Ceyhan Havzası Eylem Plan Raporu

Transkript

TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE)
Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Ceyhan Havzası
Sayfa/Toplam Sayfa: 1 / 432
GüncelleĢtirme Sayısı: 01
ĠÇĠNDEKĠLER
KISALTMALAR ..................................................................................................................... 7
ġEKĠL LĠSTESĠ ...................................................................................................................... 9
TABLO LĠSTESĠ ...................................................................................................................15
YÖNETĠCĠ ÖZETĠ .................................................................................................................19
EXECUTIVE SUMMARY ......................................................................................................51
1.
GĠRĠġ ............................................................................................................................77
1.1.
Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim ....................................................78
1.2.
Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları ............................................................................83
1.2.1.
Veri Temini ......................................................................................................85
1.2.2.
Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları .........................................................87
1.2.3.
Arazi ÇalıĢmaları .............................................................................................92
1.2.4.
Planlama ÇalıĢmaları ......................................................................................93
2.
PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI ...................................................................................95
3.
HAVZA GENEL DURUMU ............................................................................................99
3.1.
YerleĢim Yerleri ......................................................................................................99
3.2.
Coğrafi Durum ......................................................................................................104
3.3.
Meteorolojik Bilgiler ..............................................................................................112
3.4.
Arazi Kullanımı .....................................................................................................120
3.5.
Tarım ve Hayvancılık............................................................................................126
3.5.1.
Tarım ............................................................................................................126
3.5.2.
Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı .........................................................................129
3.5.3.
Hayvancılık ...................................................................................................131
3.6.
Sanayi Durumu ....................................................................................................132
3.6.1.
Tekil Sanayi Tesisleri ....................................................................................132
3.6.2.
Organize Sanayi Bölgeleri .............................................................................135
3.7.
Korunan Alanlar ...................................................................................................139
3.8.
Su Kaynakları .......................................................................................................142
3.8.1.
Akarsular .......................................................................................................142
3.8.2.
Barajlar .........................................................................................................147
3.8.3.
Göletler .........................................................................................................152
3.8.4.
3.9.
4.
Deniz DeĢarjları....................................................................................................153
Türkiye Geneli ......................................................................................................155
4.1.1.
Türkiye‘nin Su Potansiyeli .............................................................................155
4.1.2.
Sektörel Su Kullanımları ................................................................................158
4.1.3.
ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................160
4.1.4.
Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi ...................................161
4.2.
Ceyhan Havzası ...................................................................................................171
4.2.1.
Havza Su Potansiyeli ....................................................................................171
4.2.2.
Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu ..................................................172
4.2.3.
ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................173
4.2.4.
Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar .......................................................................174
4.2.5.
2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri ...................................174
ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ ..............................................................................183
5.1.
Kentesel Atıksu Altyapısı ......................................................................................186
5.1.1.
Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu ..............................186
5.1.2.
Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ...........................................................187
5.2.
Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu .......................................................................194
5.2.1.
Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu ......................................195
5.2.2.
Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu ...................................................200
5.3.
6.
Yeraltı Suları .................................................................................................152
SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU ......................................155
4.1.
5.
Katı Atık Yönetimi Altyapısı ..................................................................................206
5.3.1.
Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu ....................................................................206
5.3.2.
Tıbbi Atık Bertaraf Durumu ............................................................................209
SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN HESAPLANMASI ............213
6.1.
Su Kalitesi Sınıflamaları .......................................................................................213
6.1.1.
Yöntem .........................................................................................................213
6.1.2.
Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları .............................................................217
6.2.
Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması ...........................................................................226
6.2.1.
Nüfus Tahminleri ...........................................................................................227
6.2.2.
Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri ................................................231
6.2.2.1.
Kentsel Kirlilik Yükleri .............................................................................232
6.2.2.2.
Endüstriyel Kirlilik Yükleri .......................................................................240
6.2.2.3.
Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirlilik Yükleri .............................253
6.2.2.4.
Noktasal Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi ..........................................264
6.2.3.
Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri .....................................................271
6.2.3.1.
Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ..........................272
6.2.3.2.
Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri .........274
6.2.3.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri .............277
6.2.3.4.
Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
280
6.2.3.5.
Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri .................281
6.2.3.6.
Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ...............283
6.2.3.7.
Toplam Yayılı Kirlilik Yükleri ...................................................................285
6.2.4.
7.
Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi ............................................................293
HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR ve ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ ................299
7.1.
Baskı ve Etkiler ....................................................................................................299
7.1.1.
Evsel Kirlilik Kaynaklı Baskı ve Etkiler ...........................................................299
7.1.2.
Endüstriyel Faaliyetlerden Kaynaklanan Baskı ve Etkiler ..............................301
7.1.3.
Tarım ve Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Baskı ve Etkiler ............303
7.1.4.
Nehirler ve Kollarında Su Kalitesi Ġzlemesinde YaĢanan Problemler .............303
7.1.5. Ceyhan Nehri Üzerinde Kurulan Regülatör ve HES‘lerden Kaynaklanan Baskı
ve Etkiler .....................................................................................................................305
7.2.
Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri.......................................................................308
7.2.1.
Elbistan Bölgesi.............................................................................................308
7.2.2.
Sır Barajı .......................................................................................................311
7.2.3.
Kartalkaya Barajı ...........................................................................................312
7.2.4.
AslantaĢ Barajı ..............................................................................................315
7.2.5.
Yumurtalık Bölgesi ........................................................................................319
7.2.6.
Hidroelektrik Santraller (HES) .......................................................................325
7.3.
Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler ...............................................325
7.3.1.
Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi) .............................325
7.3.2.
Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) .............................327
7.3.3.
Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi) ............................327
7.3.4.
DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü Yönetim Önerisi .....................................................327
7.4.
Genel Öneriler ......................................................................................................333
7.4.1.
Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden Kullanımı
......................................................................................................................333
7.4.2. Mevcut ve Planlanacak Atıksu DeĢarjlarının Ġncelenerek En Uygun Alıcı
Ortama DeĢarj Alternatiflerinin AraĢtırılması ve Uygulanması .....................................337
7.4.3. Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra
Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar ....................................................................................338
7.4.4.
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................342
7.4.4.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................343
7.4.4.2.
AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması ...............................................347
7.4.4.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................347
7.4.5.
Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler ........................................................349
7.4.6. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan Sorunlar ve
Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler ..................................................................350
7.4.7.
8.
Arıtma Çamurları Yönetimi ............................................................................353
HAVZA KORUMA EYLEM PLANI ...............................................................................359
8.1. Havza Yönetimi ........................................................................................................359
8.1.1
Türkiye‘de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar ..........359
8.1.2. AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi .........................................................364
8.1.2.1. Fransa‘da Havza Yönetimi .........................................................................364
8.1.2.2.
Ġngiltere‘de Havza Yönetimi ....................................................................370
8.1.2.3.
Ġspanya‘da Havza Yönetimi ....................................................................374
8.1.3.
Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi .........................................379
8.2.
Su Temini, Atıksu Toplama ve Arıtma ile Katı Atık Yönetimi ve Tarifeler ..............387
8.3.
Kentsel AAT Planlamaları.....................................................................................392
8.4.
Ceyhan Havzası Koruma Eylem Planı ..................................................................403
8.4.2.
Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması.................................403
8.4.3.
Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması ..............................403
8.4.4.
Atıksu Yönetimi .............................................................................................403
8.4.4.2.
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi..............................................................403
8.4.4.3.
Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi ...........................................404
8.4.4.4.
Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu .........................................404
8.4.4.5.
Yağmur Suyu Altyapı Durumu ................................................................405
8.4.4.6.
Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .................................405
8.4.4.7.
Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .....................................405
8.4.5.
Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi .......................................................................406
8.4.5.2.
Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları ........406
8.4.5.3.
Katı Atık ĠĢleme, Ger Kazanım ve Bertaraf Tesisleri ...............................406
8.4.5.4.
Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu ......................407
8.4.5.5.
Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları ..................................408
8.4.5.6.
Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları ....................................................408
8.4.6.
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................408
8.4.6.2.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................408
8.4.6.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................410
8.4.7.
Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları .........................412
8.4.7.2.
Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları ..........................................................412
8.4.7.3.
Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları .....................................412
8.4.7.4.
TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu ...............................413
8.4.8.
Su Kaynakları Yönetimi .................................................................................414
8.4.8.2.
Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları .....................................414
8.4.8.3.
Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları .......................414
8.4.8.4.
Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi ..................................415
8.4.8.5.
Su
Kullanımı
ile
Ġlgili
Havzanın
Korunmasına
ĠliĢkin
Eğitim
ve
Bilinçlendirme ÇalıĢmaları ......................................................................................415
8.4.8.6.
Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi ...416
8.4.8.7.
Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi ...................................................416
8.4.8.8.
Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması .........................416
8.4.8.9.
Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi ....................................................417
8.4.8.10. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanımı Uygulamaları ............................418
8.4.8.11. Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması ........................................418
8.4.8.12. Sulak Alan Yönetimi ..............................................................................419
8.4.8.13. Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin
ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi ......................................................................419
8.4.8.14. Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi ....
..............................................................................................................419
8.4.9.
8.4.10.
Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri................................................................420
Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması ...............................................420
8.4.10.2. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması .......................420
8.4.10.3. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması ....................420
8.4.10.4. Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu 421
8.4.10.5. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması ..........421
KAYNAKLAR ......................................................................................................................423
EKLER – CILT II
KISALTMALAR
AAEP
: Atıksu Arıtımı Eylem Planı
AAT
: Atıksu Arıtma Tesisi
AB
: Avrupa Birliği
ADNKS
: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
AHSOSB
: Adana Hacı Sabancı Organize Sanayi Bölgesi
AKM
: Askıda Katı Madde
BOĠ
: Biyokimyasal Oksijen Ġhtiyacı
CBS
:Coğrafi Bilgi Sistemi
CORINE
:Coordination of Information on the Environment
HSA/ÇĠB
: Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma
ÇĠD
: Çevresel Ġhtiyaç Debisi
ÇOB
: T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
DMĠ
: Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü
DSĠ
: Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü
EHY
: Entegre Havza Yönetimi
EĠEĠ
: Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi
EN
: EĢdeğer Nüfus
GIS
: Geographic Information System (Coğrafi Bilgi Sistemleri)
HES
: Hidroelektrik Santral
ĠB
: Ġller Bankası
ĠBĠM
: Ġl Bayındırlık ve Ġskan Müdürlüğü
ĠÇDR
: Ġl Çevre Durum Raporları
ĠTÜ
: Ġstanbul Teknik Üniversitesi
ĠYM
: Ġlk Yatırım Maliyeti
KHGM
: Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü
KOĠ
: Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı
KSS
: Küçük Sanayi Sitesi
MLSS
: Mixed Liquor Suspended Solids (Biyokütle konsantrasyonu)
N
: Azot
NH4-N
: Amonyum Azotu
NO2-N
: Nitrit Azotu
NO3-N
: Nitrat Azotu
OSB
: Organize Sanayi Bölgesi
OSBUK
: Organize Sanayi Bölgeleri Üst KuruluĢu
P
: Fosfor
SÇD
: Su Çerçeve Direktifi
SKGĠ
: Su Kalite Gözlem Ġstasyonu
SKKY
: Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
TAKM
: Toplam Askıda Katı Madde
TĠM
: Tarım Ġl Müdürlüğü
TKĠB
: Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı
TKN
: Toplam Kjeldahl Azotu
TN
: Toplam Azot
TP
: Toplam Fosfor
TÜBĠTAK
: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu
TÜĠK
: Türkiye Ġstatistik Kurumu
YAS
: Yer altı Suyu
ġEKĠL LĠSTESĠ
ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası ..................................................................................83
ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler.......................................................85
ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi ..................................................87
ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması ..........................88
ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri .........................................................89
ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi ...............90
ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri .........................................91
ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular ................................91
ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog ..................................92
ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli ................................................................................................94
ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı ............................................................96
ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları .................................................................................97
ġekil 13. Ceyhan Havzası Siyasi Haritası ...........................................................................100
ġekil 14. Havzada Yer Alan Ġllerin Alansal Dağılımı ............................................................101
ġekil 15. Ceyhan Havzası YerleĢim Yerleri Haritası ...........................................................103
ġekil 16. Ceyhan Havzası Fiziki Haritası ............................................................................111
ġekil 17. Ceyhan Havzası Maksimum Sıcaklık DeğiĢimi.....................................................113
ġekil 18. Ceyhan Havzası Ortalama Sıcaklık DeğiĢimi .......................................................113
ġekil 19. Ceyhan Havzası Minimum Sıcaklık DeğiĢimi .......................................................114
ġekil 20. Ceyhan Havzası Ortalama Sıcaklık Haritası ........................................................114
ġekil 21. Ceyhan Havzası Toplam YağıĢ DeğiĢimi .............................................................115
ġekil 22. Ceyhan Havzası Maksimum YağıĢ DeğiĢimi ........................................................116
ġekil 23. Ceyhan Havzası Ortalama Toplam YağıĢ Haritası ...............................................116
ġekil 24. Ceyhan Havzası Günlük Maksimum YağıĢ Haritası .............................................117
ġekil 25. Ceyhan Havzası BuharlaĢma, GüneĢlilik ve Bulutluluk DeğiĢimi ..........................118
ġekil 26. Ceyhan Havzası GüneĢ Radyasyonu Haritası .....................................................118
ġekil 27. Ceyhan Havzası Karla Kaplı Gün Haritası ...........................................................119
ġekil 28. Ceyhan Havzası BuharlaĢma Haritası..................................................................119
ġekil 29. Ceyhan Havzası Bulutluluk (Kapalılık) Haritası ....................................................120
ġekil 30. Ceyhan Havzası Arazi Kullanım Haritası..............................................................124
ġekil 31. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Sınıflandırması ............................................125
ġekil 32. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Sınıflandırması ..............................................126
ġekil 33. Adana‘nın Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ........................127
ġekil 34. KahramanmaraĢ‘ın Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı .........128
ġekil 35. Osmaniye‘nin Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı .................129
ġekil 36. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Gübre Tüketim Miktarları ..........................................130
ġekil 37. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Pestisit Tüketim Miktarları .........................................130
ġekil 38. Adana‘nın Sektörel Dağılımı ................................................................................133
ġekil 39. KahramanmaraĢ Sektörel Dağılımı ......................................................................134
ġekil 40. Osmaniye‘nin Sektörel Dağılımı ...........................................................................135
ġekil 41. AHSOSB Sektörel Dağılımı..................................................................................136
ġekil 42. KahramanmaraĢ OSB Sektörel Dağılımı ..............................................................137
ġekil 43. Osmaniye OSB Sektörel Dağılımı ........................................................................139
ġekil 44. Ceyhan Havzası Korunan Alanlar Haritası ...........................................................140
ġekil 45. Ceyhan Havzası Akarsular Haritası .....................................................................144
ġekil 46. Ceyhan Nehri(DSĠ VI. Bölge Müd.) ......................................................................146
ġekil 47. Ceyhan Havzası Ġçme Suyu Barajları Althavzaları ...............................................149
ġekil 48. Ceyhan Havzası‘nda Yer Alan HES‘ler ................................................................151
ġekil 49. Ceyhan Havzası Baraj ve Göletler Haritası .........................................................152
ġekil 50. Ülkemiz Su Potansiyeli ........................................................................................155
ġekil 51. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı ...................................................156
ġekil 52. Sektörel Su Kullanım Durumu ..............................................................................159
ġekil 53. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı ........................................163
ġekil 54. Ceyhan Havzası Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu ......172
ġekil 55. 2010 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı .................................................................176
ġekil 59. Ceyhan Havzası Su Rezervi (Arzı) Ve Talebi Grafiği ...........................................180
ġekil 60. Ceyhan Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası ...................................185
ġekil 61. Ceyhan Havzası 2009 Yılı Kanalisayon Durumu ..................................................186
ġekil 62. Ceyhan Havzası 2009 Yılı Arıtma Tesisi Durumu ................................................188
ġekil 63. Yumurtalık Belediyesi Evsel Atıksu Arıtma Tesisinin Akım ġeması ......................190
ġekil 64. Osmaniye AAT Akım ġeması...............................................................................193
ġekil 65. Osmaniye OSB Atıksu Arıtma Tesisinin AkıĢ ġeması ..........................................200
ġekil 66. Ceyhan Havzası Mevcut Katı Atık Depolama Sahaları ve Birlikler Haritası ..........210
ġekil 67. Ceyhan Havzası Katı Atık Birlikleri Düzenli Depolama Sahası ―Durum‖ Haritası ..211
ġekil 68.Ceyhan Havzası Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi .....................................221
ġekil 69.Ceyhan Havzası A Grubu Parametrelere Göre Su Kalitesi ...................................222
ġekil 70. Ceyhan Havzası B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi ...................223
ġekil 71. Ceyhan Havzası C Grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi ..224
ġekil 72. Kirlilik kaynakları ..................................................................................................226
ġekil 73. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi ...........................................................228
ġekil 74. Ceyhan Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları ............................................................230
ġekil 75. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol ....................................................................235
ġekil 76. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi ..............................................................237
ġekil 77. Ceyhan Havzası‘nda KOĠ, TN ve TP Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi .................239
ġekil 78. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Dağılımı
...........................................................................................................................................247
ġekil 79. Ceyhan Havzası Endüstriyel Kaynaklı Kirletici Yüklerinin Arıtılma Durumu ..........247
ġekil 80. Ceyhan Havzası Endüstriden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma
Durumları ...........................................................................................................................248
ġekil 81. Ceyhan Havzasında Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debinin Dağılımı.......249
ġekil 82. Ceyhan Havzasında Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan KOI‘nin Dağılımı .......249
ġekil 83. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan KOĠ‘nin Dağılımı .............250
ġekil 84. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan AKM‘nin Dağılımı ...........250
ġekil 85. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan TN‘in Dağılımı ................251
ġekil 86. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan TP‘nin Dağılımı ..............251
ġekil 87. Osmaniye Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı ...........................252
ġekil 88. KahramanmaraĢ Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı ................253
ġekil 89. Adana Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı ................................253
ġekil 90. Ceyhan Havzası Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Birlikleri
haritası ...............................................................................................................................255
ġekil 91. OluĢan Ve Toplanan Sızıntı Suyu Yüzdelik Dağılımları ........................................259
ġekil 92. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Azot Yükü Dağılımı .........................266
ġekil 93. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi ....................266
ġekil 94. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Fosfor Yükü Dağılımı ......................267
ġekil 95. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Fosfor Yükü DeğiĢimi .................268
ġekil 96. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı .......................................269
ġekil 97. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi .................................270
ġekil 98. Ceyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TN Yükü ..............................273
ġekil 99. Ceyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü ..............................273
ġekil 100. Ceyhan Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı N Yükü Dağılımı .......275
ġekil 101.Ceyhan Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı P Yükü Dağılımı ........276
ġekil 102. Ceyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı N Yükü ........279
ġekil 103. Ceyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı P Yükü ........279
ġekil 104. Ceyhan Havzası Atmosferik TaĢınım ile OluĢan TN yükü ..................................281
ġekil 105. Ceyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı ............282
ġekil 106. Ceyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan TP Yükü.....................................283
ġekil 107. Ceyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı .......284
ġekil 108. Ceyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı .......284
ġekil 109. Ceyhan Havzası Yayılı TN Yükü Dağılımı ..........................................................286
ġekil 110. Ceyhan Havzası Toplam Yayılı N Yükleri Dağılım Haritası ................................286
ġekil 111. Ceyhan Havzası Yayılı TP Yükü Dağılımı ..........................................................287
ġekil 112. Ceyhan Havzası Toplam Yayılı P Yükleri Dağılım Haritası.................................288
ġekil 113. Adana Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı .............................................................289
ġekil 114. Adana Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı .............................................................289
ġekil 115. KahramanmaraĢ Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı .............................................289
ġekil 116. KahramanmaraĢ Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı .............................................290
ġekil 117. Osmaniye Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı .......................................................290
ġekil 118. Osmaniye Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı........................................................291
ġekil 119. Adıyaman Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı........................................................291
ġekil 120. Adıyaman Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı........................................................292
ġekil 121. Gaziantep Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı .......................................................292
ġekil 122. Gaziantep Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı .......................................................292
ġekil 123. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN Yükü Dağılımı ........................296
ġekil 124. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TP Yükü Dağılımı ........................296
ġekil 125. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TN Yükleri DeğiĢimi ...................................297
ġekil 126. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TP Yükleri DeğiĢimi....................................297
ġekil 127. Kartalkaya Barajı Özel Hükümlere Göre Belirlenen Koruma Alanlarını Gösteren
Kroki ...................................................................................................................................313
ġekil 128. Kartalkaya Barajı Özel Hükümlere Göre Belirlenen Koruma Alanlarını Gösteren
Harita .................................................................................................................................314
ġekil 129. AslantaĢ Barajı – Cevdetiye Regülatörü Koruma Alanları(DSĠ VI. Bölge Müd.) ..318
ġekil 130.Yumurtalık Lagünü Sulak Alan Koruma Bölgeleri ................................................321
ġekil 131. Burnaz Kaynak Grubu Koruma Alanları .............................................................324
ġekil 132. Atıksu Arıtımı ve Yeniden Kullanımı Ġçin Uygulanabilecek Yöntemler.................335
ġekil 133. Islah Sonrası Atık Depolama Tesisi Üst Örtü Detayı ..........................................342
ġekil 134. Fransa‘da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması ......................................370
ġekil 135. Ġngiltere‘de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması .....................................372
ġekil 136. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması .....377
ġekil 137. Ġspanya‘da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi ......................................378
ġekil 138. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su Ġle Ġlgili Diğer Kurumlarla Birlikte) ........381
ġekil 139. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Sistemi Organizasyon
ġeması ...............................................................................................................................383
ġekil 140. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması .........................................386
ġekil 141. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma ............................................390
ġekil 142. Ceyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri..........................402
TABLO LĠSTESĠ
Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB‘dan Temin Edilen Veriler ......................................86
Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları ............................93
Tablo 3. Ceyhan Havzası‘nda Yer Alan Ġllerin Alansal Verileri ............................................101
Tablo 4. Ceyhan Havzasında Yer Alan Ġstasyonlar .............................................................112
Tablo 5. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları ..............................................................................122
Tablo 6. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma ........................................................................123
Tablo 7. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri.......................................................123
Tablo 8. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri ........................................................125
Tablo 9. Adana‘nın Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ........................127
Tablo 10. KahramanmaraĢ‘ın Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ........128
Tablo 11. Osmaniye‘nin Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ................129
Tablo 12. Adana Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı .....................................131
Tablo 13. KahramanmaraĢ Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı .....................131
Tablo 14. Osmaniye Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı ...............................132
Tablo 15. Sektörlerin Ġlçe Bazlı Dağılımı .............................................................................132
Tablo 16. KahramanmaraĢ Sektörel Dağılım ......................................................................133
Tablo 17. Osmaniye Sektörel Dağılımı ...............................................................................134
Tablo 18. AHSOSB Sektörel Dağılımı ................................................................................136
Tablo 19. KahramanmaraĢ OSB Sektörel Dağılım ..............................................................137
Tablo 20. Osmaniye OSB Sektör Dağılımı..........................................................................138
Tablo 21.Ceyhan Havzasında Korunan Alanlar ..................................................................140
Tablo 22. Ceyhan Havzası‘nda Yer Alan Önemli Akarsular ...............................................143
Tablo 23. KahramanmaraĢ‘ta Bulunan Baraj Gölleri Ve Kullanım Amacı ............................147
Tablo 24. Osmaniye Ġlindeki Barajlar ..................................................................................150
Tablo 25. Ceyhan Havzası‘nda Yer Alan HES‘ler ...............................................................150
Tablo 26. Türkiye‘de Nehir Havzası Karakteristikleri ...........................................................157
Tablo 27. Türkiye‘de Su Kullanımı Planlaması (Eroğlu, 2007) ............................................158
Tablo 28. Sucul Ekosistem ve Mesire Maksatlı Kulanım Ġçin Gerekli Akarsu Debileri
(Tennant, 1975) ..................................................................................................................164
Tablo 29. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem
Kalitesi Tablosu Önerisi ......................................................................................................169
Tablo 30. Ceyhan Havzası Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu ..............................171
Tablo 31. 2010-2040 Dönemi Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi ..............173
Tablo 32. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri .....................173
Tablo 33. Ceyhan Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi................175
Tablo 34. Nüfusa Göre Birim Net Su Ġhtiyaçları ..................................................................178
Tablo 35. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri .................................................178
Tablo 36. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri .............................................179
Tablo 37. Havzadaki kırsal ve kentsel nüfusun su ihtiyacı tahmini ......................................179
Tablo 38. Havzada Yer Alan Bazı YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Durumu .............................187
Tablo 39. Ceyhan Havzası Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ...............................................189
Tablo 40. Ceyhan Havzası Belediye Katı Atık Birlikleri .......................................................208
Tablo 41. Kıta Ġçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri ...................................216
Tablo 42. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri.............................................217
Tablo 43. Ceyhan Havzası DSĠ Ġstasyonlarında Ölçülen Minimum Ve Maksimum Su
Sıcaklıkları..........................................................................................................................225
Tablo 44. Ceyhan Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040) .................................................231
Tablo 45. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri ...........................................................................233
Tablo 46. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri (SKKY Teknik Usuller Tebliği) .........................234
Tablo 47. Ceyhan Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri ..................................238
Tablo 48. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyon Değerleri ..............................................243
Tablo 49. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları....................................245
Tablo 50.Ceyhan Havzası 2010 Yılı Ġçin Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi Ve
Kirletici Yükleri ....................................................................................................................246
Tablo 51. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara
Göre Değerleri ....................................................................................................................246
Tablo 52. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi Ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Göre Dağılımı (2010
Yılı).....................................................................................................................................248
Tablo 53. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Bağlı Dağılımı (2020
yılı) .....................................................................................................................................252
yılı) .....................................................................................................................................252
yılı) .....................................................................................................................................252
Tablo 56. Ceyhan Havzası Ġçin Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Yönetim
Birlikleri ..............................................................................................................................254
Tablo 57. Düzensiz Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları 259
Tablo 58. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı...................................260
Tablo 59. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı ...............................261
Tablo 60. Düzenli Depolama TesisleriSızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları ....262
Tablo 61. Hücre Alanları ve Ömürleri (1) ............................................................................262
Tablo 62. Hücre Alanları ve Ömürleri (2) ............................................................................263
Tablo 63. Ceyhan Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici
Yükleri ................................................................................................................................264
Tablo 64. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri ..................................................265
Tablo 65. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri ...............................................267
Tablo 66. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam KOĠ Yükleri ...................................................269
Tablo 67. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Birim Yükler ..................................................272
Tablo 68: Havza Ortalama Azotlu ve Fosforlu Gübre Kullanımları ......................................277
Tablo 69. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yük Katsayıları .......................278
Tablo 70. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen TN Yükü ..................................285
Tablo 71. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen TP Yükü ..................................287
Tablo 72. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı Kirletici Yükleri ............................................294
Tablo 73. Ham Gri Su ve Siyah Su Karakterizasyonu (Ortalama Değerler) (Atasoy ve diğ.,
2007) ..................................................................................................................................336
Tablo 74. Düzensiz Depolama Alanlarının Tehlike Potansiyelinin Değerlendirilmesi Ġçin
Kontrol Listesi .....................................................................................................................339
Tablo 75. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri .......................346
Tablo 76. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları .................................................................359
Tablo 77. AB Su Çerçeve Direktifi‘nin Uygulanması ...........................................................362
Tablo 78. Türkiye‘de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu ......................................................387
Tablo 79. Planlama ÇalıĢmaları Atıksu Arıtma Tesisleri Proses Seçim Tablosu .................395
Tablo 80. Aktif Çamur Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri ............................396
Tablo 81. Doğal Arıtma Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri ..........................399
Tablo 82.Revizyon Yapılması Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri ........................................400
Tablo 83. Ceyhan Havzası AAT Toplam Maliyetleri ............................................................400
Tablo 84.Ceyhan Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri ......401
Tablo 85. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri ..............................................404
YÖNETĠCĠ ÖZETĠ
Hızlı nüfus artıĢına bağlı olarak artan su ihtiyacına karĢın, uygun kaynak varlığının azlığı ve
gün geçtikçe geliĢen sanayi ve tarımsal faaliyetlere paralel olarak ortaya çıkan aĢırı kullanım
ve kirlilik oluĢumu nedeniyle yaĢanan sorunlar, özellikle havza bazında su kaynakları
yönetiminin önemini bir kat daha arttırmıĢtır. 4856 Sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı TeĢkilât
ve Görevleri Hakkında Kanun‘un 9. maddesinde Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü‘ ne ―Su
kaynakları için koruma ve kullanma plânları yapmak, kıta içi su kaynakları ile toprak
kaynaklarının havza bazında bütüncül yönetimini sağlamak için gerekli çalışmaları yapmak‖
görevi verilmiĢtir. Ayrıca 2004 Tarih ve 25687 sayılı Resmi Gazete‘de yayımlanarak
yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği‘nin 5. maddesinde, ―Havza Koruma Eylem
Planları, DSİ Genel Müdürlüğü ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Çevre ve Orman
Bakanlığınca yapılır ve/veya yaptırılır.‖ ifadesi yer almaktadır.
Bu çerçevede, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından Havza Koruma Eylem Planları
Hazırlanması çalıĢmaları baĢlatılmıĢ olup; ilk önce havzadaki su kalitesi, kirletici kaynaklar,
korunan alanlar ve içme suyu kaynakları göz önüne alınarak Ülkemiz coğrafyasındaki 25
adet hidrolojik havza puanlandırılmıĢtır. Yapılan bu önceliklendirme doğrultusunda 4 havza
için koruma eylem planları tamamlanmıĢ olup, geri kalan 21 adet havzadan 11‘inin koruma
eylem planının hazırlanması iĢi 12 Ağustos 2009 tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre
Yönetimi Genel Müdürlüğü ile TÜBĠTAK BaĢkanlığı tarafından imzalanarak baĢlatılmıĢtır.
Proje özellikle atıksu arıtma tesis planlamalarında meydana gelecek değiĢikliklerin
tamamlanması ile 03.12.2010 tarihinde bitirilmiĢtir.
Havza Koruma Eylem Planları hazırlanması çalıĢmaları, Avrupa Birliği (AB) adaylık
sürecinde olan Türkiye için tüm AB su direktiflerinin çerçevesini oluĢturan ve 2000 yılında
yürürlüğe giren Su Çerçeve Direktifi‘nin gereklerinin yerine getirilmesine katkı sağlayacak;
direktifin gerekliliklerini içeren Nehir Havzası Yönetim Planlarının oluĢturulması ve
uygulanabilmesi sürecinin altlığını oluĢturacaktır.
Türkiye Ġstatistik Kurumu 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sayım sonuçlarına
göre, proje kapsamında yer alan yerleĢimlerin toplam nüfusu 37.453.292 ile Türkiye
nüfusunun % 52‘sine karĢılık gelmektedir (ġekil Y.1). Proje kapsamında yer alan yerleĢim
yerlerinin alan bazında dağılımı yapıldığında ise toplam alan değeri ile Türkiye‘nin % 40‘ına
karĢılık gelmektedir (ġekil Y.2).
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM NÜFUS
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM
NÜFUS
ġekil Y.1. Proje Bölgesi Nüfusu
311.564;
40%
472.038;
60%
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM ALAN
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM ALAN
ġekil Y.2. Proje Bölgesi Alanı
Proje kapsamında, aĢağıdaki 11 adet hidrolojik havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanması iĢi
gerçekleĢtirilmiĢtir (ġekil Y.3).
Ceyhan Havzası
Marmara Havzası
Kızılırmak Havzası
YeĢilırmak Havzası
Konya Kapalı Havzası
Susurluk Havzası
Büyükmenderes Havzası
Küçükmenderes Havzası
Kuzey Ege Havzası
Seyhan Havzası
Burdur Havzası
ġekil Y.3. Proje Kapsamındaki Havzalar
Proje‘de öncelikle ilgili havzada oluĢan kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve
iyileĢtirilmesi için su kaynakları potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su
kalitesini dikkate alarak mevcut durum tespiti yapılmıĢtır. Daha sonra kısa, orta ve uzun
vadede öncelikli ve teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamalar
yapılmıĢ, yapılan tüm çalıĢmalar baĢta Çevre Orman Bakanlığı olmak üzere havzadaki
sorumlu kurum ve kuruluĢlarla paylaĢılmıĢtır.
Projenin genel çalıĢma planı çerçevesinde danıĢmanlık hizmeti için ―Biosfer DanıĢmanlık
Mühendislik ve Ticaret Ltd. ġti.‖ ‗den, proje kapsamındaki önemli iĢ paketlerinden biri olan
kentsel atıksu arıtma tesisi planlama ve fizibilite çalıĢmaları iĢi için ―Mimko Mühendislik
Ġmalat MüĢavirlik Koordinasyon ve Ticaret A.ġ‖ den hizmet alımı yapılmıĢtır. Proje
kapsamında gerçekleĢtirilen iĢ paketleri Ģunlardır:
1.
Havzanın Genel Durumunun Tespiti
Bu iĢ paketi kapsamında havzanın konumu, coğrafi özellikleri, su kaynakları durumu,
meteorolojik bilgileri, tarım, hayvancılık ve sanayi durumu gibi havzayı tanımlayan bilgiler
derlenmiĢ ve bu bilgiler Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) enstrümanları kullanılarak
haritalandırılmıĢtır.
Havzada Öne Çıkan Baskı – Etkiler ve Sıcak Noktalar
Ceyhan Havzası birçok baskı ve olumsuz etkinin etkisi altındadır. Evsel ve endüstriyel atıksu
deĢarjları, katı atık depolama sorunu, tarımsal faaliyetler sonucu oluĢan gübre ve zirai ilaç
kirliliği, hayvancılık faaliyetleri, Elbistan termik santrali soğutma suyu için nehirden su
çekilmesi ve bu bölgedeki hava kirliliği, akarsu yataklarındaki kum ve çakıl ocakları, baraj
gölleri, planlama ve inĢaat aĢamasında olan hidroelektrik santraller (HES) ve akarsuların
çevresinde görülen erozyon bu baskı ve etkilerin baĢlıcalarıdır. Sözü edilen bu baskıların
neticesinde Elbistan Bölgesi, Sır barajı, Kartalkaya Barajı, AslantaĢ Barajı, Yumurtalık
Bölgesi ve HES‘ler sıcak noktalar olarak tespit edilmiĢtir.
2.
Su Kaynaklarının Tespiti ve Ġlgili Planlamaların Değerlendirilmesi
Havzadaki yüzeysel ve yeraltı su kaynakları potansiyeli ve kullanım amaçlarına göre mevcut
veriler ile su kaynaklarının tahsisi ve gelecekteki planlamaları belirtilmiĢ ve havzadaki su
ihtiyaçları dikkate alınarak arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımı değerlendirilmiĢtir.
3.
Çevresel Altyapı Tesislerinin Yerinde Görülmesi ve Değerlendirilmesi
Nüfusuna bakılmaksızın belediyesi olan tüm yerleĢim yerleri ve N>2000 olan köyler,
Organize Sanayi Bölgeleri (OSB), havza için öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj
yapan önemli diğer kirletici kaynaklar, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve
düzensiz katı atık depolama sahaları yerinde görülerek mevcut altyapı durumu incelenmiĢtir.
Bu kapsamda ilgili yerlerin koordinatları alınmıĢ, kentsel atıksu arıtma tesisleri, havza için
öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj yapan münferit endüstrilerin ve OSB atıksu
arıtma tesislerinde mevcut durum değerlendirilmiĢtir. Saha çalıĢması neticesinde elde edilen
bilgiler excel tablolarına iĢlenmiĢ ve ayrıca CBS ortamında kayıt altına alınmıĢtır. Proje
kapsamında toplam 1435 yerleĢim yerine gidilmiĢ, 192 adet evsel atıksu arıtma tesisi (AAT),
1295 düzensiz katı atık depolama sahası, 29 düzenli katı atık depolama sahası, 509 adet
AAT‘si olan münferit tesis,142 adet AAT olmayan sanayi ve 70 OSB yerinde incelenmiĢtir.
Ceyhan Havzası saha çalıĢmalarında ise havza sınırları içerisinde yer alan ve proje
kapsamında saha çalıĢması yapılan(tüm belediyeler ve N>2000 olan köyler) 108 yerleĢim
yeri incelenmiĢtir. Bu kapsamda 3 adet evsel AAT (Tablo Y.1), 98 adet katı atık düzensiz
depolama sahası, AAT‘si olan 30 adet münferit tesis, 10 adet AAT olmayan sanayi tesisi ve 4
adet OSB (Tablo Y.2) yerinde incelenmiĢtir. Havza sınırları içerisinde henüz faaliyete geçmiĢ
olan bir düzenli katı atık depolama sahası bulunmamaktadır. Arazi çalıĢması sırasında
incelenen ve koordinatları alınan çevresel altyapı mevcut durum haritası ġekil Y.4‘te
gösterilmiĢtir.
Tablo Y.1. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT ADI
TESĠSE
BAĞLI
YERLEġĠM
YERLERĠ
BULUNDUĞU
YER
DURUMU
ĠġLETMEYE
ALINMA
YILI
Yumurtalık
AAT
Yumurtalık
Merkez
Adana/Yumurtalık
Faal
2001
AyaĢ Deresi
Kozan
Stabilizasyon
Havuzu
Kozan
Merkez
Adana/Kozan
Faal
1994
Tabak
Deresi
Osmaniye
AAT
Osmaniye
Merkez
Osmaniye/Merkez
Faal
2003
Horu Çayı
DEġARJ
YERĠ
Tablo Y.2. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan OSB’ler
OSB ADI
BULUNDUĞU YER
AAT DURUMU
DEġARJ YERĠ
Adana Hacı Sabancı OSB
Adana
Faal
Ceyhan Nehri
KahramanmaraĢ OSB
Adana/Kozan
Proje onay
aĢamasında
-
Osmaniye OSB
Osmaniye
Faal
Burnaz Kaynak
Grubu Koruma
Alanı
Kadirli OSB
Osmaniye/Kadirli
Yok
Belediye
kanalizasyonu
ġekil Y.4. Ceyhan Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası
4. Su Kalitesinin ve Kirlilik Yüklerinin Belirlenmesi
Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen yüzeysel su kaynaklarına ait 2003-2009
yıllarını kapsayan ölçüm ve analiz verileri kullanılmıĢtır. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği
(SKKY) Tablo 1’de verilen Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri
esas alınarak yüzeysel su kalite sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu
durumlarda her DSĠ istasyonu için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli
parametrelerden olan KOĠ, BOĠ5, NH4-N, NO2-N ve NO3-N (ġekil Y.5) cinsinden su kalitesi
sınıfları (I, II, III, IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir.
Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C,D) göre de su kalite
sınıfları (I, II, III, IV) belirlenmiĢ ve yine CBS ortamında haritalandırılmıĢtır.(ġekil Y.6 – ġekil
Y.8)
Kentsel, endüstriyel, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık
depolama sahaları ve yayılı kirleticilerle ilgili kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Yayılı
kirleticilerden kaynaklanan kirlilik yükleri de havza bazında olmak üzere CBS ortamında
haritalandırılmıĢtır.
Kirlilik yüklerinin hesaplaması ile ilgili olarak; kentsel alanların 2020, 2030 ve 2040 yıllarına
ait 30 yıllık nüfus projeksiyonları yapılmıĢ ve bu projeksiyonlara bağlı olarak gelecekteki
kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Nüfus tahminleri yapılırken, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki
nüfus değiĢimini olabildiğince gerçekçi bir Ģekilde tahmin etmek amaçlanmıĢtır. Proje
kapsamında havza sınırları içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar),
kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu
senaryolar içinden havza yapısını en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir.
Kirlilik Yükleri ile ilgili çalıĢmalar sonucunda Ceyhan Havzası için elde edilen bilgiler Ģu
Ģekilde özetlenmektedir:
Kentsel Kirlilik:
Mevcut durumda Ceyhan Havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen
98 yerleĢim yerinin (tüm belediyeler ve N>2.000 olan köyler) 3‘ ünde atıksu arıtma hizmeti
verilmektedir. Havza‘da bulunan 3 adet kentsel atıksu arıtma tesisi ile 243.275 kiĢiye hizmet
verilmekte olup; bu durum havza nüfusunun %18‘ ine karĢılık gelmektedir. Buna göre
havzada 2009 yılında üretilen kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları KOĠ için
35.189 ton/yıl (% 76), TN için 3.384 ton/yıl (%92) ve TP için ise 553 ton/yıl (%92) dır.
ġekil Y.5. Ceyhan Havzası Su Kalite Sınıfı (KOĠ, NH4-N, NO2-N ve NO3-N) Haritası
ġekil Y.6.Ceyhan Havzası A Grubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Su Kalite Sınıfı Haritası
ġekil Y.7. Ceyhan Havzası B Grubu (Organik) Su Kalite Sınıfı Haritası
ġekil Y.8. Ceyhan Havzası C Grubu (Ġnorganikler-Metaller) Su Kalite Sınıfı Haritası
Endüstriyel Kirlilik:
Havzada oluĢan ve alıcı ortama verilen endüstriyel atıksuların tamamı havza içinde
kalmaktadır. 2010 yılı için havzaya ulaĢan kısımları sırası ile KOĠ 14.006 ton/yıl, AKM 5.706
ton/yıl, TN 431 ton/yıl ve TP ise 101 ton/yıl olarak hesaplanmıĢtır.
Düzenli Depolama Alanı Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Kirlilik:
Kirlilik oluĢumunda düzensiz katı atık depolarından kaynaklanan sızıntı sularının önemli bir
payı bulunmaktadır. Havza sınırları içerisinde bulunan katı atık bertaraf tesislerinde oluĢan
sızıntı sularından kaynaklanan yüklerin hesabında, bugünkü durum baz alınarak gelecekteki
katı atık düzenli/düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan kirlilik yükleri mümkün
olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespit edilmiĢtir.
Ceyhan Havzası‘nda 2010 yılı için düzenli katı atık depolama sahası bulunmadığı için
buradan kaynaklanan noktasal sızıntı suyu yükü gelmediği kabul edilmiĢtir. Katı Atık Ana
Planı‘na göre yapılan hesaplamalara bağlı olarak, 2016 yılında düzenli depolama tesislerinin
iĢletmeye alınmalarının ardından bir artıĢ göstermesi beklenmektedir. Buna göre 2020
yılındaki yük değeri KOĠ için 686, TN için 146, TP için ise 2 ton/yıl olacaktır. Bu tarihten
itibaren 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması beklenmektedir. Ancak düzenli depolama
sahaları ile birlikte sızıntı suyu artıma tesislerinin de devereye gireceği düĢünülerek, oluĢan
kirliliğin havzaya ulaĢmayacağı öngörüsü yapılmıĢtır.
Yayılı Yüklerden Kaynaklanan Kirlilik:
Yayılı kirlilik yükleri türleri besi maddesi parametreleri olan azot(N) ve fosfor(P) bazında
hesaplanmıĢtır. Ġleride yapılacak planlama çalıĢmalarına temel teĢkil etmesi açısından 2010
yılı için hesaplanan besi maddesi yükleri 2020, 2030 ve 2040 yılları için tahmini ve alansal
dağılım olarak verilmiĢtir.
Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden
kaynaklanmaktadır. Ceyhan Havzası‘nda, toplam yayılı kirleticilerde, TN yükü açısından
11.720 ton/yıl (toplam yayılı yükün %57‘si) ile baĢı çeken gübre kullanımını, 4.101 ton/yıl
(toplam yayılı yükün %20‘si) ile hayvancılık faaliyetleri ve 3.382 ton/yıl (toplam yayılı yükün
%16‘sı) ile arazi kullanımı kaynaklı kirlilik (orman, çayır-mera-otlak, kentsel ve kırsal yerleĢim
alanları yüzeysel akıĢları) takip etmektedir. Atmosferik taĢınım (933 ton/yıl), düzensiz katı
atık depo alanları kaynaklı sızıntı suyu yükleri (137 ton/yıl) ve foseptiklerden çıkıĢ suları
kaynaklı yayılı yükler (483 ton/yıl), TN açısından toplamda %7‘ lik bir paya sahiptir. Yayılı
yükler TP parametresi açısından incelendiğinde ise kirlilikteki en büyük payın yine tarımsal
gübre kullanımı olduğu (%80;2.150 ton/yıl) görülmektedir. Gübre kullanımını takiben
hayvancılık (%14;374 ton/yıl), foseptikler (%3;74 ton/yıl) ve, çayır-meralar ile ormanlardan
kaynaklanan fosfor yükleri (%3;87 ton/yıl)‘lük bir paya sahiptir. 2010 yılı havzaya ulaĢan
toplam azot (TN) yükü 20.757 ton/yıl, toplam fosfor (TP) yükü 2.688 ton/yıl‘dır.
Ceyhan havzasına ait TN ve TP yük dağılımları ġekil Y.9 - ġekil Y.11 ‘de verilmektedir.
ġekil Y.9. Ceyhan Havzası TN Dağılım Haritası
ġekil Y.10. Ceyhan Havzası TP Dağılım Haritası
ġekil Y.11. Ceyhan Havzası Yayılı TN veTP Yükleri Dağılımı
Noktasal ve Yayılı Kirlilik Yükleri
Havzadaki kentsel yerleĢimlerden, endüstriyel tesislerden ve düzenli katı atık depolarından
kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere
noktasal kirliliğin toplam içerisinde daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı
için noktasal yüklerin oranı TN parametresi bazında %16, TP parametresi bazında %20‘dir.
Noktasal TN yükleri 2010 yılında 3815 ton/yıl iken, 2040 yılında 3442 ton/yıl değerine
inmektedir. TP yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde az bir düĢüĢle 654 ton/yıl dan 664 ton/yıl
değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere rağmen, yayılı yüklerde
çok daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010 yılında 20.757 ton/yıl olan
yayılı TN yükü, 2040 yılında 13.816 ton/yıl seviyesine inmekte olup; %33 oranında bir azalma
söz konusudur. TP yükleri değeri de benzer Ģekilde 2.688 ton/yıl dan 1.602 ton/yıl değerine
inmektedir. Ceyhan Havzası‘ndaki toplam kirlilik yükleri genel özeti Tablo Y.3‘te
verilmektedir.
Tablo Y.3. Ceyhan Havzası’ndaki Toplam Kirlilik Yükleri
Yükler (ton/yıl)
Toplam Azot (TN)
Yıllar
Toplam Fosfor (TP)
Noktasal
Noktasal
Yayılı
Toplam
Kentsel
Endüstriyel
2010
3384
431
20.757
2020
2089
356
2030
2573
2040
2979
Yayılı
Toplam
101
2.688
3342
393
89
2116
2598
18353
456
80
1.857
2393
17080
522
71
1.602
2195
Kentsel
Endüstriyel
24572
553
17.123
19568
321
15.459
285
13.816
5. Kentsel Atıksu Arıtma Tesislerinin Planlanması ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Kentsel AAT planlama ve fizibilite çalıĢmaları, ―Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması‖ Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki
tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan
tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, AAT‘lere atıksu taĢıyacak kolektör hatlarının
güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması gibi faaliyetleri
kapsamaktadır. Planlanan kentsel atıksu arıtma tesisleri özellikleri ile birlikte CBS ortamında
yerini almıĢtır.
Mevcut AAT‘lerin değerlendirilmesi aĢamasında; havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları
kapsamında mevcut kentsel AAT‘ leri yerinde incelenmiĢ, ve yenileme veya kapasite artıĢı
ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama çalıĢmalarına da yansıtılmıĢtır. Ayrıca,
planlama çalıĢmalarında oluĢturulan arıtma senaryolarında öngörülen esaslara göre,
çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını arıtması planlanan mevcut AAT‘ ler için gerekli
kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer
almaktadır. Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve
Orman Bakanlığı) AAT‘ler için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise, bunlar da
ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır.
Bu kapsamda ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak, 3 farklı senaryo
için AAT planlamalarının alternatifleri üretilmiĢtir:
1. Alternatif:
Maksimum sayıda AAT ve minimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak
üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır.
2. Alternatif:
Minimum sayıda AAT ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda
AAT‘de arıtılması planlanmıĢtır.
3. Alternatif:
Optimum sayıda AAT ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç olmak üzere
AAT‘ler, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak
olarak planlanmıĢtır.
Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim
birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması
gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim
birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın
üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim
birimleri maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir. Planlanan AAT‘ler için
proses seçimi gerçekleĢtirilirken, söz konusu tesisten faydalanacak nüfus değeri esas
alınmıĢtır.
Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz
önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu
Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü
Yönetmelikleri‘nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus
değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir.
Ceyhan Havzası, ―Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği Hassas Ve Az Hassas Su Alanları
Tebliği’ne” göre EK 1A‘da sıralanan hassas havzalar arasında yer almamaktadır. Söz konusu
Tebliğe ait EK 1C‘de Hassas Koy, Körfez ve Kıyılar sıralanmıĢtır. Buna göre; bir kısmı
Ceyhan Havzası etki alanı içerisinde yer alan Ġskenderun- Mersin Mezitli kıyı Ģeridi Hassas
Alan olarak ilan edilmiĢtir. ―Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği’ne” göre hassas alanlara
nüfusu 10.000‘den büyük yerleĢim birimlerinden yapılacak kentsel atıksu deĢarjları için ileri
arıtma mertebesinde atıksu arıtma zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu nedenle söz konusu kıyı
Ģeridine deĢarj yapan ve nüfusu 10.000‘den büyük yerleĢim birimleri ve/veya atıksu arıtma
birlikleri için planlanan Kentsel Atıksu arıtma Tesislerinde ileri arıtma yapmaya imkan veren
proses tipleri seçilmiĢtir.
Bu bağlamda tesise bağlı nüfus değerine göre proses seçimi Tablo Y.4‘te verildiği gibi
yapılmıĢtır.
Tablo Y.4. Proses Seçim Kriterleri
NÜFUS ARALIĞI
N<2000
2000<N<10000
YERLEġĠM DURUMU
50000<N<100000
100000<N<250000
N>250000
ARITMA
ÖN
MERTEBESĠ
ARITMA*
ÇAMUR ARITMA
Ġçme Suyu Havzası
Paket Arıtma
Ġkincil
KI
Hassas Alan
Doğal Arıtma/Paket Arıtma
Ġkincil
KI/Foseptik
-/Kurutma Yatakları
Diğer
Ġkincil
KI+Foseptik
Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur
Ġkincil/ileri
KI+ĠI+YAKT
Hassas Alan**
Ġkincil
KI+ĠI+YAKT
Diğer**
Ġkincil
KI+ĠI+YAKT
Ġçme Suyu Havzası***
10000<N<50000
PROSES TĠPĠ
Hassas Alan
***
BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi)
Ġleri
Ġleri
Diğer
Ġleri
Hassas Alan
Ġleri
Diğer
Ġleri
Hassas Alan
Ġleri
Diğer
Ġleri
Ġleri
Hassas Alan
Ġleri
Diğer
Ġleri
* KI:Kaba Izgara ĠI:Ġnce Izgara
YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu
Çamur Kurutma Yatakları
Graviteli Yoğ. +
Mekanik/Kurutma Yatakları
Mekanik
KI+ĠI+YAKT
Ġkincil
Mekanik
Graviteli Yoğ. + Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Çamur Çürütme + Mekanik
Ġkincil
HKT: Havalandırmalı Kum Tutucu
** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif çamur sistemi
öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi
iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır.
*** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim birimleri için ileri arıtma
yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme
safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma
mertebesinde aktif çamur sistemi planlanmıĢtır
Maliyet Analizi ve Fizibilite Çalışmaları
Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan 3 arıtma senaryosunun her
biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında 3 alternatif senaryo arasında ekonomik
olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel AAT‘lerin her biri için
ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek
biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam
iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri,
arıtılan atıksuyun m3‘ ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri
de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi
merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde, bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate
alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu
karĢılaĢtırmalı maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi
için, 3 alternatif için aynı yöntem ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde
bulundurulmuĢtur.
ÇalıĢmalar kapsamında Ceyhan Havzası‘nda kurulması planlanan AAT‘ler, arıtma
teknolojilerine göre gruplandırılarak Tablo Y.5 ve Tablo Y.6‗da revizyon yapılması planlanan
AAT‘ler Tablo Y.7‘de verilmektedir.
Tablo Y.5. AKTĠF ÇAMUR Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT NO
ĠLK
YATIRIM M.
30 YILLIK
ĠġLETME M.
ġZD
AAT’NĠN
BULUNDUĞU
ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
I-1
Adana
Ceyhan
139.290
Ġleri Arıtma
3.765.270
7.839.030
I-2
Osmaniye
Toprakkale
8.973
Ġkincil Arıtma
580.623
703.350
I-3
Osmaniye
Tüysüz
2.705
256.406
337.473
I-4
Osmaniye
Cevdetiye
3.160
285.041
366.923
I-5
Adana
Sumbas
2.418
237.547
313.404
I-6
Adana
Doruk
2.766
260.337
338.933
I-7
Adana
Kurtpınar
2.308
230.096
309.097
I-8
Adana
Mercimek
3.739
319.673
400.738
I-9
Adana
Ġmamoğlu
25.257
1.175.681
1.821.339
I-10
Osmaniye
Hasanbeyli
2.928
270.587
345.825
I-11
Osmaniye
Bahçe
14.778
815.840
1.161.391
I-12
Osmaniye
Kadirli
108.542
Ġleri Arıtma
3.176.528
6.127.207
I-13
Adana
Büyükmangıt
3.332
Ġkincil Arıtma
295.532
375.060
II-1
KahramanmaraĢ
Ġleri Arıtma
606.278
737.294
24.093
Ġleri Arıtma
1.138.480
1.634.058
596.472
Ġleri Arıtma
10.148.608
25.827.819
(ATIKSU
TOPLAMA
ALANI)
Önsen
PROJE
NÜFUSU
9.560
Fatmalı
AAT PROSES
TĠPĠ
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
Ġkincil Arıtma
(EURO)
(EURO)
Kılılı
II-2
KahramanmaraĢ
Türkoğlu
KahramanmaraĢ
II-3
KahramanmaraĢ
Karacasu
Hacımustafa
II-4
KahramanmaraĢ
Kavlaklı
3.165
Ġleri Arıtma
285.385
360.988
II-5
Osmaniye
Düziçi
46.703
Ġleri Arıtma
1.787.639
3.070.313
II-6
Osmaniye
Gökçayır
2.151
219.332
300.742
II-7
KahramanmaraĢ
Ġmalı
2.259
226.765
306.500
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
AAT NO
AAT’NĠN
BULUNDUĞU
ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
II-8
KahramanmaraĢ
YeĢilyöre
4.150
II-9
KahramanmaraĢ
Dadağlı
2.613
II-10
KahramanmaraĢ
Kale
5.120
II-11
KahramanmaraĢ
YeĢilova
2.624
II-12
KahramanmaraĢ
Andırın
8.238
II-13
KahramanmaraĢ
Döngele
3.117
II-14
KahramanmaraĢ
Kürtül
2.982
II-15
KahramanmaraĢ
Geben
2.166
II-16
KahramanmaraĢ
Elmalar
4.517
II-17
KahramanmaraĢ
Fatih
5.875
(ATIKSU
TOPLAMA
ALANI)
PROJE
NÜFUSU
AAT PROSES
TĠPĠ
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
ĠLK
YATIRIM M.
(EURO)
30 YILLIK
ĠġLETME M.
ġZD
(EURO)
343.274
427.351
250.391
326.091
396.103
480.329
251.101
333.961
547.756
678.459
282.371
357.921
274.029
349.551
220.373
303.354
363.671
444.091
435.043
524.954
Ellek
Atalan
II-18
Osmaniye
YarbaĢı
15.417
Ġleri Arıtma
839.754
1.223.075
1.921
Paket Arıtma
203.033
287.133
16.565
Ġleri Arıtma
881.889
1.277.930
435.058
536.206
293.382
375.773
226.495
303.337
302.060
380.524
257.946
335.396
227.596
306.928
240.847
316.758
Böcekli
II-19
KahramanmaraĢ
III-1
KahramanmaraĢ
Karadere
ġekeroba
Beyoğlu
III-2
Gaziantep
Sakçagöze
5.876
III-3
Gaziantep
ġatırhüyük
3.296
III-4
Gaziantep
Atalar
2.255
III-5
KahramanmaraĢ
Evri
3.440
III-6
KahramanmaraĢ
Büyüknacar
2.729
III-7
Adıyaman
Belören
2.271
III-8
KahramanmaraĢ
Bozlar
2.468
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
AAT NO
AAT’NĠN
BULUNDUĞU
ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
III-9
KahramanmaraĢ
Çağlayancerit
18.704
III-10
Adıyaman
Balkar
2.539
III-11
Adıyaman
GölbaĢı
35.470
III-12
Adıyaman
Harmanlı
2.409
III-13
KahramanmaraĢ
(ATIKSU
TOPLAMA
ALANI)
Pazarcık
PROJE
NÜFUSU
KahramanmaraĢ
Göksun
Ġleri Arıtma
ĠLK
YATIRIM M.
(EURO)
30 YILLIK
ĠġLETME M.
ġZD
(EURO)
957.998
1.278.869
245.557
324.477
1.481.936
2.304.517
Ġkincil Arıtma
236.927
315.939
Ġleri Arıtma
1.780.546
2.909.686
26.539
Ġleri Arıtma
1.216.033
1.695.249
121.430
Ġleri Arıtma
3.429.027
6.988.422
314.151
391.170
242.865
319.051
270.215
352.563
675.246
989.527
337.938
416.152
281.271
356.705
331.644
409.399
343.347
421.774
237.915
314.211
259.646
335.450
46.432
Narlı
IV-1
AAT PROSES
TĠPĠ
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Demircilik
Söğütlü
IV-2
KahramanmaraĢ
Çiçekköy
Karaelbistan
Elbistan
IV-3
KahramanmaraĢ
Ericek
3.644
IV-4
KahramanmaraĢ
Tombak
2.498
IV-5
KahramanmaraĢ
Çoğulhan
2.922
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
ArıtaĢ
IV-6
KahramanmaraĢ
Çobanbeyli
11.197
Ġleri Arıtma
Bakraç
IV-7
KahramanmaraĢ
Baydemirli
4.056
IV-8
KahramanmaraĢ
Ilıca
3.099
IV-9
KahramanmaraĢ
ġahinkayası
3.946
IV-10
KahramanmaraĢ
Tekir
4.152
IV-11
KahramanmaraĢ
Değirmendere
2.424
IV-12
KahramanmaraĢ
Kanlıkavak
2.756
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
AAT NO
AAT’NĠN
BULUNDUĞU
ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
IV-13
KahramanmaraĢ
BarıĢ
3.007
IV-14
KahramanmaraĢ
Ekinözü
8.593
IV-15
KahramanmaraĢ
Ġğde
2.691
IV-16
KahramanmaraĢ
(ATIKSU
TOPLAMA
ALANI)
PROJE
NÜFUSU
AAT PROSES
TĠPĠ
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
ĠLK
YATIRIM M.
(EURO)
30 YILLIK
ĠġLETME M.
ġZD
(EURO)
275.563
357.949
563.781
635.831
255.459
334.168
469.623
572.726
1.759.966
3.053.936
316.391
397.111
288.823
372.030
270.020
352.360
430.002
519.974
169.415
255.922
197.668
282.036
114.960
209.415
150.154
238.860
203.681
287.751
136.070
226.796
162.288
249.535
184.549
269.756
247.276
326.026
52.191.771
91.311.949
Izgın
Doğan
6.573
IV-17
KahramanmaraĢ
AfĢin
45.646
IV-18
KahramanmaraĢ
Büyükyapalak
3.682
IV-19
KahramanmaraĢ
Altınelma
3.222
IV-20
KahramanmaraĢ
Tanır
2.919
IV-21
KahramanmaraĢ
Büyükkızılcık
5.776
IV-22
KahramanmaraĢ
Bozhüyük
1.473
IV-23
KahramanmaraĢ
IV-24
KahramanmaraĢ
IV-25
KahramanmaraĢ
IV-26
KahramanmaraĢ
IV-27
KahramanmaraĢ
IV-28
KahramanmaraĢ
IV-29
KahramanmaraĢ
IV-30
KahramanmaraĢ
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Ġleri Arıtma
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Çardak
1.847
Esence
834
Dağlıca
1.234
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Büyüktatlı
1.930
Alemdar
1.068
TaĢoluk
1.383
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Paket Arıtma
Akbayır
1.670
BakıĢ
2.565
TOPLAM
Ġleri Arıtma
Tablo Y.6. DOĞAL ARITMA Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT NO
(ATIKSU TOPLAMA ALANI)
AAT’NĠN
BULUNDUĞU ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
PROJE
NÜFUSU
ĠLK YATIRIM M.
(EURO)
I-1-D
Adana
Çelemli
1.396
97.720
I-2-D
Osmaniye
Kırmıtlı
1.060
74.200
I-3-D
Adana
Zeytinbeli
1.802
126.140
I-4-D
Adana
Kurtkulağı
1.521
106.470
I-5-D
Adana
Birkent
1.380
96.600
I-6-D
Adana
Kösreli
1.808
126.560
I-7-D
Adana
Hamdilli
1.050
73.500
I-8-D
Adana
Sağkaya
1.262
88.340
I-9-D
Adana
Gazi
1.860
130.200
I-10-D
Osmaniye
Mehmetli
1.528
106.960
I-11-D
Osmaniye
Alibeyli
1.815
127.050
I-12-D
Adana
Mustafabeyli
1.921
134.470
I-13-D
Adana
YeĢilköy
1.744
122.080
I-14-D
Adana
Kaldırım
1.675
117.250
TOPLAM
1.355.620
Tablo Y.7. Revizyonu Planlanan AAT’ler
AAT
BAĞLI
YERLEġĠMLER
NÜFUS
(2040)
I-1-R
Yumurtalık
5.825
I-2-R
Kozan
91.208
REVĠZYON
Fiziksel Arıtma Birimlerinin
Yenilenmesi
Stabilizasyon Havuzlarının
Kısmi Havalandırmalı
Lagünlere DönüĢtürülmesi
ĠLK YATIRIM M.
(EURO))
30 YILLIK
ĠġLETME M. ġZD
(EURO)
216.250
643.935
1.410.625
4.245.197
Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde toplam maliyetler açısından en
düĢük olan arıtma senaryosu Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde
edilen toplam maliyetler Tablo Y.8‘de verilmiĢtir. Diğer arıtma senaryolarına göre toplam
maliyetler açısından en düĢük olan arıtma senaryosu Alternatif 1‘dir. Bu senaryo kapsamında
planlanan AAT‘ lerin tamamlanma ve iĢletmeye alınma zamanları, Çevre Kanunu Geçici
Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, belediye
nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki yıllara kadar olacaktır. Buna göre planlanan AAT‘lerin
tamamlanma zamanları nüfusu 100.000‘den fazla olan belediyeler için 2010; 50.000-100.000
arasındaki belediyeler için 2012; 10.000-50.000 arasındaki belediyeler için 2014; 2.00010.000 arasındaki belediyeler için 2017 yılıdır.
Tablo Y.8. Ceyhan Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Atıksu Arıtma Maliyeti (Euro)
Senaryo
AAT Yatırım Maliyeti
Aktif
Doğal
Yenileme
Çamur
Arıtma
Toplam
ĠYM
ĠĢletme
Maliyeti
Kolektör
Maliyeti
Toplam
Yatırım
Maliyeti
Toplam
Maliyet
Alternatif I
52.929.202
2.466.910
1.626.875
57.022.987
95.886.457
423.442
57.446.429
153.332.886
Alternatif II
53.190.363
1.570.630
1.626.875
56.387.868
96.448.838
2.792.710
59.180.578
155.629.416
Alternatif III
52.432.929
1.273.270
1.626.875
55.333.074
96.031.305
5.670.878
61.003.952
157.035.257
Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif,
havzada yapılan üç adet toplantıda proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer kurum ve
kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. Toplantı sonucunda istenen değiĢiklikler bu arıtma
senaryosu üzerinde yapılarak AAT planlamaları son halini almıĢtır. Nihai atıksu arıtma
senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo Y.9‗da verilmiĢtir.
Tablo Y.9. Ceyhan Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetler
Senaryo
Nihai
Aktif
Doğal
Yenileme
Çamur
Arıtma
52.191.774
1.527.540
1.626.875
Toplam
ĠYM
ĠĢletme
Maliyeti
55.346.189
96.201.078
Kolektör
Maliyeti
Toplam
Yatırım
Maliyeti
Toplam
Maliyet
5.610.147
60.956.336
157.157.414
Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki nüfus aralıklarına göre ilk
yatırım maliyeti ile kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafikler ġekil Y.12’de verilmektedir.
Buna göre müstakil olarak planlanan AAT‘ lerin hizmet ettiği belediye nüfusu 100.00‘den
fazla ise AAT‘ nin iĢletmeye alma yılı 2010, 50.000-100.000 arasında ise 2012; 10.00050.000 arasında ise 2014; 10.000‘den az ise 2017 olarak alınmıĢtır. Birden fazla yerleĢimin
aynı AAT‘ ye bağlı olduğu durumlarda (ortak arıtma) , AAT‘nin hizmet ettiği nüfusa
bakılmaksızın. AAT‘ ye bağlı ve nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için mevzuatta öngörülen
süreye kadar tesisin iĢletmeye alınacağı kabul edilerek grafiklerde gösterilmiĢtir. Bununla
birlikte nüfusu 100.000 üzerinde olan yerleĢim yerleri için verilen süre dolduğundan eylem
planı takviminde söz konusu yerler için bu süre 2012 olarak öngörülmüĢtür. Ceyhan
Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için;
2010 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 13.913.878 €, 2012 yılına
kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 8.016.180 €, 2014 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM
12.114.119 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 21.302.013 €‘dur. Ceyhan
Havzası‘nda planlanan AAT‘ler ġekil Y.13‘te verilmiĢtir.
* Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'ni
iĢletmeye almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak
öngörülmüĢtür.
ġekil Y.12. Ceyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri
ġekil Y.13. Ceyhan Havzası AAT Planlama Haritası
6. ÇalıĢmaların Coğrafi Bilgi Sistemine (CBS) Aktarılması
Proje kapsamında öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde tamamlanması
için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup, proje kapsamında üretilen tüm veriler
CBS ortamında ÇOB sistemi ile entegre edilecek Ģekilde hazırlanmıĢtır. Bilindiği gibi tüm
dünyada olduğu gibi Ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan CBS teknolojisi mekansal
anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama aktivitelerinin daha doğru ve hızlı
Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar
için
verilerin
toplanması,
toplanan
verilerin
değerlendirilmesi,
analiz
edilmesi
ve
sunulmasında CBS 'nin etkin bir Ģekilde kullanılması bir zorunluluk haline gelmiĢtir. Burada
unutulmaması gereken diğer bir husus, klasik yöntemlerle bir yıllık bir sürede Türkiye‘ nin
%52 nüfusuna hitap eden ve belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem
planlarının hazırlanmasının hem çok zor olacağı ve hem de doğruluk açısından aynı
hassasiyeti taĢımayacağıdır. Bu nedenle, CBS kullanımı bu projenin en önemli ve
vazgeçilemeyen bir aracı olmuĢtur.
Bütüncül bir yaklaĢımla CBS ile 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanmasında elde
edilen faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir.
Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların
yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi
ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olmuĢtur.
Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler, CBS ortamına aktarıldığı için zaman
içerisinde gerek yeni toplanmıĢ, süreç içerisinde toplanan veri ve gerekse
mevcut verilerin güncellenmesi daha kolay ve ucuz olmuĢtur.
Havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi
ve çözümünde oluĢturulan CBS önemli bir altlık olacaktır.
OluĢturulan CBS tabanı sayesinde, havzalar bazında zamanla artacak veri ve
bilgi yoğunluğu karĢısında verilerin daha hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz
edilmesine olanak sağlanacaktır.
Projede her havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için
tek bir veri katmanı oluĢturma yoluna gidilmiĢtir. Böylelikle veri katmanı
kalabalığı önlenerek, sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11
havza için yapılabilmesi sağlanmıĢtır.
Havzalar
bazında
oluĢturulan
CBS
altlığının
zaman
içerisinde
güncellenmesiyle özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları
havzalar genelinde takip etmek mümkün olacaktır.
7. Havzalarda Yapılan PaydaĢ Toplantıları
Yukarıda bahsedilen proje çalıĢmaları sırasında projenin amaç ve kapsamının anlaĢılabilir
olması ve projede yapılan çalıĢma sonuçlarının proje tamamlandıktan sonra sürdürülebilir
olması açısından havza bazında açılıĢ ve paydaĢ toplantıları baĢlığı altında toplantılar
düzenlenmiĢtir. Bu toplantılar, baĢta Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel
Müdürlüğü BaĢkanlığı‘nda olmak üzere; Havza koordinatörü olan Ġl Çevre Orman
Müdürlükleri ile havzadaki diğer Çevre ve Orman il Müdürlükleri, TÜBĠTAK MAM, proje
danıĢmanları ve hizmet alımı yapılan firmalar, havzada yer alan Belediyeler, Ġller Bankası, il
Özel Ġdareleri, Tarım Ġl Müdürlükleri ve havzada yer alan Sivil Toplum KuruluĢlarının
katılımıyla gerçekleĢtirilmiĢtir. AçılıĢ toplantıları her bir havzadaki koordinatör ilde Ekim-Aralık
2009 tarihlerinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Proje çalıĢmalarının ilerlemesi ve Havza bazında atıksu
arıtma tesisi planlamalarının tamamlanması sonucunda Mayıs-Temmuz 2010 tarihlerinde
yine 11 havzada 1. paydaĢ toplantıları düzenlenmiĢtir. Taslak raporların Bakanlık‘a
sunulmasının ardından Eylül 2010‘da 2. PaydaĢ toplantıları yapılmıĢtır. Ceyhan Havzası
AçılıĢ Toplantısı 22 Aralık 2009 tarihinde Adana ilinde, 1. paydaĢ toplantısı 21 Mayıs 2010
tarihinde KahramanmaraĢ ilinde, 2. paydaĢ toplantısı, 26.10.2010 tarihinde Adana ilinde, 3.
paydaĢ toplantısı ise 22 Aralık 2010 tarihinde KahramanmaraĢ ilinde gerçekleĢtirilmiĢtir.
PaydaĢlarla yapılan bu toplantılar neticesinde alınan geri bildirimler değerlendirilmiĢ olup,
özellikle planlamalara ve projenin diğer kısımlarına yansıtılmıĢtır.
8. Eylem Planlarının Hazırlanması
Proje kapsamında yapılan çalıĢmalar neticesinde havzadaki sorunlar ve çözüm önerilerine
yönelik ―Eylem Planları‖ hazırlanmıĢtır. Eylem planlarında yapılması gereken iĢlerin süresi ve
iĢi yapacak sorumlu kurum ve kuruluĢlarda belirtilmiĢtir. Proje faaliyetlerine iliĢkin iĢ programı
Havza Koruma Eylem Planı Nihai Rapor‘da detaylı olarak anlatılmıĢtır.
Ceyhan Havzası için önerilen eylemler kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler
Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl
(2011-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2016-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2021-2040) ise
uzun vade olarak belirlenmiĢtir.
Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi)
Ceyhan Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede
yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir:
Nüfusu 100.000‘den büyük olan tüm yerleĢim yerlerinde (KahramanmaraĢ ve
Ceyhan) 2012 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT‘lerin yapılması gerekmektedir.
Nüfusu 10.000‘den büyük olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun olarak 2014
yılının 6. ayına kadar kentsel AAT‘lerin yapılması gerekmektedir.
Elbistan Termik Santrali, OSB‘lerin (KahramanmaraĢ ve Kadirli), Elbistan ġeker
fabrikası ve tüm tekil endüstrilerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, deĢarj izninin
alınması vb.) yapmaları gerekmektedir.
Osmaniye‘de
zeytinyağı
üretimi
yapan
iĢletmelerde,
zeytin
karasuyundan
kaynaklanan kirliliğin önlenmesi için sektörel iĢbirliği toplantıları yapılmalı ve neticede
belirlenecek olan çözüm yöntemlerinin 2015 yılı sonuna kadar uygulamaya
geçirilmesi gerekmektedir. Bunun yanında bu tür tesislerden kanalizasyona ve alıcı
ortama yapılan tüm kontrolsüz deĢarjların acilen önlenmesi için gerekli tedbirlerin
alınması Ģarttır.
Mevcut atıksu deĢarjları alıcı ortamlarının yeniden değerlendirilmesi ve gerekli olanlar
için ―en uygun alıcı ortam rehabilitasyon projelerinin‖ geliĢtirilmesi gerekmektedir.
Yeni atıksu deĢarjları için ―en uygun alıcı ortam‖ seçeneklerinin uygulanması
gerekmektedir.
Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin nüfusu
100.000‘den büyük olan belediyelerin, en geç 2012 yılının 6. ayına kadar katı atık
bertarafında düzenli depolamaya geçmesi, 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık
düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonun tamamlanması gerekmektedir.
Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve
kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar
tamamlanması öngörülmüĢtür.
Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢ ocakları
ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir.
Havzada içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan AslantaĢ ve Ayvalı
Barajları‘nda özel hüküm belirleme ihtiyacının tespit edilmesi çalıĢmalarının 2012 yılı
sonuna kadar tamamlanmıĢ olması gerektiği düĢünülmektedir.
Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan
etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir.
Yumurtalık lagününde erozyon kontrolü çalıĢmalarının 2014 yılına kadar yapılması
gerekmektedir.
Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için
gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği
düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su
kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, akarsu ıslah çalıĢmalarının ise
2015 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıĢtır.
Havzadaki inĢaat ve planlama aĢamasında olan bütün HES‘lerde gerekli ekolojik debi
belirleme çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar yapılması gerekmektedir.
Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi)
Ceyhan Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede
Nüfusu 10.000‘in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000‘in üzerinde olan kırsal
köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT‘lerin yapılması
gerekmektedir.
Tarım ve hayvancılık gibi faaliyetlerden kaynaklanan yayılı kirliliğin önlenmesi
amacıyla yapılacak olan envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının
2019 yılı sonuna kadar yapılması gerektiği düĢünülmektedir.
Akarsular üzerinde planlama ve inĢaat aĢamasında olan baraj ve regülatör tesislerinin
envanter çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir.
Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi)
Ceyhan Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede
yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir. Eylem Planı kapsamında gerçekleĢtirilecek
tüm faaliyetler Çevre Su Ajansı veya benzeri bir kurum (HSA/ÇĠB) tarafından devamlı surette
izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir.
EXECUTIVE SUMMARY
Increasing water demand with an increasing population, problems related to scarcity of water
resources, overconsumption and pollution of water in parallel to developing industrial and
agricultural activities, increased the importance of water resources management on
watershed basis. On the 9th article of No:4856 Act on the Organization and Missions of
Ministry of Environment and Forestry, General Directory of Environment was nominated by
doing the necessary work in order to prepare plans for water protection and usage, and
providing an integrated watershed-based management of terrestrial water and soil resources.
Besides on the 5th article of Water Pollution Control Act published in 2004 in Official Gazette
with an issue number of 25687, it was stated that Water Protection Action Plans are made by
Ministry of Environment and Forestry by consulting with General Directorate of DSĠ (State
Water Works) and other related enterprizes.
Within this framework, work on preparation of Watershed Protection Action Plans was started
by the Ministry of Environment and Forestry of Turkish Republic. Initially, 25 hydrological
watersheds of our country were rated considering the water quality, pollutant sources,
protection areas and drinking water resources in the watershed. Based on this prioritization,
protection action plans were already completed for 4 watersheds. Preparation of protection
action plans for 11 of the remaining 21 watersheds were undertaken by TUBITAK Marmara
Research Center and started after being signed by the Ministry of Environment and ForestryGeneral Directorate of Environmental Management and TUBITAK Governorship on August
12, 2009. The project was finalized on December 3, 2010 with the completion of
amendments in planning of wastewater treatment facilities.
