EDEB‹YAT TAR‹H‹ ‹Ç‹N SOYUT MODELLER

EDEB‹YAT TAR‹H‹ ‹Ç‹N SOYUT MODELLER -1
GRAF‹KLER, HAR‹TALAR, SECERELER*
Franco Moretti
gh
Burada okuyacaklar›n›z, edebiyat araflt›rmalar›nda bir dönüflümü
resmetmeyi amaçlayan, birbiriyle ba¤lant›l› bir makaleler üçlemesinin
ilkidir. Edebiyat, o bildik eski ülke; ama s›n›rlar› içinde, ba¤›ms›z metinlerin yak›n bir mercekten okunmas›ndan, soyut modellerin inflas›na
do¤ru bir de¤iflim var. Bu soyut modellerin kayna¤›nda ise üç disiplin
bulunuyor; niceliksel tarih, co¤rafya ve evrim teorisi: Grafikler, haritalar ve a¤açlar; edebiyat elefltirisinin pek az etkileflim içinde oldu¤u ya
da hiç olmad›¤› alanlar, ama bize ö¤retecek çok seyi olan çal›flma tarz›m›z› de¤ifltirebilecek alanlar.1
*) NLR (II) 24, Kas›m-Aral›k 2003.
1) Bu makaleler ilk kez Berlin’de Wissenschaftskolleg’de tasarland›; ilk versiyonlar› Berkeley’de Beckman konferanslar›nda, sonra baflka yerlerde sunuldu. Bu vesileyle, düflüncelerimi netlefltirmeme yard›mc› olan herkese çok teflekkür ederim.
216
Franco Moretti
I
Krzysztof Pomian, eski tarihsel paradigman›n, ‘tarihçinin bak›fllar›n›
s›rad›fl› olaylara yöneltti¤i’ni söylüyor: “Tarihçiler, koleksiyonculara
benzer: Her ikisi de yaln›zca nadir bulunan, ilgi çeken nesneleri toplar,
s›radan, gündelik, normal görünen fleyleri kâle almazlar.”2 Pomian’a göre bu durumu de¤ifltiren, Annales Okulu’nun öncülü¤ünde ‘s›rad›fl›
olaylar’› ele almaktan ayr›l›p, ‘olgular deryas›na’ dal›fl olmufltur; dolay›s›yla, bu makale de bizim bak›fllar›m›z› istisnai metinlerden ‘edebi olgular deryas›’na çevirmemiz halinde neler olabilece¤ini tart›flmaya çal›fl›yor. Bu düflünce birkaç y›l evvel, ulusal bibliyografya araflt›rmalar› sayesinde edebiyat alan›n›n ne kadar dar bir kesimi üzerinde çal›flt›¤›m›z› fark etti¤imde akl›ma gelmiflti: Örne¤in, iki yüz roman›n dahil edildi¤i bir kanon, on dokuzuncu yüzy›l Britanyas› için kula¤a çok kapsaml›ym›fl gibi geliyor (bugünkü kanon düflünüldü¤ünde de kapsaml›d›r),
ancak gerçekte yay›mlanan romanlar›n yüzde birine ancak tekabül
eder; yirmi bin, otuz bin, belki de daha fazla, asl›nda kimse bilmiyor.
Burada yak›ndan okuman›n da bir faydas› olmaz, her gün bir roman, y›l›n her günü bir roman, yüzy›l› al›r... Hem sonra, böyle büyük bir alan
münferit vakalarla ilgili bilgi parçac›klar›n› biraraya getirerek anlafl›lamaz, çünkü alan, münferit vakalar›n bir toplam› de¤ildir: ancak bir bütün olarak kavranabilecek kolektif bir sistemdir. Bu makaledeki grafikler bunu yapmaya bafllaman›n bir yoludur. Ya da Fernand Braudel’in
Lübeck yak›nlar›nda bir Alman hapishanesinde ahbaplar›na verdi¤i tarih dersinde söyledi¤i gibi:
Her bireysel varolufl inan›lmaz say›da, sürekli at›l›p duran zarlar›n
hükmündedir, bu zarlarla belirlenir: O halde bireysel tarih alan›nda belirsizlik vard›r; kolektif tarihteyse basitlik ve tutarl›l›k. Tarih, nesnesi
olarak bireyleri seçti¤inde, gerçekten de ‘varsay›mlara dayal› zavall› aciz
bir bilimdir.’ Ama gruplar›, tekerrürleri inceleyecek oldu¤unda, izledi¤i
yol, ortaya koydu¤u sonuçlar itibar›yla daha tutarl›d›r.3
Daha ak›lc› bir edebiyat tarihi. ‹flte, düflüncem buydu.
2) Krzysztof Pomian, “L’histoire des structures”, ed. Jacques Le Goff, Roger Chartier,
Jacques Revel, La nouvelle histoire, Paris 1978, s. 115-116.
3) Fernand Braudel, “L’histoire, mesure du monde”, Les Ecrits de Fernand Braudel’de, c.
II, Paris 1997.
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
217
II
Edebiyata niceliksel yaklafl›m, üslûpla ilgili hesaplamalardan tematik veritabanlar›na, kitap tarihçili¤ine uzanan bir yelpazede birkaç de¤iflik biçimde tezahür edebilir. Burada yerimiz s›n›rl› oldu¤u için, ben
McBurney, Beasley, Raven, Garside ve Block’un Britanya, Angus, Mylne
ve Frautschi’nin Fransa, Zwicker’›n Japonya, Petersen’in Danimarka,
Ragone’nin ‹talya, Marti-Lopez ve Santana’n›n ‹spanya, Joshi’nin Hindistan, Griswold’un Nijerya için yapt›¤› çal›flmalardan hareketle yaln›zca kitap tarihçili¤i üzerinde duraca¤›m. Burada bu isimleri özellikle s›ral›yorum, çünkü niceliksel çal›flma, gerçek bir iflbirli¤idir: yaln›zca verileri toplaman›n ebediyen sürmesi anlam›nda, pragmatik anlamda de¤il, bu bilgiler ba¤›ms›z araflt›rmac›dan ba¤›ms›z oldu¤u, bu yüzden
baflkalar›nca da paylafl›labildi¤i, birden fazla biçimde birlefltirilebildi¤i
için de. Britanya, Japonya, ‹talya, ‹spanya ve Nijerya’da roman›n yükseliflini gösteren fiekil 1, dikkat çekici bir noktaya iflaret ediyor. fiekillerin
birbirine ne denli benzedi¤ini fark ettiniz mi? Befl ülke, üç k›ta, arada
iki yüzy›ll›k bir zaman fark›... Gerçekten de ayn› flablonun; o eski, roman›n ‘yükselifli’ metaforunun hayat kazand›¤›n› görüyoruz: Grafik
yaklafl›k yirmi y›l içinde (Britanya’da, 1720-1740; Japonya’da, 17451765; ‹talya’da, 1820-1840; ‹spanya’da 1845’ten 1860’lar›n bafl›na dek;
Nijerya’da 1965-1980 döneminde) y›lda befl-on bafll›ktan, yani ayda bir
ya da iki ayda bir yeni romandan, haftada bir yeni romana do¤ru ilerlendi¤ini gösteriyor. Bu noktada, roman okuma e¤risi de¤ifliyor. Her y›l
yaln›zca bir avuç metin yay›mlan›yor; yani roman güvenilmez bir mal:
Uzun müddet ortadan yok oluyor, asl›nda okuyan insanlar›n sadakatine hükmedemiyor; edebi bir türden çok bir modaya benziyor. Ancak
her hafta yeni bir metnin yay›mlanmas›yla birlikte roman düzenli yenilik, o büyük modern oksimoron haline geliyor: Tüketicilerin onsuz yapamayacaklarm›fl gibi s›kl›kla ve hevesle bekledi¤i ‘beklenmeyen’. William Gilmore-Lehne’nin bir kitab›na at›fta bulunacak olursak roman,
‘hayat›n bir gereklili¤i haline geliyor’, çok geçmeden etraf›nda kopar›lan gürültü de -romanlar okuyucular› tembelli¤e, sefihli¤e, ç›lg›nl›¤a,
isyankârl›¤a sürükler- sembolik zaferinin iflaretleri olarak beliriyor.
Her y›l yay›mlanan yeni roman say›s›, befl y›ll›k bir ortalamayla. Kaynaklar: Britanya için: W.H. McBurney, A Checklist of English Prose
Fiction, 1700-39, Cambridge, MA 1960 ve J.C. Beasley, The Novels of the 1740's, Atina, GA 1982; ikisi de k›smen James Raven taraf›ndan
yeniden düzenlenmifl olan British Fiction 1750-70: A Chronological Check-List of Prose Fiction Printed in Britain and Ireland, Londra 1987.
Japonya için: Jonathan Zwicker, “Il lungo Ottocento del romanzo giapponese”, Il romanzo'da, cilt III, Storia e geografica, Torino 2002.
‹talya için: Giovanni Ragone, “Italia 1815-70”, Il romanzo'da, cilt III. ‹spanya için: Elisa Marti-Lopez ve Mario Santana, “Spagna 18431900”, Il romanzo, cilt III. Nijerya için: Wendy Griswold, “Nigeria 1950-2000”, Il romanzo, cilt III.
“Edebiyat tarihlerimize yeni birkaç tarihsel ayr›nt›
daha eklemek... anlams›z olacakt›r: De¤iflmesi gereken
fley önvarsay›mlard›r, maksad›n kendini dönüfltürmesi
gerekir. Bireyi edebiyattan ç›karmak! Bu tam bir kesip
biçme olur aç›kças›, hatta bir paradoks. Ancak bir
edebiyat tarihi, ancak bu bedeli ödemeyi göze alarak
mümkündür.”
