h n m ıştır. A y rıc a , bir ay süre ile hapscdilm ış
ve so nra d a iş k e n c c y e m a ru z bırakılmıştır.
T a ş m ah allcsin d cn S a d ık kızı Z ü lf i y c ’nin kayınvalidesi
Fidan ve kay ın b irad eri K äm il ö ld ü r ü lm ü ş, evlcri de y a ğ m a cdil-
S a f r a s o r A ğ a sı zäd e H ü se y in oğlu H asan dövülm üş ve evi
miştir.
y a ğ m a e d ilm iştir. B u şahıs, aldığı yaralardan dolayı üç ay hastah än e d e y a tm ış , d a h a sonra da kötü şartlar içinde yaşatıldığı bir
e v de h ap se dilm iştir.
Taş m ah allc sind cn A b d u lla h kızı A y ş e ’nin eşi K äm il, üç
aylık oğlu Şcrif, ayrıca R u k iy e adın da bir lıanım fcci şckilde
ö ldü rü lm ü şlcr, ccsctlcri ise k ö p ck lcre atılm ıştır. A yrıca cvlcri
T a ş m a h a lle s in d c n İsmail o ğ lu M e h m e d ’in 90 yaşmdaki
babası ö ld ü r ü lm ü ş , k ılıçla vücudu p a rç a parça cdilmiş ve evi
y ağ m ala nm ıştır. K cn disi de bir nıerm i ilc y aralan m ış, bu arada bcş
lırası ve 12 m c cid iyesi alınmıştır.
y a ğ m a la n m ıştır. K cn d isi de iki ay süre ile hapsedilmiştir.
Taş m ah allcsin d e n M o l l a A b d u lla h 'ı n kı/.ı M ü n t c h a ’nın
A y n - e l B arid m ahallesin d en H asso oğlu Bcdri’nin 17
Faris adındaki oğlu k açırılm ış, akıbcti h akk ıııda hiç bir bilgi
yaşın dak i F a t m a adlı kızın ın ırzına g cçilm iş ve evi yağma edilmiş,
alınamarnıştır. A y rıc a , F a ri s ’in 10 yaşın d ak i oğlu K adir ilc 12
kendisi üç ay süre ilc h ap sed ilm iş, ay rıca dövülerck işkcnceye
yaşındaki diğcr o ğ lu T ev fik ö k lü r ü im ü ş le r d ir. Şcrif a d ın d a bir
m aru z b ırak ılm ış ve 4 0 0 kuruluş alınmıştır.
başka çocıık da taş vc tüfek d ip ç ik le ri ilc ö ld ü rü lm ü ştü r. Menııaıı,
Kişcm iş ve Z e y n e b adlı çocukla rııı da
K ızıl M e sc id m ah allcsin den M c h m c d oğlu Şakir’in evi
y a ğ m a c d ilm iştir.
ırzlarıııa geçirilmiştir.
Z c y n c b ’in Esad ad h y e ğ e n i, kılıç darbclcri ilc öldiirülm üş vc evlcri
tam am cn soyulm ııştur. Bu ailcniıı m c n s u p la rın a karşı soıı tlcrcce
ca n av arca harckct c d il m i ş t ir 1ıy .
A v ih m a h allc s in d c n okul hocası M olla İsa E fcndi’nin oglu
Kı/.ıl
A b d ü lh a lim E fcndi sa ld ırm a ilc b aşından yaralanmıştır. Ayrıca
M e s c id
m ah allcsin d cn
A d i l c c v a / .’lı
A y ı ı ’ın
d ö v ü lm ü ş , k a b u rg a k c m ik lc ri kırılmış ve gözlcri oyulm uş, 11 lirası
M ccid iyc adh kı/.ı, çckiç d a rb c lc ri ilc başındaıı vc gö/.lcrindcn
vc iki saatı d a ah n m ıştır.
yaralanmıştır.
M ah allc b a ş ı ınahallcsiııdcn M u s a A ğ a ’nın kı/.ı Enıinc niıı.
Bitlis is tin ä f m a lık c m csin d c lıakim yardımcısı olaıı cşi Şaban
l i y Krş.. Krıncni Komitelerinin A ’nıäl ve Harekät-ı İiıtiläliy.ve.si..., s.
310.
Z e y d ä n m ah a lle s in d e n M u s t a f a ’nın kızı F a tm a , ş e r e f i n i
k o ru m a k iste m e si seb eb i ile d ö v ü lm ü ş , b a ş ın d a n ve v ü c u d u n d a n
H ersan m ah allesınd en H a lil’in kızı H an ife ö lü m le tehdit
edilmiş, 30 lirası ve m ü cevh eratı alınmıştır.
birçok y e rin d e n y a ralan m ıştır. A y rıc a , sol kolu k ırılm ış, üç lirası v e
b ir çift bileziği de alınm ıştır.
Kızıl M e s c id m ah allesin den V e li’nin kızı M ü n e v v e r ’ ln 15
yaşındaki kızı N a sib e, d ü şm an ın şehire girişi s ııasın d a E rm eniler
Z e y d a n m a h alles in d en Fazıl M o l l a Ali K adı z ä d e ’nin k ız ı
E lm as, R u s la r tarafınd an k açırılm ış ve K ızıl M e s c id m a h a lle s in e
tarafıııdan k a çırılarak igfal edilmiştir. Eşi M e h m e d Şirin de
kaçırılmış ve elbiseleri alınmıştır.
getirilmiştir. B u han ım ın altı yaşındaki o ğ lu E y ü b ise ö ld ürü lm ü ştü r.
Zcydan
K ızıl M e s c id m a h a lles in d en E r z u r u m ’lu H ü n k ä r H a n ı m ’ın
eşi Şükrü E fe n d i k a ç ırılm ış, bütün p a rası d a E rm e n ile r tarafınd an
m a h a l le s in d e n V e l i ’nin kızı S u l t a n ’ın erkek
kardeşi Ö m e r , istilä sırasın d a şehiri te rkettiği sıra d a T ah şo t
y a k ının da ö ld ü rü lm ü ştü r.
alınmıştır.
K ızıi
K ız ıl M e s c i d
m a h a l le s in d e n
A h l a t ’lı İb r a h im ’in k ız ı
A y ş e ’nin k a y ın b ira d e r in in oğ lu K ad ri ö ld ü rü lm ü ştü r.
M escid
m a h a l le s in d e M o l la
S ü l e y m a n ’ın kızı
S u lta n ’ın evine giren R uslar ve Erm eniler, eşi H o c a Y u s u f ’un elinden zorla 10 lira, iki saat, bir k e m e r vc bilezikicri alm ışlardır.
K ö m ü s m ah aliesin d en Y a k u b ’un oğlu M e h m e d , şehire
Avih m ah alle sin d cn Ş e m o kızı D ilb e r’in kayınbiraderiniıı
girişi s ıra sın d a A ra p K ö p rü s ü y ä k ın ın d a sol o m u z u n a isabet eden
altı yaşındaki kızı B e y a z ö id ü r ü lm ü ş, 10 y a şın d ak i kızı S ultan ise
iğfal edilmiştir.
bir m erm i ile y a ra la n m ıştır. Y arası h e n ü z iyileşm em iştir.
K ö m ü s m a h alles in d en M e h m e d ’in kızı Z ey n e p , d ü şm anın
Z e y d an
m a h a lle s in d c n
M c h ırıc d ’in kızı
D i l b e r ’in eşi
şehire girişi sıra sın d a y arala nm ıştır. B u h an ım ın 16 yaşm daki oğlu
H akv cıdi, d üşm anın şchirc gırişi sırasıııda ö n c e bir m erm i ile
A r i f ö ld ü r ü lm ü ş, 12 yaşın d ak i d iğer o ğ lu Halid ise vücudunun altı
yarakınmış, sonra da ö ld ü rü lm ü ştü r.
yerind en s ü n g ü d arbesi ile y aralan m ıştır.
Y ukarıda y e r alan açık lam alar; e k te b u lu n a n tulanağı
K ö m ü s m a h a lles in d en S e l i m ’in oğlu A b d ü lg a n i’nin 19
yaşındaki erk ek
kardeşi
A b d ü l b a k i , d ü ş m a n ın
şeh ire girişi
im zalam ış olaıı a şağ ıd aki şah ıslardan m c y d a n a gelen k o m isy o n
önündc yemin cd ilerck yapılm ıştır.
sırasm d a k a ç ır ılm ış, so n r a d a derisi y ü zü lm ü ştü r. Babası Selim ise
şehiri te rkettiği sırad a K ızıl C a m i ö n ü n d e öld ürülm üştür.
12 A ğ u sto s 1916
Hakkı Bcy
M. Arif B c y :
:
B itlis’dc S ekrctcr Vckili.
Polis M üdürü V ekili.
Ö m e r Hulusi Efendi :
AskerT O k u ld a A r a p ç a Ö ğ retm eııi.
K a rç ık a n ’lı S a lih ’in kızı G ü llü ’nün cşi O sm an öldürülm üş
ve 10 yaşındaki oğlu Hacı kaçırılmıştır.
M o l la İsa zä d e A b d ü lh a k im E fen d i.
Kızıl M escid m ahallesinden R e c e b ’in kızı B e d o ’nun 15
H a c ı M elik /.äde Şcyh Y u s u f E fcnd i.
yaşın d ak i torunu Ali öldürülm üştür.
K a z ä z la r Ş e y h i Y u s u f E fen d i.
Avih mahallesinden F e h i m ’in kızı C e v a h ir ’in kızları olan
8 yaşınd aki G ü lb e y a z ve 4 yaşındaki Behiye öld ürü lm ü ş, anneleri
de dip çik darbcleri ile yaralanm ıştır. 20 m ecidiy cleri ve b ir saatları
30.K O M İSY O N TUTANAĞI (II)
alınm ıştır.
H e rsa n m ah alle sin d c n K aleli zäde D u r s u n E fe n d i’niıı 80
y aşın dak i b ab ası H a y d a r Efendi p a r ç a p a r ç a e d ilm iş ve evi
y ağ m alan m ıştır.
K ö m ü s m ahallesinden A b d u r r a h m a n ’ın kızı M e r c a n , 40
y a ş ı n d a R a h m iy e adlı bir kadın ve k ayınbiraderi Resul öldürülm ü ş tü r. R c s u l’un 60 lirası clinden alınmıştır.
M a h a l lc b a ş ı'n d a oturan M u s t a f a ’nın kızı S a n iy e ’nin 6
yaşındaki kızı N ac iy e ö ldü rü lm ü ştür. A n n e s in d c n 6 lira alınmış,
Y a k o ( Ü n a ld ı ) k ö y ü n d c n H a l i d ’in kızı H a c e r ’in
15
y aşın d ak i kızı F atm a v uru lm u ş ve 5 lirası ulınmıştır.
erkek k ard e şi B ekir ise kaçırılmıştır.
T a ta r G a z i m ah allcsin dcn A n d e lib ’in kızı F id a n ’ın eşi A rif
K ızıl M e sc id m ah allc sin d e otu ran A d ilc e v a z ’lı R e ş id ’in
kaçırılnııştır.
16 y aşın d ak i kızı H ed iy e ise d ü ş m a n ın şehire girişi sırasında
R uslar ve E rm c n ile r tarafından iğfal edilm iştir.
Patno s
m a h a l lc s in d c n
H a s s o ’nun
k ızı
T i l l i ’nin
12
yaşın dak i kı/.ı Sultan ö ldü rü lm ü ştür.
A v ih m a h a llcsin d cn Ş a b a n ’ın kızı Y a d i g ä r ’ın 16 yaşındaki
erkck kardcşi Polad ö ldü rü lm ü ştü r.
Kızıl M cscid
m ah allcsindcıı M c h m e d
E f c n d i’nin kı/,ı
G ü l s ü m ’ün berbcr olan cşi Şiikrü ö ld üriilm üş, bakkal olan d am adı
A v ih
y a ş ın d a k i
m a h a l lc s in d c n
kay ın b irad cri
S a y y a d ’ın
H asan
oğlu
k ızı
İzzet
Z e r n i ş a n ’ın 50
M c h n ıc d Ali kaçırılmış vc üstüııdc buluııan parası alınmıştır.
ve k o m ş u su Ali
ö ld ü rü lm ü ş, 6 0 liraları cllcrindcn alınm ıştır.
Kızıl M cscid m ah allc sin d cn İlya.s’m kı/.ı L c y l a ’n m oğlu
K ü lhan cı Salih ö ld ürülm üştür.
Kömüs
m a h a l lc s in d e n
Hoca
Şaban
E f e n d i ’nin
kızı
K i ş c m iş ’iıı bakkal olaıı eşi Mııhiddin ö ld ü r ü lm ü ş ve 30 lirası elindcn ahnrnıştır.
Kı/.ıl M escid m ah allesind cn Hacı İ s m a il’in oğlu K ülhancı
Salih öldürülm üştür.
K ız ıl M e s c i d m a h a llcs in d en Hacı İs m a il’in oğlu Karaca
z äd e A b d ü l a z i z ’in babası H acı İsmail ve crkek kardeşi İshak
ayrıca herbirinin 32 adet beşibiryerdeki alınm ış ve evleri talan edilm iştir120.
ö ld ü r ü lm ü ş , 6 0 0 liraları da alınmıştır.
T aş m ah a llesin d en S adık oğlu P o l a d ’ın 7 y aşın d ak i oğlu
T a ş m ah alle s in d e n Ş ey h A b d ü lg an i’nin oğlu Şeyh Yusuf.
Y usuf, eşi ve R ü s t e m ’in kızı N azlı, kızları N a sib e ve H a d iy e , geli-
E rm e n i le r ta r a fın d a n d ö v ü lm ü ş, işkcnce ile tehdit edilmiştir. Bu
ni Sultan, R u sla r ve E rm e n iler tarafından vu ru lm u ş, 70 liraları
şah sın 23 lirası, k a n s ı n a ait elbiseler ve ''iğ e r eşyalar alınmış, evi
alınmış ve evleri ateşe verilm iştir.
d e yık ılm ıştır.
M a h a l le b a ş ı’nda oturan V a n ’lı yaşlı H asan A ğ a dö vü lm ü ş,
H ersan
O s m a n ’ın k ız ı
m ahallesinden
Y u s u f ’un
oğ lu
Kaleli
oğlu
işkenceye m aru z k alm ış ve derisi yüzülm üştür.
M e d i n e E r m c n i le r tarafınd an yakalanmış ve
d ö v ü lm ü ş tü r. D a m a d ı Halid ve oğlu Ali boğazlanmıştır. Evi yağma
H ersan m ah allesind en M olla İb ra h im oğlu H a tib zäde
e d ilm iş v e 14 lirası alınmıştır. O sırada evinde bulunan komşusu
M o lla
M o l la M e h m e d , o ğ lu Ziver, kızı, kayınvalidesi Hezar, bacanağı
öldürülm üştür. B u nla rın , 15 yaşındaki yeğcnle ri ve M o lla Ali oğlu
H a m z a ’nın
y e ğ e n le ri
A b d ü lm e c i d
ve
A b d ü la z iz
R esu l v e m i s a l ır bu lunan İbrahim öldürülmüşlerdir. Osman’ın
M e h m c d , bunların hanım ları vc C evahir ile Z e y n e b ’in anab abaları,
e v in e sığ ın m ış o la n R eşid adlı bir şahıs, karısı, ayrıca 6 çocuğu ile
bunların kızları H uri ve S ab riy c kirletilm işler ve kılıç darb e leri ile
birlikte ö ld ü r ü lm ü şle r d ir. A ynı köyden Y u su f adlı bir şahıs, eşi ve
katledilmişlerdir. M a la z g ir t’Ii Fakı M e h m e d ad ınd a b ir şahıs, iki
6 ç o c u ğ u , O s m a n ’ın evinin yanındaki bir eve sığınmışlar, onlar da
oğlu ve iki kızı, a y n c a eşi, Resul E f e n d i ’nin ev in d e vahşice
öldürülm üşlerdir. M o lla H a m z a ’y a ait 55 lira ve kızın ın süs
ö ld ü r ü lm ü şle rd ir.
eşyaları a lın m ıştır121.
H ersan
m a h a lle s in d e n M a k s u d ’un oğlu Musa’nın 14
H eısan
y aşın d a k i oğlu H a s a n , Erm en iler tarafından vurulmuş, 4 mecidiyesi a lın m ış ve e v i y a ğ m a edilmiştir. K om şusu Hasso’nun oğlu
m ah a llc s in d e n
S ü ley m an o ğ lu
B e d ir ’in erkek
kardcşi Molla R esu l, E rm en iler tarafından v u ru lm u ştu r. 7 lirası ile
A h m e d , bir E r m e n i çetesi tarafından balta ile parça parça edilmiş,
saatı almmıştır. K ızkard eşleri Y ad ig är ve F e r i d e ’nin m ü cev he rlcri
M u s a ’nın k a y ın b ira d e ri ve İ b r a h im ’in oğlu Salih de, kurşuna dizil-
de gasbedilm iştir.
miştir.
Zeydan m a h a llcsin d cn Ö m e r ’in kızı R e y h a n ’ın M u s a adh
T a ş mahallesinden H ayd aroğ lu Hasan,saldırma ile başmdan
cşi kılıç darbcleri ile öldürülm iiştür.
yaralanm ış ve 3 ay süre ile hapsedilmiş, 67 lirası da alınmıştır.
Taş
m ahallesindcn
k ız k a r d e ş le ri H a n ife
R ı d v a n ’ın
oğlu
Sofu
Halid in
R ahim e, erkek kardeşi Resul, yegenlcri
Y u su f, C e m i l, H a m id ve Horzi, Ermeni çeteciler tarafmdan kılıç
d arb elc ri ilc ö ld ü rü lm ü şlc r, 120 lira tutanndaki altın süs eşyaları.
12(1 Krş., Krnıeni Komiteleriniıı A ’mäl ve H arekät-ı İhtiläliyyesi..., s.
311.
121 Kr.ş.. a.jj.e., s. 311.
Taş
m a h a l le s in d e n İsa A ğ a ’nın kızı Z ü l f i n a z ’ın o ğ l u
M a h a l l e b a ş ı ’nd an
R e c e b ’in
kızı
D id a r,
E rm e n i le r
tarafından d ö v ü lm ü ş ve işkenecye maruz bırakılmıştır. E v i yağnıa
A b d ü lh a m i d ’in başı c z ilm iş ve 2 0 lirası ah n m ıştır.
edilmiştir. A y rıc a, bu evdc em ancten b ulu nan S efcr B e y ’in oğlu
A y n -e l B arid m ah allesiııd en H a l i d ’in kızı Z e y n e b ’in kızı
Kamil B e y ’in m obilyaları da talan edilmiştir.
H anife ve d a m a d ı M e m i , E rm e n i le r tarafınd an sald ırm a d a rb e le ri
Taş nıahallesindcn H acı İsmail’in kızı M u h a b b e t ’in hasta
ile ö ld ü rü lm ü ştü r.
olan eşi K asım , e v in d e diri diri yakılmış ve 20 lirası alınmıştır.
H ersan
m a h a l le s in d e ı ı
Hacı
A l i ’nin
kız ı
C e v a h i r ’in
M e h m c d a d m d a k i o ğ lu ö ld ü r ü lm ü ştü r . 4 0 altın cşy a, b ir g ü m ü ş
E rk ek kardeşi H alid , cvinin ö n ünd e asılm ış, H a lid ’in dul eşi ve
M u h a b b c t’in teyzesi olan R u k iy e de kılıçtan geçirilmiştir.
k e m e r, altm k ü p e le r ve 23 m ecid iy es i ah n m ıştır.
K ö m ü s m ah a llcsin d en
H e rsa n m a h a lle s in d e n O s m a n B e y ’in kızı K i ş e m iş ’in ev i,
S e lä m ’ın kızı ve B ira d e r zäde
M i r z a ’nın eşi olan G ülçin , A b d u r r a h m a n ’ın kızı ve H acı M eh m ed
v e rilm iştir. K ızı Z iy n e t , 6
B ira d e r z ä d c ’nin eşi İffet ve V a n ’lı bir başk a k adın, İ f f e t’in ve
y aşın dak i k ü ç ü k kı/.ı A liy e , 7 y a ş ın d a k i oğlu M e h m e d Salih diri
Y a k u b ’-un kızı ve D ilan zäd e Faris ile evli olan M a h b u b e , A l i ’nin
R u s ve E r m e n i ç e te lc rin c e ateşe
diri y a k ılm ıştır. \y ııı k im sen in 15 y a şın d a k i oğlu O sm an ve k ü çü k
kızı ve Dilan zäde P o l a d ’ın eşi H an o , İs m e t’in kızı ve B aru tç u zäde
oğ lu N c c d e d dc kaçırılmıştır.
O s m a n ’ın cşi A n a , k ü ç ü k o ğ lu A b d u lla h , G ü l o ğ l u
M o lla
M a h m u d ’un kızı K o ş d u , K ö sc z ädc H asan vc oğlu S ü le y m a n ile
T a ş rru: allesinden İsmail o ğ lu A y n ’ın babası yaşlı İsmail,
E r m e n i le r ta r a lı ıd an ö ld ü r ü l m ü ş t ü r . A y r ıc a , iki ay süre ile
Ş a b a n ’ın oğlu S c n c o , R u s la r ve E r m e n i le r ta r a fın d a n
kılıç,
saldırm a vc süngü darbcleri ile öld ürülm ü şlerd ir.
h a p se d ilm iş o lan Isin ail’in 13 lirası vc bir saatı alınmıştır.
K öm üs mahallesiııden A b d u lla h ’ın kızı vc H a m z a Çelebi
T a ş m a h alles in d e n M e h m c d ’in oğlu 15 yaşındaki Ali,
E rm c n iler tarafın d an sa ld ırm a ilc 3 y e rin d e n yaralanm ıştır. A m eası
K a sım da adı g eçcnin e v in d e diri diri y akılm ıştır. Yeğeni Halid ve
A b d ü lk a d ir ile a m ca sın ın karısı R ııkiyc öldürülm üşlcrdir. A li’ye ait
20 adet b e ş ib iry erlerd e, iki lira, bir ta baııca ve bir saat alınmıştır.
/ ä d e H a y d a r’ın cşi P c re n , E rm e n ilc r tarafın d an k açırılm ıştır.
Y u s u f ’un oğlu H a m z a Ç clcb i zä d e Faris vc eşi olan Ali E f e n d i ’nin
kızı Kudret, A b d u lla h ’ın kızı ve H am/.a Ç clcbi zä d c A y o ’nun oğlu
H a l o ’nun eşi Sultan, Ö m e r A ğ a ’nın kı/.ı vc aynı ailcden A h ı n c d ’in
cşi C cvahir, R uslar ta rafından ö ldü rü lm üşlcrdir. H a m z a Çclcbi
/ ä d e Vcli Ç a v u ş ’un ev i, E rm c n i çetcciler ta rafından atılan bom -
A y n -el Bcrid m ah alle sind cn H a m i d ’in 8 yaşındaki oğlu
M c h m e d , E r m e n i l c r ta ra fın d a n
y a k a la n m ış
vc yaralanm ıştır.
ba laıla yıkılmıştır. F*'ethullah’ın kı/.ı vc N u r i'n i n cşi olan M cry cm
dc öldıirülm üştür.
A m caları F aris vc İsmail k ıh çla p a rç a p a rç a edilmiştir.
Zcydan m ah allcsin dc n C a f e r ’in oğlu R eşid , bu şalısm
Z ey daıı m ah alle sin d cn C u m a ’nın kızı Kadriyc, oğulları 4
yaşındaki
HLiseyin vc
14 yaşıııdaki
Mehmed
kılıçla öldürül-
m üşlcrdir. K ay ın b ira d e ri Emin k u rş u n la n m ış ve cvi yağnıa cdilmiştir.
kardcşi Ali. ycğeni H alid ö lü ü r m ü ş lc r d ir. H a l i d ’in o ğ lu M c h m c d
Salih kaçırılmış vc cvi kuııdaklaıım ıştır.
Z e y d a n m a h a lle s in d e n O s m a n ’ın oğlu N u r i ’nin eşi F a t m a ,
öld ürülm üş ve evi yakılmıştır. İrfan D izdar z ä d e ’nin oğlu Şükrü ve
altı y a şın d ak i kızı H ü rriy e t, iiç yaşındaki o ğ lu A b d ü l a z i z d e
G ü l ş o ’nun oğlu M u s a öldürülm üşlerdir. M u s a ’nın eşi Reyhan
yaralanm ıştır. N u ri H alid z ä d e ’nin oğlu H alid g ö tü rü lm ü ş ve eşi
kaçırılmış ve evleri y a ğ m a edilm iştir.
ö ld ü rü lm üştür. G e v a r l22’h M a h m u d ’un oğ lu M e h m e d ve kızı Huri
Z e y d a n m a h a lle s in d e n Ö m e r bin M e h m e d ’in eşi ve y e d i
yaralanmıştır.
y aşındaki k ızı, R e s u l bin V e l i ’nin altı yaşın dak i oğlu ve s e k i z
y aşındaki kızı g ö tü riilm ü ş, malları ellerinden a h n m ış tır. S o f u
Z ey d a n m ahallesin den A bdullah oğlu İsa, Ç ü rü k zäde
İbrahim v e eşi A s iy e , iki sakat ihtiyar öldü rü lm ü ştü r. Z e y d a n
H a lid ’in karısı H a lim e , Ş a b a n ’ın (M uh tar) oğlu N u ri, torunu
m a h a llesin d en M e h m e d ’in 50 y a ş ın d a k i M e h m e d oğlu S ü le y m a n
Ş em sed din A r if ö ldü rü lm ü şlerdir. Ş a b a n ’ın k ay ın b irad eri Tevfik
ve 100 y aşın d a k i an n esi Ü m m ü h a n ö ldü rü lm ü ştü r. S ü l e y m a n ’ın eşi
g ö tü rü lm ü ş ve evi talan edilmiştir.
ve H a lil’in kızı K i ş e m iş yaralanm ıştır. H iz a n ’lı H a m z a v u ru l m u ş
Z e y d a n m ahallesind en H abib E f e n d i ’nin oğ lu pir M usa
ve evi talan edilm iştir.
zäd e Ş evk et g ö türülm üştü r. R eşid E fe n d i’nin kızı ve M u s t a f a ’nın
Z e y d a n m a h a lles in d en H acı M a h m u d E fe n d i zäde H a fız
Y aku b E fe n d i ö ld ü r ü lm ü ştü r . H a sa n oğlu E m i n ’in eşi E lm a s
ö ldü rülm üş ve kızı N a d ire v ü cu d u n u n 4 yerind en y aralanm ıştır.
e.şi S e lb i , K a le li z ä d e M u s t a f a ’nın e r k e k
k a rd e ş i A b d u lla h
i)ldürülm üşlerdir. A ynı m ah alled en , 60 yaşın d ak i H alid oğlu Polad,
Hacı O sm a n N äsır z ä d e ’nin kızkardeşi 85 yaşın d ak i R in d i, Müzik
zäde Ş e m s e d d in , F eth uIIah’ın karısı N igär, B u d a k zäde M e h m e d ’in
V eli o ğ lu Ö m e r , H a y d a r o ğ lu H a le f ve iki oğ lu, N uri oğlu
cşi H ed iye, d ö rt ve iki y aşlarındaki iki kızı ve yedi yaşın d ak i oğlu,
H alid, H a m z a o ğlu S a id , Sadık o ğ lu M ik d a d , M a h m u d ’un eşi
N a s ır zäd e İ s h a k ’ın eşi Selbi, N a sır zädc Ş e m s e d d in E f e n d i ’nin 80
D id are ve kızı G ü llü , H asan kızı C e v a h ir, A b d u lla h kızı C evah ir,
yaşındaki anncsi K udret, S ad ulla h oğlu K aleli zäde Süleym an
M e l e n z e ’li z ä d e 70 y a şın d ak i İrfan, H acı C ü n d i, A bdülcelil, H acı
ka tledilm işler ve evleri de y a ğ m a la n m ıştır. B eşir E f e n d i ’nin oğlu
C ü n d i ’nin eşi Z e k iy e , Z iyn et, an n e si G üllü, üç y aşındaki oğlu
Ş ü k r ü ’nün an n esi, 15 y aşındaki kızı C c m i l e , k a d ı zäde M a h m u d ’un
A bd ullah ve d ört y a şın d ak i kızı N u riy e , Ş ü k r ü ’n ün karısı P em b e,
cşi F a tm a, D c r v iş ’in anncsi H a z o , M u s ta f a ’nın cşi H a m o , H a fız ’ın
A h m e d ’in karısı N a d ire , H a bib oğlu E ş re f ve terzi M u rtaza oğlu
eşi K ud rct ö ld ü rü lm ü şler vc cvlcri de talan edilm iştir.
Faik öld ü rü lm ü şle rd ir.
K o m is y o n , düşm aıı istiläsı sırasın da B itlis’d c kalan vc
T e rz i Purı z ä d e A b d u rra h m a n parçalanm ıştır. Kazancı
R us-E rm eni çetelerinin vahşi dav ran ışla rın a h e d e f olan M üslü m an
zäde İ b r a h im ’in o ğlu T e v fik , Seyfullah E fe n d i’nin sekiz yaşındaki
halkın ö n ün de y a p ılm ış olan y u k a n d a k i açıklam aların doğ ru luğ un u
oğlu D u rs u n , H a m z a o ğ lu B ek ir, Z ü lkad ir zäd e S a d ık ’ın oğlu
bclgclcr.
M ik d ad , H a l i d ’in o ğ lu , M a m a g ü zäd e O s m a n ’ın oğlu Halid,
A bd u llah T a h in c i zä d e ve Z ülk ad ir zäde K a s ım ’ın yedi yaşındaki
12 A ğ u sto s 1916
oğlu M e h m e d ö ld ü r ü lm ü ş le r ve evleri y a ğ m a edilmiştir.
P ü ri
zäde
R e c e b ’in
o ğ lu
70
y aşın d a k i
H ak verdi
122 H ak k äri ilinc bağlı bugiinkii Yüksekova ilçcsi.
B it li s ’den G e ç ic i S ekreter : H ak k ı Bey.
Polis T c şk ilä tın d a n Polis M ü d ü r ü V ekili : M . A r i f B e y .
O k u l H ocası
: Ö m e r H u lusi E fendi, M o lla İs a
Taş C'amii
: Y ıkılmış.
K uru P ınar C amii
: Yakılm ış.
zade
A bd ü lh ak im E fe n d i, H a c ı M elik z ä d e Ş e y h Y u s u f E fe n d i, K a z ä z l a r
Medreseler:
Şeyhi Y u s u f E fendi.
31.K O M ISY O N TUTANAGI (III)
Bitlis’de Yıkılan Camiler:
M e y d a n C am ii
: Y akılm ış.
K ızıl M e s c id C am ii
: Y ıkılmış.
H a tu n iy e C a m ii
: A h ır halinc getirilm iş
H o c a B ey C am ii
: Y ak ılnn ş.
Ş erefiy e C am ii
: Y a k ıh m ş .
M c r m u d C am ii
: Yıkılmış.
Ş ey h H asan C a m ii
:
Sultan A ra b Caırıii
G ö k m e y d a n M cd resesi
: Y ık ılm ış.
Gazi B e k y e M cd resesi
: Y ıkılm ış.
K erafiy e M edrescsi
: Y ıkılm ış.
Ş crcfiye M cdresesi
: Y ık ılm ış.
Tekkeler:
K ü frcv l T ek k esi
: Y ak ılm ış.
Şeyh E m in Efcndi T ekk esi
: Y ıkılm ış.
Şcyh A b d u lla h B e d a h şä n f
Tekkesi
: Y ak ılm ış.
Yakılmış.
Y ıkıhnış.
Ziyäretgählar:
F arisiy y e C a m ii
: Yıkılmış.
C a m ii K cb ir
: Y akılm ış.
Şcyh A b d u lla h BcdahşänT
: Y ak ılm ış.
A lc m d a r C am ii
: Yıkılmış.
Vcli Ş e m s c d d in
: Y ıkılm ış.
Şcyh B abu
: Y ıkılm ış.
Şcylı-ül-Garib
: Y ıkılm ış.
K u re y ş C amii
Yıkılmış.
G ö k m c y d a n C a m ii
: Yakılmış.
Ç e h ä r S a n d u k C an ıii
: Yakılmış.
Okullar:
Depolar :
G ö k m e y d a n ilk o k u lu , M e r m u tlu c iv a n n d a k i lise, K ızıl
G ö k m e y d a n civ arın dak i askerı d ep o yak ılm ış, belediye
M e s c id ’d e k i ilk oku l, Ç arşı B a ş ı ’nd aki ilkokul. B unların h ep si
yakınındaki ise yıkılm ıştır.
yakılmıştır.
Bağlar-Bahçeler:
Hanlar:
Z ey dan , K ö m ü s ve H ersan m ahallelerindeki b ü tü n bağlar
P a z a r ’daki tü c c a r hanları, A şa ğ ı K a l e ’deki H a m z a ’nın
tah rip ed ilm iş, m e y v e a ğ a ç la rı ve d iğ e r ağ a ç la r yık ılm ıştır.
P azardaki bütün d ü k k ä n la rın vitrinleri yakılm ış, bazı m ağaz aların
Hanı y ak ılm ışlardır.
çatıları yıkılm ıştır.
Resmı Binalar:
1. M a h a l le b a ş ı’nda bulunan Cafer z ä d e ’nin evi y ık ılm ış ve
H ü k ü m e t o telin in , polise ait binaların, ja n d a r m a binasının,
k adın-erkek 2 0 ’den fazla kişi bu evde ö lm ü ştü r (B u o la y a ait
fotoğraflar m evcuttur).
belediye b inalarının iç k ısım ları tah rip edilm iştir.
2. A yn ı m a h a lled en A h m e d ’in evin de, T aş m ahallesinden
Karakollar:
12 ’şer yaşlarındaki A li ve A b d u lla h ö ld ü rü lm ü ş, İlyas o ğ lu K erim
M a h a l le B aşı, Ç arşı B aşı, K u ru Pınar, S a p a rk u r, kömüs ve
de boğazla nm ıştır (B u olayın fotoğrafı m evcuttur).
Z e y d an k arak olları ycrle bir edilmiştir.
3. M ahallebaşı y o lu n d a , k adın-erkek
öld ürülm üştür (B u o la y a ait fo to ğra flar m evcu ttur).
Köprüler:
A ra p K ö p rü s ü , A lc m d a r K ö p rü sü , Sefer Bey K öprüsü,
D iy a d in
K öprüsü,
15’den fazla kişi
Şor
P ın ar
K öprüsü,
H a tu n iy e
kö p rü sü
yıkılm ıştır.
Hamatnlar:
P a şa H a m a m ı, H an H am am ı ve O rta H am am yıkılmıştır.
4. A n te p ’Ii 15 y a şın d a k i Fatm a ism in dck i kızın ırzına
geçiimiştir. A y rıc a sol elinin iki parm ağı da k esilm iştir (B u olayın
fotoğrafı m evcuttur).
Yakılan Evler :
Sıcavı zäde A b d ü l g a n i ’nin evi: Z eydan m ahallesi.
M a hk em e Z a b ıt K ätibi Resul E fe n d i’nin evi: Z cyd an
mahallcsi.
Bu şahsın kardcşi S ü l e y m a n ’ın evi: Z eydan m ahallcsi.
T a y i n c ı z ä d e H a k v e r d i ’n in evi: Z e y d a n m a h a lle si
M ü f t ü z ä d e S a d u l l a h ’ ın k a h v e s i .
M o l l a M u s a z ä d e R e ş i d ’ in e v i : Z e y d a n m a h a l l c s i .
C a f e r ’in e v i : Z c y d a n m a h a l l c s i .
H a c ı H a m z a ’n ı n h a n ı : Z c y d a n m a h a l l c s i ’n in A ş a ğ ı K a l e
H acı R ü s t e m 'i n cvi: Z c y d a n m a h a lle s i.
C a f e r z ä d e E y ü b ’u n e v i : Z c y d a n m a h a l l e s i .
ciheti.
T ü c c a r Y a k u b z ä d c S i i l c y m a n ’ ın e v i ( G ö k M e y d a n ’d a):
S a a t ç ı z ä d e M e h m c t E f e n d i ’ııin e v i : H e r s a n m a h a l l e s i .
P : o l i s m e m u r u H a l e f E f e n d i ’nin e v i: H e r s a n m a h a lle s i.
T aş m ahallesi c iv a n .
K a l b u r c i v a r ı n d a , R c c c b o ğ l u K ä k ı z ä d c A h m e d ’in ev i:
H a l a A l i z ä d e O s m a n E f e n d i ’n i n e v i : H c r s a n m a h a l l e s i .
Z e y d a n m a h allesi altında.
T a h t a v ı z ä d e M a h m u d E f e n d i ’ııin e v i : H e r s a n m a h a l l e s i .