Watershed Protection Action Plans will contribute to Türkiye in the process of nomination for
European Union in order to comply with Water Framework Directive which came into force in
2000 and forms a basis for all EU water directives, and to form a basis for preparation and
application of River Basin Management Plans which will include the necessities of the
directive.
The total population of the residential areas within the scope of the Project is 37 453 292
according to the census of population by the year 2009 with respect to the address-based
registration system. This population refers to 52 % of the total population of Türkiye (Figure
Y1). The total area considered in the Project equals to 40 % of the total area in Türkiye
(Figure Y2).
Figure Y1. Population of Project Area
Figure Y2. Project Area
Within the scope of the Project, Watershed Protection Action Plans were prepared for the
following 11 hydrological watersheds based on 5th article of Water Pollution Control Act
Figure Y3).
Ceyhan Basin
Kızılırmak Basin
Marmara Basin
Susurluk Basin
Kuzey Ege (North Aegean) Basin
Küçükmenderes Basin
Büyükmenderes Basin
Burdur Basin
Yeşilırmak Basin
Konya Closed Basin
Seyhan Basin
Figure Y.3. Watersheds within the Scope of the Project
Within the Project, in order to prevent pollution and protection or rehabilitation of water
resources, present situation of the watershed was initially determined in terms of water
resources potential, point and non-point sources of pollution and water quality. Later, short,
medium and long term planning was made considering priorities, technological and
economical feasibility and sustainability. All those works were shared with the authorities in
the watershed, the Ministry of Environment and Forestry holding the first place.
Within the general work plan of the Project, consultancy service was undertaken by ―Biosfer
Consultancy Engineering and Trade Ltd. Corp.‖. One of the important work packages of the
Project consisting of municipal wastewater treatment plant planning and feasibility works was
undertaken by ―Mimko Engineering Manufacturing Consultancy Coordination and Trade
Corp.‖ through service procurement.
The work packages accomplished within the concept of the Project are as follows:
1.
Determination of the General Situation of the Watershed
Within this work package, location, geographical characteristics, water resources,
meteorological characteristics, agricultural and industrial properties which define the
watershed were compiled and mapped through Geographical Information Systems tools.
Leading Environmental Pressures and Hot Spots in the Watershed
According to the obtained data, factors which lead to environmental pressure on the
watershed are; untreated domestic and industrial wastewaters, solid waste dumping sites,
pesticide and nutrient pollution as a result of widespread agriculture and animal farming, river
water usage for cooling of Elbistan power plant, sand and gravel mining on river beds,
erosion around the rivers, dam lakes and hydroelectric centrals. As a result of these
pressures, Elbistan region, Sır Dam, Kartalkaya Dam, AslantaĢ Dam, Yumurtalık Lagoon and
hydroelectric centrals were determined as hot spots.
2.
Determination of Water Resources and Evaluation of Related Planning
Present data on potential of surface and groundwater resources, their usage purposes, and
allowance of water resources and future planning were specified. Considering the water
requirement in the watershed, reuse of treated wastewater was evaluated.
3.
On-Site Examination of Environmental Infrastructure
All municipalities regardless of the population, villages with N>2000, organized industrial
areas, other important pollution sources which discharge into receiving water resources,
working and abandoned solid waste disposal sites were visited and the present infrastructure
was investigated on-site. Within this scope, coordinates of the related places were recorded,
and the present situation of the municipal wastewater treatment plants, wastewater treatment
plants of individual industries and organized industrial areas which discharge into receiving
water bodies and which account for priority problems for the watershed were investigated.
Data obtained as a result of fieldwork were inserted into Excel tables and recorded under
GIS. Within the scope of Project, 1435 residential centers were visited, 192 domestic
wastewater treatment plants (WWTP), 1295 solid waste dumping areas, 29 sanitary landfills,
509 individual industrial plants with WWTP, 142 individual industrial plants without WWTP,
and 70 organized industrial areas were examined on-site.
During the field work for Ceyhan Watershed, 108 residential centers were visited, 3 domestic
wastewater treatment plants, 98 solid waste dumping areas, 30 individual industrial plants
with WWTP, 10 individual industrial plants without WWTP, and 3 organized industrial area
were examined on-site. There is no operating sanitary solid waste disposal site in the
watershed. WWTPs in operation and under construction are listed in Table Y.1. Table Y.2
shows the organized industrial areas and their situation of WWTP/discharge to sewer. The
locations of environmental infrastructural facilities examined during field work are illustrated
in Figure Y.4.
Table Y.1. WWTPs in Operation and Under Construction in Ceyhan Basin
WWTP
SITUATION
YEAR OF
START OF
OPERATION
DISCHARGE
MEDIA
WWTP
LOCATION
Yumurtalık
WWTP
Adana/Yumurtalık
In operation
2001
AyaĢ Creek
Kozan WWTP
Adana/Kozan
In operation
1994
Tabak Creek
Osmaniye
WWTP
Osmaniye
In operation
2003
Horu Creek
Table Y.2. Organized Industrial Areas in Ceyhan Basin
OIA NAME
LOCATION
WWTP
SITUATION
DISCHARGE
MEDIA
Adana
In operation
Ceyhan River
KahramanmaraĢ OSB
Adana/Kozan
Being projected
-
Osmaniye OSB
Osmaniye
In operation
Burnaz Spring
group protection
area
Kadirli OSB
Osmaniye/Kadirli
-
Municipal sewage
Figure Y4. Environmental Infrastructure Map for Ceyhan Basin
4.
Determination of Water Quality and Pollution Loads
For water quality classification, measurements and analysis of water resources between
2003-2009 obtained by DSĠ (State Hydraulic Works) were used. Surface water quality
classes were determined based on the quality classes criteria for terrestrial water resources
described in Table 1 of Water Pollution Control Act. As long as there was sufficient data, for
each DSĠ station, water quality classes (I,II,III,IV) were determined for COD, BOD5, NH4-N,
NO2-N and NO3-N which are important water quality parameters in terms of organic matter
and nitrogen pollution (Figure Y.5). Water quality parameters were also determined with
respect to main parameter groups (A, B, C) described in the same table. All these data were
inserted into maps prepared by the use of GIS (Figure Y.6 - Figure Y.8).
Pollution loads exerted by municipal and industrial wastewaters, working or abandoned solid
waste disposal sites and non-point sources were calculated. Pollutant loads from point and
non-point sources were mapped using GIS for each watershed.
Pollutant loads were calculated for 2020, 2030 and 2040 based on 30-years projections of
urban populations. The purpose of making population projections is estimating the future
population changes as realistic as possible. Within the scope of the Project, population
projection scenarios were developed for 30 years (until 2040) for the residential areas based
on urban/rural, summer/winter and municipality populations. The scenario which best reflects
the characteristics of the watershed area was selected and used in load calculations.
Results obtained for Ceyhan Basin as a result of pollutant load calculations is as follows:
Pollution from Urban Wastewater:
In present, only 4 of 98 residential centers (municipalities and villages with N>2000) treat
their domestic wastewaters in treatment plants in the Ceyhan Watershed. 4 domestic
wastewater treatment plants in the watershed serve to 243 275 people which refer to 18 % of
watershed population. In 2009, the fractions of pollutant loads from urban wastewater
sources which were discharged to the watershed were 35.189 tons/year (76%) for COD,
3.384 tons/year (92%) for TN and 553 tons/year (92%) for TP.
Figure Y5. Water Quality for Ceyhan Basin Based on Important Parameters (KOĠ, NH4-N, NO2-N and NO3-N)
Figure Y.6. Water Quality for Ceyhan Basin Based on Group A (Physical-Inorganic) Parameters
Figure Y.7. Water Quality for Ceyhan Basin Based on Group B (Organic) Parameters
Figure Y.8. Water Quality for Ceyhan Basin Based on Group C (Inorganic Pollution) Parameters
Pollution from Industrial Wastewater:
Industrial wastewater produced in the watershed is discharged into receiving media with a
ratio of 100 % into the watershed area. COD, TSS, TN and TP loads reaching the watershed
were 14006, 5706, 431 and 101 tons/year respectively for the year 2010.
Pollution From Leachates of Solid Wastes of Sanitary Landfills:
Solid waste leachates constitute an important portion in the formation of pollution. In the
calculation of pollutant loads originating from leachates of solid waste disposal sites in the
watershed, future pollution loads were realistically estimated taking the present situation as
basis.
Since there are no sanitary landfills in operation, point-source pollutant loads from sanitary
landfill leachates were considered as absent in Ceyhan Basin for the year 2010. These
loads are expected to dramatically increase when the sanitary solid waste landfills will be put
into operation by the year 2016 based on the calculations made according to the Solid Waste
Master Plan. Therefore, loads will be 686 tons/year for COD, 146 tons/year for TN and 2
tons/year for TP in 2020. Later loads from sanitary landfill leachates are expected to slowly
decrease through 2040.
Pollution From Non-point Sources:
Non-point pollution loads were calculated based on the important nutrients nitrogen (N) and
phosphorus (P). In order to provide basis for future planning, nutrient loads calculated for
2010 and estimations for 2020, 2030 and 2040 were reported as area-based distributions.
Non-point nitrogen pollution dominantly results from agricultural activities and animal farming.
In the Ceyhan Basin, fertilizers lead the sources of non-point pollutants in terms of N with a
ratio of 57 % (11720 tons/year) in total, followed by animal farming with 20 % (4101
tons/year) and pollution caused by land use with 16 %(3382 tons/yar). Atmospheric
deposition (933 tons/year), landfill leachates (137 tons/year) and septic tanks (483 tons/year)
contribute 7 % in total in terms of TN. An investigation of non-point loads in terms of TP show
that the largest portion 80 % (2.150 tons/year) belongs to agricultural fertilizer use. Fertilizer
use is followed by animal farming 14% (374 tons/year), septic tanks 3 % (74 tons/year) and
phosphorus from agricultural land, grass field, meadows and forests 3 % (87 tons/year). TN
and TP loads reaching the watershed were 20.757 and 2.688 tons/year respectively for the
year 2010. Distribution of TN and TP loads from non-point sources in Ceyhan Basin is shown
in Figure Y.9 - Figure Y.11.
Figure Y.9. Map Showing Distribution of TN Loads in Ceyhan Basin
Figure Y.10. Map Showing Distribution of TP Loads in Ceyhan Basin
Figure Y.11. Distribution of Non-point TN and TP Loads in Ceyhan Basin
Comparison of Point and Non-point Pollution Loads:
A comparison of pollution loads from non-point sources with point sources from urban areas,
industrial facilities and solid wastes show that loads originating from point sources comprise
a smaller fraction in total loads as expected. For 2010, the fraction of point sources is 16 % in
terms of total-N and 20 % in terms of total-P. Total point-source nitrogen loads was
calculated as 3815 tons/year for 2010, and will decrease to 3442 tons/year in 2040. Total
point-source phosphorus loads will increase a little from 654 tons/year to 664 tons/year
during this 30 year time span. Despite those small changes in loads from point-sources, the
amount of change is much higher in the case of non-point sources. Total non-point source
nitrogen load of 20757 tons/year in 2010 will decrease to 13816 tons/year in 2040 with about
40 % decrease. Similarly, total phosphorus load will decrease from 2688 tons/year to 1602
tons/year. Summary of total pollution load in Ceyhan Basin is shown in Table Y.3.
Table Y.3. Total Pollution Load in Ceyhan Basin
Load (tons/year)
Total Nitrogen (TN)
Total Phosphorus (TP)
Years
Point
Non-point
Domestic
Industrial
2010
3384
431
20.757
2020
2089
356
2030
2573
2040
2979
Total
Point
Non-point
Total
Domestic
Industrial
24572
553
101
2.688
3342
17.123
19568
393
89
2116
2598
321
15.459
18353
456
80
1.857
2393
285
13.816
17080
522
71
1.602
2195
5.
Planning of Municipal Wastewater Treatment Plants and Feasibility Studies
Planning of municipal wastewater Treatment plants and feasibility studies is one of the most
important steps of the project ―Preparation of Watershed Protection Action Plans‖. This work
package involves planning of municipal wastewater treatment plants with several
alternatives, performing feasibility studies for the planned facilities, determination of the route
for wastewater collector lines and making cost analysis. Planned wastewater treatment
plants and their characteristics were placed into GIS.
During the fieldwork in the watersheds, present municipal WWTPs were investigated on-site
and requirements were determined for renewal or capacity increase. These were
incorporated into the planning. Additionally, according to the basis anticipated by the
treatment scenarios formed during the planning studies, capacity increases required for
present WWTPs in order to treat the wastewaters of the surrounding municipalities and cost
analysis related to these also take place in planning. Besides the present facilities, feasibility
or final WWTP projects made by other enterprises (Municipalities, Provinces Bank, Ministry
of Environment and Forestry) were placed into planning after being discussed with the
related enterprises.
Three different scenarios were produced for WWTP planning considering the economical
and topographical aspects:
Alternative 1:
Planning scenario was based on providing maximum wastewater treatment plant and
minimum collector line. Separate WWTPs were planned for all residential centers except
those technically mandatory to use a collective treatment system.
Alternative 2:
This scenario involved planning based on minimum WWTP and maximum collector line. It
was planned to treat wastewaters with a minimum number of WWTs as long as possible
except those technically impossible to make a collective treatment.
Alternative 3:
Planning scenario was prepared to obtain an optimum number of WWTPs and optimum
length of collector lines. Except the residential areas which are technically impossible to
make a collective treatment, WWTPs were planned separately or collectively.
WWTPs suggested in treatment scenarios were planned for residential areas which do not
discharge into any present WWTPs. In addition, residential areas, the WWTPs of which
require renewals or capacity increases were also involved in planning studies. Residential
areas which discharge into a WWTP and more than 90% of their wastewater being treated in
these WWTPs and WWTPs of which do not require a renewal were not involved in cost
analysis and feasibility studies. In process selection for planned WWTPs, Turkish legislations
were taken as basis. Criteria for process selection (Table Y.4) were determined based on the
populations and considering the requirements given in Municipal Wastewater Treatment ActVulnerable and Less Vulnerable Areas Declaration and Water Pollution Control Act. It was
considered if the facility was located in a drinking water catchment basin or a vulnerable
area. Hence, all the treatment facilities for population above 2000 and located in a drinking
water catchment area, and those for population above 10000 and located in a vulnerable
area were planned to be able to remove nutrients (N.P). According to Annex 1C of Municipal
Wastewater Treatment Act- Vulnerable and Less Vulnerable Areas Declaration, ĠskenderunMersin Mezitli coastal line was declared as vulnerable area, a part of which is located in
Ceyhan Basin.
Table Y.4. Criteria for Process Selection
POPULATĠON
N<2000
2000<N<10000
10000<N<50000
50000<N<100000
100000<N<250000
N>250000
LOCATĠON
PROCESS
TREATMENT
LEVEL
SLUDGE
PRETREATMENT*
TREATMENT
Drinking Water Basin
Package Treatment
Secondary
CS
Drying Beds
Vulnerable Area
Natural Treatment/ Package
Secondary
CS/Septic tank
Drying Beds
Others
Natural Treatment/ Package
Secondary
CS/Septic tank
Drying Beds
Extended Aeration Activated Sludge
Sec./Adv.
CS+FS+HFGC
Gravity
Vulnerable Area**
Secondary
CS+FS+HFGC
Others
Secondary
thickener +
Mechanical/
CS+FS+HFGC
Drying Beds
Drinking Water Basin*** BNR (Carbon + Nutrient Removal)
Advanced
Mechanical
Vulnerable Area
BNR (Carbon + Nutrient Removal)
Advanced
Mechanical
Others
Secondary
Advanced
Vulnerable Area
Advanced
Others
Secondary
Advanced
Vulnerable Area
Advanced
Others
Advanced
Advanced
Vulnerable Area
Advanced
Others
Advanced
* CS:Coarse Screen
FS:Fine Screen
HFGC: Horizontal Flow Grit Chamber
Grav. Thick.+
CS+FS+HFGC
Mech.
CS+FS+AGC
Mechanical
CS+FS+AGC
Mechanical
Sludge
CS+FS+AGC
Digestion +
Mechanical
AGC: Aerated Grit Chamber
** Activated sludge treatment was planned for populations between 2000 -10000 which are not in a drinking water Basin. However natural
treatment was planned if its project has been prepared or its construction has already started
*** Activated sludge treatment plants included biological nutrient removal for populations between 10000- 50000 if they are in a drinking
water basin or vulnerable area. However conventional activated sludge was planned if its project has been prepared or its construction has
already started.
Cost analysis and Feasibility Studies
Cost analysis and feasibility studies were performed for the three scenarios explained above.
In cost analysis, it was aimed to determine the economically most feasible option between
these three scenarios. In feasibility studies, primary investment costs were calculated on
yearly basis to involve costs of construction, mechanical equipment, electricity and
automation required for each of the WWTPs determined by three different scenarios. In
addition, total wastewater treatment costs and treatment costs per m3 of wastewater were
calculated to include both investment costs and total operation costs required for 30 years.
Besides, construction costs for each collector line and whenever required investment and
operation costs for pumping stations were also considered. A relative cost analysis study
was performed over total costs as a result of a comparison of three different scenarios. In
order to make a good comparison, the same methodology and assumptions were used in the
calculations of each alternative. WWTPs planned for Ceyhan Basin are shown in Tables Y.5
and Y.6 depending on their treatment technologies. WWTPs which require renovation are
listed in Table Y7.
Table Y.5. Wastewater Treatment Plants Planned as Activated Sludge Systems.
WWTP
LOCATION
I-1
I-2
I-3
I-4
I-5
I-6
I-7
I-8
I-9
I-10
I-11
I-12
I-13
Adana
Osmaniye
Osmaniye
Osmaniye
Adana
Adana
Adana
Adana
Adana
Osmaniye
Osmaniye
Osmaniye
Adana
II-1
KahramanmaraĢ
II-2
KahramanmaraĢ
II-3
KahramanmaraĢ
II-4
II-5
II-6
II-7
II-8
II-9
II-10
II-11
II-12
II-13
II-14
II-15
II-16
II-17
KahramanmaraĢ
Osmaniye
Osmaniye
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
II-18
Osmaniye
II-19
KahramanmaraĢ
III-1
KahramanmaraĢ
TREATMENT
LEVEL
INVESTMENT
COSTS
(EURO)
139.290
8.973
2.705
3.160
2.418
2.766
2.308
3.739
25.257
2.928
14.778
108.542
3.332
9.560
Advanced
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Secondary
Advanced
Secondary
3.765.270
580.623
256.406
285.041
237.547
260.337
230.096
319.673
1.175.681
270.587
815.840
3.176.528
295.532
30 YEAR
OPERATĠNG
COSTS
(EURO)
7.839.030
703.350
337.473
366.923
313.404
338.933
309.097
400.738
1.821.339
345.825
1.161.391
6.127.207
375.060
Advanced
606.278
737.294
24.093
Advanced
1.138.480
1.634.058
596.472
Advanced
10.148.608
25.827.819
3.165
46.703
2.151
2.259
4.150
2.613
5.120
2.624
8.238
3.117
2.982
2.166
4.517
5.875
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
285.385
1.787.639
219.332
226.765
343.274
250.391
396.103
251.101
547.756
282.371
274.029
220.373
363.671
435.043
360.988
3.070.313
300.742
306.500
427.351
326.091
480.329
333.961
678.459
357.921
349.551
303.354
444.091
524.954
15.417
Advanced
839.754
1.223.075
1.921
Package
203.033
287.133
16.565
Advanced
881.889
1.277.930
RESĠDENTĠAL
AREAS
PROJECT
POPULATĠON
(2040)
Ceyhan
Toprakkale
Tüysüz
Cevdetiye
Sumbas
Doruk
Kurtpınar
Mercimek
Ġmamoğlu
Hasanbeyli
Bahçe
Kadirli
Büyükmangıt
Önsen
Fatmalı
Kılılı
Türkoğlu
KahramanmaraĢ
Karacasu
Hacımustafa
Kavlaklı
Düziçi
Gökçayır
Ġmalı
YeĢilyöre
Dadağlı
Kale
YeĢilova
Andırın
Döngele
Kürtül
Geben
Elmalar
Fatih
Ellek
Atalan
YarbaĢı
Böcekli
Karadere
ġekeroba
Beyoğlu
WWTP
LOCATION
III-2
III-3
III-4
III-5
III-6
III-7
III-8
III-9
III-10
III-11
III-12
Gaziantep
Gaziantep
Gaziantep
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
Adıyaman
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
Adıyaman
Adıyaman
Adıyaman
III-13
KahramanmaraĢ
IV-1
KahramanmaraĢ
IV-2
KahramanmaraĢ
IV-3
IV-4
IV-5
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
IV-6
KahramanmaraĢ
IV-7
IV-8
IV-9
IV-10
IV-11
IV-12
IV-13
IV-14
IV-15
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
IV-16
KahramanmaraĢ
IV-17
IV-18
IV-19
IV-20
IV-21
IV-22
IV-23
IV-24
IV-25
IV-26
IV-27
IV-28
IV-29
IV-30
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
TREATMENT
LEVEL
INVESTMENT
COSTS
(EURO)
5.876
3.296
2.255
3.440
2.729
2.271
2.468
18.704
2.539
35.470
2.409
46.432
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Secondary
435.058
293.382
226.495
302.060
257.946
227.596
240.847
957.998
245.557
1.481.936
236.927
30 YEAR
OPERATĠNG
COSTS
(EURO)
536.206
375.773
303.337
380.524
335.396
306.928
316.758
1.278.869
324.477
2.304.517
315.939
Advanced
1.780.546
2.909.686
26.539
Advanced
1.216.033
1.695.249
121.430
Advanced
3.429.027
6.988.422
3.644
2.498
2.922
Advanced
Advanced
Advanced
314.151
242.865
270.215
391.170
319.051
352.563
11.197
Advanced
675.246
989.527
4.056
3.099
3.946
4.152
2.424
2.756
3.007
8.593
2.691
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
337.938
281.271
331.644
343.347
237.915
259.646
275.563
563.781
255.459
416.152
356.705
409.399
421.774
314.211
335.450
357.949
635.831
334.168
6.573
Advanced
469.623
572.726
45.646
3.682
3.222
2.919
5.776
1.473
1.847
834
1.234
1.930
1.068
1.383
1.670
2.565
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Advanced
Package
Package
Package
Package
Package
Package
Package
Package
Advanced
1.759.966
316.391
288.823
270.020
430.002
169.415
197.668
114.960
150.154
203.681
136.070
162.288
184.549
247.276
3.053.936
397.111
372.030
352.360
519.974
255.922
282.036
209.415
238.860
287.751
226.796
249.535
269.756
326.026
52.191.771
91.311.949
RESĠDENTĠAL
AREAS
PROJECT
POPULATĠON
(2040)
Sakçagöze
ġatırhüyük
Atalar
Evri
Büyüknacar
Belören
Bozlar
Çağlayancerit
Balkar
GölbaĢı
Harmanlı
Pazarcık
Narlı
Göksun
Demircilik
Söğütlü
Çiçekköy
Karaelbistan
Elbistan
Ericek
Tombak
Çoğulhan
ArıtaĢ
Çobanbeyli
Bakraç
Baydemirli
Ilıca
ġahinkayası
Tekir
Değirmendere
Kanlıkavak
BarıĢ
Ekinözü
Ġğde
Izgın
Doğan
AfĢin
Büyükyapalak
Altınelma
Tanır
Büyükkızılcık
Bozhüyük
Çardak
Esence
Dağlıca
Büyüktatlı
Alemdar
TaĢoluk
Akbayır
BakıĢ
TOTAL
Table Y.6. Wastewater Treatment Plants Planned as Natural Treatment Systems
RESĠDENTĠAL
PROJECT
INVESTMENT COSTS
WWTP
LOCATION
AREAS
POPULATĠON
(EURO)
I-1-D
Adana
Çelemli
1.396
97.720
I-2-D
Osmaniye
Kırmıtlı
1.060
74.200
I-3-D
Adana
Zeytinbeli
1.802
126.140
I-4-D
Adana
Kurtkulağı
1.521
106.470
I-5-D
Adana
Birkent
1.380
96.600
I-6-D
Adana
Kösreli
1.808
126.560
I-7-D
Adana
Hamdilli
1.050
73.500
I-8-D
Adana
Sağkaya
1.262
88.340
I-9-D
Adana
Gazi
1.860
130.200
I-10-D
Osmaniye
Mehmetli
1.528
106.960
I-11-D
Osmaniye
Alibeyli
1.815
127.050
I-12-D
Adana
Mustafabeyli
1.921
134.470
I-13-D
Adana
YeĢilköy
1.744
122.080
I-14-D
Adana
Kaldırım
1.675
117.250
TOTAL
1.355.620
Table Y.7. WWTPs Planned to be Renewed in Ceyhan Basin
WWTP
RESIDENTIAL
AREAS
PROJECT
POPULATION
(2040)
I-1-R
Yumurtalık
5.825
I-2-R
Kozan
91.208
WWTP RENOVATION
Renovation of physical
treatment units
Revision to aeration lagoon
from stabilization pond
INVESTMENT
COSTS
(EURO)
30 YEAR
OPERATING
COSTS
(EURO)
216.250
643.935
1.410.625
4.245.197
Total costs obtained for each of the three alternatives are shown in Table Y.8. Alternative 1
was determined to be the most feasible option in terms of total costs out of 3 different
treatment scenarios examined for feasibility. Considering the deadlines suggested in the
Environment Law, termination of the WWTPs planned under this scenario will be between
2010 and 2017. Accordingly, deadlines for termination of these WWTPs will be 2010 (2012 in
the action plan) for a municipality population over 100000, 2012 for 50000-100000, 2014 for
10000-50000, 2017 for 2000-10000 and 2017 for less than 2000.
Table Y.8. WWTP Total Costs for Ceyhan Basin According to Three Different Scenarios
Wastewater Treatment Costs (€)
Scenario
WWTP Investment Costs
Collector
Total
Operating
Costs
Investment
Costs
(€)
Costs (€)
Total Costs
(€)
Activated
Natural
Sludge
Treatment
Alternative I
52.929.202
2.466.910
1.626.875
57.022.987
95.886.457
423.442
57.446.429
153.332.886
Alternative II
53.190.363
1.570.630
1.626.875
56.387.868
96.448.838
2.792.710
59.180.578
155.629.416
Alternative III
52.432.929
1.273.270
1.626.875
55.333.074
96.031.305
5.670.878
61.003.952
157.035.257
Renovation Total
The first alternative which was determined to be the most feasible option in the draft report
was shared in the three meetings with the stakeholders in the watershed. According to their
responses, WWTP plannigs were finalized. Total costs finalized according to the selected
scenario are shown in Table Y.9.
Table Y.9. WWTP Total Costs for Ceyhan Basin According to the Finalized Scenario
Wastewater Treatment Costs (€)
Scenario
Final
WWTP Investment Costs
Activated
Sludge
Natural
Treatment
Renovation
Total
WWTP Inv.
Costs
52.191.774
1.527.540
1.626.875
55.346.189
Operating
Costs
Collector
Costs
(€)
Total
Investment
Costs (€)
Total Costs
(€)
96.201.078
5.610.147
60.956.336
157.157.414
Based on the treatment scenario selected for Ceyhan Basin, the initial investment costs will
be 13.913.878 € for planned WWTPs with a municipality population over 100000,
8.016.180 € for WWTPs of 50000-100000 population, 12.114.119 € for 10000-50000, and
21.302.013 € for less than 10000. Figure Y.12 shows the initial investment costs of WWTPs
planned for 2010-2017. The existing and planned WWTPs are shown in Figure Y.13.
(*)According to the provisional 4th article of Environmental Law, deadline is 2010 for commencing operation of WWTPs of
municipalities with population above 100.000. However, since this deadline has expired, termination of these WWTPs was
foreseen as 2012 in the action plan
Figure Y.12. Initial investment costs of planned Municipal WWTPs in Ceyhan Basin
Figure Y.13. Existing and planned WWTPs for Ceyhan Basin
6.
Transfer of Accomplishments into Geographical Information Systems (GIS)
In order to accomplish the planned work timely and properly during the project, GIS
technologies were effectively used. All data produced within the scope of the project were
prepared in the GIS environment to be integrated with the system of Ministry of Environment
and Forestry. As already known, the use of GIS has been increasingly prevalent in our
country as well as the whole world. GIS is advantageous in terms of providing a rapid
completion of projects and achieving fast and accurate planning activities. Particularly, for
very large areas, effective use of GIS has been obligatory for data acquisition,
implementation, analysis and presentation. It is very important to note that preparation of
watershed protection action plans comprising 52 % of total population of Türkiye would be
very difficult and imprecise using classical methods to obtain the determined aims.
Therefore, GIS has been the most important and indispensable technological tool of this
project.
With an integrated approach, benefits obtained by using GIS during accomplishment of
studies for 11 watersheds are summarized below.
Compared to classical systems, it has been easier and faster to make
calculations and inquiries, and to produce and map all information forming a
basis for activities such as planning.
Since all data collected on watershed basis was transferred into the GIS
environment, it has been much easier and cheaper either to update data or to
add new data.
GIS will be an important database for determination and solution of
environmental problems which could occur throughout the watershed.
GIS will provide a faster and accurate analysis of the data and information
expected to increase in time.
In spite of producing databases for each watershed, a unique database was
produced including 11 watersheds. Hence, number of databases were
reduced and it was provided to be able to make analysis and mapping in one
run for all 11 watersheds.
By updating GIS database in time, it will be possible to follow up the
contributions obtained by works on the field throughout the watershed.
7.
Stakeholder Meetings
Additionally, during the project works mentioned above, opening and stakeholder meetings
were made for each watershed in order to make the objective and scope of the project
comprehensible and to obtain sustainability of the results of the works after the completion of
the project. These meetings were made with the participation of principally Environmental
Management General Directorate of Ministry of Environment and Forestry, all Provincial
Environment and Forestry Directorates in the watershed, TUBITAK-MRC, project
consultants, service providing firms, Municipalities in the watershed, State Water Works,
Provincial Bank, Special Provincial Administrations, Agriculture Provincial Directorates and
non-governmental organizations in the watershed area. Opening meetings were organized in
each watershed coordinator provinces between October-December 2009. With the
development of the project and completion of planning for wastewater treatment plants,
stakeholder meetings were organized in 11 watersheds between May-July 2010. After the
completion of draft report, 2. and 3. stakeholder meetings were made in October and
December 2010. Opening meeting was made on October 23, 2010 and 1. stakeholder
meeting was made on May 21, 2010 in KahramanmaraĢ, 2. stakeholder meeting was made
in Adana on October 26, 2010 and 3. stakeholder meeting was made on December 22, 2010
in Kahramanmaras for Ceyhan Basin. The feedback obtained as a result of these meetings
with shareholders were evaluated and reflected particularly in planning as well as other
sections of the project report.
8.
Preparation of Action Plans
As a consequence of the works accomplished within the scope of the project, an ―Action
Plan‖ was prepared for problems in the watershed and suggestions for solution of them. In
the ―Action Plans‖, the responsible enterprises to accomplish the required works and duration
of the works were also specified. Work deadline plan related to project activities is given
below which is also explained in detail in Section 8.4.
1.
GĠRĠġ
Günümüzde su; insanların hayatı ve sağlığı ile ekosistemler için yaĢamsal bir öneme sahip
olması yanında, ülkelerin kalkınmasında temel bir ihtiyaçtır. Su kıtlığı giderek belirgin ve
yaygın bir sorun haline gelmekte; su kalitesi hemen her ülkede hızla bozulmaktadır. Bu
problem sosyal ve ekonomik açıdan zincirleme pek çok soruna da neden olmaktadır. Doğal
kaynaklarımızın korunarak kullanılması ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması açısından,
koruma-kullanma dengesinin ülkemizin sosyo-ekonomik Ģartlarına göre ayarlanması çok
önemlidir ve önemli olduğu kadar da zor bir görevdir. Tüm bu unsurlar da ancak sürdürülebilir
su yönetimi kapsamı içinde değerlendirilebilir.
Su kaynakları yönetimi açısından günümüzde geliĢen yaklaĢım, kaynak yönetiminin havza
bazında ve diğer doğal kaynaklarla ―entegre‖ biçimde gerçekleĢtirilmesidir. Enerji, tarım,
sağlık ve çevre gibi sosyoekonomik kalkınmanın baĢlıca sektörleri için itici güç olan su
kaynaklarının, çevreyle uyumlu ve entegre yönetimi, sürdürülebilir kalkınmanın temel
bileĢenlerinden biridir. Su kaynakların verimli kullanılabilmesi kadar, doğal yenilenme
sürecinin temel alınarak gelecek nesillerin ihtiyacının da dikkate alınması büyük önem
taĢımaktadır. Özellikle havza bazında koruma planları yapılırken tüm geliĢmelere ve
kullanımlara kontrollü bir Ģekilde yön verilmesi gerekmektedir
Entegre havza yönetiminin ana hedefi mevcut su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının
teĢvik edilmesi ve sağlanması, su ekosistemlerinin ve bunlara bağlı diğer ekosistemlerin
iyileĢtirilmesi ve tahribatının önlenmesidir. Sürdürülebilir havza yönetiminde;
Havzanın çevresel özelliklerinin tanımlanması,
Hâlihazır ve gelecekteki yararlı kullanımları için gerekli kalite ölçütlerinin saptanması,
Kirletici kaynakların tanımlanması, hâlihazır su kalitesinin yararlı kullanımlara göre
değerlendirilmesi,
Mevcut kirliliğin kontrolü için uygun strateji belirlenmesi,
en önemli unsurlardır (Tanık, 2007).
Farklı sektörlerin ve kaynak kullanıcılarının birarada düĢünüldüğü, tehdit ve olanakların uzun
vadeli değerlendirildiği bir alana yapılan müdahalenin yarattığı olumlu ve olumsuz etkilerin
izlendiği en uygun ölçek havzadır. Bu nedenle, doğal kaynakların yönetiminde havza ölçeği
esas alınmalıdır. ( Dawei ve Jingsheng, 2001).
Havzalarda sık rastlanan ve sürdürülebilir yönetime gereksinim olduğunu gösteren
problemler aĢağıda verilmektedir. Bunlar;
Ötrofikasyon,
Sularda kalıcı ve toksik maddelerin birikimi,
Yüzme alanlarında sağlıksız koĢullar ve
Biyolojik çeĢitliliğin azalması ve tehlikeye düĢmesi olarak sayılabilir.
Su kaynaklarının gelecek nesillere temiz ve sağlıklı Ģekilde ulaĢtırılması için suyun toprakcanlı-iklim iliĢkileri çerçevesinde, bütün ihtiyaçların dikkate alınması ve korunarak
kullanılması gerekmektedir. Teknolojinin ilerlemesi, su kaynaklarından azami faydanın
sağlanmasına aracı olmakla birlikte, bu ilerlemeye paralel olarak sanayileĢmenin ve
ĢehirleĢmenin de artması beraberinde özellikle 1980‘li yıllarda çevre kirliliği sorunları baĢ
göstermiĢ; bu sorunlardan en geniĢ çapta etkilenen doğal kaynaklar da su kaynakları
olmuĢtur. SanayileĢme çağı ile birlikte baĢlayan ve 20. yy ortalarında ivme kazanan endüstri
faaliyetlerindeki ve insan nüfusundaki artıĢlar bütün çevresel kalitenin bozulmasına sebebiyet
vermiĢtir. Özellikle evsel atıksu ve tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan organik madde ve
besin (azot, fosfor) tuzları girdileri, iç sularda doğal ekolojik özelliklerin çok aĢırı değiĢimi ve
yoğun plankton üretime kadar varan problemlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
Suyun kalitesinin bozulması, kullanılabilir su kaynaklarını daha da sınırlı hale getirmeye
baĢlamıĢtır.
Su kaynaklarının yönetiminde, yukarıda sözü edilen kapsam ve ölçek değiĢiklikleri,
geliĢtirilmesi gereken çözümlerin de aynı kapsam ve boyutta ele alınmasını gerektirmektedir.
Esas itibariyle, yukarıda sözü edilen nedenlerle, bu yaklaĢımın en doğru çözüm olduğu kabul
edilmektedir.
1.1.
Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim
AB'nin su politikalarının değiĢimi uzunca bir süredir devam etmektedir. Literatürde üç büyük
dalga halinde incelenen AB Su Politikalarının geliĢimi 2000 yılında benimsenen "Su Çerçeve
Direktifi" (2000/60/EC) ile farklı bir boyut kazanmıĢtır. Avrupa Birliği'nin su politikasının
"anayasası" olarak kabul edilen Direktif önemli yenilikler içermesinin yanında Ģimdiye kadar
olan su politikalarının çerçevesini belirlemesi açısından da önem taĢımaktadır.
Avrupa Su Hukuku'nun geliĢimindeki birinci dalga 1975-80 arasında gerçekleĢmiĢ ve bu
süreçte "Çevresel Kalite Standartları" ve "Emisyon Limit Değerleri" tespit edilmiĢtir. 1980-
1995 yıllarını kapsayan ikinci dalgada ise, 1991 tarihli "Kentsel Atıkların Ele Alınması
Direktifi" ve "Nitratlar Direktifi", 1996'da benimsenen "Entegre Kirlenmenin Önlenmesinin
Kontrolü için Direktif" ve 1998'de benimsenen "Ġçme Suyu Direktifi" önemli geliĢmelerdir.
Üçüncü ve son dalga ise, 1995'ten günümüze kadar geçen süredir ve bu dönemde su
politikaları ile ilgili temel bir yeniden ele alıĢın gerektiği vurgulanmıĢtır. Ayrıca, yine 1995'ten
itibaren, birçok ve dağınık kanun yerine, daha bütünsel ve kapsamlı bir yasa öngörülmüĢtür.
Bu kapsamda Su Çerçeve Direktifi için hazırlıklar baĢlatılmıĢ ve 1995 ortasından 2000 yılına
kadar sürmüĢtür. 22 Kasım 2000'de Su Çerçeve Direktifi yürürlüğe girmiĢtir (Çiçek N,2009).