(Roland Barthes, “History or Literature?”)
fiekil 1: Roman›n yükselifli, 18'inci yüzy›ldan 20'inci yüzy›la
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
219
III
O halde, roman›n yükselifli; ya da daha iyi bir deyiflle, tarihte, yüzy›llar öncesinden bafllam›fl bir yükselifl, Britanya’da 1710 ile 1850 aras›nda
yay›mlanan yeni romanlara iliflkin verilerin de aç›kça ortaya koydu¤u gibi, birkaç h›zlanma döneminden daha geçecek olan bir yükselifltir (fiekil
2). Burada, her biri kendi içinde önce h›zl› bir büyüme, sonra bir istikrar dönemine ayr›lan, hepsi de roman›n toplumsal rolünü belli bir biçimde de¤ifltiren üç dönemin öne ç›kt›¤› görülüyor. 1720’den yaklafl›k
1770’lere dek süren ilk dönem, yukar›da tart›fl›lan dönemdir: 1720-1740
döneminde bir s›çrama, izleyen y›llarda da bir istikrar, sa¤lamlaflma gözlenir. 1770’den yaklafl›k 1820’lere dek süren ikinci dönemdeyse, yeni
bafll›klar›n say›s›ndaki art›fl, kitlelerin merceklerini flimdiye ayarlamalar› gibi ciddi bir yönelimi bafllat›r. O zamana dek romana özgü ‘yo¤un’
okuman›n -birkaç metni s›kl›kla ve yo¤unlaflarak okumak yerine, birçok
metni, bir kere, yüzeysel olarak okumak- y›lda yay›mlanan bafll›k say›s›n› kolayca aflabilece¤ini, okuyucular› e¤lence için geçmifle dönmek zorunda b›rakabilece¤ini söylemek istiyorum: Nitekim bu dönemde, Britanya’da oldu¤u kadar, d›flar›da yay›mlanan on sekizinci yüzy›l çoksatarlar›n›n yeniden bas›mlar› ve özetleri, art› eski romanlar, hatta türün birkaç kadim klasi¤i de okunuyordu. Fakat yeni romanlar›n toplam say›s›
bir önceki döneme k›yasla iki kat›na ç›kt›¤›nda -bu rakam 1788’de 80
iken 1796’da 91, 1808’de 111 oldu- eski kitaplar da birden popülerliklerini yitirdi ve yenilikçi kitleler, gözlerini azimle (ve geri dönülemez biçimde) içinde bulunulan sezona çevirmeye bafllad›.4
1820 civar›nda bafllayan, benim maalesef ilk otuz y›l›n› izleyebildi¤im üçüncü dönem, piyasan›n iç kompozisyonunun de¤iflti¤i dönemdir.
O zamana dek tipik roman okuyucusu, Thibaudet’nin Le liseur de romans’da hakk›nda bir parça horgörüyle bahsedece¤i gibi bir ‘genelci’ ‘eline ne geçerse her fleyi okuyan’ biri- olmufltu.5 Ama art›k piyasan›n büyümesi, ‘uzman’ okuyucular ve edebi türler için her çeflit bölmeyi haz›rl›yordu (denizcilik hikâyeleri, spor romanlar›, okul hikayeleri, gizemli
4) Giovanni Ragone, “‹talya’da on dokuzuncu yüzy›l›n ilk yirmi y›l›nda, bir önceki yüzy›lda çoksatanlar›n hemen hemen tamam› ortadan kaybolmufltu,” diye yaz›yor. “Italia
1815-1870”, Il romanzo’da, c. III, s. 343-354. Benzer bir de¤iflim, Fransa’da da olacakt›r,
ancak burada devrimin yaratt›¤› duraklama güçlü bir alternatif aç›klama sunar. Elbette
ki ‘geçmiflin geçmifl olmas›’ flimdiye yönelimden en fazla sorumlu olan iki türün -goti¤in, sonra da tarihsel romanlar›n- kilit mesaj›d›r.
5) Albert Thibaudet, Il lettore di romanzi [1925], Napoli 2000, s. 49.
220
Franco Moretti
fiekil 2: Britanya'da roman›n üç yükselifl evresi
Her y›l yay›mlanan yeni roman say›s›, befl y›ll›k bir ortalamayla. Kaynaklar: McBurney,
Checklist of English Prose Fiction, 1700-39; Beasley, The Novels of the 1740's; Raven,
British Fiction 1750-70; ed. Peter Garside, James Raven ve Rainer Schöwerling, The
English Novel 1770-1829, iki cilt, Oxford 2000; Andrew Block, The English Novel, 17401850, Londra 1961.
romanlar: on dokuzuncu yüzy›l›n ikinci çeyre¤inde kentli iflçileri ya da
delikanl›lar›, bir sonraki kuflakta genç k›zlar› hedef kitle olarak benimseyen kitaplar, yüzy›l sonunda detektif romanlar›n›, sonra da bilim kurguyu ortaya ç›karan daha uzun bir sürecin en göze çarpan örnekleriydi.
Edebiyat tarihi için soyut modeller... burada da kesinlikle bir soyutlama yap›yoruz (Pamela, The Monk, The Wild Irish Girl, Persuasion, Oliver Twist, neredeler? fiekil 2’de yer alan grafikte befl küçük nokta yaln›zca.) Fakat grafikler, model de¤ildirler; grafikler sonraki iki makalede görece¤imiz gibi, haritalara, (özellikle de) evrimsel secerelere benzer
tarzda teorik bir yap›n›n basitlefltirilmifl versiyonlar› de¤ildirler. Niceliksel araflt›rmalar›n, fikir itibar›yla yorumdan ba¤›ms›z olan veriler sa¤layaca¤›n› söylemifltim daha önce, ama bunun da s›n›rlar› vard›r elbette: Niceliksel araflt›rmalar veri sunar, yorum de¤il. fiekil 2’nin önce bir
‘yükselifl’e (roman›n hayat›n bir gereklili¤i haline geldi¤i dönem), sonra ikinci bir e¤ilime (geçmiflten flimdiye yönelim), daha sonra bir üçüncü e¤ilime (piyasa örneklerinin ço¤almas›) iflaret etmesi, bana verilere
iliflkin iyi bir de¤erlendirme olarak görülüyor, ancak bunun kaç›n›lmaz
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
221
bir yorum olmad›¤› da kesindir. Niceliksel veriler bize, Britanya’da ne
zaman ayda bir, haftada bir ya da gün afl›r› ya da saat bafl› yeni bir roman yay›mland›¤›n› söyleyebilir, ancak bu süreklilik içinde önemli dönüm noktalar›n›n nerelerde yatt›¤› -ve bunlar›n sebepleri- farkl› bir temelde de¤erlendirilmesi gereken sorulard›r.
IV
Roman›n -çok aflamal›- yükselifli. Fakat ilginç bir de gerileme vard›r,
özellikle fiekil 3’teki Japonya örne¤inde göze çarpan bir gerileme:
1740’larda ayda bir roman›n bas›lmas›ndan, yirmi y›l sonra haftada bir
roman›n bas›lmas›na (hatta izleyen y›llarda daha fazla roman bas›l›r:
1750 ile 1820 aras›nda Japonya’da bas›lan roman say›s› Britanya’ya k›yasla daha fazlad›r; iyi bir aç›klamay› gerektiren bir olgu!) uzanan yükseliflin ard›ndan 1780-1790, 1810’lardan 1830’lara uzanan dönem ile
1860-1870 döneminde ayn› derecede h›zl› gerilemeler gözlenir. Roman›n düflüflü. Bu gerilemelerin ard›ndaki gerekçenin her zaman ayn› oldu¤u görünür: siyaset: Kansei ile Tempo dönemlerinde uygulanan do¤rudan, düflmanca bir sansür vard›r; Meiji Islahat›’na uzanan, kitap ticareti üzerinde do¤rudan bir bask›n›n yaflanmad›¤› dönemde de bu sansürün dolayl› etkileri hissedilir; dolay›s›yla bu kriz, muhtemelen siyasal
krizlerin ritmiyle romanlar›n yaz›m› aras›ndaki daha genel bir uyumsuzluktan kaynaklanmaktad›r. Napolyon savafllar› s›ras›nda Danimarka’da da (fiekil 4) benzer bir durum gözlenir ya da benzer durumlarda
Fransa ve ‹talya’da (daha do¤rusu Milano’da) da ayn› olguya rastlan›r
(fiekil 5): 1789 sonras› Frans›z romanlar›n›n bas›m›nda yüzde 80 oran›nda bir gerileme olur; ilk Risorgimento Savafl› sonras› Milano’daki gerileme oran› yüzde 90’a var›r: 1849’da yaln›zca 3 roman bas›l›r, oysa
1842’de bu say› 43’tür. Bu kal›ba uymayan tek istisna, bildi¤im kadar›yla Priya Joshi’nin grafi¤e aktard›¤› üzere Britanya’da bas›lan kitaplar›n
Hindistan’a ithalidir; 1857 isyan›ndan sonra bu oranda ciddi bir yükselme gözlenir; fakat Joshi’nin de iflaret etti¤i üzere, sömürge iliflkisinin
mant›¤› tersine çevrilmifltir, bu yükselifl de Britanya’n›n sembolik egemenli¤e a¤›rl›k verip h›z kazand›rmas›n›n bir iflaretidir; krizin sona ermesinin ard›ndan Hindistan’a Britanya’dan kitap ak›fl› da 1857 öncesi
düzeye döner.
1740
1760
1780
1800
1820
1840
“[Matsudaira] Sadanobu, popüler roman›n kamu ahlâk›na
zararl› oldu¤unu düflünüyordu, özellikle de yazarlar›n
hükümete fazla gizleyip saklamadan elefltiriler yöneltmelerini...
Yay›nc›lar›n ve yazarlar›n onu ciddiye almas›n› sa¤lamak
için 1781'de, Sadanobu'nun sansürcüleri, zaman›n en be¤enilen
popüler roman yazarlar›ndan Santo Kyoden'de denendi;
Kyoden, yasalar› çi¤nemekten tutukland› ve elli gün boyunca
kelepçe alt›nda tutuldu.”
(Conrad Totman, Early Modern Japan)
1860
1880
“Tempo döneminin (1830-1844) sonlar›na do¤ru, ticari
yay›nc›l›k, kabuki aktörlerini ya da sanatç›lar›n› resmeden
a¤aç bask›lar›n yasaklanmas›yla bafllayan yasal bir sald›r›
alt›nda kald›. Gokan diye bilinen hafif romanlar da, olaylar›n,
çizimlerin kabuki tiyatrosuyla yak›ndan alakal› oldu¤u, lüks
renkli kapaklar› ve kaplar› oldu¤u gerekçesiyle yasakland›.
Yazarlar›n halk edebiyat› gelene¤ine yabanc› konular olan
evlatlar›n dindarl›¤› ve namusa dair ruhu okflayan hikâyeler
yazmalar› istendi. Bu yeni düzenin ilk edebi kurban›,
ninjoboon olarak bilinen romantik romanlar oldu.”
(Peter Kornicki, The Book in Japan)
Her y›l yay›mlanan yeni roman say›s›, befl y›ll›k bir ortalamayla. Kaynak: Zwicker, “Il lungo Ottocento del romanzo giapponese”,
Il romanzo, cilt III. Ayr›ca bkz. Totman, Early Modern Japan, Berkeley 1993: Kornicki, The Book in Japan, Leiden 1998.
1720
0
20
40
60
80
100
120
140
fiekil 3: Roman›n düflüflü: Japonya
222
Franco Moretti
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
223
fiekil 4: Roman›n düflüflü: Danimarka
60
50
40
30
20
10
0
1800
1805
1810
1815
1820
1825
Her y›l yay›mlanan yeni roman say›s›, befl y›ll›k bir ortalamayla. Kaynak: Erland
Munch-Petersen, Die Überzetsungsliteratur als Unterhaltung des romantischen Lesers,
Wiesbaden 1991.
fiekil 5: Roman›n düflüflü: Fransa, ‹talya
200
Fransa
160
120
“Roman›n siyasetle ve toplumsal hareketlerle
karars›z bir iliflkisi vard›r. Radikal yazarlar
daha ziyade daha k›sa, kamuya daha yak›n
biçimleri seçerler; oyunlar, fliirler yazarlar,
gazetecilik yaparlar, k›sa hikâyeler yazarlar.
Romanlar ise zaman al›r... 1917 sonras›nda
patlak veren devrimci hareketlere iliflkin büyük
romanlar, ancak 1950'ler ve 1960'larda, bu
hareketlerin siyasal enerjisinin erimeye bafllad›¤›
y›llarda ortaya ç›km›flt›r.”
(Michael Denning, “L'internazionale dei
romanzieri”, Il romanzo'da, cilt III)
80
‹talya
40
0
1760
1780
1800
1820
1840
1860
Her y›l yay›mlanan yeni roman say›s›, befl y›ll›k bir ortalamayla. Kaynaklar: Fransa
için: ed. Angus Martin, Vivienne G. Mylne ve Richard Frautschi, Bibliographie du genre
romanesque français 1751-1800, Paris 1977. Milano için: Giovanni Ragone, “Italia 181570”, Il romanzo'da, cilt III ve Catalogo dei libri italiani dell'Ottocento, Milano 1991.
224
Franco Moretti
fiekil 6: Hindistan'a kitap ithalat›
300
250
200
150
100
50
0
1850
1860
1870
1880
1890
1900
Bin sterlin. Kaynak: Priya Joshi, In Another Country: Colonialism, Culture
and the English Novel in India, New York 2002.
V
Siyaset ile roman aras›nda bir z›tl›k. Yine de roman üretimindeki bütün krizlerin, siyasetten kaynakland›¤›n› söylemek tuhaf kaçar: Fransa’da
1790’larda keskin bir gerileme gözlenir, ama 1750’ler’de, 1770’lerde de
gerilemeler olmufltur; Britanya’da oldu¤u gibi, üstelik kurumsal istikrar›n
daha güçlü olmas›na karfl›n. Raven ile Garside, kapsaml› bibliyografik
araflt›rmalar›nda 1775-1783 ile 1810-1817 dönemlerindeki gerilemelerin
(bunlar fiekil 2’de çok aç›kça görülmektedir) pekâlâ Amerikan ve Napolyon savafllar›yla aç›klanabilece¤ini söylüyor, ama sonra siyasal etkenlere,
‘on y›l boyunca bas›lan romanlar›n zay›fl›¤›’, ‘yeniden bask›lar’, ‘kurgusal
baflka formlar›n görece daha gözde olmas›’, ‘basit romanlara karfl› tepki’,
k⤛t fiyatlar›n›n yüksek olmas› gibi etkenleri de ekler.6 Olas› nedenler
ço¤ald›kça insan merak ediyor: Burada neyi aç›klamaya çal›fl›yoruz, birbiriyle ilgisiz iki münferit vakay› m› yoksa tekrarlanan yükselifl ve gerile6) James Raven, “Historical Introduction: the Novel Comes of Age” ve Peter Garside,
“The English Novel in the Romantic Era: Consolidation and Dispersal”, ed. Garside, Raven ve Schöwerling, The English Novel 1770-1829’da, 2 cilt, Oxford 2000; c. I, s. 27, ve
c. II, s. 44.
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
225
me izleklerinde gözlenen iki durumu mu? Çünkü, gerilemeler münferit
vakalarsa e¤er, münferit sebepler (Napolyon, yeniden bask›, k⤛d›n maliyeti, vs.) aramak anlaml›d›r, ancak e¤er bunlar›n hepsi bir izle¤in, bir
e¤ilimin parçalar›ysa, o zaman aç›klamam›z gereken bir bütün olarak bu
izlektir, bu e¤ilimdir, onun safhalar›ndan biri de¤il.
Bir bütün olarak izlek, e¤ilim ya da baz› tarihçilerin deyifliyle bir bütün olarak döngü için Braudel, longue durée’yle ilgili makalesinde “Zaman›n çeflitlili¤i içinde... giderek daha aç›kça beliren düflünce,” diyor.
Geleneksel tarihçilik k›sa zaman aral›¤›na, bireye ve olaya ilgisi hasebiyle çoktand›r bizi, anlat›s›n›n pald›r küldür, dramatik, nefes kesen
h›z›na al›flt›rd›... Yeni iktisadi ve toplumsal tarih, döngüsel hareketi,
araflt›rmalarda ön plana ç›kar›yor... geçmiflin büyük kesimleri, on, yirmi, elli y›l aç›mlan›yor... Bunun da ötesinde çok daha uzaklara... yüzy›llarla ölçülebilecek uzaklara... uzun, hatta çok uzun bir zaman aral›¤›na,
longue durée’ye uzanabilecek bir tarihle karfl›lafl›yoruz.7
Olay, döngü, longue durée: edebiyat çal›flmalar›nda haklar› adaletsizce da¤›t›lm›fl üç ayr› zaman çerçevesi. Birçok elefltirmen ilkine daha aflinad›r, yani olay›n, münferit vakan›n s›n›rlanm›fl alan›na daha aflinad›r;
teorisyenlerin birço¤u, zaman yelpazesinin karfl› ucunda, neredeyse hiç
de¤iflmeyen yap›lar›n uzun zaman aral›¤›nda kendilerini daha rahat hisseder. Ama ikisinin ortas›, edebiyat tarihçilerinin neredeyse hiç araflt›rmad›¤› bir aland›r; mesele bu zaman çerçevesi içinde çal›flmamam›z de¤il, onun özgüllü¤ünü; demek istedi¤im, döngülerin tarihsel ak›fl içinde
geçici yap›lar oluflturmas› olgusunu tam anlam›yla kavrayamam›zd›r.
Sonuçta, Braudel’in üçlü ayr›m›n›n gerisindeki gizli mant›k da budur:
K›sa zaman aral›¤› hep ak›flt›r, yap›ya hiç yer yoktur; longue durée ise
hep yap›d›r, ak›fla yer yoktur, döngüler de ikisi aras›ndaki -istikrars›zs›n›r bölgesidir. Yap›d›rlar, çünkü tarihe tekrar›, dolay›s›yla düzenlilik,
kal›p getirirler; geçicidirler, çünkü k›sad›rlar (on, yirmi, elli y›l; bu teoriye ba¤l›d›r.)
‘Geçici yap›lar’, bu türler için de iyi bir tan›ma benziyor; türler, yani zaman içinde süreklilik tafl›yan, fakat hep sadece bir süre varolan
morfolojik düzenlemeler. Janus’a benzer yarat›klar, bir yüzleri tarihe,
di¤er yüzleri forma dönük; bu yüzden de türler, edebiyat tarihinin bu
7) Fernand Braudel, “History and the Social Sciences. The longue durée”, On History’de,
Chicago 1980, s. 27. Ekonomik döngülerin kapsaml› olarak ilk de¤erlendirilmesi, elbette ki 1922 ile 1928 aras›nda yaz›lm›fl, Nikolai Kondratiev’in The Long Wave Cycle’›yd›.
226
Franco Moretti
orta düzeyinin, ak›fl ile formun bulufltu¤u bu daha ‘ak›lc›’ düzeyin gerçek kahramanlar›d›r. 1760’dan 1790’a dek, mektuplaflma tarz›ndaki romanlar, 1790’dan 1815’e dek gotik romanlar, sonra da 1815’ten 1840’lara dek tarihsel romanlardan oluflan üç ayr› dalgan›n gözlendi¤i, 7. ve 8.
flekillerdeki düzenliliklerdir. Her dalgada y›lda afla¤› yukar› ayn› say›da
roman üretilmifl, her dalga yaklafl›k 25-30 y›l devam etmifl, her biri bir
öncekinin gözden silinmeye bafllamas›n› takiben kendini göstermifltir
(görüyorsunuz, yükselifl ve gerileme e¤ilimleri 1790 ile 1815’te kesifliyor). fiklovski, “Yeni form, sanatsal yarar aç›s›ndan miad›n› doldurmus
eski formun yerini almak üzere ortaya ç›kar,” diye yazm›fl, burada öyle
görünüyor ki hâkim türün düflüfle geçmesi, halefinin yükselmesi için
bir önkofluldur hatta. Peki, türlerin tarihinin ilk dönemlerinde o tuhaf
‘kuluçka evreleri’ni hangisi aç›klayabilir? Pamela 1740’ta yay›mlan›r,
The Castle of Otranto ise 1764’te, ancak 1760 ile 1790 aras›nda kaleme
al›nan mektuplaflma tarz›ndaki ya da gotik roman say›s› pek azd›r. Neden böyle bir a¤›rl›k olmufltur? Çünkü hegemon form ‘sanatsal aç›dan
yarar›’n› yitirmedi¤i müddetçe, rakip bir formun yapabilece¤i fazla da
bir fley yoktur: Evet, her zaman istisnai bir metin varolabilir, ancak istisna, sistemi de¤ifltirmeyecektir. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions’ta ancak Batlamyuscu astronominin bir ‘canavarl›¤›n’ üstüne di¤erini do¤urmas›n›n ard›ndan ‘rakibine bir flans tan›ma zaman›n›n geldi¤i’ni yaz›yor; burada da ayn› fley geçerlidir: Castle Rackrent gibi 1800’de
(ya da Waverley’nin bir kenara at›lm›fl ilk tasla¤› gibi 1805’te) yaz›lm›fl
tarihsel bir roman, gotik roman›n gerilemesinin 1814’te Waverley’e tan›d›¤›, edebi alan› yeniden flekillendirme f›rsat›n› yakalam›fl de¤ildir.8
8) Bir formun ‘sanatsal yararl›l›¤›’n› neden yitirdi¤i, sonra da yok olup gitti¤i üzerine birkaç söz daha. fiklovski’ye göre, bunun sebebi tümüyle sanat›n yarat›c› yabanc›l›kla bafllayan, ard›ndan kendili¤inden sona eren içsel diyalekti¤idir: “Sanat›n her formu, do¤umdan ölüme, nesnenin her detay›n›n tad›n›n ç›kar›ld›¤› görme ve duyusal alg›dan, formun
duyular›m›z›n mekanik olarak kaydetti¤i s›k›c› bir epigon, sat›n alan›n dahi göremedi¤i
bir meta parças› haline geldi¤i yaln›zca tan›maya do¤ru giden o kaç›n›lmaz yolu izler.”
(Bu pasaj The Knight’s Move’da yer alan bir makaleden al›nm›fl, Victor Erlich taraf›ndan
Russian Formalism’de al›nt›lanm›flt›r, New Haven 1955, s. 252.) Ancak bu süreç, ‘Kuhncu’ bir okumaya aç›kt›r; tür potansiyelini tüketir -ve rakibine bir flans tan›mas›n›n zaman› gelir-, içsel biçimi art›k güncel gerçekli¤in en önemli yönlerini yans›tam›yordur: Ya
tür gerçeklik ad›na kendi biçimine ihanet eder, böylece çözülür ya da biçim ad›na gerçekli¤e ihanet eder, s›k›c› bir epigon haline gelir. (Bu noktay›, The Way of the World’ün
yeni bask›s›na yapt›¤›m eklemelerde gelifltirdim, “A useless longing for myself”: Avrupa
Bildungsroman’›n krizi, 1898–1914”, Londra 2000.) Ancak birazdan, formlar›n kaybolufluna dair daha korkutucu baflka bir aç›klama görece¤iz.
227
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1740
1800
Gotik
fiekil 7: Britanya'da hegemon formlar, 1760-1850
1780
Mektuplaflma tarz›
Mektuplaflma tarz› romanlar›n 1770'lerde düflüfle
geçmesinde gözlenen anormallik, çok aç›k olmakla birlikte
kolayca aç›klanabilir: Bu y›llarda düflüfle geçen her türlü
roman yay›nc›l›¤›d›r, ayr›ca, asl›na bakarsan›z fiekil 8'
de de görüldü¤ü üzere mektuplaflma tarz› roman bu
tarihlerde piyasaya daha bir egemendi; örne¤in 1776'da
yeni bafll›klar›n inan›lmas› imkâns›z bir oran olan yüzde
71'i, mektuplar halindeki romanlardan olufluyordu.
1760
Tarihsel
1820
1840
Her y›l yay›mlanan yeni roman say›s›. Mektuplaflma tarz› roman için: James Raven, “Gran Bretagna 1750-1830”, Il romanzo'da, cilt III, s. 311-312.
Gotik roman için: Maurice Lévy, Le roman 'gothique' anglais, Paris 1995. Tarihsel roman için: Rainer Schöwerling'in sundu¤u listeyi [“Sir Walter
Scott and the tradition of the historical novel before 1814”, ed. Uwe Böker, Manfred Markus, Rainer Schöwerling, The Living Middle Ages, Stuttgart
1989] adl› çal›flmay› temel ald›m, Lévy'nin Gotik roman için verdi¤i bibliyografyada yer alanlar› ç›kard›m; daha sonraki dönemler için Block'un
kaleme ald›¤› The English Novel, 1740-1850 isimli eseri de kulland›m.
0
1760
10
20
30
40
50
1770
1780
1800
1810
Gotik
1820
1830
1840
Tarihsel
1850
Yay›mlanan roman say›s› her y›l bir öncekine göre artarken, tek
bir türün mutlak egemenli¤inden bahsetmek giderek zorlafl›r:
Mektuplaflma tarz› romanlar 25 y›l boyunca piyasan›n yüzde 30'una
ya da daha fazlas›na hâkim oldu (1770 sonras› yüzde 50'nin üzerine
ç›kt›); Gotik romanlar yüzde 30 efli¤ini ancak birkaç y›ll›¤›na
aflabildi, genelde yüzde 20 civar›nda dolan›p durdular, tarihsel
romanlar›nsa daha kötü bir sicili oldu. Daha önce belirtti¤im gibi,
piyasan›n farkl› bölgelere ayr›lma, parçalanma e¤iliminde oldu¤una
dair her iflaret mevcut. (Ancak tüm bask›lar›n ve yeniden bas›mlar›n
tümüyle hesaba dahil edilmesi bu tabloyu de¤ifltirebilir.)
Yay›mlanan romanlar›n yüzdesi, 3 y›ll›k ortalama.
1790
Mektuplaflma tarz›
“Yaln›zca parodiler de¤il, bütün sanat eserleri ya bir modele paralel
ya da antitez olarak ortaya ç›kar. Yeni form, yeni bir içerik ortaya
koymak için de¤il, sanatsal yararl›l›kta vadesini doldurmufl eski
formun yerini almak üzere ortaya ç›kar.”
(Viktor fiklovski, A Theory of Prose)
fiekil 8: Britanya'da hegemon formlar›n piyasa kotalar›, 1760-1850
228
Franco Moretti
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
229
VI
Münferit vakalardan dizilere, dizilerden döngülere, sonra da bunlar›n morfolojik olarak cisimleflmifl hali olan türlere. Bu üç janr, baz› ekonomistlerin deyifliyle düzenli bir ‘hayat döngüsü’ izlemifl görünüyor. Bu
türler mi, yoksa bütün türler mi? Bu edebiyat tarihinde bir tür gizli bir
sarkaç, dalga benzeri bir e¤ilim mi?
Burada verilerin toplanmas›n›n son derece kritik önemde oldu¤u
aflikar, ben de tümüyle baflka insanlar›n yapt›¤› çal›flmalara yaslanmaya
karar verdim: Hepimiz arad›¤›m›z› bulmaya can att›¤›m›zdan, araflt›rma
programlar› tümüyle farkl› olan baflka akademisyenlerin toplad›¤› kan›tlar› kullanmak, insan›n heveslerinin sa¤lamas›n› yapmas› için her zaman iyi bir f›rsatt›r. Önce Stanford’dan Brad Pasanek, sonra da ben,
1740 ile 1900 y›llar› aras›nda Britanya’daki edebi türlerle ilgili yüzü aflk›n araflt›rmay› inceledik; elbette baz› müphem vakalar, dönemlere
ay›rmayla ilgili ters düfltü¤ümüz baz› (çok da önemli olmayan) noktalar var;9 bu özellikle zaman aral›¤›n›n iki ucunda, hâlâ ilerlemekte olan
bir çal›flmaysa da, fiekil 9’da görülen 44 tür, baz› düflünceleri destekleyecek kadar genifl çapl› kan›t dizisi sunuyor.
160 y›lda 44 tür; ancak dört y›lda bir yeni bir tür ortaya ç›km›fl de¤ildir; türlerin üçte ikisi, alt› büyük yarat›c›l›k dalgas› halinde otuz y›la yay›lm›flt›r: 1760’lar›n sonu, 1790’lar›n bafl›, 1820’lerin sonu, 1850 ve
1870’lerin bafl›, 1880’lerin ortas›. Ayr›ca türler, gruplar halinde gözden
kaybolma e¤ilimindedir: 1790-1810 dönemindeki çalkant›lar istisna olmak üzere, gayet düzenli bir nöbet de¤iflimi gerçekleflmifl, yar›m düzine
tür çarçabuk sahneyi terk ederken, bir o kadar› ortaya ç›km›fl, sonra yaklafl›k bir yirmi befl y›l sahne onlar›n olmufltur. O halde sistemin her zaman ve bir seferde pek az de¤iflmesi de¤il, y›llarca ayn› kalmas›; k›sa süreli yenilik patlamalar›yla ‘kesintiye u¤ramas›’ söz konusudur: Formlar
bir kerede h›zla de¤iflir, sonra yirmi-otuz y›l kendilerini tekrarlar: bu duruma, Kuhn’un normal bilimine benzeterek, ‘normal edebiyat’ diyebiliriz.
Ya da Jauss’un ‘beklentiler çevren’ini düflünün: Yaln›zca ‘olumsuz’ anlam›yla kullanmaya meyletti¤imiz -verili bir metin belli bir ufku aflt›¤›nda9) Uzmanlar görüfl ayr›l›¤›na düfltü¤ünde, ben hep daha ikna edici olan morfolojik tar-
t›flmadan do¤an dönemlemeyi tercih ettim: Örne¤in sanayi romanlar›yla ilgili olarak Cazamian yerine Gallagher’in izinden gittim, halbuki Cazamian’›n 1830-1850 fleklindeki
dönemlemesi benim sav›ma, Gallagher’in 1832-1867 fleklindeki dönemlemesinden daha
fazla uyuyordu. Ayr›nt›lar için bkz. ‘Biçimlerin S›n›fland›r›lmas› Üzerine Not’.
230
Franco Moretti
fiekil 9: Britanya'da roman türleri, 1740-1900
Kailyard ekolü
Yeni Kad›n romanlar›
Saray goti¤i
Natüralist roman
Çöküfl romanlar›
Hizmetçi hikâyeleri
Bölgesel romanlar
Cockney ekolü
Ütopya
‹flgal edebiyat›
Saray aflklar›
Okul hikâyeleri
Çocuk maceralar›
Fantezi
Sansasyon romanlar›
Taflra romanlar›
Aile romanlar›
Dini romanlar
Bildungsroman
Çok sahneli romanlar
Gizemli hikâyeler
Çartist roman
Spor romanlar›
Sanayi romanlar›
Din de¤ifltirme romanlar›
Newgate roman›
Denizcilik hikâyeleri
Askeri romanlar
Sosyete romanlar›
Romantik karmafla
Tarihsel roman
Evanjelik romanlar
Köy hikâyeleri
Ulusal hikâyeler
Anti-Jakoben romanlar
Gotik romanlar
Jakoben romanlar
Daldan dala atlayan romanlar
‘Casus’ romanlar›
Duygusal roman
Mektuplaflma tarz› romanlar
Do¤u hikâyeleri
Pikaresk romanlar
Kur romanlar›
1750
1750
1800
1850
Kaynaklar için, “Formlar›n S›n›fland›r›lmas› Üzerine Not”a bak›n›z.
1900
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
231
, grafiklerinse nas›lsa öyle, ‘olumlu’ olarak sundu¤u bir metafordur bu: 7.
ve 8. flekiller, egemen çevrenin gücünü gösterir, fiekil 9 ise iç ço¤ullu¤unu vs. Bir baflka deyiflle, grafikler edebi alandaki s›n›rl›l›k ve süreklilikleri gösterir; tahayyül edilebilenin s›n›rlar›n›. Onlar da tarihin bir parças›d›r.
VII
Normal edebiyat yaklafl›k bir yirmi befl y›l sahnede kal›yor... Ama bu
ritmin kayna¤›nda ne var, nereden geliyor bu ritm? fiklovski’nin varsay›m› (de¤ifltirilmifl olsa da) bunu aç›klam›yor, çünkü eski bir formun
gerilemesiyle yenisinin yükselifli aras›ndaki ba¤lant›, bu yer de¤ifltirmenin düzenlili¤iyle ilgili hiçbir fley söylemiyor bize. Bu yayg›n bir düzenlilik: Yaln›zca egemen birkaç tür de¤il, belli bir dönemde etkin olan
(neredeyse) bütün türler, görünüfle bak›l›rsa gizli bir ritme göre birlikte yükseliyor ve topluca gözden kayboluyorlar.
‹lk bak›flta esrarengiz görünen bu de¤iflimin eflzamanl›l›¤› muhtemelen çözümün de anahtar›. Bir tür, di¤erinin yerini ald›¤›nda, bunun sebebinin söz konusu iki türden kaynakland›¤›n›, tarihsel bir özgüllük tafl›d›¤›n› düflünmek akla yak›nd›r: Sözgelimi, aflk mektuplar› tarz›ndaki
romanlar devrim y›llar›n›n travmalar›n› yakalamakta yetersiz kalm›fl,
gotik romanlarsa bunda daha baflar›l› olmufltur. Fakat birkaç tür birden
edebiyat sahnesinden silinip gidiyor, sonra onlar› baflka bir grup, sonra
bir di¤eri izliyorsa e¤er, gerekçenin daha farkl› olmas› gerekir, çünkü
bu formlar›n hiçbiri de birbirinden ba¤›ms›zca, eflzamanl› olarak çözümlenemez sorunlara sürüklenmifl olamazlar; tesadüfü aflan bir fley
olur bu. Dolay›s›yla, türlerin d›fl›nda iflleyen, hepsinin de paylaflt›¤› bir
nedensel mekanizma olmas› gerekir: Ekosistemlerinin birden, topyekûn de¤iflimi gibi. Demek oluyor ki: okuyucular›n›n de¤iflimi. Kitaplar
okunurlarsa hayatta kal›rlar, okunmazlarsa kalmazlar; tüm bir türsel
sistem birden ortadan kalk›yorsa, en muhtemel aç›klama, okuyucular›n
da birden ortadan kaybolmas›d›r.
fiu 25-30 y›ll›k zaman dilimi de buradan geliyor herhalde: kuflaklardan. Bu asl›nda benim çok sevdi¤im bir mefhum de¤il, ama görünüfle
bak›l›rsa fiekil 9’u anlamland›rabilecek tek mefhum da bu. Hatta Mannheim’›n 1927 tarihli o büyük makalesinde tezini dayand›rd›¤› kan›tlar›n
en iyileri, tam da estetik alan›ndan gelir: Birkaç y›l önce yay›mlanan,
232
Franco Moretti
Mentré’nin Les générations sociales’in ard›ndan, “Kuflaklar›n pefl pefle
birbirini izlemesinde bir ritm oldu¤u,” diye yazar.
séries libres alan›nda -salonlar ya da edebi çevreler gibi serbest insan
gruplar›- ço¤unlukla ya talimatlarla ya da kolektif sorumluluklar›n örgütlenmesiyle kal›c› bir davran›fl kal›b› ortaya koyan, böylece yeni kufla¤›n orijinalli¤ini a盤a vurmas›n› engelleyen kurumlar alan›na k›yasla, çok daha aç›kça göze çarp›yor... Estetik alan, muhtemelen zihinsel
iklimdeki de¤iflimlerin tamam›n› yans›tmaya en uygun oland›r.10
Zihinsel iklimdeki de¤iflimlerin tamam›; Britanya’da roman alan›nda
1740 ile 1900 aras›nda meydana gelen befl, alt› de¤iflim. Ama insanlar,
yirmi befl y›lda bir de¤il, her gün do¤arlar; peki o zaman, biyolojik süreklilik hangi temelde farkl› birimlere ayr›labilir? Yine Mannheim:
Her y›l, otuz y›lda bir, yüzy›lda bir, yeni bir kuflak üslûbunun ortaya
ç›k›p ç›kmayaca¤› ya da bu tarz›n ritmik olarak belirip belirmeyece¤i,
tümüyle toplumsal ve kültürel süreçteki tetikleyici harekete ba¤l›d›r...
Dolay›s›yla, ancak bir kufla¤›n üyeleri aras›nda, dinamik bir istikrars›zl›k sürecinin toplumsal ve entelektüel emarelerine maruz kalmalar› hasebiyle somut bir ba¤ olufltuysa e¤er, bir kuflaktan bir gerçeklik olarak
bahsedebiliriz.11
Dinamik bir istikrars›zl›k sürecinden kaynaklanan bir ba¤; 1968’de
18 yafl›nda olanlar anlar. Fakat yine, bu da, ‘istikrars›zl›klar’›n düzenli
olarak yirmi befl otuz y›lda bir ortaya ç›kt›¤› varsay›lmazsa -saçma olur
ama- e¤er, kuflaksal yer de¤ifltirmedeki düzenlili¤i muhtemelen aç›klamaz. Öyleyse, burada bir kafa kar›fl›kl›¤›n› not düflüyorum; faute de mieux, görünüfle bak›l›rsa bir tür kuflaksal mekanizmaya baflvurmak, roman döngüsündeki düzenlili¤i aç›klaman›n en iyi yolu olabilirmifl gibi
görünüyor; fakat ‘kufla¤›n’ kendisi son derece sorgulanabilir bir kavramd›r. Aç›kças›, daha iyisini yapmam›z gerekir.12
10) Karl Mannheim, “The problem of generations”, Essays on the Sociology of Knowledge’da, Londra 1952, s. 279.
11) Essays on the sociology of knowledge, s. 303, 310.
12) Olas› bir çözüm: Bir noktada, özellikle önemli bir ‘istikrars›zl›k’, sahneyi 20-30 y›l boyunca iflgal edecek, biraz daha genç ya da yafll› baflka bireyleri de yörüngesine çekecek, onlar› kendi kal›b›na dökecek aç›kça tan›mlanm›fl bir kufla¤›n ortaya ç›k›fl›na mahal verir. Biyolojik yafl bu kufla¤›, kültürel sistemin çeperlerine do¤ru itti¤inde, istikrars›zl›k yüzünden
ya da de¤il sadece yapabildi¤i için ortaya ç›kan yeni bir kufla¤a da yer aç›l›r; böylece devam
eder. Dolay›s›yla düzenli diziler, her yeni kuflak için ‘tetikleyici bir eylem’ olmaks›z›n da ortaya ç›kacakt›r: Kuflaklar›n saati bir kez kuruldu mu, bildi¤i gibi iflleyecektir, en az›ndan
bir süre. (Asl›nda Mentré’nin soruna yaklafl›m› budur, özellikle de 1515 ile 1915 aras›nda
Frans›z edebiyat›ndaki, parçalanmaz bir kuflaklar dizisi çizdi¤i o uzun bölümde.)
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
233
VIII
Normal edebiyat, bir kuflak boyunca ya da ona yak›n bir süre sahnede kal›r... 44 edebi türü, sahnede kalma sürelerine göre yeniden düzenleyen, türlerin üçte ikisinin 23 ila 35 y›l devam etti¤ini gösteren fiekil
10’daki merkezi grup, normal edebiyatt›r.13 En büyük istisnay›, yelpazenin sol ucundaki türler -dokuz, on, on iki y›l sürenler- oluflturur: Peki,
neden o kadar k›sa ömürlü olmufllard›r? Bunun sebebinin siyasal oldu¤u neredeyse kesindir: Yüzy›l dönümündeki Jakoben, anti-Jakoben,
evanjelik romanlar, 1840’lar›n Çartist ve dini anlat›lar›, 1890’lar›n Yeni
Kad›n romanlar›... Siyaset ile roman aras›nda hep oldu¤u gibi, sonuçta
ortaya ç›kan bir dizi ideolojik manifesto dizisi olmufltur: Gary Kelly’nin
deyifliyle, kötü kahramanlar›n ‘tart›flma ve ak›l yürütmeyle’ de¤ifltirilmeye çal›fl›ld›¤› Jakoben romanlar. Marylin Butler da Jane Austen and
the War of Ideas’ta Hakl› Ak›l diye ekliyor; sonra da ‘hayret verici’ bir
tercih, bir form olarak Jakoben roman›n›n ‘kaç›rd›¤› büyük f›rsat’ diye
devam ediyor. Kaç›r›lm›fl f›rsat, evet, ama hayret verici mi, muhtemelen
hay›r: Bir roman siyaset alan›yla do¤rudan hafl›r neflir olmak istiyorsa
e¤er, anlat›sal bak›mdan ne kadar s›k›c› olsa da, belirsizlikten uzak,
apaç›k bir dizi aç›klamay› s›ralamak, mükemmel derecede ak›lc› bir tercihtir. Sonra, ideolojik al›flverifl Braudel’in deyifliyle ‘olay›n dramatik h›z›’n› yakalaman›n, bir kitab›, 1790’lar›n moda altbafll›klar›ndan birkaç›n› s›ralarsak e¤er, A Tale of the Times’a (Devrin Hikayesi), A Tale of the
Day’e (Günün Hikayesi), The Philosophy of the Day’e (Günün Felsefesi)
çevirmenin kolay bir yoludur. Ancak bu ba¤lant› iki yönde ifller: E¤er
okuyucular›n ilgisini en fazla çeken günün dram›ysa, o halde o gün geçer geçmez, roman da geçer...
13) On yedinci yüzy›l ile on dokuzuncu yüzy›l aras›ndaki Frans›z edebiyat›na ilk bak›flta, anlat›sal türlerin ço¤unun benzer bir 30 y›ll›k döneme yay›ld›¤› söylenebilir: Pastoral
romanlar, kahramanl›k romanlar›, nouvelle historique, romans galants ve contes philosophiques, duygusal romanlar, Bildungsroman, roman gai, roman-feuilleton’un iki temel aflamas› (‘kahramanl›k’ ve ‘duygusal’) gibi... Öte yandan, Sandra Guardini Vasconcelos ile
Brezilyal› baflka edebiyat tarihçileri, bir ülke romanlar›n›n büyük bölümünü ithal etti¤inde, Anglo-Frans›z kuflaklar›n düzenli yer de¤iflimlerinin yerini daha h›zl› ve muhtemelen daha eflitsiz bir tempoya b›rakt›¤›na dikkat çekerler. E¤er hakl›larsa -ben hakl› olduklar›n› düflünüyorum- Bat› Avrupa’daki durum, dünya edebiyat›n›n bir kural› olmaktan çok yine bir istisna olacakt›r.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Kaynaklar için, “Formlar›n S›n›fland›r›lmas› Üzerine Not”a bak›n›z.
Bu grafikte en çarp›c› istisna, Katherine Sobba Green'in 'kur romanlar›'n› 80 y›ll›k
bir döneme yerlefltirmesidir. Ancak birçok tarihçiye göre (k›smen Green'e göre de)
bu tür iki farkl› aflama geçirmifltir: ‹lki, namus gibi aflk›n bir ilkenin hâkim oldu¤u
1740 ile 1780 aras›d›r. ‹kincisi ise temelde her yerde gözlenen tav›rlar›n, davran›fl
biçimlerinin hâkim oldu¤u 1780'den (ya da daha do¤rusu Burney'nin Cecilia'da
mektuplaflma tarz›n› terk etti¤i 1782'den) 1820'ye dek devam eden dönemdir. Bu
ayr›m kabul edilirse, tuhafl›k kalmaz.
fiekil 10: Britanya'da roman türleri, 1740-1915 (süreleri)
234
Franco Moretti
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
235
IX
Britanya’da neden edebi türlerin ço¤u 25-30 y›l, baz›lar› da yaln›zca
10 y›l sürmüfltür acaba? Öyle zannediyorum ki, bu ‘siyasal’ biçimler, anlat›n›n mant›¤›n› k›sa zaman aral›¤›n›n temposuna tabi k›ld›¤›ndan, k›sa zaman aral›¤›yla birlikte onlar da ortadan kalkt›; umar›m, kula¤a makul gelen bir aç›klamad›r bu. Ancak burada as›l önemli nokta, özgül
aç›klamadan çok, sorunun ve çözümün genel heterojenli¤idir: Niceliksel
verileri anlamland›rabilmek için, niceliksel evreni terk etmem, yüzümü
morfolojiye dönmem gerekiyor: fiekilleri aç›klayabilmek için forma baflvurmal›y›m. “Planet Hollywood”da (New Left Review 9) Amerikan filmlerinin etkisini incelerken, ayn› sorunla karfl›laflt›m: Bulgular, Amerikan komedilerinin yurtd›fl›nda görece baflar›s›z oldu¤unu aç›kça gösteriyordu, ama bunun neden böyle oldu¤una iliflkin hiçbir ipucu sunmad›klar›ndan, bu verileri anlamland›rman›n tek yolu, formel bir varsay›m
gelifltirmekti: Bugünün komedileri daha çok sözlü espriye dayand›¤›ndan, espriler de çeviride kaynay›p gitti¤inden, Amerikan komedileri, Japoncada, Arapça’da ya da ‹spanyolca’da ‹ngilizce’de oldu¤undan daha
az komik olur. (Komedi filmlerinin -Chaplin, Keaton, Lloyd, Laurel ve
Hardy- uluslararas› çapta gözde oldu¤u ça¤lar›n, sessiz sinema dönemine denk gelmesi sebepsiz de¤ildir.)14
O halde niceliksel ölçüm sorunu ortaya koyar, form ise çözüm önerir. fiunu da ekleyeyim: fiansl›ysan›z e¤er. Çünkü nicel explanandum
(aç›klanan) ile nitel explanan (aç›klama) aras›ndaki asimetri, sizi son
derece aç›k bir sorunla karfl› karfl›ya b›rak›r; çözüme dair de hiçbir fikriniz yoktur. Örne¤in “Planet Hollywood”da örneklerin seçildi¤i on y›lda gifle rekoru k›ran ‹talyan filmlerin tümünün kesinlikle komedi oldu¤u ortaya ç›kt›; fakat bunun sebebi, kesinlikle belirsizdi. Bir fley söylemem gerekti¤ini düflündüm ve bir ‘aç›klama’ sundum; New Left Review
da müsamaha gösterip yay›nlad›; ama bu benim aptall›¤›md›, çünkü
sundu¤um verilerin en ilginç yönü, kesinlikle hiçbir çözüm getiremedi¤im bir sorunla karfl›laflm›fl olmamd›. Bizimki gibi, yaln›zca cevab›n› ön14) Burada niceliksel bir edebiyat tarihi ayn› zamanda -ve özellikle araflt›rma sürecinin
bafl›nda ve sonunda- formalist bir karakter kazan›r. Sonunda, çünkü verileri aç›klamas›
gerekir; bafl›nda, çünkü formel bir bak›fl genellikle ilk bak›flta nicellefltirmeyi mümkün
k›lar: Bir dizi homojen objeden oluflmas› gerekti¤i için, bu tür bir homojenli¤in sa¤lanmas› morfolojik bir kategoriye -‘roman’, ‘anti-Jakoben roman’, ‘komedi’, vb.- ba¤l›d›r.
236
Franco Moretti
ceden bildi¤imiz sorular› sormaya al›flm›fl oldu¤umuz bir alanda ihtiyac›m›z olan da, çözümü olmayan sorunlard›r. Brecht’in Herr Keuner’i,
“Fark ettim ki, bir sürü insan› ö¤retimizin d›fl›nda b›rak›yoruz, çünkü
bizde her fleyin cevab› var. Propaganda hayr›na, bize tümüyle çözümsüz
görünen sorunlar›n bir listesini ç›karamaz m›y›z acaba?” der.
X
‹ki k›sa teorik sonuç. ‹lki, yine edebiyat tarihinde gizli bir e¤ilim olarak, döngüyle ilgili. William Werner, Licensing Entertainment’ta, “Roman›n yükseliflinin ortaya ç›kmas› için, gizli aflk maceralar›n› anlatan
romanlar›n ortadan kalkmas› gerekmifltir,” diye yazar; April Alliston
bunun on sekizinci yüzy›l›n ortalar›ndaki ‘Cinsiyetlerin Büyük Yer De¤iflimi’ oldu¤unu ekler: Kad›n yazarlar›n kaleme ald›¤› ilk kurgular gözden kaybolurken, erkek romanc›lar›n say›s› artm›flt›r. Ve, o ‘the’ d›fl›nda
hepsi de do¤rudur.* Tuchman ile Fortin, Edging Women Out’ta on dokuzuncu yüzy›l›n üçüncü çeyre¤inin, roman alan›n›n kad›n rakiplerini
‘kenara iten’ erkek yazarlarca ‘iflgal edildi¤i dönem’ oldu¤unu yazar.15
Ancak, Viktorya dönemi ortas›ndaki bu ‘iflgal’in olabilmesi için,
1740’larda cinsiyetlerin roman alan›na egemenliklerindeki de¤iflimin
tersine dönmüfl olmas› gerekir. Asl›na bakarsan›z, tarihsel kay›tlar da
buna iflaret eder: 1750 ile 1780 y›llar› aras›nda ilk de¤iflimin sonucu
olarak erkekler, kad›nlar›n yay›mlad›¤› romanlar›n iki kat› kadar roman
yay›mlasalar da, 1780’lerin sonunda, ikinci bir de¤iflim cinsiyetlerin
oran›n› tersine çevirir, Garside’›n, k›sa süre sonra gelen (fiekil 12), kad›n romanc›lar›n (aralar›nda Radcliffe, Edgeworth, Austen da yer al›r)
ço¤unlu¤u oluflturdu¤u, erkeklerin öne ç›kt›¤› (Scott, sonra Bulwer,
Dickens ve Thackeray) 1820’lerdeki üçüncü bir de¤iflime dek süren döneme iliflkin analizinde de görülür bu. Ard›ndan yüzy›l ortas›nda yine
kad›nlar›n (Brontë kardefller, Gaskell, Braddon, Eliot) öne ç›kt›¤› dördüncü bir de¤iflim olur, sonra 1970’lerdeki beflinci de¤iflim -’kenara itme’- gelir. Fransa, ‹spanya, ABD için de benzer verilere ulafl›lmaktad›r;
*) Yazar burada the’n›n ça¤r›flt›rd›¤› tekilli¤e itiraz ediyor. (ç.n.)
15) William B. Warner, Licensing Entertainment. The Elevation of Novel Reading in Britain, 1685–1750, Berkeley 1998, s. 44; April Alliston, “Love in Excess”, Il romanzo’da, c. I,
La cultura del romanzo, Torino 2001, s. 650; Gaye Tuchman ve Nina Fortin, Edging Women Out, New Haven 1989, s. 7-8.
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
237
fiekil 11: ABD komedileri, gifle rekoru k›ran ilk beflin yüzdeleri, 1986-1995
USA 20%
ABD'deki orandan fazla
ABD'deki oranla ayn›
ABD'deki orandan daha az
En düflük oranlar:
S›rbistan
Malezya
Tayvan
fiili
Meksika
M›s›r
‹spanya
Japonya
Jamaika
En yüksek oranlar:
Çek Cumhuriyeti
Macaristan
Avusturya
‹srail
Bulgaristan
Kolombiya
Danimarka
Slovakya
Porto Riko
Britanya
ayr›ca, araflt›rmac›lar›n asl›nda gökyüzünde dönenip duran ayn› kuyruklu y›ld›z› izlerken, benzersiz bir durumu (cinsiyetlerin yer de¤iflimi;
roman›n yükselifli; orta s›n›flaflma; yüksek olanla, afla¤› olan›n icad›; kad›nlaflma; duygusal e¤itim, iflgal...) tarif ettiklerine nas›l inanm›fl olduklar›n› görmek de çok çarp›c›d›r. Cinsiyetin ve edebi türlerin muhtemelen birbirine denk düfltü¤ü (askeri romanlar, denizcilik hikâyeleri, à la
Scott tarihsel romanlar erkek yazarlar› cezbederken, kad›n yazarlar aileyi, taflray› anlatmaya, duygusal romanlar, vs. kaleme almaya meyillidir) ayn› edebiyat döngüsü izlenmektedir.
fiimdi, aç›kças›, bu araflt›rmalar›n ayn› edebiyat döngüsünün dönüfllerini tarif etti¤ini söylemek bir itiraz de¤ildir: Tam tersine, benim tezim onlar›n bulgular›na dayan›yor; hatta, ba¤›ms›z, paralel geliflmelere
iflaret ederek onlara katk›da bulunuyor. Fakat flu da bir gerçek ki, münferit vakalar›n bir döngünün parçalar› olarak yeni bir çerçeveye oturtulmas› halinde, sorular›n do¤as› da de¤iflir: “Olaylarda Lucien Febvre’in
ilgisini çeken benzersizlikleri de¤ildi, bir dönem boyunca hep var olan,
sabit kalan bir çat›flmadaki dönemsel de¤ifliklikleri a盤a ç›karan, dizi-
0
10
20
30
40
50
60
70
1800
1805
1815
1820
Erkek
1825
Kaynak: ed. Garside, Raven ve Schöwerling, The English Novel 1770-1829.
1810
Bilinmeyen
Kad›n
1830
“1810'lar kad›nlar›n
egemenli¤inin aç›kça görüldü¤ü
y›llard›r; kad›n yazarlar her
y›l erkek yazarlardan daha
fazla kitap yazm›fllar, 1810 ile
1817 aras›ndaki sekiz y›l›n
alt›s›nda piyasadaki bafll›klar›n
yüzde 50'sini kaleme
alm›fllard›r... Bu rakamlar›n
da gösterdi¤i gibi, Jane
Austen'›n romanlar›, ayk›r›l›k
sonucu ortaya ç›km›fl de¤ildir;
kad›n yazarlar›n yükselifle
geçti¤i y›llarda kaleme
al›nm›flt›r. Scott'›n ilk tarihsel
romanlar›n›n da erkek
yazarlar›n normalin daha
alt›nda bir baflar› gösterdi¤i
dönemde kaleme al›nm›fl olmas›
ayr›ca dikkat çekicidir.”
(Peter Garside, “The English
Novel in the Romantic Era”
fiekil 12: Yeni romanlar›n yazarlar›, Britanya 1800-1829: Cinsiyetlerin seyri (yüzde)
238
Franco Moretti
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
239
leri oluflturan birimler olarak gördü¤ü için onlarla ilgileniyordu,” diye
yazar Pomian.16
Sabit kalan bir çat›flmadaki de¤ifliklikler: Döngü düzeyinde ortaya ç›kan budur; e¤er çat›flma sabitse, o zaman mesele flu ya da bu sürtüflmeden kimin galip ç›kt›¤› de¤il, tam tersidir: Hiçbir zafer kesin de¤ildir, ne
erkek ne de kad›n yazarlar Britanya’da roman alan›n› tümüyle, sonsuza
dek ‘iflgal’ etmifllerdir, form da iki grup aras›nda ileri geri sal›n›p durur.
Kula¤a hiçbir fley olmuyor gibi mi geliyor, hay›r, olup biten bu sal›n›md›r, roman›n yeteneklerin ve formlar›n çifte havuzunu kullanmas›n›,
böylece verimlili¤ini art›rmas›n› sa¤layan ve ona birçok rakibi karfl›s›nda üstünlük kazand›ran, sal›n›md›r. Fakat bu süreç, yaln›zca döngü düzeyinde yakalanabilir: Münferit evreler, onu mühürleme, üstünü örtme
e¤ilimindedir, ancak soyut izlek, flablon, tarihsel e¤ilimi a盤a ç›kar›r.17
XI
Döngüler ve türler roman›n tarihine dair her fleyi aç›klar m›? Elbette ki hay›r. Ancak onun gizli temposuna ›fl›k tutarlar, onun iç flekli diyebilece¤imiz fleye iliflkin baz› sorular ortaya atarlar. Demek istedi¤im,
edebiyat tarihçilerinin birço¤u, ‘roman’la, çeflitli ‘romans› (alt)türler’
aras›nda kategorik bir farkl›l›k görür: Roman, formun özüdür ve kapsaml› bir genel teoriyi hak eder; alt-türler ise daha çok tesadüfidir, onlar›n incelenmesi ne kadar ilginç olsa da, nitelikleri itibariyle lokaldirler, gerçek teorik sonuçlar do¤uramazlar. fiekil 9’da görülen 44 tür, roman›n tekil bir oluflum olarak geliflmedi¤i -burada ‘roman’ nerede?-, ancak bütün bir türler dizisini, sonra bir baflkas›n›, ard›ndan bir di¤erini
ortaya ç›kard›¤› dönemsel olarak farkl› bir tarihsel tablo ortaya koyu16) Pomian, “L’histoire des structures”, s. 117.
17) Eflzamanl› varolufllar›, roman tarihinin genelde görmezden gelinse de, iyi bilinen bir
gerçe¤i olan Yüksek ve Afla¤› biçimler aras›nda da benzer bir sal›n›m ifllemektedir muhtemelen: Helenistik bafllang›çtan (‘edebiyat alt›’ ve ‘ideallefltirilmifl’ türler ayr›m›) ortaça¤a, on yedinci yüzy›la (Bibliothèque Bleue ile aristokrat romanlar›), on sekizinci yüzy›la
(Warner’›n ‘e¤lence’ ve ‘yükselme’ ayr›m›), on dokuzuncu yüzy›la (feuilletons, demiryolu romanlar› ve ‘ciddi realizm’) ve yirminci yüzy›la (pulp fiction –modernist deneyler)
uzanan bir sal›n›m. Burada da roman›n gücü, iki konumdan birinde de¤il, ikisi aras›ndaki ritmik sal›n›m›ndad›r: Roman, Yüksek Kültür’e girdi¤i için egemen de¤ildir (evet, elbette girmifltir, ama bu gerçe¤in korkutaca¤› kadar profesörlere aittir), hakimiyeti tam
tersi bir gerekçeye dayan›r: Asla yaln›zca Yüksek Kültür’de olmam›fl, kaba sabayla rafine
olan›n neredeyse birbirinden ayr›lamaz oldu¤u çifte do¤as›n› koruyarak iki masada da
oynamay› sürdürmüfltür.
240
Franco Moretti
yor. Roman, hem senkronik hem de diyakronik bak›mdan türler sistemidir: Bütün bir grafiktir, grafi¤in ayr›cal›kl› bir parças› de¤ildir. Baz›
türler, morfolojik bak›mdan, formel olarak daha önemlidir elbette, daha popülerdir ya da her ikisidir; bunu hesaba katmal›y›z: Fakat sanki
tek var olan onlarm›fl gibi düflünmemeliyiz. Romanla ilgili bütün büyük
teoriler, roman› yaln›zca temel bir forma indirir (realizm, diyalojik, aflk,
meta-romanlar...); bu indirgeme onlara seçkinlik ve güç kazand›rsa da
edebiyat tarihinin onda dokuzunu silip atar. Biraz fazla.
Bu makaleye nicel verilerin, yorumdan ba¤›ms›z olduklar› için yararl› olduklar›n› söyleyerek bafllam›flt›m; sonra bir yorum gerektirdikleri için ilginç olduklar›n› gördük; flimdiyse, çok daha radikal olarak nicel verilerin mevcut yorumlara meydan okudu¤unu, ‘roman’ için o kadar
de¤il ama, bütün bir romans› formlar ailesi için bir teori gerektirdiklerini görüyoruz. Bir çeflitlilik teorisi. Bunun ne anlama geldi¤i, üçüncü
makalemin konusu.
FORMLARIN SINIFLANDIRILMASI ÜZER‹NE B‹R NOT
9. ve 10. flekillerdeki türleri, afla¤›da flu flekilde s›ralanm›flt›r: Bugünkü tan›m; bafllang›ç ve bitifl tarihi; seçti¤im dönemlendirmeyi (her zaman yeterince aç›k olmayan) ald›¤›m elefltirel çal›flma. Her iki flekil de,
çok genifl bir alan›n, sonraki çal›flmalarla gelifltirilecek ilk panoramas›
olma niteli¤i tafl›d›¤›ndan, birkaç uyar›da bulunmakta fayda var. Öncelikle, nicel veriler ya da kapsaml› bibliyografyalara ulafl›labilen (nadir)
vakalar d›fl›nda, bafllang›ç tarihi, türün gerçek yükseliflinden çok ilk
kayda de¤er örne¤ine aittir; türün yükselifli genelde birkaç y›l sonra
gerçekleflir; bu yüzden de bilgimiz derinlefltikçe, roman türlerinin kronolojik da¤›l›m›n›n burada verilenden daha k›sa süreli oldu¤unun anlafl›lmas› muhtemeldir. Di¤er taraftan, birkaç tür, ilk yükselifllerinin ard›ndan, k›sa süreli ama yo¤un dirilifller yaflam›flt›r: Örne¤in, 1819-1825
döneminde öne ç›kan Do¤u hikâyeleri ya da 1885’ten sonra Gotik roman ya da tarihsel romanlar (bir kereden fazla) gibi. Bu, Drakula’y› and›r›r dirilifllerin nas›l de¤erlendirilebilece¤i ilginç bir konudur, ancak
flimdilik baflka bir zamana kal›yor. Son olarak grafik, her iki tür de modern formlar›na 1890’larda ulaflm›fl, 1920’lerde genel izle¤e uygun olarak köklü bir de¤iflimden geçmifl olsalar da, detektif romanlar›n› da, bi-
Edebiyat Tarihi ‹çin Soyut Modeller -1
241
lim kurgu romanlar›n› da kapsam›yor; öyle görünüyor ki bu türlerin
uzun sürelilikleri farkl› bir yaklafl›m› gerektirmekte.
Kur romanlar›, 1740-1820: Katherine Sobba Green, The Courtship
Novel 1740–1820, Kentucky 1991. Pikaresk romanlar, 1748-1790: F.
W. Chandler, The Literature of Roguery, Londra 1907. Do¤u hikâyeleri,
1759-1787: Ernest Baker, The History of the English Novel, Londra 1924,
c. V. Mektuplaflma tarz› romanlar, 1766-1995: James Raven, “Historical
Introduction”, ed. Garside, Raven ve Schöwerling, The English Novel
1770-1829, c. I. Duygusal roman, 1768-1790: John Mullan, “Sentimental Novels”, ed. John Richetti, The Cambridge Companion to the Eighteenth-Century Novel, Cambridge 1996. ‘Casus’ romanlar›, 1770-1800:
Christopher Flint, “Speaking Objects: The Circulation of Stories in
Eighteenth-Century Prose Fiction”, PMLA 113 (2), Mart 1998, s. 212226. Daldan dala atlayan romanlar, 1773-1790: Simon Dickie, The MidCentury ‘Ramble’ Novels, doktora tezi, Stanford 2000. Jakoben romanlar,
1789-1805: Gary Kelly, The English Jacobin Novel 1780-1805, Oxford
1976. Gotik romanlar, 1790-1820: Peter Garside, “The English Novel
in the Romantic Era”, ed. Garside, Raven ve Schöwerling, The English
Novel 1770-1829, c. II. Anti-Jakoben romanlar, 1791-1805: M.O.
Grenby, The Anti-Jacobin Novel, Cambridge 2001. Ulusal hikâyeler,
1800-1831: Katie Trumpener, “National Tale”, ed. Paul Schellinger,
The Encyclopedia of the Novel, Chicago 1998, c. II. Köy hikâyeleri, 18041832: Gary Kelly, English Fiction of the Romantic Period, 1789-1830,
Londra 1989. Evanjelik romanlar, 1808-1819: Peter Garside, “The English Novel in the Romantic Era”. Tarihsel romanlar, 1814-1848: Nicholas Rance, The Historical Novel and Popular Politics in Nineteenth-Century England, New York 1975. Romantik karmafla, 1822-1847: Gary
Kelly, English Fiction of the Romantic Period. Sosyete romanlar›, 18251842: Alison Adburgham, Silver Fork Society, Londra 1983. Askeri romanlar, 1826-1850: Peter Garside, “The English Novel in the Romantic
Era”. Denizcilik hikâyeleri, 1828-1850: Michael Wheeler, English Fiction of the Victorian Period: 1830-1890, Londra 1985. Newgate roman›,
1830-1847: Keith Hollingsworth, The Newgate Novel, 1830-47, Detroit
1963. Din de¤ifltirme romanlar›, 1830-1853: Sarah Gracombe, Anxieties
of Influence: Jewishness and English Culture in the Victorian Novel, doktora tezi, Columbia University 2003. Sanayi romanlar›, 1832-1867: Cat-
242
Franco Moretti
herine Gallagher, The Industrial Reformation of English Fiction, Chicago
1985. Spor romanlar›, 1838-1867: John Sutherland, The Stanford Companion to Victorian Literature, Stanford 1989. Çartist roman, 1839-1852:
Gustav Klaus, The Literature of Labour, New York 1985. Gizemli hikâyeler, 1846-1870: Richard Maxwell, The Mysteries of Paris and London,
Charlottesville, 1992. Çok sahneli romanlar, 1846-1872: Crisi Benford,
The Multiplot Novel and Victorian Culture, doktora tezi, Stanford 2003.
Bildungsroman, 1847-72: Michael Minden, “Bildungsroman”, ed. Schellinger, The Encyclopedia of the Novel, c. II. Dini romanlar, 1848-1856:
Wheeler, English Fiction of the Victorian Period. Aile romanlar›, 18491872: Sutherland, Stanford Companion to Victorian Literature. Taflra romanlar›, 1850-1873: Ian Duncan, “The Provincial or Regional Novel”,
ed. Patrick Brantlinger ve William Thesing, A Companion to the Victorian Novel, Oxford 2003. Sansasyon romanlar›, 1850-1876: Nicholas
Rance, Wilkie Collins and Other Sensation Novelists, Londra 1991. Fantazi, 1850-1895: C.N. Manlove, Modern Fantasy: Five Studies, Cambridge 1975. Çocuk maceralar›, 1851-1883: Sutherland, Stanford Companion to Victorian Literature. Okul hikâyeleri, 1857-1881: Isabel Quigly,
The Heirs of Tom Brown, Londra 1982. Saray aflklar›, 1868-1902: Joseph
Bristow, Empire Boys, Londra 1991. ‹flgal edebiyat›, 1871-1914: I.F.
Clarke, The Tale of the Next Great War, 1871-1914, Liverpool 1995.
Ütopya, 1872-1901: Wheeler, English Fiction of the Victorian Period.
Cockney ekolü, 1872-1897; Sutherland, Stanford Companion to Victorian Literature. Bölgesel romanlar, 1873-1896: Duncan, “The Provincial
or Regional Novel”. Hizmetçi hikâyeleri, 1876-1906: Gillian Avery, Nineteenth Century Children, Londra 1965. Çöküfl romanlar›, 1884-1906:
A.A. Mandal, “Decadent Novel”, ed. Schellinger, The Encyclopedia of the
Novel, c. I. Natüralist roman, 1885-1915: William Frierson, L’influence
du naturalisme français sur les romanciers anglais de 1885 à 1900, Paris
1925. Saray goti¤i, 1885-1916: Patrick Brantlinger, Rule of Darkness, Ithaca 1988. Yeni Kad›n romanlar›, 1888-1899: Ann L. Ardis, New Women, New Novels, New Brunswick 1990. Kailyard ekolü, 1888-1900:
Sutherland, Stanford Companion to Victorian Literature.
(Türkçesi: Ebru K›l›ç)