K a l b u r c i v a r ı n d a , A b d ü s s a m e d o ğ l u İ s a ’n ı n e v i : Z e y d a n
T ü ccar R esul
zäde
Rcecb
oğlu
D c r v i ş E f e n d i ’n i n e v i :
m ahallcsi altında.
Z e y d a n m a h a lle si.
H a c ı H a s a n o ğ l u Y u n u s ’u n e v i : Z e y d a n m a h a l l e s i a l t ı n d a .
H a c ı M e h m e t S a lih E f c n d i ’nin b ü y ü k evi: T a ş m a h a llc s i.
B e k i r o ğ l u M c c i d ’in c v i : Z e y d a n m a h a l l c s i .
B e ş i r ( K a s a p ) E fe ııd i’n in ev i: T a ş m a h a lle s i.
H am id
A v u k a t M u s t a f a E f e n d i ’n i n e v i : T a ş m a h a l l e s i .
o ğlu
K äk iı
zädc
A b d ü rre z z a k 'ın
cvi:
Zcydan
m ah allesi.
P o l a t E f e n d i ’ n i n o ğ l u M e c i d ’in e v i : T a ş m a h a l l c s i .
G ü l s e n c m o ğ l u H a l i l ’in c v i : Z c y d a n m a h a l l c s i
A h m e d E f c n d i ’n i n o ğ l u B c k i r ’in e v i : T a ş r n a h a l l e s i .
F a k i f H a s a n ’ın c v i : Z c y d a ı ı m a h a l l e s i .
B a r u t ç u z ä d e Y a s i n ’i n e v i n i n b i r i n c i k a t ı : T a ş m a h a l l e s i .
Rus
D e r v i ş A ğ a z ä d e S a d ı k 'ı n evi: T aş m ah allesi.
H acı
B c d ir
A ğ a ’n ı n
oğlu
H acı
H asan
zäde
R esul
E f e n d i ’n i n s a ğ l a m b ı r y a p ı y a s a h i p b ü y ü k c v i : T a ş m a h a l l e s i .
m a h a lle si.
B i t l i s ’i b o ş a ltm a la r ın d a n
s o n r a , şchir
k e n d in i, b u n a isy a n c tm c k tc n a l ık o y a m a z d ı. D ü ş m a n b irliklcriniıı
B i i l i s ’c
M u r a d A ğ a ' n ı n o ğ l u K o m i s c r A r i f E f c n d i ’nin ev i: T a ş
birlik lcrin in
a c ı n a c a k b i r g ö r ü n ü ı n d c i d i . R u s l a r ’ııı v a h ş c t i k a r ş ı s ı n d a h i ç b i r k işi
g irişin d e,
m ü slü m an
h alk
yaş
vc
cin s
ay n lm ak sız ın
k o r k u n ç bir k a t l i ä m a m a r u z k a l m ı ş t ı r . B u o l a y l a r d a n s o ıır a g c r iy e
s a d e c c 8X2 k işi k a l a b i l m i ş t i r . F a k a t b u s a ğ k a l a n l a r d a 10 il c 15 ki şi
F a r i s ’i n o ğ l u Y a s i n E f e n d i ’n i n c v i : T a ş m a h a l l e s i .
alab ilecek
Ş e y h A b d ü l m c c i d E f c n d i ' n i n v c ş e y h N a z i f ’in cv i: Z e y d a ı ı
y ı ğ ı l m ı ş l a r d ı r . Ş c h r i ı ı d i ğ c r s a k i n l c r i d c h ı i k ü m c t b i n a s m a v c K ız ıl
M ahallesi.
o d alara
60-70
kişi
sığ d ırılab ilecck
şc k ild e
M c sc id m ah allcsin e h ap s c d ilm iş tir.
P a b u ç c u B c d i r ’in e v i : T a ş m a h a l l e s i .
H a n K u l u z ä d c B a p i r ’in e v i : H c r s a n m a h a l l e s i .
İıısan lara
çcşitli
eziy e tlc r
yap ılm ış,
tu lu k lan an
sivil
g ö r e v l i l e r ise g ü n l c r c e a ç b ı r a k ı l m ı ş t ı r . b ü t ü n y i y c c c k m a t l d c l c r i
M ü z i k z ä d c C e v h c r ’in e v i : H c r s a n m a h a l l e s i .
g a s b e d ilm iş vc ışık sız k ala n M ü s l ü m a n h a lk a s a d e c e k u ru e k n ıe k
H a lil B c y 'i n evi: H c rs a n m ah allcsi.
d a ğ ı t ı l m ı ş t ı r . KiiçLik b i r m i k t a r d a o l a n k ı s ı m l ı a r i ç t ı ı t u l a c a k o l u r s a ,
K ö s e z ä d c B a y r a m ’ın e v i : T a ş m a h a l l e s i .
b iiliin g c ı ı ç v c h a t t a y a ş l ı k a d ı ı ı l a r ı n ı r z ı n a g c ç i l m i ş v c g e ı ı ç k ı z l a r
iğläl e d ilm iştir.
B u n ların a r a s ın d a n 18 ’i b ir ev e k a p a tılm ış ve b u n la r ile
sefahat älem leri d ü z e n le n m iş tir. Y in e bunların a ras ın d an a ltıs ı,
frengiye y a k a la n m ış d u r u m d a b u lu n m u şla rd ır. B u eziy e tler T ü r k
İKİNCİ BÖLÜM
birliklerinin şehire g irişlerine k a d a r sürm ü ştür. bu bah tsız in s a n la r ,
d in lerin e
küfür
etm eye
ve
m i li y e tl e rin i
lä n etlem ey e
de
VAN V İLÄYETİ M EZÄLİM İ124
zorlanmışlardır.
1. Sadullah oğlu Salim Efendi’nin Yem inli
İfadesi125 (2.6.1916)
(Şim di M ardin’de görevli bulunan Van
Polis M em uru)
İffetine leke sü rm e k istey enle re karşı k en d in i s a v u n a n
A h la t’lı K a sa b oğlu A h m e d ’in 16 yaşın dak i kızı A s l ı ’nın K ılıç ile
bir kolu k esilm iş ve A r a p K öp rü sü y a k ın ın d a tü fek d ipçik leri ile
öld ürülm üştür. P e k ç o k çoeu k d a , d u v a ra başı vurularak e z il m e k
veya ç izm e altın da çiğ n e m e k suretiyle ö ldü rü lm ü ştü r. E v le rin
bah çelerinde b a ş, k o l , b ac ak , kathn saçları, k ü ç ü k y aşta ç o c u k
kadavraları, kanlı g ö m le k le r , v .s.’den m e y d a n a gelen yığınla insan
eşyası ve o rg a n ı b u lu n m u ştu r. P ek ç o k insan açlık tan ölm üş v e y a
şuurunu ka y b etm iştir. H atu n iy e, Ş erefiy e, K ızıl M escid, K u ru
Pınar cam ileri y a k ılıp , yıkılm ış v ey a ahır h a lin e getirilm iştir.
Hersan m a h a llesi ile M a h a lle B a ş ı ’nın yedi ç e şm e si ve suy olu
tam am en tahrip ed ilm iştir.
R u s l a r ’ın V a n ’a yak laşm aları ü zerin e c iv a r şe h ir ve
köylerde oturan E rm e n ilc r , O sm anlı idarcsine karşı ay a k la n m a y a
ve d ü şm a n c a g ö ste rile rd e b ulu n m a y a başladılar. A yn ı zam a n d a ,
vergi ö den m esi h u s u s u n d a d a idarenin em irlerine itaat etm iyorlar,
yaklaşan R us o rd u s u n a katılıyorlardı. K öyleri ta rıyorlar, yolculara
saldırıyorlar, yo lları ü z e rin d e rastladıkları bütü n M ü s lü m a n l a r ’ı
ö ld ü r ü y o rla r , iz i n li
o la r a k
k ö y le r in e d ö n e n
y ara lı
a s k erleri
katlediyorlardı.
H ü k ü m e te v e y a özel şahıslara ait pek ç o k binada bulunan
m obilyalar, m u tfa k eşy ala rı, araç ve gereçler, R u s la r ve E rm e n iler
tarafından y a ğ m a e d ilm iş ve bir k ıs m ı İran ’lı tücca rlara satılmış,
bir kısmı d a R u s y a ’y a g ön derilm iştir. C iv ar köy lerin M ü slü m an
halkının da akıbeti a y n ı olm uştur.
K ısa bir m ü d d e t s ü n r a Van E rm enileri O sm a n lı H üküm c t i ’ne karşı a ç ı k c a a y a k l a n m ı ş l a r d ı l26. Ş eh rin
s o k a k l a rın d a
silählı olarak, a sk c r, j a n d a r m a v e polis m em u rla rın a s ald ırm ay a
başlamışlardı. Y ak ala d ık la rı bütün M ü s lü m a n l a r ’t ö ld ü rü y o rlar,
pencerelcrdc v eya M ü s lü m a n evlcrinin ö n ü n d e g ö rd ü k leri kişilerc
atcş açıyorlardı.
27 A ğ u sto s 1916
B it li s ’deki Y a z ış m a B ü rosu nu n Şefi: H akk ı Bey.
124 Birinci D ü n y a S a v a ş ı e s n a s ı n d a , V an vi läycti, V a n m e r k e z v e H akk äı i
B i t l i s ’dek i P o l i s T e şk ilä tı
İkinci K o m is e ri: M . A r if
B e y '2 3 ..
sa n cak ların d a n
ibarct
buluııuyordu.
Van, C u m h u r iy e t
dcvrinde.
Huk kari S a n c a Ş ı ’n d a n ay r t l a ra k tck b aşın a bir viläy ct h a l i n c gctirilmiştir.
l 2 s K r ş „ K r m e ı i i Kom itelerinin A ’mäi ve Harekät-ı İhtiläliyyesi..., s.
I2^ K r ş „ Krmeni Komitelerinin A’mäl ve Harekät-ı İhtiläliyyesi..., s.
3 12 -3 1 4 ; K ara S c h c n ı s i . Turcs et Arıneniens Devant L’ Histoire,
G c n e v c 191, s. 6 7 - 6 8 .
29 9.
l 2 6 V an E rm en ilcri, 1 3 -14 N isa n 1915 tar ihindc a y a k l a n m ı ş la r d ı r . “ T e h c ir
K a n u n u ” , bu tarihtc ıı s o n r a 2 7 M a y ıs 1915 t a ı i h i n d c ç ı k a r ıla c a k tır.
Bu v aziy et 27 gün sürdii. H atta şehrin işgal e d i l m e s i n d c n
sonra
d a 127,
E rm e n i le r
b a rb a r lık la rın ı,
k ötülüklcrini
V a n ’ın R uslar tarafın dan işgalindcn ö n ce altı Jandarm a,
ve
Ş e y h zäde A ğa E fcndi R ız a M ah o, Van eski m u h as eb e dairesi
taşkınlıklarını dev am ettirdiler. Kaçanları kovalayıp o n ları s o k a k
b a ş k a n yardımcısı H o ca H a s a n Efcndi ve altı kişilik ailesi, rüştiye
ortasında öld ürüyorlardı. Ş ehirde kalan yüzlerce M ü s lü m a n e r k e k ,
(ortaokul) öğetm eni R asim E fend i ve ailesi, ayrıca b a ş k a insanlar
kadın ve çocu k bu E rm e ni çeteleri tarafından işkenceye tabi t u t u l u p
d a Van Ermenileri tarafınd an şehit edildiler. T e ğ m e n Hüseyin
ö ld ü rü lm ü şlerd ir. Üç y e lk e n li g em i ile Bitlis ta ra fın a k a ç a n
E f e n d i , evinde s a ld ırıy a
M ü s lü m a n la r’d a n bir k ıs m ı , Ä d ilc c v a z '28 bucağının P a r k a t 129
u ğ ra y arak yaralanmıştır. B a ş k a gcnç kız ve k ad m lar d a tecavüze
çevresinde E rm en ile r ta rafından şehit cd ilm işle rd ir130. B u g ö ç -
uğ ra m ışla r ve binlerce ev, için d e yaşayan lar ile birlikte yakılmıştır.
u ğ r a m ış
ve
kızı N a d id e
te c a v ü z e
m enlcre refakat ed en polis m e m u ru C eläl Efendi, H aşim E f e n d i v e
M u stafa E fen di karışıklıklar esnasında yaralanm ışlar ve B i t l i s ’e
gelebilm işlerdir.
2. Mehmed T ufan Efendi’nin Yeminli
İfadesi (4.6.1916)
(Binbaşı Esad Efendi’nin oğlu.
M ahkemede Hakinı vekili)
T i m a r ' ^ ' bu ca ğ ın a bağlı Z e v e l;12, M olla K a s ı m l?;:!, Ş e y h
K a r a 134, Ş ey h A y n e ' 35, A y a n ı s 136, Z o r o v a ,?7 ve P a k i z ' 38 k ö y l c r i
sakinleri d e , d iğ c r k ö y le r d e o ld uğ u gibi bu E rn ıc n i ç e t e l e r i
tarafından katledilm işlerdir.
Türkiye’deki E rm c n ile r, uzun süreden beri bağım sızlık
fl k rin i saplaııtı halinc g etirm işlc r vc ellcrinde bulunan bü tün imkän' 27 V an şe hri, 1915 yılı M a y ıs ortaların da (1 6 /1 7 M a y ıs) R u s K a z a k A l a y ı
l a r ile imparatorluğun bir kısm ını koparm aya çalışmışlardır.
ve E ım e n i Kıtaları ta r a fın d a n işgal cd ilccck tir.
Ermcnilcr, am aç ların ı ve arzularını g izlem ey crck , u m u m i
128 Ä d ilcev az, o tarihlc rd c bııcak idi.
129 B itlis-Ä d ilccv a/.-G ö ld ü zü B u c a ğ ı ’na b ağ lı b u g ü n k ü Esenkıyı k ö y ü .
H o c a o ğ l u , Arşiv Vcsikalarıyla T arihte Erm eni
M ezälimi ve lirm eniler, İstan b u l 1 9 7 6 , s. 6 3 2 ; Iirm eni
Komitelerinin A ’mäl ve Harekät-ı İhtiläliyyesi, s. 3 0 4 , A y n c a b k z . ,
H üs ey in Ç c li k Giirenlerin (.oziiyle V an’da Ermeni M ezalim i,
11,1 K rş., M e l ı m e d
A n k a r a . ta r i h s i z . s. 12.
I -’ 1 V an mcrkc/, ilçcsiııc bağlı b ucak..
' - ^ Z c v c b ug iin, b ir köy h arabcsi vc şchitler y atağ ıdır.
V a n - T in ıa r b ucağ ıııa bağlı bugünkii M ollakasını köyii.
scfcrberliğitı ilänından s o n r a l1y, bu am aç larını c y lem
d ö rs ü ştü rm e k
s u r e tiy l e
ih tilä lc i
fikirlcrini
o rta y a
şekline
koym aya
başlam ışlardır. D aha ö n c e d e n ö rg ütlenm iş olan Erm cni komitclcri
f a a l iy c t c geçmişler ve İran sınırında bulunan Rus birliklerinin
k ıl a v u z la r ı ve k u ry clc ri
o lm u ş la rd ır . Bu e r m c n il e r , R u s l a r ’ı
ç a ğ ır m ı ş la r vc oııları 22 K a sım 1914 tarihinde Hakkäri bölgesitıdcki Ş i k c l t i ' 40 bucağının y ö n e tim merkczi olan D i r 141 köyiinc getirm iş le rd ir .
'^ B u g ii n k ü , Gülsüııler köyii.
Bugiinkü O tluc a köyii.
' • ^ B u g ü n k ü , Ağartı köyü.
' -^7 V a n - T i m a r b u c a ğ ı n a bağ lı bugiinkü Yemlice köyii.
Bugüııkii adı tespit cdilcıııcm iştir.
1
30
rcnıımı/.
1 9 1 4 ’dcıı
itibarcn
T i i r k i y c 'd c
kısn ıı
seferbcrliğc
başlanıln ıış. Ağu sto s ayı b a ş ı n d a da scfcrbcr lik u m u m ilcştirilıııiştir.
1 4() Van -B aşkalc ilçcsinc b a ğ h b u g ü n k ü Albayrak b ucağ ı.
141 Uııgiinkii Vaıı-Başkalc ilçcsi b u c a k m cr kczi ( A lb ay ra k ).
R u sla r D ir köy ün ü işgal ettikleri sırada, E rm en i ç e tc le r i de
Yollar, karınları deşilm iş, göğüsleri kesilm iş kadınların,
yolları ü zerind e bulunan Kürt köylerindeki bütün e rk e k le ri öldür-
parçalanm ış ço cuk la rın, tecavü ze uğramış gen ç k ız la rm , gözleri
m ü şler ve binlerce ço cuğ u kılıçtan geçirmişlerdir.
oyulm uş erkeklerin cesetleri ile dolmuştur.
G en ç kadınlar ile birlikte 4 0 0 ’den fazla g en ç K ü r t kızın a
d a tevav üz ed ilm iş, yaşlı kadm lar ise ö ld ü rü lm ü şle rd ir.
E rm en iler ta rafından girişilen vahşeti tek tek a n la tm a m
m üm kün değildir.
D ü şm an ın , bölg enin yönetim m erkezi o lan B a ş k a l e l42’yi
işgal etm esin den ö n ce, E rm e n iler 30 K a sım 1914 ta rih in d e ilçeye
girerek, vahşi ey lem lerine başlam ışlardır. E rm e n ilcr, k ilis c d e H ac o
3.
oğlu O s e b ’in b aşk a n lığ ın d a sözde bir sıkıy ön etim ilän c tm iş le r ve
d aha önce paralarını o rta y a çıkarmaları için ü z erlerin d e h e r türlü
M uradiye’li Kahraman bey oğlu Fehim
B ey’in Yem inli İfadesi (10.6.1916)
(Şim di K ülat143 köyünde oturm aktadır.)
işkenceyi uyg ulad ık ları 2 0 0 ’den fazla M ü s l ü m a n ’ı k ilisenin ahır
bölüm üne hapsetm işlerd ir.
1915
R u s -E rm e n i
E s k id e n
yıh n ın M a y ıs ay ın d a, çoğu E rm e n i le r ’d e n oluşan
b ir li k le ri ,
B a y e z i d l44’i
ve
M u r a d i y e ’y c
bağlı
m a h k e m e d e yargıç olan G a r a b e t E f e n d i ’nin
A b a ğ a 145 bucağ ının 3 00 k ö y ü n ü işgal ettiler. Y o llard a rastladıkları
ku m and ası altın d a bu lu n a n E rm eni kom iteleri ise, M ü s lü m a n l a r ile
ve hatta kendilerine teslim o lan M ü s lü m a n l a r’ı katlettiler. T cslim
M u s ev iler’in evlerine g irm işler vc buldukları b ü tü n eşyaları ve
o ld u ğ u m u z h a l d c , d in d a ş la r ı m ı z ın
mobilyaları y a ğ m a etm işlerdir. Şeyh T aha, Ş e y h Y u s u f, Seyyid
bildiğimiz için M u r a d iy e ç ev res in d e k i köylerin sakinleri ile birlik-
İbrahim ve Ali E fe n d i’nin evlcri gibi, bütün m e m u rla rın ve halkın
te E rc iş’e göç e tm e y e k ara r v erdik .
a k ıb e t in e
uğrayacağım ızı
evleri aynı şekilde E rm e n i y ağm acılar tarafm dan talan edilmiştir.
H alkın eşyaları ile m o b ily a la n ve 300 lira d c ğ e rin d ek i mücevherleri de alınmış ve g ötü rü lm üştür. A yrıca, scferberlik için bazı mal-
E r c iş ’c g it m c k ü z e r e k ö y ü m ü z ü
te r k e d e rk e n
R u s ve
E rm cn i m e zä lim in den k u rtu lm u ş olan A b a ğ a b u c a ğ ın d a n 10.000
lara el koyan resm ı k o m isy o n a ait y iyecek d e p o s u n u , N uril oğ lu’-
M üslüm a n da M u r a d i y e ’ye sığım yo rdu . A ynı gün b ö lg cy i tcrket-
nun ve diğer M ü s lü m a n tü cc a rlan n d ü k k ä n la rın d a b u lu n a n malları
tik. D aha sonra, k u rtu lara k bize iltihak etm iş olan g ö z lc ri yaşlı
yağ m a lam ışlardır. Nuril oğlu S ü lc ym an , kiliscyc götürülm üş ve
birk aç
o rad a işkenceyc m aruz bırakılmış, soııuııda da 5 .0 0 0 Iira vermesi
bucağının geri kala n h a lk ın ın , B a y e z id ’dc ticaret y apan R u s vatan-
için vücudu kızgın dcm irlc dağlaıım ıştır. Çalıntı m a lla r, Ermeni
daşı A r a m ’ın çetcsi ta rafın da n im h a edildiğini anlattılar.
kadın
vc ç o c u k , M u r a d i y e ’yc s ı ğ ın m ış
o lan
Abağa
komitelcri a ra s ın d a paylaşılmıştır.
D ü şm aıı, B a ş k a lc ’de 13 gün kalm ıştır. bu z a m a n içinde
Ermeııilcr, M ü s l ü m a n l a r ’a karşı hcr çeşit küçültiicü davranışta
bu lun m u şlar, hatta ca m ilerd c safahat älcmleri düzenlc mişlerdir.
I4-^ B itlis-H isan ilçes in c b ağ lı b u g ü n k ü G ö k a y k ö y ü .
l 4 4 D a ğ u B a y czid. A ğ n v il ä y c t i n d e ilçc m erk ezi. 3 K a s m ı 1914 t a r i h in d c
R u s birliklcıi t a r a f ı n d a n işgal cdilnıişti. doğıı B a y c z i d , o taı i h l e n J e
S a n c a k idi.
I4-‘İ B u g ü n k ü adı tcsp it cd ilen ıen ıiştir.
l 4 2 Başkalc ilçcsi o t a r ih lc rd e , Hakküri S a n c a ğ ı ’ııa bağlı idi.
Y ü ı ü y ü ş ü m ü z e s n a s ı n d a K ö m ü s 146 k ö y ü m u h t a r ı
5. Siird Jandarma Birlik Komutanı Basri
B ey’in Yeminli İfadesi (23.6.1916)
S alih
B c y ’d e n , k e n d i k ö y ü i le c i v a r k ö y l e r i ı ı i n s a ı ı l a r ı n ı n V a n ’lı A r a m ’ı n
E rtneni
çetesi
tarafın d an
katledildiklerini
ve
A r a m ’ı n ,
ekm ek
f ı n n la r u ı d a ç o c u k la r ı canlı o la ra k y a k tırd ığ ın ı ö ğ r e n d ik . Y o l d a ,
G e ç e n y ı l M a y ı s a y ı n ı n ilk g ü n l c r i n d e g ö r c v i m d o l a y ı s ı ile
S a l i h B e y i l c , 8 0 e v l i k E k i c e 147 v e 1 0 0 c v l i k K ö m ü s ( B a l a k l ı ) k ö y -
b irliğ im in
lcriııin E r m e n i ç c t e l e r i t a r a f i n d a n t a m a m e n y a k ı l d ı ğ ı n ı g ö r d ü k . H e r
T a r a m a k 149 k ö y i i n e g i t t i n ı . B u k ö y ü n E r m e n i l e r ’i, M ü s l ü m a n l a r ’a
b aşında
o larak
M üküs
(B ahçesaray)
bucağına
bağlı
tara tta, fcci şe k ild e ö ld ü rü lm ü ş k ad ın vc e rk c k cesetle ri b u lu n u y o r -
karşı
du. F ırın la r d a k ö m ü r h alin e g e lm iş ç o c u k isk e le tleri g ö r ü l ü y o r d u .
y a p m ı ş l a r d ı . K a d ı n v c c r k e k c c s e t l c r i ilc ö r t ü l ü a t e ş i ç i n d e o l a n
anlatılam ayacak
dcrccedc
h c r tiirlü
m e/.älim i
ve
baskıyı
K ö m ü s ( B a la k h ) k ö y ü katliäm ın d an kurtu lab ilcn m irk a ç k a d ın ve
k ö y c a k ş a m a d o ğ r u g ird ik . C c s e tlc r için d e b u r n u k u la ğ ı k e s ilm iş ,
ç o c u k b iz e iltih ak e d ip , k ö y lerin in b ü tün s a k in le rin in E r m e n i l e r
gözleri o y u lm u ş e rk e k lc r, b a ş la rı k csilm iş, vücutları p a rç a la n m ış
ta ra fm d a n a c ım a d a n ö ld ü rü lü p yakıldığını anlattı.
ç o c u k la r g ö r ü l ü y o r d u . F a k a t k a tle d ilm iş g e n ç b ir k a d ın ile b ir kızın
c c s e tle ri bizi s o n d e r e c c c t k ilc d i. K a d ın ın k a r n ı , b ı ç a k l a y a r ı l m ı ş ,
çıkarılaıı ç o c u k b o ğ u ln ıu ş v e t e k r a r y e r i n e k o n m u ş tu . A y a k la r ın d a n
a s ılm ış g e n ç k ız ise d elik d c ş ik c d ilm işti. E rm c n ile r v e R u s la r , bu
4. M uradiye ilçesine bağlı Kızıl Kilise148’den
Abdurrahman oğlu M olla M ehmed de
Yeminli Ifadesinde;
cin ay ctlcri
işled ik tcn
sonra
d in i
b in aları
k irle tm işler
vc
y ak m ışlard ı.
F e h i m B e y ’in a n l a t t ı k l a r ı n ı d o ğ r u l a m ı ş t ı r . M o l l a M e h m e d
6. KO M İSYON TUTANAĞI
a n l a t t ı k l a r ı n a , K ö m ü s ( B a l a k l ı ) k ö y ü s a k i ı ı l c r i n d e ı ı S a l i h B c y ’in
ö lü m iin d en
k u rtu k ıb ilm e k
için
bir
kuyuya
sa k la n d ığ ın ı
iläv e
D o ğ u A n a d o l u b ö lg e s iııd e k i E rm e n i isy a n ın ııı m e ıış e i, R u s
e t m i ş t i r . K ö m ü s ( B a l a k l ı ) k ö y ü k a t l i ä m ı n ı o r g a n i z e c d c n , V a n ’lı
A r a m ’m ç e t e s i d i r .
eiçileri tarafın d an
İ r a n ’d aıı ö / .c l o l a r a k g ö n d c r i l c n d ö r t E r m c ı ı i
d i l e n c i n i n b i r k a ç K ü r t t a r a l i n d a n ö l d ü r ü l m e s i n c d a y a n ı r . B ıı i s y a n
h a rek ctlerin c m u h a lif o la n d iğ e rle ri gibi, G e v a ş o k u lu ö ğ re tm c n i
olaıı R a fa c l d e k o m i t e c i l c r ta r a liııd a ıı ö ld ü r iik lü .
Y c r i n d c y a p ı l a ı ı s o r ı ı ş l u r m a l a r ı n s o n u c u ı ı d a , H r ı n c ı ı i isy aıı
h a rek etlerin in , A ğ c a k a lc
b a şlatlığ ı
m eydana
köyiine d ö n m e k te
köyündeıı
çık m ıştır.
olan
bir k a d ın ııı
ö ld ü rü lm c si
A lışv c riş y ap tıktaıı
V a n - M u r a ı l i y e ıııerke/. bııcağa bağlı b u g ü n k ü Yakıncak köyii.
V a n ’d a
bıı k a d ı n . y o l d a A s b a ş i n IS(l E r m e n i l e r i
1 16 V a ı ı - M u r a d i y e ıııerke/, bııcaSa bağlı bugünkii B a t a k l ı köyıi.
' ( 7 Vaıı-1 im a r b u c a ğ ı n a bajjlı btıyiinkü S a ğ l a n ı t a ş köyti.
soııra
ilc
1 w Van-Cievaş ilçesiııe baylı bııgünkii Y a y h ı k o n a k köyti.
1■
<i,) V a n - (i i i r p m a r ilçesin e bağlı bııgiinkü Ç a v ı ı ş l e p t köyü.
tarafından saldırıya u ğ ram ış ve öldürülm üştür. B u n u n e ş y a l a r ı ,
P a k i z 159 k ö y ü n d e n
H a v a s u r 151 k o m ite s in e gönderilm iştir.
Z iv is ta n l6 l’lı İsmail B ey , V a n ’a d ön düğü sırada K e ş iş o ğ lu 162
İs m a il ,
K a l e c i k 160 çiftçileri
tarafın da n;
köyünde; N o r d u z l6;!’lu M al M ü d ü rü Tevfik Efendi ve beraberindeK öy lerin e d ö n m e k te olan K a rç ık a n 152 eşrafınd an H a c ı
ki jan d a rm a N uri ile İbrah im , Asbaşin (Ç avuştepe) k öy ü n d e; Van
M u s a B e y ile çevresin de y ard ım sev e r bir kişi olarak t a n ı n a n
M üftüsü Şeyh M e h m e d Sıdd ık Efendi ise H av asur (G ü rp ın a r)’a
K a r k a r l5V lı Hacı Y u s u f A ğ a ve yedi arkadaşı yo lda bir b a ri k a tı n
görevli gıttiği sırad a öldürülm üşlerdir.
a r k a s ın d a p u s u k u r m u ş olan k o m ite n in
a d a m la rı t a r a f ı n d a n
1914 yılı A ralık ay ın d a , sekiz kişilık bir j a n d a r m a birliği
ö ldü rülm üşlerdir.
G e v a ş ’ın P e ll i164 k ö y ü n d e öld ürülm üşlerdir. Gevaş naibi İsmail
H i z a n ’lı M e h m e d Ç a v u ş , A h t dağ ınd a saldırıya u ğ r a m ı ş
H ak kt E fendi, k end isinc yoldaşlık eden ja n d a r m a eri Sayyad
(Seyyid) ile birlikte A t a l a n 165 kö yü nd e öld ürülm üştür.
ve kafası taşla ezilm iştir.
1916
S atın aldıkları sürüleri g ö tü rm ek üzere S a r a y 154’a g e lm iş
olan H a l e b ’li ko yu n tüccarları hizm etinde bulunan üç ç o b a n ,
H av a su r (G ü rp ın a r)’a bağlı K ir s l5S k öy ü n d e katledilmişlerdir.
yılı M art ay ın d a D iy a rb a k ır’lı asker B işar, izinli
olarak m em lek etin e g id c rk e n , geceyi geçirm ek için d a v e t edildiği
Yedi Kilise d enilen E rm eni ev in d c. ycdi kişi ile birlikte haincc
öldürülm üştür.
B u n d a n b a ş k a birçok tan ınm ış M üslü m an şehıt edilmiştir:
a.
Yedi E s b i ş a d l56’lı y o lc u K o z lu c a 157 köyünde; A bd ullah E fe n d i,
M u r a d iy e ’li K äm il Ç a v u ş T a s m a l ı l58’da; K arçıkan eşrafından
C a f e r B e y , V a n ’d a D e r e b e y m a h a lle s in d e y ü r ü d ü ğ ü sırad a;
B e led iy e reis vekili M e h m c d H ulusi E fen di yeminli
tanık ifadcsinde; S a ra y (Ö z alp ) bölgesinin R u slar tarafınd an ilk
iş g alin d c, E r m c n i
ç c te lc r i n in
2 00
n ü fu s lu
K ö p rü
K ö y l66’e
saldırdtklarını belirtti. K ad ın, crk ek ve ç o c u k la r k atlcdilm iş ve
bütün evler yıkılm ıştı.
1:11 V a n ’a b a ğ lı b u g ü n k ü Gürpınar ilçesi.
152 V a n ’a b a ğ lı ilçe idi. B u g ü n k ü adı tesp it ed ilem em iştir.
l5-'? 1315 ( 1 8 9 9 ) tarihli V a n Viläyeti S ä l n ä m e s i ’nde K a r k a r . G e v a ş ilçesin e
bağlı bi r b u c a k o l a r a k kayıtlıdır.
1325 (19 09 ) tarihli “ M e m älik -i
M a h rü s a-i Ş ä h ä n e ’y e M a h s ü s M ü k c m m e l ve M u f a s sa l A tlas”d a ise
K a r k a r , V a n ’ın ilçeler i
a r a s m d a g ö r ü lm e k te d ir . V a n - G c v a ş ilçesi
m e r k e z b u c a ğ ı n a b ağlı b u g ü n k u Daldere köyü.
154 V an iline b ağ lı b u g ü n k ü Özalp ilçcsi.
159 Bugüııkii adı tes p it c d i l e m c m i ş t i r .
160 y an m crk cz b u c a ğ m a bağ lı Kalecik k öyü.
161 Van m crk cz b u c a ğ ı n a bağlı G ü m ü ş d e r e b u c a ğ ın ın b u g ü ıık ü
Klmalık
köyii.
, 5 5 B u g ü n k ü adı tespit e d i l e m e m i ş t i r .
162 Van m crk ez b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Bakacık k öy ü.
156 Vaıı m e r k e z b u c a ğ ı n a bağ lı Erçek b u c a ğ m ı n b u g ü n k ü Y u k a r ı G ö l a l a n
köyü.
l 6 4 Ş im d i B i t l i s - T a t v a n -R c ş a d iy e b u c a ğ ı n m b u g ü n k ü Alacabük köyii.
V a n - G ü r p m a r i lç e s in c bağ lı b u g ü n k ü Yalınca b u c a ğ ı.
157 Van m e r k e z b u c a ğ ı n a b ağ lı E rçek b u c a ğ ı m n Kozluca köyii.
165 V aıı-G evaş m erkc/. b u c a ğ a bağ lı Atalan köyü.
158 B u g ü n k ü adı tcsp it e d i l c m e m i ş t i r .
, 6 6 B u g ü n k ü adı tcspit c d i l c m c m i ş t i r .
E r z u r u m ’dan gclcn vc V a n gölünü aşm a k için K e ş i ş 167
N igär H anım ,
onun
y a rd ı m ı
ile ço c u k la rın ı
k u rt a rd ı. Van
k öy ü n d cn E b r ir e n 168 köyünc g eçen askerlerin cesetleri V a n g ö l ü
m aliyesinde m c m u r olan H o c a H üseyin’in E fe n d i’nin kızı ve diger
kıyılarından çıkarıldı. Y olların, Erm eni isyanları scb eb iy le k a p a l ı
15 kadın fazla iğfaldcn ölm üşlcrdi.
ve telgraf direklerinin kesik oluşuııdan, Ş atak (Ç atak) b ö l g e s i
E rm eniler tarafından k u şatıld ı.
b.
B a ç e r g e 169 sınır k o ru m a birliği ko m u ta n ı H alid E f e n d i ,
düşm anı takipleri sırasınd a D ir (A lbayrak) ve civarın da b ü y ü k
katliäm lar y ap ılm tş o ld u ğ u n u söyledi. K adınlara tecav üz c d i l m i ş ,
çocuklar ise b o ğu lm u ştu.
7. Halen M a’m urat-ül-Aziz171 ‘de Bulunan
V an ’lı 32 Kişinin Yeminli İfadeleri
(17.6.1916)
(Bu kişilerin Adları Tutanakta Yazılıdır.)
G e v a r ( Y ü k s e k o v a )’da Y aplan (Şcyh H am id), A lil a n ;
V a n ’ın d ü şm csin d en ö nce Ermcni ihtilälcilcri tarafından
V a n ’da Ş ey h G azalı, Ş eyh A b d u rrah m an G azi, H indi B aba, M o l l a
öld ürülcn şahıslar şunlardır: Jan d a rm a postası Sayyad (S eyyid) ve
K asım ; Ş atak
( Ç a t a k ) ’da K u ra n d c şt; M üktis ( B a h ç a s a r a y ) ’d e
iki arkadaşı A talan k öy ü n d e ; Hurşit A ğ a ve V o s ta n l72’lı Ata
Arväsı; G e v a ş ’da M i r Hasan V eli, Hacı Zivc, Hacı Hanı tü ı b e lc r i
B e y ’in evindcki o ğ lu , Erciş m ü frczc kumaııdanı Yüzbaşı Sülcyınan
vc m edrcseleri E rm e n ile r tarafından yıkılmıştır.