Su kirliliğinin giderek önemli boyutlara ulaĢması, ülkeleri bu konuda ciddi önlemler almaya
zorlamıĢ, bu da bu alanda pek çok mevzuatın oluĢması sonucunu doğurmuĢtur. Bu
kapsamda iyi su kalitesine ulaĢmayı hedefleyen Su Çerçeve Direktifi 2000 yılında Avrupa
Birliği tarafından kabul edilmiĢtir. Bütün su kaynaklarının korunması ve iyileĢtirilmesi için
havza bazında tutarlı bir yönetim çerçevesi çizen AB Su Çerçeve Direktifi‘nin nehir havzaları
üzerine kurulu sürdürülebilir su kaynakları yönetimi ilkesi halkın özellikle uygulayıcıların yerel
ölçekte her seviyede katılımını öngörmektedir.
Öncelikle havzayı tanımlamak gerekirse; havza bir akarsuyun kaynağıyla-sonlandığı yer
arasında kalan ve ona su veren tüm kolları kapsayan alandır. Yalnızca suyun değil, aynı
zamanda bütün doğal kaynakların örneğin ekosistemin, bütünleĢik ve sürdürülebilir olarak
kullanımını sağlayarak korunabilmesi için seçilebilecek en uygun birimdir.
Direktif su yönetimi açısından Nehir Havzası Bölgelerine (NHB'lere) dayanan ve tanımlanmıĢ
nehir havzası bölgeleri içindeki tüm yüzey suları ve yeraltısularının 2015‘e kadar ‗iyi su
durumu‘na ulaĢmasını gerektiren yeni bir perspektifi tanıtmakta, tüm su kütlelerine yönelik
çevresel ve ekolojik hedeflerin oluĢturulması yoluyla buna nasıl ulaĢılacağını açıklamaktadır.
Yüzey suları için ‗iyi durum‘, ‗iyi ekolojik durum‘ ve ‗iyi kimyasal durum‘ ile belirlenmektedir.
Ekolojik durum; hidromorfolojik, fiziko-kimyasal kalite unsurları ile desteklenen biyolojik kalite
unsurları ile belirlenmektedir. Referans noktası ya hiç insan etkisine maruz kalmamıĢ ya da
‗çok az‘ maruz kalmıĢ olan ‗bozulmamıĢ‘ koĢullar üzerinden tanımlanmaktadır. Ġyi yeraltısuyu
durumu ise yeraltı suyu kütlesinin hem miktar hem de kalite açısından en az ‗iyi‘ durumda
olması anlamına gelmektedir. Ayrıca, yeraltısuları için iyi durum gerekliliklerine ek olarak,
herhangi bir kirletici yoğunluğunda önemli ve sürekli artıĢ eğilimi belirlenmeli ve bu eğilim
önlemler programı yoluyla tersine döndürülmelidir. Tüm su kütleleri için iyi su durumu
hedefine mevzuatın yürürlüğe girdiği 2000 yılından itibaren 15 yıl içinde ulaĢılması
gerekmektedir. Yürürlüğe giriĢ tarihinden itibaren Üye Devletler SÇD‘yi baĢarıyla
uygulayabilmek için gerekli adımları atmaya baĢlamıĢlardır. Türkiye için iyi su durumu
hedefine hangi tarihte ulaĢılması gerektiği müzakerelerin bir parçasıdır.
SÇD'nin amaçları Ģu Ģekilde özetlenebilir: çok iyi duruma sahip olan su kütlelerinde ‗çok iyi
durum‘un korunması; suların mevcut durumundaki her türlü bozulmanın önlenmesi; ve tüm
sularda 2015‘e kadar en azından ‗iyi durum‘a ulaĢılmasıdır.
Direktifte bu amaç ve hedeflerin nehir havzası yönetim planında açıkça belirtileceği
bildirilmektedir; nehir havzası yönetim planı ayrıca bu hedeflere ulaĢılmasını güvence altına
almayı amaçlayan önlemler programını da içermelidir. Ġyi su durumuna; çevresel, ekonomik
ve sosyal etkenler dikkate alınarak ulaĢılacaktır. SÇD'nin uygulanması zorlayıcı olup sıkı bir
program dâhilinde birçok zorluğu ortaya çıkarmaktadır.
Bu hedeflere ulaĢmak için önlemler programını uygulamak üzere eĢgüdümlü ve bütüncül bir
yaklaĢımın temin edilmesi önem arz etmektedir. Su Çerçeve Direktifi, Kentsel Atık Su Arıtma
Direktifi ve Tehlikeli Maddeler Direktifi uyarınca, Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim
Planı nihai taslağı, ilgili kurumlar ile birlikte hazırlanmıĢtır. Bu süreç Türkiye‘de Su Sektörü
için Kapasite GeliĢtirilmesi EĢleĢtirme Projesi‘nin bir bileĢenini oluĢturmuĢtır. Su Çerçeve
Direktifi; Kentsel Atık Su Arıtma Direktifi, Tehlikeli Maddeler Direktifi ve diğer kardeĢ
direktifler, Yüzme Suları Direktifi, Nitrat Direktifi, Habitat ve KuĢ Direktifleri gibi ekolojik ve
kimyasal açıdan iyi su durumuna ulaĢmayı hedefleyen su ile ilgili direktifleri bütünleĢtiren bir
çerçeve
oluĢturmakta
ve
entegre
nehir
havzası
yönetiminin
genel
ilkelerini
sunmaktadır.(ÇOB, 2010)
Bu nedenle SÇD, daha önce yayımlanmıĢ olan ― Kentsel atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin
Direktif 91/271EEC(1991); Nitrat Direktifi(1991), Ġçme Suyu direktifi(1998), BütünleĢik
Kirlenme Önleme ve Kontrolü(IPPC) Direktifi(1996), Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi(1991) gibi
suyla ilgili tüm mevzuatı da kapsamaktadır.
Bu amaçla Avrupa Komisyonu (EC) tarafından ortak bir uygulama stratejisi oluĢturulmuĢtur.
Bu ortak uygulama stratejisi, direktifin uygulanması aĢamasında izlenmesi gereken yönteme
iliĢkin bilimsel ve teknik esasları ortaya koymaktadır. Ayrıca SÇD, üye ülkelerin, direktifle ilgili
uygulama planlarını 2009 yılına kadar oluĢturmalarını zorunlu kılmakta idi. SÇD'nin önemli
özelliklerinden biri de uygulamada ulaĢılması gereken aĢamalar için kesin tarihleri
tanımlamıĢ olmasıdır. Direktifin tanımladığı en önemli kilometre taĢları aĢağıda verilmektedir.
• Direktifin yürürlüğe girmesi, 2000.
• Ulusal mevzuata uyum, 2003.
• Nehir havzalarının ve ilgili otoritelerin tanımlanması 2003.
• Nehir havzalarının karakterizasyonu: Kirletici kaynaklar ve ekonomik analiz,2004.
• Ġzleme ağlarının kurulması, 2006.
• Kamu ile iĢbirliği, 2006.
• Taslak nehir havza yönetim planlarının sunulması, 2008.
• Nehir havza yönetim planlarının tamamlanması (ölçüm programları dahil), 2009.
• Fiyatlandırma politikalarının oluĢturulması, 2010.
• ĠĢlevsel ölçüm programlarının gerçekleĢtirilmesi, 2012.
• Çevresel hedeflere eriĢim, 2015.
• Ġlk yönetim döngüsünün sonu, 2021.
• Ġkinci yönetim döngüsünün sonu, hedeflere ulaĢmak için nihai tarih, 2027.
SÇD'deki en önemli kavram ―Nehir Havzası Yönetimi‖ dir ve her bir nehir havzası için Nehir
Havzası Yönetim Planı (NHYP) oluĢturulması istenmektedir. Aday ülkelerin katılım sürecinde
SÇD gerekliliklerini yerine getirmeleri gerekmektedir. Nehir havzasının özellikleri, insan
aktivitelerinin etkileri ve su kullanımının ekonomik analizi gibi çalıĢmaların yapılması, bu
direktiflerin öngördüğü hedeflerin yerine getirilmesi açısından önemlidir.
Nehir havzası yönetimi, aslında nehrin alt havzaları bazında uygulanması gereken çevresel
önlemleri içeren bir yaklaĢım metodudur. Önlemleri sıralayabilmek de havzaya iliĢkin tüm
geri plan bilgilerini detaylıca incelemekten ve irdelemekten geçer.
BütünleĢik havza yönetiminde, nehir havza yönetim planlarının (NHYP) yapılması esastır. Bu
planların yapımına dair herhangi bir reçete, yol veya yaklaĢım önermek günümüzün en çok
tartıĢılan konularından biridir. Su Çerçeve Direktifi‘ne (SÇD) göre, NHYP unsurları aĢağıda
sıralanmaktadır;
Nehir havzasının karakterizasyonu,
Ġnsan aktivitelerinin önemli baskı ve etkilerinin özeti,
Koruma alanlarının belirlenmesi ve haritalandırılması,
Ġzleme ağlarının haritası,
Çevresel hedefler listesi,
Ekonomik analiz,
Önlemler programı,
Detaylı önlemlerin listelenmesi ve özetlenmesi,
Kamuoyunun bilgilendirilmesi ve konu ile ilgili danıĢılması, karĢılıklı fikir alıĢveriĢinin
ve bilgi paylaĢımının sonuçları da içerecek Ģekilde özetlenmesi,
Yetkili otoritelerin listesi,
Kamuoyundan arka plan bilgisi ve yorum edinmek için irtibat noktalarının ve izlenecek
prosedürlerin belirlenmesi (Tanık, 2007).
Kentsel Atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin Direktif, (1991); (Türkiye‘de 2006),
Nitrat Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2004),
Ġçme Suyu Direktifi, (1998); (Türkiye‘de 2005- TS 266–2005)
BütünleĢik Kirlenme Önleme ve Kontrolü (IPPC) Direktifi (1996);
Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2006).
21 Aralık 2009‘da, Brüksel‘de gerçekleĢtirilen ―Hükümetler arası Katılım Konferansı‖nda
―Çevre Faslı‖ müzakereleri resmen açılmıĢtır. Ġlgili sektörler arasında en önemli ve maliyeti
en fazla olan ―Su Kalitesi Sektörü‖ dür. AB‘ye giriĢ sürecinde ülkemizde özellikle son yıllarda
kurumsal altyapı kuvvetlendirilmiĢ ve yasal mevzuat geliĢtirilmiĢ olmakla birlikte, henüz
Ģemsiye niteliğinde görev yapabilecek bir ulusal ―Su Çerçeve Yönetmeliği‖ geliĢtirilmemiĢtir.
Bu kapsamda Türkiye için en önemli kapanıĢ kriterleri, SÇD yi kapsayacak Ģekilde bir
mevzuat düzenlemesidir. Diğeride Havza Koruma Eylem Planlarının Nehir Havza Yönetim
Planlarına dönüĢtürülmesidir. Bakanlığa bağlı Çevre yönetimi Genel Müdürlüğü Su kalitesi
Sektörü açısından genel koordinasyon ve uygulamalardan sorumludur.
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, kapanıĢ kriterleri doğrultusunda Çevre Kanunu ve SKKY
kapsamında revizyon çalıĢmalarını devam ettirmekte olup, ayrıca SÇD yi kapsayacak Ģekilde
Havza Koruma Yönetmeliği çalıĢmalarını devam ettirmektedir.(ÇOB, 2010). Bununla birlikte,
bu konudaki çalıĢmalara esas olacak ―Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, Havzalarda Özel
Hüküm Belirleme ÇalıĢmalarına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Tebliği‖ 2009 yılının Haziran ayında
yayınlanmıĢtır. Akabinde içme suyu amaçlı kullanılan su kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi
için özel hüküm belirleme çalıĢmaları baĢlatılmıĢtır (Gürel vd, 2010).
Bunun dıĢında yine Bakanlığın koordinasyonunda son yıllarda ülkemizde su kaynaklarının
havza bazlı yönetimine yönelik 25 Havzada çalıĢmalar hızlanmaktadır(ġekil 1). Bu bağlamda
11 havzada ―Havza Koruma Eylem Planları‖ TÜBĠTAK MAM tarafından yapılmıĢtır. Söz
konusu ―Havza Koruma Eylem Planları‖, Su Çerçeve Direktifi (SÇD)‘nin gereği olarak
hazırlanmıĢtır. Bu planların hazırlanması önemli bir baĢlangıç noktası olup, AB Çevre Faslı
açılıĢ sürecinde önem kazanmıĢtır (Sarıkaya ve Çiçek, 2010).
ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası
Türkiye‘deki duruma bakıldığında Avrupa Birliği adaylık sürecindeki ivme, bu kavramların
daha doğru ve hızlı bir Ģekilde gündeme alınmasına katkı sağlamıĢtır. Özellikle Çevre ve
Orman Bakanlığı bu süreçte etkin rolünü almıĢ olup, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
(ÇYGM) Su Kalitesi Sektöründe kendisine verilen görevler çerçevesinde Avrupa Birliği
standartlarını da dikkate alarak planlarını geliĢtirmektedir. Hazırlanan Havza Koruma Eylem
Planları, Nehir Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla paralel ruhta olup, Türkiye‘nin bu
süreçte elini güçlendiren dokümanlar olmuĢtur. Bu planların AB normlarına çevrilmesi güç
olmayacaktır. Türkiye uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği baĢarıyı uygulamaya da bu planlar
vasıtasıyla taĢıma olanağı yakalamıĢtır.
1.2.
Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları
Tüm dünyada olduğu gibi Ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan Coğrafi Bilgi
Sistemleri (CBS), mekânsal anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama
aktivitelerinin daha doğru ve hızlı Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj
sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar için verilerin toplanması, toplanan verilerin
değerlendirilmesi, analiz edilmesi ve sunulmasında CBS'nin etkin bir Ģekilde kullanılması
hemen hemen bir gereklilik haline gelmiĢtir. Nitekim "Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması" projesinde, öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde
tamamlanması için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup proje kapsamında
üretilen tüm veriler CBS ortamında Bakanlık sistemi ile entegre edilecek Ģekilde
hazırlanmıĢtır. Bütüncül bir yaklaĢımla 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanması
sonucunda sağlanacak faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir.
1. Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların
yapılması, planlama vb faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve
haritalanması daha kolay ve hızlı olacaktır.
2. Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler CBS ortamına aktarıldığı için gelecekte
sisteme yapılacak ilave ve güncellemeler daha kolay ve ucuz olacaktır.
3. OluĢturulan CBS, havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin
belirlenmesi ve çözümlenmesinde önemli bir altlık olacaktır.
4. OluĢturulan CBS‘nin yapısı, gelecekte karĢılaĢılacak ve zamanla giderek artacak
veri/bilgi yoğunluğunu sorunsuzca iĢleyebilecek,hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz
edebilecek Ģekilde tasarlanmıĢtır.
5. Projede her bir havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için
tek bir veri katmanı oluĢturulmuĢtur. Böylelikle veri katmanı kalabalığı önlenerek,
sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11 havza için yapılabilmesi
sağlanacaktır.
6. Havzalar bazında oluĢturulan CBS altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle
özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip
etmek mümkün olacaktır.
Yukarıda sayılan faydaları daha da arttırmak mümkündür. Burada unutulmaması gereken
nokta, klasik yöntemlerle yaklaĢık bir yıllık bir sürede Türkiye‘nin yarısından fazla bir
alanının belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem planlarının
hazırlanmasının güç olacağıdır. Bu nedenle CBS bu projenin en önemli ve
vazgeçilemeyen bir teknolojik aracı olmuĢtur. CBS'nin etkin olarak kullanıldığı proje
kapsamında yapılan çalıĢmalar ġekil 2 de verilen süreçlere uygun olarak 5 ana baĢlık
altında yürütülmüĢtür.
ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler
Projede gereken verilerin temin edilmesi çalıĢmanın ilk adımını oluĢturmuĢtur. Havza
sınırları bazında sayısal olarak temin edilen veriler daha sonra amaca uygun olarak
yeniden derlenmiĢ ve düzenlenmiĢtir. Üçüncü aĢamada arazi çalıĢmaları kapsamında
toplanan verilere uygun olarak bir veri modeli tasarlanmıĢ ve bilgiler modeldeki veritabanı
uygun Ģekilde entegre edilmiĢtir. Arazi çalıĢmaları kapsamında toplanan veriler derlenmiĢ
olan diğer veriler ile birlikte analiz edilerek yeni kurulacak AAT'lerin planlanması dördüncü
aĢamayı oluĢturmaktadır. Son aĢamada ise, proje kapsamında üretilen tüm verilerin
Bakanlık CBS genelgesine uygun olarak düzenlenmesi çalıĢmaları tamamlanmıĢtır.
Yukarıda özetlenen tüm çalıĢmaların detayları aĢağıda verilmiĢtir.
1.2.1.
Veri Temini
CBS ortamında yapılacak çalıĢmalarda kullanılmak üzere Tablo 1 de özetlenen veriler
sayısal olarak Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan (ÇOB) her bir havza için ayrı ayrı temin
edilmiĢtir.
Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB’dan Temin Edilen Veriler
NO
DOSYA ADI
FORMATI
1
arazi_kullanımı.shp
SHAPE
2
baraj_golet.shp
SHAPE
3
gol.shp
SHAPE
4
Havza_siniri.shp
SHAPE
5
hidroelektrik_santral.shp
SHAPE
6
il_merkez.shp
SHAPE
7
il_sinir.shp
SHAPE
8
ilce.shp
SHAPE
9
ilce_merk.shp
SHAPE
10
ozelcevrekoruma_alan.shp
SHAPE
11
sulanan_alan.shp
SHAPE
12
yagis.shp
SHAPE
13
Yerlesim_merkezi.shp
SHAPE
14
akarsu.shp
SHAPE
15
yukpaf
E00,DGN
16
Korunan Alanlar
SHAPE
17
pafta_25
SID
18
Pafta_100
SID
19
TURKIYE_100BIN
MDB
AÇIKLAMA
Tüm havzaları içeren 2000 ve 2006 yıllarına ait
CORINE arazi sınıflarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı baraj ve göletleri
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı gölleri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı havza sınırlarını
içermektedir.
Büyük Menderes, Ceyhan, Kızılırmak, Seyhan,
Susurluk ve YeĢilırmak havzaları için hidroelektrik
santralleri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı il merkezlerini
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı il sınırlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe sınırlarını
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe merkezlerini
içermektedir.
Büyük Menderes, Konya Kapalı ve Kuzey Ege
havzası için ÖÇK alanlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı sulanan alanlara ait
bilgileri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ortalama yağıĢ ile ilgili
bilgileri içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı yerleĢim merkezlerini
içermektedir.
Büyük Menderes havzası hariç olmak üzere
akarsulara ait bilgileri içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal
yükseklik paftalarını içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı korunan alanlara ait bilgileri
içermektedir.
Her havza içi ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli raster
paftaları içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı 1:100.000 ölçekli raster
paftaları içermektedir.
Tüm Türkiye için 1/100.000 ölçekli haritalardan
sayısallaĢtırılmıĢ detayları içeren veri setidir.
ÇOB‘dan alınan Tablo 1‘deki verilerin haricinde Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden
resimler halinde (JPG formatında); buharlaĢma, güneĢ radyasyonu, günlük maksimum
yağıĢ, kapalılık, karla kaplı gün, ortalama sıcaklık ve toplam yağıĢ haritaları daha sonra
sayısallaĢtırılmak üzere temin edilmiĢtir.
1.2.2.
Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları
Toplamda 11 havzada yapılacak olan çalıĢmanın en önemli aĢaması temin edilen verilerin
amaca uygun olarak yeniden derlenmesi ve düzenlenmesidir. Özellikle her havza için ayrı
ayrı olan veri setlerine aynı iĢlemi 11 kere tekrarlamak yerine tüm havzaları içerecek
Ģekilde tek veri setinin hazırlanması hem gereksiz tekrarlama hem de veri katmanı
sayısının artıĢına engel olacaktır. Diğer taraftan temin edilen verilerde topolojik hataların
giderilmesi ve yerleĢim merkezleri gibi önemli veri katmanlarının güncellenmesi, özellikle
planlamalar açısından daha doğru kararların alınmasında etkili olacaktır. AĢağıda veri
derleme ve düzenlemeye yönelik olarak yapılan çalıĢmalar detaylandırılmıĢtır.
Havzaların oluĢmasında önemli olan akarsu verisinde, hem topolojik hem de veritabanı
anlamında tespit edilen eksikliklerin giderilmesine yönelik bir çalıĢma yapılmıĢ ve her bir
havza için önemli olan akarsuları içeren yeni bir akarsu veri katmanı oluĢturulmuĢtur
(ġekil 3 – ġekil 4). Kuru dereleri de içeren yoğun akarsu verisinden yeni akarsu katmanı
oluĢturulurken akarsuyun büyüklüğünün yanında DSĠ'nin yaptığı su kalitesi ölçümleri en
önemli kıstaslardan birisi olmuĢtur.
ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi
ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması
Belediyelerin il, ilçe ve belde statülerinin yıllar içerisinde değiĢmesi nedeniyle güncelliğini
yitirmiĢ olan yerleĢim merkezleri verisi Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan 2009 yılı
adrese dayalı nüfus bilgileri kullanılarak güncellenmiĢtir. Daha sonra yerleĢim birimlerinin
haritadaki konumları belirlenerek güncel veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil 5).
ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri
Yeni yerleĢim merkezlerinin oluĢturulmasından sonra il ve ilçe sınırları bazında yapılacak
mekânsal sorgulama ve analizlerde doğru sonuçlara ulaĢmak için, yerleĢim merkezinin ait
olduğu ilçe bilgisine göre il ve ilçe sınırları yeniden düzenlenmiĢtir (ġekil 6).
ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi
Veri derleme ve düzenleme çalıĢmaları kapsamında yapılan en önemli çalıĢmalardan biri de
11 havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal yükseklik veri katmanlarının oluĢturulmasıdır.
Toplamda 2458 adet DGN ve E00 formatlarında bakanlıktan temin edilen sayısal eĢyükseklik
eğrileri ve kot noktaları her havza için ayrı ayrı birleĢtirilmiĢtir. Özellikle Marmara ve Susurluk
havzalarında bazı paftalarda ortaya çıkan kenar uyuĢmazlıkları ve hatalı girilmiĢ yükseklik
değerleri düzeltildikten sonra tüm havzalar için 10 m. çözünürlüklü sayısal yükseklik modeli
raster veri seti halinde hazırlanmıĢtır. OluĢturulan sayısal yükseklik modelleri küçültülmüĢ
resimler halinde ġekil 7 de verilmiĢtir.
ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri
11 havza için temin edilen 196 adet 1:100.000 ve 2.458 adet 1:25.000 ölçekli taranmıĢ raster
paftalar birleĢtirilerek raster katalog halinde veritabanına aktarılmıĢtır. Bu iĢlem sırasında
karĢılaĢılan en önemli sorun ġekil 8 de görüldüğü gibi yan yana açılan paftaların siyah kenar
dolgularının birbirleri üzerine gelmesi ve veri kaybına neden olmasıdır.
ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular
Bu amaçla pafta kenar çizgileri kullanılarak raster paftalar teker teker kırpılmıĢ ve siyah
dolgulardan arındırılmıĢ raster veri setleri oluĢturulmuĢtur. Daha sonra oluĢturulan tüm raster
veri setleri kullanılarak raster katalog üretilmiĢtir. Örnek olarak 1/100.000'lik raster
paftalardan oluĢan katalog ġekil 9 da verilmiĢtir.
ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog
Su kaynakları kalite sınıflandırması çalıĢmaları kapsamında, DSĠ Su Kalite Gözlem
Ġstasyonları ölçüm sonuçları CBS ortamına aktarılmıĢ, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY)
Tablo 1‘de verilen Kıta Ġçi Su Kaynakları Sınıfları‘nda yer alan kalite kriterleri esas alınarak
yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıflandırması yapılmıĢtır. ÇalıĢmada öncelikle gözlem
istasyonlarına ait konumsal hatalar düzeltilmiĢ, daha sonra belirlenen sınıflara göre yüzeysel
su kalitesi haritaları oluĢturulmuĢtur. Yapılan çalıĢmalar neticesinde elde edilen sonuçlar ve
CBS ortamında oluĢturulan haritalar Bölüm 6.1. de verilmektedir.
1.2.3.
Arazi ÇalıĢmaları
Bir önceki baĢlıkta anlatılan çalıĢmalar mevcut verilerin CBS ortamında yeniden derlenmesi
ve güncellenmesine yönelikti. Bu baĢlık altında yapılan çalıĢmalar, araziden veri toplama,
yeni veri katmanlarının üretilmesi ve CBS ortamına entegrasyonunu içermektedir. Her havza
için oluĢturulan ekipler belirlenen yerleĢim yerlerini ziyaret ederek GPS desteği ile atıksu
arıtma tesisleri, katı atık bertaraf tesisleri ve deĢarj noktalarına iliĢkin bilgileri toplamıĢlardır.
Toplanan verilerin CBS ortamına entegrasyonu için öncelikle toplanan verilere uygun olarak
ArcGIS CBS yazılımı için ġekil 10 da verilen bir veri modeli tasarlanmıĢtır (EK I).
OluĢturulacak veri katmanlarını ve bu veri katmanlarının birbirleri ile olan iliĢkilerini gösteren
söz konusu veri modeline uygun olarak CBS ortamında Ģablon Geodatabase oluĢturulmuĢ ve
arazi çalıĢmasında toplanan veriler sisteme entegre edilmiĢtir. Bu kapsamda oluĢturulan ana
veri katmanları aĢağıda listelenmiĢtir.
1. YerleĢim Merkezleri
2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri
3. Endüstriyel Atıksu Arıtma Tesisleri
4. Katı Atık Bertaraf Tesisleri
5. DeĢarj Noktaları
1.2.4.
Planlama ÇalıĢmaları
Temin edilen verilerin derlenmesi sonucunda oluĢturulan veri katmanları ile arazi
çalıĢmaları kapsamında üretilen veri katmanları birlikte değerlendirilerek üç farklı
senaryoya uygun olacak Ģekilde yeni kurulacak AAT'ler ile kolektörlerin yerleri belirlenmiĢ
ve üç ayrı veri seti halinde üretilerek CBS ortamına entegre edilmiĢtir. Her bir veri seti
içerisinde bulunan veri katmanları Tablo 2 de verilmiĢtir. Havza bazında yapılan AAT
planlama çalıĢmaları sonucunda ortaya çıkan en düĢük maliyetli senaryo için hazırlanmıĢ
olan harita EK X'da verilmiĢtir.
Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları
NO
VERĠ SETĠ
SENARYO
ADI
1
2
AAT_bolge_1
Senaryo1
3
4
5
Senaryo2
6
Maksimum
AAT
Minimum
Kolektör
9
AAT_guzergah_1
AAT_yer_1
AAT_bolge_2
Maksimum
AAT_guzergah_2
5km Kolektör
ve AAT
AAT_yer_2
7
8
DOSYA ADI
AAT_bolge_3
Senaryo2
Maksimum
Kolektör
Minimum
AAT
AAT_guzergah_3
AAT_yer_3
AÇIKLAMA
Maksimum AAT Minimum Kolektör için
AAT Alanları
Boru Güzergâhları
AAT Noktaları
Maksimum 5km Kolektör için AAT Alanları
Maksimum 5km Kolektör için AAT Boru
Güzergâhları
Maksimum 5km Kolektör için AAT
Noktaları
Maksimum Kolektör Minimum AAT için
AAT Alanları
Boru Güzergâhları
AAT Noktaları
ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli
2.
PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI
Projenin amacı, havzadaki yüzey ve yeraltı sularının özelliklerinin ve kirlilik durumu ile
kentsel, endüstriyel, tarımsal, ekonomik vb. faaliyetlere bağlı olarak oluĢan baskı ve etkilerin
tespit edilmesi, havza bazında tespit edilen kirlilik kaynaklarının ve yüklerinin ayrıntılı olarak
incelenmesi, havzanın çevresel altyapı durumunun tespit edilmesi, havzada meydana gelen
kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve iyileĢtirilmesi için havzadaki tüm paydaĢların
katılımı ile kısa, orta ve uzun vadede alınacak tedbirlere yönelik çalıĢmaların ve
planlamaların yapılması amacıyla aĢağıdaki 11 havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanmasıdır.
Ceyhan Havzası
Marmara Havzası
Susurluk Havzası
Kuzey Ege Havzası
Küçük Menderes Havzası
Büyük Menderes Havzası
Burdur Havzası
Yeşilırmak Havzası
Kızılırmak Havzası
Konya Kapalı Havzası
Seyhan Havzası
Su Çerçeve Direktifi‘nin gereği olarak hazırlanan Havza Koruma Eylem Planları, Nehir
Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla benzer niteliklere sahiptir. AB ile üyelik müzakereleri
sürecinde Türkiye‘nin elini güçlendirecek nitelikte olan bu dokümanların AB normlarına
çevrilmesi güç olmayacaktır. Ülkemizin AB mevzuatı ile uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği
baĢarı, bu planlar vasıtasıyla uygulamaya taĢınmıĢ olacaktır.
Proje kapsamında, Ceyhan Havzası‘nda su kalitesini iyileĢtirmek için su kaynakları
potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su kalitesi dikkate alınarak
öncelikle mevcut durum tespiti ve daha sonra kısa, orta ve uzun vadede öncelikli ve
teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamaların hazırlanması iĢleri,
havzadaki tüm paydaĢların katılımı ile gerçekleĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır.
Ceyhan Havzası Koruma Eylem Planı Taslak Raporu‘ndaki eksiklikler ve gerekli görülen
düzenlemeler, havzada yer alan tüm paydaĢ kurumların görüĢleri neticesinde belirlenmiĢ,
değiĢiklikler yapıldıktan sonra Havza Koruma Eylem Planı Nihai Raporu hazırlanmıĢtır.
Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sayım
sonuçlarına göre, proje kapsamında yer alan 11 havzadaki yerleĢim yerlerinin ilçeler bazında
toplam nüfusu 37.448.584 kiĢidir. Bu değer Türkiye nüfusunun % 52 sine karĢılık
gelmektedir. (ġekil 11)
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESİ TOPLAM NÜFUS
PROJE BÖLGESİ DIŞI TOPLAM NÜFUS
ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı
Proje kapsamında koruma eylem planı hazırlanacak havzalardan biri olan Ceyhan
Havzası‘nın Türkiye alanına oranı %2,74‘tür. Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) tarafından
gerçekleĢtirilen 2009 yılı adrese dayalı nüfus sayımı sonuçlarına göre Ceyhan Havzası‘nın
toplam nüfusu 1.842.349 kiĢi olup; nüfus yoğunluğu 66,62 kiĢi/km2‘dir. Havzanın Türkiye
nüfusuna oranı % 2,53‘tür. Proje kapsamındaki havzaların nüfus dağılımları ġekil 12‘de
görülmektedir.
21%
MARMARA
KIZILIRMAK
KÜÇÜK MENDERES
SUSURLUK
KONYA
5%
48%
YEŞİLIRMAK
BÜYÜK MENDERES
5%
SEYHAN
CEYHAN
4%
4%
4%
3%
0%
1%
ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları
2%
3%
KUZEY EGE
BURDUR
PROJE BÖLGESİ DIŞI
3.
HAVZA GENEL DURUMU
Ġskenderun Körfezi‘nden Ġç Anadolu‘nun içlerine doğru giren Ceyhan Havzası, sarp dağlık
araziler ve geniĢ alüvyal tabanlardan oluĢmuĢtur. MaraĢ ve Osmaniye Ġlleri‘nin tamamına
yakın kısmı; Adana Ġli'nin Ceyhan ve Yumurtalık Ġlçeleri ile Merkez ilçe ve Kozan Ġlçeleri‘nin
bir bölümü Ceyhan Havzası sınırları içerisinde yer alır. Ceyhan Nehri Elbistan Ġlçesinin
PınarbaĢı mevkisinden dogar. Güneye akan Ceyhan Nehrine Elbistan‘ın kuzeydoğusundan
Sögütlü Çayı, kuzeyinden Sarsap Deresi, Hurman Çayı, güneybatıdan Göksun Çayı katılır.
Bu noktadan sonra doğuya yönelen nehir bünyesine Nergile Deresini katarak güneye döner
ve Menzelet Baraj gölüne dökülür. Menzelet Barajına kuzeyden Çemrengeç ve Okkayası,
batıdan Fırnız ve Tekir Dereleri dökülürken, doğudan Bertiz Çayı katılır. Güneye dogru akan
Ceyhan Nehri, Sır Barajı Gölü‘ne dökülür. Andırın Suyu ve Kesis Deresini de bünyesine
katan Ceyhan Nehri, Karanlık Dağının batısından KahramanmaraĢ Ġl sınırlarını terk eder.
Güneybatı yönünde akmaya devam eden Ceyhan Nehri önce AslantaĢ Baraj gölüne,
buradan da güneye akarak Akdeniz‘e dökülür. Ceyhan Irmağı‘nın toplam uzunluğu 425
km‘dir ve yıllık debisi 82.9 m3/sn‘dir. Yıllık toplam akım 7,18 km3 olup havza verimi 10,7
/sn/km² ‗dir (Adana ĠÇDR, 2008).
Ceyhan Havzası batıdan Seyhan, kuzey ve doğudan Fırat, güneyden Asi Havzaları‘yla
komĢudur. Toklu, Dibek ve Binboğa Dağları‘nın sırt ve doruklarından geçen su bölümü
çizgisi, havzayı Seyhan Havzası‘ndan ayırır. Fırat Havzası‘yla arasında kuzeyde Hezanlı,
doğuda Keklicek, Nurhak ve Bozdağları yer alır. Ceyhan - Asi Havzaları arasındaki su
bölümü çizgisi üzerinde ise Kösürük ve Kartal Dağları vardır. Havzanın bir bölümünü
güneyden Ġskenderun Körfezi kuĢatır.
3.1.
YerleĢim Yerleri
Ceyhan Havzası; Kayseri, Osmaniye, Sivas, Adıyaman, Gaziantep, Malatya, Adana, Hatay,
KahramanmaraĢ illerinin bir kısmını içine almaktadır. Ceyhan Havzası siyasi haritası sınırları
içerisinde kalan alanlarını ġekil 13‘te verilmektedir. Havzayı 3 büyük il paylaĢmaktadır.
Bunlar; Adana, Osmaniye ve KahramanmaraĢ‘tır. Kayseri, Sivas, Adıyaman, Gaziantep,
Malatya, Hatay illerinin havzaya katkısı düĢüktür. Dolayısıyla raporda havzayı temsil eden 3 il
bazında bilgiler sunulmaktadır.
ġekil 13. Ceyhan Havzası Siyasi Haritası
Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan gelen veriler ile TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri
ekibinin çalıĢmaları sonucu elde ettiği havza içerisine giren iller ile ilgili alansal veriler
Tablo 3 ve ġekil 14‘te verilmiĢtir.
Tablo 3. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan Ġllerin Alansal Verileri
TOPLAM
ALAN
(ha)
ĠLĠN HAVZA
ĠÇĠNDEKĠ ALANI
(ha)
ĠL ALANININ
HAVZAYA
GĠREN
KISMI (%)
HAVZANIN
ĠLLERE GÖRE
DAĞILIMI (%)
1.691.700
37.865
2.24
1,76
376.700
303.625
80.60
14,13
SĠVAS
2.848.800
45.916
1.61
2,14
ADIYAMAN
16.792.100
36.650
0.22
1,71
GAZĠANTEP
11.943.200
40.668
0.34
1,89
MALATYA
1.231.300
10.805
0.88
0,50
ADANA
1.425.600
394.450
27.67
18,35
HATAY
540.300
165
0.03
0,01
1.432.800
1.278.884
89.26
59,51
ĠLLER
KAYSERĠ
OSMANĠYE
K.MARAġ
(*) : ÇOB, 2009. TUBĠTAK MAM CBS
ġekil 14. Havzada Yer Alan Ġllerin Alansal Dağılımı
Adana
Adana Ġli Akdeniz Bölgesi‘nde yer almaktadır. Kuzeyinde Kayseri, doğusunda Osmaniye,
batısında Niğde ve Ġçel, güneydoğusunda Hatay Ġlleri bulunur. Ġlin yüzölçümü 14.030 km 2‘dir.
2009 yılı nüfus sayımına göre nüfusu 2.062.226 kiĢidir. Seyhan, Yüreğir, Karaisalı, Aladağ,
Ceyhan, Çukurova, Sarıçam, Feke, Ġmamoğlu, KarataĢ, Kozan, Pozantı, Saimbeyli,
Tufanbeyli ve Yumurtalık olmak üzere 13 tane ilçesi bulunmaktadır.
KahramanmaraĢ
14.346 km²‘lik yüzölçümü ile Ülkemizin 11. büyük ili olan KahramanmaraĢ, Akdeniz
Bölgesi‘nde yer almaktadır. 2009 yılı nüfus sayımına göre toplam nüfusu 1.037.491 kiĢidir.
Ġlin ilçeleri, Merkez, AfĢin, Andırın, Çağlayancerit, Ekinözü, Elbistan, Göksun, Nurhak,
Pazarcık ve Türkoğlu olarak sıralanmaktadır.
Osmaniye
Osmaniye Türkiye‘nin 80. ili olup, Akdeniz Bölgesi‘nin doğusunda Çukurova‘nın bitim
noktasında ve doğu ile batı arasında bir geçiĢ yolu üzerinde kurulmuĢtur. Osmaniye batıdan
kuzeye doğru Orta Toroslar, doğu ve güneydoğu kesiminde Amanos Dağları ile çevrili olup,
doğusunda Gaziantep, güneyinde Hatay, batısında Adana, kuzeyinde ise KahramanmaraĢ
Ġlleri ile çevrilidir. Ġlin yüzölçümü 3.222 km2‘dir, 2009 yılı nüfus sayımına göre nüfusu 471.804
kiĢidir.
Adıyaman ve Gaziantep
Ceyhan Havzası‘na Gaziantep‘in Nurdağı Ġlçesi, Adıyaman‘nın GölbaĢı Ġlçesi ve ilçeye bağlı
Belören, Balkar ve Harmanlı beldeleri girmektedir.
Havzayı oluĢturan yerleĢim yerleri EK II‘de yerleĢim yerleri haritası ġekil 15’te verilmektedir.
Ġlgili harita, ÇOB‘dan alınan sayısal yerleĢim yerleri bilgileri, güncel TÜĠK ADNKS bilgileri ile
yenilenerek TUBĠTAK MAM CBS Ekibi tarafından oluĢturulmuĢtur.
ġekil 15. Ceyhan Havzası YerleĢim Yerleri Haritası
3.2.
Coğrafi Durum
Ceyhan Havzası‘nın coğrafi durumu illere ait 2008 Ġl Çevre ve Durum Raporları ile Çevre ve
Orman Bakanlığının verilerinden faydalanarak hazırlanmıĢtır.
Adana
Yeryüzü Şekilleri
Adana ili yeryüzü Ģekilleri bakımından dağlık ve ovalık olmak üzere iki Ģekilde
incelenmektedir.
Dağlar
Ġlin kuzeybatı, kuzey ve kuzeydoğu bölümleri Orta Toros dağ sistemi ile çevrelenmistir.
Doğuda sınır, Toros sistemine giren Amanoslara dayanır. Orta Toros üzerinde üç ayrı dağ
sırası görülmektedir. Bunlar, batıdan baĢlayarak Bolkar Dağları, Aladağlar ve Tahtalı
Dağları‘dır. Ayrıca Orta Torosların kuzeydoğu uzantısını oluĢturan Binboğa Dağları, ilin
sınırlarını aĢmakta KahramanmaraĢ iline uzanmaktadır. Adana ilinin havza sınırları içerisinde
yer alan yükseltileri ġekil 16‘da verilmiĢtir.
Batıda tepeciklerle baĢlayan Bolkar Dağları, kuzeydoğuya doğru gidildikçe yükselerek
belirgin bir dağ sırası haline gelir. Yükselti kütlenin batısında 2.500 m yi geçmediği halde (en
yüksek tepeler 2.474 m ile Yüğlük Tepesi ve 2.418 m ile Kümbet Tepe) orta kesimlerde
birden 3.000 m yi asar (Aydos Dağı 3.480 m). Kuzeydoğuya gidildikçe 3.500 m yi aĢan
dağların, en yüksek tepesi olan Medetsiz Tepesi de (3.524 m) bu kesimdedir. Dağların
üzerindeki diğer önemli doruklar; Gavur Dağı (3.337 m), Yıldız Tepe (3.314 m), Meydan Dağı
(3.132 m) ve Hacıhalil Dağı‘dır (3.107 m).
Ġldeki dağların en yüksek tepelerinin bulunduğu Aladağlar, kuzeydoğu yönünde yaklaĢık 100
km uzanır, geniĢliği ise 40 k. kadardır. Aladağlar üzerindeki baĢlıca yükseklikler Ģunlardır:
Demirkazık Tepesi (3.756 m), Torosan Dağı ve Kaldı Dağı (3.374 m), Kal Tepesi (3.588 m)
ve Karanfil Dağı‘dır (3.059 m). Bunlardan Demirkazık Tepesi, Toros Dağları‘nın da
doruğudur. Tahtalı Dağı, Seyhan Irmağı ile Zamantı (Sanvantı) ve Göksu Kolları arasında
uzanan dağların tümüne denir. Kuzeydoğu-Güneybatı doğrultusunda uzanan bu dağların
üzerinde Koç Dağı, Soğanlı Dağ, Beydağı, Alaylı Dağı, Bakır Dağı gibi doruklar sıralanır.
Tahtalı Dağları Seyhan ve Ceyhan vadileri arasında uzanan Binboğa Dağları‘yla birlikte
eskiden Antitoros denilen dağların bir koludur.
Ovalar
Adana Ovası olarak isimlendirilen havzanın güneyinde kalan bölüme Çukurova, kuzeyde
kalan bölüme ise yukarı Anavarza denir. Ġki ovayı Misis Dağları ayırır. Tepe özelliği gösteren
bu dağların en yüksek noktası olan Cebelinur Dağı‘nın yüksekliği 770 m. dir.
Hidrografya
Adana ilinin Ceyhan Havzası içerisinde Kozan Barajı ve Yumurtalık Lagünü bulunmaktadır.
Yumurtalik Lagünü: Yüzölçümü 16.400 ha olup, Adana ili, Yumurtalık ilçesi sınırları içerisinde
yer almaktadır. Ceyhan ağzı ve Yumurtalık Körfezi arasında kalan ve lagünleri, tuzcul
bataklıkları, tatlı su bataklıkları, çamur düzlükleri, sazlıklar, ıslak çayırlar, kumullar ve bir çam
ormanından oluĢan dev bir sulak alan sistemidir. BaĢlıca sulak alanlar Çamlık (Yumurtalık)
Lagünü, Yelkoma Gölü (1.150 ha), Ömer Gölü (350 ha), Yapı Gölü (300 ha), ve Darboğaz
Gölü‘dür (380 ha). Bölgedeki diğer sulak alanların aksine, düzensiz bir kıyı çizgisine sahip
bölge, denizle birçok noktada birleĢmektedir.
Kozan Barajı: Adana ili Kozan ilçesinde Kilgen Çayı üzerinde inĢa edilen ve 1972 yılında
iĢletmeye açılan Kozan Barajı sulama amaçlı olarak kullanılmaktadır. Barajın yüzölçümü 6,2
km2 olup, gölün maksimum hacmi 148x106 m3‘tür.
Toprak Yapısı ve Jeolojik Durum
Denizel ve karasal kökenli sedimentlerin çökelmesi ile oluĢan havza, miyojen yaĢlı Sucular
Formasyon ile alttan üste doğru baĢlar. Bu formasyon konglomera, kumtaĢı, kil taĢı ve kireç
taĢı kayaçlarının birbirlerine dereceli geçiĢlerinden oluĢur. KarıĢık yapılı bir delta olan
Çukurova‘nın güneyindeki bölüm, Halosende alüvyon yığılmasıyla yeni bir bölüm olarak
eklenmiĢtir. Bunun gerisinde Pleishosen‘e ait daha eski bir delta vardır. Bu eski deltanın
yüzeyleri bugün üç ayrı taraça halinde yüksekte kalmıĢtır. Adana‘nın jeolojik zaman birimleri
kısaca aĢağıda sıralanmakla beraber karmaĢık bir alüvyon yelpazesine sahiptir.
Seyhan Nehri‘nin eski yatak çökel karmaĢığı
Plio-Kuvaterner kanal dolguları
Bozalit tablalar ve volkanik tüfler
Kalker tüfü
Toprak örtüsü irili ufaklı bağımsız bloklar.
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ ili yeryüzü Ģekilleri bakımından dağlık ve ovalık olmak üzere iki Ģekilde
incelenmektedir. Toprakların %59,7‘sini dağlar, %24'ünü platolar ve %16,3‘ünü de ovalar
teĢkil eder.
Dağlar ve Ovalar
Yeryüzü Ģekilleri genellikle Güneydoğu Torosların uzantıları olan dağlarla bunlar arasında
kalan çöküntü alanlarından oluĢmaktadır. Ġl boyunca uzanan dağlar genellikle Güneydoğu
Torosların uzantılarıdır. Bunlar Engizek Dağı, Ahırdağı, Amonos (Nur) dağları, Kandil
Dağları, Sarımsak Dağı, Düldül Dağı ve Binboğa Dağları‘dır. Ġl kapsamındaki dağlar üçüncü
zamanın Alp sistemi kıvrım dağlarındandır. Arazi yüksekliği 350 metreden 3.000 m‘ye kadar
çıkan ilimizde geniĢ ovalar vardır. Bunlar; Gâvur, Maras, Göksun, Asağı Göksun, AfĢin,
Elbistan, Andırın, Mizmilli, Narlı ve Ġnekli Ovalarıdır. KahramanmaraĢ ilinin havza sınırları
içerisinde yer alan yükseltileri ġekil 16‘da verilmiĢtir
Hidrografya
Ceyhan Nehri KahramanmaraĢ‘ın en önemli akarsuyudur. Toplam uzunluğu 425 km olan
Ceyhan Nehri‘nin 190 km‘lik bölümü, KahramanmaraĢ il sınırları içinden geçer. Ceyhan
Nehri‘nin dar ve derin vadilerden akması, yüksek debiye sahip olması nedeniyle üzerine
Menzelet, Sır ve Kılavuzlu Barajları inĢa edilmiĢtir. En önemli kolları Aksu Nehri, Orçan,
Sögütlü, Nergile, Hurman, Göksun ve Körsulu Çayları ile Kesis, Fırnız, Tekir, Törbüzek
Dereleridir.
Aksu çayı : Aksu Çayı‘nın toplam uzunluğu 110 km olup Ceyhan Nehri‘ne dökülen en büyük
akarsudur. Aksu, Engizek, Öksüz, Erince, Sakarkaya, Kandil ve Çatal Dağları‘ndan çıkan çok
sayıda kaynak ve dereden beslenir. Kartalkaya Baraj Gölü‘ne dökülen çay daha sonra
sırasıyla Narlı Ova, MaraĢ Ovası‘nı geçer ve Sır Baraj Gölü‘ne dökülerek Ceyhan Nehri‘ne
katılır.
Körsulu Deresi: Göksun Ovası‘ndan doğan Köprüağzı Deresi‘nin, Mazgaçdağı ve
Kayranliziyareti Tepeleri arasından doğan Karapınar Deresi ile Geben Ovası‘nda
birleĢmesinden oluĢur. Körsulu Dere, büyük ölçüde Andırın ve Göksun ilçeleri arasında geniĢ
bir alanda yüzeylenen Triyas-Jura yaslı kireçtaĢlarından boĢalan karstik kaynaklardan
beslenir. Körsulu Deresi‘ne boĢalan, günümüzde KahramanmaraĢ‘ın içme suyu ihtiyacını
karĢılayan Değirmengözü ve Obaönü karst kaynakları örnek olarak verilebilir. Derenin debisi,
mart-temmuz döneminde oldukça yüksekken, Ağustos ayından itibaren düĢerek Ģubat
ayında minimum seviyeye iner.
Göksun Çayı: Binboğa Dağları‘ndan gelen Kömürsuyu Deresi ile Göksun Ġlçesi‘nin
kuzeyinden çıkan Mehmetbey karst kaynağı ve bu kaynağın karıĢtığı Törbüzek Deresi
birleĢerek Göksun Çayını oluĢtururlar. Göksun Çayının toplam uzunluğu 60 km olup,
Yazıdere Köyünün hemen yanından Ceyhan Nehri‘ne katılır.
Erkenez Çay: Çakalcık sırtlarından gelen Çakalcık Dere, Bulanık köyü çevresinden gelen
Tekneli, Karapınar, Çüroğlu ve Alaağaç Dereleri ile Mumdağ Tepe‘nin güneyinde birleĢerek
Erkenez Çayı‘nı oluĢturur.
Hurman Çayı: AfĢin ilçesinin kuzeybatısında uzanan Binboğa Dağları‘ndan doğan Ördekli
Deresinin, Dağlıca Beldesinin güneyindeki tepelerden doğan Kesirlik Deresi‘nin, tarihi
Hurman Kalesi harabelerinin kıyısında birleĢmesiyle oluĢur. Çayın toplam uzunluğu 50 km
dir.
Söğütlü Çayı: Nurhak Dağlarından gelen Söğütlü, Sığırcı, Çöplü Derelerinin, Tapkıran
Mevkisinden gelen Yörme Dere ile, Karahasan UĢağı beldesinin güneyinde bulunan Tosun
Mahallesi kıyısında birleĢmesi ile oluĢur. Elbistan Ġlçe merkezinden geçerek Ceyhan Nehrine
dökülür. Toplam uzunluğu 60 km olan çayın ortalama debisi 3,9 m3/s dir.
Göller
KahramanmaraĢ ilinde Gavur Gölü (85 ha) ve Kumasır Gölü (9 ha ) bulunmaktadır. Havzanın
bataklık durumunda olan Gavur Gölü DSĠ tarafından kurutulmuĢtur. Ġl merkezinin kuzeyinde
Ahır Dağları‘nda ise mevsimlik olarak tektono-karstik özellikte Karagöl ve Küçük Göl bulunur.
KahramanmaraĢ ili çevresinde yüzeyleyen birimler yaĢlıdan gence doğru ; Paleozoyik yaĢlı
Keban – Malatya Metamorfitleri, Triyas – Kretase yaĢlı Binboğa Metamorfitleri, Üst Jura – Alt
Kretase yaĢlı Koçali KarmaĢığı ve Göksun Ofiyoliti, Senoniyen – Senomaniyen yaĢlı Karadut
Karmasığı, Alt – Orta Eosen yaĢlı Midyat Grubu, Orta Eosen yaĢlı Maden KarmaĢığı ve Üst
Miyosen yaĢlı Kuzgun Formasyonu, Yavuzeli Bazaltlar ve Ahmetçik Formasyonları
bulunmaktadır.
KahramanmaraĢ Ġlinin kuzey kesiminde Engizek Dağı, Elbistan, Göksun ve AfĢin ilçeleri
çevresinde yüzeyleyen birim ĢiĢt ve mermerlerden oluĢmaktadır. AfĢin ve Göksun ilçeleri
çevresinde görülen birim yer yer ĢiĢt ara katkılı mermer ve kristalize kireçtaĢlarından
oluĢmaktadır. KahramanmaraĢ‘ın doğusunda bindirme kuĢağının önünde doğu – batı
doğrultusunda uzanır. Ofiyolitik kayaçlar olan dunit, harzburjit, serpantin, gabro, diyabaz,
çamurtaĢı ve pelajik kireçtaĢlarından oluĢur. Pazarcık ilçesi ve Türkoğlu ilçesi çevresinde
yüzeyleyen birim tabandan tavana doğru; GercüĢ formasyonu konglomeradan, Hoya –
Kavalköy formasyonu dolomitik ve çörtlü kireçtaĢı, Gaziantep Formasyonu tebeĢirli ve killi
kireçtaĢlarından oluĢmaktadır. Elmalı kasabası ile Elbistan ilçesinin güneyinde yüzeyleyen
birim volkanosedimanter kayaçlardan oluĢmaktadır. Ayrıca Pazarcık ilçesi çevresinde
yüzeyleyen olivinli plato bazaltlarıdır. Bazaltlar, kendisinden daha yaĢlı tüm birimleri açısal
uyumsuzlukla örter.
KahramanmaraĢ ili metamorfik kayaçları, jeolojik özelliklerinden dolayı iki baĢlık altında
incelenmektedir.
Malatya Metamorfitleri: Permo-Triyas yaĢındadırlar. Ġst ve kristalize kireçtaĢlarından
oluĢurlar. Cafana Pb-Zn yatağı bu metamorfitler içerisinde yer almaktadır.
Pütürge Metamorfitleri: Prekambriyen-Üst Triyas yaĢ aralığında yaĢ vermektedirler. Bitlis
Metamorfik Masifinin batıya uzantısı olarak kabul edilmektedirler. Gözlü gnays,amfibolit sist,
profillit, muskovit ĢiĢt, klorit ĢiĢt, kuvarsit ve kristalize kireçtaslarından olusmaktadırlar.
Ġl sınırları içerisindeki magmatizma, Jura Alt Kretase, Üst Kretase ve Orta Eosen dönemine
ait magmatik topluluklar olarak 3 ana baĢlık altında değerlendirilebilir.
Jura- Alt kretase dönemine ait magmatik topluluk ofiyolitik kayaçlarla temsil edilir.
Üst Kretase döneminde ise granitik kayaçların hakim oldugu görülmektedir.
Orta Eosen döneminde ise bazik bilesimli volkanik kayaçlar hakimdir.
Osmaniye
Ġl yüzey Ģekilleri bakımından ovalık ve dağlık olmak üzere ikiye ayrılır. En önemli akarsu
Karaçay, Hamis Çayı ve Ceyhan Nehri‘dir. Dağlık alanlarda kireçli ve kireçsiz kahverengi
orman toprakları ve kırmızı Akdeniz toprakları hakimdir. Eğilimin sarp ve dik olduğu yerlerde
anakaya yüzeye çıkmıĢ ve toprak oluĢumu yoktur.
Dağlar
Dağlık alanların yüzey Ģekilleri oldukça dalgalı ve yer yer dik bir özellik gösterir. Genelde
kuzey batısına yamaçlar hakim olmasına rağmen, diğer yönlere bakan yamaçlar ve vadiler
de bulunmaktadır. En önemli dağları Koyuntepe (2.168 m), Dumanlıdağı (2.102 m),
Yağlıpınar Dazı Tepe (2.085 m), Topbarnaz Tepe (2.067 m), Cerleme Tepesi (1.965 m),
Binboğa Dağlarıdır. Osmaniye ilinin havza sınırları içerisinde yer alan yükseltileri ġekil 16‘ da
verilmiĢtir.
Ovalar
Osmaniye, Kadirli ve Ceyhan Ovaları Çukurova‘nın bir devamıdır. Ceyhan Nehri, Karaçay ve
Savrun Çayı‘nın getirmiĢ olduğu birikinti materyallerinden oluĢan aluviyal topraklardan
oluĢmuĢtur.
Osmaniye Ovası: Kuzeyinde Kozan ve Kadirli, güneyinde Yumurtalık Dağları, batısında ise
Kırmıtlı Beldesi ile sınırlı olan Ceyhan Ovası‘nın doğusunda 13.500 ha‘lık alan
kaplamaktadır. Denizden yüksekliği yaklaĢık 100-150 m arasındadır. Osmaniye ili bu ova
üzerinde kurulmuĢtur.
Haruniye (Düziçi) Ovası : Osmaniye Ovasının kuzeyinde, Bahçe ilçesinin batısında yer alan
yüksek ve düz bir ovadır. Haruniye Ovası 10.500 ha‘lık bir alan kaplamaktadır. Denizden
yüksekliği 250-400 m arasında değiĢmektedir.
Hidrografya
Osmaniye ilinde Ceyhan Nehri, Kalecik deresi, Karaçay, Savrun Çayı, Kesik suyu Deresi,
Sabunsuyu Çayı, Yarpuz Çayı, Horu (Hamis) Çayı, KeĢiĢ Çayı Osmaniye ilindeki akarsular
verilmektedir. Ceyhan Nehri‘nin Osmaniye ili içerisindeki uzunluğu 75 km‘dir. Diğer önemli
akarsular Haru, Karaçay ve Savrun Çayı olup TaĢkın Suları Kanunu kapsamına girmektedir.
Ceyhan Nehri: Osmaniye ili içerisindeki uzunluğu 75 km‘dir. Üzerinde AslantaĢ Barajının
membasında da Berke Barajı bulunmaktadır. Osmaniye Ġli Sarpınağazı Köyü ile Misis Bucak
merkezi yakınındaki sedde baĢlangıcına kadar olan kısımda yatak ekseninden itibaren sağlı
sollu 125‘er m olmak üzere toplam 250 m ve bu noktadan denize kadar ise sağlı sollu
150‘Ģer m olmak üzere toplam 300 m geniĢliğe haiz saha 4373 sayılı TaĢkın Suları Kanunu
kapsamına girmektedir.
Karaçay Deresi : Hamo ve Hanife Mezarı Tepeleri‘nden doğar ve Ceyhan Nehri‘ne katılır.
Osmaniye ili mevcut un fabrikası mevkiinden Ceyhan Nehri‘ne kavuĢtuğu noktaya kadar olan
kısımda yatak ekseninden itibaren sağlı sollu 300 m olmak üzere toplam 600 m geniĢliğe
haiz saha 4373 sayılı TaĢkın Suları Kanunu kapsamına girmektedir.
Savrun Çayı : Köpekgüney ve Mozgaç Dağı, Akgedik mevkilerinden doğar. Kadirli ilçesinden
geçerek Ceyhan Nehri‘ne katılır. Kadirli ilçesi Eskiköprü mevkiinden Ceyhan Nehri‘ne kadar
olan kısımda yatak ekseninden itibaren sağlı sollu 300 m olmak üzere toplam 600 m
geniĢliğe haiz saha 4373 sayılı TaĢkın Suları Kanunu kapsamına girmektedir.
Osmaniye ili Toros kuĢağında, Yumurtalık Fayı ile Amanos Dağları arasında yer almaktadır.
Bu sınırlar içerisinde kalan Osmaniye ili ve çevresinin stratigrafisi Alt Paleozoikten baslayıp,
Üst Kreatese, Eosen, Miyosen ve Plio- Kuvaternere kadar devam eden bir istif sunmaktadır.
Doğuda Amanos Dağları‘ndan baĢlayarak batıya doğru Alt Paleozoikten, Üst Kreatese‘ye
kadar devamlı sayılabilecek bir istif sunmaktadır. Üst Kreatese‘de ofiyolit üzerlemesi
bulunmakta ve yer yer de Eosen yüzeylemeleri gözlenmektedir. Tüm bunların üzerine
Helvesiyen-Tortoniyen yaĢındaki sığ deniz fasiyesi özelliklerini kapsayan çökeller (Kızıldere
Formasyonu) gelmektedir. Bu çökeller içerisinde yer yer resifal mercekler izlenmektedir.
Ġnceleme alanında güney batıya doğru gidildikçe grabenleĢmenin de etkisiyle bu
formasyonlar üzerine Pliyo-Kuvaterner yaĢlı genç çökeller gelmektedir. Daha önce de
anlatılan değiĢik özellikteki iki Miyosen istifi arasında, yanal ve düĢey değiĢimli, içerisinde çok
çeĢitli yaĢ ve litolojide bloklar yada Andırın Formasyonu‘na ait nap dilimlerini kapsayan AltOrta Miyosen yaĢlı KarataĢ Formasyonu bulunmaktadır. Çok kıvrımlı olan bu birim diğer
formasyonlardan fauna bakımından değiĢiklikler arz etmektedir. Misis-Andırın Baseni olarak
tanımlanan kaya birimleri, Kreatese-Tersiyer zaman aralığında çökelmiĢtir. Melanj nitelikli ve
volkanosedimanter fasiyes özellikleri sunar.
TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin hazırladığı havzanın fiziki yapısını gösterir
harita ġekil 16‘da, önemli akarsuların yer aldığı harita ġekil 45‘te verilmiĢtir.
ġekil 16. Ceyhan Havzası Fiziki Haritası
3.3.
Meteorolojik Bilgiler
Ceyhan Havzası‘nda, Akdeniz iklimi ile Karasal iklimin arasında bir geçiĢ iklimi tipine sahiptir.
KıĢların genelde sert geçtiği havzada yaz dönemlerinde de kuraklıklar görülebilmektedir.
Yıllık toplam yağıĢın çoğunluğu kıĢın düĢmektedir. Havza sınırları içerisinde değiĢik
özelliklerde çok sayıda meteoroloji istasyonundan veriler değerlendirmeye alınmıĢtır. Tablo
4‘te havza içerisine giren istasyonlar ile ilgili bilgiler verilmiĢtir.
Tablo 4. Ceyhan Havzasında Yer Alan Ġstasyonlar
Ġstasyon Adı
GölbaĢı
KahramanmaraĢ
AfĢin
Kozan
Osmaniye
Elbistan
Ġstasyon No
Rakım
Enlem
Boylam
17871
17255
17868
17908
17355
17870
900
572
1180
11
120
1137
37.47
37.36
38.15
37.27
37.05
38.12
37.38
36.56
36.55
35.49
36.15
37.11
Kaynak: DMĠ
Sıcaklık
Sıcaklık, iklim elemanlarının en önemlisidir. Ceyhan Havzası‘nda yer alan istasyonlardan
alınan verilere göre hazırlanan tablodaki yıllık ortalama sıcaklık değerleri incelendiğinde;
yıllık ortalama sıcaklık değerleri 15°C civarındadır. Ortalama sıcaklıklar bakımından sadece
AfĢin ile Elbistan bölgesinde kıĢ aylarında ortalamanın 0°C altına düĢtüğü görülür. Havzanın
diğer bölgelerinde soğuk devreyi karakterize eden sürede ortalama sıcaklıklar 1°C
üzerindedir. Sıcak devreyi karakterize eden yaz aylarında ise ortalama sıcaklık 19°C
üzerindedir. En sıcak ay temmuz ve en soğuk ay ocaktır. Havza içerisinde yer alan tüm
istasyonların yer aldığı ve aylara göre maksimum sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler
ve ilgili grafik ġekil 17‘de, ortalama sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ġekil 18‘de
minimum sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ise ġekil 19‗da verilmiĢtir. Devlet
Meteoroloji ĠĢleri istasyonlarından alınan veriler doğrultusunda TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi
Sistemleri tarafından hazırlanan havzanın ortalama sıcaklık haritası ġekil 20‗de verilmiĢtir.
ġekil 17. Ceyhan Havzası Maksimum Sıcaklık DeğiĢimi
ġekil 18. Ceyhan Havzası Ortalama Sıcaklık DeğiĢimi
ġekil 19. Ceyhan Havzası Minimum Sıcaklık DeğiĢimi
ġekil 20. Ceyhan Havzası Ortalama Sıcaklık Haritası
YağıĢ
Havzada yağıĢ özellikleri incelendiğinde yıllık yağıĢların 0 mm ile 130 mm aralığında olduğu
ve yağıĢların kıĢ aylarında arttığı, buna karĢılık yaz aylarında ise yağıĢ miktarının yok
denecek kadar azaldığı saptanmıĢtır. Aralık, ocak, Ģubat, aylarında önemli miktarda yağıĢ
alan havzadaki yağıĢ miktarı, haziran, temmuz, ağustos aylarında düĢmektedir. En yoğun
yağıĢ alan yer Kozan bölgesidir.
Ceyhan Havzası‘nda yer alan meteorolojik istasyonlardan elde edilen ve aylara göre
ortalama toplam yağıĢ değerlerini gösteren grafik ve ilgili sayısal veriler ġekil 21‘de ve
maksimum yağıĢ değerlerini gösteren grafik ve ilgili sayısal veriler ġekil 22‘de verilmektedir.
Ayrıca, Devlet Meteoroloji ĠĢleri istasyonlarından alınan veriler doğrultusunda hazırlanan
havzanın ortalama toplam yağıĢ haritası ġekil 23‗te, havzanın günlük maksimum yağıĢ
haritası ise ġekil 24‘te verilmektedir.
ġekil 21. Ceyhan Havzası Toplam YağıĢ DeğiĢimi
ġekil 22. Ceyhan Havzası Maksimum YağıĢ DeğiĢimi
ġekil 23. Ceyhan Havzası Ortalama Toplam YağıĢ Haritası
ġekil 24. Ceyhan Havzası Günlük Maksimum YağıĢ Haritası
BuharlaĢma- GüneĢlilik- Bulutluluk
Havzada buharlaĢma özellikleri incelendiğinde buharlaĢma miktarlarının 0 mm ile 325 mm
aralığında olduğu ve buharlaĢmanın özellikle yaz aylarında çok arttığı buna karĢılık kıĢ
aylarında ise yok denecek kadar azaldığı saptanmıĢtır. Haziran, temmuz, ağustos aylarında
önemli miktarda buharlaĢmanın gerçekleĢtiği havzada aralık, ocak, Ģubat, aylarında
rakamlarda düĢüĢ olduğu gözlenmektedir. Elbistan istasyonun buharlaĢma verisi elde
edilememiĢtir.
Havzada güneĢlilik özellikleri incelendiğinde, güneĢlilik rakamlarının özellikle yaz aylarında
çok arttığı buna karĢılık kıĢ aylarında ise yok denecek kadar azaldığı saptanmıĢtır. AfĢin
istasyonun güneĢlilik verisi elde edilememiĢtir.
Havzada bulutluluk özellikleri incelendiğinde, bulutluluk durumu özellikle kıĢ aylarında çok
arttığı buna karĢılık yaz aylarında ise yok denecek kadar azaldığı saptanmıĢtır.
Havza içersinde yer alan tüm istasyonların yer aldığı ve yıllık ortalama bulutluluk, güneĢlilik
ve buharlaĢma ilgili sayısal veriler ile hazırlanan grafikler ġekil 25‘de verilmiĢtir. Devlet
Meteoroloji ĠĢleri istasyonlarından alınan veriler doğrultusunda TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi
Sistemleri tarafından hazırlanan havzanın güneĢ radyasyonu haritası ġekil 26‗da, havzanın
karla kaplı gün haritası ġekil 27‘de, havza buharlaĢma haritası ġekil 28‘de, havza bulutluluk
haritası ġekil 29‘da yer almaktadır.
ġekil 25. Ceyhan Havzası BuharlaĢma, GüneĢlilik ve Bulutluluk DeğiĢimi
ġekil 26. Ceyhan Havzası GüneĢ Radyasyonu Haritası
ġekil 27. Ceyhan Havzası Karla Kaplı Gün Haritası
ġekil 28. Ceyhan Havzası BuharlaĢma Haritası
ġekil 29. Ceyhan Havzası Bulutluluk (Kapalılık) Haritası
Rüzgar
Ceyhan Havzası‘nda hâkim rüzgâr yönleri incelendiğinde, rüzgar yönlerinin farklılığında
yükseltilerin etkisi hissedilmektedir. KahramanmaraĢ istasyonunda WNW yönlü, AfĢin‘de
NNW yönlü, Kozan‘da SE yönlü, Osmaniye‘ de SSW yönlü, Elbistan‘ da NNW yönlü
rüzgârların yıllık esme sayıları yüksek çıkmıĢtır.
Havza genelinde kuzey sektörlü rüzgârlar hâkimdir. Ölçülen en yüksek rüzgâr hızı,
KahramanmaraĢ istasyonunda 4,2 m/s‘dir.
Kuzeyden esen rüzgârlar yazın havanın sıcaklığını düzenlemekte olup bu rüzgârlar
hazirandan sonra esmeye baĢladığından havanın nemini almaktadır. Güney rüzgârları ise
ilkbahar ve sonbaharda ve özellikle kıĢ mevsiminde yağmur ihtiyacını sağlar.
3.4.
Arazi Kullanımı
Ceyhan Havzası büyük kesiminin dalgalı, tepelik, hatta dağlık ve toprakça yetersiz olmasına
karĢın, iklim kuĢağı yönünden tarımsal değeri yüksek bölgelerimizden biridir. Havzadaki en
büyük alanı % 40,6 ile tarım alanları kaplamaktadır. %37,19 ile orman ve yarı doğal alanlar
havzada yer kaplayan en büyük ikinci alandır. CORINE sınıflandırmasına göre orman ve yarı
doğal alanlar içerisinde; geniĢ ve ince yapraklı ile karıĢık ormanlar, maki ve otsu bitkilerin
kapladığı alanlar ile bitki örtüsü az olan ya da hiç olmayan kumsallar, kayalıklar ve yanmıĢ
alanlar gibi bölgelerin tamamı yer almaktadır.
Arazi kullanımına ait sayısal haritalar, Çevre ve Orman Bakanlığından elde edilen CORINE
Arazi Sınıflandırma Sistemi baz alınarak hazırlanmıĢtır. CORINE Sınıflandırma Sistemi,
Coordination of Information on the Environment (Çevresel Bilginin Koordinasyonu) Projesi
kapsamında oluĢturulmuĢtur ve 1990 yılından beri tüm AB Üye ülkelerinde kullanılan ortak
sınıflandırma sistemidir.
Ülkemizde ise projenin uygulanmasına 1998 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından
baĢlanmıĢ, 2006 yılı Landsat uydu görüntüleri kullanılarak yapılan ilk çalıĢma 2008 yılı
ortalarında tamamlanmıĢtır.
CORINE Sistemi dört temel amaca hizmet etmektedir:
•
Avrupa Birliği'nin bütün üye devletleri için belirlenmiĢ öncelikli konulara göre çevrenin
durumu ile ilgili bilgilerin toplanması,
•
Üye devletler içinde ya da uluslararası düzeyde, verilerin toplanması ve bilgilerin
uyumlu hale getirilmesi,
•
Bilgilerin tutarlılığının ve verilerin uyumluluğunun sağlanması,
•
Avrupa Çevre Ajansı kriterlerine göre ―Arazi Kullanım‖ haritalarının oluĢturulması.
Ayrıca CORINE Sistemi ile farklı düzeylerde (Uluslararası, Birlik, Ulusal ve Bölgesel) yapılan
çok sayıdaki çalıĢma ile toplanan çevresel bilgilerin yıllar itibarıyla değiĢiminin izlenmesi
sağlanmaktadır.
CORINE Arazi Örtüsü Sınıflandırma Sistemi, Avrupa Çevre Ajansı tarafından belirlenen üç
hiyerarĢik seviyeden oluĢmaktadır. Birinci seviyede ;
Yapay Bölgeler,
Tarım Alanları,
Orman ve Yarı Doğal Alanlar,
Sulak Alanlar,
Su Kütleleri ,
olmak üzere 5 ana grup, ikinci seviyede 15 ve üçüncü seviyede kullanılması zorunlu olan 44
alt sınıf mevcuttur. Üçüncü hiyerarĢik seviyede ilave ulusal sınıflar kullanılabileceği ancak
bunun Avrupa veri standardının bütünlüğü açısından üçüncü seviyeye ilave edilmesi
gerektiği CORINE Teknik Kılavuzunda belirtilmektedir. Bu kapsamda Ülkemizdeki arazi
yapısının çeĢitliliğine bağlı olarak 44 sınıfa ilave olarak 12 sınıf daha eklenmiĢtir. CORINE
Arazi Örtüsü Sınıflandırması Tablo 5‘te, bu sınıfa ilave olarak Ülkemiz için hazırlanan ek
sınıflandırma Tablo 6‘da gösterilmiĢtir.
Tablo 5. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları
Sınıf
Kodu
1
Arazi Kullanımı
Yapay Bölgeler
Sınıf
Kodu
3
Arazi Kullanımı
Orman ve Yarı Doğal Alanlar
11
ġehir Yapısı
31
Orman
111
Sürekli ġehir Yapısı
311
GeniĢ Yapraklı Ormanlar
112
Kesikli ġehir Yapısı
312
Ġğne Yapraklı Ormanlar
12
End.Tic.ve UlaĢım Birimleri
313
KarıĢık Ormanlar
121
Endüstriyel veya Ticari Alanlar
32
Maki veya Otsu Bitkiler
122
Karayolları, Demiryolları ve ilg.al.
321
Doğal Çayırlıklar
123
Limanlar
322
Fundalıklar
124
Havalanları
323
Sklerofil Bitki Örtüsü
13
Maden,BoĢaltım, ĠnĢaat Sahaları
324
131
Maden Çıkarım Sahaları
33
132
BoĢaltım Sahaları
331
Bitki DeğiĢim Alanları
Bitki Örtüsü az ya da Olmayan
Alanlar
Sahil,Kumsal,Kumluk
133
ĠnĢaat Sahaları
332
Çıplak Kayalıklar
14
Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan
333
Seyrek Bitki Alanları
141
YeĢil ġehir Alanları
334
YanmıĢ Alanlar
142
Spor ve Eğlence Alan
4
Sulak Alanlar
2
Tarımsal Alanlar
41
Karasal Bataklık
21
Ekilebilir Alanlar
411
Bataklıklar
211
Sulanmayan Ekileb.Al
412
Turbalıklar
212
Süreki Sulanan Alanlar
42
Denize Yakın Islak Alanlar
213
Pirinç Tarlaları
421
Tuz Bataklığı
22
Süreki Ürünler
422
Tuzlalar
221
Üzüm Bağları
423
Gel-git ile OluĢan Düzlükler
222
Meyve Bahçeleri
5
Su Yapıları
223
Zeytinlikler
51
Karasal Sular
23
Meralar
511
Su Yolları
231
Meralar
512
Su Kütleleri
24
KarıĢık Tarım Alanları
52
Deniz Suları
242
Doğal Bitki Örtüsü .ile Bulunan Tarım
Alanl.
521
Kıyı Lagünleri
522
Nehir Ağızları
523
Nehir ve Okyanus
243
Tablo 6. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma
Ülkemize Ait Ek Sınıflar
Kod
Sınıf Adı
1121
Kesikli ġehir Yapısı
1122
Kesikli Kırsal Yapı
2111
Sulanmayan Ekilebilir Alan
2112
Sulanmayan Sera
2121
Sulanan Alan
2122
Sürekli Sulanan Ekilebilir Alan, sera
2221
Sulanmayan Meyve Bahçesi
2222
Sürekli Sulanan Meyve Bahçesi
2421
Sulanmayan KarıĢık Tarım
2422
Sürekli Sulanan KarıĢık tarım
3321
Çıplak Kaya
3322
Çok Yukarılarda Çıplak Kaya
TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin CORINE 2. düzey sınıflandırmadan
faydalanarak hazırladıkları havzanın genel arazi kullanım haritası ġekil 30
ve EK IV‘te
verilmiĢtir. Havza arazi kullanım değerleri CORINE 1. düzey sınıflandırmasına göre Tablo
7‘de ve grafik olarak gösterimi de ġekil 31‘de verilmiĢtir. CORINE 2. düzey sınıflandırması
ise Tablo 8‘de ve grafik olarak gösterimi de ġekil 32‘de verilmiĢtir.
Tablo 7. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri
ALAN (ha)
ALAN (%)
Yapay Alanlar
568.408
21,15
Tarımsal Alanlar
1.091.112
40,60
999.392
37,19
Islak Alanlar
3.567
0,13
Su Yüzeyleri
24.755
0,92
ġekil 30. Ceyhan Havzası Arazi Kullanım Haritası
ġekil 31. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Sınıflandırması
Tablo 8. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri
CORINE KODU
Yapay Alanlar
Tarımsal Alanlar
Islak Alanlar
Su Yüzeyleri
ARAZĠ KULLANIMI
ALAN
ALAN
(ha)
(%)
ġehir Yapısı
21.651
1,01
Endüstriyel, Ticari ve UlaĢım Alanları
4.797
0,22
Maden, BoĢaltım ve ĠnĢaat Sahaları
3.046
0,14
Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan
392
0,02
Ekilebilir Alanlar
538.519
25,06
Sürekli Ürünler
24.677
1,15
Meralar
9.729
0,45
518.185
24,12
Orman Alanları
291.761
13,58
Maki veya Otsu Bitki Alanları
Çıplak veya Bitki Örtüsü Az Olan
Alanlar
Karasal Sulak Alanlar
378.291
17,61
329.339
15,33
2.462,538
0,11
Kıyısal Sulak Alanlar
1.104
0,05
Karasal Sular
21.395
1,00
Deniz Suları
3.359
0,16
ġekil 32. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Sınıflandırması
3.5.
Tarım ve Hayvancılık
3.5.1. Tarım
Adana
Adana ilindeki tarım iĢletmelerinin % 9‘ unda yalnız hayvansal üretim, % 30‘ da yalnız bitkisel
üretim ve % 61‘ inde hayvansal ile birlikte bitkisel üretim faaliyeti yapılmaktadır. Adana ilinde
iĢletmeler sahip oldukları büyüklüğe göre 1 ve 500 ha arasında dağılım göstermiĢ olup, 1-50
ha arazi büyüklüğünün tüm alt bölgelerde daha yoğun olduğu görülmektedir. Buradan da
genelde
tarımsal
faaliyetle
uğraĢan
ailelerin
küçük
çaplı
iĢletmeciler
olduğunu
anlaĢılmaktadır. 500 ha üzerinde arazi varlığı olan iĢletmelerin genelde I. alt bölgede olduğu
ve bunun yanında II. alt bölgede 500 ha üzerinde iĢletmenin bulunmadığı, II. ve III. alt
bölgelerde ise I. alt bölgeye göre çok az olduğu görülmektedir. Adana ili Ceyhan Havzası
içersindeki tarım alanlarının kullanımına göre dağılımı Tablo 9 ve ġekil 33‘te verilmektedir.
Tablo 9. Adana’nın Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı
Ġlçeler
Toplam
Alan (ha)
Ekilen Tarla
Alanı (ha)
Nadas
Alanı
(ha)
Sebze Bahçeleri
Alanı (ha)
Meyve
Alanı (ha)
Ceyhan
117.742,4
11.153,3
0
3271,6
2.937,3
Ġmamoğlu
34.436,1
32.899,8
0
206
1.330,3
Kozan
64.322,7
49.147,2
3.320
1767,3
10.088,2
Yumurtalık
31.130,6
26.420,9
0
2.739
1.970,7
Toplam
247.631,8
119.621,2
3.320
7983,9
16.326,5
Kaynak: TUĠK, 2008
ġekil 33. Adana’nın Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ ilinin sulanabilir arazi 353.580 ha‘dır. Toplam sulanan arazi 154.505 ha
olup, 61.045 ha devlet sulaması, 93.460 ha‘ı ise halk sulamasıdır. Kuru tarım arazisi ise
271.962 ha‘dır. Her türlü tarım ürününün yetiĢtirilebildiği yöremizde susuz tarım arazilerinde
özellikle hububat üretimi, sulu tarımın yapıldığı ova kesiminde de büyük ölçüde pamuk ve
kırmızıbiber üretimi gerçekleĢtirilmektedir. Tablo 10 ve ġekil 34‘te KahramanmaraĢ ilinin
havza sınırları içerisinde kalan tarım alanlarının dağılımı verilmektedir.
Tablo 10. KahramanmaraĢ’ın Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı
Merkez
Toplam
Alan
(ha)
6.5325,6
AfĢin
44.298
41.714,5
1.000
Andırın
20.410,2
15.352,9
3.840,2
283
934,1
Çağlayancerit
9.666,8
8.254,1
0
49,5
1.363,2
Ġlçe Adı
Sebze
Bahçeleri
Alanı (ha)
3.063,5
Meyve Alanı
(ha)
43.078,5
Nadas
Alanı
(ha)
1.091,6
925,5
658
Ekilen Tarla
Alanı (ha)
18.092
Ekinözü
7.112,1
6.181,9
250
35
645,2
Elbistan
99.548,5
72.151,1
19.403,3
1425
6.569,1
Göksun
46.327,4
41.385,4
825
367
3.750
Nurhak
4.989,9
2.344
2.239
75
331,9
Pazarcık
47.104,6
30.502,9
443,1
330
15.828,6
Türkoğlu
21.468
Toplam
366251,1
Kaynak: TUĠK, 2008
18.395,7
279.361
550
29.642,2
269,4
6.822,9
2.252,9
50.425
ġekil 34. KahramanmaraĢ’ın Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı
Osmaniye
Osmaniye‘de de tarımsal iĢletmeler küçük ve çok parçalı yapıdadır. Ġlde 1997 yılında yapılan
Köy Envanteri Anket ÇalıĢmalarına göre ilde 17.869 adet tarımsal iĢletme bulunmaktadır.
Tarımsal iĢletmelerin % 18‗inde yalnız bitkisel üretim % 9‘unda yalnız hayvansal üretim
%73‗ünde bitkisel ve hayvansal üretim ve 28 iĢletmede su ürünleri üretimi ve avcılığı ile
uğraĢmaktadır. Osmaniye ilinin toplam tarım alanı 1.248.000 da olup, ilçeler üzerinden ilin
tarım arazilerinin dağılımı Tablo 11 ve grafiği ise ġekil 35‘te verilmektedir.
Tablo 11. Osmaniye’nin Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı
Ġlçe Adı
Toplam Alan
(ha)
Merkez
41.464,4
Ekilen tarl
a alanı
(ha)
37.765,9
0
Sebze
bahçeleri
alanı (ha)
482
Bahçe
5.055,5
3.770,5
26,3
223
1.035,7
Düziçi
23.751,5
21.751,5
0
123
1.877
Hasanbeyli
3.151,7
2.303,4
150
62,3
736
Kadirli
53.005,1
47.896,7
0
2.588,4
2.520
Sumbas
15.683,5
13.735
0
778,5
1.170
Toprakkale
Toplam
Kaynak: TUĠK, 2008
Nadas
alanı (ha)
Meyve
alanı (ha)
3.216,5
6.957,3
5.296,1
0
65,7
1.595,5
149.069
132.519,1
176,3
4.322,9
12.150,7
ġekil 35. Osmaniye’nin Havza Sınırları Ġçerisindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı
3.5.2. Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı
Ceyhan Havzası‘nda özellikle mısırcılığın ağırlıklı yapılmasıyla birlikte bütün bölgelerde
tarımsal faaliyet söz konudur. Havzada yer alan ilçelerdeki gübrelenen alanlarda kullanılan
gübre miktarları ile ilgili bilgi ġekil 36‘da verilmektedir.
ġekil 36. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Gübre Tüketim Miktarları
Havza sınırları içerisinde kalan illerde kullanılan zirai mücadele ilaçlarının ilçeler bazında
tüketim bilgilerine ulaĢılamamıĢ olup; bu illerdeki toplam kullanım bilgileri ġekil 37‘de
verilmiĢtir.
ġekil 37. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Pestisit Tüketim Miktarları
3.5.3. Hayvancılık
Adana
Hayvancılığın önemli iĢ kollarından biri olduğu Adana‘da ilçelere ait hayvan varlığı rakamları
Tablo 12‘de verilmektedir. Kümes hayvancılığının geliĢtiği ilde Ceyhan ve Ġmamoğlu ilçeleri
yetiĢtiriciliğinin en yoğun olduğu ilçelerdir.
Tablo 12. Adana Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı
Ġlçeler
Büyük BaĢ
Küçük BaĢ
Kümes
Ceyhan
18.555
2.340
102.305
Kozan
22.291
19.300
35.000
Ġmamoğlu
11.051
3.610
130.180
Yumurtalık
5.039
3.679
16.713
Toplam
56.936
28.929
284.198
KahramanmaraĢ
Merkez ilçesinde özellikle kümes hayvanı yetiĢtiriciliğinin geliĢtiği KahramanmaraĢ‘a ait
büyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvanlarının varlığı Tablo 13‘de verilmektedir.
Tablo 13. KahramanmaraĢ Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı
Ġlçeler
Büyük BaĢ
Küçük BaĢ
Kümes
Merkez
26.780
85.000
209.000
AfĢin
7.608
44.120
48.660
Andırın
14.906
22.350
47.660
Çağlayancerit
2.645
31.800
4.275
Ekinözü
2.881
6.153
4.535
Elbistan
25.340
61.790
62.300
Göksun
12.500
52.500
49.524
Nurhak
1.381
27.560
66.200
Pazarcık
5.470
89.009
38.697
Türkoğlu
8.804
34.829
14.320
Toplam
108.315
45.5111
545.171
Osmaniye
Osmaniye‘ de süt sığırcılığı yapan iĢletme sayısı 14.373 olup, bu iĢletmelerin büyük
çoğunluğu küçük iĢletmelerdir. Ġlde 554 adet büyükbaĢ besicilikle uğraĢan iĢletme
bulunmaktadır. Keçicilikle uğraĢan iĢletme sayısı 2.830‘dur. koyunculukla uğraĢan toplam
iĢletme sayısı 1.818 dir. 67 köyde 641 çiftçi ailesi arıcılıkla uğraĢmaktadır. BüyükbaĢ,
küçükbaĢ ve kümes hayvanlarının varlığı ise Tablo 14‘te verilmektedir.
Tablo 14. Osmaniye Ġli Ceyhan Havzasındaki Ġlçelerin Hayvan Varlığı
Ġlçe
B.BaĢ
K.BaĢ
Kümes
Merkez
12.516
12.516
209.900
Bahçe
2.530
2.530
26.661
Düziçi
15.867
15.867
31.670
Hasanbeyli
1.062
1.062
1.500
Kadirli
4.550
4.550
225.115
Sumbas
10.361
10.361
17.000
Toprakkale
4.700
4.700
156.435
Toplam
51.586
51.586
668.281
3.6.
Sanayi Durumu
3.6.1. Tekil Sanayi Tesisleri
Adana
Adana ili Ceyhan Havzası içinde kalan bölgesinin sektörlere göre sanayi dağılımı Tablo 15
ve ġekil 38‘de verilmektedir. Adana‘nın Ceyhan Havzası kısmında öne çıkan sanayi kolu
çimento, maden ve toprağı dayalı sanayi öne çıksa da tekstil, deri ve gıda sanayi önemli bir
katkısı olduğu görülmektedir.
Tablo 15. Sektörlerin Ġlçe Bazlı Dağılımı
Sektörler
Ceyhan
Kozan
Ġmamoğlu
Yumurtalık
Tekstil, Deri Sanayi
10
-
-
-
Döküm, Makina, EĢya,
Otomotiv
10
4
1
1
Gıda, Ġçki, Tütün
11
8
1
1
Çimento, Maden, Toprağa
Dayalı Sanayi
26
4
-
1
Kimya, Kauçuk, Plastik
8
-
-
-
Kağıt, Kağıt ürünleri, Basın
ve Ambalaj
1
-
-
-
Orman ürünleri, Mobilya
-
-
-
-
ġekil 38. Adana’nın Sektörel Dağılımı
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ genelinde sanayileĢme merkez ilçe ve güney ilçelerde yoğunlaĢmıĢtır.
Sanayinin ilçelere dağılımı Merkez ilçe % 82, AfĢin % 0,5, Elbistan % 2, Göksun % 0,2,
Pazarcık % 7,2, Türkoğlu % 8,1 Ģeklindedir.
Andırın, Çağlayancerit, Ekinözü, Nurhak ilçelerinde sanayi tesisi yoktur. Tablo 16 ve ġekil
39‘da KahramanmaraĢ ilindeki sektörel dağılım verilmektedir. Tekstil ve konfeksiyon
KahramanmaraĢ‘ta öne çıkan sektör olarak gözükmektedir. Tekstil ve konfeksiyonu, gıda ve
metal sektörleri izlemektedir.
Tablo 16. KahramanmaraĢ Sektörel Dağılım
Sektörler
Adet
Tekstil ve Konfeksiyon
252
Gıda
96
Metal
83
Kağıt
9
Yapı Elemanları
11
Kimya
2
Toplam
453
ġekil 39. KahramanmaraĢ Sektörel Dağılımı
Osmaniye
1996 yılına kadar Adana‘nın bir ilçesi olan Osmaniye‘ye hiçbir sanayi kuruluĢu yatırım
yapmamıĢ, tüm yatırımlar Adana il merkezi ve çevresine yapılmıĢtır. Osmaniye il olmasıyla
sanayi küçük ölçekli iĢletmeler Ģeklinde ve tarıma dayalı ürünlerin iĢlenmesi yönünde geliĢtiği
görülmektedir. Tablo 17 ve ġekil 40‘taki Osmaniye ilinin sektörel bazdaki dağılım
incelendiğinde makine yedek parça ve gıda sektörlerinin önde geldiği görülmektedir.
Tablo 17. Osmaniye Sektörel Dağılımı
Sektör
Adet
Gıda
59
Kimya
18
Mobilya
2
Tel
5
ĠnĢaat
9
Tekstil
27
Makine Yedek Parça
60
Toplam
180
ġekil 40. Osmaniye’nin Sektörel Dağılımı
3.6.2. Organize Sanayi Bölgeleri
Adana
Adana ilinde sanayi siteleri ve OSB kurulmadan önceki dönemlerde, oldukça önemli sayıdaki
firma yatırımlarını ağırlıklı olarak Ģehir merkezine giriĢ ve çıkıĢ yolları olan Ceyhan yolu,
Mersin yolu ve KarataĢ yolu üzerine kurmuĢlardır. Bu firmalardan bazıları zamanla
yatırımlarını aĢağıda belirtilen site ve organize sanayi bölgemize taĢımıĢlardır.
Adana Hacı Sabancı OSB Seyhan Havzası‘nda yer almaktadır fakat atıksuyunu ASO Projesi
Ceyhan kuĢaklama kanalına deĢarj eder ve Ceyhan kuĢaklama kanalı da Ceyhan Nehri‘ne
boĢalır. Dolayısıyla Seyhan Havzası‘ndan Ceyhan Havzası‘na havzalar arası atıksu deĢarjı
söz konusudur bu nedenle Ceyhan Havzası içerisinde değerlendirilmektedir.
Adana Hacı Sabancı OSB (AHSOSB) Adana-Ceyhan D-400 Karayolu üzerinde, Yakapınar
(Misis)'ın kuzeyinde tarıma elveriĢli olmayan 1.598 ha alan üzerine 1984 yılında temeli
atılarak kurulmuĢ olup Türkiye`nin en büyük OSB‘lerinden biridir. AHSOSB‘de % 23,5 ile
tekstil sektörü ve %16,3 ile metal sektörü ağırlıklıdır. AHSOSB içerisinde 46 adedi inĢa
halinde, 263 adedi iĢletmede, 45 adedi ise proje aĢamasında olan toplam 375 firma
bulunmaktadır. Tablo 18 ve ġekil 41‘de sektörel bazı dağılım görülmektedir.
Tablo 18. AHSOSB Sektörel Dağılımı
Sektörel Dağılım
Ağaç Sanayi
Ambalaj
Banka
Boya Sanayi
Cam Sanayi
Depolama
Döküm
Elektrik
Gida Sanayi
Kağit Sanayi
Kimya Sanayi
Makina
Metal
Nakliye
Petrol Ürünleri
Plastik
Tekstil
Tohumculuk
Yapi Elemanlari
TOPLAM
Üretim
13
6
2
5
2
7
7
5
27
11
17
11
35
3
11
21
65
2
13
263
ġekil 41. AHSOSB Sektörel Dağılımı
Üretime Ara
Veren
Firmalar
1
0
0
1
0
0
0
1
0
0
2
0
5
0
2
1
6
0
2
22
ĠnĢaat
Proje
Toplam
%
0
0
0
0
0
0
1
1
5
0
5
5
12
1
0
3
8
0
5
46
5
1
2
0
0
0
1
0
2
0
1
1
9
0
1
7
9
0
6
45
19
7
4
6
2
7
9
7
34
11
25
17
61
4
14
32
88
2
26
375
5,1
1,9
1,1
1,6
0,5
1,9
2,4
1,9
9,1
2,9
6,7
4.5
16,3
11
3,7
8,5
23,5
0,5
6,9
100
KahramanmaraĢ
Ceyhan Havzası içerisinde yer alan KahramanmaraĢ OSB bünyesinde 55 adet sanayi tesisi
bulunmakta; bu tesislerde daha çok tekstil, metal ve gıda üretimi yapılmaktadır. Tablo 19 ve
ġekil 42‘de OSB deki sektörel dağılmı verilmektedir.
Tablo 19. KahramanmaraĢ OSB Sektörel Dağılım
Sektörler
Adet
Tekstil
31
Gıda
4
Metal
15
Kağıt
1
Çimento
Mobilya
Toplam
1
2
54
ġekil 42. KahramanmaraĢ OSB Sektörel Dağılımı
Osmaniye
Osmaniye ilinde iki tane OSB bulunmaktadır. Bunlardan ilki 1994 yılında kurulan ve 380 ha
alana sahip Osmaniye OSB‘dir. Osmaniye OSB‘si içerisinde 9 adedi inĢa halinde, 60 adedi
iĢletmede, 16 adedi ise deneme üretiminde olan toplam 85 iĢletme yer almaktadır. Tablo 20
ve ġekil 43‘te Osmaniye OSB‘nin sektörel dağılımından görüldüğü gibi metal, tekstil ve gıda
sanayileri ağırlıklı olan sektörlerdir.
Osmaniye OSB Resmi Gazetede koruma alanı ilan edilmiĢ olan içme suyu amaçlı Burnaz
Kaynak Grubu 1. Derece Koruma alanı üstünde hassas bir bölgede yer alır. Burnaz Kaynak
Grubu Koruma alanları üzerinde yeni sanayi tesislerine izin verilmemektedir. Osmaniye OSB
koruma alanı ilanından önce kurulmuĢtur. Koruma alanının kuzeyde kalan kısmı Ceyhan
havzasında yer alır, büyük bir bölümü ise Asi Havzası‘ndadır. OSB‘de AAT vardır ve AAT
deĢarjı mevcut durumda Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanı üzerine geliĢigüzel bir Ģekilde
deĢarj yapılmaktadır. DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından en uygun alıcı ortamın Asi
Havzası‘nda yer alan Erzin TaĢkın Koruma Kanalı mansabında bağlanması Ģartıyla bu kanal
olduğu ve bu kanala deĢarjın 2011 yılında tamamlanması gerektiği bildirilmiĢtir.
Tablo 20. Osmaniye OSB Sektör Dağılımı
Sektör Adı
Adedi
Ağaç Sanayi
2
Ambalaj
2
Döküm
2
Elektronik
1
Gıda Sanayi
10
Kağıt Sanayi
2
Kimya Sanayi
6
Makina
4
Metal
21
Petrol ÜrünleriĠ
1
Plastik
6
Tekstil
12
Yapı Elemanları
2
Çelik
6
Maden
3
Deri
1
ġekil 43. Osmaniye OSB Sektörel Dağılımı
Osmaniye Ġli‘nde bulunan diğer OSB ise Kadirli‘dedir. Kadirli OSB 120 ha alana sahip olup
1997 yılında kurulmuĢ olmasına rağmen 2006 yılında alt yapısı bitmiĢtir. Bu nedenle Kadirli
OSB‘ye sanayi yeni yeni kurulma aĢamasındadır. OSB‘de 9 firma üretimde, 4 firma inĢaat
aĢamasında olup 1 firmada üretimini durdurmuĢtur. ÇalıĢan firmalar genel olarak gıda
sektörü ağırlıklıdır.
3.7.
Korunan Alanlar
Ceyhan Havzası sınırları içinde bulunan korunan alanları gösteren sayısal harita ġekil 44‗te
koruma alanları listesi Tablo 21‘de verilmektedir. Haritalar, Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan
sağlanan sayısal veriler kullanılarak TÜBĠTAK MAM CBS Ekibi tarafından hazırlanmıĢtır.
ġekil 44. Ceyhan Havzası Korunan Alanlar Haritası
Tablo 21.Ceyhan Havzasında Korunan Alanlar
Koruma Alanı Türü
Ġsmi
Alanı (ha)
Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası
Osmaniye Zorkun
3.136,9
Tabiat Parkı
Tabiat Koruma Alanları
Sulak Alanlar
Özel Avlak Alanlar
Milli Parklar
Ġçmesuyu Koruma Alanı
Ġçmesuyu Koruma Alanı
GölbaĢı Gölleri
2.079,3
Yumurtalık Lagünü
11.200
Korçoban
480,3
Tekkoz-Kengerlidüz
7,6
Kesik Gölü
0,5
Agyatan Gölü
11,5
Yumurtalik Lagunü
12.900
GölbaĢı Gölleri
Kızılkandil (Hedef Tür
:Keklik)
Karatepe AslantaĢ
AslantaĢ barajı ve Cevdetiye
Regülatörü
Rezervuarları
Koruma Alanları
Burnaz
Kaynak
Grubu
Yeraltısuyu Rezervi ve Koruma
Alanı Ġlanı
6.676,8
4.188
7.752,7
SKKY Madde 16-17-18-19-20
(Ġskenderun
Ġlçesine
Ġçmesuyu
Temin)
13.03.2007 Tarih ve 26468 Sayılı
Resmi Gazete
(Yumurtalık
Ġlçesi,
Osmaniye
Osmaniye OSB, Toros Gübre,
BotaĢ, Köyler Ġçmesuyu Temin)
Adana
Çukurova Deltası, Türkiye‘nin en büyük alüviyal alanlarından birisi olup Toros Dağları ile bu
dağlara kuzey-güney yönünde yaklaĢan Amanos Dağları silsilelerinin arasında ―Yumurtalık
Lagünü Milli Parkı‖ bulunmaktadır. Yumurtalık Tabiatı Koruma Alanı ise bu deltanın doğu
kesiminde yer alır. Yumurtalık Lagünü Milli Parkı toplam alanı 78,915 km2, kara yüzeyi 70,33
km2 ve su yüzeyinin alanı 8.585 km2‘dir.
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ ilinde milli park, tabiat parkı ve tabiat anıtı bulunmamaktadır.
Osmaniye
Çınar Ağacı………………… ÇarĢı Camii Osmaniye
Çınar Ağacı………………… Gebeli Mah. Osmaniye
ġarlak ġelalesi……………… Alibeyli Beldesi Osmaniye
Çınar ve Kesiksu Kaynağı…..TaĢköprü Köyü Osmaniye
Çınar Ağacı…………………. Çardak Köyü Osmaniye
Okaliptüs Ağacı…………….. Küçükçınar Köyü Sumbas
Ġl sınırları içerisinde Karatepe-AslantaĢ Milli Parkı mevcuttur. 1958 yılında milli park olarak
ilan edilmiĢtir. AslantaĢ Milli Parkı‘nın toplam alanı 78,915 km2, kara yüzeyi 70,33 km2 ve su
yüzeyinin alanı 8.585 km2‘dir.
Ceyhan Nehri üzerinde AslantaĢ Barajı‘nın yapımından sonra içinde 1.000 ha‘lık su yüzeyi ile
birlikte gerek görsel, gerekse baraj gölünün oluĢturduğu su kitlesi ve peyzaj güzellikleri ile
ilginç doğal özellikleri taĢıyan bir alan durumuna gelmiĢtir. Buna karĢın bünyesinde yer alan
tarihsel ören alanları ve açık hava müzesi yörenin turizm ve arkeolojik açıdan önemini bir kat
daha arttırmaktadır.
Milli parkın kaynak değerlerini arkeolojik önemi ile biyolojik zenginliği oluĢturmaktadır. Tarihi
Hitit Ġmparatorluğu‘nun merkezi durumundaki bu bölgede, çok önemli arkeolojik kalıntılar
bulunmuĢtur. Yapılan kazılarda Hitit, Bizans ve Roma tarihine ıĢık tutacak bulgular elde
edilmiĢtir. Karatepe AslantaĢ Milli Parkı‘nın korunmasının nedenleri kısaca Ģu baĢlıklar
altında özetlenebilir :
Genetik kaynakların sürekliliğinin ve çeĢitliliğinin sağlanması,
Arkeolojik yönden büyük önem taĢıması,
Bilimsel ve eğitsel çalıĢmaların yapılması,
Doğal kaynakların gelecek kuĢaklara aktarılması,
Rekreasyonel yönden önem taĢıması,
Topoğrafik, jeolojik, hidrolojik ve iklimsel özelliklerinin ortaya koyduğu estetik
yapısının sürekliliğinin sağlanması.
3.8.
Su Kaynakları
Ceyhan Havzası‘nda yer alan illerin içme suyu kaynakları DSĠ tarafından Ģu Ģekilde
verilmiĢtir: KahramanmaraĢ ilinin içme suyu ihtiyacı 2007 yılına göre 33,93 milyon m³/yıl olup;
mevcut kaynakların toplamı 38,00 milyon m³/yıl dır. ġehrin uzun vadeli içme, kullanma ve
sanayi suyu ihtiyacı Ayvalı Barajı‘ndan karĢılanacaktır. Arıtma tesisi inĢaatının ihalesi DSĠ
tarafından yapılmıĢ olup, 2010 yılında tamamlanması hedeflenmektedir. Osmaniye ilinin içme
suyu ihtiyacı 22,11 milyon m³/yıl olup; mevcut kaynakların toplamı 29,58 milyon m³/yıl dır. Ġlin
içme suyu ihtiyacı halen Çağlayan grubu kaynaklarından ve Yeniköy mevkiinde açılan 9 adet
kuyudan (toplam 938 L/s) temin edilmektedir. Ancak Ģehrin gelecekteki içme suyu ihtiyacının
cazibeli isale hattı ile karĢılanması amacıyla Zorkun Yaylası Kaynakları‘nın kullanılması
amacı ile proje hazırlanmıĢ ve Ġller Bankası tarafından tasdik edilen proje kapsamındaki
üniteler belediye tarafından finansmanı Ġller Bankası‘ndan alınan kredi ile yaptırılmaktadır.
Proje tamamlandığında 2040 yılına kadar olan içme suyu ihtiyacı karĢılanmıĢ olacaktır.
Ceyhan Havzası‘nda yer alan yerleĢimlerin içme suyu kaynak durumları EK III‘te verilmiĢtir.
3.8.1. Akarsular
Ceyhan Havzası‘nda yer alan önemli akarsular Tablo 22‘de verilmiĢtir.
Tablo 22. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan Önemli Akarsular
TÜRÜ
UZUNLUĞU(km)
NEHIR
509
Aksu Ç.
CAY
102
Göksun Ç.
CAY
69
Söğütlü Ç.
CAY
67
Hurman Ç.
CAY
61
Körsulu D. (Körsülü D.)
DERE
56
Savrun D.
DERE
44
Aksu D. (Kömürsuyu D.)
DERE
42
CAY
39
DERE
32
DERE
32
CAY
30
AKARSU ADI
Ceyhan N.
Deli Ç.
Karanlık D.
Ördeközü D. (Değirmen D.,Azman
D.,Ördekli D.)
Bertiz Ç.
ġekil 45. Ceyhan Havzası Akarsular Haritası
Ceyhan Nehri
Ceyhan Nehri Çukurova'nın iki ana hayat kaynağından birisidir.(diğeri Seyhan) Uzunluğu 509
km‘dir. Elbistan'ın 3 km güneydoğusunda, PınarbaĢı Mevkii'nden doğan ve Elbistan'ın
ortasından geçen Ceyhan Irmağı Ģehrin can damarıdır. Akdeniz Bölgesi'nin en büyük
akarsularındandır. Çukurova'da geniĢ bir delta oluĢturarak Akdeniz'de Ġskenderun Körfezi'ne
dökülür. BaĢlıca kolları; Söğütlü, Hurman, Göksun, Mağara Gözü, Fırnız, Tekir, Körsulu ve
Aksu Çayları‘dır. Ceyhan Nehri KahramanmaraĢ il sınırları içerisinde genellikle derin
vadilerden geçmektedir. Bu vadilerin birçoğu baraj suları altında kalmıĢtır. Menzelet Baraj
Gölü‘nün bitiĢ noktasından itibaren baĢlayan Kısık Vadisi (Kanyonu) hala doğal yapısındadır.
Ceyhan vadisi barajlar için son derece elveriĢli olması nedeniyle üzerinde birçok baraj
kurulmuĢtur.
ġekil 46. Ceyhan Nehri(DSĠ VI. Bölge Müd.)
3.8.2. Barajlar
Ceyhan Nehri‘nin dar ve derin vadiler içinde akıyor olması hidroelektrik santrali yapımı için
çok elveriĢli bir durum yaratmıĢtır. Nehir üzerinde 3 adet hidroelektrik santrali kurulmuĢtur.
Bu santrallerin en büyüğü olan Menzelet, 1992 yılında tamamlanarak enerji üretimine
baĢlamıĢtır. 1991 yılında üretime baĢlayan Sır Barajı ve HES, Çukurova Elektrik A.ġ‘den
devlet tarafından el konularak iĢletilmektedir. KahramanmaraĢ ilinin en eski hidroelektrik
santrali 1958 yılında elektrik üretimine baĢlayan Ceyhan Hidroelektrik Santralidir.
KahramanmaraĢ‘ta bulunan barajlar Tablo 23‘te verilmiĢtir.
Tablo 23. KahramanmaraĢ’ta Bulunan Baraj Gölleri Ve Kullanım Amacı
Baraj Adı
Kurulduğu Nehir/Çay
ismi
Kartalkaya
Aksu Çayı
Sır
Ceyhan Nehir
Sulama, içme, taĢkın
koruma ve enerji üretimi
Enerji Üretimi
Ayvalı
Erkenez Çayı
Ġçme ve Sulama
Kılavuzlu
Ceyhan Nehri
Sulama ve enerji Üretimi
Menzelet
Ceyhan Nehri
Berke
Ceyhan Nehri
Kullanım Amacı
Sulama, taĢkın koruma
ve enerji üretimi
Enerji Üretimi
Durumu
ĠĢletmede
ĠĢletmede
Yapımı devam
etmekte
Yapımı devam
etmekte
ĠĢletmede
ĠĢletmede
Kartalkaya Barajı
KahramanmaraĢ ili Pazarcık ilçesinin 5 km kuzeybatısında Aksu Çayı üzerinde inĢa edilen ve
1971 yılında iĢletmeye açılan Kartalkaya Barajı ile Narlı ve KahramanmaraĢ Ovalarında
toplam 22.810 ha alan sulanmaktadır. Ayrıca Gaziantep ilinin içme, kullanma ve endüstri
suyu için yılda 47 hm³ su verilmektedir. Barajın inĢaatına 1968 yılında baĢlanmıĢ, inĢaat
1970'te bitirilmiĢtir. ĠĢletmeye ise 1971 yılında açılmıĢtır. ĠnĢaat sahasında göl kapasitesi
200.000.000 m3 olarak hesaplanmıĢ olup, erozyonla alüvyonların dolması sonucu Ģu anki
kapasitesi maksimum 160.000.000 m3'e kadar düĢmüĢtür. Bölgede tarıma elveriĢli arazilerin
bol olması ancak sulama suyunun bulunmamasından dolayı kurulan Kartalkaya Barajı, 1986
yılından itibaren komĢu il Gaziantep'in içme suyu ihtiyacını da karĢılamaya baĢlamıĢtır.
ĠĢletme, KahramanmaraĢ Sulaması olarak açılmıĢtır. 1994 yılında Sol Sahil, 1995 yılında
Sağ Sahil olarak 2 adet sulama birliğine devredilmiĢtir. Aksu Çayı üzerinde inĢa edilmiĢ olan
Dehliz regülatörü; dolu gövdeli, düĢey hareketli, radyal kapaklı, 2 adet sağ ve sol sahilde
olmak üzere, sol 12 m3/s sağ 8 m3/s'lik prizli, çakıl geçitli, çökeltim havuzlu, balık geçitli ve 2
kapaklıdır.
Gaziantep iline içme ve kullanma suyu sağlayan kıta içi yüzeysel su kaynaklarından olan
Kartalkaya Barajı‘nın mevcut su kalitesinin korunup, kullanımının sürdürülebilir olması
sağlanarak, havzadaki mevcut yerleĢim, sanayi ve tarımsal faaliyetlerin düzenlenmesini
sağlamak amacıyla ―Kartalkaya Barajı Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları‖ yapılmıĢtır. Bu
çalıĢma hakkında detaylı bilgi Bölüm 7.2‘de verilmiĢtir.
Sır Barajı
Sır Barajı, KahramanmaraĢ ilinin 33 km batısında Ceyhan Nehri üzerinde enerji üretmek
amacıyla 1987-1991 yılları arasında inĢa edilmiĢ bir barajdır. Beton kemer gövde dolgu tipi
olan barajın gövde hacmi 494.000 m3, akarsu yatağından yüksekliği 116 m, normal su
kotunda göl hacmi 1.120 hm3, normal su kotunda göl alanı 47,50 km2'dir. Baraj 284 MW'lık
güçle yılda 725 GWh'lık enerji üretilmektedir. Sır Barajı, KahramanmaraĢ'ın 8 km. batısından
baĢlamak üzere 38 km.lik bir (Doğu-batı) uzantısı vardır. Ayrıca, girintili ve çıkıntılı bir
görünüm arzetmektedir. Baraj kıyıları az engebeli ve düzlük alanlardan meydana
geldiğinden, piknik yapmaya ve dinlenmeye müsait yerleri çoktur. Baraj sahasında bol
miktarda balık avlanır.
Sır Barajı ve HES tesisleri Çukurova Elektrik A.ġ. tarafından 1991 yılında kurularak isletmeye
alınmıĢ olup devlet tarafından iĢletilmektedir.
Menzelet Barajı
KahramanmaraĢ'ta, Ceyhan Nehri üzerinde, sulama ve enerji amacıyla 1980-1989 yılları
arasında inĢa edilmiĢ bir barajdır. Kaya gövde dolgu tipi olan barajın gövde hacmi 8.700.000
m³, akarsu yatağından yüksekliği 151 m, normal su kotunda göl hacmi 1.950 hm³, normal su
kotunda göl alanı 42 km²'dir. Baraj 177.959 hektarlık bir alana sulama hizmeti verirken 124
MW güç ile de yıllık 466 GWh'lik elektrik enerjisi üretmektedir.
AslantaĢ Barajı
Osmaniye'de, Ceyhan Nehri üzerinde, sulama, taĢkın kontrolü ve elektrik enerjisi üretimi
amacı ile 1975-1984 yılları arasında inĢa edilmiĢ bir barajdır. Toprak gövde dolgu tipi olan
barajın gövde hacmi 8.493.000 m³, akarsu yatağından yüksekliği 95 m, normal su kotunda
göl hacmi 1183 hm³ normal su kotunda göl alanı 49 km²'dir. Baraj 149.849 ha gibi çok geniĢ
bir alana sulama hizmeti vermekte, ayrıca 138 MW güç kapasitesindeki HES yılda 605 GWh
elektrik enerjisi üretimi sağlamaktadır.
Ceyhan Havzası içme suyu barajları althavzaları ġekil 47‘de verilmiĢtir.
ġekil 47. Ceyhan Havzası Ġçme Suyu Barajları Althavzaları
Osmaniye‘de bulunan barajlar Tablo 24‘te verilmiĢtir.
Tablo 24. Osmaniye Ġlindeki Barajlar
Baraj Adı
Kurulduğu
Nehir/Çay ismi
Yüzey Alan
2
(km )
Kesiksuyu Deresi
Kullanım
Amacı
Sulama,
TaĢkın, Enerji,
Ġçme suyu*
Sulama
AslantaĢ
Ceyhan Nehri
Mehmetli
2,9
ĠĢletmede
Kalecik
Kalecik Deresi
Sulama
1,36
ĠĢletmede
Berke
Ceyhan Nehri
Enerji
7,8
ĠĢletmede
Durumu
ĠĢletmede
61,15
(*)AslantaĢ barajı 2006 yılında Ġskenderun kenti içme suyunu temin projesi geliĢtirilerek enerji, sulama ve taĢkın koruma
amacı yanında içme suyu amacı da kazanmıĢtır.
Ceyhan Havzası‘nda yer alan HES‘ler Tablo 25 ve ġekil 48‘de topluca gösterilmiĢtir.
Tablo 25. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan HES’ler
Adı
Ġli
Kurulu
Yıllık Ort. Enerji
Güç(MW)
(GWh)
Proje Seviyesi
Berke
Adana
510
1668
ĠĢletmede
Sayan
Adana
9,84
45,73
Ġlk Etüt
Andırın Enerji Grubu
KahramanmaraĢ
24
71
ĠĢletmede
Ceyhan
KahramanmaraĢ
4
20
ĠĢletmede
Değirmenüstü
KahramanmaraĢ
41
114
ĠĢletmede
Fırnıs
KahramanmaraĢ
11,9
60,25
Ġlk Etüt
Kandil Barajı
KahramanmaraĢ
140
657
ĠnĢaat
Kandil Grubu
KahramanmaraĢ
97
434
ĠnĢaat
Kılavuzlu Barajı
KahramanmaraĢ
54
144
inĢaat
Menzelet
KahramanmaraĢ
124
466
ĠĢletmede
Sazak
KahramanmaraĢ
6,64
29,46
Ġlk Etüt
Sır
KahramanmaraĢ
284
725
ĠĢletmede
Sisne
KahramanmaraĢ
2,11
7,52
Ġlk Etüt
SivritaĢ
KahramanmaraĢ
2,51
10,62
Ġlk Etüt
Söğütlü
KahramanmaraĢ
7,46
27,32
Ġlk Etüt
AslantaĢ
Osmaniye
138
569
ĠĢletmede
Gökboyun
Osmaniye
4,46
17,72
Ġlk Etüt
Değirmendere
Osmaniye
-
-
ĠĢletmede
Horu
Osmaniye
7,85
29,75
Ġlk Etüt
Hoçgören
Osmaniye
-
-
ĠnĢaat
Adı
Ġli
Kurulu
Yıllık Ort. Enerji
Güç(MW)
(GWh)
Proje Seviyesi
Karaçay
Osmaniye
2,29
9,47
Ġlk Etüt
Kalealtı
Osmaniye
15
-
ĠĢletmede
Sabunsuyu
Osmaniye
-
-
ĠnĢaat
Yarpuz
Osmaniye
7,46
27,32
Ġlk Etüt
ġekil 48. Ceyhan Havzası’nda Yer Alan HES’ler
3.8.3. Göletler
DSĠ tarafından iĢletmeye açılmıĢ bir gölet bulunmakta olup
bu gölet Osmaniye-Bahçe-
ArıklıkaĢ Göleti ve Sulaması‘dır. ArıklıkaĢ Köyü mevkiinde ve Buğdaycık Deresi üzerinde
bulunmakta olan ArıklıkaĢ Göleti ile 285 ha tarım arazisi sulanmaktadır. Yüksekliği 24,50 m,
toplam depolama hacmi 2.20 hm3 tür. Ceyhan Havzası‘nda mevcut olan Baraj ve Göletler
Haritası ġekil 49‘da verilmiĢtir.
ġekil 49. Ceyhan Havzası Baraj ve Göletler Haritası
3.8.4. Yeraltı Suları
Adana ili Ceyhan Havzası içinde kalan kısmında Yumurtalık Ovası‘nda 12,48 hm3/yıl,
Ceyhan-Kozan Ovalarındaki 120 hm3/yıl yeraltı suyu potansiyeli mevcuttur.
KahramanmaraĢ Ġlinde akarsular, yeraltı suları, baraj ve suni göletler oluĢturmaktadır. ġu
anda su ihtiyaçlarını karĢılamak için kullanılan bu kaynaklar aynı zamanda il genelinde
üretilen atıksular yer üstü ve yeraltı sularına karıĢarak kirlenmelere neden olmaktadır
(K.MaraĢ ĠÇDR, 2008).
Suların tarımsal amaçlı kullanılması hem bitkiler vasıtasıyla canlılara hem de toprak kirliliğine
neden olmaktadır. Toprak belli bir süreden sonra bu kirliliği tutamaz olmakta ve yeraltı
suyuna karıĢmasına neden olmaktadır. Yazın sıcak ve kurak bir iklime sahip olması
atıksuların buharlaĢmasına neden olmaktadır.
MaraĢ Ovası‘nda bir çok tarımsal amaçlı kuyu mevcuttur. Bunun yanında sanayi tesisleri ile
Ģehir içme suyu sağlamak için su kullanımının çoğalması yeraltı su seviyesini olumsuz
etkilemiĢtir. Bazı bölgelerde artezyen kaynak olarak çıkan sular kaybolmuĢtur.
Osmaniye Ovası yeraltı suyu rezervini belirlemek ve yeraltı suyu iĢletme sınırlarını tespit
etmek amacıyla DSĠ tarafından 12 adet araĢtırma, 1 adet içme ve 4 adet bedel karĢılığında
olmak üzere toplam 17 adet kuyu açılmıĢtır. Açılan sondaj kuyularında akifer olarak çakıl ve
konglomera geçilmiĢtir (Osmaniye ĠÇDR, 2008).
Yapılan etütlere göre yeraltı suyu akım yönü ovanın doğusundan batısına doğru olup
Karaçay ve Hamis Çayları‘na boĢalmaktadır. Yeraltı suyu beslenme alanları alüvyon kumlu,
çakıllı alanları ile birikinti konileri, yamaç molozları ve poliosen formasyonlarıdır. Yapılan
hesaplara göre emniyetli olarak çekilebilecek yeraltı suyu rezervi 48.5 milyon m3/yıl‘dır.
Yeraltı suyu iĢletmesine uygun alanda iĢletme amaçlı derin kuyular açılarak Akyar- Nurdağ
yeraltı suyu sulama (YAS) kooperatiflerine devredilmiĢtir. Akyar YAS Kooperatifi sulama
alanın da toplam 35 adet iĢletme kuyusu ile 1590 ha alanın sulanması planlanmıĢtır.
3.9.
Deniz DeĢarjları
Ceyhan Havzası‘nda deniz deĢarjı yapılmamaktadır.
4.
SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU
4.1.
Türkiye Geneli
4.1.1. Türkiye’nin Su Potansiyeli
Türkiye‘nin 1951-2000 dönemi hidrometeorolojik verileri ile ortalama yağıĢ yüksekliği 643
mm/yıl olup yılda ortalama 501x109 m3 suya tekabül etmektedir. DüĢen yağıĢın ~%55‘i (274x
109 m3) buharlaĢma ve terleme yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69x109 m3‘lük kısmı
(~%14‘ü) yüzeyaltı ve yeraltı sularını beslemekte, 158x109 m3 (%31) ‗lik kısmı ise akıĢa
geçerek akarsular vasıtası ile denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boĢalmaktadır (ÇOB,
2008). Yüzeyaltı ve yeraltı sularını besleyen 69x109 m3‘lük suyun 28x 109 m3‘lük kısmı (~%41)
pınarlar vasıtası ile tekrar yerüstü suyuna katılmaktadır. Böylece yıllık toplam akıĢ (158+28)
x109 m3 = 186x109 m3 olmaktadır. Ayrıca komĢu ülkelerden gelen ~ 7x109 m3/ yıl su
bulunmaktadır. Böylece Ülkemizin brüt yerüstü suyu potansiyeli 193x109 m3‘e ulaĢmaktadır.
Yeraltı suyunu besleyen 41x109 m3 de dikkate alınmakla ülkenin toplam yenilenebilir su
potansiyel, 243x109 m3/ yıl olarak hesaplanmaktadır (ġekil 50) (ÇOB, 2008.a).
ġekil 50. Ülkemiz Su Potansiyeli
Teknik ve ekonomik Ģartlar çerçevesinde çeĢitli maksatlar için tüketilebilecek yerüstü suyu
potansiyeli, yurt içindeki akarsulardan 95x109 m3 ve komĢu ülkelerden gelen akarsulardaki
3x109 m3 su ile birlikte yıllık ortalama olarak 98x109 m3‘tür. Teknik ve ekonomik olarak
çekilebilir yeraltı suyu potansiyeli de 14x109 m3 (toplamın ~%34‘ü) olarak hesaplanmıĢtır.
Dolayısıyla Ülkemizde mevcut durumda kullanılabilir yerüstü ve yeraltı suyu potansiyeli
112x109 m3 (toplamın ~%58‘i) alınabilir. Halihazırda toplam kullanılabilir su potansiyelinin
40x109 m3‘ü (toplamın ~%36‘sı) kullanılmaktadır.
Önemli kurak dönemleri kapsayan 1989-2006 dönemi verileri dikkate alındığında, yıllık brüt
akıĢ 1950-2000 dönemi ortalaması olan 186x109 m3/yıl yerine ~170x109 m3/yıl (~%9 daha
düĢük) gibi değerlere düĢebilmektedir. Aynı Ģekilde ekstrem kuraklıkların yaĢandığı bazı
dönemlerde yıllık brüt akıĢlar (örneğin 2001 yılı) uzun dönem ortalamalarının ~%40 altında
değerler alabilmektedir (ġekil 51) (Yıldız v.d, 2007). Ġklim değiĢikliği modellerine göre yüzey
suyu kaynakları, kar depolaması ve yeraltı suyu potansiyelinde uzun dönemde ~%20‘ lere
varan azalmalar olabileceği öngörülmektedir (ÇOB, 2008). Yüzeysel su potansiyelindeki söz
konusu azalmanın özellikle Ġç Anadolu Bölgesi‘nde hissedileceği tahmin edilmektedir.
ġekil 51. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı
EĠEĠ ve ĠTÜ tarafından Türkiye‘deki 26 havzada EĠEĠ‘nin AGĠ istasyonlarında ölçülen 19702006 dönemi akıĢları esas alınarak yürütülen bir çalıĢmada yıllık ortalama akıĢ miktarı
~184x109 m3/yıl olarak bulunmuĢtur (Yıldız ve diğ, 2007). Aynı çalıĢmada yıllık ortalama
akıĢların 26 havzadaki dağılımı da güncel olarak verilmiĢtir (Tablo 26).
Tablo 26. Türkiye’de Nehir Havzası Karakteristikleri
HAVZA
NO
HAVZA ADI
Toplam
YağıĢ
Alanı
(km²)
Yıllık
Yıllık
Ortalama
Ortalama
YağıĢ
AkıĢ
Yüksekliği
(mm)
(m³/s)
Yıllık
Ortalama
AkıĢ
(Milyar m³)
Yıllık
Yıllık
Ortalama
Ortalama
AkıĢ
Verim
Yüksekliği
(mm)
AkıĢ
YağıĢ
Oranı
(L/s/km²)
ĠĢtirak
Oranı
(%)
1
Meriç
49.482
604
203,06
0,06
129,42
4,10
0,21
3,49
2
Müt.Marmara Suları
(Marmara Havzası)
24.100
729
161,19
5,08
210,93
6,69
0,29
2,77
3
Susurluk
23.765
712
131,26
4,14
174,18
5,52
0,24
2,25
4
Müt.Ege Suları
(Kuzey Ege Havzası)
9.032
624
43,93
1,39
153
4,86
0,25
0,75
5
Gediz
17.118
603
34,44
1,09
63,45
2,01
0,11
0,59
6
Küçük Menderes
7.165
727
17,16
0,54
75,54
2,40
0,10
0,29
7
Büyük Menderes
24.903
664
63,28
2,00
80,13
2,54
0,12
1,09
8
Müt.Batı Akdeniz
22.615
876
225,47
7,11
314,41
9,97
0,36
3,87
9
Müt.Orta Akdeniz
14.518
1.000
405,96
13,0
881,83
27,96
0,88
6,97
8.764
446
7,94
0,25
28,58
0,91
0,06
0,14
8.377
456
8,09
0,26
30,44
0,97
0,07
0,14
10
11
Burdur Gölü Kapalı
Havzası
Afyon Suları Kapalı
Havzası
12
Sakarya
56.504
525
159,29
5,02
88,9
2,82
0,17
2,73
13
Müt.Batı Karadeniz
29.682
811
296,65
9,36
315,18
9,99
0,39
5,09
14
YeĢilırmak
36.129
497
167,43
5,28
146,14
4,63
0,29
2,87
15
Kızılırmak
78.646
446
164,15
5,18
65,82
2,09
0,15
2,82
16
Orta Anadolu Kapalı
Havzası (Konya Kapalı
Havzası)
56.554
417
191,53
6,04
107
3,39
0,26
3,29
17
Müt.Doğu Akdeniz
22.484
745
299,94
9,46
421
13,34
0,56
5,15
18
Seyhan
20.731
624
211,07
6,66
321,08
10,18
0,51
3,62
19
Hatay Suları
25.241
816
65,65
2,07
82,03
3,00
0,10
1,13
20
Ceyhan
21.222
732
206,29
6,51
306,55
9,72
0,42
3,54
21
Fırat - Dicle Havzası
Fırat K.
120.917
540
1.002
31,61
261,43
8,29
0,48
17,21
22
Müt. Doğu Karadeniz
24.022
1.198
566,23
17,86
743,35
23,57
0,62
9,72
23
Çoruh
19.894
629
201,81
6,36
319,92
10,14
0,51
3,47
24
Aras
27.548
432
151,06
4,76
172,92
5,48
000
2,59
15.254
474
95,32
3,01
197,07
6,25
0,42
1,64
51.489
807
744
23,45
456
14,44
0,56
12,77
5824,31
183,68
236,37
008
0,36
25
26
Van Gölü Kapalı
Havzası
Fırat - Dicle Havzası
Dicle K.
TOPLAM
ORTALAMA
816156,7
659,02
DSĠ Genel Müdürlüğü Bölge bazında (toplam 26 bölge) örgütlendiği için Su Bütçeleri de
genelde Bölge esaslı olarak oluĢturulmaktadır. Ancak son yıllarda özellikle AB Su Çerçeve
Direktifi uyarınca su yönetiminin havza bazlı yürütülmesi gereği dikkate alınarak, DSĠ Bölge
Müdürlükleri‘ nce Su Bütçesinin 26 ana havza için güncel verilerle hesabı çalıĢmaları
baĢlatılmıĢtır. DSĠ Etüt ve Plan Dairesi BaĢkanlığı koordinasyonunda yürütülmekte olan
Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010 yılı sonuna kadar tamamlanması
öngörülmüĢtür. TUBĠTAK tarafından Koruma Eylem Planı hazırlanan 11 havza için bu
aĢamada mevcut DSĠ Su Bütçesi sonuçları kullanılacaktır. On bir havzanın herbiri için su
bütçesi değerlendirmesi Raporların ilgili bölümlerinde sunulmuĢtur.
4.1.2. Sektörel Su Kullanımları
Ülkemizde kullanılabilir su potansiyelinin (112 milyar m³) 40 milyar m³‘ü (toplamın%36‘sı)
kullanılmaktadır. Sektörel olarak mevcut su tüketimi; sulamada 29,5 milyar m³ (%74), içme
ve kulanma suyunda 6,2 milyar m³ (%15), sanayide ise 4,3 milyar m³ (%11) tür (Tablo 27).
Tablo 27. Türkiye’de Su Kullanımı Planlaması (Eroğlu, 2007)
Yılar
Toplam Su Kullanımı
Sektörler
Sulama
Kentsel
Endüstriyel
%
72
74
%
17
15
%
11
11
2030
112.000
100
65
23
3
* 112 milyar m kullanılabilir su potansiyeli üzerinden
12
1990
2005
Milyon m
30.600
40.100
3
%(*)
28
36
Ülkemizde yeraltısuları ile ilgili faaliyetler DSĠ tarafından 167 sayılı ―Yeraltısuları Hakkında
Kanun‖ esaslarına göre sürdürülmektedir. Yeraltısuyu potansiyelinin tamamının tahsis
edildiği ovalarda sulamalar için yeni yeraltısuyu tahsisi yapılmamaktadır. Ülkemizde teknik ve
ekonomik olarak kullanılabilir tatlı su potansiyeli olan 112 milyar m3 suyun baĢta DSĠ olmak
üzere diğer kamu kurum ve kuruluĢları ile özel sektör tarafından geliĢtirilecek projeler ile
tamamlanarak 2030 yılında kullanıma sunulabileceği tahmin edilmektedir.
Gelecekte (2030 yılı ve sonrası) su potansiyelinin tümünün kullanılması halinde sektörlere
ayrılan su oranlarının ġekil 52 deki gibi olacağı tahmin edilmektedir.
ġekil 52. Sektörel Su Kullanım Durumu
Sektörel bazda yapılan su tüketim tahminlerinde, Ülkemizin teknik ve ekonomik olarak
sulanabilir toprak kaynağı olan brüt 8,5 milyon ha alanın tamamının 2030 yılında sulamaya
açılması ve sulama suyu tüketiminin 72 milyar m3‘e ulaĢması öngörülmektedir. Böylece 2000
yılı baĢında toplam su tüketimindeki payı %65 olan sulamanın 2030 yılındaki payının % 64
seviyesine düĢürülmesi hedeflenmektedir (Tablo 27).
DSĠ, kuruluĢ kanunu gereği, nüfusu 100.000‘den fazla Ģehirlerin kentsel ve endüstriyel su
ihtiyacını karĢılamakla görevlidir. Bakanlar Kurulu kararı ile, DSĠ, 48 ile su temin etmek üzere
yetkilendirilmiĢtir. DSĠ, 2010 yılı itibarı ile 40 Ģehirden 20‘sine 2,6 x 109 m3/yıl içme-kullanma
suyu temin etmektedir.
Gelecek için içme-kullanma suyu tüketimi tahmininde, Ülkemizin bugün için yaklaĢık olarak
yılda % 2 civarında olan nüfus artıĢ hızının azalarak devam edeceği göz önünde
bulundurularak nüfusun 2030 yılında 100 milyona ulaĢması beklenmektedir. Bu durumda
2030 yılı için kiĢi baĢına düĢen kullanılabilir su miktarının 1100 m3/yıl civarında olacağı
söylenebilir. Ayrıca 2000 yılı itibariyle takriben yıllık 5 milyar m 3 olan içme-kullanma suyu
ihtiyacının 2030 yılında 18 milyar m3‘e ulaĢacağı tahmin edilmektedir.
Ülkemizde geliĢen diğer bir sektör olan sanayinin ise 2030 yılına kadar yılda ortalama % 4
oranında bir büyüme göstereceği kabul edilerek 2000 yılı baĢında 4,2 milyar m 3 olan sanayi
suyu tüketiminin 2030 yılında 22,0 milyar m3‘e ulaĢması beklenmektedir. Böylece Türkiye‘de
sektörel bazda 2030 yılında toplam 112 milyar m3 suyun tamamının kullanılabileceği tahmin
edilmektedir. Sektörel Su Kullanımı‘nın 11 havza bazında durumunu ortaya koymak üzere,
DSĠ Etüt Plan Daire BaĢkanlığı‘ndan temin edilen mevcut yerüstü ve yeraltı su potansiyeli
durumu ile geçerli tahsisler çerçevesinde yapılan değerlendirmeler Bölüm 4.2‘de
sunulmuĢtur.
4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli
ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme ve evlerde tuvalet sifon suyu,
yeĢil
alan
sulaması
vb.
amaçlı
yeniden
kullanımı
Dünya
genelinde
giderek
yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanım oranı % 80‘lere
ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Bu itibarla konu Ülkemiz bakımından da büyük önem taĢımaktadır.
TUĠK ADNKS verilerine göre Türkiye‘nin 2009 yılı sonu itibarıyla nüfus dağılımı aĢağıdaki
gibidir;
Belde, köy nüfusu (kırsal nüfus)
= 17.754.093 (%24)
Ġl/Ġlçe nüfusu (kentsel nüfus)
= 54.807.219 (%76)
Toplam
=72.561.312
Sızma dahil, kiĢi baĢına atıksu oluĢumu ~200 L/N.gün alınmak ve Atıksu Arıtma Tesislerinde
~%5‘lik su kaybı esas alınmakla, kentsel yerleĢim AAT‘lerinden geri kazanılabilecek atıksu
potansiyeli, 2010 yılı itibarı ile;
QGKAS ≈0,76 x 72.561.000 x 0,2 x 365 x 0,95 ≈ 3,8x109 m3/yıl
mertebesindedir. Bu miktar suyun 2/3‘ünün teknik ve ekonomik olarak yeniden kullanımının
mümkün olduğu kabulü ile pratikte gerikazanılabilecek arıtılmıĢ atıksu miktarı ~2,5x109
m3/yıl‘dır. Bu değer Ülkemiz‘in tatlı su potansiyelinin %2,2‘sine ve sulamaya tahsis edilen su
miktarının ise ~%3‘üne karĢı gelmektedir. Dolayısıyla arıtılmıĢ atıksuların öncelikli olarak
sulamada kullanımı sonucu, 2010 yılı itibarıyla ~2,5x109 m3/yıl miktarında sulama suyunun
evsel ve endüstriyel kullanıma tahsisi mümkün olabilecektir. ArıtılmıĢ atıksuların yeniden
kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller
Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuların 11 havza itibarı ile yeniden
kullanım potansiyeli, Fizibilite çalıĢması sonuçları doğrultusunda belirlenmiĢtir. ArıtılmıĢ
suların 2010-2040 dönemi için mevcut ve gelecekteki yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite
Raporu‘nda belirlenen arıtılmıĢ atıksu debileri esas alınarak, 11 havza için ayrıntılı olarak
Bölüm 4.2‘de sunulmaktadır. Özellikle tarımsal/endüstriyel ihtiyaçlar için yoğun yeraltı suyu
çekimi yapılan Küçük/Büyük Menderes, Gediz, Ergene ve Konya Kapalı Havzaları‘nda
arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımı yeraltı suları üzerindeki sözkonusu yoğun baskının
azaltılması bakımından büyük önem taĢımaktadır.
4.1.4.
Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi
Konunun Anlam ve Önemi
Dünya genelinde mevcut ve planlanan su talebindeki artıĢ, akarsuların su ve enerji temini
maksadıyla düzenlenmesi ile biyoçeĢitlilik bozmadan entegre ekosistemler olarak korunması
arasındaki karmaĢık uyuĢmazlığı arttırmaktadır. ÇeĢitli su talepleri karĢılandıktan sonra
akarsuyu ekosisteminin sürdürülebilirliği için gerekli ekolojik ihtiyaç debisi veya çevresel
debinin belirlenmesi çok yönlü ve detaylı bir araĢtırma alanıdır. Bu Bölüm‘de akarsularda
ekolojik ihtiyaç debisi tahmini ile ilgili olarak dünya ölçeğinde yaygın biçimde kullanılan
baĢlıca
yöntem
ve
yaklaĢımlar
özetlenerek
Türkiye
için
uygulanabilir
yöntemler
önerilmektedir.
Akarsu Düzenlemeleri
Dünya genelindeki ulaĢılabilir su kaynaklarının %50‘den fazlası insan kullanımına tahsis
edilmiĢ durumda olup 2025 yılı itibarı ile bu oranın %70‘e ulaĢması beklenmektedir (Postel,
1998). Su kaynakları geliĢtirme planlaması kapsamında gerçekleĢtirilen biriktirme yapıları
(baraj, rezervuar ve göletler), regülatörler, havzalar arası su transferleri, taĢkın kontrol ve
akifre besleme sistemleri ile akarsu havzasının hidrolik rejiminin değiĢtirilmesi dolayısıyla
nehir ekosisteminde öngörülemeyen etkiler ortaya çıkabilmektedir. Kuzey Amerika, Avrupa
ve Eski Sovyetler Birliği sınırları içindeki 139 en büyük akarsuyun %77‘sinde kuvvetli veya
orta derecede debi (akarsu) düzenlemesi uygulaması yapılmıĢ durumdadır (Dynesius ve
Nilsson, 1994). Dünya‘daki akarsuların %60‘ında nehir havzası hidrolojik rejimi değiĢtirilmiĢ
olup, önemli havzaların %46‘sında asgari 1 baraj yer almaktadır (Revenga vd., 2000). AB
üyesi ülkelerdeki akarsuların %60-65‘i ve Asya ülkelerindeki nehirlerin ise ~ %50‘sinde
akarsu havzalarına müdahale edilmiĢ bulunmaktadır (WCD, 2000). ABD‘de iç suların %85‘i
6575 baraj/rezervuar ile yapay olarak kontrol edilmekte olup, akarsu havzalarının sadece
%2‘sinde doğal akım Ģartları mevcuttur (WCD, 2000).
Akarsu havzası düzenlemelerinde biriktirme yapıları çok büyük bir ağırlık teĢkil etmekte olup
140 ülkede ~45.000 büyük baraj bulunmaktadır. Dünya‘nın en fazla barajına sahip ilk 5 ülkesi
(Çin (% 46,2), ABD (% 13.8), Hindistan (% 9), Japonya (% 5,6), Ġspanya (% 2,5)) Dünya
genelindeki barajların ~ %80‘ini barındırmaktadır. Baraj sayısı sıralamasında 625 baraj (%
1,3) ile Türkiye 8. sırada yer almaktadır (WCD, 2000).
Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizinin GeliĢim Süreci
Bir akarsu için Çevresel Ġhtiyaç Debisi (ÇĠD) analizi, öngörülen bir ekolojik statüyü
sürdürebilmek üzere akarsuyun orijinal (düzenlenmemiĢ) akım rejiminin belli bir su yapısı
mansabında akarsuyun kendisi ve taĢkın yatağında ne oranda muhafaza edileceğinin ortaya
konması olarak ifade edilebilir. ÇĠD analizi bir akarsuda önceden belirlenmiĢ ekolojik statü
durumu için bir veya birden fazla tadil edilmiĢ akım rejimi ve çevresel ihtiyaç debisi önerisini
içerebilir. Akarsu ekosisteminin bir bütün olarak korunması ve geliĢtirilmesine yönelik olarak
belirlenen ekolojik hedefler, kaynaktan denize kadar sucul ortam ve akarsu enkesitindeki
geçiĢ bölgesindeki biyolojik hayat, ticari balıkçılığın en üst seviyeye çıkarılması, tehlike
altındaki türlerin ve/veya bilimsel, kültürel ve rekreasyon değerlerinin korunmasını
gerektirebilir.
ÇĠD analizi, tipik olarak mevcut düzenlenmiĢ veya su kaynakları geliĢtirilmesi planlanan
akarsu sistemleri ile debiyle ilintili akarsu restorasyonu faaliyetlerine dönük karar verme
sürecini desteklemek üzere yürütülmektedir. Bu tür çalıĢmalar sonucu önerilen ÇĠD ile tek bir
yıllık akıĢ hacmi ve/veya yılın değiĢik mevsimleri için öngörülen farklı debilerle akarsuyun
hedeflenen ekolojik statüsünün korunmasına çalıĢılır. ÇĠD‘nin akarsuyun düzenlenmiĢ ve
düzenlenmemiĢ kolları veya tamamını (özellikle akarsu restorasyon projelerinde) kapsamak
üzere belirlenmesi gerekebilir.
Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizi ile ilgili ilk yöntemler 1940‘lı yıllarda ABD‘nin batı eyaletlerinde
geliĢtirilmiĢtir. ÇĠD analizi çalıĢmaları, yeni çevre ve su mevzuatının uygulanmaya baĢlandığı,
ayrıca büyük su yapısı (barajlar, regülatörler…) planlama ve uygulamalarının yoğun olarak
gerçekleĢtirildiği 1970‘li yıllarda sayıca en yüksek değerlere ulaĢmıĢtır.
ABD dıĢındaki ülkelerdeki ÇĠD analizi çalıĢmaları özellikle 1980 sonrasında belirgin bir
geliĢme göstermiĢtir. Doğu Avrupa, çoğu Latin Amerika, Afrika ve Asya ülkelerinde ÇĠD
analizi henüz yeterince geliĢmiĢ bir alan değildir ve konu ile ilgili olarak ancak sınırlı sayıda
yayın bulunmaktadır (Tharme, 2003).
BaĢlıca ÇĠD Hesap Yöntemleri
Dünya
genelinde
çevresel
ihtiyaç
debisi
analizinde
baĢlıca
aĢağıdaki
yöntemler
kullanılmaktadır:
9. Hidrolojik yöntemler
10. Habitat benzeĢimini esas alan yöntemler
11. Hidrolik yöntemler
12. BirleĢik (Kombine) yöntemler
13. BütünleĢik yöntemler
14. Diğer yöntemler
Yukarıda sıralanan yöntemlerin Dünya ölçeğindeki sayı ve yüzdeleri ġekil 53‘te verilmiĢtir.
ġekil 53. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı
Bu Bölüm‘de anılan yöntemlerden ilk üçünün tanıtımı aĢağıda kısaca verilmiĢ olup diğer
yöntemlere iliĢkin detaylı bilgi için Tharme (2003)‘e baĢvurulabilir.
Hidrolojik Yöntemler
Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizinde en yaygın olarak kullanılan Hidrolojik Yöntem Tennant
veya Montana Yöntemi‘dir. Tennant Yöntemi, Tennant (1975) tarafından Montana
Bölgesi‘ndeki nehirlerin akım ve ekolojik verileri esas alınarak geliĢtirilen ve ―Montana
Yöntemi‖ olarak da anılan bir ekolojik ihtiyaç debisi hesap tekniğidir. Tennant ; Montana,
Nebraska ve Wyoming‘deki 11 akarsu üzerinde seçilen 58 istasyonda (enkesit) elde edilen
akım ve sucul ekosistem gözlem sonuçlarını kullanmıĢtır. Söz konusu akarsu enkesitlerinden
derlenen detaylı verilerle özellikle balık yaĢamının özellikleri karakterize edilmiĢtir. Bu
kapsamda akarsu yatak geniĢliği, su derinliği, hızı ve sıcaklığı, yatak örtüsü, balık göçleri,
balıkçılık, botla avlanma/gezinme, estetik ve doğal güzellikler vb. hususlar incelenmiĢtir.
Tennant bu gözlem ve incelemeleri sonunda akarsudaki akım (debi) ile balık, yaban hayatı
ve mesire/dinlenme bileĢenleri arasında bir iliĢki tespit etmiĢtir (Mann, 2005). Tennant (1975)
tarafından bulunan bu iliĢki oldukça sınırlı sayıda veri ile akarsulardaki sucul ekosistemin
durumunu anlamaya ve test etmeye imkân veren standart bir yöntem halini almıĢtır. Bu
yöntemde sadece akarsuyun ortalama debisi esas alınır ve ortalama debinin yüzdesi
cinsinden ifade edilen debilere bağlı olarak Ocak- Mart ve Nisan-Eylül dönemlerinde
akarsuyun doğal ekosistem kalitesi durumu tanımlanır (Tablo 28). Bu suretle atıksu
deĢarjları ile kirletilmemiĢ temiz bir akarsuda kalite denetimi yapan merciler, sadece mevcut
debinin yıllık ortalama
%‘si olarak miktarı ve içinde bulunulan ayı dikkate alarak sucul
ekosistem kalitesi ile ilgili hızlı, kolay ve isabetli bir değerlendirme yapabilmektedir.
Tablo 28. Sucul Ekosistem ve Mesire Maksatlı Kulanım Ġçin Gerekli Akarsu Debileri (Tennant, 1975)
Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite
Sınıfı
Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi
Ekim-Mart
Nisan-Eylül
Mükemmel
40
60
Çok iyi
30
50
Ġyi
20
40
Orta
10
30
Kötü veya asgari
10
10
0-10
0-10
Çok kötü
*Bu yöntemin eğimi %1’den büyük akarsularda (vahşi dereler) revize edilmeden kullanımı önerilmemektedir. ( Mann,2006)
Tennant Yöntemi akarsudaki ekosistem kalitesini sabit bir debiye (ekolojik ihtiyaç debisi)
bağlı olarak izleyip garanti etmeyi hedefleyen standart bir metot olarak bilinmektedir. Böylece
büyük emek, zaman ve mali harcama yapılmaksızın mevcut akarsu akım kayıtları
kullanılmak suretiyle nehir ekosistemi kalite sınıfı hedeflerinin izlemesi ve kontrolü
sağlanabilmektedir.
Herhangi bir akarsuda Tennant Yöntemi‘nin uygulanabilmesi için gerekli Ģartların ne olduğu
konusunda tam anlamıyla kesin ve net bir kriter mevcut değildir. Bu yüzden, kullanımı çok
basit olmakla birlikte Tennant Yöntemi‘nin yerel Ģartlara göre revize edilmeden doğrudan
uygulanması düĢünülmemelidir. Bu kapsamda özellikle Tennant tarafından önerilen iki
dönem, akarsu havzasının yer aldığı iklim ve coğrafi Ģartlara göre farklılık gösterebilmektedir.
Örneğin Oklahama Nehri Havzası‘nda araĢtırmalar yapan Orth ve Maughan (1981), Tennant
Yöntemi‘nde ki dönemlerin Temmuz-Aralık ve Ocak Haziran olarak ayrılmasının sucul
ekosistem kalitesinin izlenmesi bakımından daha anlamlı olduğunu tespit etmiĢlerdir. Ayrıca
akarsu ekosistem kalite izlemesi ve kontrolü amacıyla üzerinde yorum ve değerlendirmeye
imkan tanımayan tek bir ekolojik ihtiyaç debisi tanımlayan Tennant Yöntemi‘nin
uygulanmasının çok da kolay ve yerinde olmadığı (Mosley, 1983) ve özellikle eğimi %1‘den
büyük akarsular içinde ancak koruma maksatlı olarak ve ihtiyatla kullanılabileceği (Mann,
2006) belirtilmektedir. Ancak bütün bu eleĢtirilere rağmen Tennant Yöntemi, diğer alternatif
yöntemlere (su yüzeyi profili modelleri, R2 enkesit yöntemi, ıslak çevre yöntemi vb.) göre
daha yaygın olarak kabul görmektedir (Parker vd., 2004).
Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir aralıkta değiĢen (genelde
Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den büyük olan düzenlenmemiĢ
(vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa, akarsuyun yer aldığı (coğrafi bölge,
iklim, doğal ekosistem vb.) faktörler ıĢığında tadil edilmeksizin bire bir uygulanmasının doğru
olmadığı bilinmektedir.
Tennant Yöntemi‘nden hareketle ÇĠD analizinde Ġspanya yıllık ortalama akımın %10‘u,
Portekiz‘de ise %2,5-5‘i ilk yaklaĢımda çevresel ihtiyaç debisi olarak alınmaktadır.
ÇĠD analizinde kullanılan diğer bir yaklaĢım ise günlük akımların debi süreklilik çizgisine bağlı
olarak belli bir aĢılma ihtimaline karĢı gelen günlük akım değerinin ÇĠD olarak esas
alınmasıdır. Aralarında Ġngiltere, Bulgaristan, Tayvan ve Avustralya‘nın da bulunduğu bazı
ülkelerde aĢılma ihtimali % 5 olan veya zamanın % 95‘inde akarsuda mevcut olan debi (Q 95);
Brezilya (bazı eyaletler), Kanada ve Ġngiltere (bazı havzalar) zamanın %90‘ında akarsuda
mevcut günlük debi (Q90) ve çoğu Avrupa ülkesinde ise zamanın %99‘unda akarsuda mevcut
günlük debi (akım) (Q99) ÇĠD olarak esas alınmaktadır. AĢılma ihtimali %10 olan 7 Günlük
minimum debi de (7 Q10) yine bazı ülkelerde (özellikle Brezilya‘nın çoğu eyaletinde) ÇĠD
olarak kullanılmaktadır.
Türkiye‘de de bilhassa küçük Hidroelektrik Santral (HES) projelerinde, son 10 yılın günlük
akımları üzerinden hesaplanan yıllık ortalama akımın en az %10‘unun (Tennant Yöntemi)
ÇĠD olarak mansaba bırakılması öngörülmektedir (DSĠ, 2009). Ġlgili DSĠ
Yönetmeliği
öncesinde özellikle HES tesisleri için ÇĠD hesaplarında akarsulardaki 3 kurak dönem
akımlarının istatistiki analizini esas alan yaklaĢımlar da kullanılmıĢtır.
Habitat BenzeĢim Yöntemi
Bu yöntem hidrolojik yöntemlerden sonra en yaygın ölçüde kullanılan bir ÇĠD analiz yöntemi
olup hidrolik ve habitat simülasyonu yöntemlerinin birlikte kullanımı yoluyla akarsuda ıslak
kesiti ve yan Ģevlerdeki sucul ekosistemin debi (akım) değiĢimlerine olan etkileĢiminin ortaya
konarak korunması gerekli kritik biotanın varlığının sürdürülmesini esas alır. Bu suretle kritik
habitatın varlığını sürdürebilmesi için akarsu yapıları mansabında oluĢturulması gerekli
hidrolojik akım rejimi tanımlanmıĢ olmaktadır (Waddle, 1998 a,b).
Bu tür modellerde korunması hedeflenen canlı türü çoğu kere balıktır. Ancak son yıllarda
akarsu ıslak kesiti ve yan Ģevlerinde yaĢayan diğer ekosistem bileĢenlerinin korunması ve
sediment yıkanmasının temininin hedeflendiği ÇĠD analizi çalıĢmalarına da rastlanmaktadır
(Tharme, 2000). Son dönemde hidrolik ve habitat benzeĢimi modellerinin uygulanması ile
ilgili genel eğilim, iki veya üç boyutlu habitat mekansal dağılım matrisleri ve coğrafi bilgi
sistemlerini esas alan görsel unsurları güçlü platformların kullanılması yönündedir (Waddle,
1998 b).
Hidrolik Yöntemler
Dünya genelinde en yaygın biçimde uygulanan hidrolik ÇĠD analizi yöntemi ıslak çevre
yöntemi olarak bilinen hesap tekniğidir (Reiser vd., 1989). Bu yöntemde akarsu
bütünlüğünün öncelikle ıslak çevre büyüklüğü ile doğrudan iliĢkili olduğu akarsu Ģevleri ve
yatağındaki kritik biotanın korunması esas alınır. Çevresel Ġhtiyaç Debisi, kritik kesit için
üretilen boyutsuz Islak Çevre (IC/ICmaks) ve debi (Q/Qmaks) grafiğindeki doğrusallıktan sapma
noktasına karĢı gelen kritik debi olarak tanımlanır.
Islak çevre yönteminin Avustralya, Avrupa ve ABD‘nin bazı bölgelerindeki akarsulara
uygulandığı bilinmektedir (Gippel ve Stewerdson, 1998). Bu yöntem Karakaya ve Gönenç
(2006) tarafından Büyük Melen Çayı‘na da uygulanmıĢtır.
Türkiye’deki Mevcut Durum
Mevzuat
Türkiye‘de akarsu yapıları ve restorasyon projelerinde mansaba bırakılması gereken su
miktarı (ÇĠD) ile ilgili yasal çerçeve DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından 18 Ağustos 2009 tarih
ve 27323 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlatılarak yürürlüğe konan ―Elektrik Piyasasında Üretim
Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve
Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ ile belirlenmiĢtir. Bu
yönetmeliğin 7. Maddesi‘nde akarsular üzerinde yapımı planlanan nehir tipi santraller (küçük
HES) ile diğer su yapılarından (baraj, regülatör, su alma yapı ve sistemleri) mansaba
bırakılacak su miktarı aĢağıdaki gibi tanımlanmaktadır:
“Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son on yıllık ortalama
akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın
yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar artırılabilecektir. Belirlenen bu miktara
mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve kesin proje çalışmaları belirlenen
toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Nehirde son on yıllık ortalama akımın %10 undan daha
az akım olması halinde suyun tamamı doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacaktır.”
Dolayısıyla Ülkemizdeki mevcut mevzuata göre Çevresel Ġhtiyaç Debisinin (mansapta daha
önce tesis edilmiĢ su hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer
aldığı kesitteki son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olamayacağı
(Tennant Yöntemi-asgari ekolojik statü durumu) hükmü getirilmektedir.
HES Tesisleri Özelinde ÇĠD Analizi Önerisi
Daha önce de değinildiği üzere, Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir
aralıkta değiĢen (genelde Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den
büyük olan düzenlenmemiĢ (vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa,
akarsuyun yer aldığı coğrafi bölge, iklim, doğal eko sistem vb. faktörler ıĢığında tadil
edilmeksizin, bire bir uygulanmasının doğru olmadığı bilinmektedir. Bu yüzden özellikle Doğu
Karadeniz Bölgesi akarsuları için, akım karakteristikleri bakımından Temmuz – Ekim (yaz /
kurak ) ile Kasım – Haziran (kıĢ/bahar) olmak üzere iki farklı dönem dikkate alınarak,
akarsuda orta-iyi (iyiye yakın) bir ekosistem statüsü hedeflenmek üzere koruma-kullanma
dengesi de gözetilerek ve HES Tesisleri ile yenilenebilir enerji üretimini de fizibil kılmak üzere
nehir tipi HES‘ler de Regülatör‘den mevcut akarsu yatağına yıl boyu bırakılması gereken
ağırlıklı ortalama çevresel ihtiyaç debisi;
QEk
0,15 8 0,20 4
Qort
12
0,17Qort
Ġfadesine göre hesaplanabilir (Tablo 28). Bu ifadede,
0,15
: Kasım – Haziran dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/Q Ort)
0,20
: Temmuz – Ekim dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/QOrt)
8
: Yılın Kasım – Haziran dönemindeki ay sayısını
4
: Yılın Temmuz – Ekim dönemindeki ay sayısını
göstermektedir. DSĠ tarafından öngörülen ÇĠD, akarsuyun ekolojik statüsü izlenerek kontrollü
olarak uygulanmalı, öngörülen ekolojik statüden
daha kötü bir duruma doğru gidildiğini
gösterir somut bilimsel bulgular elde edildiği taktirde çevresel ihtiyaç debisinin ilk yaklaĢımda
Tablo 29‘da önerilen değerlere yükseltilmesi yoluna gidilmelidir. Ayrıca HES su alma/çevirme
yapılarında
yukarı
(menba)
yönlü
geçitleri/merdivenleri de bulunmalıdır.
balık
göçünün
sürekliliğini
sağlayan
balık
Tablo 29. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem Kalitesi
Tablosu Önerisi
Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite
Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi
Sınıfı
Kasım-Haziran
Temmuz-Ekim
15
20
Orta – Ġyi (~iyi)
Dik eğimli yamaç ve vadilerden akan Doğu Karadeniz Bölgesi dereleri ve benzeri
akarsularda özellikle 500 metreden yüksek kotlarda birkaç yüz metre aralıklarla ana
akarsuya sağlı sollu pek çok yan kol katılımı söz konusu olduğundan, Regülatör
mansabındaki mevcut akarsu yatağındaki akım (debi) ilk yan kol katılımından itibaren
(Regülatörden birkaç yüz metre aĢağıda) hızlı bir Ģekilde artarak deredeki sucul hayat için
gerekli kritik değerin yıl boyu daima üzerinde kalacak seviyeye ulaĢmaktadır. Regülatör kesiti
ile HES türbin deĢarjı arasındaki kesimde QEI debisine ek olarak akarsu yatağına katılacak
ilave debi (QĠK) aĢağıdaki Ģekilde belirtildiği üzere
QİK
QR
AİK
AR
olarak hesaplanabilir. Burada;
AR
: Regülatör kesiti menbasındaki akarsu drenaj alanını
AĠK
: HES deĢarj noktası ile Regülatör arasındaki dere drenaj alanını
QR
: Regülatör kesitindeki akım/debi değerini göstermektedir. Bu durumda ilk yan
katılımdan itibaren Regülatör – HES arasındaki debi hızla artarak HES deĢarj membaında
mevcut doğal akım değeri olan QEI + QĠK seviyesine ulaĢılacaktır. Dolayısıyla Regülatör
mansabındaki sucul ekosistem için en kritik kısım ilk yan kol katılımına kadarki birkaç yüz
metrelik bölümdür. Bu bölümdeki akım (QEI), Regülatör kesitindeki yıllık ortalama debinin
%17‘sinden veya zamanın %99‘unda akarsuda mevcut olan günlük akımdan (Q99) (hangisi
büyükse o esas alınarak) daha az tutulmamalıdır.
Q99, Regülatör kesitindeki günlük akımların debi süreklilik eğrisinde aĢılma ihtimali %1 olan
günlük akıma karĢı gelir.
Yukarıda kısaca açıklanan ÇĠD analizi yaklaĢımı sadece HES tesisleri değil, akarsular
üzerindeki mevcut ve planlanan her türlü su yapısının (bilhassa sulama ve içme suyu temini
ile ilgili su yapıları) iĢletimde mutlaka uygulanmalıdır.
BiyoçeĢitliliğin çok zengin olduğu kritik havza ve akarsulardan baĢlanarak, Çevresel Ġhtiyaç
Debisi ile ilgili mevcut mevzuat ve metedolojinin hidrolik durum ve habitat benzeĢimine dayalı
olarak geliĢtirilmesi önem taĢımaktadır. Bu kapsamda kıtaiçi sularımızda, AB Su Çerçeve
Direktifi uyarınca, su kalitesi yanında biyolojik parametreleri de içeren etkin bir izleme ve
kontrol sistemi ile sucul ortamların ekolojik statüsünün belirlenmesine imkan veren yeterli
bilimsel, teknik ve kurumsal kapasitenin acilen oluĢturulması gerekmektedir.
Su kalitesi izleme ve denetiminin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu hale getirilmesi
faaliyetleri ile eĢ zamanlı olarak Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği alıcı ortama deĢarj
limitlerinin de, alıcı ortamlarda öngörülen su kalitesi ve ekolojik statüye ulaĢılmasına imkan
verecek tarzda (uygun modelleme çalıĢmaları ile desteklenerek) yeniden gözden geçirilmesi
gerekmektedir.
4.2.
Ceyhan Havzası
4.2.1. Havza Su Potansiyeli
Yüzeysel Su Potansiyeli
Tablo 26‘da 20 No‘lu Havza olan Ceyhan Havzası için verilen yıllık ortalama akıĢ, 6,51 x 109
m3 (9,72 L/s.km2) olup, Türkiye‘nin yüzeysel su potansiyelinin ~ %3,54‘ünü teĢkil etmektedir.
Bunun kullanılabilir kısmı ise, ortalama kullanılabilir yüzeysel su oranı ~% 50 alınarak ~
3,255 x 109 m3/yıl olarak tahmin edilmiĢtir.
Yeraltı Suyu Potansiyeli
DSĠ Genel Müdürlüğü Etüt Plan Dairesi BaĢkanlığı ile Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltı Suları
Daire BaĢkanlığı‘ndan alınan verilere göre 11 Havza‘nın yeraltı suyu potansiyeli, tahsis
durumu ve sulanan alanların durumu Tablo 30‘da topluca özetlenmiĢtir. Ceyhan Havzası‘nın
yeraltı suyu iĢletme rezervi ~ 558,90 x 106 m3/yıl olup yeraltı suyu potansiyelinin (iĢletme
rezervinin yeraltı suyu potansiyelinin ~%70-80 (75)‘i olduğu kabulü ile) ~ 745,2 x 106 m3/yıl
olacağı tahmin edilmektedir.
Tablo 30. Ceyhan Havzası Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu
Havza Adı
KiĢilere içmeYeraltı
kullanma, sulama,
Suyu
Havza
sanayi vb. amaçlı
ĠĢletme
No
verilen Kullanma
Rezervi
Belgesi Tahsisleri
(hm3/yıl)
(hm3/yıl)
Yeraltı
Suyu
Sulama
Projelerine
Tahsis
Edilen
Rezerv
(hm3/yıl)
Yeraltı Suyu
Sulama
Projeleri ile
Planlanan
Sulama Alanı
(Dekar)
Yeraltı
Suyu
Sulama
Projeleri
ile
Planlanan
Kuyu
Adedi
(adet)
Yeraltı
Suyu
Sulama
Projeleri
ĠnĢa Edilip
Devir
Edilen
Kuyu (Ad)
Yeraltı Suyu
Sulama
Projeleri
ĠnĢa Edilip
Devir Edilen
Sulama
Alanı (De)
Marmara
2
296,96
273,73
23,98
31.000,00
86
56
19.610,00
Susurluk
3
503,29
284,78
71,621
113.832,00
280
141
53.105,00
Kuzey Ege
4
186,66
119,01
56,48
63.590,00
198
175
77.800,00
K. Menderes
6
185
112,61
68,235
81.199,00
315
220
77.815,00
B. Menderes
7
700,24
137,00
169,44
260.025,00
623
400
156.845,00
Burdur
10
43
25,86
129,048
193.627,00
561
435
151.475,00
YeĢilırmak
14
456,62
167,81
146,34
207.400,00
528
355
140.680,00
Kızılırmak
15
1.023,30
354,58
1.052,09
478.716,00
1.125
693
287.135,00
Konya
16
1.972,00
285,74
1.559,911
2.256.364,00
4.634
Seyhan
18
223,50
254,93
15,52
25.658,00
77
50
15.360,00
Ceyhan
20
558,90
449,93
155,08
212.470,00
420
180
74.310,00
3.794 1.773.650,00
Toplam Su Potansiyeli
Havzadaki 6,51 x 109 m3/yıl yüzeysel ve ~ 745,2 x 106 m3/yıl yeraltı suyu potansiyeli dikkate
alındığında toplam su potansiyeli: 7,25 x 109 m3/yıl olarak hesaplanır. Havzanın kullanılabilir
su potansiyeli de 3,255 x 109 m3/yıl kullanılabilir yüzeysel su ve ~ 559 x 106 m3/yıl yeraltı
suyu iĢletme rezervleri göz önünde tutulmakla 3,81 x 109 m3/yıl olarak bulunur
4.2.2. Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu
Sulama Suyu Tahsisleri
Ceyhan Havzası‘nda kiĢilere, içme, kullanma ve sanayi suyu olarak ve sulama
kooperatiflerine (yeraltı suları ile yürütülen sulama faaliyetleri) tahsis edilen yeraltı suyu
miktarı (450+155,08) x 106 = 605x106 m3/yıl olup mevcut yeraltı suyu iĢletme rezervini
(558,90 x 106 m3/yıl) aĢmaktadır (Tablo 30). Havzada yüzeysel su kaynaklarına dayalı (baraj
ve göletlerden alınarak, sulama birliklerince iĢletilen sulama Ģebekesine verilen) sulama suyu
tahsislerinin, DSĠ Genel Müdürlüğü verileri ile 2000-2009 dönemindeki durumu ġekil 54‘te
verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere Ceyhan Havzası‘nda, sulama birliklerince iĢletilen
sulama Ģebekelerine 2000-2009 döneminde tahsis edilen ortalama su miktarı ~ 1299,1±130
milyon m3/yıl‘dır.
Ceyhan Havzası
"Şebekeye Alınan Su (hm3)"
ORT:1299,1
STDSAPMA:129,7
1541,8
1319,1
1024,3
1229,5 1257,6
1313 1346,11350,7 1255,61353,7
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
ġekil 54. Ceyhan Havzası Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu
Ġçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Tahsisleri
Havza‘da sulama ve sulama dıĢı faaliyetlere tahsis edilen toplam su miktarları sırası ile ~
1454,18x106 m3/yıl (1299,1+155,08) ve 2,4x109 m3/yıl (3810-1454,18) olarak hesaplanmıĢtır.
Dolayısı ile Ceyhan Havzası toplam su potansiyelinin ~ %38‘i sulamada kullanılmakta,
%82‘si ise sulama dıĢı (içme, kullanma, sanayi vb.) faaliyetler için tahsis edilecek durumda
bulunmaktadır.
4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli
Havzadaki mevcut ve planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerinin 2010-2040 dönemi
kapasiteleri Tablo 31‘de verilmiĢtir.
Tablo 31. 2010-2040 Dönemi Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi
2010
Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi
3
(milyon m /yıl)
79,75
2020
95,14
2030
103,17
2040
106,21
Yıl
Tablo 32‘den da görüldüğü üzere havzada sulama, endüstriyel ve ticari maksatlı olarak
yeniden
kullanılabilecek
arıtılmıĢ
atıksu
potansiyellerinin
aĢağıdaki
gibi
olması
beklenmektedir. Hesaplarda, 2010-2010 döneminde yeniden kullanılabilecek arıtılmıĢ atıksu
potansiyelinin arıtılan atıksuyun %65-%80‘i aralığında olabileceği kabul edilmiĢtir. Bugün
itibarı ile yeniden kullanılabilecek atıksu miktarı üst limiti olarak %80‘lik oran esas alınmıĢtır.
Tablo 32. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri
2010
Ġleri Derecede ArıtılmıĢ
Atıksu Kapasitesi, milyon
3
m /yıl
51,41
Yeniden Kullanılabilecek
Atıksu Potansiyeli,
3
milyon m /yıl
33.42 (%65)
2020
64,36
45,05 (%70)
2030
70,77
53,07 (%75)
2040
73,10
58,48 (%80)
Yıl
4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar
Ceyhan Havzası genelinde, kirlenmiĢ durumdaki ve kirlenme riski taĢıyan yüzeysel su
kaynaklarının detaylı değerlendirmeleri Su Kalitesi Sınıflamaları ve Kirlilik Yüklerinin
Hesaplanması Bölümü’nde (Bölüm 6) sunulmuĢtur.
4.2.5. 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri
Ceyhan Havzası‘ndaki mevcut toplam su potansiyeli ile kullanılabilir su rezervinin 2010-2040
dönemi itibarı ile durumu Tablo 33‘da verilmiĢtir. Sözkonusu su rezervinin sulama ve sulama
dıĢı sektörler itibarı ile kullanımı için de Tablo‘nun 5. ve 6. satırlarında verilen planlama
önerisi sunulmuĢtur. Tarım, ticaret, turizm, nüfus ve ağır sanayi üretimi faaliyetlerinin yoğun
olduğu Ceyhan Havzası‘nda, sulama suyu tahsisinin toplam rezervin %60‘ını geçemeyeceği
kabul edilmiĢtir. Bu durumda su rezervinin %40‘ının havzadaki yerleĢim birimleri ve sanayi
tesislerinin içme- kullanma suyuna tahsisi öngörülmüĢtür. Mevcut sulama suyu tahsisi
durumuna göre ~10 birimlik bir azalmayı öngören bu yaklaĢımda, gerekli açığın sulama
yöntemlerinin iyileĢtirilmesiyle kapatılabileceği düĢünülmektedir. Sulamaya tahsis edilen
gerçek su miktarının DSĠ ve diğer kiĢi/kurumlarca planlanan sulama projeleri ıĢığında daha
detaylı olarak tahmini gerekmektedir. Bu yüzden bu raporda önerilen değerler ilk yaklaĢımda
bir ön tahmin (kılavuz değer) olarak dikkate alınmalıdır.
Havzadaki yüksek kalitede belediye atıksu arıtma tesisi çıkıĢlarının özellikle sulama,
binaların tuvalet sifon suyu, endüstriyel proses suyu vb. maksatlarla kullanımı mümkündür.
Ancak arıtılmıĢ atıksuların özellikle sulama maksatlı kullanımında, soğuk ve yağıĢlı
dönemlerde 3~6 aylık bir depolamaya ihtiyacı olacağı için, ortalama 3 aylık bir depolama
kabulü ile ancak %75‘inin sürekli kullanıma hazır tutulabileceği, bunun da %65~80‘inin fiilen
kullanılabileceği öngörülmektedir. Havzadaki yeniden kullanılabilir arıtılmıĢ atıksu rezervi
Tablo 33‘un 7. satırında verilmiĢtir. Bu durumda havzanın revize edilmiĢ toplam su rezervi
Tablo 33‘un 8. satırındaki gibi olacaktır. Ġklim değiĢikliği ve kuraklıklar dolayısıyla Türkiye‘nin
yıllık yağıĢ miktarı ve su potansiyelinde %20‘lere varan bir azalma yaĢanabileceği
öngörülmektedir (Yıldız v.d., 2007 ve ÇOB, 2008). Bu itibarla 2010 sonrası dönemlerde
yaĢanabilecek muhtemel su potansiyeli azalması dolayısıyla ortaya çıkacak su arzı açığının
öncelikle sulamada modern teknolojilerin kullanılması sonucu kazanılacak ek rezervden
karĢılanması öngörülmektedir. Ġklim değiĢikliği senaryolarına göre öngörülen bu değerler
üzerinde henüz yeterli mutabakat sağlanmadığı için bu aĢamada Tablo 33‘teki Su Kaynakları
Planlaması‘na yansıtılmasının uygun olmayacağı düĢünülmektedir.
Tablo 33. Ceyhan Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi
Su Kaynakları
2010
2020
2030
2040
milyon m3/ yıl
1
Toplam Su Potansiyeli
7250
7250
7250
7250
2
Toplam Kullanılabilir Su Rezervi
Havza dıĢından transfer edilebilir
rezerv*
3810
3810
3810
3810
4
Toplam Su Rezervi (2+3)
3810
3810
3810
3810
5
Sulama Suyu Rezervi
1454
1905
(%50)
2095
(%55)
2286
(%60)
6
Ġçme, kullanma, sanayii suyu
(sulama dıĢı kullanım) rezervi
2356
1905
(%50)
1715
(%45)
1524
(%40)
3
Belediye atıksu arıtma tesisi
çıkıĢlarının yeniden kullanımı
33,42
45,05
53,07
58,48
yoluyla kazanılabilecek su rezervi
Revize edilmiĢ toplam su rezervi
8
3843,42
3855,05
3863,07
3868,48
(5+6+7)
(*) Seyhan Havzası‘ndan Ceyhan Havzası‘na Seyhan Nehri üzerindeki Yedigöze Barajı‘ndan 75.000 ha alanın sulanması
7
amacıyla sulama suyu transfer edilecektir. Yedigöze Barajı su tutmaya baĢlamıĢtır. Sulama kati projesi bitmiĢ inĢaat hizmetleri
yakın dönemde baĢlayacaktır. Ceyhan Havzası‘ndan AĢağı Seyhan Ovası‘nda yer alan Çotlu Pompaj sulaması ile Seyhan
Havzası‘na sulama suyu transfer edilmektedir. Ceyhan Havzası‘ndan Amik Ovası‘nda yer alan planlama aĢamasındaki
Menzelet Sulama Projesi ile Kılavuzlu Barajı‘ndan Asi Havzası‘na sulama suyu transfer edilecektir. (DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü)
2010-2040 döneminde, revize edilmiĢ toplam su rezervinin; sulama suyu, içme/kullanma ve
sanayi suyu ile AAT çıkıĢlarının yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervince
paylaĢımı aĢağıdaki Ģekillerde (ġekil 55-ġekil 56-ġekil 57-ġekil 58) gösterilmiĢtir:
ġekil 55. 2010 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı
Su Ġhtiyacı Tahmini
Su ihtiyacı tahmini hesaplarında kullanılan birim net su ihtiyaçları, nüfusa bağlı olarak
değiĢmektedir. Havzada bulunan ilçe ve beldeler için, nüfusları ve nüfusları oranında
değiĢkenlik gösteren birim su ihtiyacı çarpımı ile yerleĢimin insani kullanım amaçlı ihtiyaç
duyacağı su miktarları hesaplanmıĢtır. Belli nüfus aralıkları için öngörülen birim net su
ihtiyaçları Tablo 34’teki gibidir.
Tablo 34. Nüfusa Göre Birim Net Su Ġhtiyaçları
EĢdeğer Nüfus
Birim Net Su Ġhtiyacı
EĢdeğer Nüfus
Birim Net Su Ġhtiyacı
(kiĢi)
(l/kiĢi.gün)
(kiĢi)
(l/kiĢi.gün)
5.000
80
150.000
125
7.500
80
200.000
125
10.000
90
250.000
125
15.000
90
400.000
140
25.000
90
500.000
140
35.000
100
750.000
140
50.000
100
1.000.000
160
75.000
100
1.500.000
160
100.000
100
2.000.000
160
Ġsale hattı kayıpları insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su debisinin, Ģebekede
karĢılaĢılacak kaçak ve kayıplar ise isale kayıpları ve insani kullanım amaçlı olarak
hesaplanan su debisi toplamının belli bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢtir.(Tablo 35) Su
boruları ve bağlantı ekipmanlarının sızdırmazlığı yıllara göre azalacağından isale ve Ģebeke
kayıplarındaki azalma da hesaplamalara yansıtılmıĢtır:
Tablo 35. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri
Yıllar
Ġsaledeki kayılar(%)
ġebeke Kayıp/Kaçakları(%)
2010
3
45
2020
2,8
35
2030
2,5
30
2040
2
25
Son olarak isale ve Ģebeke kayıpları ile rezervlerden çekilebilecek içme ve kullanma suyu
miktarlarına endüstriyel amaçlı (sanayi/ticaret ve OSB) kullanılan su miktarı eklenmiĢtir.
Endüstriyel amaçlı kullanılan su miktarı, insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su miktarı,
isale ve Ģebeke kayıp/kaçakları toplamının bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢ ve yıllara göre
değiĢimi hesaplamalara yansıtılmıĢtır. (Tablo 36)
Tablo 36. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri
Yıllar
Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı (%)
2010
10
2020
12
2030
15
2040
18
Özet olarak su ihtiyacı tahmini hesabı aĢağıdaki gibi yapılmıĢtır;
Qsu
q net xN
xQisalexQEND
(1 )
Qsu = Rezervlerden çekilecek içme/kullanma suyu (m3)
qnet = Birim net su ihtiyacı (m3/N.yıl)
N
= EĢdeğer Nüfus
= ġebeke kayıp/kaçak yüzdesi
Qisale = Ġsaledeki su kaybı yüzdesi
QEND = Endüstriyel amaçlı kullanım için gerekli su yüzdesi
Havzadaki kırsal ve kentsel yerleĢimlerin nüfus ve su ihtiyaçları Tablo 37‘de verilmiĢtir. Su
kaynaklarının içme suyu amaçlı kullanımının planlanmasında Tablo 27‘de verilen miktarlar
rehber değer olarak kullanılabilir. Su ihtiyacı; isaledeki kayıplar (%3-%2), Ģebekedeki
kayıp/kaçaklar (%45-%25) ile endüstriyel alanda su kullanımı ve bu değerlerin yıllara göre
değiĢimi göz önüne alınarak hesaplanmıĢtır (Tablo 37).
Tablo 37. Havzadaki kırsal ve kentsel nüfusun su ihtiyacı tahmini
Kırsal Alan
Kentsel Alan
Yıllar
EĢdeğer Nüfus
Su Ġhtiyacı
Havza Genel
EĢdeğer
Su Ġhtiyacı
EĢdeğer
Su Ġhtiyacı
(milyon m )
Nüfus
(milyon m )
Nüfus
(milyon m )
3
3
3
2010
1.193.184
79,9
260.973
12,6
1.454.157
91,8
2020
1.387.372
91,6
271.876
12,4
1.659.248
104,0
2030
1.509.055
98,8
278.050
12,5
1.787.105
111,3
2040
1.554.031
101,1
280.135
12,4
1.834.166
112,5
Havzada yer alan sanayi tesislerinde, tesis içi önlemler ve iyi arıtma uygulamaları yoluyla
%50‘lere varan oranlarda su tasarrufuna gidilebileceği düĢünülmektedir. Bu yüzden sanayi
için tahsisi düĢünülen su miktarlarında 2010-2040 döneminde mevcut su rezervlerini
zorlayacak mertebede bir artıĢ beklenmemektedir.
Ceyhan Havzası‘nın su arzı (revize edilmiĢ toplam su rezervi) ile havzadaki yerleĢimlerin
içme kullanma suyu ihtiyacının 2010-2040 dönemindeki beklenen seyri ġekil 59‘da
verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere havzanın mevcut su kaynakları, olağanüstü
derecede Ģiddetli ve uzun süreli kurak dönemler hariç, su talebini karĢılayacak düzeydedir.
Revize edilmiĢ su rezervi
(Tablo 33, satır 8)
Sulama ve sanayi kullanımına ayrılabilecek rezerv
Ġçme ve kullanma suyu
ihtiyacı (Tablo 37‘den)
ġekil 59. Ceyhan Havzası Su Rezervi (Arzı) Ve Talebi Grafiği
Havzadaki su kaynaklarının entegre yönetimi ve planlaması ile ilgili olarak kısa ve orta
dönemde aĢağıdaki hususlara riayet edilmesi önerilebilir:
Kısa Vadeli Öneriler (2010-2015 Dönemi):
Suyun etkin ve verimli kullanımın temini;
ġebekeye kayıp ve kaçaklarının mevcut %45-55‘lik değerlerden ilk etapta <%30‘a
çekilmesi
ġebekelerde SCADA sistemi kurularak etkin basınç yönetimi sağlanması (sadece gece
saatlerinde etkin basınç yönetimi ile ~%30‘luk kayıp/kaçak azaltımı sağlanabilir.)
Bütün kullanıcıların su tüketiminin ölçülmesi ve faturalı tahsilat oranının azami düzeye
getirilmesi
Binalarda ( özellikle otel, büyük siteler, hastaneler vb. olmak üzere ) banyo sularının
uygun ön arıtma sonrası tuvalet sifon suyu olarak kullanımını sağlayacak eğitim,
bilinçlendirme, mevzuat geliĢtirme ve pilot uygulama faaliyetlerinin gerçekleĢtirilerek
~%30 düzeyinde su tasarrufu imkanı kazanılması
Binalarda
çatı
yağmursularının
ayrı
toplanarak
bir
depo/sarnıç
sistemi
ile
sulama/temizlik maksatlı kullanımıyla ilgili eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulamalar
gerçekleĢtirilmesi
Büyük su tüketicisi konumundaki sanayi kollarının iyi iĢletme/arıtma uygulamaları ile
suyu verimli kullanmalarının teĢviki ve pilot uygulamalar yaptırılması
Ġleri derecede arıtılmıĢ kentsel atıksuların, B kalite su olarak uygun tarife yapısı ile
(normal A Sınıfı içme suyuna göre %50 daha ucuz) kullandırılması (sulama, araç
yıkama, sanayi suyu vb.) ile ilgili eğitim, bilinçlendirme ve mevzuat geliĢtirme
çalıĢmalarının yürütülmesi
Yeraltı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları
Havzadaki bütün akiferlerde, yeraltı suyu kuyularının kayıt altına alınıp, YASS izlemesi
ile Yeraltı suyu rezervlerinin durumunun ortaya konması ve aĢırı YAS çekimi yapılan
bölgelere müdahale edilmesi
AĢırı su çekimi yapılarak tuzlanmıĢ akiferlerin belirlenerek rehabilitasyon planları
hazırlanması (bu kapsamda, yağmursuyu, yüzeysel su ve ileri düzeyde arıtılmıĢ atıksu
ile suni besleme düĢünülebilir.)
Yağmur sularının daha yüksek oranda yeraltı suyu kaynaklarını beslemesini sağlamak
ve aynı zamanda taĢkın kontrolüne destek vermek üzere, kent içi geçirimli kaldırım,
yapay göletler ve sızdırma alanlarının oluĢturulması ile ilgili pilot uygulamalar
baĢlatılması
Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi;
Yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıfının korunup geliĢtirilmesi ile ilgili izleme, denetim
ve kontrol faaliyetlerinin etkin biçimde sürdürülmesi
Havzadaki yerleĢimlerin iklim değiĢikliği ve kuraklık etkilerine karĢı direncini arttırmak
üzere baraj rezervuar kapasitelerinin arttırılması ve gerektiğinde havzalar arası su
transferleri ile acı ve tuzlu sulardan (deniz suyu) tatlı su üretimi de içeren alternatif
çözümler geliĢtirilmesi
Eğitim ve Bilinçlendirme
Okul öncesi eğitimden baĢlayarak suyla ilgili bütün paydaĢların, suyun etkin ve verimli
kullanımı ile su kaynaklarının korunması alanında gerekli her türlü araçları kullanarak
eğitilip bilinçlendirilmesi faaliyetlerinin sürdürülmesi
Orta Vadeli Öneriler (2015-2020 Dönemi):
Suyun etkin ve verimli kullanımı;
ġebeke kayıp ve kaçaklarının < %15‘e çekilmesi
Binalarda gri suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanımının yaygınlaĢtırılması
Binalarda çatı yağmur sularının ayrı toplanarak depo/sarnıç sistemi ile sulama/temizlik
için kullanımının yaygınlaĢtırılması
Suyun sanayide bilinçli ve etkin kullanımı yoluyla su/enerji tasarrufu uygulamalarının
sanayi tesislerinde yaygınlaĢtırılması
Ġleri derecede arıtılarak uygun akiferlere beslenen veya rezervuarlarda depolanan
atıksuların, ikinci Ģebekeden B kalite su olarak dağıtımı ile ilgili yaygınlaĢtırma
faaliyetlerinin planlanması
Yeraltı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları;
Havzadaki YAS kaynaklarının CBS ortamında model destekli olarak izlenerek
beslenme miktarı üzerinde aĢırı kullanımının önlenmesi
Akifer rehabilitasyonu uygulamalarının yaygınlaĢtırılması ve bazı akiferlerde B kalite su
rezervleri oluĢturulması
Kent içinde yağmur suyu hasat/tutulması uygulamalarının yaygınlaĢtırılması
Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi;
AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu olarak havzadaki yüzeysel su kaynaklarının kalite
statüsünün yükseltilmesi
Ekolojik denge ve sürdürülebilirlik ilkeleri gözetilerek, uygun/fizibil havzalar arası su
transferi projelerinin uygulanması
Eğitim ve Bilinçlendirme
Suyun etkin ve verimli kullanımı ile enerji verimliliği alanlarındaki eğitim ve
bilinçlendirme faaliyetlerinin sürdürülmesi
5.
ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ
Proje kapsamında çevresel alt yapı tesislerine yönelik sahada gerçekleĢtirilen çalıĢmalar
genel olarak; kentsel atıksu altyapı durum tespiti, endüstriyel atıksu altyapı durumu tespiti,
tekil endüstriler, tatil siteleri ve oteller ve katı atık yönetimi durum tespitine yönelik olmuĢtur.
Bu kapsamda sahada kentsel ve endüstriyel (organize sanayiler ve tekil endüstriler, otel ve
tatil siteleri) atıksu arıtma tesisi deĢarj noktaları, doğrudan deĢarj noktaları, derin deniz deĢarj
noktaları ile düzenli ve düzensiz katı atık sahalarının koordinatları alınmıĢ ve durum tespiti ile
ilgili teknik cetveller doldurulmuĢtur. Alınan koordinatlar ġekil 60‘ta, saha çalıĢmalarını içeren
teknik cetveller ise EK V te verilmiĢtir. ġekil 60‘taki harita, daha büyük ölçekli olarak EK VI
da verilmektedir.
Bu bölümde verilen bilgiler saha çalıĢmalarının gerçekleĢtirildiği Eylül-Ekim 2009
dönemindeki durumu yansıtmaktadır.
Saha çalıĢmalarında gerçekleĢtirilen temel iĢ adımları aĢağıda sıralanmıĢtır:
1. Kentsel Atıksu Altyapı Durumunun Tespiti:
a.
YerleĢim
birimlerinin
kanalizasyon
ve
yağmur
suyu
Ģebeke
durumunun
incelenmesi,
b.
Atıksu arıtma tesisi olmayan yerleĢim birimlerinin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı
ortama deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması,
c.
YerleĢim birimlerinin evsel atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi,
d.
Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi,
e.
Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti,
f.
Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
g.
Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması,
h.
Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması,
i.
Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan yerleĢim birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik
cetvellerin doldurulması.
2. Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu Tespiti:
Organize Sanayi Bölgeleri:
a.
OSB‘nin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun incelenmesi,
b.
Atıksu arıtma tesisi olmayan OSB‘lerin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı ortama deĢarj
edildiği noktanın koordinatlarının alınması,
c.
OSB atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi,
d.
Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi,
e.
Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti,
f.
Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
g.
Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması,
h.
Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması,
i.
Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan OSB‘ler için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin
doldurulması.
Tekil Endüstriler, Tatil Siteleri ve Oteller:
a.
Mevcut durumun değerlendirilmesi,
b.
Yeterlilik durumlarının tespiti,
c.
Revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
d.
Koordinatlarının alınması,
e.
Tesisin her biriminin fotoğraflanması,
f.
Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan tekil endüstriler, tatil siteleri ve yerleĢim birimleri
için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması.
3.Katı Atık Yönetimi Durumu Tespiti:
a.
Aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık depolama
sahaları,
b.
Depolama alanı sızıntı suyu deĢarj yerlerinin tespiti,
c.
Tesisin koordinatlarının alınması
d.
Katı atık düzenli depolama sahası belediye birliklerine ait bilgiler
e.
TÜBĠTAK MAM tarafından verilecek katı atık tesisleri tablosunun doldurulması ve
tesisin her biriminin fotoğraflanması
ġekil 60. Ceyhan Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası
5.1.
Kentesel Atıksu Altyapısı
5.1.1. Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu
Proje kapsamında gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları esnasında belediyelerden elde edilen
bilgilerden ve Ġller Bankası Genel Müdürlüğü ile Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan verilere
dayanılarak her bir havzanın 2009 yılı atıksu altyapı durumu tespit edilmiĢtir. Buna göre
Ceyhan Havzası‘nın bütünü için kanalizasyona bağlı olan nüfus 1.126.158 ile havza
nüfusunun %79 una karĢılık gelmektedir. (ġekil 61)
2009 Yılı Kanalizasyon Durumu
305.486; 21%
Kanalizasyona Bağlı Olan
Nüfus
Kanalizasyona Bağlı Olmayan
Nüfus
1.126.158; 79%
ġekil 61. Ceyhan Havzası 2009 Yılı Kanalisayon Durumu
KahramanmaraĢ ve Osmaniye Ġl ve Ġlçe merkezlerinde nüfusa hizmet eden kanalizasyon
altyapısı oranı yüksek olup, kırsal kesime doğru gidildikçe bu oranın düĢtüğü, hatta altyapı
sisteminin hiç olmadığı tespit edilmiĢtir. Kırsal kesimlerde daha çok sızdırmalı foseptik
kullanılmaktadır. Bununla birlikte mevcut altyapı sistemlerinin de verimli çalıĢmadığı,
kaçakların olduğu gözlenmiĢtir. Yağmur suyu toplama sistemi, Osmaniye-Merkez hariç tüm
yerleĢim yerlerinde kanalizasyon sistemi ile birleĢiktir. Bazı yerleĢim yerlerinin atıksu altyapı
durumları Tablo 38‘de bütün yerleĢimler ise EK II‘de verilmiĢtir.
Tablo 38. Havzada Yer Alan Bazı YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Durumu
YERLEġĠMLER
NÜFUS
KANALĠZASYON
DURUMU
KANALĠZASYON/AAT
DEġARJ YERĠ
Var/Yok
Bağlı
Nüfus
(%)
384.953
Var
99
Sır Barajı
Türkoğlu
14.274
Var
50
Ġmalı Deresi
KahramanmaraĢ
Pazarcık
28.713
Var
95
Aksu Çayı
KahramanmaraĢ
Andırın
7.915
Var
98
Ayvacık Çayı
KahramanmaraĢ
Çağlayancerit
12.428
Var
60
KahramanmaraĢ
Göksun
19.402
Var
97
Zorkun Deresi
Terbüzen
Deresi/Göksun
KahramanmaraĢ
Ekinözü
5.710
Var
100
Dere
KahramanmaraĢ
Elbistan
85.642
Var
98
KahramanmaraĢ
AfĢin
40.825
Var
95
Ceyhan Nehri
Almaoku
Deresi/Hurman Çayı
Adana
Yumurtalık
5.220
Var
30
AyaĢ Deresi
Adana
Kozan
74.521
Var
100
Tabak Deresi
Adana
Ġmamoğlu
20.636
Var
90
Foseptik
Adana
Ceyhan
104.572
Var
90
Ceyhan Nehri
Osmaniye
Bahçe
12.917
Var
85
Horu Çayı
Osmaniye
Merkez
194.339
Var
90
Horu Çayı
Osmaniye
Hasanbeyli
2.559
Yok
-
Osmaniye
Düziçi
40.823
Var
40
Sabun çayı
Osmaniye
Kadirli
78.964
Var
80
Savrun Çayı
Osmaniye
Sumbas
2.114
Yok
-
Foseptik
Osmaniye
Toprakkale
7.843
Yok
-
Foseptik
ĠL
ĠLÇE
2009
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
Foseptik
Evsel atıksular ve AAT çıkıĢ suları için mevcut alıcı ortamlar yukarıda verilmiĢtir. Mühendislik
çalıĢmalar esas alınarak evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamlar
belirlenmelidir.
5.1.2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
Mevcut durumda havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen 108
yerleĢim yerinin 3 ünde atıksu arıtma hizmeti verilmektedir. Havza bütününde atıksuları
arıtılan nüfus 274.080 ile havza nüfusunun sadece %18 ine karĢılık gelmektedir. (ġekil 62)
2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu
250.992; 18%
AATye Bağlı Olan Nüfus
AATye Bağlı Olmayan Nüfus
1.180.652; 82%
ġekil 62. Ceyhan Havzası 2009 Yılı Arıtma Tesisi Durumu
Havza içerisinde toplam 3 adet evsel AAT bulunmaktadır. Havzada mevcut atıksu arıtma
tesislerinin durumu Tablo 39‘da özetlenmiĢtir. Bu tesislerden Adana Ġli Yumurtalık Ġlçesi‘nde
bulunan AAT baĢlangıçta paket arıtma olup, 3.000 kiĢilik kapasitede kurulmuĢtur, tesisin
yetersiz kalması durumunda ilave olarak 1.500 kiĢilik eĢdeğer nüfusa karĢılık gelecek Ģekilde
biyolojik aktif çamur sistemi eklenmiĢtir. Adana Kozan Ġlçesinde bulunan tesis ise
stabilizasyon havuzu Ģeklindedir. 1994 yılından itibaren iĢletilmektedir ve yaklaĢık 72.000
kiĢilik nüfusa hizmet vermektedir. Osmaniye Ġl Merkezi‘ndeki AAT ise 228.000 eĢdeğer
nüfusa karĢılık gelecek Ģekilde damlatmalı filtre teknolojisi ile arıtma yapmaktadır.
Mevcut tesislerin yanı sıra Adana‘nın Ceyhan Ġlçesi‘nde 1 adet evsel AAT yapılması
planlanmakta olup; tesiste uzun havalandırmalı aktif çamur sistemi kullanılacaktır. