ünite1 - Ekonomi

TC. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1583
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 837
PARA TEOR‹S‹ VE POL‹T‹KASI
Yazar
Prof.Dr. ‹lyas fiIKLAR
Editör
Doç.Dr. Sevgi GEREK
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2004 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Yard.Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Yard.Doç.Dr. Erhan Ero¤lu
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. T. Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Televizyon Programlar› Yöneticisi
Prof.Dr. Naci Güçhan
Dil ve Yaz›m Dan›flmanlar›
Yard.Doç.Dr. Hülya Pilanc›
Okt. Ayd›n F›nd›ko¤lu
Ölçme De¤erlendirme Sorumlular›
Ö¤r.Gör. Hülya Özgür
Kitap Koordinasyon Birimi
Yard.Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. T. Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Para Teorisi ve Politikas›
ISBN
975-06-0305-2
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2004
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................
Kullan›m K›lavuzu .......................................................................................
xi
xii
Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu ...........
1
G‹R‹fi ..............................................................................................................
PARANIN TANIMI ........................................................................................
PARANIN FONKS‹YONLARI ........................................................................
De¤iflim Arac› Olma .....................................................................................
Hesap Birimi Olma ......................................................................................
De¤er Muhafaza Arac› Olma ........................................................................
PARANIN GEL‹fi‹M‹ ......................................................................................
PARA M‹KTARININ ÖLÇÜLMES‹ .................................................................
Paran›n Teorik ve Ampirik Olarak Tan›mlanmas› .....................................
T.C. Merkez Bankas›’n›n Para Arz› Tan›mlar› .............................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...........................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar .................................................................................
3
3
5
5
6
7
10
12
13
14
18
19
20
20
21
22
22
Bankalar›n Kaydi Para Yaratma Süreci ................................ 23
G‹R‹fi .............................................................................................................
B‹R T‹CAR‹ ‹fiLETME OLARAK BANKA .....................................................
MEVDUAT YARATILMASI ............................................................................
Merkez Bankas›n›n Bankac›l›k Sistemine Rezerv Sa¤lamas› ......................
Merkez Bankas›n›n Bankalara Kredi Açmas› ........................................
Merkez Bankas›n›n Devlet Tahvili Sat›n Almas› ...................................
Mevduat Genifllemesi: Basit Model ..............................................................
Mevduat Yarat›lmas›: Tek Banka .................................................................
Mevduat Yarat›lmas›: Çok Say›da Banka ....................................................
Mevduat Yarat›lmas›: Serbest Rezervler ......................................................
Mevduat Yarat›lmas›: Nakit S›z›nt›s› ............................................................
Mevduat Yarat›lmas›: Vadeli Mevduat S›z›nt›s› ...........................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...........................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar .................................................................................
ÜN‹TE 1
25
25
28
29
29
29
30
30
34
35
37
38
41
42
43
43
44
44
44
ÜN‹TE 2
iv
‹çindekiler
ÜN‹TE 3
Para Arz›n›n Belirlenmesi ...................................................... 45
G‹R‹fi .............................................................................................................
PARA ARZININ BEL‹RLENME MEKAN‹ZMASI ...........................................
Merkez Bankas›n›n Modele Dahil Edilmesi ................................................
Parasal Taban ve Para Arz› ...................................................................
PARA ARZINI BEL‹RLEYEN FAKTÖRLER ...................................................
Nakit Tercih Oran› ........................................................................................
Vadeli Mevduat Tercih Oran› ......................................................................
Serbest Rezerv Oran› ....................................................................................
Zorunlu Rezerv Oranlar› ..............................................................................
Parasal Taban ...............................................................................................
PARA ARZI E⁄R‹S‹ .......................................................................................
D›flsal Para Arz› ............................................................................................
‹çsel Para Arz› ..............................................................................................
Özet ..............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m ....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ..........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...........................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar ........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar .................................................................................
ÜN‹TE 4
46
47
47
49
51
51
53
55
57
58
59
60
61
63
64
65
65
66
66
66
Merkez Bankac›l›¤› .................................................................. 67
G‹R‹fi .............................................................................................................
MERKEZ BANKACILI⁄I ................................................................................
MERKEZ BANKALARININ FONKS‹YONLARI .............................................
Para Piyasalar›nda ‹stikrar› Sa¤lama ............................................................
Bankalar›n Bankas› Olma ............................................................................
Likiditenin Son Kayna¤› Olma .....................................................................
Devletin Bankac›l›¤›n› Yapma ......................................................................
TÜRK‹YE’DE MERKEZ BANKACILI⁄I .........................................................
Osmanl› Dönemi ..........................................................................................
Cumhuriyet Dönemi .....................................................................................
T.C. Merkez Bankas›n›n Örgüt Yap›s› .........................................................
T.C. Merkez Bankas›n›n Görev ve Yetkileri ...............................................
Para Piyasalar›n›n Yönetimi .........................................................................
MERKEZ BANKALARININ BA⁄IMSIZLI⁄I ..................................................
Merkez Bankas› Ba¤›ms›zl›¤›n›n Neden Oldu¤u Sorunlar .........................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m ....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ..........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ...........................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar ........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar .................................................................................
69
69
71
72
72
73
73
74
74
75
76
78
80
82
85
87
88
89
89
90
90
90
v
‹çindekiler
Para Politikas› Araçlar› .......................................................... 91
G‹R‹fi ..............................................................................................................
ÜLKEM‹ZDE ‹fiÇ‹ SA⁄LI⁄I VE ‹fi GÜVENL‹⁄‹NDEN SORUMLU
REZERV P‹YASASI VE FA‹Z ORANLARI ......................................................
PARA POL‹T‹KASININ GENEL ARAÇLARI ...................................................
Aç›k Piyasa ‹fllemleri ....................................................................................
Aç›k Piyasa ‹fllemlerinin Etkileri ............................................................
Aç›k Piyasa ‹fllemlerinin Üstünlük ve Eksiklikleri ................................
Aç›k Piyasa ‹fllemlerinin Türleri .............................................................
Reeskont Politikalar› .....................................................................................
Reeskont Oran› De¤iflikliklerinin Etkileri .............................................
Reeskont Politikas›n›n Üstünlükleri ve Eksiklikleri ..............................
Zorunlu Rezerv Politikas› .............................................................................
Zorunlu Rezerv Oran› De¤iflikliklerinin Etkileri ...................................
Zorunlu Rezerv Politikas›n›n Üstünlük ve Eksikleri ............................
PARA POL‹T‹KASININ D‹⁄ER ARAÇLARI ...................................................
Farklilaflt›r›lm›fl ‹skonto Oranlar› ..................................................................
Banka Kredilerinin Miktar, Vade ve Faiz Oranlar›
Aç›s›ndan Kontrolü .......................................................................................
Bankalar ve Di¤er Finansal Arac›lara Belli Bir Miktar
Devlet Tahvili Sat›n Alma Zorunlulu¤u Getirilmesi ...................................
‹thalat ‹çin Depozito Zorunlulu¤u ...............................................................
Finansal Kurumlar›n Menkul K›ymet Portföylerinin
Yeniden Düzenlenmesi ................................................................................
Tüketici Kredilerinin Kontrolü .....................................................................
Merkez Bankas›n›n Telkin ve Tavsiyeleri ...................................................
TÜRK‹YE’DE PARA POL‹T‹KASI ARAÇLARININ KULLANIMI ...................
1970-1987 Dönemi .......................................................................................
1987-1994 Dönemi .......................................................................................
1994 Sonras› Dönem ....................................................................................
2001 Y›l› Merkez Bankas› Kanunu De¤ifliklikleri ........................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar .................................................................................
93
93
95
96
97
98
99
100
100
101
103
103
103
104
104
104
105
105
105
105
105
105
106
108
109
110
112
114
115
115
115
116
116
Para Politikas›n›n Yürütülmesi .............................................. 117
G‹R‹fi .............................................................................................................
PARA POL‹T‹KASININ AMAÇLARI ..............................................................
Fiyat ‹stikrar› .................................................................................................
Yüksek ‹stihdam ...........................................................................................
Ekonomik Büyüme .......................................................................................
ÜN‹TE 5
119
119
119
120
120
ÜN‹TE 6
vi
‹çindekiler
Finansal Piyasalarda ‹stikrar .........................................................................
Faiz Oranlar›nda ‹stikrar ...............................................................................
Döviz Piyasalar›nda ‹stikrar .........................................................................
PARA POL‹T‹KASININ YÜRÜTÜLMES‹NDE
HEDEFLER‹N KULLANIMI ............................................................................
PARA POL‹T‹KASININ HEDEF DE⁄‹fiKENLER‹ ..........................................
Ara Hedeflerinin Seçiminde Uygulanacak Kriterler ....................................
Ölçülebilirlik ...........................................................................................
Kontrol Edilebilirlik ................................................................................
Belirlenebilirlik ........................................................................................
Faaliyet Hedefinin Seçiminde Uygulanacak Kriterler .................................
UYGUN HEDEF‹N SEÇ‹M‹ ...........................................................................
Harcama Dengesizlikleri ...............................................................................
Arz fioklar› .....................................................................................................
Portföy Dengesizlikleri .................................................................................
Para Arz› Dengesizlikleri ..............................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar .................................................................................
ÜN‹TE 7
121
121
121
122
124
126
127
127
127
128
128
129
131
133
135
137
138
139
139
140
140
140
Döviz Kuru Hedeflemesi ve Döviz Kuruna
Merkez Bankas›’n›n Müdahalesi ............................................. 141
G‹R‹fi ..............................................................................................................
DÖV‹Z KURU HEDEFLEMES‹ ......................................................................
Döviz Kuru Hedefleme Stratejisinin Yürütülmesi .......................................
Para Kurulu .............................................................................................
Dolarizasyon ...........................................................................................
DÖV‹Z P‹YASASINA MÜDAHALE VE DÖV‹Z KURU ................................
Merkez Bankas›n›n Döviz Piyasas›na Müdahalesi ......................................
Döviz Piyasas› Müdahalesi ve Parasal Taban .............................................
DÖV‹Z P‹YASASINA MÜDAHALEN‹N ETK‹LER‹ ........................................
Parasal Yaklafl›m ...........................................................................................
Portföy Yaklafl›m› ..........................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar ..................................................................................
143
143
144
146
146
147
147
149
150
150
152
154
155
156
156
156
156
156
vii
‹çindekiler
Enflasyon Hedeflemesi Stratejisi ........................................... 157
G‹R‹fi .............................................................................................................
ENFLASYON HEDEFLEMES‹ KAVRAMI VE ÖZELL‹KLER‹ ........................
Enflasyon Hedeflemesinin Gerekçeleri .......................................................
Fiyat ‹stikrar›na Duyulan Gereksinim ...................................................
Hedefin Seçimi .......................................................................................
Enflasyon Hedefleme Stratejisinin Yürütülmesi ..........................................
Enflasyon Hedeflemesinin Ön fiartlar› ve Özellikleri .................................
ENFLASYON HEDEFLEME STRATEJ‹S‹ .......................................................
Hedefin Tespiti .............................................................................................
Para Politikas›n›n Di¤er Amaçlar›yla ‹liflkiler ..............................................
Hedefin Tan›m› .............................................................................................
Hedefin Düzeyi ......................................................................................
Fiyat ‹ndeksinin Seçimi .........................................................................
Hedef Aral›¤›n›n Geniflli¤i .....................................................................
Hesap Verebilirlik .........................................................................................
Enflasyon Tahminleri ...................................................................................
Neden Her Merkez Bankas› Enflasyonu Hedeflemez? ...............................
ENFLASYON HEDEFLEMES‹N‹N GEL‹fiMEKTE OLAN
ÜLKELERDE UYGULANAB‹L‹RL‹⁄‹ ............................................................
Temel Gereklilikler ......................................................................................
Senyoraj Gelirine Ba¤›ml›l›k ..................................................................
S›¤ Finansal Piyasalar .............................................................................
Narin Bankac›l›k Sistemi ........................................................................
Genel Özellikler ............................................................................................
Enflasyon Hedefinin Belirlenmesi ................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar .................................................................................
159
159
159
160
161
163
164
165
165
166
167
167
168
168
169
171
171
172
172
173
173
173
173
174
176
177
178
178
178
178
178
Para Talebi Teorileri .............................................................. 179
G‹R‹fi .............................................................................................................
KLAS‹K PARA TALEB‹ TEOR‹S‹ ..................................................................
Fisher Yaklafl›m› ............................................................................................
Cambridge Yaklafl›m› ...................................................................................
KEYNESYEN PARA TALEB‹ TEOR‹S‹ .........................................................
‹fllem Amaçl› Para Talebi .............................................................................
‹htiyat Amac›yla Para Talebi ........................................................................
Spekülasyon Amac›yla Para Talebi .............................................................
Keynesyen Yaklafl›m›nda Keynes Sonras› Geliflmeler ...............................
‹fllem Amac›yla Para Talebi ...................................................................
ÜN‹TE 8
181
181
181
185
185
186
186
186
190
190
ÜN‹TE 9
viii
‹çindekiler
‹htiyat Amac›yla Para Talebi ..................................................................
Spekülatif Amaçl› Para Talebi ...............................................................
MODERN M‹KTAR TEOR‹S‹ ........................................................................
ARDIfiIK KUfiAKLAR (OVERLAPPING GENERATIONS) MODEL‹ ............
Ard›fl›k Kuflaklar Modelinin Temel Özellikleri ...........................................
Ard›fl›k Kuflaklar Modelinde Para ................................................................
PARA P‹YASASINDA DENGE ......................................................................
Denge Faiz Oran›n›n Belirlenmesi ..............................................................
Denge Faiz Oran›n›n De¤iflmesi .................................................................
Gelirdeki De¤iflme .................................................................................
Fiyatlardaki De¤iflme .............................................................................
Para Arz›ndaki De¤iflme ...............................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar .................................................................................
ÜN‹TE 10
192
193
194
197
197
198
198
198
199
200
200
201
203
204
205
205
205
206
206
K›sa Dönemde Para-Üretim ‹liflkisi ve Paran›n
Ekonomiye Geçifl Mekanizmas› ............................................. 207
G‹R‹fi .............................................................................................................
KISA DÖNEMDE PARA VE ÜRET‹M ...........................................................
Keynesyen Yaklafl›m ....................................................................................
Monetarist Yaklafl›m .....................................................................................
Reel Konjonktür Yaklafl›m› ..........................................................................
Yeni Klasik Yaklafl›m ...................................................................................
Yeni Keynesyen Yaklafl›m ...........................................................................
PARASAL AKTARMA MEKAN‹ZMALARI ......................................................
AKTARMA MEKAN‹ZMASINA ‹L‹fiK‹N ‹LK GÖRÜfiLER .............................
‹lk Keynesyen Görüfller ................................................................................
‹lk Monetarist Görüfller .................................................................................
TÜKET‹M, YATIRIM VE NET ‹HRACAT KANALLARI .................................
Tüketim Harcamalar› Kanal› .........................................................................
Faiz Oranlar› ve Dayan›kl› Tüketim Mal› Harcamalar› .........................
Servet ve Tüketim Harcamalar› .............................................................
Likidite ve Dayan›kl› Tüketim Mal› Harcamalar› ..................................
Yat›r›m Harcamalar› Kanal› ..........................................................................
Faiz Oran› ve Yat›r›m Harcamalar› .......................................................
Banka Kredilerinin Elde Edilebilirli¤i ...................................................
Hisse Senedi Fiyatlar› ve Yeni Hisse Senedi ‹hrac› .............................
Eksik Bilgilenme ve Banka Kredileri ....................................................
Net ‹hracat Kanal› ..........................................................................................
PARA KANALI KARfiISINDA KRED‹ KANALI .............................................
Para Kanal› Görüflü ......................................................................................
209
209
210
211
211
212
214
215
217
217
218
219
219
219
220
221
222
222
223
223
224
225
226
226
ix
‹çindekiler
Kredi Kanal› Görüflü ....................................................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar .................................................................................
227
229
230
231
231
232
232
232
Para ve Enflasyon .................................................................... 233
G‹R‹fi .............................................................................................................
ENFLASYON VE F‹YATLAR GENEL DÜZEY‹ .............................................
ENFLASYONUN MAL‹YET‹ ..........................................................................
Beklenen Enflasyon ......................................................................................
Beklenmeyen Enflasyon ..............................................................................
GELENEKSEL OLARAK ENFLASYON-PARA ‹L‹fiK‹S‹ ................................
Enflasyonist Sürece Monetarist Yaklafl›m ....................................................
Enflasyonist Sürece Keynesyen Yaklafl›m ...................................................
Maliye Politikas› ve Enflasyon ...............................................................
‹fl Yaflam›na ‹liflkin Bekleyifller ve Enflasyon .......................................
Arz Yönlü Faktörler ve Enflasyon .........................................................
ENFLASYON‹ST PARA POLT‹KASININ KÖKENLER‹ .................................
Yüksek ‹stihdam Hedefleri ve Enflasyon ...................................................
Maliyet Enflasyonu .................................................................................
Talep Enflasyonu ....................................................................................
Bütce Aç›klar› ve Enflasyon .........................................................................
ENFLASYONU DÜfiÜRMEN‹N MAL‹YET‹: MODERN YAKLAfiIMLAR .......
Yeni Klasik Dezenflasyon Süreci: fiok Politikas› .........................................
Yeni Keynesyen Dezenflasyon Süreci: Tedrici Politika .............................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
Yararlan›lan Kaynaklar .................................................................................
235
235
237
237
238
240
241
242
242
243
244
245
245
245
247
249
250
250
251
253
254
255
255
256
256
256
Para Politikas› Teorisi ............................................................. 257
G‹R‹fi .............................................................................................................
DURUMA GÖRE VE KURALA GÖRE PARA POL‹T‹KASI ...........................
Aktivist ve Aktivist Olmayan Politika Tercihi .............................................
Aktivist Politika Tercihi ..........................................................................
Aktivist Olmayan Politika Tercihi .........................................................
Bekleyifller ve Aktivist/Aktivist Olmayan Politika ......................................
Bekleyifller Aktivist Olmayan Politika Gerektirir mi? ............................
Ücret Belirleme Sürecinde Bekleyifller Önemli midir? .........................
ÜN‹TE 11
259
259
261
261
261
262
262
263
ÜN‹TE 12
x
‹çindekiler
‹KT‹SAT POL‹T‹KALARININ DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹: LUCAS KR‹T‹⁄‹ ......
Politikalar›n Ekonometrik Olarak De¤erlendirilmesi ..................................
Genifllemeci Bir Politika ve Toplam Has›lada Azalma ...............................
Yeni Klasik Modelin Sonuçlar› ....................................................................
‹K‹ YEN‹ MODEL‹N GELENEKSEL MODEL ‹LE KARfiILAfiTIRILMASI ......
Üretimde ve Fiyatlarda K›sa Dönemde Meydana Gelen De¤ifliklikler ......
‹stikrar Politikas› ............................................................................................
Enflasyonla Mücadelede Kredibilitenin Rolü ..............................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Yaflam›n ‹çinden ...........................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Baflvurulabilecek Kaynaklar .........................................................................
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ..............................................
265
265
266
267
268
268
270
271
273
274
275
275
276
276
276
Sözlük ....................................................................................277
Dizin ...................................................................................... 280
Önsöz
Önsöz
‹ktisat 3. s›n›f ö¤rencilerinin “Para-Banka” adl› dersi, önümüzdeki dönemden
itibaren “Para Teorisi ve Politikas›” ile “Finansal Ekonomi” olarak iki farkl› ders
haline dönüfltürülmüfltür.
Tan›mlanmas›ndan ekonomi üzerindeki etkilerine kadar her aflamada tart›fl›lm›fl
halen de tart›fl›lmakta olan para bu kitapta 12 üniteyle incelenmeye çal›fl›lm›flt›r.
Ünitelerinizi çal›fl›rken her gün iç içe oldu¤unuz iktisadi olgular› aç›klayabilme,
al›nan iktisat politikas› kararlar›n›n nedenlerini ve olas› sonuçlar›n› de¤erlendirme
gücüne sahip olabilmek için s›ra sizde ve kendimizi s›nayal›m sorular›n› özenle
yan›tlamaya çal›fl›n›z.
Elinizde bulunan bu kitapta son dönemlerin önem arzeden ancak parayla ilgili
ders kitaplar›nda pek fazla yer almayan “Enflasyon Hedeflemesi Stratejisi”; “Döviz
Kuru Hedeflemesi”, “Para Politikas› Teorisi” gibi yeni konularda yer alm›flt›r. Bu
yeniliklerin kitapta yer almas›n› sa¤layan, metinleri vaktinde ve de editörün ifllerini
azami ölçüde azaltarak teslim eden ünitelerimiz yazar› de¤erli “Hocam” Prof.Dr.
‹lyas fiIKLAR’a ne kadar teflekkür etsem azd›r.
De¤erli katk›lar›ndan dolay› Say›n rektörümüz Prof.Dr. Engin ATAÇ’a, ekibin
koordinatörlü¤ünü üstlenen Prof.Dr. Levent KILIÇ’›n flahs›nda tüm ekip elemanlar›na, ö¤retim tasar›mc›s› Yrd.Doç.Dr. Erhan ERO⁄LU’na, çal›flman›n bafl›ndan
sonuna dek bana desteklerini eksik etmeyen Arfl.Grv. Burhan DO⁄AN ve Arfl.Grv.
Bengül KAYTANCI’ya çok teflekkür ediyorum.
Doç. Dr. Sevgi GEREK
xi
xii
Kullan›m K›lavuzu
K
endi kendine ö¤renme
ilkelerine göre
haz›rlanm›fl olan bu kitab›n
ifllevlerini ö¤renmek için
haz›rlanan “Kullan›m
K›lavuzu”, konular›
anlaman›zda ve s›navlara
haz›rlanman›zda sizlere
fayda sa¤layacakt›r.
Girifl: Ünitede ifllenen konulara iliflkin
bilgi veren, konuya
bafllamadan önce
sizi düflünmeye
iten, gerekti¤inde
konular› daha iyi
kavrayabilmeniz
için yapman›z gerekenleri belirten k›sa aç›klamalard›r.
Üni Amaçlar›m›z:
teyi tamamlad›¤›n›zda kazanaca¤›n›z bilgi ve
becerilerdir.
Anahtar Kavramlar: Ünitede
aç›mlanan temel kavramlard›r. Ünitedeki önemli noktalara iliflkin ipuçlar› verir.
Yana Ç›kma: Metin içinde yer alan önemli
kavram ve ifadelere iliflkin tan›m ya da aç›klamalard›r. Önemsemeniz gereken noktalar› gösterir. Metin içinde yap›lan aç›klamalar›n bir tür çok k›sa özeti gibi düflünülebilir.
S›ra Sizde: ‹fllenen konular› kavray›p
kavramad›¤›n›z› kendi kendinize ölçmenize yard›mc› olmaya amaçlayan, düflünmeye ve uygulamaya yönlendiren sorulard›r.
‹çindekiler: Ünite içinde hangi konular›n ifllenece¤ini gösterir. Ana konular›n bafll›klar›n› içerir.
Dikkat: Hat›rlatmak, baz› noktalara
dikkatinizi çekmek, farkl› bir üniteye,
kayna¤a ya da ünite içindeki baflka bir konu bafll›¤›na yönlendirmek için gerekli uyar›lar› içerir.
Kullan›m K›lavuzu
Özet: Ünitede ayr›nt›l› ifllenen konular›n önemli noktalar› tekrar vurgulan›r.
Kendimizi S›nayal›m:
Ünitede ifllenen konular›
ö¤renip ö¤renmedi¤inizi
kendi kendinize ölçmenizi sa¤layacak, bir tür s›nava haz›rl›k testidir. S›navlarda ç›kabilecek türde sorular› içerir.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›: "S›ra Sizde"lerde yer alan sorular›n cevaplar›n›
içerir. Her hangi bir S›ra Sizde sorusuna
verdi¤iniz cevap ile bu bölümdeki cevab› karfl›laflt›rarak, ilgili konuyu ne ölçüde ö¤rendi¤inizi belirleyebilirsiniz.
“
Yaflam›n ‹çinden:
Ünitede aktar›lan
kuramsal aç›klamalar ile
günlük yaflam›m›zda karfl›laflt›¤›m›z olaylar aras›nda iliflki kurman›z› sa¤lamak için verilmifl haber ve
al›nt›lard›r.
”
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›:
"Kendimizi S›nayal›m" bölümündeki
sorular›n cevaplar›n› ve ilgili olduklar›
konular› içerir. Yanl›fl cevaplad›¤›n›z
sorularla ilgili konular› tekrar etmeniz s›navdaki baflar›n›z› art›rabilir.
Baflvuralabilece¤imiz /Yararlan›lan Kaynaklar: ‹fllenen konulara iliflkin daha genifl bilgi
edinmek isteseniz bu bölümde
yer alan kaynaklar› inceleyebilirsiniz.
xiii
1
1
Para Ekonomisine Girifl ve
Paran›n Tan›m› Sorunu
Yukar›daki çizgi roman karakterlerini herhalde tan›mayan yoktur. “Red Kit”. Vahfli
bat›n›n en h›zl› ve en korkusuz kovboyu. Bu çizgi romanda yaflam›n› haydutlar›n yakalanmas›na, soygunlar›n ve yasa d›fl› faaliyetlerin önlenmesine adam›flt›r. Red Kit’i
en çok u¤raflt›ranlardan birisiyse Dalton Kardefller’dir. Bu çizgi roman dizisinde Red
Kit, alt›n nakletmek amac›yla da kullan›lan posta arabas› ve trenlerde, soyguna engel
olabilmek amac›yla genellikle koruyucu rolünü üstlenir. Vahfli bat›n›n o dönemdeki en
önemli yasad›fl› faaliyetlerinden birisidir bu tür soygunlar. Peki, bugün cebimizde tafl›d›¤›m›z ve genellikle para olarak adland›rd›¤›m›z ka¤›tlar›n ortaya ç›kmas›nda, geçmiflte yaflanan bu tür soygunlar›n etkili oldu¤unu söyleyebilir misiniz? Neden?
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›¤›m›zda;
Paran›n neden bir tan›m sorunu do¤urdu¤unu ve iktisatç›lar›n para kavram›na yükledikleri spesifik anlam›,
Para ad› verilen iktisadi olgunun bir ekonomik yap› içerisinde yerine getirmesi gereken ifllevleri,
Paran›n tarih boyunca geçirdi¤i dönüflüm sürecini ve bilgi ifllem teknolojisindeki geliflmelerin para kavram›na getirebilece¤i olas› yenilikleri,
Ekonomik önemi nedeniyle para miktar›n›n ölçülmesi konusundaki farkl›
yaklafl›mlar› ve ülkemizde kullan›lan para stoku tan›mlar›n›
… aç›klayabilmek için gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
2
Para Teorisi ve Politikas›
Anahtar Kavramlar
•
•
•
•
Para
Likidite
Nakit
Mal Para
• Gresham Yasas›
• ‹tibari Para
• Nakit ‹kamesi
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• PARANIN TANIMI
• PARANIN FONKS‹YONLARI
• De¤iflim Arac› Olma
• Hesap Birimi Olma
• De¤er Muhafaza Arac› Olma
• PARANIN GEL‹fi‹M‹
• PARA M‹KTARININ ÖLÇÜLMES‹
• Paran›n Teorik ve Ampirik Olarak Tan›mlanmas›
• T.C. Merkez Bankas›’n›n Para Arz› Tan›mlar›
3
Ünite 1 - Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu
G‹R‹fi
Kitab›m›z›n girifl niteli¤inde olan bu ünitesinde, iktisat literatüründe halâ yo¤un olarak tart›fl›lan önemli bir konuyu ele alaca¤›z: Para nedir? Bu soruya verilebilecek kesin bir cevap yoktur. Bu nedenle para, ancak üstlendi¤i fonksiyonlar arac›l›¤›yla tan›mlanabilmektedir. Ekonomik istikrar aç›s›ndan tafl›d›¤› öneme ba¤l› olarak paran›n geçirdi¤i evreleri incelemek hem yararl›, hem de gereklidir. K›saca, bu ünitede
nelerin para olarak kabul edilebilece¤ini ve paran›n üstlendi¤i fonksiyonlar› ö¤renecek, paran›n geçirdi¤i de¤iflim sürecini göreceksiniz. Öte yandan, günlük yaflam›m›z› yak›ndan ilgilendiren bir konu olarak, para miktar›n›n tespiti aç›s›ndan TC
Merkez Bankas› taraf›ndan yap›lan para arz› tan›mlar›n› gözden geçirece¤iz.
PARANIN TANIMI
AMAÇ
1
Paran›n neden bir tan›m sorunu do¤urdu¤unu ve iktisatç›lar›n
para kavram›na yükledikleri spesifik anlam› aç›klayabilmek.
“Para nedir?” sorusu, ilk bak›flta, size tuhaf bir soru gibi gelebilir. Üstelik, “parayla
s›caktan zarar gelmez”, “parayla iman›n kimde oldu¤u belli olmaz” gibi atasözlerinin içinde de yeralan bu kavram›n, nas›l bir tan›m sorunu yaratt›¤› anlafl›lmaz gelebilir. Böyle düflündü¤ünüz için sizi elefltirdi¤imizi düflünmeyiniz. Ancak, iktisat
formasyonu alan ö¤renciler olarak “para” denilen nesnenin iktisat literatüründe
farkl› bir anlam tafl›d›¤›n› da ö¤renmemiz gerekmektedir.
Günlük konuflma dilinde kullan›lan flekliyle “para” sözcü¤ü, birçok anlama gelmesine karfl›n, iktisatç›lar aç›s›ndan “para” kavram› özel bir anlam tafl›r. Kavram
kargaflas›na düflmemek için iktisatç›lar›n kulland›klar› “para” kavram›yla günlük
dilde kullan›lan “para” kavram›n›n hangi yönlerden farkl› oldu¤unu ortaya koymam›z gerekir. ‹ktisatç›lar paray› (ya da ayn› anlama gelmek üzere para arz›n›), “sat›n al›nan mal ve hizmetlerin bedelinin karfl› tarafa aktar›lmas›nda ya da borçlar›n
geri ödenmesinde genel kabul gören her fley” biçiminde tan›mlarlar. Cüzdan›n›zdaki bozukluk ve banknotlardan oluflan nakit, yukar›daki tan›mlamaya uygun oldu¤u için, paran›n bir türüdür ve bu unsurlar iktisatç›lar taraf›ndan nakit olarak adland›r›l›rlar. Asl›nda günlük konuflma dilinde insanlar›n ço¤u “para” dedikleri zaman “nakit” kavram›n› kastetmektedir. Örne¤in; bir arkadafl›n›z “çok az param kald›” dedi¤i zaman, arkadafl›n›zla “para sözcü¤ü ile ne kastediyorsun?” fleklinde bir
tart›flmaya girmeksizin, cüzdan›ndaki nakdi kastetti¤ini düflünürsünüz.
Para, sadece nakit olarak tan›mland›¤›nda, iktisatç›lar aç›s›ndan çok dar bir anlam tafl›maktad›r. Çünkü; sat›n al›nan bir mal karfl›l›¤›nda ödeme yap›l›rken ya da
borçlar geri ödenirken, çek de kullan›labilmektedir. Bu durumda çek, bir ödeme
arac› olarak kabul edildi¤i için, bankalardaki çek yaz›labilen mevduat hesaplar›n›
da para olarak kabul etmek gerekir. Çek yaz›labilen mevduat hesaplar›n›n temel
özelli¤i, istendi¤i anda bankadan çekilebilen, yani istendi¤i anda nakde dönüfltürülebilen türden mevduat olmas›d›r. Bu tür mevduat vadesiz mevduat olarak adland›r›lmaktad›r. Bu durumda karfl›m›za bir baflka soru ç›kmaktad›r: ‹stendi¤i anda
nakde ya daa vadesiz mevduata dönüfltürülebiliyorsa bankalardaki vadeli mevduatlar› da para olarak kabul etmek gerekmez mi? Bu soruya aç›k bir cevap verilemedi¤i için, zaman zaman daha kapsaml› para tan›mlamalar›na ihtiyaç duyulabilir.
Görüldü¤ü gibi, iktisatç›lar aç›s›ndan paran›n ya da ayn› anlama gelmek üzere para arz›n›n tek ve kesin bir tan›m› bulunmamaktad›r.
Para: Sat›n al›nan mal ve
hizmetlerin bedelinin karfl›
tarafa aktar›lmas›nda ya da
borçlar›n geri ödenmesinde
genel kabul gören her fleydir.
Çeke tabi mevduat: Temel
özelli¤i, istendi¤i anda
bankadan çekilebilen, yani
istendi¤i anda nakde
dönüfltürülebilen türden
mevduatlard›r.
4
Para Teorisi ve Politikas›
Servet: Bir ekonomik birimin
toplam mal varl›¤›d›r.
Sadece sahip olunan para
miktar›n› de¤il, sahip
olunan tahviller, hisse
senetleri, de¤erli tablolar,
toprak, mobilyalar, arabalar,
mücevherler ve evler gibi
di¤er varl›klar› da kapsar.
SIRA S‹ZDE
1
Yukar›da, günlük konuflma dilinde genellikle nakit ve para sözcüklerinin eflanlaml› olarak kullan›ld›¤›n› ifade ettik. Asl›nda günlük konuflmalar›m›zda kimi zaman
“para” ve “servet” sözcüklerini de eflanlaml› olarak kullan›r›z. Bir kifli hakk›nda
“müthifl paras› var, çok zengin birisi” dendi¤i zaman, bu kiflinin sadece büyük miktarda nakde ve mevduat hesab›na sahip oldu¤u kastedilmemekte, ayn› zamanda sahip oldu¤u tahviller, otomobiller ve evler de vurgulanmaktad›r. Görüldü¤ü gibi, paray› sadece nakit olarak tan›mlamak oldukça dar bir kavram› gündeme getirirken,
yukar›da ifade edilen yayg›n kullan›m flekli de oldukça genifl bir kavrama karfl›l›k
gelmektedir. Bu nedenle, iktisatç›lar “para” kavram›yla sahip olunan toplam de¤erleri ifade eden “servet” kavram›n› birbirinden ay›r›rlar. Servet sadece sahip olunan
para miktar› de¤il, sahip olunan tahviller, hisse senetleri, de¤erli tablolar, toprak,
mobilyalar, arabalar, mücevherler ve evler gibi di¤er varl›klar› da kapsar.
Öte yandan, günlük dilde para kimi zaman, iktisatç›lar›n gelir olarak adland›rd›klar› kavramla da eflanlaml› olarak kullan›lmaktad›r. Örne¤in; “iyi bir ifl buldu,
çok güzel para kazan›yor” dendi¤i zaman, burada parayla kastedilen fley, iktisatç›lar›n “gelir” olarak adland›rd›klar› kavramdan baflka bir fley de¤ildir. ‹ktisadi aç›dan
gelir, belirli bir zaman dilimindeki kazanc› ifade eden bir ak›md›r. Aksine, para bir
stoktur; yani, zaman›n belirli bir noktas›nda ifade edilebilen kesin bir miktard›r.
Örne¤in, bir kifli 2 milyar lira geliri oldu¤undan söz etti¤i zaman, bu miktar›n y›lda m›, ayda m› yoksa haftada m› kazan›ld›¤›n› bilmeden, kazanc›n az ya da çok oldu¤u konusunda bir de¤erlendirme yapamazs›n›z. Ancak, bir kifli “cebimde 50 milyon lira var” dedi¤i zaman bunun, tam olarak ne miktar oldu¤unu anlars›n›z. Görüldü¤ü gibi günlük dilde para ve gelir eflanlaml› kullan›labilmesine karfl›n, iktisadi aç›dan aralar›nda çok önemli bir fark bulunmaktad›r: Gelir bir ak›m de¤iflkendir, paraysa bir stok de¤iflkendir. Bu nedenle kimi zaman, para arz› yerine, ayn›
anlama gelmek üzere, “para stoku” deyimi de kullan›lmaktad›r.
Yukar›daki aç›klamalar›m›za göre, bir ekonomide kullan›lan para, farkl› biçimler alabilmektedir. Bunun da ötesinde, bir toplumda para olarak kabul edilen nesne, bir baflka toplumda para olarak kabul edilmeyebilir. Hatta, bir toplumda belirli bir dönem para olarak kullan›lan ödeme arac›, daha sonraki bir dönemde para
olarak kabul görmeyebilir. K›saca, para denilen nesne kapsam› zamana ve mekana ba¤l› olarak de¤iflim sergileyen bir kavram olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Temel
olarak neyin para oldu¤u, onun bir ödeme arac› olarak kabul edilmesine ba¤l›d›r.
Herhangi bir fleye para niteli¤i kazand›ran unsur, aktar›lan de¤er karfl›l›¤›nda ödeme arac› olarak kullan›lan bu “fleyi” halk›n kabul edip etmemesidir. Bu kitap genel
olarak “para” sözcü¤üyle, sat›n al›nan mal ve hizmetlerin bedelinin ödenmesinde
ya da borçlar›n tediyesinde kabul edilen fleyler kastedilmekte, bu kavram nakit,
gelir ve servet kavramlar›ndan farkl›l›klar tafl›maktad›r.
Türk Dil Kurumu taraf›ndan yay›nlanan Türkçe sözlükte “para”
maddesi afla¤›daki flekildedir:
Para is. Far. pâre “parça” 1. Devletçe bast›r›lan, üzerinde saymaca
de¤eri yaz›l› ka¤›t veya metalden ödeme arac›, nakit. 2. esk. Kuruflun k›rkta biri. ~ babas› paras› çok, varl›kl› kimse. ~ basmak …
Paraya iliflkin bu tan›mla iktisatç›lar›n paraya yükledikleri anlam aras›nda, ne tür farkl›l›klar söz konusudur? ‹ktisatç›lar›n
kulland›¤› para tan›m›n›n sözlük anlam›ndan fark›n› iyi kavramak neden gereklidir?
Ünite 1 - Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu
5
PARANIN FONKS‹YONLARI
AMAÇ
2
Para ad› verilen iktisadi olgunun bir ekonomik yap› içerisinde yerine getirmesi gereken ifllevleri aç›klayabilmek.
fiu ana kadar yapt›¤›m›z aç›klamalardan da anlafl›laca¤› gibi, bir ekonomide nelerin para oldu¤u, nelerin para kapsam›na girmedi¤ini belirlemek kolay bir ifl de¤ildir. Bu nedenle iktisatç›lar paran›n de¤iflmez ve statik bir anlamda kapsam›n› çizmek yerine, paran›n üstlendi¤i fonksiyonlar› s›ralayarak, bu fonksiyonlar› yerine
getiren nesneleri para kapsam›na dahil etme e¤ilimindedirler. Bir ekonomide para
olarak kabul edilen fley, ister bir midye kabu¤u, ister bir kaya parças›, ister alt›n,
isterse bir ka¤›t parças› olsun üç temel fonksiyonu yerine getirmelidir: De¤iflim arac› olma, hesap birimi olma ve de¤er muhafaza arac› olma. Bu üç fonksiyondan de¤iflim arac› olma fonksiyonu paray›, tahvil, hisse senedi ve konut gibi di¤er varl›klardan ay›rmaya yaramaktad›r.
De¤iflim Arac› Olma
Günümüz ekonomilerinde, piyasalarda gerçeklefltirilen tüm ifllemlerde kullan›lan
nakit ya da çek biçimindeki para, bir de¤iflim arac›d›r. Bir di¤er deyiflle, sat›n al›nan mal ve hizmetlerin bedelinin ödenmesinde nakit ya da çek biçimindeki para
kullan›lmaktad›r. De¤iflim arac› olarak paran›n kullan›lmas›, mal ve hizmetlerin el
de¤ifltirmesi s›ras›nda harcanan zaman› ortadan kald›rmas› nedeniyle ekonomik etkinli¤i artt›rmaktad›r. Bunu görebilmek için, paran›n söz konusu olmad›¤›, mal ve
hizmetlerin di¤er mal ve hizmetlerle de¤ifltirildi¤i bir takas ekonomisini ele almam›z yeterlidir. Örne¤in; bir felsefe ö¤retmenini ele alal›m ve bu ö¤retmenin yapabildi¤i en iyi iflin felsefe ö¤retmek oldu¤unu kabul edelim. Takasa dayal› bir ekonomik yap›da, felsefe ö¤retmenimiz karn›n› doyurmak istedi¤i zaman sevdi¤i yemekleri pifliren bir lokanta bulmak durumundad›r. Ancak, tahmin edebilece¤iniz
gibi, bu yeterli de¤ildir; zira, ö¤retmenimizin sevdi¤i yemekleri pifliren bu lokantac›n›n da ayn› zamanda felsefe ö¤renmeyi istemesi gerekmektedir. Bu tür bir araflt›rma yapmak hem son derece güç olacak, hem de çok vakit alacakt›r. Hatta, bu
örne¤imizdeki felsefe ö¤retmeninin, felsefe ö¤renme iste¤ine sahip bir lokantac›
bulamamas› ve bu nedenle uzman oldu¤u mesle¤i, yani ö¤retmenli¤i b›rakarak,
kendi yeme¤ini piflirmeyi denemesi de olas›l›k dahilindedir.
Mal ve hizmetlerin de¤ifltirilebilmesi amac›yla harcanan bu süre, ifllem maliyeti
olarak adland›r›lmaktad›r. Takasa dayal› bir ekonomide söz konusu ifllem maliyeti
oldukça yüksektir. Zira, bu tür bir ekonomide, mal de¤ifl tokuflunun gerçekleflebilmesi için “isteklerin karfl›l›kl› eflleflmesi” gerekmektedir. Bir di¤er deyiflle, insanlar›n ellerindeki mal ve hizmetleri istedikleri bir mal ya da hizmetle de¤ifltirebilmeleri için karfl› taraf›n da ayn› istek içerisinde olmas› gerekir.
fiimdi, yukar›da ele ald›¤›m›z felsefe ö¤retmenimizin yaflad›¤› dünyaya paray›
dahil edersek ne olaca¤›n› görelim. Felsefe ö¤retmenimiz, dersini dinlemek için
para ödemeye istekli herkese felsefe anlatabilir. Bu sayede istedi¤i lokantaya giderek diledi¤i yeme¤i yiyebilir ve kazand›¤› parayla da yemeklerin bedelini ödeyebilir. Böylece, “isteklerin karfl›l›kl› eflleflmesi” sorunu ortadan kalkar ve ö¤retmenimiz
zamandan büyük bir tasarruf sa¤layarak, bu süreyi en iyi yapt›¤› ifle, yani ö¤retmenli¤e ay›rabilir.
De¤iflim arac›: Sat›n al›nan
mal ve hizmetlerin bedelinin
ödenmesinde kullan›lan
nesnedir.
6
Para Teorisi ve Politikas›
Yukar›daki örne¤imizin gösterdi¤i gibi, para, mal ve hizmetlerin takas edilmesi s›ras›nda, harcanan zaman›n büyük bir bölümünü ortadan kald›rarak ekonomik
etkinli¤i artt›rmaktad›r. Öte yandan para, insanlar›n en iyi yapt›klar› iflte uzmanlaflmalar›na olanak sa¤lad›¤› için de ekonomik etkinli¤in sa¤lanmas›na katk›da bulunmaktad›r. Bu nedenle, para, bir ekonominin temel yap› tafllar›ndan birisidir.
Hatta para, ifllem maliyetlerini düflürerek, dolay›s›yla iflbölümü ve uzmanlaflmaya
olanak sa¤layarak ekonominin daha pürüzsüz çal›flmas›n› sa¤layan bir ya¤a benzetilebilir.
Ortak bir de¤iflim arac›na (yani paraya) duyulan gereksinimin çok güçlü olmas›, ilkel toplumlar hariç, hemen her toplumun kendi paras›n› yaratmas›na neden
olmufltur. Bir nesnenin de¤iflim arac› olarak kullan›labilmesi için baz› özelliklere
sahip olmas› gerekir:
• Standart olmal›d›r; bu sayede de¤eri kolayca ö¤renilebilir,
• Genifl ölçüde kabul görmelidir; bu sayede takas›n getirdi¤i ifllem maliyetleri azalt›labilir,
• Bölünebilir olmal›d›r; bu sayede de¤iflimi gerçeklefltirmek kolaylafl›r,
• Tafl›mas› kolay olmal›d›r; bu sayede risk azalt›labilir,
• Çabuk deforme olmamal›d›r; bu sayede uzun süre kullan›labilir,
• Kolay taklit edilememelidir; bu sayede söz konusu de¤iflim arac›na olan güven artt›r›labilir.
Bu özelliklere sahip olan de¤iflim araçlar›n›n neler oldu¤u incelendi¤inde, insanl›k tarihi boyunca çok de¤iflik nesnelerin bu amaçla kullan›ld›¤› görülmektedir. De¤iflim arac› olarak kullan›lan nesneler aras›nda Amerikal› yerlilerin kulland›¤› boncuklar, yine Amerikal› ilk sömürgeciler taraf›ndan kullan›lan tütün ve
viski, II.Dünya Savafl› s›ras›nda Alman esir kamplar›nda kullan›lan sigara ilginç
örneklerdir.
Hesap Birimi Olma
Hesap birimi: Ekonomik
de¤erlerin ölçümü amac›yla
kullan›lan nesnedir.
Paran›n üstlendi¤i ikinci fonksiyon hesap birimi olmas›, yani ekonomik de¤erlerin ölçümü amac›yla kullan›lmas›d›r. Nas›l ki a¤›rl›¤› kilogram baz›nda, uzakl›¤› kilometre baz›nda ölçüyorsak, mal ve hizmetlerin de¤erini de para baz›nda ölçeriz.
Paran›n üstlendi¤i bu fonksiyonun önemini kavrayabilmek için, paran›n böyle bir
fonksiyon üstlenmedi¤i bir takas ekonomisini düflünmek yeterlidir.
E¤er ekonomide sadece üç tür mal varsa (ekmek, portakal ve kitap gibi) ve söz
konusu bu mal ve hizmetlerin de¤erini ifade etmede ortak bir de¤er ölçütü yoksa
yapmam›z gereken fley bu mal ve hizmetlerin de¤erini birbiri cinsinden ifade etmektir. E¤er ekonomide, sadece üç tür mal ve hizmet varsa üç tane fiyat bilmemiz
yeterlidir.
1 adet ekmek: 1/4 kg portakal, 1/10 adet kitap
1 kg portakal: 1/3 adet kitap
fleklinde fiyat belirlenebilir. Dikkat ederseniz, portakal›n ekmek cinsinden, kitab›ysa ise ekmek ve portakal cinsinden fiyat›n› aç›klamaya ihtiyac›m›z yoktur. Yukar›daki fiyatlar› biliyorsak, bunlar› tersine çevirerek, di¤er gereksinim duyulan fiyatlar› elde edebiliriz. Yukar›daki örne¤imize göre; 1 kg portakal 4 adet ekmek, 1
adet kitapsa 10 adet ekmek ve 3 kg portakal de¤erinde olacakt›r. Görüldü¤ü gibi,
ekonomide sadece üç adet mal ve hizmet söz konusu oldu¤unda fazlaca bir sorun
yok gibidir. Ancak bu ekonomide 10 çeflit mal olsayd›, bu mallardan birini di¤eriy-
7
Ünite 1 - Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu
le de¤ifltirebilmek için 45 tane fiyat› bilmemiz gerekecekti. Ayn› flekilde 100 tür mal
için 4950, 1000 tür mal için 499500 adet fiyata gereksinim duyard›k. N tane mal söz
konusu oldu¤unda kaç adet fiyata ihtiyac›m›z oldu¤unu gösteren formül, kombinasyon formülüyle ayn›d›r:
N N-1
2
Örne¤in, ekonomide kullan›lan 1000 adet mal ve hizmet varsa, gereksinim duyulan fiyat say›s›,
1000 1000 - 1
= 999,000 = 499,500
2
2
olarak bulunur. Bir süper markete gitti¤iniz zaman yumurtan›n fiyat›n› ö¤renebilmek için incelemeniz gereken fiyat listesinin uzunlu¤unu düflünürseniz ya da yan
yana iki süper marketten hangisinde yumurtan›n daha ucuz oldu¤unu de¤erlendirebilmek için gereksinim duydu¤unuz zaman› göz önüne al›rsan›z, bir hesap birimi olarak paran›n üstlendi¤i fonksiyonu çok daha iyi kavrayacaks›n›z. Öte yandan,
hesap biriminin olmad›¤› bir ortamda, raflar›nda 2000 çeflit mal bulunan bir süper
markette al›fl verifl yapman›n güçlü¤ünü düflününüz! Örne¤in; bir markette 1 kg tavu¤un fiyat› 2 kg tereya¤› ve 1 kg deterjan›n fiyat› 18 kg domates fleklinde belirlenmiflse, tavu¤un ve deterjan›n, birbirine göre fiyat›n›n, ne oldu¤una karar vermek oldukça güçtür. Bu konuda, kesin karar verebilmek için, tüm mallar›n fiyatlar›n› gözden geçirmeniz gerekecek ve her kalem mal›n fiyat etiketi 1999 ayr› fiyat›
listeleyece¤i için bunlar› okumakla geçirece¤iniz zaman, pratik bir al›flverifli imkans›z hale getirecektir.
Bu sorunun çözümü için ekonomiye paray› dahil etmek ve tüm mallar›n fiyatlar›n› söz konusu para birimiyle ifade etmek yeterli olacakt›r. Böylece her bir mal
ve hizmetin fiyat›, tek bir de¤erle, (bu para birimi “(örne¤in lira)” cinsinden) ifade
edilebilir. Sadece üç tür mal›n söz konusu oldu¤u bir ekonomide paran›n kullan›lmas›, fiyatlar›n say›s› aç›s›ndan takas sistemine karfl› büyük bir avantaj sa¤lamayabilir. Ancak, 10 adet mal›n bulundu¤u bir ekonomide 45 tane yerine 10 tane, 100
adet mal›n söz konusu oldu¤u bir ekonomide 4950 yerine 100 tane, 1000 çeflit mal›n bulundu¤u bir ekonomide ise 499500 yerine sadece 1000 tane fiyat olacakt›r.
Görüldü¤ü gibi hesap birimi olarak paran›n kullan›lmas›, göz önünde tutulacak fiyatlar›n say›s›n› azaltt›¤› için, al›flverifli büyük ölçüde kolaylaflt›rmaktad›r. Paran›n
üstlendi¤i bu fonksiyonun sa¤lad›¤› yarar, ekonomi karmafl›klaflt›kça artacakt›r.
De¤er Muhafaza Arac› Olma
Para, zaman içerisinde sat›n alma gücünün elde tutulmas›n› sa¤lad›¤› için, ayn›
zamanda bir de¤er muhafaza arac› olarak da ifllev görür. Bir de¤er biriktirme
arac›, gelirin elde edilmesinden harcanmas›na kadar geçen süre içinde, sat›n alma
gücünü muhafaza etmek amac›yla kullan›l›r. Birço¤umuz gelirimizi elde
etti¤imizde hemen harcama e¤iliminde olmay›z. Al›flverifl için vaktimiz olunca ya
da al›flverifl ihtiyac› duyuncaya kadar beklemeyi tercih ederiz. Paran›n bu fonksiyonu yaflam›m›za büyük bir kolayl›k getirmektedir. Paray› harcamad›¤›n›z sürece,
elinizde bulunan para miktar› kadarl›k bir sat›n alma gücünü elinizde bulunduruyorsunuz demektir.
De¤er muhafaza arac›:
Gelirin elde edilmesinden
harcanmas›na kadar geçen
süre içinde sat›n alma
gücünü muhafaza etmek
amac›yla kullan›lan
nesnedir.
8
Para Teorisi ve Politikas›
D‹KKAT
Likidite: Bir varl›¤›n bir
de¤iflim arac›na
dönüfltürülmesindeki nispi
kolayl›k ve sürattir.
De¤er muhafaza arac› olma ve tasarruf arac› olma, iktisadi aç›dan farkl› kavramlard›r. De¤er muhafaza arac› olarak para, sat›n alma gücünü elde tutmaya olanak tan›r. Tasarruf
arac› olmaysa gelirin harcanmayan k›sm›n›n, daha sonra kullan›lmak amac›yla elde tutulmas›d›r. Örne¤in; cüzdan›n›zda flu anda iki adet 20 milyon liral›k banknot yer al›yorsa bu
durum, 40 milyon liral›k sat›n alma gücünü de cüzdan›n›zda bulundurdu¤unuz anlam›na
gelir.
De¤er muhafaza amac›yla kullan›labilecek tek araç para de¤ildir. Tahviller, hisse senetleri, konut, toprak ya da mücevherat da de¤er biriktirmek amac›yla kullan›labilir. Bu türden birçok varl›k, de¤er biriktirme arac› olarak para karfl›s›nda daha avantajl›d›r. Örne¤in; bu varl›klar, paraya göre daha yüksek oranda faiz getirisi
elde ederler, fiyatlar› yükselebilir ve de¤er de¤iflikliklerinin d›fl›nda sahiplerine,
(bar›nma, süs eflyas› olma gibi) di¤er baz› hizmetler de sunarlar.
‹flte bu noktada cevapland›r›lmas› gereken ve paran›n de¤er muhafaza arac›
olma fonksiyonunu daha iyi kavramam›za olanak tan›yacak bir soru gündeme
gelmektedir: “Madem ki yukar›da s›ralanan varl›klar (tahvil, hisse senedi, konut,
toprak gibi) paraya göre daha avantajl› birer de¤er muhafaza arac› niteli¤indedir, o halde ekonomik birimler, neden hala de¤er muhafaza arac› olarak paray›
kullanmaktad›r?”
Bu sorunun cevab› önemli bir iktisadi kavram olan likidite ile ilgilidir. Likidite,
bir varl›¤›n bir de¤iflim arac›na dönüfltürülmesindeki nispi kolayl›k ve sürat olarak
tan›mlanabilir. Likidite bir varl›kta bulunmas› arzulanan bir kavramd›r. Bir di¤er
deyiflle bir varl›¤›n likiditesi ne kadar yüksekse talep miktar› da o kadar çok olacakt›r. Bir de¤iflim arac› olmas› nedeniyle para, tüm varl›klar içinde en likit olan›d›r, yani bir sat›n alma ifllemini gerçeklefltirebilmek için paran›n bir baflka fleye dönüfltürülmesine gerek yoktur. Örne¤in; evinizi satt›¤›n›z zaman komisyoncuya sat›fl bedeli üzerinden, belirli oranda, bir komisyon ödemek zorunda kalabilirsiniz.
Öte yandan, acilen ödemeniz gereken bir borcunuz nedeniyle evinizi bir an önce
satman›z gerekiyorsa, sat›fl iflleminin daha çabuk gerçekleflmesi için düflük bir fiyata raz› olabilirsiniz. Halbuki para için böyle maliyetler gerekmez. Görüldü¤ü gibi, en cazip de¤er muhafaza arac› olmamas›na karfl›n, en likit varl›k niteli¤inde olmas›, halk›n neden para tutma arzusunda oldu¤unu ortaya koymaktad›r.
Paran›n ne kadar iyi bir de¤er muhafaza arac› oldu¤u fiyatlar›n seyrine ba¤l›d›r.
Örne¤in; tüm fiyatlar›n ikiye katlanmas›, paran›n sat›n alma gücünü ve dolay›s›yla
de¤erini yar› yar›ya azalt›r. Tersiyse tüm fiyatlar›n yar› yar›ya düflmesi, paran›n sat›n alma gücünün ve dolay›s›yla de¤erinin iki kat artt›¤›n› ifade etmektedir. Fiyatlar genel düzeyinin h›zla yükseldi¤i enflasyonist bir ortamda, para h›zla de¤er kaybeder ve halk servetini para biçiminde tutmaktan uzaklafl›r. Bu durum, özellikle hiperenflasyon olarak bilinen afl›r› enflasyon dönemlerinde en uç noktas›na ulafl›r.
Dünyada yaflanan hiperenflasyonlar aras›nda en çok bilineni Birinci Dünya savafl› sonras›nda Almanya’da yaflanan hiperenflasyondur. Birinci Dünya Savafl›ndan
yenik ç›kan Alman devleti, Fransa’ya savafl tazminat› ödemeye mahkum edilir. Alman hükümeti, bu savafl tazminat›n› ödemeyi reddetti¤i için, Fransa Almanya’n›n
s›n›ra yak›n sanayi bölgelerini iflgal etmeye bafllar. Bu bölgelerde çal›flan Alman sanayi iflçileri iflgali protesto etmek amac›yla greve giderler. Alman hükümeti, sanayi iflçilerinin direniflini desteklemek amac›yla grevdeki iflçilere kamudan kaynak
aktarmaya bafllar. Savafltan yeni ç›km›fl ve büyük ölçüde y›k›lm›fl olan bir ülkede,
grevdeki iflçilere aktar›lan kaynak nedeniyle artan kamu harcamalar›n› vergilerle
9
Ünite 1 - Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu
ve borçlanmayla finanse etmek olana¤› bulunmad›¤› için, Alman hükümeti kalan
tek yolu, yani para basma yolunu kullanmaya bafllar. Ancak süreç, o kadar h›zl›
ilerlemektedir ki Alman Merkez Bankas›, para basmaya yetiflemez ve, (afla¤›da bir
örne¤i görüldü¤ü gibi) paralar› sadece bir yüzüyle basmaya bafllar. Bu da yetmeyince, Alman Merkez Bankas› para basmaya yetiflemedi¤i için Alman Posta ‹daresi’ne ve Alman Demiryolu fiirketi’ne para basma yetkisi tan›r. Bu kurumlar da para basmaya yetiflemedi¤i ve paray› basman›n maliyeti de¤erinden fazla olmaya
bafllad›¤› için yeni para kupürü basmak yerine, mevcut kupürlerin üzerine bas›lan
k›rm›z› çizgilerle kupürün üzerindeki bas›l› de¤erin artt›r›lmas› yolu tercih edilmeye bafllan›r. Mevcut bilgilere göre en son bas›lan para kupürü 500,000,000,000 (befl
yüz milyar) Reichmark’t›r. Do¤al olarak, bu sürecin sonucu, ç›kart›lan banknotlar›n tamam›yla de¤ersizleflmesidir. Sobas›n› bir 100 milyon markl›k banknotla tutuflturan han›m›n foto¤raf› ve ayn› kupürdeki paray› duvar ka¤›d› olarak kullanan insanlar›n varl›¤›, durumun vahametini gösteren iyi birer anekdot olarak hat›rlanmaktad›r. Bu sürecin sonucuysa dünyada en a¤›r yaflanan enflasyonlardan birisidir: 1921-1924 y›llar› aras›nda kümülatif olarak fiyat art›fl› oran› yaklafl›k
%30,000,000,000 düzeyindedir. K›saca fiyatlar, dört y›ll›k bir sürede, yaklafl›k 30
milyar kat artm›flt›r.
Daha yak›n tarihli bir hiperenflasyon ve para basma öyküsü de bölünme öncesi Yugoslavya’da yaflanan hiperenflasyondur. ‹ç savafl nedeniyle üretimin ciddi biçimde düfltü¤ü Yugoslavya’da devlet, savafl› finanse etmek amac›yla para basmaya
bafllay›nca sonuç biraz ürkütücü olmufltur: 500 milyarl›k Yugoslav dinar› ve iç savafl y›llar› döneminde
yüzde 286,125,293,792 oran›ndaki
enflasyon.
fiekil 1.1
Alman
Hiperenflasyonu
nda Para Birimi
fiekil 1.2
Yugoslav
Hiperenflasyonu
nda Para Birimi
Yukardaki foto¤rafta Almanya’da yaflanan hiperenflasyon döneminde milyar mark’l›k
banknotlar› duvar ka¤›d› olarak kullanan ve oda duvarlar›n› bu banknotlarla kaplayan bir
kifli görülmektedir. Paran›n çok h›zl› de¤er kaybetti¤i bir ekonomik ortam› ifade eden hiperenflasyon dönemlerinde, para üstlendi¤i fonksiyonlar› hangi ölçüde yerine getirebilir?
SIRA S‹ZDE
2
10
Para Teorisi ve Politikas›
PARANIN GEL‹fi‹M‹
AMAÇ
3
Mal para: De¤erli
madenlerden ya da de¤eri
olan di¤er metallerden
meydana gelen para
sistemidir.
Senyoraj: Para basma
tekeline sahip olunmas›
nedeniyle elde edilen
gelirdir.
Gresham Yasas›: Kötü
paran›n iyi paray› piyasadan
uzaklaflt›raca¤›n› ifade eden
ç›kar›md›r.
Paran›n tarih boyunca geçirdi¤i dönüflüm sürecini ve bilgi ifllem
teknolojisindeki geliflmelerin para kavram›na getirebilece¤i olas›
yenilikleri aç›klayabilmek.
Takas ekonomisinin getirdi¤i k›s›tlamalardan kurtulabilmek için, ilk kez kullan›lmas›ndan bu yana, paran›n biçimi çok önemli de¤ifliklikler göstermifltir. ‹lk dönemlerde kullan›lan para, ortak bir ticari araç olarak kullan›lma ve gelenekler gibi kriterler
taraf›ndan belirlenen mallard›. Bu anlamda birçok meta, para olarak ifllev görmüfltür.
‹nek, pirinç, m›s›r ve bu¤day ilk para biçimlerine verilebilecek birkaç örnektir.
Zaman içerisinde, bu ilkel para biçimlerinin yerini de¤erli madenlerin ald›¤› görülmektedir. Zira, herhangi bir nesnenin para olarak kullan›labilmesi için, o nesnenin söz konusu toplum içerisinde genifl olarak kabul edilebilir olmas› gerekmektedir. Herkes taraf›ndan kabul edilen bir de¤ere sahip olan bir nesnenin para olarak
ifllev görece¤i aç›kt›r. Bu konuda yap›lan seçimse do¤al olarak, alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenler yönünde olmufltur. De¤erli madenlerden ya da de¤eri olan di¤er metallerden meydana gelen para sistemine mal para ad› verilmektedir. ‹lk
ça¤lardan bafllayarak birkaç yüzy›l öncesine kadar, mal para bir de¤iflim arac› olarak ifllev görmüfltür. De¤erli madenlere ba¤l› olarak çal›flan bir ödeme sistemindeki en büyük sorun, bu tür paran›n çok a¤›r olmas› ve bir yerden bir baflka yere
nakliyesinin sorun yaratmas›d›r. fiüphesiz bu sorunlardan birisi de nakliye s›ras›nda gerçekleflebilecek bir soygun tehlikesidir.
De¤erli madenlere dayal› mal para sistemi içerisinde görülen en önemli geliflmelerden birisi, bu paray› dolafl›ma ç›karma gücüne sahip otoriteye gelir yaratma
olana¤› sunmas›d›r. Feodal ça¤da para basma (daha do¤ru bir deyiflle para dökme) gücüne sahip derebeyleri, paran›n bilefliminde bulunan de¤erli maden oran›n› düflürerek, para basma yoluyla elde edebilecekleri geliri artt›rma olana¤› bulmufllard›r. Örne¤in; elinde 10 kg alt›n stoku bulunan bir derebeyi, her biri 20 gr
a¤›rl›¤›nda saf alt›ndan para döktürdü¤ünde 500 para birimlik gelir elde ederken,
her biri yine 20 gr a¤›rl›¤›nda, ancak 5 gr alt›n ve 15 gr bak›r bileflimine sahip para döktürdü¤ündeyse 2000 para birimlik gelir elde edecektir. Osmanl›’da paran›n
ta¤flifl edilmesi olarak adland›r›lan bu olgu sonucunda, yukar›daki örne¤imize göre, para basma tekeline sahip derebeyi 1500 para birimlik ek bir gelir elde etmektedir. ‹ktisat literatüründe para basma tekeline sahip olunmas› nedeniyle elde edilen bu gelir senyoraj olarak adland›r›l›r.
Paran›n ta¤flifl edilmesinin bir di¤er sonucuysa, ayn› de¤eri ifade etmelerine
karfl›n dolafl›mda ayn› anda iki farkl› bileflime sahip mal paran›n dolafl›yor olmas›d›r. Yukar›da verdi¤imiz örne¤e göre, bunlardan bir tanesi 20 gr saf alt›ndan oluflan para, di¤eriyse yine ayn› a¤›rl›kta ancak bilefliminde 5 gr alt›n içeren parad›r.
Her ne kadar bu paralar›n tamam› ayn› de¤eri ifade etse de toplum, alt›n bileflimi
yüksek olan paray› iyi para, bileflimindeki alt›n oran› düflük olan paray›ysa kötü
para olarak de¤erlendirir ve al›flverifllerinde bu paray› harcamaya çaba gösterir; alt›n bileflimi yüksek olanlar›ysa muhafaza eder. Toplumun büyük bir bölümü bu flekilde davrand›¤›ndaysa elden ele geçen, dolafl›mda kalan para kötü para, ekonomik birimlerin ceplerinde (keselerinde) kalan paraysa iyi para olacakt›r. Bir di¤er
deyiflle, kötü para iyi paray› piyasadan uzaklaflt›r›r. Gresham Yasas› olarak bilinen bu ilke, ilk kez 17 YY’da yaflam›fl olan ‹ngiliz Sir Edward Gresham taraf›ndan
gündeme getirilmifl ve onun ad›yla an›l›r hale gelmifltir.
Ünite 1 - Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu
Sanayi devrimiyle birlikte bafllayan h›zl› ekonomik kalk›nma ve ticaret hacmindeki büyük art›fl, para sisteminde önemli de¤iflikliklerin de bafllang›c› olmufltur. Bu ba¤lamda gözlenen ilk de¤iflme, ka¤›t paran›n (de¤iflim arac› olarak ifllev
gören ka¤›t parçalar›) ortaya ç›k›fl›d›r. Ka¤›t paran›n ilk ortaya ç›k›fl›, bankalarda
bulunan alt›n ya da gümüfl karfl›l›¤› al›nan makbuzlar›n bir de¤iflim arac› olarak
kullan›lmas›d›r. 18’inci YY.’›n ikinci yar›s›ndan itibaren, bat› dünyas›nda, ticari
bankalar›n ve devletin ç›kard›¤› bu tür ka¤›tlardan oluflan para, mal paran›n yerini almaya bafllam›flt›r.
De¤erli madene dönüfltürülebilen ka¤›t paran›n alt›n ve gümüfl sikkelerin yerini almas›ndan k›sa bir süre önce ikinci önemli de¤ifliklik ortaya ç›km›fl ve bankalarda bulunan vadesiz mevduat hesaplar› üzerine yaz›lm›fl çekler ödemelerde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Nitekim 1860’l› y›llarda ABD ekonomisinde çeke tabi vadesiz mevduat miktar› h›zla artm›fl ve mevcut ka¤›t para miktar›na yak›n bir düzeye
ulaflm›flt›r.
Alt›n ya da gümüfl gibi de¤erli madenlere dönüfltürülebilen ka¤›t paran›n geçirdi¤i bir önemli de¤iflim de itibari paraya geçifltir. ‹tibari para devlet taraf›ndan
yasal ödeme arac› olarak ç›kart›lm›fl olan (yani ödemelerde yasal olarak kabul
edilmesi gereken) ve de¤erli bir madene dönüfltürülemeyen ka¤›t parad›r. fiüphesiz ka¤›t paray› tafl›mak çok kolayd›r, ancak bu ka¤›tlar›n bir ödeme arac› olarak
kullan›labilmesi için bunu ç›kartan yetkililere güven duyulmas› gerekir. Öte yandan bu ka¤›t paran›n taklit edilmesi son derece güç olacak flekilde bas›lmas› da
zorunludur.
Yukar›da da de¤indi¤imiz gibi, paran›n geçirdi¤i en önemli de¤iflikliklerden birisi çeklerin kullan›lmas›d›r. Çek kullan›m› sayesinde ka¤›t paran›n çal›nma tehlikesi ortadan kalkm›fl ve paran›n nakledilmesi sorunu büyük ölçüde azalm›flt›r. Ancak çekle ödeme sisteminin getirdi¤i bir tak›m sorunlar da vard›r. Örne¤in; çeklerin tahsili vakit alabilmekte ve bu nedenle çekle gerçeklefltirilen ifllemlerin maliyeti yüksek olabilmektedir. Bilgisayarlar›n geliflimi ve modern iletiflim teknolojisinin
kullan›m›yla birlikte ödeme sisteminin daha iyi organize edilmesi gündeme gelmifltir. Örne¤in; tüm ödemelerin elektronik iletiflim olanaklar›n›n kullan›lmas›yla
gerçeklefltirildi¤i, Elektronik Fon Transferi (EFT) olarak bilinen sisteme geçiflle
söz konusu maliyetler büyük ölçüde ortadan kalkabilir.
EFT sistemi içerisinde tüm ma¤azalar sat›fl noktas› (POS) olarak bilinen bir bilgisayar terminaline ya nakit para ya da çek kullanmaks›z›n sat›n alma ifllemini gerçeklefltirebildi¤iniz “hesap kart›” sistemine sahip olacaklard›r. Bir fley sat›n almak
istedi¤inizde, elinizdeki hesap kart›n›, ma¤azadaki bilgisayar terminaline yerlefltirip flifrenizi girdikten sonra gerekli miktar› bankadaki hesab›n›zdan ma¤azan›n hesab›na aktarabilirsiniz. Örne¤in; ödemeniz gereken bir fatura söz konusuysa evinizdeki kiflisel bilgisayar ve özel bir elektronik a¤ arac›l›¤›yla banka hesab›n›zdan
borçlu oldu¤unuz kifli ya da kurumun hesab›na gerekli miktar› aktarabilirsiniz.
Dikkat edilirse sat›n alma, bankayle ba¤lant› kurma, hesaplar aras› para transferiyle ödeme yapma ifllemleri eflanl› olarak gerçeklefltirilmekte, tüm ifllemler elektronik olarak yap›l›rken, insan faktörü ve ka¤›t kullan›m› ortadan kalkmaktad›r.
Yukar›da sözü edilen sistem, günümüzde kullan›labilen ve h›zla yayg›nlaflan
bir sistemdir. Birçok ülkede, merkez bankalar› bu tür elektronik fon transferini yürütmeye olanak tan›yan sistemler kurmufllar ve finansal kurumlar›n çek kullanmaks›z›n birbirlerinin hesaplar› aras›nda fon transfer edebilmelerini sa¤lam›fllard›r.
Öte yandan son y›llarda sat›n alma ifllemlerinde hesap kartlar›n›n kullan›lmas›na
olanak tan›nmas›yla EFT sistemi halk›n günlük yaflam›na do¤rudan girmifl bulun-
11
‹tibari para: Devlet
taraf›ndan yasal ödeme
arac› olarak ç›kart›lm›fl olan
(yani ödemelerde yasal
olarak kabul edilmesi
gereken) ve de¤erli bir
madene dönüfltürülemeyen
ka¤›t parad›r.
Elektronik Fon Transferi
(EFT): Tüm ödemelerin
elektronik iletiflim
olanaklar›n›n kullan›lmas›
ile gerçeklefltirildi¤i fon
transferi sistemidir.
12
Para Teorisi ve Politikas›
maktad›r. Yukar›da sözü edilen POS sistemi h›zla yayg›nlafl›rken, periyodik olarak
ödenmesi gereken baz› faturalar (telefon, do¤al gaz, elektrik gibi) ve kredi kart›
ödemeleri her dönem otomatik olarak vadesiz mevduat hesab›n›zdan ödenebilmektedir. Günümüzde birçok kurum, personelinin ücret ve maafllar›n› bu personelin bankadaki hesab›na transfer ederek ödemektedir. Öte yandan birçok banka,
evlerindeki kiflisel bilgisayarlar arac›l›¤›yla müflterilerinin bankada bulunan kendi
hesaplar›na eriflme ve havale, menkul k›ymet al›m sat›m› gibi ifllemler yapma olana¤›n› sunmaktad›r.
Çek kullan›m›n›n yak›n bir tarihte ortadan kalkaca¤›n› savunanlar bulunmas›na
karfl›n, bu geçifl sürecinin umulandan daha yavafl ilerledi¤i de bir gerçektir. EFT
sistemi, ka¤›da dayal› bir ödeme sistemi (ka¤›t para ve çek gibi) ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda çok daha etkin bir sistem olmas›na karfl›n, baz› faktörler ka¤›da dayal› sistemin tamam›yla ortadan kalkmas›na engel olmaktad›r. Ka¤›da dayal› ödemelerde,
ödeme karfl›l›¤›nda al›nan makbuz, sahtekarl›¤a engel olan önemli bir unsurdur.
Oysa “yetkisi olmayan bir kiflinin bilgisayar arac›l›¤›yla bankan›n verilerini de¤ifltirdi¤i” fleklinde haberlere bas›nda s›k s›k rastlamaktay›z. Bu da elektronik ödeme
sisteminde kötü niyetli kiflilerin banka hesaplar›na eriflebilece¤ini ve baflkalar›n›n
hesaplar›ndaki fonlar› kendi hesaplar›na aktararak h›rs›zl›k yapabilece¤ini göstermektedir. Bu tür kötü niyetli kiflilere engel olabilmek kolay bir ifl de¤ildir. Günümüzde bilgisayar sistemlerinin güvenirli¤inin art›r›lmas›na yönelik programlar gelifltiren yeni bir sektör oluflarak geliflme sürecine girmifltir. Öte yandan henüz çözümlenmemifl baz› hukuki sorunlar da mevcuttur. Örne¤in; birisi flifrenizi ö¤renip
hesab›n›zdan baflka bir hesaba para aktar›rsa bunun sorumlusu kim olacakt›r?
Yukar›da yap›lan aç›klamalardan ç›kan sonuç, ka¤›t kullan›m›n›n azald›¤› ve
yeni elektronik para biçimlerinin yayg›nlaflmaya bafllad›¤› fleklinde özetlenebilir.
Ancak, yeterli güvenli¤in sa¤lanmas›, henüz tam olarak çözümlenememifl bir sorun oldu¤u için, elektronik paran›n geliflimi yavafl bir seyir izlemektedir.
Yukar›daki aç›klamalar›m›zda, feodal üretim iliflkileri
içerisinde derebeylerinin “para kesme” hakk›n› kullanarak senyoraj geliri elde ettiklerini ifade ettik. Biliyoruz ki günümüzde, art›k bu tür bir ekonomik yap› söz
konusu de¤ildir. Buna dayanarak, günümüz ekonomilerinde senyoraj gelirlerinin de ortadan kalkt›¤›n› söyleyebilir misiniz? Günümüz merkez bankalar›n›n da senyoraj geliri elde etme olanaklar› olabilir mi? Neden?
SIRA S‹ZDE
3
PARA M‹KTARININ ÖLÇÜLMES‹
AMAÇ
4
Ekonomik önemi nedeniyle para miktar›n›n ölçülmesi konusundaki farkl› yaklafl›mlar› ve ülkemizde kullan›lan para stoku tan›mlar›n› aç›klayabilmek.
Paray›, “sat›n al›nan mal ve hizmetlerin karfl›l›¤›n›n ödenmesinde genel olarak kabul edilen her fley” biçiminde tan›mlad›¤›m›z zaman, paran›n halk›n kararlar› ve
tercihleri taraf›ndan belirlenen bir kavram oldu¤unu kabul ediyoruz demektir. Bir
varl›¤› para yapan unsur, bir ödeme yap›laca¤› zaman halk›n, bu varl›¤›n karfl› tarafça kabul edilece¤ine olan inanc›d›r. Daha önce de¤indi¤imiz gibi, tarih boyun-
Ünite 1 - Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu
ca çok say›da farkl› varl›k bu fonksiyonu yerine getirmifltir. Bu nedenle söz konusu davran›flsal para tan›m›, bir ekonomide hangi tür varl›klar›n para olarak kabul
edilebilece¤i hususunda bir bilgi vermemektedir. Ancak, paran›n miktar›n› ölçebilmek için, hangi tür varl›klar›n para olarak kabul edilece¤ini ortaya koyan kesin bir
tan›ma ihtiyac›m›z vard›r. Bu tür para tan›m› elde edebilmenin iki temel yolu söz
konusudur: Para miktar›n› veren tan›m› teorik olarak belirlemek ve para miktar›n›
ampirik olarak ölçmek. Ancak, afla¤›da da görece¤iniz gibi, bu iki yaklafl›m da soruna kesin bir çözüm getirememekte ve sonuçta her ülkenin merkez bankas› (ya
da bu bankan›n fonksiyonunu üstlenen birimi) ülkedeki finansal sistemi ve yasal
düzenlemeleri esas alarak az çok yerleflik para tan›mlar› yapmaktad›r. Afla¤›da paran›n teorik ve ampirik olarak tan›mlanmas›na iliflkin temel görüflleri ve TC Merkez Bankas› taraf›ndan para miktar›n› ölçmeye dönük olarak yap›lan para stoku tan›mlar›n› ele alaca¤›z.
Paran›n Teorik ve Ampirik Olarak Tan›mlanmas›
Teorik yaklafl›ma göre, para miktar›n›n ölçülmesinde hangi varl›klar›n bu miktara
dahil edilece¤ine karar verirken ekonomi teorisi kullan›lmal›d›r. Daha önce gördü¤ümüz gibi, paran›n temel özelli¤i bir de¤iflim arac› olarak kullan›lmas›d›r. Bu nedenle teorik yaklafl›m paran›n söz konusu özelli¤i üzerinde durmakta ve de¤iflim
arac› olarak kullan›lan aktiflerin para arz› ölçümüne dahil edilmesi gerekti¤ini savunmaktad›rlar. Nakit (ka¤›t para ve ufakl›k para) ve çeke tabi vadesiz mevduatlar, mal ve hizmetlerin bedellerinin ödenmesinde kullan›labilece¤i için de¤iflim
arac› olarak ifllev görmektedirler. Buna göre teorik yaklafl›m, para arz› ölçütüne sadece yukar›da s›ralanan aktiflerin dahil edilmesi gerekti¤ini öne sürmektedir.
Teorik yaklafl›m paran›n tan›m› konusunda ço¤u zaman kesin cevaplar vermemize olanak tan›mamaktad›r. Di¤er baz› aktifler de de¤iflim arac› gibi fonksiyona
sahipken nakit ve vadesiz mevduatlar kadar likit de¤ildirler. Örne¤in; baz› ülkelerde mevduat sertifikalar›, baflkalar›na devredilebilir özellik tafl›maktad›r. Öte yandan vadeli mevduatlar ço¤u zaman ilave bir maliyete katlanmaks›z›n, istendi¤inde
nakde ya da vadesiz mevduata dönüfltürülebilmektedir. Bu nedenle, örne¤in vadeli mevduatlar›n da para arz›na dahil edilmesi gerekti¤i düflünülebilir.
Para arz›na hangi aktiflerin dahil edilece¤i konusunda teorik yaklafl›m›n tafl›d›¤› bu belirsizlik, birçok iktisatç›n›n paran›n ampirik olarak tan›mlanmas› gerekti¤ini savunmalar›na neden olmufltur. Bu iktisatç›lara göre, para olarak adland›r›lacak
fley, paran›n etkiledi¤i düflünülen de¤iflkende gözlenen hareketleri en iyi flekilde
belirlemeye olanak sa¤layan ölçüt olarak kabul edilmelidir. Örne¤in; enflasyon
oran›n› do¤ru flekilde tahmin etmeye olanak tan›yan para ölçütünü araflt›rabilir ve
bu ölçütü geçerli para arz› olarak tan›mlayabiliriz. Ancak, hangi para arz› ölçütünün en iyisi oldu¤u yolunda yap›lan araflt›rmalar›n sunduklar› kan›tlar, bu konuda
kesin bir karar verilmesine engel olacak ölçüde kar›fl›kt›r. Örne¤in; bir dönemde,
bu görevi yerine getiren bir para arz› ölçütü, bir di¤er dönemde ayn› baflar›y› gösteremeyebilir. Öte yandan enflasyonu en iyi tahmin etmeye olanak sa¤layan bir
para arz› ölçütü, konjonktür dalgalanmalar›n›n tahmininde yetersiz kalabilir.
Yukar›daki aç›klamalar›m›zdan anlafl›labilece¤i gibi her iki yaklafl›m da tatmin
edici düzeyde kesin bir para tan›m› verememektedir. Teorik yaklafl›m, para arz› ölçütüne hangi aktiflerin dahil edilmesi, hangilerinin d›flar›da b›rak›lmas› gerekti¤i
hususunda yeterli bir cevap bulamamaktad›r. Öte yandan elde edilen kan›tlar›n
farkl› para arz› ölçütlerinin tercih edilmesini gerektirecek ölçüde kar›fl›k olmas› nedeniyle ampirik yaklafl›m da yeterli olmamaktad›r. Son y›llarda baz› iktisatç›lar pa-
13
14
Para Teorisi ve Politikas›
ran›n a¤›rl›kland›r›lm›fl bir büyüklük olarak hesaplanmas› gerekti¤ini savunmufllar
ve bu konuda baz› çal›flmalar yapm›fllard›r. Bu çal›flmalarda alternatif likit aktifler
aras›ndaki ikame derecesinin ölçülmesi ve bu derecelere göre alternatiflere a¤›rl›k
verilmesi öngörülmektedir. Aç›kt›r ki bu durumda nakit ve çeke tabi mevduata “1”,
bunlar› ikame etme gücü yüksek olan aktiflere “1’e yak›n”, zay›f olanlara “0’a yak›n” a¤›rl›k katsay›lar› verilecektir. Öte yandan, nispeten daha yak›n tarihli birkaç
çal›flmada, para arz›n›n finansal aktiflerin fiyat›na göre düzeltilerek hesaplanmas›
gerekti¤i savunulmaktad›r.
Paran›n kesin bir tan›m›n› yapmada karfl›lafl›lan bu belirsizlik, asl›nda birçok soru iflaretini de beraberinde getirmektedir. Çünkü; iktisat politikas›n›n yürütülmesinden sorumlu olan karar al›c›lar, para miktar›n› kontrol edebilmek için, hangi aktiflerin para arz›na dahil edilece¤ini bilmek zorundad›rlar. Takdir edersiniz ki miktar›n› hesaplayamad›¤›m›z bir büyüklü¤ü kontrol etmeye çal›flmak mümkün de¤ildir.
T.C. Merkez Bankas›’n›n Para Arz› Tan›mlar›
Dar tan›ml› para arz› (M1):
Dolafl›mdaki nakit, ticari
bankalardaki vadesiz
mevduatlar (resmi
mevduatlar ve bankalararas›
mevduat hariç) ve T.C.
Merkez Bankas›’ndaki
mevduat miktarlar›n›n
toplam›d›r.
Paran›n tan›mlanmas›nda karfl›lafl›lan güçlük, para miktar›n›n hesaplanmas›n› ve
bunun kontrol edilmesini güçlefltirmektedir. Bu nedenle her ülkede merkez bankas› fonksiyonunu üstlenen kurum, ülkenin finansal sisteminin özelliklerini ve bu
sistemi düzenleyen yasal çerçeveyi esas alarak, çeflitli para arz› tan›mlar› yapmaktad›r. Ülkemizde T.C. Merkez Bankas› taraf›ndan yap›lan çeflitli para arz› tan›mlar›
söz konusudur. Paran›n tan›m› konusunda, yukar›da de¤inilen belirsizliklere paralel olarak, dünyadaki di¤er merkez bankalar› gibi T.C. Merkez Bankas› da birden
fazla para arz› tan›m›na yer vermektedir. Hatta bunlardan baz›lar› (M2Y ve L gibi)
90’l› y›llar›n bafllang›c›ndan itibaren tan›mlanan parasal büyüklüklerdir.
Genellikle dar tan›ml› para arz› olarak bilinen ve M1 ile gösterilen para arz›
tan›m›na dolafl›mdaki nakit, ticari bankalardaki vadesiz mevduatlar (resmi mevduatlar ve bankalararas› mevduat hariç) ve T.C. Merkez Bankas›’ndaki mevduat dahil
edilmektedir. Genel olarak dolafl›mdaki nakit ve vadesiz mevduatlar›n toplam› dar
tan›ml› para arz› olarak bilinirken, T.C. Merkez Bankas› bu toplama kendisinde bulunan vadesiz mevduatlar› da ilave etmektedir. Ancak, ilave edilen bu miktar›n
toplam içindeki pay› son derece küçük oldu¤u için, (2003 y›l› sonu itibariyle yaklafl›k yüzbinde 6) pratikte büyük sorun yaratmamaktad›r. Öte yandan dolafl›mdaki
nakit kapsam›na Hazine taraf›ndan ihraç edilmifl olan ufakl›k para da dahildir. Buna göre M1 para arz› tan›m›n›, daha sonraki ünitelerde kullanaca¤›m›z biçimiyle,
formüle edersek,
M1 = C + DD + DCB
yazabiliriz. Bu eflitlikte,
C
: Dolafl›mdaki nakit miktar›n›
DD : Ticari bankalardaki vadesiz mevduat miktar›n›
DCB : Merkez Bankas›ndaki mevduat miktar›n›
Dolafl›mdaki nakit miktar›:
Emisyon hacminden
bankalar›n kasalar›nda
bulunan TL miktar›n›n
ç›kar›lmas›yla elde edilen
parasal büyüklüktür.
ifade etmektedir. TC Merkez Bankas› taraf›ndan yap›lan tan›ma göre dolafl›mdaki nakit miktar›, emisyon hacminden bankalar›n kasalar›nda bulunan TL miktar›n›n ç›kar›lmas›yla elde edilmektedir. 2003 y›l› sonu itibariyle M1 para stoku miktar› yaklafl›k 17 katrilyon lira düzeyindedir ve bunun da¤›l›m› afla¤›daki grafikte görülebilir. Pasta grafikten anlad›¤›m›z da¤›l›ma göre, Türkiye’de M1 para arz›n›n
yaklafl›k yüzde 51’lik k›sm› nakit, yüzde 49’luk k›sm›ysa bankalardaki vadesiz
15
Ünite 1 - Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu
mevduatlardan oluflmaktad›r. Bu da bize, para miktar›n›n belirlenmesinde, bankac›l›k sisteminin önemini göstermektedir. Finansal sistem gelifltikçe ve halk›n bankalar› kullan›m› yayg›nlaflt›kça M1 içinde nakdin pay›n›n daha da azalmas›, kaydi
para olarak adland›r›lan mevduat fleklindeki paran›n pay›n›nsa artmas› beklenir.
Dolafl›mdaki
Nakit
Vadesiz
Mevduatlar
fiekil 1.3
2003 Sonu ‹tibariyle M1 Para
Arz›n›n Da¤›l›m›
Türkiye’de M1 para arz›n›n
yaklafl›k yüzde 51’lik k›sm›
nakit, yüzde 49’luk k›sm››ysa
bankalardaki vadesiz
mevduatlardan oluflmaktad›r.
Bu da bize, para miktar›n›n
belirlenmesinde, bankac›l›k
isteminin önemini göstermektir.
Türkiye gibi uzunca bir süre yüksek enflasyon yaflanan ülkelerde parasal de¤erler çok fazla anlam ifade etmez. Örne¤in; 1980 y›l›nda M1 de¤eri yaklafl›k 720 milyar
lirayken 2003 sonu itibariyle bu rakam 17 katrilyon liraya ulaflm›flt›r. Bu nedenle parasal (nominal) de¤erleri, reel de¤erlere indirgeyerek, zaman içerisindeki seyri konusunda fikir sahibi olmak daha anlaml›d›r. Afla¤›da yer alan fiekil 1.4’te 1985-2003 döneminde reel M1 tan›m›n›n seyri görülmektedir. Reel M1 de¤erlerinin izledi¤i seyre
göre çok büyük bir sapma göze çarpmamaktad›r. Ancak, özellikle 1994 y›l›ndan sonra reel M1 de¤erinde bir artma trendine girildi¤ini ifade etmek mümkündür.
fiekil 1.4
30
Trilyon TL
M2
25
20
15
10
Reel Vadeli
Mevduatlar
5
M1
M1 ve M2’nin Reel Seyri
Grafikte 1985-2003 döneminde reel M1 tan›m›n›n
seyri görülmektedir. Reel M1
de¤erlerinin izledi¤i seyre
göre çok büyük bir sapma
göze çarpmamaktad›r.
Ancak, özellikle 1994
y›l›ndan sonra reel M1
de¤erinde bir artma
trendine girildi¤ini ifade
etmek mümkündür.
0
1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2001 2003
T.C. Merkez Bankas› taraf›ndan yap›lan ikinci para arz› tan›m› genellikle genifl
tan›ml› para arz› olarak bilinmekte ve M2 ile gösterilmektedir. M2 para arz› tan›m› M1 para arz›na bankalardaki vadeli mevduatlar ve mevduat sertifikalar›n›n ilave edilmesiyle bulunmaktad›r. Yani, daha önce tan›mlad›¤›m›z parasal büyüklüklere ek olarak TD vadeli mevduatlar› (mevduat sertifikalar› dahil) ifade ederse, M2
para arz› tan›m›n›,
M2 = M1 + TD
Genifl tan›ml› para arz›
(M2): M1 para arz›na
bankalardaki vadeli
mevduatlar ve mevduat
sertifikalar›n›n ilave
edilmesiyle bulunan parasal
büyüklüktür.
16
Para Teorisi ve Politikas›
fleklinde yazabiliriz. Bu flekilde hesaplanan M2 de¤eri 2003 sonu itibariyle yaklafl›k 68 katrilyon lira düzeyindedir ve da¤›l›m› fiekil 1.5’de yer alan pasta grafikten
izlenebilir. Dikkat ederseniz bu tan›mda vadeli mevduatlar›n M2 içindeki pay› yüzde 75 civar›ndad›r.
fiekil 1.5
M2’nin Da¤›l›m›
Vadeli mevduatlar›n M2 içindeki pay›
yüzde 75 civarindadir. M2’nin bu
bileflimi Türkiye’de vadeli mevduat
hacminde meydana gelen art›fl›
yans›tmaktad›r. ‹ncelenen dönemin
büyük bir bölümünde reel alamda
vadeli mevduatlarda meydana gelen
art›fl›n, özellikle faiz oranlar›n›n
yüksek seyretti¤i dönemlerde
h›zland›¤› dikkat çekmektedir. Vadeli
mevduatlar›n söz konusu dönemde
ülkemizde geleneksel tasarruf
de¤erlendirme yöntemi oldu¤u
düflünülürse faiz oranlar›ndan büyük
ölçüde etkilendi¤i söylenebilir.
Nakit ikamesi: Ekonomide
yerli para yerine yabanc›
para kullan›m›n›n
yayg›nlaflmas›d›r.
Vadesiz
Mevduatlar
Vadeli
Mevduatlar
Dolafl›mdaki
Nakit
M2’nin bu bileflimi Türkiye’de vadeli mevduat hacminde meydana gelen art›fl›
yans›tmaktad›r. Nitekim, daha önce verilen flekilde reel M1 ve reel M2 e¤rileri aras›nda kalan alan bize reel vadeli mevduatlar›n 1985-2003 dönemindeki seyrini vermektedir. ‹ncelenen dönemin büyük bir bölümünde reel anlamda vadeli mevduatlarda meydana gelen art›fl›n, özellikle faiz oranlar›n›n yüksek seyretti¤i dönemlerde h›zland›¤› dikkat çekmektedir. Vadeli mevduatlar›n söz konusu dönemde ülkemizde geleneksel tasarruf de¤erlendirme yöntemi oldu¤u düflünülürse faiz oranlar›ndan büyük ölçüde etkilendi¤i söylenebilir.
TC Merkez Bankas›n›n yapt›¤› para tan›mlar› içerisinde ele alaca¤›m›z üçüncü
tan›m M2Y tan›m›d›r. Ülkemizde yaflanan yüksek enflasyonist sürecin do¤al bir sonucu olarak, TL cinsinden varl›klar›n de¤er kaybetmesi nedeniyle toplum, yaflam›n
her alan›nda h›zl› bir flekilde döviz kullanmaya yönelmifltir. Baflta ABD dolar› ve
Alman mark› (daha sonra euro) olmak üzere, yabanc› paralar büyük ölçüde TL’nin
üstlendi¤i fonksiyonlar› yerine getirmeye bafllam›flt›r. Nakit ikamesi olarak adland›r›lan ve ekonomide yerli para yerine yabanc› para kullan›m›n›n yayg›nlaflmas›
fleklinde tan›mlanan bu süreç, bankac›l›k sisteminde bulunan yabanc› para hesaplar›n›n da para miktar›na dahil edilmesini gerekli k›lm›flt›r. Nitekim, TC Merkez
Bankas› da bu gerçekten hareketle 80’li y›llar›n sonundan itibaren M2Y ad›n› verdi¤i yeni bir parasal büyüklük tan›mlam›fl ve yurtiçi yerlefliklere ait ticari bankalarda bulunan yabanc› para üzerine aç›lm›fl hesaplar› (Döviz Tevdiat Hesaplar›) bu
büyüklü¤e dahil etmifltir. Bankac›l›k sisteminde bulunan döviz tevdiat hesaplar›n›
FX ile ifade edersek, M2Y tan›m›n›
M2Y = M2 + FX
fleklinde yazabiliriz. Afla¤›da yer alan fiekil 1.6, M2Y ve döviz tevdiat hesaplar›n›n 1985-2003 dönemindeki seyrini göstermektedir.
17
Ünite 1 - Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu
fiekil 1.6
45
Trilyon TL
40
35
Reel M2Y
30
25
20
15
10
Reel Döviz
Tevdiat Hesaplar›
5
0
1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2001 2003
Reel M2Y ve DTH’n›n Seyri
(1985-2003)
Özellikle enflasyon
oran›n›n h›zland›¤› 90’l›
y›llarda döviz hesaplar›
çok h›zl› bir art›fl göstermifl
ve bu y›llar boyunca döviz
hesaplar›n›n toplam
büyüklü¤ü TL cinsi
hesaplar›n toplam
büyüklü¤ünü aflm›flt›r.
Bu da nakit ikamesinin
boyutlar›n› göstermesi
aç›s›ndan ilginç bir
noktad›r.
Ülkemizde son dönemde kullan›lmaya bafllanan bir di¤er para arz› tan›m›, TC
Merkez Bankas› taraf›ndan son y›llarda gündeme getirilen ve M2YR ad› verilen tan›mlamad›r. Bu tan›mlamada merkez bankas› likiditesi yüksek varl›klar›n büyüklü¤ünü belirlemek istemekte ve M2Y tan›m›na repo ifllemlerinden sa¤lanan fonlar›
(RP) ilave etmektedir:
M2YR = M2Y + RP
Yukar›da verilen temel para arz› tan›mlar›n›n yan› s›ra, T.C. Merkez Bankas›
afla¤›da kapsamlar› özetlenen para arz› tan›mlar›na da yer vermektedir.
M3A = M2 + Bankalardaki Resmi Mevduat
M3 = M3A + Merkez Bankas›ndaki Di¤er Mevduat
M3Y = M3 + Yurtiçi Yerlefliklerin Döviz Tevdiat Hesaplar›
L
= M3Y + Repo hesaplar› + Varl›¤a Dayal› Menkul K›ymetler + Posta Çekleri +
Özel Finans Kurumlar›ndaki Kat›l›m Paylar› + Yat›r›m Fonlar›
Son olarak tan›mlanan bu parasal büyüklükler uygulamac›lar taraf›ndan yayg›n
olarak kullan›lmayan büyüklüklerdir. Bunlar içerisinde yer alan L tan›m›nysa para arz› büyüklü¤ü olarak kabul etmek do¤ru bir yaklafl›m de¤ildir; bu büyüklü¤ü ekonomideki toplam likit varl›klar olarak de¤erlendirmek daha do¤ru görünmektedir.
Ülkemizde, elektronik ortamda en sa¤l›kl› ve güncel veri taban› TC Merkez Bankas› taraf›ndan tutulmakta ve kullan›c›lara sunulmaktad›r. Bu veri taban›nda sadece ekonominin
parasal sektörüne iliflkin ayr›nt›l› veriler de¤il, reel sektöre ve iflgücü piyasalar›na iliflkin
çok say›da veri internet arac›l›¤›yla elde edilebilmektedir. TC Merkez Bankas› taraf›ndan
sunulan bu veri taban›, “Elektronik Veri Da¤›t›m Sistemi-EVDS” olarak adland›r›lmaktad›r.
Bu bölümde sizden, söz konusu sisteme http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html adresinden
ulaflarak, elde edebilece¤iniz son 12 aya ait M1, M2, M2Y para arz› tan›mlar›n›n ayl›k de¤iflim oranlar›n› grafik format›nda elde etmenizi istiyoruz. Bu parasal büyüklüklerin de¤iflim oranlar› aras›ndaki farkl›l›¤›n ne anlama geldi¤ini, yukar›da ö¤rendiklerimizi kullanarak aç›klay›n›z.
SIRA S‹ZDE
4
18
Para Teorisi ve Politikas›
Özet
Paran›n neden bir tan›m sorunu do¤urdu¤unu ve
iktisatç›lar›n para kavram›na yükledikleri spesifik
1
anlam› aç›klayabilmek.
• ‹ktisatç›lar paray› “sat›n al›nan mal ve hizmetlerin
bedelinin karfl› tarafa aktar›lmas›nda ya da borçlar›n geri ödenmesinde genel kabul gören her fley”
biçiminde tan›mlarlar.
• Para bir toplumdaki ekonomik organizasyonun temelini oluflturmakta, dolay›s›yla günümüz ekonomilerine damgas›n› vuran ihtisaslaflma ve ifl bölümü
ancak paran›n fonksiyonlar›n› yerine getirebildi¤i
bir ekonomide söz konusu olabilmektedir.
AMAÇ
Para ad› verilen iktisadi olgunun bir ekonomik
yap› içerisinde yerine getirmesi gereken ifllevleri
2
aç›klayabilmek.
• Para genel olarak üç temel fonksiyon üstlenmektedir: De¤iflim arac› olma, hesap birimi olma ve
de¤er biriktirme arac› olma. Tarih içerisinde bu
fonksiyonlar›, özellikle de¤iflim arac› olma fonksiyonunu yerine getiren çok çeflitli para biçimleri
söz konusudur.
AMAÇ
Paran›n tarih boyunca geçirdi¤i dönüflüm sürecini ve bilgi ifllem teknolojisindeki geliflmelerin
3
para kavram›na getirebilece¤i olas› yenilikleri
aç›klayabilmek.
• Takas ekonomisinin getirdi¤i k›s›tlamalardan kurtulabilmek için, ilk kez kullan›lmas›ndan bu yana,
paran›n biçimi çok önemli de¤ifliklikler göstermifltir. Paran›n geçirdi¤i evrim içerisinde de¤erli madenlerden para yap›lmas› ve bunlardan ka¤›t paraya geçilmesi önemli bir de¤iflimdir.
• Öte yandan önce çeklerin kullan›lmaya bafllamas›
ve daha sonra EFT – POS sistemlerinin devreye girmesi, paran›n evrimindeki önemli geliflmelerdir.
AMAÇ
Ekonomik önemi nedeniyle para miktar›n›n ölçülmesi konusundaki farkl› yaklafl›mlar› ve ülkemizde
4
kullan›lan para stoku tan›mlar›n› aç›klayabilmek.
• ‹ktisadi aç›dan önemine karfl›n, paran›n tan›mlanmas› sorunu ister istemez para miktar›n›n belirlenmesinde de karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu konuda gerek iktisat teorisinin kullan›lmas› gerekti¤ini savunanlar, gerekse konunun ampirik olarak ele al›nmas›n› savunanlar doyurucu cevaplar verememektedir.
• Ülkemizde TC Merkez Bankas› taraf›ndan yap›lan
M1, M2, M2Y, M2R, M3A, M3, M3Y ve L olarak adland›r›lan çeflitli para stoku tan›mlar›na göre para
miktar› ölçülmektedir.
AMAÇ
Ünite 1 - Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu
19
1. Afla¤›dakilerden hangisi çeke tabi mevduat›n para kapsam›na al›nmas›nda rol oynar?
a. Çekin bir ödeme arac› olmas›
b. Bankadan çekilebilmesi için izin gerekmesi
c. Bankac›l›k sistemindeki en pahal› kaynak olmas›
d. Kay›t d›fl› ekonomiye engel olmas›
e. Ödemelerde bankac›l›k sisteminin kullan›m›na yol
açmas›
6. “Tersine nakit ikamesi” kavram› afla¤›dakilerden hangisiyle aç›klanabilir?
a. Halk›n portföyünde yerli paraya oranla yabanc›
para miktar›n›n artmas›
b. Para arz›n›n daralmas›
c. Halk›n portföyünde yerli paraya oranla yabanc›
para miktar›n›n azalmas›
d. Para arz›n›n genifllemesi
e. Paran›n de¤erinin h›zla düflmesi
2. Paran›n hangi fonksiyonuna ba¤l› olarak, bir ekonomide ifllem maliyetlerinin minimize edilmesi söz konusu
olur?
a. Tasarruf arac› olma
b. Finansal bir araç olma
c. De¤iflim arac› olma
d. De¤er muhafaza arac› olma
e. Hesap birimi olma
7. Bir ekonomide M1 para arz›n›n önemli bir pay›n›n vadesiz mevduatlardan oluflmas›, afla¤›dakilerden hangisinin
göstergesidir?
a. Finansal sistemdeki daralman›n
b. Tasarruflardaki azalman›n
c. Nakit kullan›m›ndaki art›fl›n
d. Bankac›l›k sistemindeki geliflmenin
e. Para stokundaki azalman›n
3. Takas ekonomisinin geçerli olu¤u ve 500 çeflit mal›n sat›ld›¤› bir markette bilmemiz gereken fiyat say›s› ne kadard›r?
a. 4950
b. 49950
c. 124750
d. 249500
e. 1247500
8. Faiz oranlar›nda meydana gelen de¤iflmeler vadeli
mevduat hacmini nas›l etkiler?
a. Faiz oranlar›ndaki art›fl, vadeli mevduat hacmini
art›r›r.
b. Faiz oranlar›ndaki art›fl, vadeli mevduat hacmini
daralt›r.
c. Faiz oranlar›ndaki düflüfl, vadeli mevduat hacmini
art›r›r.
d. Faiz oranlar›ndaki de¤iflmeler vadeli mevduat hacmini ters yönde etkiler.
e. Faiz oranlar›ndaki de¤iflmelerin vadeli mevduat
hacmi üzerinde bir etkisi yoktur.
Kendimizi S›nayal›m
4. Para en cazip de¤er muhafaza arac› olmamas›na ra¤men tahvil, hisse senedi, konut, toprak v.b. alternatif yat›r›m araçlar› karfl›s›nda hangi özelli¤inden dolay› üstünlü¤ünü korumaktad›r?
a. En likit varl›k olma
b. Hesap birimi olma
c. De¤iflim arac› olma
d. Tasarruf arac› olma
e. De¤er muhafaza arac› olma
5. De¤erli madenlere ba¤l› olarak çal›flan ödeme sisteminde yaflanan sorun afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹stendi¤i an kullan›labilmesi
b. Mal olarak kullan›m de¤erinin ortadan kalkmas›
c. De¤erli madenden yap›lan paralar›n çok a¤›r olmas› ve nakliye güçlü¤ü yaratmas›
d. Sahtecili¤in kolay olmas›
e. Paraya güven duygusunu sa¤lamas›
9. Bir ekonomide M1 ve M2 para arz› büyüklükleri aras›ndaki fark›n y›llar içinde artmas› afla¤›dakilerden hangisini ifade eder?
a. Vadeli mevduatlardaki h›zl› art›fl
b. Vadesiz mevduatlardaki h›zl› art›fl
c. Döviz tevdiat hesaplar›ndaki h›zl› art›fl
d. Nakit kullan›m›ndaki yayg›nl›k
e. Bankalararas› para piyasas› ifllem hacmindeki art›fl
10. Bir ekonomide yaflanan fiyat istikrars›zl›klar› paran›n
hangi fonksiyonu üzerinde etki yarat›r?
a. Hesap birimi olma
b. De¤er muhafaza arac› olma
c. De¤iflim arac› olma
d. Finansal nitelik tafl›ma
e. En likit varl›k olma
20
“
Para Teorisi ve Politikas›
Yaflam›n ‹çinden
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. a
Uygulanan Kavramlar: Mal para, risk, ka¤›t para, yasal
ödeme arac›
Günümüzde kullan›lan ka¤›da bas›lan nakdin ortaya ç›kma sebebi Red Kit’te s›k s›k karikatürize edilen posta arabas› ve tren soygunlar›n›n bir sonucudur. Bu dönemlerde
para olarak kullan›lan alt›n›n, a¤›rl›¤› nedeniyle mutlaka
posta arabalar›nda ya da trenlerde nakledilmesi gerekmekteydi. Alt›n›n bir mekandan bir baflka mekana nakledilmesindeki zorluk sadece a¤›rl›¤›ndan de¤il, çal›nma riskinden de kaynaklanmaktayd›. Bu risk, kuyumcular›
(goldsmiths) ilginç bir yenili¤e yönlendirdi. Buna göre, tan›nm›fl, piyasada olumlu bir ticaret insan› imaj›na sahip
kuyumcular alt›n› sand›klara doldurup nakletmek yerine,
bu alt›n karfl›l›¤›nda imzalad›klar› makbuzlar› nakletmeye
bafllad›lar. Do¤al olarak, söz konusu makbuzlar› tafl›mak
hem son derece kolay, hem de riski yok denecek kadar
azd›. Bir müddet sonra, alt›nlar kuyumcular›n kasalar›nda
beklerken, al›flverifllerde bu makbuzlar alt›n›n yerine de¤iflim arac› olarak kullan›lmaya baflland›. Bu süreçte kuyumcular önemli bir gerçe¤i fark ettiler: Karfl›l›¤›nda makbuz ç›kart›lan alt›n kasada uzun süre beklemesine karfl›n,
hiç kimse bu makbuzlar› getirip karfl›l›¤› olan alt›n› istemiyordu. Bu nedenle, kasada bulunan alt›ndan daha fazla
makbuz ç›kartman›n da pratikte, en az›ndan kuyumcular
için, bir sak›ncas› yoktu. ‹flte bu realite, merkez bankalar›n›n do¤uflunu ve yasal ödeme arac›n›n devlet tekelinde
bas›lmas›n› gündeme getirmifltir.
2. c
3. c
4. a
5. c
6. c
7. d
8. a
9. a
10. b
”
Ayr›nt›l› bilgi için “Paran›n Tan›m›” konusuna
bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “De¤iflim Arac› Olma” konusuna
bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “Hesap Birimi Olma” konusuna
bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “De¤er Muhafaza Arac› Olma”
konusuna bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “Paran›n Geliflimi” konusuna
bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “T.C.M.B. Para Arz› Tan›mlar›”
konusuna bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “T.C.M.B. Para Arz› Tan›mlar›”
konusuna bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “T.C.M.B. Para Arz› Tan›mlar›”
konusuna bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “T.C.M.P. Para Arz› Tan›mlar›”
konusuna bak›n›z.
Ayr›nt›l› bilgi için “De¤er Muhafaza Arac› Olma”
konusuna bak›n›z.
Ünite 1 - Para Ekonomisine Girifl ve Paran›n Tan›m› Sorunu
21
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Paraya iliflkin olarak verilen bu sözlük tan›m› paray› sadece bir de¤iflim arac› olarak ele almakta, nakit ve para kavramlar›n› efl anlaml› olarak kullanmaktad›r. Oysa, iktisatç›lar›n parayla kastettikleri kavram sadece bir ödeme arc›n›
de¤il, ayn› zamanda bir hesap birimini ve de¤er muhafaza arac›n› da içermektedir. Bu nedenle nakit, para olarak
ifade edilen kavram›n efl anlaml›s› de¤il, sadece onun bir
parças›d›r. Hatta günümüzün elektronik olanaklar› göz
önüne al›nd›¤›nda, nakdin toplam para miktar› içindeki
pay› gittikçe azalmaktad›r. ‹ktisatç›lar›n kulland›klar› para
kavram›n›, günlük konuflma dilindeki para kavram›ndan
ay›rmak, paran›n ekonomik etkilerini de¤erlendirirken
önem kazanmaktad›r. Zira, para, özellikle makro ekonomik düzeyde çok say›da de¤iflken üzerinde etkili olabilmektedir. Bu da, para miktar›n›n ekonomide önemli bir
de¤iflken oldu¤unu ifade eder. Örne¤in; ülkedeki para
miktar›n› sadece merkez bankas›n›n dolafl›ma ç›kartt›¤›
ka¤›tlar›n toplam›yla, yani dolafl›mdaki nakitle efl anlaml›
kabul edersek, para miktar›n›n enflasyon ve faiz oranlar›
üzerinde yaratt›¤› etki konusunda yanl›fl sonuçlara ulaflabiliriz. K›saca, paran›n ekonomik etkilerini iyi de¤erlendirebilmek için iktisatç›lar›n kulland›klar› para kavram›n›
günlük konuflma dilindeki para kavram›ndan ay›rt etmemiz gerekmektedir.
S›ra Sizde 2
Hiperenflasyon dönemlerinde para, s›cak patatese benzetilir; tutmaya çal›flan›n can›n› yakar. Fiyatlar›n her geçen
saat de¤er yitirdi¤i bir ekonomik ortamda, paradan ne kadar çabuk kurtulursan›z bu sizin yarar›n›za olur. Tabi bu
paray› kabul edecek ve elinde sizin sahip olmay› istedi¤iniz mal ya da hizmeti bulunduran bir kifli bulabilirseniz.
Bu nedenle, hiperenflasyon dönemlerinde para de¤er muhafaza arac› olma ve de¤iflim arac› olma fonksiyonlar›n›
tamamen yitirir. Benzer flekilde, fiyatlar›n her saat de¤iflti¤i bir ekonomik ortamda mal ve hizmetlerin de¤erini bu
para birimi kullanarak aç›klamak da mümkün de¤ildir.
Dolay›s›yla, hiperenflasyon dönemlerinde para üstlendi¤i
fonksiyonlar›n hiçbirisini yerine getiremez hale gelir. Paran›n fonksiyonlar›n› yerine getirmedi¤i bir ekonomideyse mal ve hizmetlerin mal ve hizmetlerle de¤iflimi anlam›na gelen takas devreye girer. Bildi¤iniz gibi, takas sistemi
ekonomiyi etkinlikten uzaklaflt›r›r, ifllem maliyetlerini yükseltir, ifl bölümü ve uzmanlaflmaya engel olur. Etkinlikten
uzaklaflan bir ekonomiyse büyüme sorunlar›yla karfl› karfl›ya kal›r. Ekonominin büyüyememesiyle toplumsal refah
düzeyinin azalmas› anlam›na gelmektedir.
S›ra Sizde 3
Günümüz ekonomilerinde de senyoraj geliri elde edilmektedir. Senyoraj gelirini do¤uran olgu, paran›n de¤erli
maden cinsinden bir karfl›l›¤›n›n olmas› ya da olmamas›
de¤il; para ihraç etme konusunda tekel gücüne sahip olunmas›d›r. Bir di¤er deyiflle, bir ülkede para basma konusunda tekel gücüne sahip kurum senyoraj geliri elde eder.
Bir ülkede para basma konusunda tekel gücüne sahip
olan kurum, büyük bir ço¤unlukla, kamu kurumu niteli¤inde olan merkez bankas› oldu¤u için, devlet merkez
bankas› arac›l›¤›yla senyoraj geliri elde eder.
S›ra Sizde 4
Gerekli internet ba¤lant›s›n› kurarak, veriler/genel istatistikler linkini seçtikten sonra önünüze EVDS ana ekran›
gelecektir. Veri gruplar› bölümünden “Parasal Göstergeler” seçimini yaparak “zaman serileri” linkine t›klay›n›z.
Ekran›n alt bölümünde bir dizi de¤iflken ismi göreceksiniz. Buradan arad›¤›n›z verilerin üzerine t›klayarak, tarih
bölümüne geçiniz ve sizden istenen son on iki ayl›k dönemi belirtiniz. Sizden istedi¤imiz verilerin orijinal frekans› haftal›k oldu¤u için, frekans bölümünden “ayl›k” veri
seçene¤ini iflaretleyerek “frekansa göre tarih yenile” ba¤lant›s›na t›klaman›z yeterlidir. Kitab›n›z›n bask›ya haz›rlanma sürecindeki mevcut en son veri fiubat 2004 ay›na
ait veriler oldu¤u için, afla¤›daki örnekte M1, M2 ve M2Y
para arz› de¤erlerinin fiubat 2003 – fiubat 2004 dönemine
iliflkin ayl›k de¤iflim oranlar› verilmektedir.
De¤iflim Oran›
(%)
15
10
5
0
Mar.03
May.03
Tem.03
Eyl.03
-5
-10
M1
-15
M2
M2Y
Kas.03
Oca.03
22
Para Teorisi ve Politikas›
Baflvurulabilecek Kaynaklar
Yararlan›lan Kaynaklar
Keyder, Nur. (2002). Para Teori-Politika-Uygulama.
Ankara: s. 189-194.
Paras›z, ‹lker. (1994). Para Banka ve Finansal Piyasalar.
Bursa: s. 9-39.
Paras›z, ‹lker. (1999). Para Ekonomisi. Bursa: s. 1-27.
Mishkin, F.S. (2004). Money, Banking and Financial
Markets. New York: Addison Wesley.
Hubbard, R.G. (2003). The Financial System and the
Economy. New York: Addison Wesley.
Mayer T. ve di¤. (2001). Money, Banking and the
Economy. New York: Norton Publishing.
Burton, M ve R. Lombra. (2002). The Financial System
& The Economy. 2nd Ed., New York: South Western.
Thomas, L.B. (2002). Money, Banking and Financial
Markets. New York: McGraw Hill.