E fcnd i jan d a rm ala rı ilc birlikte N a b a t17^ kö yü nde; A d ilc e v a z ’lı
Alay b e y ’in oğlu H a m z a , Hacı Ali oğlu Said ve A b d u rra h m a n ile
c. V a n ’ın işgalinde şehirdc bulunan süvari çavuşu M ira c
beş arkadaşı Ş cyh K a ra (G ülsü nlc r) kö yü n d c , ja n d a r m a H a m id vc
oğlu O s m a n ’ın karısı N igär H a n ım , ycm inli tanık ifa dcsin de ;
arkadaşları Ş u ş a n i s 174 k ö y ü n d c ; Vaıı cşrafın dan C a m u şc u zädc
R u sla r’ın şehrc y ü rü y ü ş ü scbcbi ilc panik içindc kalan kadın ve
İsmail, C cbcci zäde Hacı Y a k u b vc oğlu H alil, Beşir o ğlu Derviş,
çocukların c a n la n n ı k urtarm ak am a c ıy la şchirden u za klaştıklarım
Hacı Latif zäde Hacı Şerif, Hertüşlü z.ädc M u stafa, T o p ç u oğlu
belirtti. N ig är H a n ı m ’ın bcraberindc g ötürdüğü kızları 10 y aşın d a k i
Hacı Rifat, K ay a Ç clebi zädc M ah n ıu d vc Y usuf; Erciş cşrafından
Refika, beş yaşıııdaki Şcfika, oğulları 12 yaşındaki K cınal, altı
K ahram an zädc B ckir, Ş akir ve Şükrü; B a r g ir il7-‘’’dcn M ah m u d
yaşındaki C eläl vc b ir buçuk yaşındaki Cemil artık y ü rüy cm iyo r-
Sıddık Bcy katlcdilm işlerdir.
lardı. Ç ocu kları ilc birlikte yorğuıı bir lıalde S u r b a ş 170 k ö y ü n c
varan N ig är H a n ım , gcçcyi köyiin yakınıııdaki çalılıkta geçirdi.
Şafak vakti, silählı çctclcrin ctrafta dolaştıklarıııı, rastladıkları
kişilcri öld ürdü klcrin i görüp çok korktu. Sıra kendisinc gelm işti.
Cellätlar arasında V an cski m u h as cb c veznedarı R u bcn 'i tanıdı.
171 Bııgiinkü Elä/.ığ ili.
167 BugUnkü adı tcspit cdilemcmiştir.
168 Bııgünkii adı tespit edilcmemiştir.
Bııgünkii adı tcspit cdilcmcmiştir.
170 Buüiiııkii adı tcspit cdilemcmiştir.
172 Van-Gcvaş ilçesinin cski ac.li.
' ^ C a n nıcıkcz bucafia bağlı Erçck bucağının bugiinkü Çonıaklı köyii.
174 Van merkcz bucağıııa bağlı bugünkii Kevvnli köyii.
l7-<’ Van-Muradiyc ilçcsinin eski adı.
H ı d ı r 176, Z e v e , Şeyh K a ra (G ülsünler), A nıik ( A m u k ) 177,
E n g i l 181 ve A ta la n k öy lerin e geldiler. B u insan ların sayıları
A yanıs (A ğartı) ve d iğ er kö ylerin bütün sakinleri k a t l e d i l m i ş ,
15 .00 0’ne ula ş ıy o rd u . R u s la r ’ın ve E rm e n i le r’in b eklen m ed ik
kadınlarının ırzına geçilm iş, g enç kızlar R u sy a içlerine g ö t ü r ü l -
saldırıları s o n u c u n d a , bu insan lar ve 2.000 T ü rk askeri, şarapnel ve
müştür.
mitralyöz ile öldü rü ldü ler. Aralarından an cak 1.000 k adarı, kaçm ay a ve k u rtu lm a y a m u v affak olmuşlardır.
V a n ’lı K ad ik o ğlu H üseyin Efendi (N orşin m a h a l l e s i n d e n )
ve eşi Z e lih a H a n ım da, daha önce N igar H a n ı m ’ın b e y a n l a r ı n ı
d o ğ ru lay an bir ifade verm işlerdir.
9. G evaş Göçmenlerinden Abdi ve Reşid
M olla’nın İfadeleri (1.7.1916)
8. V an’ın Topçu Oğlu M ahallesi’nden E s n a f
Ali Oğlu R eşid’in İfadesi
Van ve G e v a ş ’ın tahliyesinden son ra, H o r o ti s 182 köyünden olan H a ço , K eşiş Sergis, O n nik , H a k o ve Parso tarafından
yonctilen 50 0 kişilik E rm e n i ve Kazak birliği, G e v a ş ’a bağlı
İlk panik sırasında, halkın bü yük bir k ısm ı, H alil b e y ’in
K arkar (D aldere) k ö y ü n ü k u şattı. Ö nem li b inalara ateş açtılar,
tüm enin in b u lu n d u ğ u , H o ş a b 178 istikametine gittiler. F a k a t a r z u
erkekleri ve ço c u k la rı katlettiler, kadınları iğfal ettiler. Yalnız
edilen y e re v arılm adan önee tahm inen 80.000 kişiden m ü t e ş e k k i l
birkaç yüz k öy lü, b ü y ü k zorlu k la kurtulabildi.
bir g ru p , Ş a h m a n i s 179 köyiinde R uslar ve E rm en iler ta r a fjn d a n
saldırıya uğradı. Y arısından çoğu kılıç ve h an çer d arbeleri ile
katledildi. B u nla rd an ancak 2 .0 00 kadarı, H o şab ( G ü z e l s u ) ’a
g ötürüldüler. Esir kaldıkiarı iki ay içinde her türlü işk encey e ve
te ca v ü z e m a r u z k ald ılar. Bu sıra d a V an şeh ri, T ü rk o r d u s u
tarafından geri alındı. Bu h ab er üzerine, D iy arbak ır, Bitlis ve
10.M ezraa-i Ş eyh an 183’a Göçeden Halid
oğlu Tahir ile M ahm ud’un İfadeleri
(20.6.1916)
K a rç ık a n ’a sığınan V a n ’ın yerlileri, şehre bir saat uzaklıkta b u lu nan E d r e m i d 180 k ö y ü n e
ve yin e V a n ’ın k u z e y in d e b u lu n a n
Sancak m erk e zin in tah liy e edileceğinin ö ğren ilm esi üzcrine, bütün köy halkı halen T ü rk y ön etim inin d e v a m ettiği ycre
d oğ ru y ü r ü m e y e
176 V a n - T i n ı a r ilçesine bağlı b u g ü n k ü Hıdırkiiy.
b a ş l a d ı. K a s ı r 184 k ö y ü n e
g e li n d iğ i
zaman
, 7 7 V a n - T i m a r ilçcsin c bağlı idi. Şiıııdi T i m a r ile M a rm it S u y u ( K a r a s u )
ağzı a r a s ı n d a b u l u n u y o r d u . Tiirk köyii idi. B u g ü n k ü adı tespit e d i l c m cm iştir.
178 V a n - G i i rp ı n a r - G ü z c l s u buea ğıııa b ağlı b u g ü n k ü (lüzelsu k öyü.
179V a n - G i i r p ı n a r - Y a l ı n c a
b u c a ğ ı n a b a ğ lı b u g ün kii Topçudeğirmeııi
köyii.
1X0 V a n
m erkcz
bucağa
Sarmansuyu köyii.
bağ lı
G üm üşdcrc
bucağının
bııgünkü
181 V an m c r k e z b u c a ğ a b ağ lı G ü ı n ü ş d c r e b u c a ğ ı n ı n b u g ü n k ü Dönemeç
k öyü.
182Bugü nkii adı tespit e d i l e m e m i ş t i r
18-^ V a n - G e v a ş - B a h ç e s a r a y b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Ünlüce k ö y ü .
184 V a ı ı - G ü rp ı n a r - G ü z e l s u b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Sevindik k ö y ü .
12.M üküs (Bahçesaray)’e Bağlı L ahyan187
Göçmenlerinden Abdülmecid, Halid oğlu
ve Osman oğlu Resul’un İfadeleri
(19.6.1916)
kö p rün ün içlerinde H a ç o , M a rd iro s , B akd o, Berz.o, S e r g i s , H a r o ,
öğrctnıen G arab et ve M ıg ird iç 'in aralarında b u lu n d u ğ u E r m e n i
ihtilalcileri tarafından kapatıldığı görüldü.
K alabalığın y alv arm asına rağ m en , h a y d u tla r hiç k i m s e y i
kö prüden geçirm ediler. Kadınları, ed ep yerlerine k a d a r a r a d ı l a r .
Ü s tl e rin d e
b u lu n a n
her
şcyi
yağm a
e tt ik t e n
sonra
Bu şahısların ifadeleri, yukarıdaki ifadelerin aynısıdır.
k ız la ra
İfadelerinde, E rm e n i cellatları arasında, P e r v a r i’ye bağlı O zim
saldırdılar. O sm an lı ve Rus tüfekleri ilc m ü c c h h e z olan E r m e n i l e r ,
(G ü m ü şören ) k ö y ü n d en L ato, M ü k ü s ’lü H a ç o , O se b , Ş ira k , kom şu
crkekleri yoğun bir tıifek ateşine tuttular. B un ların ç o ğ u ö l d ü ,
köylerden S erg is, N işan, G a ra b e t, V a h a n , A rtin adlı E rm e n i le r’in
diğcrleri ise bü yü k bir güçlüklc k a çarak K u ru Salan d a ğ l a r ı n a
bulunduğunu belirtmişlerdir.
sığındılar. Ç oğ u k adın ve ço cu k o lm ak üzere k ö y lü le rd e n
121
kişinin, haydutların kurşuııları ile ö ld ü rü ld ü ğ ü n ü m ü ş a h a d c e ttik .
13. A bdullah’ın İfadesi (19.6.1916)
ll.M ü k ü s (Bahçesaray) G öçm enlerinden
Yusuf Kenan ve A bdülhakim ’in Ifadeleri
(19.6.1916)
V an, G e v a ş ve H a v a su r (G ü rp ın ar)’ın tah liye sind en sonra,
E rm eni k öy lüleri
V a n ’dan ge len A h ta m a r k ilisesi p is k o p o su
Vartan ile T u lu n c iy a n S i m o n ’un liderliğinde y ü z le rc e gruplar
halin de V e r a n d a n i s 188, H o r a v i l 189, D e r lyo, Z i k o h 191, K ark a r
G eçen yıl 3 0 A ğ u s to s ’d a, R u s vc G cv aş ilc Ş atak ( Ç a ta k )
(Daldcre) K ürt köy lerin c saldırdılar. Y a ğ m a , tev av ü z vc katliäm
E rm cn ile ri’ndcn m üteşekk il çetc ler M ük üs (B a h ç c s a r a y ) ’e g e ld i-
bir birini takip ctti. 2 0 0 c iv arın d a genç kız, E rm cn i ve R u s la r’ın
ler. K a çam ay an k ad ın , ihtiyar vc ço cuk lar ta m a m e n katle d ild iler.
hayvanı hislerini g id e rm e k am ac ı ile V a n ’a g ö tü rü ld ü lcr. Bu
Bu E rm c n i ç e te s in d c , P a r ls<’ k ö y ü n d cn
saidırıya pek azı dayan abildi. S o y u lm u ş ve yak ılm ış k öy lerin ancak
K ir k o r vc ö ğ r c t m e n
G arabet, V ahan , K i n c k a s 186 köyiindcn Artin, M ü k ü s ’lü K e v o r k ,
2 00
Miııto S em b a t, H ay asta n , D cm iıci N aro, Haçik M u h ik , D ik ra n ve
zavallılar, T ü rk y öncticilerini
sakini A ğ ı r o f d a ğ ın a sığ ın a b ild i. B ir m ü d d c t so n r a bu
bulacaklarını tahm in
ilc M ükü s
Bedos g öründülcr. Bu haydutlar, özclliklc k adın lara saldırıp o nları
(B ah çesaray )’e gittiler. A n c a k orada bulunan E rm e n ile r dc bu
iğrenç bir şekildc kirlettiler.
/avallılara tckrar saldırdılar. Bu katliäm dan d a m u c iz c ohırak
yalnız birkaç kişi k urtulabildi.
l s 7 BLigünkü adı tespit edilenıemiştir.
IXX Vaıı-Gevaş ilçcsinc bağlı bııgünkü K urultu Köyü.
Ix-' Van-Gevaş-Bahçesaray bucağma bağlı köy. Bııyıinkü adı tespit edileıııenıiştir.
IX9Bııgüııkti adı tcspit cdileıncmiştir.
IS6van-Gevaçf-Bahçcsaıay bııcağına bağlı köy. Buyiinkü adı tcspit edilemcıniştir.
141 Bugünkii adı tcspit edilememiştir.
Bugünkü adı tespit cdilcmcmiştir.
14.Şatak (Çatak)’a Bağlı Serir192 K ö y ü n d en
Salih ve Halid oğlu A li’nin İfadeleri
(19.6.1916)
o lm a k ta n b a şk a çare leri b u lu n m a d ığ ın ı iläv e etti. U m u ts u z
S o r t e k in 193, A r ç k a n is 194, M e z r a a 195 ve P a r s 196 E r m e n i
katlettikten sonra bir g ecc, yukarıda adı geçen iki köyü kuşattılar.
zaptettiklerini, artık Padişahın olmadığını ve kendılerinin Ermeni
M üslüm an halk , istenilen 50 0 lirayı toplam aya başladı. B u haydutIar, K ahnem iran (U z u n te k n e )’daki 10 evde oturan M ü s lü m a n l a r ’ın
köylerinin bütün sakinleri, sabah erken bir saatte S erir k ö y ü n ü
B u n la rın
kuşattılar. 6 0 nü fu stan ancak 15 e rkek k aça bild i. G erisi ö l d ü r ü l d ü .
S u ren gen 202’li B artik, S o k a n 20:,’lı Bedo idi. B unlar, evleri atcşe
K adınlar kaçırıldı v e e vler y a ğ m a edildi.
lid e rle ri,
Ş i d a n ’lı
M e s ro b ,
K a g a z i z ’li
S im o n ,
verdiler ve “Y aşasın E rm e n ista n ” nidaları ile halka saldırdılar. 320
kişiden ancak 5 0 ’si karanlıktan faydalanarak ka tliäm da n kurtulmayı başardı.
15.D arnis-i Ulya197 ve Darnis-i Sufla198
Göçmenlerinden Abdülham id ve
H angir’in İfadeleri (19.6.1916)
A s le n
L e o ’n un
H avasur
l i d e r l iğ i n d e ,
( G ü r p ı n a r ) ’lu
E rz in c a n ,
o la n
kom ite
K a h n e m i r a n 199,
lö .Ş a ta k (Ç atak)’a Bağlı Sokan (Çatakdibi)
Köyü Eşrafından Kotas oğlu M ahm ud ve
Said oğlu B ehlül’ün İfadeleri (19.6.1916)
B aşkanı
Ş i d a n 200,
K ag aziz201 ve d iğ e r yerlerden gelm iş olan 5 .0 0 0 kişilik E r m e n i
Sokan (Ç atakdibi) k öy ü 680 nüfusa sahipti. B ir gecc,
çetesi, D arn is-i U ly a (Y ukarı N arlıca) ve D arnis-i S ufla k ö y le rin e,
R uslar ve E rm eniler köyü bastılar. Hiç kim se onlara m a n i ola-
500 lira ve 5 0 k ız gönderm elerini emretti ve R u s l a r ’ın İ s ta n b u l’u
mazdı. Çünkü M ü s lü m a n halkın silähı yoktu. C e llä tla r evlcri
yaktılar. Durum sakinleşince, birçok kadm ve ç o c u k , K a z a k l a r ’ııı
kılıçları ve Ermcni ihtilälcilerinin hançcrleri altında c a n vcrdiler.
l y z B u g ü n k ü adı tes p it ed ilem em iştir.
V a n - Ç a t a k ilçesin e bağlı köy . B u g ü n k ü adı tesp it e d ile m e m iştir .
Şafakta, gece kıyım ından kurtulabilenlcri b ir ev de topladılur.
Kızlar ve genç kadınlar bilinm eycn bir y ön c doğ ru y o la çıkarıldı.
, 9 4 B u g ü n k ü adı tesp it e d ile m c m iştir
Ö ğle vakti, köylülerin kapatıldığı ycr ateşc vcrildi. Bu /a v a llıla r -
195B u g ü n k ü adı t e s p it ed ilem em iştir.
dan aııcak 21 ’i muci/.c olarak bu katliäm dan k urtulab ildi. K atillcr
l 9 6 Pars ad lı iki k ö y v a r d ı. B u n lar, V a n - B a ş k a l e ile V a n - Ö z a l p ilçelerine
arasında, Şatak ( Ç a ta k ) ’lı S a h a k , O seb, A rtin, H ov ik vc S im o n ile
bağlı g ö r ü n ü y o r l a r . B u g ü n k ü adları, Y u r t t e p e ( B a ş k a l e ) ve B a ğ r ı a ç ı k
adlarını hatırlayamadığım ı/. Ermeııi köylülcrini gördiik. Bunlar
( Ö z a l p ) ’tır. H a n g is in in kastedildiğini tespit e d e m e d i k .
ö/.cllikle, gcnç kı/.lara saldırdıhır ve hcr çcşit nıezälimi y ap tılar.
V a n - Ç a t a k ilçesin e b ağ lı b u g ü n k ü Y u k a r ı N a r l ı c a k ö y ü .
198 V a n - Ç a t a k ilçesin e bağlı kö y. B u g ü n k ü adı tes p it e d ilem em iştir.
l 9 9 V a n - Ç a t a k ilçesin e b ağlı b u g ü n k ü U z u n t e k n e k ö y ü .
2 0 0 v a n - Ç a t a k ilçesin e bağlı köy. B u g ü n k ü adı tespit e d ilem em iştir .
202 B u g ü n k ü adı tespit c d i l c m e m i ş t i r .
201 V a n - Ç a t a k ilçesin e bağ lı köy. B u g ü n k ü adı tespit edilem em iştir.
■ ^ Ş i m d i , V a n - G ü r p ın a r - K ı r k g e ç i t bucağıııa bağlı bugünkii Ç a t a k d i b i
köyü.
17.Şatak (Çatak)’a Bağlı A vzini204 K ö y ü
Göçmenlerinden M ustafa ve E sa d ’ın
İfadeleri (20.6.1916)
19. Y usuf Ziyaeddin’in İfadesi (20.6.1916)
Her
K ö y ü m ü z 5 0 0 ııüfuslu idi. E rm e n ile r ve R u s l a r , k ö y e
saldırarak y a ğ m a ve katliäm yaptılar. K a tliä m d an a n c a k 3 0 k i ş i
kurtulabildi. Geri k a la n diğerlerinin akıbetleri b i l i n m e m e k t e d ir .
biri
100 ile
150 nü fu s
b a rın d ıra n
A r k a n is 209,
H a v i n s 210, V a r k o z 211, N o r e v a n 212, B e r h o 2 l ■,, T a r v i s 214 ve
B a h i k 2ls
k ö y lerin e,
1915
yılı
M art
ayı
b a ş la rın d a
G evaş
E rm e n ile ri’nin y ard ım ı ile saldıran Rus K az a k la rı, erkekleri evlere
toplayarak y aktılar. G en ç kad ın ve kızları ise kaçırdılar.
IS .K arçık an ’a Bağlı Alan205 K öyü D inı
Liderlerinden Şeyh Enver ve M olla
R eşid’in İfadeleri (7.7.1916)
100 k a d a r süvarinin ve takviyeli bir p iy a d a b irliğ inin k ö y e
20. Kesan (Ergeçiti) Eşrafından M olla
A b d i’nin, A rvas216 Nakşibendi Şeyhi’nin,
Hacı Bey oğlu Selim H an’m ve Hamid Bey
oğlu A li’nin İfadeleri (14.4.1916)
yaklaştığı öğ ren ild i. H alk köyden u zak la şm a k için y o la çık tı. F a k a t
Pelli206, T a n k a s 207, A z e rk u h 208 ve Prons (G ö k ç im e n ) a d h E r m e n i
köylerinin sakinleri bunların yollarını kestiler. K ad ın la r a sald ırıld ı
ve R u s birliği kö ye girdi. Evler ateşe verildi. Y a şlı, h asta ve ç o c u k
gibi yüriiyem eyen in sa n la r acım asızca öldü rü ldü . K a zak lar, k u rtu lmayı de neyenlerin üzerlerine y ürüdüler. B u nların arasın da p e k azı
R u s la r ve E rm e n i le r , R e ş a d iy e 2 l 7 ’ye bağlı A ş n a k 218
k öy ün ü istilä ettiler. Kızları herkesin içinde iğfal ettiler, çocukları
diri diri yakıp, crkeklerin gö zlcrin i o y d u la r. İhtilälcilcrin liderlcrindcn N o rk u h 2 | y ’lu A p re, A h ta m a r kilisesi pis k o p o su Bizintik,
M irb ck ve A rp ıt220’lı O seb , B cd ros ve A n za k lı İs o ’yu tanıdık. Bu
kargaşalık sırasında canını k urtarm ayı başardı.
209 V an - Ç atak i lçes in c bağ lı b u g ü n k ü Işınlı k ö y ü .
2 , 0 V a n - T i m a r b u c a ğ ı n a bağ lı b u g ü n k ü Atmaca k ö y ü .
211 V a n - E r c i ş - K o c a p ın a r b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Yetişen k öy ü.
212 V a n - T in ıa r b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Esenpınar köyü.
2 I -^ V an-Ç atak ilçcs in c bağlı b u g iin k ü Alacayar k ö y ü .
2 l 4 B u g ü n k ü adı tcsp it cd ilcn ıcn ıiştir.
21 •’ B u g ü n k ü adı tes p it c d i l c m e m i ş t i r .
204 V a n - Ç a t a k ilçesin e b a ğ lı b u g ü n k ü
Ağaçlık k ö y ü .
2 0 s B u g ü n k ü adı tesp it e d ilcm em iştir.
20 6 B i t l i s - T a t v a n - R e ş a d iy c b u cağ ın a bağlı b u g ü n k ü Alacabük k ö y ü .
2 0 7 B u g ü n k ü adı tes p it e d ilcm cm iştir.
2 0 8 B u giin kü adı tespit e d ilen ıcm iştir.
216 V a n - G c v a t ş -B a l ı ç c s a r a y ilçcsin c bağ lı b u g ü n k ü Doğanyayla köyü.
217 V an vilfıyctindc G c v a ş ilçcsiııc bağlı olan R c ş a d i y c b u c a ğ ı , şiıııtli
B itlis'in T a t v a n ilçcsin c bağlıdır.
2IX V a n - T a t v a n - R c ş a d i y c b u c a ğ ı n a bağ lı bu gü ııkü Budaklı k ö y ü .
2 ,y V a n - G ü r p m a r ilçcs in c bağlı b u g ü n k ü Yolaşan köyiı.
220 V a n - G c v a t ş ’a b ağlı kö y. B u g ü n k ü adı tcs p it e d i l c m c m i ş t i r
katiller, k ö y ü n en güzel kızlarından 15’ini bir odaya k a p a tı p i ç -
Ö n ce H atu niy e mahallcsine g ötürülen k a d ın la rı, d a h a
m eye başladılar ve kızları çırılçıplak soyduktan son ra o n l a r ı ,
so nra A m e rik an M ü es scse si222’ne götürdüler. Y olda, 15 yaşın da
“ M ü s lü m a n la r K ah ro ls u n ” ve “ Y aşasın E rm e nistan ” b ağırtıları i l e
bir oğlu ve b e b e ğ i ile giden bir kadın a rastladılar. O ğlan boğazlan-
oynattılar. Bu zavallıları du a etm eleri için zorladılar v e k ı z l a r
dı, k a d m ise iğfal edildikten sonra ufak çocuğu ile birlikte
nam azlarını kılarken haydutlar b u d uru m d an istifade ed ere k i ğ f a l e
ö ldürüldü. B irç o k g öçm enin bulunduğu A m erikan M ü e s s e s e s i’-
giriştiler. Kızların du rum u reddetm eleri ve dircnmeleri ü z e r i n e
n den , E rm e n ile r ve R uslar en güzel kadınları seçip, bir d a h a geri
kavga
g ö n d e rm e m e k ü z e re götürdüler. Hiçbir kadın onurunu k o ru y a m a d ı.
çık tı.
Sonunda,
E rm eniler
ve R u s l a r
bu
z a v alh ları
öldürdüler.
Z o rla kirletilm iş kad ınlar arasında, M olla Kasım k ö y ü n d en F evzi
A ğ a ’nın iki o ğ lu n u n karılarını, kızını ve A y an ıs (A ğ a rtı)’lı İbrahim
A ğ a ’m n kızlarını ö ldürdüler. G ö llü 22-1 kö yü n d e n İsmail A ğ a ’nın
15 yaşındaki kızı Z eliha, fazla iğfalden öld ü. Birçok M ü s lü m a n
21. Van’ın Abbas Ağa M ahallesi’nde O turan
Ş eririn Karısı Firdevs H aııını’ın İfadesi
(?.6.1916)221
D ü şm a n ın V a n şchrine girişi sırasında, Firdevs H a n ım ve
k o m ş u la rı
e m e k li
subay
M ehm ed
Ali
E f e n d i ’nin
ev in d e
g ö çm e n , k en d ilcrin c tatbik edilen işkencclerin kurbanı oldular.
22.A slen V an’h Olan Timur oğlu Yüzbaşı
Şükrü Efendi’nin İfadesi (?.6.1916)
toplanmışlardı. Tüfek sesleri ve çığlıklar d u y u lm a y a başladı. E v le ri
yağm a ettikten son ra y akıyorlardı. Y an g ın , Ali E fe n d i’nin e v ı n e
R u s la r ’ın V a n ’dan çekilişlcri sırasında G e v a ş ’d a bulunu-
yaklaşıyordu. 15 k ad ar silählı in san bu binanın kapısını ça ldılar.
yordum . Bu çck iliş habcri ü/.crinc ailcm e yardım e tm e k üzcrc
Ali E fe n d i’yi çağırıp, kendilerinc p a ra v erm esini emretti-ler. A li
V a n ’a gittim. E r m e n i l e r ’iıı ve R u s la r ’ın geri çckilirken ö ld ü r ü p
Efendi bir anlık tereddütten son ra em re itaat etti. H aydutlar, Ali
bıraktıkları, e n k a z la r içiııdeki cesetler arasınd a, ailemin cesctlerini
E fe n d i’nin parasını aldıktan so n ra , o n u ve 80 yaşın da olan k ız
görünce dehşet iç in d c kaldım . Vücutları bağlan m ış, başları vücut-
kardeşini öldürdüler. K arısı da iğfal edildikten sonra aynı a k ıb e te
larından ayrılm ış ccsctlcr vc d u v a ra çivilenm iş erkckler g ö rülüy or-
uğradı. K o c a m Şerif E fe n d i, b aşın d an vurularak yere yığıldı. 16
du. Aslcn D iy a r b a k ı r ’lı cmckli Yü/.başı M c h m c d E fcn d i, Van
yaşındaki o ğlu m A h m c d , ıstırab dolu çığlıklarım a rağm en katledil-
eşrafından 80 y aşın d ak i R ü stcm Efendi ve
15 yaşınd aki oğlu
di. H aydutlar ham ilc bir kadını b ıçakladılar ve cv de bulunan b ütü n
crk ek leri ö l d ü r d ü k te n s o n r a k a d ın la rı
H a tu n iy e m a h a l le s in e
götürdüler. O ra d a 15 ya şın d a bir çocu ğ u n tcnasül uzvunu k e se rc k
ağzına ko yd ular ve bu işkenceden sonra öldiirdüler. H ay du tlar,
rastladıkları bütün insanları ac ım a d a n öld ürm üşlcrdi.
222 XX. yii/.yıl b a ş l a r ı n d a O sm a ıılı D e v l c t i ’ndc A n ıe r ik a n nuies.scselcriııin
to p la m sayısı o k u l , kilisc. yctim h iine. h as tah ü n c-d is p an se r, e v - m c s k e n ,
ço cu k yııvası ayrı ayrı m ü ta lä a cdild iğ in d c 31()’u b u l m a k t a d ı r. V a ı ı ’da
nıevkcz s a n c a ğ ı n d a üç A ınerikan m ü es scs esi, a y r ıca bir A m c r i k a n lıastahäncsi ilc d i s p a n s c r i b u l u n u y o r d u . F azla bilgi için b k z .. Adııaıı
221 Kış., Ermeni Komiteleri’nin A ’mäl ve Harekät-ı İhtiläliyyesi..., s.
303.
Ş i ş m a n , Osmanlı Devleti'nde XX. Yüzyıl Başlarında Aınerikan
Külturel ve Sosyal Müesse.seleri, Balıkesiı 1994.
V aıı-T im ar b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü ( i ö l l ü köyü.
N e c ib , E d rem id
Bitlis y o lu
caklarını savu nm uşlard ı. D urum sandıkları gibi olm adı. D üşm an ın
iizerinde katle dilm işlerdi. 15 çocu ğu n cesetlcri yolda bulunuyordu.
( S a r m a n s u y u ) k ö y ü n d e n g eçe n
öncü kuvvctlerini oluşturan Ermenilcr, evlerin işgal cdilm csini,
H i ç b i r y a ra izi ta ş ım ıy o rla rd ı. A ç lık tan ölm üşlerdi. Anneleri
boşaltılm asını ve ateşe verilm esini engellemediler. P aniğ e kapılan
ö ld ü r ü lm ü ş y a d a k a ç ırılm ış idi. Y o llar k adın ve erkck ccsetleri ile
halk, şehrin bellibaşlı evlerindc toplandı. Erkekler tutuklandı,
d o lu idi. E rm e n i le r , E n g il (D ö n e m e ç ) ve Edremid köyleri arasında
kadınlar A m e rik a n mücsscselerinin binalarına götürüldüler. O rad a,
g ö ç m e n l e re sald ırm ışlar, y a ğ m a edip öldürmüşlerdi.
10 .0 0 0 ’den fazla kişi toplandı. Ermcniler ve K a zaklar, her gece
birer kadın seçcrek bunları dışarı götürdüler. G idenlerden pek çoğu
kirletildikten so n ra öld ürüldü.
23.M en d eriş224 Köyü İhtiyar Heyetinden
D erviş A ğa’nın Ifadesi (26.6.1916)
Jandarm a
M akbule
H an ım
çavuşu
ve
M a h m u d ’un
N asır
E f e n d i’nin
eşi
Reyhan
( V a n ’ın
H anım ,
S e li m
Bcy
m ahallesind cn) eşi Piruzc H an ım da, halkın m aruz kaldığı bu
K ö m ü s (B ala klı) k ö y ü n d e e v le r yakıldı, halk katledildi,
iğrenç olayları anlatm ışlardır.
k a d ın la r te c a v ü z e u ğradı. İhtiy ar bir a d a m olan Y unus ve karısı
k o r k u n ç iş k e n c e le r e m a r u z b ıra k ıld ılar. K ay m a k a m Mehmed
B e y ’in karısı F a tm a H a n ı m , İsmail A ğ a ’nın kızı Lali, işkence
2 5 .V a n ’ın Nevşan M ahallesi’nde Oturan ve
Halen N usaybin225‘de Bulunan 30
Yaşındaki Hüseyin oğlu Şükrü’nün,
Erm eni ve Rus Çeteciler Tarafından
Yapılan Kötülüklere Ait, İlçe Savcısı ile
Sorgu H akim i’ne Verdiği Yeminli İfadesi
(1.7.1916)
y a p ıld ık ta n s o n r a ö ld ü rü ld ü le r. S ü le y m a n A ğ a ’nın karısı fazla
iğ fa ld e n ö ld ü . K u c a k la r ı n d a n ço cuk ları alınan kadınlar bilinmeyen
is tik am etlere g ö tü rü ld ü le r.
2 4 .9 7 . Alay 1. T abur’dan Levazım Subayı
H asan Fahri E fendi’nin Eşi Latife
H an ım ’m İfadesi (28.6.1916)
E rm cn ilcr, u/.un bir z am an dan bcri O sm anlı H ü k ü m e t i ’nc
vc T ü rk lc r’e karşı biiyük bir kin beslemekte idilcr. O s m a n l ıl a r ’ın
V a n ’ın, R u s birlikleri ve E rm eni çctcleri tarafından ilk
iş gali sırasın da, halk ın k ü ç ü k bir bölü m ü şehirden uzaklaşabilmişti.
F a k a t ulaşım vasıtası y o k lu ğ u n d a n halkın büyük bir kısmı şelıirdc
k a lm ış ve şchri işgal e d c n k uvvetlerin medenı bir millelc mcnsup
o ld u k la rın ı ve s a v u n m a s ız halkın hayatına ve şerefine saygı duya-
yok olm asına ç alışm ak ta vc yollardan bcri bu am aca Iıizmct ctm ektc idilcr. Bu cüm lcdcıı o la ra k , im paratorluğuıı çcşitli unsurları
a ra s ın a
nil'ak
to h u m la r ı
ckm cyc
gayrct
c tm iş lc rd i r.
R us
H ü k ü m c ti’niıı dc teşviki ilc Vaıı, Erzurum , Bitlis vc D iy arb ak ır
viläyctlcrindc ihtilälci ko m itc lcr kurm uşlardı. Van v iläyctindcki
ihtilälci E rm cni ö rg ü tü n d c , T a şn a k , Hınçak vc A rm e n a k adlı üç
V a n - B a ş k a l e ilç c s in in A l b a y r a k (Ş ikefti) bu cağ ın a bağlı k i i y . Bugiinkü
a d ı tcs p it c d i l e m c m i ş t i r .
22-<’ M a rtlin ’e bağ lı i l ç c .
k o m ite b u lu n m a k ta idi. B u n la rın liderleri de Aram Paşa, İşhan ve
B ah a n ıs227, Z o ro v a (Yemlice), K öprü K ö y 228 ve Zeve
V ire m y a n idi. B u ş a h ısla r plänlarını tatbik etm ek için, ö nce
köyleri sakinleri acım asız bir şekilde, barbarca ve akıl alm az
R u s y a ’dan getirttikleri tü f e k le r , fişekler, bom balar, dinamitler ve
şekillerde ö ldü rü lm ü şlerdir. Bunlara ait olan bütün m allar da çete-
diğ er
cilerin eline geçm eştir.
patiayıcı
m addeler
ile
k e n d ile rin i
te ç h iz
e tm e y e
başlam ışlardı. S iläh lı E r m e n i çetelerini de kurm uşlar ve V a n ’ın
M ü s lü m a n
m a h a l le l e r i n d e yeraltı tü nelleri k azm a y a teşebbüs
K ü ç ü k Sergis ve B üyük Sergis çeteleri, k en d i harekät
etm işlerd i. B u çete c ile rd e n biri, Şirin adı ile tanınan eşkıyanın emri
sahalarında b ulu nan M ü s lü m a n la r’a karşı son d erece acım asızca
üz erin e T i m a r (G e d i k b u l a k ) ’a gitm iş, bir diğeri de B üyük S erg is’in
hareket etm işlerdir. M ü s lü m a n halk ise kendini sav u n aca k siläh
y ö n e ti m i a lt ın d a Ş a ta k
b u lu n m a d ığ ın d a n , çocuk ve kadın ayırm aksızın her çeşit zulm ü
üçüncüsü
ise
K üçük
( Ç a t a k ) ’d a faa liy et gösterm iş ve b ir
S e r g i s ’in
y ö n e ti m i
altın da
H av asu r
işleyen bu eşk ıy a çete lcrinin eline d üşm üştür.
(G ü r p ı n a r ) ’a d o ğ ru g itm iştir. A y rıca E rz u ru m , Bitlis ve Diyarbakır
v iläyetlerin de faa liy et g ö s te re n ayrı bir g rup meydana getirilmiştir.
V a n ’da bir ja n d a r m a , K üçük Sergis tarafından sokak
U m u m ı seferb erliği m ü t e a k ip , V a n ’dak i çetelerin sayısı, her taraf-
o rta sın d a ö ld ü r ü lm ü ş tü r . H ergün bir v e y a birkaç M ü s lü m a n
dan g elip b u n la r a katılan d i ğ e r çeteciler ile birlikte çok artmıştır.
E rm e n ile r’in vahşetine k urban gitmiştir.
Ş ir in ’in ç e te si, H i ş t 226 k ö y ü n ü ele geçirmiş ve bütün
V a n ’d aki H am id A ğ a Kışlası, nöbetçileri ö ldü rerek binayı
M ü s l ü m a n l a r ’ı ö ld ü r tm ü ş tü r . O lay y erin e gelen jan d arm a Binbaşı
dinam itlc h a v a y a uçuran E rm c n ilcr tarafınd an, 18 N isan 1915 tari-
A h m e d B e y d e , üst rü tb eli b ir su bay ve jandarm alar ile birlikte
hin de cle geçirilmiştir.
ö ld ü rü lm ü ştü r. B u c in a y e tle r in d e n so nra çete , E rm eniler’in bugüne
k a d a r d u y u lm a m ı ş i ş k e n c e le r ile y aş ve cins ayırmaksızın bütün
E rm en iler, 27 gü n sürc ile M ü s lü m a n l a r ’a karşı son dcrece
M ü s lü m a n h a lk ın ı ö ld ü r d ü k le ri G ö llü köyüne saldırmıştır. Adı
acım asızca dav ran m ışla rdır. Bu zam an zarfınd a M ü slü m an mahal-
geçen
tecavüze
lelere karşı y ay lım atcşleri açm ışlar, b o m b a la r atm ışlar ve yeraltı
uğ ram ışlard ır. H a m il e k a d ın la rın karınları deşilmiş ve rahimleri
k ö y lerd ek i
genç
kızlar
iğ r e n ç
şekillerde
tünellcri yardım ı ilc M ü s lü m aııla r’ın cvlerini h a v a y a uçurm uş-
e b e v e y n le rin in g ö z le ri ö n ü n d e parçalanmıştır. Pek çok kadının
lardır. Zatcn savaştan ö n c e d c E rm en iler, R uslar ile anlaşm ışlar ve
g ö ğ ü sle ri, b u run ları ve k u la k ları kesilm iştir. Yeni doğan ve bunlar-
k o m ite üyclcri ilc T ürk
dan biraz b ü y ü k ç o c u k la r bu barbarlar tarafından kaynar suda
düşm atıa bildircrck, onlar lch in de casusluk yapm ışlardır. Ç cte reisi
birliklcrinin bütü n a sk cri harekätını
h a ş la n m ış ve s o n r a d a a n n e lc ri, bunları yem eye zorlanmışlardır.
Şirin, daha so n ra R u s y a ’y a gitmiş ve V a n ’ı işgal edcn Rus
G ö l l ü ’ye g ele n m ilis k o m u t a n ı E d hem b ey de, çetenin hücumuna
ordu sun a k ılavuzluk etm iştir. R uslar da M ü slü m an halkı sistcmli
m a r u z kalm ış ve a d a m l a r ı n ın d ö rd ü ile birlikte şehit edilmiştir.
bir şckildc yok cdeb ilm işlcrdir. Bu katliäm dan halkın a n cak yüzdc
beşi kurtulabilm iştir.
Van-Güıpınar-Yalınca bucağına bağlı kö y idi. B u gü n kü adı tespit
edilemenıiştir.
227 Vaıı-Giirpınar -G ü/.elsıı b u c a ğ ı n a bağlı b ııgü nk ü A l n ı a k k ö y ü .
22X B Ugjjn ^(j ;l(j| tespit c d ilem em iştir.
M ü s l ü m a n l a r ’ı ö ld ü rm ü şle rd ir. G cn ç kızlar iğfal edilm iş ve
26.L iva229 Köyünden 55 Y aşlarında ve
Çiftçilik Yapan R eşid’in Yem inli İfadesi
R u s y a ’ya
g ö tü r ü lm ü ş le r d ir .
E rk ck le r
ve
yaşlı
k a d ın la r
ise
öld ürülm üş ya d a yakılmışlardır.
Bu şahıs, E rm eni k om itelerinin ve çetelerinin k u ru l m a s ı ,
am açları ve M üslü m an h a lk a karşı olan vahşi d a v ran ışla rın a ilişk in
olarak, bir önceki şahitle aynı b e y a n la rd a b u lu n d u k ta n s o n r a
şunları iläve etmiştir.
A ram
P a ş a ’nın
ç e te s in d e
b u lu n a n
E rm eniler, y o ld a
27. V an’ın Edremid Mahallesinde Oturan 52
Yaşm daki Hasan Dünbül oğlu’nun oğlu
Göçmen Feyzullah Efendi’nin Yeminli
İfadesi (21.6.1916)
ko rk u n ç bir şekilde Y ü zbaşı E rc iş ’li H alil Efendi, T e ğ m e n H a lid
E fen d i, Onbaşı A lican ve yan ların dak i A h m e d , M e h m e d ile viläyet
m erk czine g elm iş olan bir askeri ö ld ürm üşle rdir.
Bu
if a d c lc r ,
la r m d a Ş ü k r ü ’n ü n
Y azık 2-’,° k ö y ü n d e n Ş em o , oğu lları H ü se y in , K ulcan ve
Van
v iläyetinin
çeşitli
k e s im le rin d c
E rm e n ile r’in yaptıkları vahşilikler ve çetelerin ku rulm ası konuve R e ş i d ’in b e y a n la rın ı d o ğ ru l a m a k t a d ır.
İfadeyi vercn F cyzu llah E fcnd i şunları da iläve etmiştir.
arkadaşlart, viläyetten y a rım saatlık uzaklıkta b ulunan d eğ irm e n e
g id en yol üzerinde adı g e ç c n çcte ta rafından ö ld ü rü lm ü şler ve
U m u m ı se fe rb c rlik stra sm d a , E rm e n ile r’in bir k ısm ı,
cesetleri ır m ağa atılmıştır. B un lar g ib i, Ç o b a n o ğ lu 2-1 1 k öy ü n d en
M o s k o f ordusu hiz m c tind c gönüllü olarak çarpışmak için R u sy a ’y a
M o l la Ali ve H ay ri adın dak i arkadaşı da y o ld a E rm e n ile r’in
kaçmışlardı. Diğerleri ise, yctişkinlcrin askere çağrtldığı M ü slüm a n
saldırısına u ğ ra m ış ve ö ld ürülm üştü r. Ç o k sayıda M ü s lü m a n k öy ü,
köylerine saldtrm ak için silählı çetc ler kurm uşlardı. Bu çctcler,
E rm e n ile r tarafından y ak ılm ış ve sakinleri de kılıçtan geçirilmiştir.
kadınları vc çocukları ö ld ü rü yo rlar, genç kızlara tecavüz. cdiyorlar,
E rm en iler, R u s la r ’ın gelişinden ö n c e , H ıdır (H ıd ırk öy ), M o lla
cvlcri ve köylcri yakıyorlar, akhn alam ayacağı her çeşit vahşi
K a s tm , Şeyh A y n e (O tluca) ve Şeyh K ara (G ülsünler) köylerinin
davranışta bulunuyorlardı. V a n ’lı E rm cnilcr, hiçbir şeydcn cııdişc
sakınlerini de ö ldü rm ü şlcrd ir. P irsolan2-'2 k öy ünün muhtarı N uro,
duym ay an ve işlcri ilc ilgilencn M üsliim anlar’a ansızın saldırmış-
150 k ad ar erkck , kadın vc ç o c u k la birliktc bir cve to planm ış vc
lardır. Sokakta rastladıkları bütün M ü s lü m a n la r’ı acım asızca öldür-
üzerlerine g az d ö k ü lm ck suretiyle diri diri yakılmıştır. V a n ’ın
tnüşlcrdir. Bu katliäm da, M ü s lü m a n olan kadın, erkek ve yaşlı diyc
R u sla r tarafından işgalinden sonra, E rm c n iler M ü s lü m a n la r’ı yük
bir ayırım yapılmam ıştır.
e tm e y e ba şlam ışla r vc halkın geriyc kalan kısmı d a şehirden
kaçm ıştır. Fakat R uslar, E rm cn ilc r ile işbirliği yaparak, kaçanları
V a n ’ın N orşin-i U ly ä m ahallesindc oturan 27 yaşındaki,
ve g ö ç ed c n le ri takip e tm iş lc r vc y o ld a rastladık ları bütün
mesleği bakkallık olan H asa n oğlu g ö çm cn Sıdkı ile V a ıı’daki
milis topçu teğm cni 50 y aşın d ak i H üscyin oğlu Hurşid Efctıdi dc
2 2 9 B u g iin k ü adı tespit c d ile m e m iştir .
■ ^ B u g ü n k ü adı tes p it ed il e m e m i ş t i r .
231 V a n m c r k c z b u e a ğ a bağlı bug ü ıık ü Çobannğlu k öyü.
2 ^2 V a n - M u r a d i y e n ıcrk cz b u c a ğ ı n a bağlı bugüııkü Süriiyolu köyü.
önccki ifadelcri tekrarlam ışlardır.
28.V an ’da Selim Bey M ahallesi’nde O turan
Viläyet Baştelgrafçısı ve Halen N usaybin
K azası’nm Geçici Olarak Posta ve T e lg r a f
M üdürliiğünü Yapan 32 Yaşındaki
M ahmud oğlu Y usuf E fendi’nin Yem inli
İfadesi (29.6.1916)
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ERZURUM VİLÄYETİ M EZÄLİM İ
1. KOM İSYON TUTANAĞI-I
V an viläyetinde k u ru lm u ş o lan ve bellibaşlı şefleri İ ş h a n ,
A ra m , V ire m y a n ve P a p a z y a n olan ihtilälci k o m itele rin g ö r e v i ,
R u s ve E rm eni m ezä lim ini yerin d e in celem ek le görevli
yollarda rastladıkları bü tün M ü s lü m a n yolcuların hay atın a k a s te t-
ko m isy o n , M o s k o v a kuvvetleri tarafından iki ay işk en ce yapılmış
m e k idi. Bu cüm leden olarak , b un lard an ilk ikisi, V o stan ( G e v a ş )
olan T e rc a n 2^5 kasabasını dolaştı.
ilçesine bağlı R eşad iy e2^
bucağı eşrafınd an H acı M u s a B e y v e
H acı Y ak ub A ğ a ’yı b iz za t ö ldu rm ü şlerd ir. Bu eşk ıy alar, k u r b a n -
K o m is y o n , 6 H aziran 1916 tarihinde harabe halinde bulu-
larının k u la k la rın ı, b u ru n l a r ın ı ve iki c e s e d in d e , s o n r a d a n
nan K u ru k o l2-'6’a gcldi. K o m isyon b urada, 1 8 7 8 ’de K a rs ’dan
ağızlarına soktukları tenasül organlarını k esm işlcrdir. B u k o m ite -
göçeden 70 yaşın d aki K ın a M c h m c d E f e n d i’yi so rg uy a çekti.
lerin
m e n s u p la r ı ,
V ostan
(G evaş)
b ö lg e s in d e k i
A h tam ar
K o m şu M e z g e y i k 2-*7 k ö y ü n d e o turan b u ih tiy ar, k o m isy o n a ,
M a n a s tırı’nda, E rçek bu cağı kö ylcrind e ve M u r a d iy e ilçesinin
dü şm anın özellikle E rm c n i lc r ’in dü şün cbilc cck her türlü zalimliği
K ö rzu t2^4 k ö y ü n d e d a im a gizli toplantılar y a p m ak ta idiler. V a n ’d a
y ap tık la r ın ı if a d c ctti. K a rd c ş i İ s m a i l ’in k a fa ta sı kurşu n ile
ise, Erm eni m a hallesinin bu a m a c a uy g u n olan e vlerin de ve m a n -
parçalanm ıştı. K ürt A h m c d , süngü ile öld ü rü lm ü ştü . 15 yaşındaki
astırlarda to p lan m ak ta idiler. Scferberlik ilän cdildiği ve ask e rle r
Esat adlı oğ lun un da kılıç ile başı koparılm ıştı. Sabit oğlu Mcrd vc
çeşitli cephelere gitm ek üze rc h areket cttikleri z a m a n , E rm e n i le r’in
65 yaşındaki D ursu n oğlu H asan tüfeklc şchit cdilm işlerdi. Dursun
cüreti de sınır tam m am ıştır.
oğlu H a s a n ’ın karısı İ/./.ct H atu n, sağ k alçasın dan sü n g ü ile yaraianmıştı.
V a n ’ı, R u sla r sınırı gcçtiği z a m a n te rk ettim . V a n ’ın
dü şm esind en son ra B itlis’c gclm eyi başaran ko m şu k adın lard an
K om isy o n
ta rafından, T c rb ü sc k 21x köyü dc ayııı güıı
şunları din ledim : Aileleri ilc bir eve sığın m ış olan m a h a llem iz d e n
ziyarct cdilmişti. K ö yd c, b irkaç ihtiyar crk ck vc kadın kalmıştı.
25 kadar e rk ck , ebev ey n lcrin in gö/.leri ö n ü n d e 13-14 yaşlarında ki
B unlardan M u h ta r Hıiscyin vc H a y d a r o ğ l u M u s a, E rm c n ilc r’in ve
çocukları p arça p arça c d c n , crkcklcri bahçeye sü rük leye n, sıraya
K a/.aklar’ın h em en bütün ha yv anla ra, p aralara ve cr/.aklar ile diğcr
dizdikten son ra ku rş u n la y a n
kıymetli cşyalara cl ko yd uklarını anlatm ışlardır. D ü şm a n , bütiin
100 k a d a r E r m e n i’nin saldırısına
uğram ışlardır. K adınlar, Fransı/. konsolosun un oturdu ğu Halil A ğ a
M a h a l l e s i ’n d ek i
Z iy a
B e y ’in e v in c
g ö tü r ü lm ü ş le r d ir .
Genç
2-, -i Eıv.inca n’a bağlı ilçc.
kadınlar bir tarafa ayrılm ış vc bu eşk ıyalar tarafından götürül-
2-,<’ E rz i n c a n - T e rc a n ilçcsin c bağ lı bugi ink ü Kurukol köyü.
müşlcrdir.
2-^7 E rz i n c a n - T c rc a n ilçcsin c bağlı b u g ün kü Çaknıaklı köyii
2:1X E rz i n c a n - T e rc a n ilçcsin e b ağ lı b u g ü n k u Yalmkaş köyü.
^ Ş i m d i , B itlis- T a tv a n ilçesin e hıığlı Reşadiye bucağı.
V a n - M u r a d i y e ilçcsiııe bağ lı bugü nk ü U luşar köyü.
sağ lam erkekleri E rz u ru m ’a gö nderm işti. E rm en iler ve R u s l a r ,
özellikle kadınlara taşkınlık yapm ışlardı. Evlerin kapıları açık t u t u -
G ö k ta ş 241 k ö y ü n d c
de
E rm en iler
27 evi
tam am en
y ık m ışlard ı. K o m isy on , işgal sırasında burada bulunan Reşid,
laca k , k ad ınlar külotsuz d olaşacak lardı. 20 kad ın, iş k e n c e lc r e
M a h m u d , Hasan, M evlüd Ç av u ş ve Hüseyin Ç avuş adlı şahısları
d a y an am a y a rak ölm üşlerdi. K o m is y o n u n yatalak b ir h a l d e b u l d u ğ u
s o rg u y a çekmiştir. D ü şm a n , d ö rd ü kaçmayı başaran 14 genci
M ik d a d B e y ’in karısı Suna, n am u s u n u kurtarm ak için bütün s e r v e ti
P a sin le r244’e gönderm iştir. K açan gençler, tahkim ve yol işlerinde
olan 35 lirayı verm iş, fak at bu b ağış dahi kendisini h a y d u tl a r ı n
çalıştırıldıklarını anlatmışlardır.
h a y v a n ı h a re k e tle r in d e n k u r t a r a m a m ış tı r . Z a v a ll ın ı n , ş i k a y e t
e tm e k içın gittiği Rus ko m u tanın ın c e v a b ı, kendisini y atağ a g ir m e y e zo rlam a olm uştu r2-^9 .
Bunlardan h er beş kişiye üç ekm ek dilimi verilmiştir.
A raların d an ikisi açlıktan ölm ü ştür. Yine bu k öy den , biri 14, diğeri
35 y a şın d a olan iki genç, d ü ş m a n a ateş ettikleri b ahan esi ile
D ü şm a n işgalinde iki ay k alan Seki24() k ö y ü bir h a r e b e
sü n g ü le n m e k suretiyle öldürülm üşlerdir. K ad ınlara, hatta sekiz
m anza rası arzediyordu. 40 ev den 12 ’si oturabilecek d u r u m d a id i.
y a şın d ak i kızlara bile tecavüz edilmiştir. M ail adında bir şahsın
K ö y ü n k ıym etli bütün eşyaları, E rm c n i ve R u sla r ta ra fın d a n
g e lin i
g ötü rü lm üş ve erkekleri d e E r z u r u m ’a sürülm üştü. D ik k at e d il e c e k
gö tü rü lm ü ştü r. D aha sonra da haftalarca dü şm an askerlerinin hay-
olan
H e d iy e ,
zo rla
R u s l a r ’ın
b u lu n d u ğ u
m e v z ile re
h u su s, Rus ko m utanının aslen K a z a n ’lı bir M üslüm an A rslan B e y
v an ca arzularına bo y un e ğ m ek zorunda bırakılmıştır. H ediye,
olm ası idi. O n u n sayesinde, burada iğfal edilmiş kadınların sa y ısı
d ü şm a n la rın gcri çekilişi sırasınd a E deb ük 245 k öy üne sığınm aya
azdı. T im u r o ğ l u M u r a d ’ın karısı Z e y n e p , A hm ed oğlu M e h m e d ’in
m uvatfak
karısı H av va, Y ağız oğlu M e h m e d ’in kızı G üllü , B e şir o ğ lu
K ö t ü r 246’Iü A ııtranik P aşa läk a p lı A lek san oğ lu A n t r a n i k ’i,
Ş a k i r ’in kızı Z ek iy e, B eşir oğlu R e f c t ’in karısı F e h im e iş k e n c e y e
Ç ı k m z 247’h N işan ’ı, A rm e n a k T a k o oğlu O l o s ’u, M o s ik oğlu
o lm u ştu r.
K ö y lü le r ,
E rm en i
ç e tc c ile r
a r a s ın d a n
m aru z kaldılar. 25 yaşında d iğ er bir k adın iğfal e d ilm e s in e k arşı
S a h a k ’ı ve diğerlerini tanım ışlardır. D üşm an , A h m e d oğlu R e ş i d ’in
geldiği ıçın b o m b a ile öldürüldü. Bir E rm eni kadın ile e v le n m e d e n
torunu
ç o cu k sahibi olan Y avi24 l’Ii H ıf z ı’nın gözleri, karısının m ü s a a d e si
g ö tü rm ü ştü r. Bütün arı kovanları ve ö/.el evler tahrip e d ilm iş, cami
ile kasaturayla o yuldu ve so nra kendisi p arça parça cdildi. Karısı ve
ahır okırak kullanılmıştır248.
o la n
dokuz
yaşındaki
M e h m e d ’i
de
b e r a b e r in d e
15 yaşındaki ktzı E rm en ile r tarafından götürüldü. E r m e n i le r ’i
g üce nd irm ek istem eycn A rslan B ey, köylülcrc ev leıin e k a p a n maları için öğ üttc buluıım akla y etin iyo r, bazan d a y a rd ım la rın a
piy ad e birliklcrini g ön d criy o rd u 242.
2,9 Krş., Krmeni Komitcleri’nin A ’mül ve Harekät-ı İhtiläliyyesi..., s.
289-290.
2 4 0 B u g ü n k ü adı tespit ctlilem em iştir.
^4-' E r z i n c a n - T e r c a n ’a bağlı btıg ün kü (Jiiktaş köyü.
244 E rz ı ı r ı ım ’a bağlı ilçe.
24-’ T e r c a n ' a bağlı köy.
241 E rz u r u m -Ç a t ilçesine bağlı bııg ün k ü Yavı kiiyü.
246 E rz i n o a n - T e ıc a n ilçesiııe bağlı b u g ü n k i i liağpıııar köyii.
242 Krş.Jirmeni Komiteleri’ııin A ’mäl Harckät-ı İhtiläliyyesi..., s. 2 9 0 2 9 1 ; B e lg e ıı i n orijinali için b k z . , Arşiv Bel(>elerine (»öre
Kafkaslar’tla ve Anadolu’da Krmeni Mezälinıi, I, 1906-1918,
247 E r/ .in can-T ercan ilçcsin e bağlı b u g iin k ü Yaylayolıı köyii.
s .5 83 -5 84 .
24XK iş., Krmeni Koıııiteleri’nin A ’mäl vc Harekät-ı İhtiläliyyesi..., s.
291-292.
K o m is y o n , A lirik249 k ö y ü n d e K u r u k o l’un z e n g in l e r i n d e n
M e h m e d B e y ’e ra s tla m ış tır. M e h m e d B e y , E r m c n i l e r ’in
P eleg öz25-1 köyünde 29. T ü m e n ’den D oktor Binbaşı Rifat
ve
Bey kom isyo na; 14 M art 1916 tarihinde K ursan 254 köyü sırtlarında
R u s la r’ın bütiin h ayvanlarını v>_ m ücevherlerini ald ıkla rın ı i f a d e
yapılan bir savaşta yaralanan 5. Alay I. M itralyöz T a b u r u ’ndan,
etmiştir. A y rıc a d ü şm an lar, bu şahsın evlerini y ıkm ışlar, A h m e d ve
G ü m ü ş h ä n e ’li Kibar oğlu F e rid ’in, B a ğ d a d ’lı G ra n d ü k K ellem it
M ecid adlarındaki iki akrabasını da ö ldürm üşlerdir. A m c a s ı n ı n
oğlu G r a n d ü k ’ün, 12. A lay 2. T op çu T a b u r u ’ndan G ö rele 255’li
eşini de iple bo ğm uşlard ır. A n tran ık Paşa nam ıyla tanınan m e ş h u r
Hüseyin oğlu A h m e d ’in, 5. Alay 1. T a b u r 1. B ö lü k ’den İm am
eşkıyanın yön etim i altındaki E rm e n i çeteciler, bu kö yd e d e b il in e n
K ullu 256 k öy ü n d en İsmail oğlu H a sa n ’ın götürülem ediklerinden İ1
kötülüklerini y apm ışlardır. S ek iz, d o k u z ve yedi y a ş l a r ın d a k i
A ld ı257 ve C iğ e rk u m 258 civarlarına bırakıldıklarını, bu zavallıların
M o lla Şükrü E f e n d i ’nin kızı F a t m a ’yı, B inb aşı oğlu Ş a k i r ’in k ızı
bütün yalv arm aların a rağmen oradan ge çen R u s sub ay ve asker-
N i g ä r ’ı, S ılık 250’lı
iğ f a l
lerinin ken dilerine yardım etm ediklerini ve bu yaralı askerlerin
etm işlerdir. 20 y a ş ın d a olan ve biri sekiz, d if e ri beş y a ş ı n d a iki
kırlarda kan içinde 20 gün kar üzerinde kaldıklarını, sonradan Rus
Ali
M u s t a f a ’nın
k ızı
M ü n e v v e r ’i
çocuk annesi H a z n u r, güzellikleri sebebi ile ^ rm e n i ç e te le rin in
m a k a m la r ın ın
çirkin em ellerine alet edilm ek için seçilm işler ve d ü ş m a n ın geri
y atırılm a la rı şartı ile k öy e g ö tü r ü lm e le rin e izin
çekilm esi sırasında d a onlarla birlikte götürülm üşlerdir. A li oğlu
anlatmıştır. R u s la r ’ın z ulm ünden korkan köylüler, b un lara gece,
S üleym an adındaki b ir şahıs kılıç darbeleri ile şehit e d ilm iş tir. 60
ellerinden gelen ihtiyat tedbirlerini de alarak ekm ek ve süt götür-
g ü ç lü k le
bu
aske rlerin
Rus
h a s t a h ä n e le r in e
ve rd ik lerin i
yaşlarındaki K ü ç ü k Ö m e r oğlu A h m e d , ayak lar altında ç i ğ n e n e r e k
müşlerdir. Ç o k sonra da Rus hastahänelcrine yerleştirilm em ek
öidürülm üştür. K o m is y o n , süngü ile sol kolu k esi:on b ir k a d ın ın ,
kaydıyla köye ta şınm a iznini elde etm işlerdir. Bu askerler, O sm anlı
tabanca ile a y ağ ınd a n yaralanan bir ihtiyarın ve te ca vüze u ğ ra m ış
birliklerinin k öy e yeniden girdikleri 3 H aziran 1916 tarihine kadar
olan kız'ıarın fotoğı.ıflarmı çek m iştir251.
k ö y d e kalm ışlardır. Bu dört yaralının g örü n ü şü içler acısıdır. Ceset
sayılabilecek k a d a r zayıflamışlar ve hastalıkları, tedavi edilm edik-
P arsin ik 252 k öy ü de mezäl ae sahne olm uştur. K o m is y o n ,
lcri için ö ldü rü cü bir safhaya girmiştir.
M usa oğlu F ehim adındaki ihtiyarın üç bıçak darbcsi ald ığın ı, m ülteci Halil o ğ l u ’nun E rm eniler tarafından katledildiğini m ü ş a h a d e
S o ru ş tu rm a k o m isy o n u , Z a r if B e y k o m u n u 259 harcbe
etmiştir. B ütün köylülerin eşyalarına her zam anki gibi R u s la r
h alinde buldu. İdare amirlerinin binası, y eni inşa ed ilm iş iki katlı
tarafından el k o n u lm u ş , cami ve mezarlık yık ılıp tahrip ed ilm iştir.
bir bin a idi. İki ccphesi vardı ve 1.000 liray a m alo lm u ştu. R us ve
K om isyo n, d ü şm a n ın daim a K ürt köyleıini atlayarak y a ln ız Tüı!
E rm eni çetelcri bu binayı yık ıp, o tu ru lm az hale getirm işlerdi.
köylerine saldırdığını tespit etm iştir.
Bütün binalar ve şehirde oturanların malları y ağ m a edilm işti. Bu
25-^ E ı z i n c a n - T e r c a n ilçcsin e bağlı b u g ü n k ü Güzbulak k öy ü.
2 5 4 E r/.in c a n - T c r c a n ilçcsin c bağlı b u g ü n k ü Fındıklı köyü.
E rzin c a n - T e rc a n ilçesin c bağlı bug iin k ü lii'şgiize köyü.
250 Bııgiinkü adı tcsp it edilcnıcnıiştir.
251 Krş., lirnıeni Kom iteleri’nin A ’mäl ve Ilarekät-ı İhtiläliyyesi..., s.
292.
2 5 2 T e r c a n ’a bağlı k ö y idi. B u g ü n k ü adı tcspit cdilcm cm iştir.
255 G i r c s u n ’a bağlı ilçe.
25ft K a y s c ri - D c v e l i - B a k ı r d a ğ ı b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü İmanıkullu köyü.
257E r z i n c a n - T c r c a n ilçcs inc bağlı b u g ü n k ü Elaldı köyü.
2 5 x T c r c a n ’a bağlı k ö y idi. B u g ü n k ü adı tespit cd il e m c m i ş t i r .
25y K o m , küçiik y e r l c ş i m ycri. M c/.r aa karşılığıdır.
zavallılar sefalete dü şm ü şlerd i. K o m isyo n, y u k a rı d a b a h s c d i l e n
binanın fotoğrafını çekm iştir.
Topal O sm an 262, H ü seyin Efendi ve Tuzla kom ları hem en
tam am en yıkılmıştı. Bu k o m la rd a hiçbir insan yoktu.
K o m is y o n , 10 H aziran 1916 tarihinde T e r c a n il ç e s i n in
merkezi olan M a m a H a t u n ’a g itm iş ve evlerin b eşte d ö r d ü n ü n
12 H aziran 1916 ta rihinde k o m isy o n , V artik (B eğendik)
d üşm a n tarafından y ık tın lm ış old uğ un u m ü ş a h a d e e tm iş ti r. 2 8 0
k ö y ü n ü , Tuzla (Salim ), Z a z a V artik, A k ta ş263, K aracaviran, Z elgo
evden y aln ız 64 tanesi sağlam k alm ış idi. C a m i k ilisey e ç e v r i l m i ş
kom ları ile K ışlak264 k öyünü ziyaret etm iştir. Bu k öylerden birin-
ve bazı ön em li kıs ım ları tahrip edilm işti. M in a re sin e çan a s ılm ış tı.
cisi o turulam az du rum dad ır.
M üslü m an
h alk , h e r tü rlü z a li m l iğ e m a r u z k a l m ı ş t ı .
E v ler
y ağ m a la n m ış, ka dınlar ve genç k ız la r zorla iğfal e d ilm iş le rd i. İğfal
Z az a
edilen kad ın lar arasında B ay ram oğ lu E d h e m ’in, m ü te v e ff a j a n d a r -
ç e k m iş le rd ir .
V artik
m a ç a v u şu C e m a l’in , D ed e oğ lu H ü sey in ’in, B e k ir E f e n d i ’nin
g ötü rülm üş, tarım aletleri tah rip edilmiştir. K adınlara ve genç
Buııların
s a k i n le r i ,
e v le r i
Erm eni
y a k ılıp
ç e te le rin d e n
y ık ılm ış
ve
çok
e şy a la rı
kızlara ebevcynlerinin ö n ü n d e tecavüz edilmiştir. S erv et oğlu
aileleri ve ayrıca K iraz H atun vardı.
S ü le y m a n , M ustafa oğlu D u ra k , S üleym an oğlu M a h m u d , çavuş
N a m u su n u k u rta rm a k istcyen F atm a H a n ım , a m a c ı n a
a n c a k i n t ih a r e d e rek
u la ş a b ild i. F a tm a H a n ı m ’ın b u
M u s ta f a oğlu D u rsu n , M u s ta f a oğlu M a i l, R ü şd ü M e h m e d ,
m eşru
B a y b u r t ’lu Mustafa, ailelcrinin şerefıni k o ru m ak istedikleri için
m ü d a fa a sın a hiddetlenen R u slar ve E rm eniler, on un a ile s in in ,
öldürülm üşlerdir. İffctini k o ru m a k isteyen M u s ta f a ’nın eşi Fethiye
kay ın biraderin in ve k endisinin evlerini yıkarak in tik am alm ış la rd ı.
H a n ım süngü ile ö ld ürülm üştü r. H er ikisi de 12 y aşın d a olan
4 0 k ad ar genç esir alınarak E r z u r u m ’a gönderildi. Şu a n a k a d a r
M c n c u oğlu O s m a n ’ın kızları N uriye ve Peluka, A r i f ’in
h akların d a hiçbir h ab er alınamadı.
yaşın dak i kızı K udret, M en cu o ğ lu O sm an ve H a s a n ’ın eşleri ile bir
K o m is y o n , H u m la r260 k o m u sakinlcrinin, Rus ve E r m e n i
çeteleri tarafından hcr türlü y a ğ m a , zalimlik ve iğfale m a r u z
k aldıklarını m üşahade etti.
V a r ti k 261 k ö y ü
10
b aşk a gcnç kadın, üç ay süreyle E rm cn iler vc R uslar tarafından
in s a n h k dışı m uam clelere m a r u z kalm ışlardır. Hatta yaşlı kadınlar
bilc bu bahtsızlığa uğ ram ışlardır. Bu ıstıraplardan so n ra , h alä hay atta kalabilcnlcr komiscrin ö n ü n d e , g özlcrind e yaşlarla bu yüz
E rm e n ile r i, hcm en işin b a ş ı n d a R u s
o rd u s u n a iltihak etm işlerdi. K ö y ün işgali sırasında bir k a ç y ü z
karası olayları anlatmışlardır. Y inc aynı köyden o l a n . g e n ç l c r
h apscdilm işlcr ve E rz u r u m ’a gön derilm işlcrdir.
E rm e n i, M ü s lü m a n l a r’ın cşyaları ile döşedikleri M ü s lü m a n cvlerine yerleşm işler, camiyi ve minbcri yıkmışlardı.
Daim a tahrip plänını u yg ulay an d ü ş m a n , A ktaş k ö y ü n ü dc
y ak ıp , yağm alam ıştır. G c n ç lc r csir alınm ış, cvlcr y ık ılm ış vc
Ş o rla r k o m u n d a oturulacak ancak üç cv vardı. Ö m e r A ğa
M ü s lü m a n halkın ne k adar parası vc cşyası varsa y a ğ m a cdilm iştir.
ve M erik Ali kom ları, ko m isyon tarafından boş ve e n k az h a lin d e
K ö y d c kahın 60 ve 80 y aşlarındaki ihtiyarlar, son kuruluşlarını d a
b ulundu.
2 6 0 g r z i n c a n - T e ı c a n ilçesin c bağlı b u g ü n k ü Heşkaya koyü.
262 Eıv .incan-Tcrcan ilçcs inc bağlı köy .
261 E rz in c a n - T e r c a n ilçcsin c bağlı b u g ü n k ü Bcğendik köyü.
2M E rz in c a n - T e rc a n ilçcs inc bağlı kö y.
264 Bu g ü n k ii adı tcspit cdilcnıeıııiştir.
Ermcni hay du tlarına verm eleri için d öv ü lü p , işk en ce e d i l m i ş t i r .
D ü şm an , S e rç e m e 270 komunda 32, Ç iftlik271 kö yünde de
K öyün muhtarı E d h e m A ğ a dipçik darbeleri ile ö l d ü r ü l m ü ş t ü r .
20 evi tahrip etmiştir. A yrıca köyde ele geçirdiği herşeyi götür-
K arahan oğlu İsmail A ğ a , bu barbarların ö ldü rü cü bıçağı a l t ı n d a 5 0
müştür. K ö y d c n 26 kişi isc esir alınmıştır. M u s ta fa oğlu O sm a n ,
liralık servetini ve rm ey e m e c b u r bırakılm ış, Z ü b e y d e a d lı
D urak kızı Scyyare, M u stafa oğlu dokuz yaşındaki A şir ve M o lla
15
yaşında bir kız ço cuğ u d a herkesin ön ünd e iğfal e dilm iştir.
M u s ta fa ’nın altı yaşındaki kızı, Rus ve E rm eni eşkıyalarınca
kılıçtan gcçirilmiştir.
D ü şm a n , H o g ik 265 kö yü sakinlerinin d e m a lla rın j, p a r a larını, h ayvanlarını y a ğ m a etm iş ve cam iinin içini h a r a b e y e ç e v ir -
Mustafa (Mustafabey) komundan M e h m e d oğlu Durak,
miştir. K o m is y o n , 2 10 haneli k ö y d e, oturulabilecek a n c a k 9 8 e v
Rıdvan oğlu Hüseyin ve Zeyncl oğlu Güli de süngü ile can vermişlerdir.
bulabilm iştir. C am i, R u sla r ve E rm eniler tarafından a h ır a ç e v rilmiştir. tş g a l s o n u n d a k ö y le rin d c kalan
16 g en ç e s i r o l a r a k
gö türülm üştür.
O vacık köyü de ya ğm a edilip yakılmıştır. Yalnız 20 ev
sağlam kalm ıştır. Z a za A l i ’nin gelini iğfal edilm iş ve kendisini
ko ru m ak isteyen 70 yaşındaki ihtiyar kayınbiraderi öldürülm üştür.
K a b u n d u ru k 266 ve M u s ta fa 267 kom ları d a d iğ e r M ü s lüm an köyleri gibi tahrip edilmiştir. E rm eniler, bütün e ş y a l a r ı ,
P ekcriç272 köyü h cr türlü m ezälim e sahne olm uştur. 14
m obilyaları ve h ayvanları alm ışlar ve E rz u ru m ’a 19 k ö y lü g ö n d e r -
H aziran 1916 tarihinde köye gclcn ko m isy o n , h a rab ed en başka bir
m işlerdır. B unların hak ların d a h içb ir haber alın am am ıştır.
şey b ulam am ıştır. Cami ve m cza rhk lar yıkılm ış ve bütün tarım
aletleri tahrip e d ilm iştir. R u s vc E rm en i çcteleri M ü s lü m an
E y ü b oğlu k o m u 268, H a n ç e r oğlu H a sa n , H ü se y in o ğ lu
evlerindeki cşyaları y a ğ m a etm işlcr ve bütün hay van ları götür-
D ursu n, H asan oğlu M e h m c d , H asan oğlu İsmail, H ü se y in oğ lu
m üşlerdir. K öy c girişlcrinde kilisc kapısının ö n ü n d e altı ve yedi
A li, Hasan oğlu M a h m u d adlı şahtsları işkcncc y ap arak ö ld ü r e n
y aşlarınd a olan K ara çay 27:,’lı Emrullah vc M a h m u d ’u öld ürm ü şlcr
R uslar ve E rm e n iler tarafından yıkıntı halinc gctirilm iştir.
ve sonra da kcsilm iş başlarını halka tcşhir ctm işlerd ir. Fettah oğlu
A h m c d ’i, M crik A h m c d E fc n d i’yi, A k o oğlu K a y a ’yı, C edeli
S ö ğ ü tlü 269 k om u n d an S a y la m oğlu Y u s u f ’d a b u n la rın
akıbctine uğramıştır.
M e h m c d ’i, M cm i oğlu M o lla ’yı, Ç avuş M e h m e d vc oğ lu O s m a n ’ı,
H a y d a r A ğ a ’yı, H afız oğlu H alil’i, Dellal oğlu Hayri vc yedi
yaşın dak i oğlu H a k k ı’yı, M u stafa oğlu Z i h n i ’yi, Y u s u f oğlu do ku z
yaşındaki
M c v l ü d ’ü
vc
kardeşi
d ö rt
yaşındaki
A Itın taş274’lı M c v l ü d ’ün anncsini, Şcyh B e ş ir ’in
E y ü b ’u,
15 yaşındaki
k ızını, Hoti M u s ta f a ’nın hasta olan kı/.ı F a t m a ’yı, K a r s ’lı B a h ri’nin
26s E rz i n c a n - T e rc a n ilçcsin c bağlı b u g ü n k ü G iik çe köy.
2 6 6 E r z u r u m -A ş k a l e - Ç i f t li k b u c a ğ m a bağlı b u g ü n k ü K o ç b a b a k ö y ü .
27()E r/.ıırunı-llıca bııcağına bağlı b u g ü n k ü Gskipolat k öy ü.
267 E rziııcan -T c rcan ilçesin c bağlı bug ıink ü Mustafabey köyü.
271 E r z u r u m nıcrkcz b u c a ğ a bağlı bugiinkü Çiftlikköy.
268 E rzuvum -A şkalc -Ç it'tlik b u c a ğ ı n a bağlı bugiinkü l i y ü p o ğ l u köyii.
272 E r/,in can -K cm ah -B (izo ğ lak bucağıııa bağlı b u g ü n k ü Hakbilir köyii.
2 6 9 E r z u ı u n ı n ıcrk cz b u c a g a , Ilıca v c O v a c ı k b u c a k l a n n a bağlı üç adct
S öğütlü k o y ü n ıcvcuttur. H ang isinin kaxtcdildiği tcspit cd ilenıcn ıiştir.
27^ E rziııcan -T c rcan ilçcsin e bağlı b u gü n kü Karaçay k öy ü.
274 E r z u r u m - A ş k a l c ilçcsin e bağlı bugünkii Altıntaş köyü.
dö rt ve sekiz y aşların d a k i kızları N a im e ve E s m e r ’i ö l d ü r e r e k
cinayctlcrine d e v a m etm ışlerdir.
D a h a so n r a 5 0 0 R u s ve E r m e n i , P e k c r i ç
kö yü n d e, A h m e d B e y ’in ev in d e sa k la n m ış b u lu n a n
işk ence y a p a ra k iğfal e tm işlerdir. B u n la rın
B c y ’in k a rıs ı, M u s t a f a ’nın
12 ve
(H a k b ilir)
150 k a d ı n ı
2. Hınıs’dan Tadım275 Köyüne Gelen
Göçmenlerden Bulmaz oğlu Mehmed,
Mehmed oğlu Hüseyin, Ahmed oğlu Hacı
İbrahim ve Yusuf oğlu Hasan’m Yeminli
İfadeleri (5.6.1916)
arasında, A h m e d
14 y a ş l a r ı n d a k i iki k ı z ı ,
B iz, H ın ıs ’dan bir saat uzak hk tak i M olla K u laç276 köyün-
K a ra ç a y ’lı S e l i m ’in kızı, M o lla Ş ü k r ü ’nün yedi y a ş ın d a k i kızı d a
deniz. T op rak la rım ızın R u slar tarafından istiläsı sırasında, bizim le
b ulu nm aktadır. A rif Ç a v u ş ’un karısı İzzet H a tu n v e d iğ er d ö r t
aynı k ö y d e n olan V ahan vc A lck sa n d r A soyan adındaki Ermeniler,
k a d m d ö v ü lerek ö ld ürülm ü şlerdir. K ö y ü n m u h ta rı M o l l a Ş ü k rü v e
belirli bir m iktarda süvari ile ansızın k ö y ü m ü z e saldırmışlardır.
arkadaşları, bu zavallı şehitlerin başsız cesetlerini gösterm işlerdir.
B u n lar, zaten d a h a öncc dc desp otça tutum ları ve acım asızlıkları ile
T a şn a k K o m it c s i’nin liderlcrinden olduklarını kanıtlam ışlardır.
K ö y eşrafın dan 9 0 y aşındaki D u rsu n A ğ a ’nın evini y a ğ m a
B u n la r ö n c c , 2 0 ’dcn fazla çocuğu boğazlam ışlar, bazı ham ile
e d c n Rus ve E rm e n i çete leri, kendisini p a ra v e rm e si için ö lü m le
k ad in 'a rın karınlarını bıçakla kcsip, içinden çıkan çocukla rı süngü-
tehdit etm işlerdir. V erecek parası k a lm ay an zavallı D u rsu n A ğ a ,
lcrinin u cu n a takıp bab aların a göstcrmişlerdir. Y ardım cdarını, ölcn
ayakları bağ lanm ış vaziyette baş aşağ ıy a ku y u d a n sarkıtılm ıştır. B u
kad ınlara k ü fü r etm eyc çağırm ışlardır. V ah an ve A leksandr, gc c e
işkencelerle birşey clde ed e m e y e n h ay du tlar, k en d is in i fcci şckilde
o lu n ca bizi scrbcst bırakacaklarını vaadettiktcn sonra, kendilcrinin
d ö v m ü ş ler ve y arı ölü bir d u ru m d a k u y u n u n y a n ın a b ırakm ışlardır.
ve yard ım c ılarının herbiri, seçkin ailclcrden güzel birer kadın
s e ç m iş l c r d i r .
Sonra,
12
k adın
vc
28
çocuğu
ise
bir e v c
k apatm ışlard ır. G ecc y a n s ın d a n son ra bu E rm c n ile r’in sarhoşluk-
14 H aziran 1916
larının gcçm e d iğ in i gö rcrck , ark a d a ş la n m d a n birini yardımı ilc
Ilıca N a h i y e M ü d ü r ü
E ı z u ı u m Viläyeti H u k u k Müşav iri
Ş ükrü
Kem al
k itlcnm iş olan kadınları ve çocukları k urtarm a y a muvaffak olduk
vc kö y d ck i
bütüıı m allarım ızı tcrk cd crck kaçtık. Ş im di, 250
M ü s lü m a ıı’dan kurulu olan k ö y ü m ü zd cn gcriyc 35 kişi kaldık.
H cpiıniz sefalct içindeyiz.
273 r-lä/.ığ m erke/. b u c a ğ a bağlı buyiiııkü Tadını köyü.
27fiF r /.u r u m - llııııs mcıke/. b u c a ğ a bağlı bugünkii Mollakulaç kiiyii.
3. Eleşkirt277 İlçesine Bağlı A rap278
Köyünde Ruslar Tarafından Y apılan
M ezälim Geçici Olarak O rta T il279
K öyünde Oturan Aslen E leşkirt’in A ra p
K öyünden Süleyman oğlu R ıza ’nm
Y em inli İfadesi (3.6.1916)
30
A ralık 1914 ta rihinde, R uslar ilçem izi işgal e t t i l e r . 1
O cak 1915 tarihinde, A b ra m a y is adlı E r m e n i’nin lid e rliğ in d e , 2 0 0
K azak ve 70 E r m e n i ’d e n m üteşekkil bir çete k ö y ü m ü z ü sa rd ı. B i z ,
bir E rm e n i aracılığı ile k ö y ü m ü z ü , kan d ö k m e k te n ise t e s l i m
edeceğ im izi söy led ik. Ç e te k ö y e girdi. İlk ö n c e s i l ä h l a n m ı z ı
aldılar, so n ra 50 0 sığır ve 2.000 ko y u n u götürdüler. A ld ık la rı s ı ğ ı r
ve k oy un lara karşılık m a k b u z istediğim izde R us birliği k o m u t a n ı ,
canla rım izın d a o n la r a ait o ldu ğu nu söyleyerek bizleri k o v d u .
İşgalin ıkinci g ü n ü n d e E rm en ile r evlerim ize g ire re k , k a r ı la r ım ı z a
ve k ız la rım ız a s a ld ırd ıla r. R u s k o m u ta n ı H a y d a r o f ’a ş i k ä y e t
ettiğimizde, K a z a k la r ’ın ve E rm e n ile r’in istedikleri gibi h a r e k e t
edecekleri cevabınj ald ık . İki saat sonra bizleri te k ra r y a n ı n a
çağırarak, “ B e n de sizin gibi M ü s lü m a m m . E rm e n ile r iste dik leri
gibi h a r e k e t e d e c e k l e r d i r . Bu k ö y d e d a h a f a z l a k a l m a y ı n ,
ka dın lan nızı ve kjzlarım ızı kurtarın, herşeyinizi k a y b e d e c e k s in iz .”
dedi. Bu sözlerden s o n r a bizi k o ru m a k am acı ile y a n ım ız a iki
K a z a n ’lı R us M ü s lü m a n verdi.
K ö y d e k ald ığ ım ız iki gün içinde, E rm en iler ve R u sla r 23
kızı iğfal cdip , k a d ın la ra ölüm işkencelcri yaptılar. B u nların
arasında olan üç kı/. k a rd e ş im şehevi hislere älet edildikten so n ra
tutuklandılar. K ö y ü m ü z d e 35 yaşlarında olan H azalo adlı ham ile
bir kadın vardı. K adın , b ir Kazak ve Üç Ermeni tarafından y akalandı. E r m e n i l e r ’d en ikisi G a rib (G a p ir ) 280 k ö y ü n d e n , biri
E leşkirt’e bağlı H a n z ır281 k öyünden Mihran adlı Erm eni idi.
277 A ğ r ı ’ya bağlı ilçe.
27x A ğ rı-E leşk irt ilçesine bağlı b u g ü n k ü Oztoprak köyü.
2 7 y BugUııkii adı tespit e d ilem en ıiştir.
280 A ğ r ı-E le ş k iıl ilçcsin c b ağlı bugünkii (Jiizaydın köyü.
2X1 A ğ n E lc şk ir t ilçesin c b a ğ l ı b u g ü n k ü Yücekapı koyii.
Zavallı kadın tesad üf olarak o anda do ğurm ak ü zere idi. M ihran
tarafından y ere yatırılan kadının karnı yarıldı ve ccnini ağaç dalına
asıldı. Ben ve köyün d iğ e r sakinleri bu dehşet verici sahnenin
görgü tanıkları olduk.
4. Tadım Köyünde Oturan Hınıs İlçesi
Göçmenlerinden A li’nin Yeminli İfadesi
(5.6.1916)
S av aş alanına altı saatlık u z a k lık ta b ulunan Hınıs ilçesindenim . Ç alışm aların b a şın d a , ilçemizde oturan ve T a şn a k Kom itesi
üyesi olan bir g rup E rm en i, T ü rk iy e ’de h e r türlü tahribatı y ap m ak
için çete ku rm uşlardı. B u n la r arasında y c r alan K ara Ç oban köyünden B crtabck A ra k c l’i, K o p a l282 k ö y ü n d en K eşiş oğlu S e r g i s ’i,
K ara k ö p rü 28? kö yü nd en K irko r T o k a z ve M a n u k ’u, K ahk ik284
k öy ün d en S ergisyan M isa k ile H azh azy an V a h a n ’ı, A ğ cam elik 2xs
köyünden
H u rşid
B e k e s y a n ’ı, D u m a n 286 k ö y ü n d e n M i s a k ’ı,
H a ra m i287 kö yü n d cn
H c k im A ğ o b o ğ lu M u rad
ve D ik r a n ’ı,
K o z lu 288 k öy ü n d e n S aru K ä h y a ’yı, Y en i K ö y289’den Hilhilyan
K c s p e r ’i tanıdmı.
B ir g u n ilçedc c e p h c hattı g e risin d c ik en, y aklaşan
düşm aııın işgal ettiği y erlerd cki M ü s lü m a n l a r ’a işkence ettiğiııi
h a b e rald ırn . Bu scbcple, a ilcm ve 150 c iv a n n d a köyün d iğ c r s a k in leri ilc birlikte feci soğuk vc yağan k a ra rağn ıen k atliäm dan kurtulabilm ck için bütün eşya ve servctlcrim izi bırakarak yola çıktık.
H ı n ı s ’dan d ö rt saatlık bir m c s a fc y e g cld iğ im i/.d e E rm c n ilc r
2X2 A ğ n - E l e ş k i r t ilçesin e b a ğ l ı b u g iin k ü l’alakçayırı köyii.
2x3Er/,uvunı-Hınıs-Kaıaç(>ban b u c a ğ ı n a b ağ lı b u g ü n k ü Karaköprii köyii.
2X4E ı/ .u r u n ı-H ın ıs -H a lilç a v u ş b u cu ğ ın a bağ lı bııgü nk ü (Jöller kciyü.
2X“’ E r/.urunı-H ınıs-H alilçavuş b u cağ ın a bağlı b u gü nk ü Akçamelik köyii.
2X(’ E r/,u njnı-H ııııs-K öpıii b u c a ğ ı n a bağlı köy.
2X7E rz u r u m - H ın ı s - K a r a k ö p r ü b u c a ğ ı n a bağlı bugiinkü Bellitaş köyii.
2XX Er/.u ru m -İsp ir-P azaryo lıı b u cağ ıııa bağlı bugiinkii Kıızlu kiiyü.
2xy E r /.u r u n ı-H ın ıs -K a r a k ö p r ü b u c a ğ ı n a bağlı b u g ü n k ü Yeniköy.
ta rafından sarıldık. Eli siläh tutan erkekleri ayırdılar ve k a rı la r ın ın
g özleri ö n ü n d e öldürdüler. Sonradan gelen 20 k a d a r E rm e n i v e
R u s , bir ailenin kadınlarına soğuğa rağm en eylem lcrd e b u lu n d u k tan son ra organlarını keserek öldürdüler. E rm en ile r ve R u s l a r
g ü n e ş b attığ ınd a, bağlı olan beni h asbelkader u n u tu p k a d ın la rı
alarak gittiler. B irço k zorluktan sonra bağlarım ı çö z ü p , O s m a n l ı
ask crlerinin b ulu n d u ğ u bir köye gidebildim.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TRABZON VİLÄYETİ MEZÄLİM İ
1. M açka İlçesinin İspilä292 Köyünden, 40
Yaşlarındaki Mehmed Oğlu Älemdar oğlu
B esim ’in Yeminli İfadesi
5. Eläzığ’ın Sinel290 Köyünde Oturan,
Eleşkirt İlçesinden Göğeş oğlu
M uhiddin’in Yeminli İfadesi (1916)
A slen K ara kilise (karaköse) ilçesinden olu p, tüecarlık
y a p ıy o r u m . G eçen sene (1915), ilçenin Ruslar tarafından işgal
e d ilm e s i e s n a s ın d a H an zır (Y ü c ek ap ı)’lı O h a n ’ın k o m u tasın d a b ir
E r m e n i ve K a z a k çetesi c v im e gelerek b ckär olan iki kız kardeşim i
v e şeh it k ard e ş im in karısını kaçırdılar. Onları k u rta rm a k için
k a ç ır a n la r a b a ş v u r d u ğ u m zaman, beni de tutukladılar ve bir süre
T r a b z o n ’un
düşüşünden
iki
g ün
sonra,
d ü şm a n ın
M a ç k a ’yı, b izim köy ilc aynı zam anda işgal etti. İşgalin arifcsinde,
ailemle birliktc ö n ce M ü l a k a 21^ köyüne ve sonra d a Z a n h a 2y4 vc
Z a n o y 2^
k ö y lcrin e gittim . Z anoy k öy ü n d c b u lu n d u ğ u m sırada,
R us askcrlcri S o l d o y ’dan 12 yaşındaki kızın, ay rıca H a th a v u r296
vergi m em u ru O sm a n E f c n d i’nin kızının ırzına gcçm işlerdir.
Rus askcrlcrinin bu alçaklığı bizi, H o rto k u p 297’a sığınm ak
üzcre adı g eçcn köyü tcrk zorıında bırakmıştır.
iş k e n c e y ap tılar. Şerefim i kurtarmak için k o m şu m H a ç a tu r’un
aracılığı ile nakit 255 lira ile dükk änım ın 300 liralık bütün
eşyalarını ve nihayet 120 liralık mobilyalarını verdim. Bunlara
ra ğ m e n zav allılar hürriyetlerine kavuşam adılar. Y alvarm alarım
E yüb oğlu M u s t a f a ’nın 12 yaşındaki kızının ırzına geçm işler vc
İki kız k ard eş im , birkaç gün so nra Osmanlı kuvvctlcrinin
gelişleri ile R u sla r ve E rm en iler tarafından boşaltılan E leşkirt’in
k ö y l e r in d e n
b irin d e
b u lun du lar.
M arüz
yaparak, A le m d a r oğlu H a san , Dcli B alta H asan , E y ü b zädc
M ch m c d vc H acı A h m ed oğ lu O s m a n ’ı öldü rm ü şlcrd ir. Ermeniler,
s o n u n d a k u rtu ld u m ve M alazgirt29l’e gidebildim.
E rm cni
K ö y ü m ü z İsp ilä’ya gelince, R u s l a r ’ın b u ray a girdiklcri
gü n, kendilcriylc aynı dav ayı güden E rm eni çctclcri, işkencc
Hasan A ğ a ’nın kollarını kcstiktcn sonra diri olarak yakm ışlardır.
Yinc E rm cniler, M ü s lü m a n l a r ’ın cvlcrini talaıı c tm iş lc r vc türlü
kaldıkları
h a r c k e t le r s o n u c u n d a öld ürülm üşlerdi. Kardeşimin karısı isc,
E rm c n i le r ve R u s la r tarafından kaçırılmıştı.
2<)2T r a b z o n - M a ç k a ilçesin e bağlı bııgiinkü Ocaklı kö yü.
24^B u g ü n k ü adı te s p it edilcm cm iştiv .
• ^ T r a b z o n - M a ç k a ilçcsin c b ağlı b u g ü n k ü Çeşmeler köyü.
29S T r a b z o n - M a ç k a ilçesin e bağlı b u gü n kü Aknıescit köyii.
2 9 0 B u g (jnk ü adı tesp it cdilenıcm iştir.
2w’ B u g ü n k ü adı tes p it e d i l e m e m i ş t i r
2^ ' M u ş ’a b ağ lı b u g iin k ü M alazg irt ilçesi. M a l a z g i r t . o tarihlcrd e Bulanık
21,7T r a b z o n - M a ç k a ilçcsinc bağlı köy.
ilçesin e b ağ lı b u c a k idi.
eziyetler yaptıkları b u k ö y sakinlerini h a p se tm işle rd ir. R u s l a r d a ,
K olak oğlu M e h m e d ’in kızkardeşi E m ine ve ço cuk ları, Ayşe ve
M ü s lü m a n l a r’ın evlerinin yakılıp y ık ılm ası işine iştırak e t m i ş l e r d i r .
gelini E m in e bulunuyordu.
C e v iz l ik ve H a ç a v e r a 298 k ö y le r in i n c a m i l c r i , a y r ı c a
Ertesi sabah saat 3 ’de düşm an köyü işgal etti. 150 askerden oluşan bir K azak müfrezesi b ulunduğum uz ev e geldi ve bura-
T ra b z o n ’daki O rta H isar C am ii, kiliseye çevrilm iştir.
da
T r a b z o n ’da b u lu n d u ğ u n
bir g ü n , şehrin p o l i s l e r i n d e n
b u lu n a n
k a d ın - e rk e k
h epim izi
köyden
bir
ç e y re k
saat
uzaklıktaki bir y ere götürdü. Onlara refakat etm ekte olan üç R u m
H asan E fe n d i, H a ç a v e ra (Y eşilyurt) k ö y ü n ü n polis m e m u r u A l d ı
kadını ke nd ilerine tercüm anlık y apm akta idiler. G ü n ü burada
K açtı
ö ld ü rü len
geçirdik. A k ş a m a d oğ ru , R u slar kadınlardan erkekleri ayırdılar ve
R u m l a r ’ın teşviki ü z e rin e a sılm ıştır. D aha p e k ç o k ş a h ı s , b u
onları b ilin m eye n bir y ere doğru götürdüler. Bizi de yarım saat
R u m l a r ’ın alçakça tertiplerinin k urbanı olm uşlardır.
uzaklıkta b ulu nan bir başka ycre götürdüler.
zäde
H ik m e t E f e n d i ’yi
b a r b a r bir ş e k i ld e
G e c e , D iron a k öy ü n d en Paslı oğlu A li’nin 18 yaşındaki
kızı E m i n e ’nin g ö zlerim iz önünde ırzına geçtilcr. Kızkardcşi
2. Yomra Bucağı’nın Kalafka299 K öyünden,
Ali O sm an’m kızı ve Salim oğlu
M ehm ed’in eşi Fatm a’nın Yem inli İfadesi
H a tic e ’nin beb eğ i, R uslar tarafından hav aya atıldı ve kılıçla iki
p arçay a bö lü n d ü . R uslar, d iğ e r çocukları da öldürdüler. K olak oğlu
H a s a n ’ın eşi E m in e ve sckiz yaşındaki kızı Ş ük rü y c, d a h a isimlerini b ilm ediğim d i ğ e r p e k ç o k M üslüm an kadın alç akça kirletildi. Bu
N isan ayının birinci günü idi. H erkes R u s la r ’ın k ö y ü m ü z e
yaklaştığım görerek g ö ç e hazırlanıyordu. Ben d e nc y a p m a y ı
dü şü n d ü ğ ü n ü sorm ak için D irona?0<) köyü muhtarı K olan o ğ lu
vaşhi m an za rala ra taha m m ü l e dem eycn ve m asum ların lchinde
m ü d ah ale d e
b u lu n m a k isteycn R um
k adın lard an
b iri, R u slar
tarafından derhal dipçik vc süngü ile ö ldürüldü.
M e h m e d A ğ a ’nın ev ine gittim. O d a bana, d üşm an k ö y d e ateşi
R u s h ı r ’ın a c ım a s ı z
kestıgi zam an kızkardeşi Haticc ile birliktc h areket e d ece k leri
işgal h a rc k c t le r in d c n
ve g ccen in
şeklinde c ev ap verdi. M ecb uren onların evindc kaldım , zatcn o ra ta
karanlığından y ararlanarak bu bölgcdcn o v ay a k a d a r kaçmayı
diğ er pe k ç o k tanıdıklar d a vardı. B unların arasında, D irona k ö y ü n -
başardım . G eceyarısı b ü zü ld ü ğ ü m köşcdcn kalktım ve O smanlı
den Kolan oğlu H asan, cşi Ulviyc, gelini Hüsniye, erkck kardeşi
askerlerinin b u lun du ğu K o m c r a 101 k öyünc gcldim .
Ali ve eşi Z eliha, akrabası M e h m ed ve eşi G ülfem ile 17 yaşındaki
O ra d a , H urşit Paslı oğlu Z e h r a ’nın küçük k ız ım n , O sm an
kızı G ü llü , kayınvalidesi ve Kolak o ğlu E m rullah ve eşi Z a kire ,
İskender o ğ l u ’nun eşi Hacı H a tu n ’un eltisi N a d iy c ’nin ve kızları
2 9 8 T r a b z o n - M a ç k a ilçesin c bağlı b u g ü n k ü Yeşilyurt k öyü.
B in n a z
2 9 9 T r a b z o n - Y o m r a ilçesin c bağlı olan üç Kalafk a kö yü bultınm ak tad ır.
öğrendim.
vc
M c r y e m ’in
k ir letild ik tcn
so n r a
ö ld ü r ü ld ü k l c r in i
Kalafkaarduçlu (G ülyurdu), K alafkahatipli (Kömürcü) ve
Kalafkaiskenderli (Taşdelen). H ang i Kalafka köyii oldıığu tespit
ed ilcm em iştir.
•^XİBugünkü adı tespit cdilem em iştir.
•w ı T ra b z o n m e r k c z b u c a ğ a b ağ lı b u g ü nk ü Y a l ı n c a k köyü.
BİBLİYOGRAFYA
1. Allen, W.E.D.-Paul Muratoff, Caucasian Battleflelds: A history
o f the wars on the Turco-Caucasian border 1828-1921,
C a m b rid g e U n ivcrsity Press, 1953; Türkçe trc., Kafkas
Harekätı: 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin
Tarihi, A n k a ra 1966.
2. Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni
Mezälimi (1906-1918), I, A n kara 1995.
3. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı: 81 (Aralık 1982).
4. Bitlis Viläyeti Sälnämesi (1318 tarihli).
H ü s c y i n , Görenlerin
M ezälimi, A n kara, ta rihsi/.
5. Ç c li k ,
G özüyle
V an’da
Ermeni
6. D e m iro ğ lu , Faiz, V an’da Ermeni Mezälimi (1895-1920),
A n k a ra 1985.
7. Ermeni Komiteleri’nin A ’mäl ve Harekät-ı İhtiläliyycsi,
I’Iän-ı M eşrütiyyet’den Evvel ve Sonra, İstanbul 1332.
8. Evans, L a u rc n c c , Unitcd States Policy and the Partition of
Turkey (1914-1924), Baltim ore, 7'lıc Johııs H o p k in s Prces,
1965; 'I’ürkçc tr c .,T c v fik Alanay, Türkiye’nin Paylaşılması
(1914-1924), İstanbul 1972.
9. Ga/.i A lınıed M u h tar P aşa, Takvim ü’s-Sinin, H az. Yücel
D ağ lı-H am it Pchlivanlı, Aııkara 1993.
10. H o ca o ğ lu , M e h m e d , Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Erm eni
Mezälimi ve Ermeniler, İstanb ul 1976.
20. M cC arth y , Justin, “A rm e n ian Terrorism: H istory as Poison and
A n tid o d e ,” International Terrorism and The Drug
Connection, A n k ara 1984, s. 85-94.
11. İlter, E rd al, Ermeni Propagandası’nın Kaynakları, A n k a r a
1994.
2 1 .M eh m ed
devant L ’Histoire ( N o u v eau x tem o ign age s russes et tu r c s
13. “K ars-S u b atan Ş eh itliğ i K azısı” , Yakxn Tarihimızde Kars ve
D oğuA nadolu Sempozyumu (K ars-S ubatan 17-21 H az ira n
1991), A n k a ra 19 92 , s. 3 61 -4 57 .
Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), A n k a ra 1994.
22.
23. Saral, A h m e t H ulki, Ermeni Meselesi, A n k ara 1970.
24. Shaw , Stan fo rd J.-Ezel Kural S haw , History of the Ottoman
14. K ev o rk ia n , R a y m o n d H .-P aul B . P aboudjian, Les Armeniens,
Dans L ’Empire Ottoman A La Veille Du Genocide, P aris
1992.
15. K o n u k ç u ,
- M e h m e d R ü ş d i - M e h m e d E şref,
Memälik-i Mahrüsa-i Şähäneye Mahsüs Mükemmel ve
Mufassal Atlas, İstanbul 1325.
12. K a ra S c h e m s i ( R e ş it S affet A tab in e n ), Turcs et Arm eniens
sur les atrocites a rm e n ie n n e s , de 1914-1918), G en ev e 1919.
N a s r u l la h
Empire and Modern Turkey, Vol.II, L o nd on 1978.
25. Son Teşkilät-ı Mülkiyyede Köylerimizin Adları, Türkiye
C u m h u riy e ti Dahiliyc Vckäleti ncşriyatı, İstanbul 1928.
E nver,
Erm enilerin
Y eşilyayla’daki
Türk
S o y k ı r ı m ı (1 1 -1 2 M a r t 1918), A n k a ra 1990.
16. K organ o ff, G eneral G ., La participation des Armeniens ä Ja
guerre mondiale sur le front du Caucase, 1914-1918, Paris
1917.
17. Köylerimiz (1 98 1), H az., İçişleri Bakanlığı, A nkara 1982.
18. K u rat, A k d es N im e t , Türkiye ve Rusya: XVIII. Yüzyıl
Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk-Rus İlişkileri
(1788-1919), A n k a r a 1970.
19. M a y e w sk i (G e n e ra l), Van, Bitlis Viläyetleri Askeri İsta-
tistiği, İstanbul 1330.
26. Süslü, A z m i, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, A n k a r a 1990.
27. Şim şir, Biläl N., Malta Sürgünleri, İstanbul 1976.
28. Şişman, A d n a n , Osıııanlı Devlcti’nde XX. Yüzyıl Başlarında
Amerikan Kültürel ve Sosyal M üesseseleri, B ah k e sir
1994.
29. Tablcaux indiquant le nombre de divers elements de la
population dans I’Empire Ottoman au ler Mars 1330 (14
Mayıs 1914), C o nstan tin op lc 1919.
30. T o ng crloo , A lois van, “ A rm cen sc D rang N aar A u to n o m ic ,”
Inforient-Dossier, (15 O ctobcr 1 9 8 1), s. 25-27.
31. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Sälnämesi, 1926-1927.
İNDEKS
32. Türkiye Mülkı İdare Bölümleri: Belediyeler, Köyler, H a z . ,
A. ŞAHIS ADLARI
İçişleri B a k a n lığ ı, A n k a ra 1978.
33. Van Kütüğü, A n k a r a 1992.
A
34. Van Viläyeti Sälnämesi (1 315 tarihli).
A b d ü la ziz (M o lla H a m z a ’nın
yeğeni), 71.
35. Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu (2 -5
N isan 1990), A n k a r a 1990.
36. “Z e v e
Ş e h itliğ i
K a z ıs ı , ”
Yakın
Tarihim izde
Van
Uluslararası Sempozyumu (V a n 2-5 N isan 1990), A n k a r a
A bani (H asan K ızı), 58.
A b d ü laz iz (N uri oğ lu ), 74.
Abdi ( G e v a ş ’Iı), 95.
A b dülb aki (A m o oğlu), 58.
A bdullah ( K ö m ü s ’lü), 73.
A bd ü lb ak i (O sm a n A ğ a oğlu),
AbduIIah (M o lla ), 65.
62.
A bduilah ( A n a ’nın o ğlu ), 73.
A b d ü lb ak i (Y a d ig är oğ lu), 57.
A bdullah (K aleli zadc
A b dülb aki (İsa E fen di oğlu),
1990, s. 30 9-40 6.
M u s ta fa ’nın k a rde şi), 75.
A bdullah (R esul o ğlu ), 52.
Abdu/Iah ( S ü le y m a n kızı
B esi’nin ko cası), 57.
60.
A bd ü lb ak i E fendi (Hacı Y u su f
o ğlu), 30.
A bd ülce lil, 74.
Abdullah (Ş ebab oğ lu), 54.
A b d ü lg a fu r (T ata r G a /.i’li), 59.
Abdullah (Tahinci z ade), 75.
A b d ü lg a fu r Efendi ( A v i h ’li),
A bdullah Efendi (Şe y h ), 48.
A bdullah Efendi ( T a s m a lı’lı),
90.
A b durrahm an (H u rşit B ey
oğlu), 47.
62.
A b d ülg ani (S clim o ğ lu ) , 66.
A b dü lgan i (Sıvacı zäd e), 79.
A bd ülg ani (Şeyh), 70.
A b d ü lh a k im ( M ü k ü s ’lü), 96.
Abdurrahm an ( M e h m e d o ğ lu ),
46.
A b d ü lh ak im Efcndi (M o lla İsa
A bdu rrah m an (Terzi Puri
/.äde), 74.
A b dülhalik Efendi (Şe y h ), 31.
Abdüla/.i/. ( K a ra c a zäde), 70.
Efendi oğlu), 68, 76.
A b dülh alim Efendi (M o lla İsu
zäde), 64.
A b dü lh am id (Darni.s’Ii), 98.
A b d ü lh a m id (Şeyh o ğ lu ), 51.
A b d ü lh am id (Z ülfinaz oğlu),
72.
A bd ü lk a d ir (B itlis’li
A b d ü rre z z a k ’ın d ayı oğ lu),
24.
A b d ü lk erim (G ü lpik kö yü nden), 24.
A b d ü lk e rim (Tatar G a z i ’li
S a fıy e ’nin oğlu), 58.
A b d ü lm e c id ( L a h y a n ’lı), 97.
A b d ü lm e c id (M a r n ik ’li M u s a
kızı F i d a n ’ın eşi), 58.
A b d ü lm e c id (M olla
A h m e d (A şir z ä d e F aris o ğ l u ) ,
61.
m üftüsü ), 38.
A b dü lm e cid Efendi (Şeyh;
Z e y d a n ’lı), 80.
A bd ülm elik (er), 27.
A b dü rrezza k (B itlis’li K äm il
oğlu), 24.
A b d ü rrezz ak (C em al o ğlu ),
30.
A b d ü rrezz ak (Hacı İshak
oğlu), 29.
A b d ürrezzak (Kaki zäd e), 82.
A bram ayis (E rm en i), 122.
A g o b (E rm en i H e k im ), 123.
A h m ed ( A h la t’lı K asab oğlu),
6 6 ,8 3 .
M o lla K u l a ç ’lı), 121.
A h m e d (F ettah oğ lu ), 119.
A le m d a r ( M e h m e d oğ lu), 135
A h m e d (H asso oğ lu ), 7 0 .
Ali ( A b d ü la z i z kızı H a m a i l ’in
A h m e d (H ü se y in o ğ lu ), 11 5.
A h m e d (K äk ı z ä d e ), 80.
A h m e d ( K a z a n a n ’lı Ş e y h ) , 2 3 ,
32.
A h m e d (K ırm ız ı), 6 1 .
A h m e d (K ü ç ü k Ö m e r o ğ lu ) ,
114.
A h m e d (K ü rt), 111.
oğlu), 57.
Ali (B itlis’li S ü ley m a n oğlu),
23.
Ali (B itlis ’li S ü ley m an oğlu
A l i ’nin k ayın b ira d e ri), 23.
Ali (C afer o ğ lu ) , 73.
AIi ( D i r o n a ’lı), 126.
Ali (H alid o ğ lu ; S erir’Ii), 98.
Aliye (K işem iş kızı), 72.
A llen, W .E .D ., 129.
A m o (A z a d ’Iı), 58.
A m o (H asso kızı G ü rn a z ’ın
annesi), 59.
A n a (Barutçu zä d e O s m a n ’ın
eşi), 73.
A n d elib (T atar G a z i ’d en), 70.
A ntran ik P aşa (A leksan oğlu;
K ö t ü r ’lü), 113, 1140.
A p re (E rm eni; N o r k u h ’lu),
101.
Ali (H a m id b ey oğlu), 49.
A rafat, 61.
Ali (H ın ı s ’lı), 123.
A ra m (K eşiş o ğ lu ), 27.
Ahmed Ağa, 6 3.
AIi (H ü sey ın oğ lu ), 73.
A ram ( V a n ’lt çe te rcisi), 88,
A h m e d Bey (B in başı), 106.
Ali (M olla; Ç o b a n o ğ l u ’lu),
A h m e d (M a h a lle b a ş ı’n d a n ),
79.
H a m z a ’nın y eğen i), 71.
A b d ü lm ecid E fendi (H izan
A le k sa n d r A so y an (E rm eni;
A h m e d Bey (P e k e riç ’li), 120.
A h m e d Bey (T eğ m en ; G a lip
Efendi zäde), 41, 42.
A h m e d Efendi (M uradiye cski
108.
Ali (M olla; H e r s a n ’lı), 72.
Ali (M u sta fa kızı R a y iş e ’nin
oğlu), 61.
89 , 115.
A ra m P aşa (E rm e n i) , 38, 49,
105, 108.
A r i f (A n d clip kı/.ı F id a n ’ın
cşi), 69.
Ali (Paslı o ğ lu ), 127.
A rif (Ç avuş; P e k c r ı ç ’li), 120.
A h m e d Efendi (Şeyh), 61.
AIi (S ü ley m an o ğlu ), 32, 58.
A r if (Z cy n c p o ğ lu ), 66.
A h m cd N ureddin Efendi
AIİ (Zaz.a; O v a c ı k ’lı), 1 19.
A r if E fendi (K o m isc r), 80.
Ali Efeııdi, 73.
A rm e n a k T ak o , 113.
Ali Efcndi (Polis m en ıu ru ),
A rslan B ey (Rus k o m u tan ),
kadısı), 3 1 .
(K a y m a k a m vekili), 25, 40.
50.
A k o (P eke riç ’li), 119.
29.
112 .
A lanay, T evfik, 8.
AIi Efendi ( V a n ’lı), 102.
Artin (E rm cn i), 97.
Alay Bey (A d ilc e v a z ’lı), 9 3 .
Ali M u s tafa ( S ı lı k ’lı), 1 14.
Artin (E rm eni; Ç a t a k ’lı), 99.
Ali O sınan (K a la f k a ’lı), 126.
Artin (E rm eni; K i n c k a s ’lı), 96.
Alican (O n b a şı), 108.
A rşak (E rm eni), 25.
Aleksan (B ağdasar G ürüb
oğlu), 2 7 .
A sım (H am i oğlu ), 51.
B e d o (E rm en i; S o k a n ’lı), 9 9 .
Bizinik (P isko po s), 101.
Cem şid (H asso oğlu), 59.
A siye (Sofu İ b r a h im ’in eşi),
Bedri (H asso o ğ lu ), 64.
Bristol (A m iraJ), 8.
C evahir (A bdullah kızı), 74.
B ed riy e Z a m a n H a n ım ( K a d ı
Bulak (sıv acı), 61.
C evahir (F ehim kızı), 69.
74.
Aslı ( A h la t’lı K asab oğ lu
A h m e d kızı), 64, 82.
A h m e t E f e n d i ’nin
A şir (M u stafa oğlu), 119.
B ed ro s (E rm e n ı), 96.
A ta B ey (V o s t a n ’lı), 93.
B ehiy e (C e v a h ir kızı), 69.
A yn (A d ilc e v a z ’lı), 6 5 .
B ehlül (Said o ğ lu ), 99.
A y o (H a m z a Ç elebi z äde), 73.
B e k ir (A h m e d E fend i oğlu),
A y şe (A bd ullah k ızı), 65.
A y şe (A h la t’lı İb rah im kızı),
80.
92.
Ccläl E fend i (M u ş ja n d a r m a
A y şe (Sülin kızı), 60.
B ekir E fendi (M a m a
H a tu n ’lu), 116.
B ertabek Arakel (Erm eni),
123.
B erzo (E rm cni), 96.
B esi (S ülcy m an kızı), 57.
Bahri ( K a rs ’lı), 119.
B ak d o (E rm en i), 96.
B apir (H an K u lu zäd e), 80.
B eşir (Şeyh), 119.
B eşir (K asap) Efcndi (T aş’lı),
80.
B artik (S u r e n g e n ’li), 99.
B cşir Efcndi (Z c y d a n ’lı), 75.
Basri Bey (ko m u tan), 89.
B eyaz (Şcm o kızı D ilbcr’in
B a tu m (Y u s u f kızı), 63.
Celäl (N ig är H a n ı m ’ın o ğlu ),
B ek ir (H a m z a oğ lu), 74.
B e k ir E f e n d i (H irit’li), 50.
B
C cvahir (Ö m er A ğ a ’nın kızı),
C afer B ey ( K a r ç ı k a n ’lı), 90.
A y şe (D ir o n a ’lı), 127.
A zize N e n o (H e rsa n ’lı), 63.
C evahir (H asan kızı), 74.
C
C afer ( Z e y d a n ’lı), 73.
B e k ir (M u stafa oğlu), 70.
66 .
C evah ir (H acı Ali kızı), 72.
k ız karde şi), 31.
akrabası), 67.
bölük yazıc ısı), 56.
Celäl Efendi (Polis m e m u ru ),
73.
C ev h er (M üzik zäde), 80.
C ih ang ir (E m rullah kızı
G ü l l ü ’nün eşi), 62.
C u m a (İb rahim oğlu ), 51.
C u m a (Z e y d a n ’lı), 73.
C afer (Z e y d a n ’lı), 81.
84.
C cm al ( J a n d a rm a ç av u şu ),
ç
116.
Cemil (Biläl o ğ lu ), 31.
Ccmil (N ıg är H a n ı m ’ın oğ lu ),
92.
Ccmil (Sofu H a l i d ’in y c ğ cn i),
60,7 0 .
Ç clik, H ü sc y in , 129.
Ç erkcs (B itlis’Ii K äm il oğlu),
24.
Ç crk es (Halid oğ lu ), 57.
Ç c rk c s
Ccm ile (B ekir kı/.ı), 57.
A ğ a ( H a la ç k abilcsi
reisi), 5 1.
C cm ilc (B inacı M a h m u d ’un
kı/.ı), 62.
Ccmilc (Fcv/.i B cy kı/.ı), 6 1.
D
B ay ınd ır ( A v ih ’li), 62.
B eyk o (E rm cni), 49.
Cem ilc (H acı kı/.ı), 60.
B ay ram , 61.
Bided (Erm cni), 25.
Ccm ile (H ü scyin kı/.ı), 59.
D avud Efendi (H i/.a n ’lı), 39.
B ayram (K ö se zäde), 80.
Biläl (H asan M olla Veli zäde
Ccmilc (Sofu V c l i ’nin k ı / ı ) ,
Dcllal (P c k c r iç ’li), 1 19.
B edir (Pabuçcu), 80.
B cdir (S üleym an oğ lu ), 71.
oğlu), 62.
Bişar (Er), 91.
6 1 ,62 .
Ccmilc (Şükrü kı/.ı), 75.
D em iroğlu, Faiz, 129.
D crbo (H ay d ar o ğ lu ) , 55.
E sad E fe n d i (B inbaşı), 85.
E
Dcrviş (B e şir o ğlu ), 9 3 .
E s m a ( A l i r i k ’li), 115.
Derviş A ğ a ( M e n d e r iş ’li), 104.
E b u b e k ir ( G ü l p i k ’li), 24.
E s m a (H a c ı M u s ta fa kızı), 59.
zäde R e c e b oğ lu), 80.
E d h e m ( B a y r a m o ğ lu ), 118.
E s m e r (B a h ri kızı), 119.
D evaz (Ş e y h o o ğ lu ), 5 1 .
E d h e m A ğ a (M u h ta r) , 118.
E sra (E rm e n i ko m ite reisi), 16,
D idar (R e c e p kızı), 72 .
E d h c m B e y (M ilis k o m u t a n ı ) ,
Derviş E fe n d i ( T ü c c a r Resul
D idare ( M a h m u d ’u n e ş i), 74.
D ikran (E rm e n i), 49.
D ik ra n
( E r m e n i;
H a r a m i ’li)
123.
D ilber ( M e h m e d k ızı), 67.
106.
E v liy a Ç e le b i , 41.
E lm a s (Fazıl M o l la Ali K a d ı
E y ü b (C a fe r z ä d e ), 80.
oğlu E m i n ’in
eşi), 74.
D ilber (Ş e m o kızı), 67 .
48.
eşi), 75.
F atm a (M e h m e d Efendi kızı),
F atm a (M olla Şükrü
F a tm a (M u stafa kızı), 66.
F a tm a ( N u r i’nın eşi), 74.
E y ü b (E lm a s o ğ lu ), 66.
E y ü b ( Y u s u f o ğ lu ), 119.
E ş rc f ( H a b ib o ğlu ), 74.
E m in (C u m a kızı K a d r iy e ’n in
Dilo (E rm e n i; R u s y a ’lı), 47,
F atm a (K adı zäde M a h m u d ’un
E f e n d i’nin kızı), 114.
E lm a s (A b d ü lg a f u r k ızı), 5 9 .
E lm a s (H a s a n
119.
59.
50.
E v a n s, L a u r e n c e , 8, 129.
z ä d e ’nin k ız ı), 66.
F atm a (Hoti M u s ta f a ’nın kızı),
F a tm a (S alim o ğlu M e h m e d ’in
eşi), 126.
F atm a (T elläk N e z i r ’in
baldızı), 60.
k ayın birade ri), 72.
E m in (H asan o ğ l u ) , 7 9 .
F
Durak ( M e h m e d o ğ lu ), 119.
F atm a H anım (K a y m a k a m
M e h m e d B e y ’in eşi), 104.
E m i n e (B itlis’li A b d ü rre z z a k ın
D urak (M u sta f a o ğ lu ) , 1 1 7 .
D ursun (H ü sey in o ğ lu ) , 118.
D ursun (iviahmud o ğ lu ) , 30.
D ursun (M u sta f a o ğ lu ), 117.
D u rsu n
( S e y f u lla h
E fen d i
oğlu), 74.
dayı kızı), 24.
Faik (T erzi M u r ta z a o ğlu ), 74.
30.
E m in e ( D ir o n a ’h ), 127.
Fakih H a s a n , 80.
E m in e (M u s a A ğ a ’nın kızı),
Faris (A şir z ä d c ), 61.
F c h im ( A v ih ’li), 69.
69.
E m in e (Paslı oğlu A li’nin kızı),
114.
F ch im (M u sa o ğlu ), 114.
Faris (A yn -cl B a r id ’li), 72.
F c h im B cy (K ah ra m an Bcy
Faris (D ilän z ä d c ), 73.
Faris (H a m z a Ç clcbi zädc),
Dursun A ğ a ( P e k c r iç ’li), 120.
E m ir Han, 114.
D ursun E fe n d i (H acı Şem sed-
E m rullah ( A v i h ’li), 63.
Fatm a ( A n t c p ’li), 79.
E m rullah ( K a ra ç a y ’h), 119.
F atm a ( D a v u d ’un cşi), 60.
E m rullah (K olak oğlu), 126.
Fatnıa (H a c c r k ızı), 69.
E n v e r (Şeyh; A la n ’lı), 100.
Fatm a (H a sso oğ lu B c d ri’nin
din o ğlu ), 30.
D ursun E fen d i (K aleli zätle),
68.
Fazıl E fendi ( V i r a n ’lı kätip),
E sad (A v z in ’li), 100.
E sad (Kürt A h m e d oğlu), 111.
Esad (T a ş’lı), 65.
73.
kı/,ı), 64.
Fatm a ( H i z a n ’lı), 62.
oğ lu ), 87, 89.
F c h im c (B cşir o ğ lu R c fc t’in
eşi), 112.
Fcrhat (K o tn i’li), 55.
Ferid ( K i b a r o ğ l u ) , 1 15.
Fcridc (M c şk o zäd c M a h m u d
kızı), 62.
Feridc (S ülcym an kızı), 71.
Fcriha (Z c y d a n ’lı), 57.
G ra n d ü k ( B a ğ d a d ’lı), 115.
F ethiye H a n ım (Z aza
V a rtik ’li), 117.
G ü l (K ö m ü s ’lü), 73.
Fcthullah (H a m id B e y oğ lu ),
49.
61.
73 .
G ü lfe m (D iron aT ı), 126.
F evzi A ğ a (M o lla K a s ı m ’lı),
103.
Güli (Zeynel oğ lu ), 119.
G üllü (E m rullah k ızı), 62.
Fevzi B ey ( T a ş ’lı), 6 1.
G üllü (Hacı C ü n d i ’nin a n n e s ı ) ,
F evzi E fen di (H a k if b u c a k
7 4.
m ü dü rü ), 35.
G ü llü
F eyzullah E fen d i (g ö ç m e n ),
109.
( K a r ç ı k a n ’lı
S a l i h ’in
kızı), 69.
G ü llü (M eh m ed k ızı), 126.
Fidan ( M a r n ik ’li M u s a kızı),
58.
G ü llü (Y ağız oğlu M e h m e d ’in
kızı), 117.
Fidan (S adık kızı Z ü lf i y e ’nin
G ü lsü m (M e hm ed Efendi
Firdevs H a n ım , 102.
G ü rcü (A hm ed kızı), 60.
G ü rn a z (H asso kızı), 59.
H
G arib (Sofu V e li’nin yeğeni),
H a b ib (Aşir zäde), 62.
H ab ib Efendi (K ürüm zädc),
60.
129.
Ahm ed
M uhtar
P aşa,
Hacı Ş erif (H acı L ä tif zäde),
Hacı B e y , 101.
Hacı C ü n d i ( M e l c n z e ’li zäde),
74.
Hacı H a m z a ( Z c y d a n ’lı), 79.
Hacı İb rah im (A h m e d oğ lu ),
121.
H abib Efendi (Z eyd an’lı), 75.
93.
Hacı Y akub (C e b e c i zäde), 93
Hacı Y u su f ( H e r s a n ’lı), 30.
Hacı Y u su f A ğ a ( K a rk a r’lı),
90.
H açatur, 124.
H aço (E rm eni; H o r o ti s ’li), 95.
Hacı İsh ak, 30.
H aço (E rm eni; M ü k ü s ’Iü), 96.
Hacı İsmail (Kızıl M e s c i d ’li),
H adid (F eyzu llah o ğlu ), 63.
Hacı İsmail ( T a ş ’Iı), 73.
Hacı M c h m c d (B irad cr zädc),
73.
Hacı M c h m e d S alih E fc n d i,
80.
61.
G a/.t
Hacı Ş em seddin ( T a ş ’lı), 30.
Hacı B e d ir A ğ a , 80.
oğlu), 30.
G a rab et E fe nd i (Y argıç), 86.
G aza r (E rm eni; R u s y a ’lı), 47.
Hacı R üstem ( Z e y d a n ’lı), 80.
Hacı Ali ( H e r s a n ’lı), 72.
Hacı M c h m c d (Hacı H asan
G arabet (Ö ğ retm en ), 9 6 , 97.
G aza r (E rm cni; A b r i’li), 34.
Hacı R üstem , 60.
Hacı Ali (B ay ın d ır o ğ lu ), 61.
Hacı M e h m c d , 30.
G ü lşo , 75.
G
Hacı Rifat (T o p çu oğlu), 93.
Hacı M a h m u d E fcndi, 74.
kızı), 69.
Hacı Ö m e r E fe n d i, 66.
Hacı (Ş irv an Ş e y h ’li), 60.
70.
G ü lp e ri, 65.
k ayınvalidesi), 65.
Hacı O sm an N ä s ır zäde, 75.
Hacı (G ü llü o ğlu ), 69.
Hacı H a s a n , 30.
G ü llü (M a h m u d kızı), 74.
Fidan (A n d elib kızı), 6 9.
69.
G ü lb e y a z (C ev ah ir k ızı), 6 9 .
G ü lçin (B irader z ä d e ’nin e ş i ) ,
Fethullah (S ıvacı B u la k oğ lu ),
H acer ( Y a k o ’lu H a lid ’in kızı),
Hacı M u s a B cy (K a r ç ı k a n ’lı),
90.
Hacı M u stafa ( Ş a m ’Iı), 59.
Hacı N asru llah , 32, 33.
H ad iye (Sofu V e l i ’nin kı/.ı),
61.
H adiye (T clläk N c/.ir’in
baldızı), 60.
Hafız (P c k c r iç ’li), 1 19.
Hafız (Z e y d a n ’lı), 75.
Hafız Y ak u b E fc n d i, 74.
Hafi Efcndi (Ş cyh ; Bitlis
müftüsüııün k ard cşi), 32, 33.
Hakkı (Hayri o ğ lu ), 1 19.
Hakkı Bcy (B itlis’tc sckrctcr
vckili), 67, 76, 82.
Hako (Erm cni), 95.
H ak verdi (M e h m e d kız ı
D ilb er’in eşi), 67.
H ak verd i (P u ri zäde R e c e b
oğlu), 75.
H akverdi (Tahinci z ä d e ), 80.
H alid E fendi (S ın ır k o r u m a
birliği k o m u t a n ı, 92.
H alid Efendi (T e ğ m e n ) , 108.
H alil (B ezirg än C e lo zä de
İsm ail o ğ lu ), 33.
H a le f (H a y d a r o ğ lu ), 74.
Halil (G ü ls e n e m o ğ lu ), 80.
H alef E fen d i (Polis m e m u r u ) ,
Halil (Hacı Y a k u b o ğ lu ), 9 3 .
80.
H alid (A y n -e l-B a rid ’li), 71.
H alid (C afer oğ lu R e ş i d ’in
yeğeni), 73.
H alid (Ç ürük zäde O s m a n ’ın
d am adı), 70.
H alid (M a m a g ü zäde O sm a n
oğlu), 74.
H alid (M e h m e d oğ lu ), 32.
Halil (H afız o ğlu ), 119.
Halil (H ay d ar o ğ lu ), 51.
H a m z a (M o lla; H atib zädc),
7 1 ,7 2 .
H an gir (D a r n i s ’li), 98.
H a nım ( T a ş ’lı), 61.
H a lim e (Ç ürük zä d e H a lid ’in
cşi), 75.
H asan Fahri Efendi (L evazım
kardeşi), 70.
H anife (Z c y n e p kızı), 72.
H an o (D ilän zä d e P o la d ’ın
H asso (P a tn o s ’lu), 70.
H aşim Efendi, 84.
H asan (B itlis'li), 23.
Hatice (E n g c s o r’Iu), 51.
Hasan (Dcli B alta oğlu), 125.
Haticc (Paslı oğlu A l i ’nin
Hasan (D ursun oğ lu), 111.
H am ail (A b dü laziz kızı), 57,
H asan ( G ö k la ş ’lı), 113.
75.
H alid (O n b aşı), 31.
H alid ( Ö z k a v a k ’h), 55.
Halid (P o lad oğlu), 57.
H alid (Polad oğlu İ s m a il’in
yeğcni), 61.
H alid (Sofu; R ıdvan o ğ lu ), 70.
H alid ( Y a k o ’lu), 69.
H alid (Z e y n e p oğlu), 66.
H am di Efcndi (Bitlis polis
m em u ru ), 30.
H am i (M cm i o ğlu), 59.
H am id (Ayn-el B a rid ’li), 75.
H am id (Receb oğlu), 31.
H am id (Sofu H a lid ’in ycğcni),
6 0, 70.
H am id Bcy (K c s a n ’lı), 101.
H a m o (M u stafa’nın eşi), 75.
H a m z a (Alay Bey oğlu), 93.
H am za (Mcıni oğlu), 59.
H asso (A yn-el B a r id ’li ) ,6 4 .
H asan (A le m d a r oğlu), 125.
H asan (D ünbül oğ lu ), 109.
H alid (Nuri H alid zäde oğlu),
kocası), 58.
H asso (Kılıç oğlu), 61.
H alo (A yo o ğlu ), 73.
58.
H aso (H asan kızı E b a n i’nin
H aro (E rm en i), 95.
H alid ( M u h a b b c t’in k ardeşi),
H alid (Nuri oğlu), 59.
S ubayı), 104.
H a rim c ( D e d e l i ’li), 58.
H alid ( M in n e tı’nin cş i), 57.
73.
Hasan Efendi (H o ca), 85.
Hasan Efendi (Polis), 126.
H alil Bey ( T ü m e n k o m u tan ı),
E r c iş ’li), 108.
Hasan A ğ a (Y a n ’lı), 71.
H an ife (Sofu H a lid ’in
Halil Bey ( H e r s a n ’lı), 80.
H alil Efendi (Y üzbaşı;
Hasan A ğ a (İp sala’lı), 125.
H anife (Halil kızı), 66.
eşi), 73.
94.
Hasan ( Y u s u f o ğ l u ) , 121.
kardeşi), 127.
H avv a (S e k i’li A h m c d oğlu
M c h m e d ’in cşi), I 12.
Hasan (H an çcr oğlu), 118.
H ay d ar ( B it li s i i İsa oğlu), 31.
Ilasan (H ay d ar o ğlu), 70.
H a y d ar (H am za Ç elcbi zädc),
Hasan (H crsaıı'lı), 63.
Hasan (H üscyin o ğlu ), 64.
Hasan (İsmail o ğ lu ), 32.
73.
H ay dar A ğ a, 119.
H ay dar Efcndi (K alcli zädc),
68.
Hasan (Kolaıı oğ lu ), 126.
H aydar Efcııdi (Şcyh), 38.
Hasan (K öse z äd e), 73.
H a y d a ro f (Rus kom utan ı),
Hasan (M usa o ğ lu ), 70.
Hasan (M ustafa kı/.ı
122.
Hayri (Dcllal oğlu), 1 19.
R a y iş c ’nin cşi), 61.
Hayriyc (İbrahim kızı), 57.
Hasan (M uslafa o ğlu), 32.
H azalo, 122.
H azhazyan V ahan (E rm eni;
K a h k ik ’li), 123.
İ
H uri (G e v a r’lı M a h m u d ’u n
kızı), 75.
İsmail (H asan o ğ lu ), 11 8 .
H aznur (A lirik ’li), 114.
H urşit A ğa, 93.
İbrahim ( A h l a t ’lı), 66.
H azo (D c rv iş ’in a n n c si), 75.
H urşid B e k e sy an ( E r m e n i ) ,
İb rah im (H ü sc y in kızı
H cdiyc (A d ilc e v a z ’lı R e ş i d ’in
kızı), 68.
Hediye (B u dak zäde
123.
H urşid E fendi (H ü s e y i n o ğ l u ) ,
109.
İsmail (Er), 3 6 .
C e m i l e ’n in eşi), 59.
İbrahim (J a n d a rm a ) , 91.
İbrahim ( K a / a n c ı zäd e), 74.
İsmaii (İm am K u l l u ’lu), 1 1 5 .
İsmail (Kılınç zäd e), 3 2 .
İsmail (K ın a M e h m e d
E fe n d i’nin kardeşi), 1 1 1 .
İsmail (M e h m e d Efendi kızı
H ü n k ä r H a n ım , 66.
İb rah im (M o lla ) , 70.
Hediye ( M a il’in g e lin i), 113.
H ürriyet (N uri kızı), 7 4 .
İbrahim (S o fu ), 74.
İsmail (P a k iz ’li), 9 1 .
He/.ar (B ek ir kızı C e m i l c ’nin
H üseyin (A h la t’lı), 6 3 .
İbrahim A ğ a ( A y a n ıs ’lı), 103.
İsmail (P olad o ğ lu ), 6 1 .
Hüseyin (Ç avuş; G ö k t a ş ’h ) ,
İbrahim H alil, 60.
İsmail ( T a ş ’lı), 6 4 .
İffct (H acı M c h m c d B iradcr
İsmail A ğ a (K a ra h a n oğlu),
M e h m e d ’in eşi), 7 5 .
anncsi), 57.
Hezar (M o lla M e h m e d ’in
kayınvalidesi), 70.
113.
H üseyin (D edc o ğlu ), 116.
/ ä d e ’nin eşi), 73.
F a t m a ’nın cşi), 5 9 .
11 8 .
Hıfzı ( Y a v i ’li), 112.
H üscyin (Er), 27.
İltcr, E r d a l , 10, 1 9 ,4 3 , 130.
İsmail A ğ a ( K ö m ü s ’lü), 1 0 4 .
H ikm ei (M e h m e u kızi
H üseyin (G ö re lc ’li), 115.
Uyas (K ızıl M c s c i d ’li), 70.
İsmail Bcy (Bitlis ja n d a r m a
H üscyin (K adriye o ğ lu ) , 7 2 .
İrfan (D i/.dar zädc), 75.
Ş ö h rc t’in oğlu), 57.
H ikm et Efendi (Polis), 126.
Hilhilyan K esp cr (E rm cni;
Yeni K ö y ’lü), 123.
Hocaoğlu, M e h m e d , 129.
Horzi (H acı kızı R a b i a ’nın
halası), 60.
Horzi (Sofu H a lid ’in ycğcni),
70.
H ovik (E rm cni; Ç a t a k ’lı), 99.
Hrant (E rm cni M u ş ’lu
avukat), 2 7, 56.
Hulusi Bcy (P o sta -T clg ra f
tdarcsi M ü d ü r ü ), 4 3.
k om u tan ı), 3 1 .
H üseyin (M c h m e d o ğ lu ) , 1 21 .
İrfan ( M c l c n z c ’li zädc), 74.
Hüseyin (M uhtar), 111.
Jsa ( A b u u ü a h o ğlu), 75.
İsmct ( K ö m ü s ’lü), 7 3 .
Hüscyin (Rıdvan oğ lu ), 119.
İsa ( A b d ü ssa n ıe d oğlu), 80.
İso ( T i l ’li), 5 5 .
Hüseyin (Y a/.ık’lı Ş e m o o ğ l u ) ,
İ s a A ğ a ( T a ş ’lı), 71.
İso (E rm cni; A n z a k ’lı), 1 01.
İsa E fen di, 60.
İzzct (A şir z ädc F a r i s ’in
108.
Hüscyin Efcndi (H oca; M a l i y e
m cm uru), 94.
Hüscyin Efcndi (K adik o ğ l u ) ,
94.
İsa Efcndi (M o lla ; A v i h ’li),
64.
İ/.zct (H asan o ğ lu ) , 2 3 , 3 2 .
İzzct (H asso o ğ lu ) , 6 1 .
İsmail (A y n -c l B a rid ’li), 72.
İzzct (M ustafa kızı R a y iş c ’ııin
İsmail (B e/.irgän C clo zädc),
Hüsniyc (D iron a’lı), 126.
dam ad ı), 6 1 .
İshak (N ä sır z ä d c ), 75.
Hüscyin Efeııdi (T c ğ m e n ). 85 .
Hüseyin Efcndi (H iz a n ’lı), 3 9.
İsmail Bey ( Z iv i s t a n ’lı), 9 1 .
33.
İsnıail (B it li s ’li S ü lcy m a n
oğlu A l i ’nin kardcşi), 32.
İsmail ( C a m u ş c u zädc), 94.
oğlu ). 6 1 .
İ/./.ct Efcndi (Z abıt kätibi), 5 9 .
İzzet H atu n (D ursun o ğ lu
H a s a n ’ın eşi), 111.
İzzet H atun (P e k e r iç ’li), 120.
İşhan (E rm en i; O z i m ’li), 44,
45.
K a y a (A ko o ğ lu ) , 119.
K ä z ım K a ra b e k ir , 53.
K em a l (H ukuk müşaviri), 119.
K e m a l (N ig ä r H a n ı m ’ın o ğ lu ) ,
9 2.
K udret ( H a f ı z ’ın cşi), 75.
K udrct (N äzır zädc Şcmseddin
E f e n d i’nin anncsi), 75.
M ah m u d (G e v a r ’lı), 7 5 .
M ah m u d ( G ö k ta ş ’lı), 1 1 3 .
M a h m u d (Hacı B ey oğlu), 4 9 .
Kurat, A k d e s N im ct, 130.
M ah m u d (H asan oğlu), 118.
Kuy (Ş ero kı/.ı), 57.
M ah m u d ( H e rs a n ’lı), 6 4 .
K e v o rk ia n , R a y m o n d H ., 130.
K
K ad ir (Fahris oğlu), 65.
K adri (A h la t’h İb rah im kızı
M a h m u d (J a n d a rm a çavuşu),
K in y ä z ( B u la n ı k ’h K eşiş
o ğlu), 34.
A y ş e ’nin kayın biraderin in
K irk o r (E rm eni; P a r ’lı), 96.
oğlu), 66.
K irk o r T o k az (E rm e ni), 123.
K adriye (C u m a kızı), 72.
K is y o Kiyo (E rm eni), 25.
K ah ra m an bey ( M u r a d iy e ’li),
K iş (E rm eni), 4 3 , 45.
87.
K işem iş (A h m e d kızı), 59.
K aile (R esul kızı), 61.
K işem iş (Halil kızı), 74.
K alo sar ( S e k u r ’lu), 37.
K işem iş (H oca Şaban
K äm il B e y (S efer B ey oğlu),
73.
K äm il ( A b d u ll a h ’ın kızı
A y ş e ’nin eşi), 65.
K äm il (Ç avu ş; M u r a d iy e ’li),
90.
K äm il (Sadık kızı Z ü lf i y e ’nin
kayınbiraderi), 65.
E f e n d i’nin kızı), 68.
K işem iş (O sm an B e y ’in kızı),
Lali (İsmail A ğ a ’nın kızı),
Lato (Erm eııi; O z i m ’li), 37,
44, 4 5, 4 7, 97.
Latifc H a n ım (H asan Fahri
E fc n d i’nin cşi), 104.
yeğcni), 61.
K a sım (M u h a b b e t’in eşi), 73.
K o şdu (Molla M a h m u d ’un
kızı), 73.
M a h m u d (M e şk o zä de), 6 3 .
73.
gelini), 60.
Lcyla (H i/.an’lı), 39.
Lcyla (İlyas kı/.ı), 69.
M a h m u d Efcndi (Tahtavİ
zäd e), 8 0 .
M a h m u d Sıddık Bcy
( B a rg iri’li), 9 3 .
cşi), 3 ! .
Mail ( G ö k ta ş ’lı), 1 13.
Mail (M u stafa o ğ lu ) , 117.
M
M a k su d (K asım o ğ lu ), 6 2 .
M anuk (E rm cni; K ara
M .A rif Bcy (Polis m üd ürü
vckili), 68 , 7 1, 82.
K ö p r ü ’lü), 1 2 3 .
M ardiros (E rm cn i), 9 5 .
M ahb ub c (D ilän zädc F a r i s ’in
cşi), 73.
K asım ( T a ş ’lı), 72.
K otas (S o k a n ’lı), 99.
M ahm ud (Ali o ğ l u ) , 5 1 .
K asım (Z ü lkad ir zäde), 74.
K u d re t (Ali E fc n d i’nin kızı).
M ahm ud (b inacı), 61.
73.
M a h m u d (K otas oğlu ), 9 9 .
Leyla (H acı kızı R a b ia ’nın
108.
K organoff, G cncral G., 130.
93.
M a h m u d (M evlü d o ğlu ), 3 3 .
K ulcan (Y a z ık ’lı Ş cm o oğlu),
K arahan (A k ta ş ’lı), 118.
M a h m u d (K aya Ç elebi zäde),
M a h m u d (M olla; G ül oğlu),
K işem iş ( T a ş ’lı), 65.
K o n u k ç u , Envcr, 7, 130.
M a h m u d (Kadı zäd e), 7 5 .
Lco (E rm eni; H a v a s u r ’lu), 98.
Lcyla H an ım (O nbaşı H a lid ’iıı
K işcm iş (Sofu V e li’nin
105.
M a h m u d ( K a ra ç a y ’lı), 1 1 9 .
104.
72.
K ara S e h e m s i, 83, 137.
K a sım (H e r s a n ’h ), 61.
L
K ib a r ( G ü m ü ş h ä n e ’li), 115.
M a r u f (Sü lcy m an kı/.ı
B c s i’nin kardcşi), 5 7 .
M ay cw sk i (G cncral), 13 0 .
M cC arth y, Justin, 7 , 13 1 .
Mecid (B ek ir oğlu), 81.
M e h m e d ( K a d r i y e o ğ lu ) , 7 2 .
Mecid (Polat Efendi oğ lu ), 80.
M e h m e d ( K a z a n a n ş e y h i n in
M ecid (İbrah im o ğlu ), 58.
Mecid (T äb ir oğlu), 51.
M ecidiye (A d ilc e v a z ’lı A y n ’ın
kızı), 65.
M ccin (E rm en i B in b a şı), 45.
u şa ğ ı), 6 1 .
M e h m e d ( K ır m ız ı A h m c d
oğ lu ), 61.
M e h m e d ( K o la k o ğ lu ) , 126.
M e h m e d (M o lla ;
A b d u rra h m a n o ğ lu ) , 88.
M e h m e d E fcndi (K ına;
K a r s i ı ) , 111.
M e h m e d E fcn d i (Kızıl
M e s c i d i i ) , 70.
M e h m e d E fend i ( M e b a k o r i u ) ,
58.
M e h m e d E fend i (Saatçı zäde),
80.
M ed ine ( A m o ’nu n gelini), 58.
M e h m ed (C e v a h ir o ğ lu ), 72.
M e h m cd (Ç av uş; H i z a n i ı ) ,
90.
M c h m e d (Ç a v u ş; P e k c r i ç i i ) ,
120.
M ch m e d ( D i r o n a İ ı ) , 126.
103.
M e h m e d (S a lim oğ lu ), 126.
M c h m e d E m in (Er), 50.
M e h m e d ( T a ş i ı ) , 60.
M e h m cd H u lu si Efcndi
M e h m e d (Y a ğ ız oğ lu ), 112.
M e h m c d ( Y a k u b oğ lu ), 66.
M e h m c d (İsm ail o ğlu ), 64.
M e h m c d (Z ü lk a d ir zäde
K a s ı m i n o ğ lu ) , 74.
M e h m c d A ğ a (K olan oğ lu ),
126.
(B elcdiye rcis vekili), 91.
M ch m e d K ü frev i (Şey h), 31.
M ch m cd N uri (Ş cy h Y u su f
E fe n d i’nin o ğ lu ), 63.
M ch m ed (H a m id oğ lu), 72.
M chm ed (H asan oğlu; Eyüb
oğlu k o m u n d a n ) , 118.
M ch m ed (H asan oğ lu ), 62.
M ch m cd (İsa oğlıı), 32.
M e m i ( P e k e r i ç i i ) , 119.
oğlu), 27.
M eh m c d Sıddık Efcndi (Ş cyh;
Van M ü ftü sü ), 45, 91.
M ch m e d Salih (H alid oğ lu ),
73.
M chnıcd Salih (K işem iş oğlu),
72.
M c h m cd Ali (Şcro kızı
K ü y ’un cşi), 57.
M ch m cd T u fa n Efcndi (H ä k im
vekili), 86.
M eh m ed B cy (K a y m a k a m ).
104.
M ch m cd Vclıbi Efcndi
(K om iser m u avini), 29.
M ch m ed Bcy ( K u r u k o l i u ) .
114.
M erca n (A bd urrahm an kızı),
69.
M crcan (ŞakİT kızı), 32, 56.
M erd (Sabıt oğ lu ), 111.
M erik A hm e d E fe n d i, 119.
M e r y c m (N u ri’nin cşi), 73.
M c h m e d Ali E fen di (S u ba y),
69.
M e n n a n ( T a ş i ı ) , 65.
M ch m e d R esul (A b d u rrah m an
M ch m c d Ali (Kı/.ıl M cscid li).
M a h m u d ’un oğlu), 75.
dam adı), 72.
M e m i (Tatar G a z i ’li), 60.
M ch m e d (E y ü b zäd c), 125.
M ehm ed ( G e v a r i ı
M e m i (Halid kızı Z e y n e b ’in
M c h m e d E fen d i (Y ü zb aşı),
102 .
M chm ed (Fakı), 71.
M elk o n (Erm eni; M u ş ’lu), 34.
M e h m e d (M o lla ) , 70.
M e h m e d (R c şid o ğ lu ), 6 3.
M eh m ed (C ed eli), 119.
Şem seddin kızı), 61.
M em i (S üleym an oğlu), 58.
M chm ed ( A h m e d oğlu;
M c h m e d (B u lm a z o ğ lu ) , 121.
M elek (Hacı Y u s u f zäde
M e h m e d E fe n d i (Şey h), 4 6.
M c h m e d ( A h m e d o ğlu ), 33.
M eh m e d (B u d a k zäd e), 75.
Yüzbaşı), 45.
M e h m e d ( M o lla A li o ğ lu ) , 7 1 .
M edine (O sm an kızr), 7 0.
Se ki’li), 112.
M eh r ( V i l ä s i ı E rm eni
M chnıcd Şirin (Vcli kı/.ı
m ü n c v v c r’in cşi), 67.
M e s ro b (E rm cni; Ş i d a n i ı ) , 99.
M cv lü d ( A l t ı n t a ş i ı ) , 119.
M e v lü d (Ç avuş; G ö k t a ş i ı ) ,
113.
M e v lü d (Y u s u f o ğ lu ) , 119.
M ıgırdiç (E rm eni), 96.
M ih ran (E rm eni; H a n /.ır iı),
122 .
M ih ran (E rm eni A l b a y ) , 4 5 .
M ik d ad (A hm ed o ğlu ), 33.
M ik dad (Fcv/.i B c y ’in kızı
C e m i l e ’nin kayınbiradcri),
61.
M ik dad (K ırm ızı A h m e d ’in
kardeşi) 61.
M u r a d (E rm eni; A g o b o ğ lu ),
123.
M ü n e v v e r (Ali M u s ta fa kızı),
114.
M ik dad (Sad ık oğ lu ), 7 4.
M u r a d (Hacı oğ lu), 51.
M ü n e v v e r (Veli kızı), 67.
M ik d ad (Z ü lka dir z ä d e S ad ık
M u r a d (T im u r oğlu), 112.
M ü n te h a (M olla A b du llah
kızı), 65.
oğlu), 74.
M ik d ad B e y ( T e r b ü s e k ’li),
112.
M u rato ff, P au l, 129.
M u s a (A bd urrah m an oğ lu ),
48.
M inneti (İb ra h im k ızı), 58.
M u s a (G ülşo oğlu), 75.
M inneti (P o lad oğ lu H a l i d ’in
M u s a (H ay d ar oğlu), 111.
eşi), 57.
M irbek (E rm en i), 101.
M irza (K a p lıc a ’lı er), 50.
M irz a (B irade r zä d e ), 73.
M isak (E rm eni; D u m a n ’lı)
123.
M olla (M e m i oğlu ), 119.
M olla A b d i (K e s a n ’lı), 106.
M osik (E rm en i), 113.
M osis (E rm eni), 49.
M u h a b b e t (H acı İsmail kızı),
M u s a (Hüseyin oğlu), 30.
M u s a (M aksu d oğlu),
M u s a (Ö m er kızı R e y h a n ’ın
eşi), 71.
M u s a A ğ a, 64.
M u s a Efendi, 31.
S a n i y e ’nin kızı), 68.
N ad ide (T e ğ m c n H ü sey in
E f e n d i ’nin kızı), 85.
N ad ire ( A h m c d ’in cşi), 74.
M ustafa (B a y b u rt’lu), 126.
N aim c (B ahri kızı), 1 19.
M u stafa (Hcrtüşlü zäde), 93.
Näsır E fcndi ( V a n ’lı), 105.
M u stafa (H oti), 119.
N azif (Ş cy h ), 80.
M ustafa (Kalcli zädc), 75.
Nazlı (R ü slcm kızı), 7 1.
M ustafa (M olla), 119.
Nccdcd (K işcm iş o ğ lu ), 72.
M ustafa (M uhtar; Osman
Nccib (R ü stc m Efcndi oğ lu),
104.
M u stafa (Tahir oğlu), 52.
N ccm cdd in (F a tm a o ğ lu ), 59.
M ustafa (Zaza V artik ’li). 1 17.
Nasibc (B inacı M a h m u d ’un
cşi), 64.
M uh id din (M u sa E f c n d i’nin
M urad (E rm c ni), 49.
N aciye (M u stafa kızı
M u stafa (A v z in i’li), 100.
oğlu), 37.
M urad A ğ a , 80.
Şaba n E f e n d i’nin kızı), 65.
N ad ir (M a h m u d oğ lu ), 30.
M uh iddin (K iş e m iş ’in cşi), 68.
kardcşi), 31.
N aciy e (H ä k im yardım cısı
M u s ta fa ( A v ih ’li), 61.
M uh idd in E fcn di (H üseyin
M uh id d in (G ö ğ cş o ğ lu ) , 123.
Ş ö h r e t ’in oğlu), 57.
N
73.
oğlu), 30.
M ü ş ta k (M e h m e d kızı
M ustafa Efcndi (A vukat). 117.
M ustafa Efcııdi (A vukat), 80.
M ustafa Efcndi (Ö m cr Efcndi
oğlu), 6 2 . '
Nasibc ( M ü n c v v c r kız.ı), 67.
N ezir (Telläk), 59.
Nigär (A lirik’li Ş a k ir’in kızı),
114.
N igär (F e th u lla h ’ın eşı), 75.
N igär (P olad kızı), 60.
N igär H an ım (A h la t’lı), 32,
33.
N ig är H an ım (M iraç oğlu
O s m a n ’ın karısı), 94.
N igär H anım ( S o r ’lulu
R e ş id ’in an nesi), 63.
Nişan (A rm cn i, Ç ı k n ı z ’lı),
113.
Nişan (E rm en i), 49.
N uh Bey (H a f i f Süvarı A layı
K o m u tanı), 52.
N uran (Ş ebab kızı), 60.
Nuri (Ja nd arm a), 91.
Nuri (M u h tar Ş a b a n ’ın oğ lu),
75.
Nuri (O sm an o ğ lu ), 74.
N u riye (Hacı C ü n d i kızı), 37.
N uriye (M en cu oğ lu O s m a n ’ın
kızı), 1 17.
N uro (M uhtar, P ir s o la n ’lı),
108.
O
Nczir (B itlis’li cr), 36.
Ohan (Erm eni; H a ıız ır’lı), 124.
Olos (E rm en i; A rm e n a k T a k o
oğlu), 113.
O s m a n Efcndi (V e rg i m e m u ru), 125.
Otınik (E rm en i), 95.
O seb (E rm eni; M ü k ü s ’lü), 97.
O sm an (Haeı A h m e d oğlu),
Ö
O sm an (B itlis’li), 55.
O sm an (Kaleli o ğlu ), 70.
O sm an (K işe m iş oğlu), 72.
O sm an (M a m a g ü zäde), 74.
R cccb (M ustafa oğlu), 32.
Efcndi’nin cşi), 105.
Polad (Dilän zäde), 73.
Ö m e r (M u stafa o ğ lu ), 5 1.
Ö m e r (Vcli oğlu), 74.
Ö m c r ( Z c y d a n ’lı), 72.
Ö m c r A ğ a , 73.
Ö m e r bin M eh m cd
(Z c y d a n ’h), 74.
Ö m c r Efcndi (Z c y d a n ’lı), 63.
Ö m c r H aşiın (H iz a n ’lı), 40 .
Polad (Şaban oğlu), 68.
R efika (M iraç oğlu O s m a n ’ın
Yadigär eşi), 60.
Polad (A bdulgafur E f e n d i’nin
kızı Ü m m ü h a n ’ın torunu),
62.
O sm an ( Z c y d a n ’lı), 74.
O sm an A ğ a (K alkancı oğlu),
6 2 ,6 3 .
O sm an bey ( H c r s a n ’lı), 71.
O sm an Efcndi (Hacı M chm ed
oğlu), 8 0, 125.
O sm an Efcndi (H ala Ali
zädc), 80.
Kabia (Hacı kı/.ı), 60.
Rabişe (B itlis’li Süleymaıı
Paki/.e (A b dü la/i/. kızı
H a m a il’in torunu). 57.
Papa/.yaıı, Vahan
(M illetvekili), 15, 1 6 , 4 2 .
Parso (E rm cni), 95.
Pcluka (Mcııcu oğlu O s m a n 'ı n
kı/.ı), 1 17.
oğ!u A li’nin kayınvalidcsi),
23.
Resul (Er; Celäl E fe n d i’nin
am c a oğlu ), 56.
Rcsul ( K ö m ü s ’lü R a h m i y e ’nin
Resul (M a h m u d oğlu), 64.
Resul (MoIIa; Sülcym an oğlu),
71.
Rcsul (M o lla M e h m e d ’in
bacanağı), 70.
Rafacl (Erıneni; Ö ğrctm en),
81.
Resul (Sofu H a lid ’in kaıdcşi),
R a h im e (Sofu H alid ’in
Rcsul bin Veli (Z cy daıı’lı), 74.
kardeşi), 70.
R a h m iy c (K ö m ü s ’lü), 69.
Rasiııı Efcııdi (Ö ğrctm cn), 85.
Pcnıbc ( Ş ü k r ü ’ııün karısı), 74.
R a y işc (M ustafa kızı), 61.
Peıen (Çclebi zädc H ay d ar'ııı
R e c e b (A h m cd oğlu), 23.
cşi), 73.
Rem zi E fendi (V a n ’Iı). 29.
Rcsul (O sm an oğlu), 97.
R
Puboudjian, Paul B., 130.
kızı), 92.
kayınbiraderi), 69.
O sm an (M e n c u oğ lu), 97.
eşi), 69.
80.
R eccb E fcndi, 31.
O sm an (M e h m e d oğlu), 119.
O sm an (Salilı kızı G ü llü ’ııün
Receb (T ü ccar Resul zäde),
R cfet (B eşir oğlu), 112.
m en ), 68 , 76.
P
R eceb ( T a ş ’h), 60.
Polad (Sadık oğlu), 7 1.
Ö m c r H ulusi Efcndi (Ö ğ rct-
O sm an (M ustafa o ğlu), 126.
R cceb (Pürı zäde), 74.
Polad (Halid oğlu), 75.
Polad Efendi (B ayram kızı
125.
O sm an (B arutçu zäde), 73.
Perihan Hanım (R cccb
Piru/.c Hanım (N äsır
O seb (Ermeııi; A r p ı t ’lı), 101.
O seb (E rm eni; H a ç o oğlu), 86.
R eceb (Kızıl M e s c id ’li), 69.
Efendi’nin kızı), 31.
O seb (E rm en i), 49.
O seb (E rm eni; Ç a t a k ’lı), 99.
Peri (Hersan’h ), 62.
R c c e b (M alıallcba şı’nd an ), 73.
70.
Resul Efcııdi (Bitlis polis
m cm u ru ), 30.
Resul Efeııdi (Hacı Hasan
/ä d c ) , 80.
Resul Efcıuli (Hersaıı'lı), 71.
Rcsul F.l'cndi (Zabıt kätibi),
79.
Rcşid (A h m e d o ğ lu ) , 113.
R eyhan (Ş em se d d in oğ lu ), 62.
Reşid (A d ilc e v a z ’lı), 68.
Reşid (Ali oğlu), 94.
Reşid (C afer o ğlu ), 73.
Reşid (G ö k ta ş ’h ) , 113.
Reşid ( L iv a ’lı), 108.
R u k iy e ( M u h a b b e t ’in t e y z e s i ) ,
73.
Said-i K ü rd ı (M olla), 30.
Said-i K ü rd ı (M olla, Bedi-üz-
R u k iy e ( T a ş ’lı), 65.
R ü ste m ( T a ş ’lı), 71.
R ü ste m E fe n d i ( V a n ’lı), 103.
R ü şd ü M e h m e d (Z aza
V a r ti k ’li), 117.
z a m a n ) , 4 7 , 48.
Salih ( A h l a t ’lı H üseyin oğlu),
64.
Salih (İ b ra h im oğlu), 70.
Salih (K a r ç ı k a n ’lı), 69.
Salih (K ü lh a n c ı; İlyas kızı
Reşid (M olla; G e v a ş ’h ) , 95.
L e y l a ’nın oğlu), 69.
Reşid (M olla; A l a n ’lı), 100.
S
Reşid (M o lla M u s a z ad e), 80.
Reşid ( S o r ’lulu), 6 3 .
Reşid (Süleymaıi k ızı B e s i’nin
kardeşi), 57.
Salih ( M e m i kızı S a lih a ’nın
oğ lu ), 59.
S a b it ( M e m i kızı S a l i h a ’nın
oğlu), 59.
Salih (O nb aşı H a lid ’in oğlu),
31.
Selbi (Reşid E f e n d i’nin kızı),
75.
Selim (Hacı B e y oğlu), 49.
Selim (K a ra ç a y ’lı), 120.
Selim ( K ö m ü s ’den ), 66.
Selim Han (H acı B e y oğlu),
101.
S en co (Şaban o ğ lu ), 73.
Seray (Hacı kızı R a b i a ’nın
anncsi), 60.
Sergis (Büyük; E rm en i çete
reisi) 106, 107.
Sergis (E rm eni), 49 .
S abri (H acı oğlu ), 60.
Salih ( S c r ir ’li), 98.
R eşid E fe nd i ( Z e y d a n ’lı), 75.
Sadık (D crv iş A ğa zäd e), 80.
Salih B ey (M uh tar), 87, 77.
R eyhan (G ülşo o ğlu M u s a ’nın
Sadık ( T a ş ’lı), 65.
Saliha ( M e m i kızı), 59.
Sergis (Kcşiş), 96.
Sadık (Z ü lk a d ir zäde), 74.
S alim Efcncli (SadulJah o ğ lu ),
Scrgis (K üçü k, E rm eni çete
eşı), 75.
R eyhan (Ö m er k ızı), 71.
Sadullah E fen d i (H irit’li), 50.
R eyhan H an ım ( M a h m u d ’un
Sadullah (M ü ftü zäde), 81.
eşi), 105.
R ıdvan ( T a ş ’l ı ) ,7 1 .
R ıza (S ülcy m an o ğ lu ), 122.
R ıza M ah o (A ğa; Ş e y h zäde),
85.
Rifat B ey(B in başı), 115.
Rindi (Hacı O sm an N äsır
z ä d e ’nin kardeşi), 75.
R uben (E rm eni; Vez.nedar),
95.
R uben (Taşnak K om itesi
üyesi), 16, 51.
83.
Sergis (Kcşiş oğlu; Erm eni),
123.
rcisi), 106, 1072.
S an d er (E rm e n i), 25.
Scrgis, bkz., L ato (M ihıaıı)
S afiye (T ata r G a z i ’li), 58.
Saniyc (M u sta f a kı/.ı), 68.
S crgisyan M isak (E rm cni;
S ahak (E rm en i; Ç a ta k ’lı), 99.
Saral, A h m c t H ıılk i,9 , 131.
S ahak (E rm en i; M osik oğlu ),
Saru K äh ya (E rm cni;
113.
Ko/.lu’lu), 123.
Said (E lm as oğ lu), 59.
S ayyad ( A v i h ’li), 68.
Said (H acı Ali oğlu), 93.
S ayyad (H ü scy in kı/.ı
Said (H a m z a oğlu), 74.
Said (Sofu V e l i ’nin yeğeni),
60.
Said Efendi (Bitlis
m üftüsünün oğlu), 33.
Said Efendi ( V a n ’lı), 29.
C e m i lc ’nin o ğ lu ), 59.
S ayyad (ja n d a rm a ), 91 , 92.
Sef’er Bey, 73.
K a h k ik ’li), 123.
Servct (Zaza V a r t i k ’li), 117.
Servet Bcy (M uş M utasarrıli),
2 5 ,4 0 ,4 1 .
Scyfullah Efcııdi, 74.
Scyyare (D urak kızı), 119.
Seyyid Han ( Y u s u f S cy d o
oğlu), 56.
Sclänı ( K ö m ü s 'l ü ) . 73.
S eyyid İbrahim , 86.
Sclbi (N äsır zäd e İ s h a k ’ııı eşi),
Shaw , Ezcl K ural, 7, 131.
75.
Shaw , Stanford J., 131.
S ü le y m a n ( M e h m e d o ğ l u ) , 7 4 .
Şakir (A lirik’li), 1 14.
Şirin (E rm en i), 106, 107.
Sıdkı (H a san o ğ lu ), 109.
S ü le y m a n (M o lla), 67 .
Şakir (Beşir oğlu), 112.
Ş işm an, A d n an , 103.
S im o n (E rm eni; Ç a ta k ’lı), 99.
S ü le y m a n (N uril o ğ lu ) , 86.
Şakir (M ehm ed oğlu), 64.
Şöhrct ( H e rs a n ’lı M c h m c d
S im o n (E rm e n i; K a g a z iz ’li),
S ü le y m a n (S e rv e t o ğ lu ) , 117.
Şebab (Hacı oğlu ), 60.
S ü le y m a n (T atar G a z i ’li
Şebab (M ala zg irt’li), 60.
99.
S im o n T u lun ciy an (Erm eni),
97.
S u b era (A m o kızı), 58.
S ultan (B e y g ir i’li), 37.
Sultan ( H a lo ’nu n eşi), 73.
Sultan (M em i kızı S a lih a’nın
kızı), 59.
S ultan (M olla S ü le y m a n ’ın
kızı), 67.
S ultan (Tilli kızı), 70.
Sultan (Veli kızı), 67.
S u n a (M ik d ad B e y ’in eşi),
S a f i y e ’nin eşi), 58.
S ü le y m a n ( T ü c c a r Y a k u b
zäde), 80.
S ü le y m a n (Ali o ğ lu ), 114.
Ş ö h re t’in oğlu), 62.
Şefika (N igär H a n ım 'ın kı/.ı),
S ü le y m a n (Z abıt k ätib i R e s u l
E f e n d i’nin k ard eşi), 79 .
S ü le y m a n Efendi ( K o m i s e r
m uav in i), 29.
S ü le y m a n Efendi ( Y ü z b a şı),
93.
92.
S ü le y m a n Efendi ( Z e y d a n ’lı),
63.
Süslü, A zm i, 7, 131.
32, 33.
S ü le y m a n (H asan kızı
A b a n i’nin kayınbiraderi),
Ş aban ( K ö m ü s ’lü), 73.
Şaban Efendi (H äkim
A h m e d ’in eşi), 32 , 61.
Ş cm o (Osmaıı o ğlu ), 53.
Ş cm scddin (Hacı Y u su f Zadc),
61.
Ş cm seddin (H c rsan 'lı), 62.
Şcm scddin Elbndi (Näsır
Ş cmscddin Mü/.ik zäd c, 75.
oğlu), 61.
1 2 :.
Şükrü (İrfan Dizdar z ä d e ’nin
oğlu), 75.
Şükrü (M c h m c d E fc n d i’nin
kı/,ı G ü l s ü m ’ün cşi), 69.
Şükrü (M o lla; P e k c riç ’li), 120.
Şükrıi Efcııdi (H ünkär
H a n ım ’ın cşi), 66.
Şiikrii Efendi (Molla;
A lir ik ’li), I 14.
Şükrü Efcndi (Y ü /b a ş ı), 103.
Şcrif (K äm il oğlu), 65.
Ş erif ( T a ş ’lı), 65.
yardım cısı), 64.
58.
Şükrü (Binacı M a h m u d 'ım
Şükrü (llıca N ahiye M üd ü rü ),
Ş a b a n ’ın torunu), 75.
Ş ab an (A v ih ’li), 68.
Şükrü (B cşir oğlu), 75.
Ş em o (K azan 'iı Şeyh
/ä d c ) , 75.
S ü le y m a n (Hacı Y usuf Zäde),
kızı), 57.
Şükrü (H üsey in oğlu). 105.
Ş cm scddin A rif (M uh tar
ş
Şöhrct ( M a r m u t ’lu M e h m ed
Ş em o ( A v ih ’li), 67.
Şem o (Y azık 'lı), 108.
112 .
Sülin (Ayn-el B ä r id ’li), 62.
Şcfik (H e rsa n ’lı M ehm cd kızı
kızı), 62.
T
Şcrif Efcndi (V a n ’lı), 102.
Şaban Efendi (H oca), 68.
Şevkct (M ııstafa Efendi oğlu),
S ü le y m a n (H e rs a n ’h), 71.
Şaban Vehbi Efendi (Bitlis
S üley m an (Kaleli zäde), 75.
S üley m an ( K ö m ü s ’lü), 58.
S ü le y m a n (K öse zäde
H a s a n ’ın oğlu) 73.
63.
Zabıt Başkätibi), 29.
Şcvkct (P ir M usa zäd c), 75.
Ş a fı’ı (M e h m e d oğlu), 39.
Ş im şir, Biläl N „ 8. 138.
Ş akir (A bdülaziz kızı
H a m a il’in oğlu), 57.
Şirak (Erm eni), 97.
T a h a (Ş cyh ), 86.
T ah ir (H alid oğlu), 95.
T ahsin Efcndi (H irit'li), 50.
Taııgasal (E rm cni), 49.
T a y y ib (A b d ü lh a m id oğlu), 51.
V a rta n (P ısk o p o s) , 9 7 .
Y u s u f ( M e h m c d oğ lu ), 47.
T c ro (E r), 3 2, 33.
V efik B e y (V an p o li s m ü d ü r
Y u s u f (P o la d o ğ lu ) , 7 1.
T e v fik (B a tu m o ğ lu ), 62.
T e v fık (Faris o ğ lu ) , 65.
T ev fik (K azan cı zäd e İb rah im
Y u s u f (S a y l a m oğ lu ), 118.
ve kili), 29.
Veli (So fu ; R ece b o ğ l u ) , 6 0 .
V eli Ç a v u ş ( H a m z a Ç e l e b i
T e v fık E fend i (M al m üd ürü),
V re m y a n (E rm en i), 1 0 6 , 1 1 0 .
V re m y a n (M illetv ek ili), 15.
91.
Y u su f (Ş ey h ; Şeyh
A b d ü l g a n i ’nin o ğ lu ), 70.
Y u s u f (Ş e y h ) , 86.
T o n g e rlo o , A lo is v a n , 7 , 131.
Y u su f E fen d i (K a z a z la r
U
U lv iy e (D iro n a T ı), 126.
Y
Ü
Y u s u f E fe n d i (Şcyh;
S ü le y m a n E f e n d i ’nin oğlu),
Y ad ig ä r (H asan k ız ı), 5 7.
63.
Y ad ig ä r (Şaban k ızı), 6 8 .
Y a k u b (A li oğlu), 5 1.
Ü m etu llah (T a ta r G a z i ’li
S a f i y e ’nin kızı), 58.
'J m m ü h a n (A b d ü lg a fu r
E f e n d i’nin kızı), 62.
Ü m m ü h a n (M e h m e d oğlu
S ü l e y m a n ’ın a n n e si), 74.
Ş e y h i), 6 8 , 76.
Y ad ig ä r (B ay ram k ız ı), 6 0 .
Y ad ig ä r (S üley m an k ız ı), 71 .
Y ak u b (H acı Bey o ğ lu ) , 4 9 .
Melik z ä d c ), 6 8 , 79.
Y usuf K c n a n ( M ü k ü s ’Iü), 96.
Y u s u f Z e y d o (S ay d an aşircti
Y u suf Z iy a c d d i n , 101.
V ahan (E rm e n i), 97.
V ah an (E rm cn i; M o lla
K u la ç ’lı), 121.
V an o ( M u ş ’Iu M elk o n oğlu),
34.
Z clih a (H iz a n ’lı), 39.
Z eliha (İsmail A ğ a kızı), 103.
Z e lih a
H an ım
(K a d ik
o ğlu
Hüseyin E f e n d i ’nin eşi), 94.
Zernişan (S e y y a d kızı), 68.
Z cy n ep (Halid kızı), 72.
Z cy n cp ( M c h m e d kızı) 66.
Z c y n c p (T im u r oğ lu M u r a d ’ın
cşi), 112.
Zihni (M ustafa oğ lu ), I 19.
Z iv c r (M o lla M eh m cd oğlu),
Z iy a bcy ( V a n ’h ), 110.
Z iy n ct (K işc m iş kızı), 72.
Yasin Efendi (M e h m e d o ğ lu ),
Z
Y unus (Hacı Hasan o ğ lu ) , 81.
V
74.
70.
Y asin (Barutçu zäde), 80 .
29.
kızı), 112.
Z c y n e p ( T a ş ’lı), 65.
Y u su f E fc n d i (Şcyh; H acı
rcisi), 56.
Yasin E fen di, 80.
Z e k iy e (B e ş ir oğ lu Ş a k i r ’in
Z eliha ( D ir o n a ’lı), 126.
y e ğ e n i), 56.
Tilli (H a sso k ız ı), 69 .
T o p al M a r k e re (E rm en i), 44.
eşi), 61.
Z ckiye (H acı C ü n d i’nin eşi),
70.
Y u s u f (Ş a k i r kızı M e r c a n ’ın
z ä d e ), 73.
oğ lu ), 74.
Y u s u f (S o ğ u H a lid ’in yeğcni),
Z c k iy e ( A ş i r zäde H a b i b ’in
Ziyııct (Nuri K ızı), 59.
Z iy n ct (V a n ’lı), 62.
Y u su f (H acı Ali oğ lu), 3 2 , 6 1 .
Zahor (E rm c n i), 49.
Z ü b cy d c ( A k ta ş ’lı), 1185.
Y u su f ( H e rs a n ’h), 62.
Zakirc ( D i r o n a ’h ), 126.
Z ülfinaz (A r a f a t’ın anncsi), 61.
Y u su f (H oca; Kızıl M e s c i d ’Ii),
Zarife (S ü lc y m a n k ızı), 58.
Z ü lfin az (İsa A ğ a kızı), 72.
67.
Y u su f ( K ö m ü s ’lü), 73.
Y u su f (M a h m u d oğlu), 110.
Ziilfiyc (Sadık kızı), 65.
B. COĞRAFI ADLAR
A l n ı a k ( k ö y ) , 93.
A t a l a n ( k ö y ) , 9 1, 93, 95.
A n a d e r e ( O r a n i s ) , 25.
A t m a c a ( H a v i n s ) , 101.
A n a d o l u , 43.
A v i h ( m a h a l l e ) , 57, 60, 61, 62,
A ı ı t e p , 79.
A r a k ( M u ş ’a b a ğ l ı b u g ü n k ü
A h k is (B itlis -H iz a n - A k ş a r
A
b u c a ğ ın a bağlı k ö y ), 16, 3 5 .
A h lat, 3 2 , 4 9 , 57, 5 8 , 6 3 , 6 4 ,
A b a ğ a (b u c a k ), 87.
A b b a s A ğ a (m a h a lle ), 102.
A b ri
(M u ş-B u lam k -E ren tep e
bu cağ ın a
b a ğ lı
bugünkü
E sen lik k ö y ü ), 34.
A cara, 21.
A d ıv a r (k öy ), 60.
6 6 ,8 2 .
A h t (dağ) 9 0.
A h ta m a r (ad a), 97 , 101.
A k çan ( M u ş ’a bağlı b u g ü n k ü
K e p e n e k k ö y ü ) , 41.
A r a k M a n a s t ı r ı , 40.
A r a k ( M u ş ’a b a ğ l ı b u g ü n k i i
K epenek köyü), 4 1 .
A r a p K ö p riisii (k ö p rii; Bitlis),
2 4 ,2 9 ,6 6 ,7 8 ,8 2 .
A r a p (A ğ rı- E le ş k irt ilçesin c
A / . a k p u r ( M u ş ’a b a ğ l ı
A rk a ııik ( V a n - Ç a ta k ilçe sin c
A k şa r (H ak if), 35, 36, 3 6 , 3 7 ,
3 9 ,5 3 .
A ğ a ç h k (A v zin i), 100.
A ktaş (k om ), 117.
A ğartı (A y anıs), 8 4 , 9 4 , 103.
A lac ab ü k (Pelli), 91, 100.
A ğ c a k a le , 89.
A lacay ar (B erho), 101.
A ğ cam elik (E rz urum -H ınıs-
A lan (köy), 100.
A ğ d a d (M u ş -K o rk u t b ucağına
bağlı bu g ü n k ü Y olg özler
kö y ü ), 53.
A ğ ıro f (dağ ), 97.
A ğ rı, 37, 5 3, 87, 122, 123.
6 4 , 72.
3 0 ,5 0 .
A k m e sc it (Z anoy), 125.
123.
A y a n ı s ( A ğ a r t ı ) , 84, 9 4, 103.
A y n - c l B ä r i d ( m a h a l l e ) , 60,
A z a d ( k ö y ) , 58.
A dir-i U ly a (B itlis-H izan-
b u g ü n k ü A k ç a m e lik köyü),
A v z u t ( B ü v e t l i ) , 53.
bağlı b u g ü n k ü Ö z to p r a k
A k çam e lik (A ğ c am elik ), 123.
H alilçavu ş b u c a ğ ın a bağlı
bağlı b u g ü n k ü A ğ a ç h k
k ö y ü ) , 10 0 .
k ö y ü ) 122.
A d ilc ev a z, 14, 65, 6 8 , 84, 93.
47.
A v r u p a 8.
A v z in i ( V a n -Ç a ta k ilçesin e
M e rc im e k k a le b ucağ ı), 2 5 ,
A r ç k a n i ü ( k ö y ) , 9o.
S ağınlı b u c a ğ ın a bağlı köy),
6 4 ,6 7 ,6 8 .
A lbayrak (Şifekti-D ir), 85 , 9 2,
104.
A lcm an (Bitlis-Tatvan ilçesine
bağh bu gü nk ü Örenlik
köyü), 52.
b a ğ h b u g ü n k ıi Işınlı k ö y ü ),
köyü), 114.
A / . c r k o h ( k ö y ) , 100.
A r p ı t ( k ö y ) , 101, 102.
A r t v i n , 2 1.
B
A rvas (V an -G cv aş-B ah ç esaray
ilçesiııe b a ğ h b u g ü n k ü
B a ç c r g c , 92.
D o ğ a n y a y l a k ö y ü ) , 101.
B a ğ d a d , 11 5 .
A s b a şin ( V a n - G ü r p ı n a r ilçesine b a ğ h bugünkii
B a ğ p ı n a r ( K ( i t ü r ) , I 13.
B a ğ r ı a ç ı k ( k ö y ) , 98.
Ç a v u ş t e p e k ö y ü ) , 89, 90.
B a h an ıs (V an -G iirp m arA ş a ğ ı K a l e 78 , 80.
A ş k a l e , 1 185, 119.
A şnak (B itlis-T atvan-R eşadiyc
sine bağlı bugünkü Bcşgö/.c
A z e r b a y c a n , 13.
101.
A le m d ar K öprüsü, 60, 78.
Alirik (Erz.incan-Tercan ilçe-
b u g u n k u K o rk ü ı bucüizı), 53.
In ıcağına b a ğ lı bugıinkii
B ı ı d a k l ı k ö y i i ) , 101,
G i i / e l s u b u c a ğ ı n a lıağlı
b u g ü n k ı i A l m a k k ö y ü ) . 107.
B a h ç c s a r a y ( M i i k i i s ) , 44. 48,
89. 92, 95, 96, 97. 101.
B a h i k ( k ö y ) , 1 0 1.
Bakacık (K eşişoğlu), 91.
B o z o ğ la k , 119.
Bakırdağı. 115.
Bölükya/.ı, 2 4 , 3 7 , 5 0.
Balaklı 'K ö ın ü s ), 88, 104.
B ö lü k y azı ( S i m e k ) , 5 0.
Bardik (k öy ), 54.
Ç atak (Ş atak), 1 4 , 4 5 . 4 6 , 9 2 ,
9 6 ,9 8 ,9 9 ,
101, 106.
Dcrebey (m aha lle). 90.
Dcvcli, I 15.
Ç atakdibi ( S o k a n ) , 9 9 .
Dillıas (kciy), 52.
B ölü ky azı (T a tik ), 24.
Ç av uştcp e (A sbaşin ), 89, 90.
Dir (V an-B aşk ale ilçcsi bucak
Bargiri (M uradiy e), 93.
B ud aklı ( A ş n a k ) , 101.
Çcl Ç c m k a n (k öy), 4 5.
Baş (m ah alle), 27.
Bulatıık, 3 3 , 3 4 , 60.
Ç ıknız (E rzinca n-T ercan ilçc-
B aşkale, 8 6 , 9 8 , 104.
B ü vetli (A v u t), 53.
merkc/.i A lb ay rak ), 85, 92.
sine bağlı bugünkü
D irona (köy). 126, 127.
Y aylayolu kö y ü ), 113.
Batum , 21.
Çiftlik (b uc ak), 118.
Bayburt, 117.
C
Bayezid, 53 , 87.
Bclcnoluk (Y ukarı H işet), 36.
Bellitaş (H a ram i), 123.
Berh« (kö y), 10!.
C a m ili (M a ç a k h e l), 21.
Diyadin Köprüsii, 78.
Diyarbakır. 14, 27. 58. 91 , 94 ,
Çiftlik (E rz u r u m m c rk e z
bu cağ ına bağlı bugiinkü
B cğcndik (V artik), 116, 117.
D irimpınar (H an ik), 49.
Ç iftlikköy), 119.
103, 105, 106.
Doğaııvayla (A rv as), 101.
Doğu A n ad o lu , 7 , 8 , 1 5 ,2 1 , 89.
C a n k u rta r a n (G e b o la n ), 34.
Ç ob an oğ lu (kö y), 108.
C cv izli (k öy ). 126.
Ç obanörcıı (V il ä s ) ,4 4 .
C iğ e rk u m (kö y ), 115.
Çökckya/.ı ( H m i ) , 25, 37 , 50.
Doğu Bayc/.id, 87.
D ö n em eç (Eııgil), 45. 95. 104.
D utnan (köy), 123.
Beşgöze (A lirik), 114.
Çomaklı (N a b a t), 93.
B eşkaya (H u m la r), 116.
Ç ukurtarla (H an ik ), 4 9.
ç
Betlcvo (k öy ), 27.
E
Beygiri (B itlis-H İ/.aıv A k şar
bucağına bağlı k ö y ), 16, 36.
Bcyrut, 42.
Bitlis, 9 , 10, 1 1 , 1 4 , 15, 16.
23, 24, 25. 29, 30, 3 1, 32,
3 3 ,3 5 ,3 5 ,3 6 ,3 7 ,4 6 ,4 7 ,
5 0 ,5 1 ,5 2 ,5 3 ,5 5 ,5 6 ,5 8 .
5 9 ,6 3 ,6 4 ,7 6 ,8 1 ,8 2 ,8 4 .
8 7 , 9 1 , 9 4 , 100, 101, 104,
105, 106, I 10.
B oıçka, 2 1.
Borenı (Siirt-I’ervari ilçesinc
bağlı k ö y ), 45.
Ç u çv aıı
( B i t l i s - H is a n - S a ğ ın l ı
I)
Ebrircıı (köy), 92.
b u c a ğ m a bağlı köy), 37 , 4 8.
E d ebü k (köy). 113.
Ç a k a r (m a halle), 27.
Dalda (E n geso r), 5 1.
Ç a k m ak lı (M c zg cy ik ). 111.
Dalderc (K a rk ar), 9 0, 97 .
E d rcm id (m ah alle ). 109.
E drem it (V a n -G ü n u işd e re
Ç a n a k y a y la (V iran), 30.
Darnis-i S ufla (k öy), 98.
Ç a nk lı M an astır (Çanlı K ilisc-
Danıis-i U lya (V a n -Ç a ta k ilçe-
Ç engclli K ilisc), 40.
sinc bağlı bugüııkü
Ç ap k is (B itlis-Ç ukur bu cağ ın a
Narlıca k ö y ü ), 98.
bağlı bugünkü LJ/.iimvercn
Dcdcli ( k ö y ), 58 , 59.
kö y ü ), 53.
Ç at. 50. 1 12.
Dentas (köy), 44.
Dcr (k ö y ). 97.
Yııkarı
bııcağıııa bağlı bugüııkıi
Sarırıansuyu k ö y ü ) , 9 4 , 104.
Ekicc (V a n -T im a r bııcağına
bağlı btıgüııkii S ağlam taş
kö yü ), 88.
Ekindii/.ü (H crto vin -i LMya:
Herlovin-i Sıılla), 44. 4().
Elaldı (İl Aldı). 1 15.
F
E lazığ, 9 3, 121, 124.
Eleşkirt, 122, 124.
E lm a b u la k (K o lo s ik ), 52.
F ın d ık h (K u rsa n ), 115.
G ülpik (B itlis-H iz a n ’a bağlı
b ug ü n k ü Süttaşı k ö y ü ), 24.
Halil Ç avuş (bucak), 123.
G ü lsü n ler (Şcyh K ara ), 84, 93,
108.
H amtos (m ahalle), 57, 58.
E lm a lık (Z iv ista n ), 91.
G ü ly u rd u (K alai'kaarduçlu),
126.
E n d (kö y), 46.
E n g e s o r (B itlis-Tatvarı ilçesine
G
bağlı b u g ü n k ü D a l d a k öyü ),
51.
Engil (V a n -G ü m ü ş d e r e
b u c a ğ ın a bağlı b u g ü n k ü
D ö n e m e ç k ö y ü ), 4 5 , 94,
103.
E rçek, 9 0 , 92 , 104.
Erciş, 14, 87, 92, 101, 108.
E ren te p e (L iz), 3 3, 34.
Ergeçidi (K esan ), 37, 101.
Erivan, 36.
E rm e n ista n , 15, 16, 4 2 , 48.
G arib (G ap ir), 122.
G e b o lan (M u ş-B ulan ık -
Hani, 27, 29 , 33.
H anianik (k ö y ), 49.
G ü m ü ş ö r e n (Ö/.im), 3 6 , 4 3 ,
Hanik (B itlis-A h lat’a bağlı
4 4 ,4 5 ,9 7 .
bugünkü Ç u k u rtarla k öy ü ),
b u g ü n k ü C ankurtaran köyü),
G ünkırı (K o tn i), 53, 55.
G ev ar (H ak k ä ri iline bağlı
G ü rp ın a r (H a v a su r), 9 0 , 91,
9 4 , 9 5 , 9 7 , 9 8 , 9 9 , 101, 106,
107.
bu g ü n k ü Y ük seko va ilçesi),
G ü z b u la k (P c lcg öz), 1 15.
75, 92.
Gü/.elsu (b u c a k ) , 9 4 , 9 5 , 107.
Gevaş, 24, 46, 9 0 , 9 1 , 9 2 , 93,
bugünkü T a şte k n e köyü),
53.
G ü m ü ş d e r c , 4 5 , 91, 94 .
G ü n c y d o ğ u A n a d o lu , 7, 8, 15.
G ed ik b u lak (Timar), 106.
Ham/.ikän ( A ğ r ı ’ya bağlı
G ü m ü ş h a n c , 115.
E rentep e bu cağ ın a bağlı
34.
Halil Ağa (m ahalle), 110.
49.
Hanik (M u ş-M alazg irtNurcttin bu cağ ın a bağlı
bugünkü D irim p ın a r k öy ü),
49.
H a n / ı r (A ğrı-E lcşkirt ilçcsinc
bağlı b ug ün kü Y ücckapı
köyıi), 122, 124.
G üzclsu (köy; H o şab), 94.
Haraıni (E rzu ru m -H ınıs-
9 5 , 9 6 1 , 9 7 , 101, 103, 110.
K araköprü b u c a ğ ın a bağlı
E rzin can , 9, 9 0, 111, 113, 114,
115, 116, 117, 118.
E rzurum , 9 , 50, 6 6, 9 2 , 105,
106, 111, 112, 113, 116, 117,
Giresun, 115.
G ö k ay (K ülat), 87.
H
G ö k çe (H og ik ), 118.
H açavcra (T ra b z o n - M a ç k a
G ö k çim e n (Prons), 37, 100.
118, 119, 121, 123.
Esbişad (V an -E rçe k b uca ğ ın a
bu gü nk ü Bcllitaş k öy ü), 123.
G öktaş (köy), 113.
ilçcsinc bağlı bııgünkü
Ycşilyıırt k ö y ü ), 126.
Haslıır, 4 4 , 4 5 .
H ath avu r, 125.
H atu niy c (m ah allc), 82, 102,
103.
G öldüzü (bucak), 84.
Hakbilir (P ck criç), 119, 120.
H atuniyc K ö p rü sü , 78.
G ölalan k ö y ü ), 90.
G ö ller (K ahkik), 123.
H akif (Bitlis-H i/.an ilçcsinc
H av asu r ( V a n ’a bağlı bugünkii
E senkıyı (Parkat), 84.
G öllü (köy) 103, 106.
E senlik (A b ri), 34.
G örele, 115.
E skipolat (S e r ç e m e ), 119.
G özaydın (köy), 122.
E y ü b o ğ l u (k o m ), 118.
G u rd (köy), 53.
bağlı b u g ü n k ü Y u k a n )
bağlı b ugünkii A k şar
G ü rp m a r ilçesi). 9 0 , 9 1, 97 ,
bııcağı), 35 , 36, 39.
98, 106.
Hakkäri, 9 , 1 2 , 7 5 , 8 3 , 8 5 , 8 6 .
Haleb, 14, 48, 90.
Haviııs (V a n -T im a r bucağına
bağlı bugünkü A lm a c a
köyü), 101.
H crakolu (d ağ ), 4 6.
Hcrsan (m a h a lle ), 3 2 , 56, 62,
6 3 ,6 4 ,6 7 ,6 8 ,7 0 ,7 1 ,7 2 ,
H o g ik ( E r z i n c a n - T e r c a n ilç e -
İ1 A ldı (E rzincan -T crcan ilçe-
sinc bağlı b u g ü n k ü G ö k ç e
s in e bağlı bugüııkü Elaldı
k ö y ü ), 118.
k ö y ii), 121.
Kalafkaiskcnderlı (Taşdelcn),
126.
Kale (m ah allc), 33.
H orotis (k ö y ) , 95.
İm a m K ullu (köy), 115.
Kalccik (k öy), 91.
H oro zd ere (H o ru s) , 37.
İskcnclerun, 14, 15.
K a p h c a (kö y), 50.
ilçesinc bağlı b u g ü n k ü
H o rto k u p (kö y ), 125.
İp s a la ( T ra b z o n - M a ç k a ilçc-
E k in d ü zü k ö y ü ), 4 4 , 46.
K ara Ç oban (E rz u ru m -H ın ıs'a
H orus (B itlis-H iza n ilçesine
7 9 , 8 0 , 82.
H ertovin-i S u lfa (S iirt-Pcrvari
H ertovin-i U ly a (S iirt-Pervari
ilçesine bağlı b u g ü n k ü
E k in d ü zü k ö y ü ) , 4 4 , 46.
bağlı b u g ü n k ü H o ro z d e re
köyü), 37.
H o şab (V a n - G ü r p ın a r - G ü z e ls u
b ucağ ına bağlı b u g ü n k ü
H ıdır ( V a n -T im a r ilçesine
G ü zelsu k ö y u ) , 94.
9 4 , 108.
H ıd ırköy ( H ı d ı r ) , 9 4 , 108.
Hınıs, 121, 123.
Hirit (B itlis-H izan ilçesine
bağlı b u g ü n k ü Ç ö k e k y a z ı
köyü), 2 5 , 37, 50.
K ara Kilise (K araköse), 53,
131.
K
K a b u n d u r u k (E rzurum -
H uy ut (B itlis-M u tki ilçesin e
A ş k a lc - Ç iftlik bucağıııa
bağlı b u g ü n k ü K a v a k b a şı
bağlı b u g ü n k ü K oçb aba
bucağı), 56.
k ö y ü ) , 118.
Hüscyin E fcndi (k o m ), 117.
Kafkas, I ! .
K a fk a s y a , 1 5 ,5 5 .
K ag a z iz (k ö y ), 98, 99.
I
bucağıııa bağlı b u g ü n k ü
K ah kik (E rzu ru m -H ın ısH a lilç a v u ş bucağıııa bağlı
Ih ea, 118, 119.
b u g ü n k ü G ö llc r kijyü), 123.
Işınlı (A rkan is), 101
Hişt (V a n -G ü rp ın a r -Y a h n c a
bucağıııa bağlı k ö y ), 106.
İ
Hiyoyan (k ö y ), 53.
Hi/.an, 16, 24, 25, 35 , 36, 37,
İdil, 23.
K ara H üseyin (köy), 35.
Kara K öprü (E rzu ru m -H ınısK araço ban bucağına bağlı
k öy ü), 116.
Hişet (B itlis-H izan -A k şa r
3 8 ,4 5 ,4 6 ,4 7 ,6 2 ,8 7 ,9 0 .
K arahasan (bucak), 58.
İ s ta n b u l, 8 , 10, 98.
sinc bağlı b u g ü n k ü B e ş k a y a
44.
Hişct (Y ukarı; B c lcno lu k), 36.
bucağı), 123.
H u m la r (E rz in c a n -T e rc a n ilçe-
Hişet (A şağı; O rm a n d a lı) , 30,
K olludcı c k ö y ü ), 3 6, 45 , 46.
bağlı bu g ü n k ü K araçoban
k ö y ü ) , 125.
İs pir, 123.
H ezo r, 21.
bağlı bug ün kii H ıd ır k ö y ),
sine b ağ lı bu gü nk ü Ocaklı
K ahııem iran (V an-Ç atak ilçe-
bu g ü n k ü K araköprü köyü),
J 23.
K araağıl (b ucak ), 60.
K arab ağ , 38.
K aracav ira n (k o m ), 117.
K a ra ç a y (k öy ), 119, 120.
K a ra k ö sc (K ara Kilisc), 53,
124.
K a rak ü tü k (Z ig ak), 52.
K a ra m c ş c (k öy ), 28.
sinc bağlı bu günkü
K a ra su , 39.
U z u n tc k n c köyli), 99.
Karasıı (M arınit Sııyu). 94.
K alafka (k ö y ), 126.
Karbastı (Korsıılı), 35, 36.
Kala fkaarduçlıı (G ülyurdu),
126.
K arçıkaıı (ilçc; V an), 24, 45,
K alafkahatipli (K ömiircü),
126.
69. 99 , 94. 100.
K arkar (V a n -G e v a ş ilçesi
Kırgeçit ( b u c a k ) , 9 9 .
Kotni (B itlis-Ç u k u r bucağına
m c rk cz b u cağ ın a bağlı
K ırköy (S iro n ik ) , 4 1 , 5 1 .
bağlı b u g ü n k ü G ünkırı
bu gü n kü D aldere köyü), 90,
K ışlak (kö y ), 117.
k ö y ü ), 53.
9 5 ,9 7 .
Kızıl K ilise ( V a n - M u r a d i y e
K otum (B itlis-Tatvan-Küçüksu
K ars, 111, 119.
m erk e z b u c a ğ a bağ lı
bucağına bağh bugünkü
K asır (V a n-G ürp ına r-G üze lsu
b ug ü n k ü Y a k ın c a k k ö y ü ) ,
K ü çük su köyü), 51, 52.
bucağına bağlı bu gü n k ü
S cvindik köyü), 95.
K avakbaşı (H uyut), 56.
K ayalu (köy; M a rdin -İdil),
bkz., K ay alu .
K a y s c ri, 115.
88.
K ızıl M e scid (m ah alle ), 5 9 ,
6 0 ,6 1 ,6 3 ,6 4 ,6 5 ,6 6 ,6 7 ,
K ö m ü rcü (K alafk aha tipli),
126.
6 8 ,6 9 ,7 0 ,7 8 ,8 1 .
K öm üs (m a h a llc ), 58, 60, 66,
Kirs (köy), 90.
K azanan (köy; M u ş -K o rk u t),
K ocap ına r, 101.
2 3 ,2 8 ,3 2 , 3 4 ,6 1 .
K em ah, 119.
K e pen ek (A ra k ), 4 0 , 41.
Kepirli (N urs), 46.
K erck oğlu (k öy ), 58.
K o çb ab a (K a b u n d u ru k ), 118.
K o lludcre (H işet), 36, 4 3 , 4 6 .
K olosik ( M u ş ’a bağlı b u g ü n k ü
EJm abulak köyü), 52.
K o m e ra (T rabzo n m c rk ez
Kcsan (A ğ rı-T utak ilçesine
bucağa bağlı bu günkü
bağiı b u g ü n k ü E rgeçidi
Yalıncak kö y ü ), 127.
köyü), 37 , 101.
K opal (A ğrı-Eleşkirt ilçcsine
Kesan (S an cak adı), 37.
bağlı bu günkü Palakçayırı
Kcşiş (k ö y ), 92.
köyü), 123.
K eşişoğlu (V a n mcrkc/.
bu cağına b ağh b u g ü n k ü
Bakacık kö y ü ), 91.
K evar (B itJis-H izan-Sağınlı
b ucağına bağlı k öy ), 47.
Kcvenli (Ş uşan is), 93.
KıJınç G e d iğ i, 54.
K orkut (köy), 95.
K orkut (bueak; M u ş -K o rk u t),
2 3 ,5 3 ,5 4 .
Korsuh (Bitlis-Hizaıı ilçesiııe
bağlı bugünkü Karbastı
köyii), 16, 35. 36.
Kuşanlı (köy), 35.
Kutis-i Sufla (Bitlis-HizanSağınlı bu ca ğ ın a b ağh köy),
47.
Kutis-i Ulya (Bitlis-Hizan-
K ozluca (k ö y ), 90.
K azan, 27, 112, 122.
Kurultu (V crandanis), 97.
Kozlu (k ö y ), 123.
K ızıl M a n a s tır, 40.
K in ekas (k ö y ), 101.
Kurukol (köy), 1 1 1 ,1 1 4 .
68, 6 9, 7 3 , 79.
K öınüs ( V an -M u ra d iy e
m e rk c z b u c a ğ a bağlı
Sağınlı buc ağ ın a bağlı k öy ),
47.
K üçüksu (b ucak ), 51, 52.
K ülat (Bitlis-H izan ilçesine
bağlı b ugünkü G ö k a y kö y ü ),
87.
K ü m es (m ahallc), 62.
b u g ü n k ü BaJaklı k ö y ü ), 88,
104.
Köprü ( b u c a k ) , 123.
L
Köprü K ö y ( k ö y ) , 9 1 , 107.
Körzui ( 'v'aıı-M uıadiyc ilçcsine bağlı b ug ü n k ü Liluşar
köyü), 1 10.
Kötür ( E r z in c a n -T e ıc a n ilçesine bağlı bu gü n k ü Bağpıııar
L ah yan (köy), 97.
Liva (köy), 108.
Liz (M u ş-B u lan ık ilçcsine
bağlı bugünkii Ercnte pe
bucağı), 33.
köyü), 113.
Kumus ( M u ş ’a bağlı kö y ), 41,
50.
M
Kursan (E rz in c a n -T e rc a n ilçesinc b ağ h b u g ü n k ü l'ın d ık h
köyü), I J5.
Kıırıı Bulak (m alıalle), 5 8 , 59.
Kuru Salan (d ağ ), 96.
M a b e k o r (malıallc), 59.
M açakhcl (C am ili), 21.
M a çk a, 125, 126.
M a ’m u rat-iil-A ziz (E lazığ ),
9 3.
M ah allc başı (m a h a lle ), 57 , 6 4,
N ä h o şn ü d (m ahallc), 59.
Ovacık (köy), 119.
b u c a ğ ın a bağlı b u g ü n k ü
N ev şan (m ahalle), 105.
O/.im (S iirt-Pcrvari'ye bağlı
M ollak asıırı k ö y ü ), 84, 103,
N e z a rb o ru m , 44.
M o ıla K a s ım (V a n -T im a r
108.
6 8 ,7 1 ,7 3 ,7 9 ,8 2 .
M a lazg irt, 4 9, 5 8 , 6 0 , 71 , 124.
M alik (Siirt-P ervari ilçesine
bağlı k ö y ), 44 .
M a m a H atu n ( T e rc a n ) , 116.
M u ra d it (M u ra tlı), 21.
M a rd in , 23, 24 , 8 3 , 105.
M a r m it S u y u ( K a ra s u ) , 94.
M arn ik (k ö y ), 5 3 , 58.
N o rd u z (V an -G ü rp ın a r ilçc-
M o lla K u la ç ( E r z u r u m - H ın ı s ’a
bağlı b u g ü n k ü M o lla k u la ç
k ö y ü ), 121.
M o lla Y a h y a (köy), 35.
M o s k o v a , 117.
M u r a d iy e , 3 1, 87, 8 8, 9 0 , 9 3 ,
108, 110.
M uratlı (M arad it), 21.
M u stafa (Erzincan-T ercan
M c r e im e k k a lc (A k ç a n ), 25,
M u s ta fa b e y köyü) 1185.
M u s ta fa b c y (köy; M ustafa),
M a r m u tlu (m a h a lle ), 57.
^ııiciııulıvy,
/ .
M c zg cy ik (E rzin can-T ercan
ilçesinc bağlı b u g ü n k ü
Ç a k m a k lı k ö y ü ), 111.
M e/,raa (k ö y ), 98.
Mc/.raa-i Eııd (k ö y ), 46 , 47.
Me/.raa-i Ş cy h an (V an -G evaş-
118, 119.
sine bağlı bugüııkü Yolaşan
N orşin (m ah alle), 94 , 109.
N urettin (bu cak ), 49,
Paki/, (köy), 8 4, 9 1.
Par (k öy), 96.
M ü k ü s (V an -G ev aş ilçesine
O ü .ıis ( Bitlis-Tatvaıı-
bağlı bu günkii Bahçcsaray
R cşadiyc bucağına bağlı
bu cağı), 4 4, 48, 89, 92, 96,
bu günkü A n ad crc k ö y ü ), 25.
O rmandalı (A şağı H işct), 36,
44.
Parkat (B itlis-AdilcevazG öldü/.ü bucağıııa hağlı
bu g ü n k ü Escnkıyı kiiyü), 84.
Pars (köy), 98.
Parsinik (köy), I 14.
Pasiıılcr, 113.
Orta Til (k ö y ), 122.
Patııos (m ahallc), 69.
O ı l a ç ( Z i r k c l ) , 53.
Pav (B itlis-Ç ukur bucağına
N
köyü), 93.
P
O
Ocaklı (İpsalä), 125.
bağlı b ug ü n k ü Çoınaklı
Ö zkavak (köy), 55.
Ö/.toprak (A rap), 122.
P ala k ç a y m (K opal), 123.
M utki, 56.
N eb at (V an-E rçek bucağına
Ö/.alp (Saray), 90, 91, 98.
Papir (sokak), 60.
5 6 , 5 8 , 6 0 , 124.
M olla D av u d (M ıış-B ulaııık-
Örcnlik (A lcmaıı), 52.
bucağjıid uaglı uui^üııkü
4 2 ,4 5 ,4 9 ,5 0 ,5 2 ,5 3 ,5 4 ,
97.
Ö m e r A ğa (k o m ), 116.
Kcpirli k ö y ü ) 46.
2 7 ,2 8 , 3 3 ,3 4 ,3 9 ,4 0 ,4 1 ,
M ü lak a (kö y ), 125.
Ö
N urs (B itlis-H izan -S ağ ın lı
N u say b in , 105, 110.
b u g ü n k ü Ü nlücc k ö y ü ) , 9 5 .
k ö y ), 33 , 34.
N o rk u h ( V a n -G ü rp m a r ilçe-
M u ş , 9 , 10, 14, 15, 1 6 , 2 5 . 2 6 ,
B ah ç esaray b u c a ğ ın a bağlı
Ercııtcpe b uca ğ ın a bağlı
N o rg a h (k öy), 53,
k ö y ü ) 101.
ilçesine bağlı bugünkü
M erik Ali (k o m ), 116.
siııc bağlı bu gü nk ü Yalınca
bu ca ğ ı), 91.
N o rev a n (kö y), 101.
M e n d c riş (k öy ), 104.
2 6 ,2 8 ,3 9 .
bugünkü G ü m ü şö rcn köyü),
3 6 ,4 3 ,4 4 ,4 5 .9 7 .
Otluca (Şeylı A yn e) 64, 108.
Ovacık (b ucak ), 118.
bağlı hugünkii Yanıaçköy).
53.
S
Pa/.aryolu (b uca k ), 123.
Pckcriç (E rzirıcan-K em ahB o z o ğ la k b u c a ğ ın a bağlı
S ağ lam taş (Ekice), 88.
b ug ü n k ü H a k b ilir k ö y ü ),
Sağınlı (U ç u m ) , 46.
119, 120.
S aray (V a n iline bağlı
P clcgöz (E rz in c a n -T e rc a n ilçesinc bağlı b u g ü n k ü
G ü z b u la k k ö y ü ), 115.
Pclli (B itlis-T atv a n -R eşad iy e
b u c a ğ ın a bağlı b u g ü n k ü
A la c a b ü k k ö y ü ), 100.
Pervari, 2 5 , 3 6 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 46,
97.
Pınarüstü (Y e k m a l), 53.
Piroz (S iirt-P ervari ilçesine
bağlı b ug ü n k ü T a şd ilc k
b ug ü n k ü Ö zalp ilçesi), 9 0 ,
91.
S arık on ak (bucak), 31.
S a rm a n su y u (E drem id ), 9 4 ,
104.
Pirsolan (V a n -M u r a d iy e ilçesine bağlı bu g ü n k ü ^ürüyolu
Sironik ( M u ş ’a bağlı bugünkü
K ırk ö y ), 4 1, 50.
S ok an (V a n -G ü rp ın arK ırk g e ç it b uca ğ ın a bağlı
b u g ü n k ü Ç atak dib i köyü),
99.
108.
Şidan (köy), 99.
Şikcfti (V an-B aşk ale ilçesine
bağlı bu g ü n k ü A lbayrak
bucağı), 85.
Şirvan Şcyh (M uş-B ulanık
Karsağıl b u c a ğ ın a bağlı
S or (B itlis-A h la t ilçcsinc bağlı
b u g ü n k ü U ludcrc kö yü ), 63.
b ugünkü A d ıv a r köyü), 60.
Şor Pıııar k öp rü sü , 78.
S ortekin (k ö y ), 98.
Şorkiyan, 55.
S avur, 30 , 31.
S ög ütlü ( k o m ) , 118.
Şorlar (kom ), 116.
S efer B c y K öprüsü, 78.
S urb Ciarabct M anastırı. 40.
Şubc (köy), 25.
Scki (k öy), 112.
S u rb aş (k ö y ), 92.
Ş uşanis (Van mcrkc/. bucağına
S ck ur (köy) 16, 35, 36.
S urcn g cu (kö y ), 99.
110.
S crçcm c (Erzurum-Ilıca
S usp crt (kö y ), 53.
bağlı bugünkii Kcvcııli
köyii), 93.
S ü rü yo lu (Pirso lan), 108.
Sültaşı (G ü lp ik ), 24.
T
b ucağına bağlı bu gü nk ü
k ö y ü ), 108.
Prons (B itlis-H izan ilçcsinc
E skipolat köyü), 119.
bağlı b ug ü n k ü G ö k ç im c n
Serir ( k ö y ) , 9 8 .
k ö y ü ), 3 7 , 100.
Scvindik (K a sır),9 5 .
Seyfkar (k öy), 47.
Sılık (köy), 114.
Siirt, 9, 25, 36, 43, 45, 4 5 , 46 ,
R
89.
S im Haç (B itlis-H izan-A kşar
R cşadiy c, 2 5 , 91 , 100, 101,
110 .
S ip an n a n ( k ö y ) ,5 3 .
Şcyh Kara (G ülsünler), 84, 93,
S aso n, 47.
S elim B ey (m ahalle), 105,
k ö y ü ), 44.
Sinel (k ö y ), 124.
bucağına bağlı köy), 37.
Sim ck (B itlis’c bağlı bu g ü n k ü
Bölükyazı bucağı), 50.
T adını (k öy), 121, 123.
Ş
Ş ah m a n is (V an -G ü lp ın arY alınca bucağıııa bağlı
T a h şo t, 67.
'l'ankas (k ö y ), 100.
T a ra m a k (V an-Cicvaş ilçesinc
bııgünkü T o p ç u d e ğ in n c n i
bağlı bugüııkü Yaylakoııak
köyü), 94.
koyü), 89.
Ş a m , 4 9 , 59.
Tarvis (köy), 101.
Şatak ( V a n ’a bağlı bugünkıi
T asm alı (köy), 90.
Ç atak ilçcsi), 44 5, 46
, 9 2 , 9 6 , 9 8 , 9 9 . 106.
Şcyh A y nc (O tlu ca), 84 , 108.
Taş (M ah allc). 30. 59, 61, 64,
6 5 ,7 0 ,7 2 ,7 3 ,7 9 ,8 0 .8 1 .
T aşdele n (Kalafkaiskcnderli),
T uzla (k o m ), 1 17.
bu eağ ın a bağlı bugünkü
126.
Yetişen k ö y ü ), 101.
Taşdilek (Piroz), 44.
U
T aştekne (H a m zik ä n ), 53.
T atar G azi (köy), 58 , 59.
T atar G azi (m ahalle), 69.
Tatik (B itlis’e bağlı B ölükyazı
bu cağı), 24.
T atv an, 2 5 , 51, 52, 9 1 , 100,
101 , 110 .
U çum (Bitlis-Hi/.an ilçcsine
bağlı bugünkii Sağınlı
bucağı). 46.
Uluşar (K ö ız u t), 110.
T eb riz, 42.
ilçcsinc bağlı bu g ü n k ü
Ü
Y alınkaş köyü), 111.
116, 1117, 118, 1 19.
Tifnik K a ra k ö y (dağ ), 56.
Ünaldı (Y a k o ), 31, 32, 33, 69.
Ü nlücc (Mc/.raa-i Ş c y h a n ),9 5 .
Til (M u ş-K o rk u t b u cağ ın a
bağlı bu g ü n k ü K o rk u t köyü),
118.
sine bağlı bu günkü
Bcğcndik kö y ü ), 116, 117.
B ölükyazı b u cağ ın a bağlı
Ü/.ümvcrcn (Çapkis). 53.
2 8 ,5 3 ,5 4 ,5 6 .
V avink (k ö y ), 46.
Yeııi Köy (kiiy), 123.
bağlı b u g ü n k ü Ç o b an ö rcn
köyü), 44.
Yeşilyıırt (H açavcra), 126.
Yetişeıı (V arkoz), 101.
Yolaşaıı (N o rku h), 101.
Viran (B itlis-A d ilce vaz ilçcsine bağlı b ug ü n k ü
Ç an aky ayla kö yü ), 30.
Y olg ö zlcr (A ğ d ad ), 53.
Y o m ra , 126.
Yııkarı Gölalaıı (E sbişad), 90.
U lya). 198.
Y
Vaıı, 9, 10, 1 1. 12. 13, 14. 15.
2 9 ,3 8 ,4 2 ,4 5 ,4 6 ,8 2 .7 1 .
7 3 ,8 3 ,8 4 ,8 5 ,8 8 ,8 9 .9 0 .
9 1 ,9 2 ,9 3 ,9 4 ,9 5 ,9 6 .9 7 .
T op çud cğirtncn i (Şahm aııis),
9 8 , 9 9 , 100, 101, 102, 103.
T u tak, 37.
Y ekm al (Pınariistü). 53.
Y ukarı Narlıca (D anıis-i
T opçu oğlu (m ahallc), 94.
Trabz.on, 9 , 15, 125, 126, 127.
Ya/.ık (köy). 108.
köyü), 97.
V
T o g (B itlis-T atv u n ’a bağlı
94.
Yaylakoııak (T a ram ak ), 89.
Y em liee (Z orova), 84, 107.
Vostan ( G c v a ş), 93, 110.
108, 111.
Topal O sm a n (k o m ), 1 12.
Y aygın (bucak), 2 8 , 4 0 .
sinc bağlı b u g ü n k ü K urultu
T im a r, 1 4 , 2 8 , 8 4 , 8 8 , 9 4 , 101,
köy), 5 2, 53.
Yavı (Yavi), 112.
Yaylayolu (Ç ık m z), 113.
Viläs (S iirt-P crv ari ilçcsinc
Üçtav (kö y ). 53.
Yavi (Erzurum -Ç at ilçesinc
bağlı bugünkü Yavı köyü),
V erand anis (V a n -G c v a ş ilçc-
T crb ü sck (Erzincan-T ercan
Yamaçköy (Pav), 53.
Vartik (E r/.incan-Tcrcan ilçc-
köy), 37.
U iudere. 63.
Y alınkaş(Tcrbusck), 111.
Varşhah (kö y ), 52.
Vastin (B itlis-H izan-
U/.untekne (K ahncıniran), 99.
T ercan , 111, 113, 114, 115,
V arko z (V an -E rciş-K ocap ınar
104, 105, 106. 107. 108,
109, 110.
Yurttepe (köy), 198.
Yiicetepe (Haıızır). 122, 124.
Yağcılar (kö y ), 26.
Y iiksekova, 75, 92.
Yako (B illis-S arıkonak
bucağına bağlı bııgiinkü
Ünaldı kö y ü ), 31, 32, 3 3 , 69.
/
Yakıncak (Kızıl Kilisc), 88.
Yalınca (N o rd u z ), 9 1, 9 4 . 106.
Yalıncak (K o m c r a ), 127.
Zanha (köy). 125.
Z a n o y (T rabzo n-M açka ilçesinc bağlı bugünkii
A k m c scit k öy ü), 125.
Z a rif B ey (kom ), 115.
Z az a Vartik (k o m ), 117.
Z clgo (kom ), 117.
Zikoh (k ö y ) , 97.
Zirkct ( M u ş -K o rk u t b u c a ğ ın a
C. DEVLET, MİLLET, DİN, AİLE, BOY MUHTELİF
TEŞEKKÜL ADLARI VE BARIŞ ANTLAŞMALARI
bağlı b u g ü n k ü O taç k ö y ü ),
53.
Zivistan ( V a n -G ü m ü ş d e r e
b u c a ğ ın a bağlı b u g ü n k ü
A
E lm a lık kö yü ), 91.
C
Z ev e, 8 4 , 9 4 , 1072.
Ziyaret (k ö y ; M u ş ’a bağ lı
Z eydan (m ahalle), 57, 59, 63,
6 6 ,6 7 ,7 2 ,7 3 ,7 4 ,7 5 ,7 9 ,
b u g ü n k ü Y aygın b u c a ğ ı) ,
A h ta m a r M anastırı, 110.
Cami-i K ebir, 76.
28.
A le m d a r C a m ii, 76.
C e m Hanı T ck kesi, 39.
8 0 ,8 1 .
Z o ro v a (V an -T im ar b u c a ğ ı n a
Z ıgak ( M u ş ’a bağlı bugünkü
K arak ü tü k k ö y ü ), 52.
bağlı b u g ü n k ü Y em lice
k öy ü), 8 4, 107.
A lilan, 92.
A m c rik a , 15.
ç
A m e rik a D ışişleri B akanlığı,
8.
A m c rik a Y ü k s e k K om iseri, 8
Çclıär Sanduk C am ii, 76.
A m e rik an , 8, 103.
A m e rik a n M ü cs scse leri, 105,
D
105.
A ndoııyan H clgele rı, 7.
D oğu Kilisesi, 44.
A rm enak K o m itesi, 105.
A rväsı, 92.
E
Asuri, 45.
A suriler, 44.
E rm cn i, birçok yerde.
Erıneni Kıtaları, 84.
B
E rm e n ice, 55.
E rm eniler, birçok ycrde.
Biriııci D ü n y a Savaşı, 8, 21,
5 3 ,8 3 .
Bitlis Erm cııileri, 23.
Billis vilaycti, 23.
E rm en ilik , 7 , 1 1 .
E rm en istan , 99, 102.
İ
F
M
Osmanlılar, 105.
Farisiyye C am ii, 76.
İngiliz, 11, 13.
F ran sa, 1 5 ,2 1 .
İngiltere, 1 5 ,2 1 .
Fransız, 1 1, 13, 14, 110.
İntikam A layları, 11.
Fransızca, 9.
İran, 1 1 , 1 4 , 15, 85, 89.
M ısır, 15.
İr a n ’lı, 82.
Millı K o n g r c , 9.
İsläm, 34.
Mir H a sa n V eli, 92.
İtalya, 1 1.
M olla K a s ım , 92.
İtiläf Devlctleri, 8, 11, 16.
M o s k o f, 109.
G
M c r m u d C aın ii, 76.
G a y d a T ek k csi, 38.
M c ş rü tiy c t, 12, 15, 16.
Paşa H am am ı, 78.
Pcrvari E rm cn ilcri, 45.
Pcrvari H ıristiyanları, 4 5 , 46.
M ü slüm aıı, birçok ycrde.
G ö k m c y u a n Ilk ok uiu , 78.
K afkasya E rm cnileri, 13.
G ö k m e y d a n M c d r c sc si, 77.
Kazak, 50, 8 2 , 9 5 , 122, 124,
127.
M c s c lc si, 9.
Ruııı, 127.
M üslü nı;ınlar, birçok y crdc.
Rus H ük üm cli, 105.
O
Kcldänı, 4 5, 4 6 , 47.
Kcrafiyc M cdrcscsi, 77.
Kızıl C am i, 63.
Halaç Kabilcsi. 5 I .
Kızıl M cscid C amii. 7 6, 82.
Orta H a m a m , 78.
Orta H isar C’a m ii, 126.
Osıııanlı 1 1 , 2 7 , 4 0 , 4 3 , 4 6 ,
Ham id A ğ a Kışlası, 14, 107.
Kurandcşt, 92.
5 3 , 5 4 , 5 6 , 8 3 , 9 6 , 115, 124,
Han H a m a m ı .7 6 .
K ureyş C am ii, 76
127.
H atuniyc C am ii, 7 6, 85.
Kuru Pınar Camii. 77. 82.
Hınçak Kum itcsi, 105.
Küfrcvı T ck kesi, 77.
Hindi B aba, 92.
Kürt, 1 4 , 9 8 , 6 2 . 8 6 , 8 9 . 9 7 .
114.
Kürtlcr, 37, 48.
Rum lar, 126.
Rus, birçok y crd c.
9 9, 100, 105, 111, 122.
Hacı Z i v e ,9 2 .
R
M ü s lü m a n K urbaıılar
Kazaklar, 2 8 , 5 1 , 5 2 , 5 4, 5 5 ,
Hoybıın C cm iycti, 423
P
K
G ö k m c y d a n C a m ii, 76.
H o ca Bcy C am ii, 76.
Erm enilcri, 45.
M uş E rm c n ilc r i. 25.
G cvaş h rm cn ilerı, 101.
Hacı H an ı. 92.
Ozim (G ümüşörcıı),
M cy d a n C a m i i, 76.
M u s c v ilc r, 86.
Gazi B ck y e M edrcscsi, 77.
H
O smanlı-R us S avaşı, 53.
Osmanlı D cv lcti, 9. I I , 16, 42,
103.
Osmanlı D cvlcti Dalıiliyc
Rus Kazak A la y ı, 84.
Rus K azakları, 2 9 , 5 4 , 101.
Ruslar, birçok y erd e. R usya,
13, 1 5 , 2 1 , 4 7 , 5 5 , 8 2 , 106,
1 0 7 ,1 0 9 .
S
Seydan Aşircti, 57.
Vckälcti, 10.
Osnıanlı H ü k ü m c li, 21. 26, 43,
8 3 ,1 0 5 .
Siirt Ö ksüzlcr Yıırdu, 51.
Sııltan Arab C anıii, 76.
ş
T a şn a k la r, 26, 41.
T e h c ir K a n u n u , 8, 83.
Ş erefiy e C a m ii, 7 6 , 82.
Ş erefiy e M e d r e s e s i, 77.
Ş ey h A b d u lla h B e d a h şä n ı
T e k k e s i, 77.
T ürk , 8 , 2 1 , 3 9 , 5 0 , 5 4 , 8 2 , 9 4 ,
9 5 , 9 7 , 1 0 7 ,1 1 4 .
T ü rk M illeti, 7, 8.
T ü rk iy e , 8, 85, 123.
Ş e y h A b d u r r a h m a n G ä z i, 92.
T ü rk ler, 7, 8, 40, 105.
Ş ey h E m in E fe n d i T e k k e si,
77.
Ş ey h G a z a li , 9 2.
V
Ş ey h H a san C a m i i, 76.
V an E rm enileri, 23, 4 6 , 83,
85, 109.
EKLER
T
FG TO G R A FLA R , LISTELER, HARİTALAR
T a ş C a m ii, 77.
Y
T a ş n a k , i6 .
T a şn a k K o m itesi 15, 26, 50,
105, 121, 123.
Yaplan (Şeyh Ham id), 92.
Rus Ordusu Komutanı tarafından, Ermeni ihtilälcilerinaen Vanlı Lato’ya verilen izin belgesi. Belgenin
tercümesi şöyledir:
“Ermeni ikinci Milisi
ikinci Ermeni Milis Çetesi Komutanı tarafından,
Müküs çetesi Reisi Lato Raşoyanis’e V an ’a gidip
gelmek üzere dört gün izin verildiğini ve 106300 numaralı tüfek ile mavzer tipinde bir rovelver’i taşıdığını
açıklayan belgedir.
18 Haziran 1915
(Mühür)
ikinci Ermeni Milis Çetesi”
yaşındaki Müslüman bir kız çocuğu (Erzurum
mezäliminden).
Yaralı iki ihtiyar kadın ve Ermeniler tarafından tecavüz edilen 11
Göktaş köyü camii ile Ermeniler’in tecavüzüne
uğrayan üç kız çocuğu (Erzurum mezäliminden).
mezäliminden).
grup (Erzurum
uğrayan Zazavanik kadınlarından bir
Erm eniler’in tecavüzüne
Bitlis’de Ermeniler tarafından namusuna tasallut
edilm ek
istenen,
Müslüman kadını.
bu
arada
iki
parm ağı
kesilen
14 Mart 1914 tarihi itibariyle Bitlis, Erzurum ve Van viläyetleıindeki
Müslüman ve Ermeni Nüfusu*
ERZURUM VİLÄYETİ
1 91 4 yılında Bitlis viläyeti, Siirt, G e n ç ve Muş; Erzurum viläyeti, E r z i n c a n
v e Ba yezid; V an viläyeti ise Hakkäri sa ncak ların da n müteşekk il idi.
Müslümanlar %
BİTLİS VİLÄYETİ
Bitiis viläyeti merkez kazası
Ahlät kazası
Hizan kazası
Mutki kazası
Siirt sancağı merkez kazası
Eruh kazası
Pervari kazası
Şirvan kazası
Garzan kazası1
Genç sancağı merkez kazası
Çapakçur kazası2
Kulp kazası3
Muş sancağı merkez kazası
Bulanık kazası
Müslümanlar %
38.701
10.190
11.624
12.462
27.649
22.677
6.415
15.181
14.541
24.467
4.332
1.603
734
11.292
15.252
30.254
16.372
Sason kazası4
Malazgirt kazası
Varto kazası
7.454
30.929
ViläyetToplamı:
309.999
Ermeniler %
19.123
9.708
5.023
4.110
2.630
1.890
1.326
1.169
3.573
36.316
14.662
6.505
4.438
1.990
14.539
70.8 119.132 27.2
Erzumm viläyeti merkez kazası
Pasin kazası
83.070
56.403
Bayburt kazası5
ispir kazası
Tercan kazası6
Tortum kazası
Keskim kazası7
Kığı kazası8
Narman kazası
Hınıs kazası
Erzincan sancağı merkez kazası
35.572
28.584
33.525
53.898
Pülümür kazası9
Refahiye kazası
11.755
23.307
6.193
14.609
556
8.229
16.291
511
1.270
Kuruçay kazası10
Kemah kazası
11.466
20.742
2.649
4.741
Bayezid sancağı merkez kazası11
Eleşkirt kazası
Diyadin kazası
Tutak kazası
20.952
23.368
19.640
23.873
2.619
5.624
904
1.070
Kara Kilisesi12
22.142
3.195
Viläyet Toplamı:
673.297
5
B u g ü n k ü G ü m ü ş h ä n c iline bağlı B a y b u r t ilçesi.
6
B u g ü n k ii E r/.incan ilinc bağlı T c rc a n ilçcsi.
7
B u g t i n k ü A r tv in -Y ııs u fcli ilçesi.
C o n s t a n t i n o p l c 1919.
8
B u g ü n k ü B ing ö l ilinc bağlı Kiğı ilçesi.
1
S iirt-K urta hın ilçcs in e baölı bııeiinkii Y a n a r s u buc.ıäı.
9
B u g ü n k ü T u n c c l i ilinc bağlı P ü lü m ü r ilçcsi.
-
B ug üıık ü Hinüöl ilinin m c ı k c / i .
10 E r z i n c a n ' a bağlı b u g ü n k ü İliç ilç e s i.
Bug üıı ü i y a ı b a k ı ı iliııc baölı o lan K ulp ilçcsi.
11 B u g ü n k ü A ğ r ı ili.
12 B u g t i n k ü A ğrı ili m e r k c z ilçesi olan K araköse.
Bugüıı Siirt ilinc b ağ lı olaıı S a s o n ilçcsi.
12.025
2.920
64.289
40.015
36.153
28.320
36.122
Tableaux indiquant Ic nonıhre de divers clements de la population dans I’Kmpire Ottuman au ler Mars (14 Mart 1914),
4.
Ermeniler %
34.542
10.046
7.401
1.224
82.5 136.618 16.7
VAN VİLÄYETİ
Müslümanlar %
Van viläyeti merkez kazası
Erciş kazası
Çatak kazası
Adiicevaz kazası13
Gevaş kazası
Hakkäri sancağı merkez kazası
Ermeniler %
45.119
27.323
8.132
33.789
10.820
18.123
21.848
4.849
10.520
3.461
8.083
4.292
Çölemerik kazası14
7.450
296
MahmudT kazası15
10.230
528
Şemdinan kazası16
9.873
—
Gevar kazası17
12.771
959
Hoşap kazası18
7.691
1.015
Viläyet Toplamı:
179.380
69.1
13 Bugünkü Bitlis iline bağlı Adilcevaz ilçesi.
14 Hakkäri ili merkez ilçesi.
15 Bugünkü Van iline bağlı Özalp ilçesi.
16 Bugünkü Hakkäri iline baglı Şemdinli ilçesi.
17 Bugünkü Hakkäri iline bağlı Yüksekova ilçesi.
18 Bugünkü Van-Gürpınar ilçesine bağlı Güzelsu bucağı.
67.792 26.1
ÖKDEM
ERZURUM
VİLÄYETİ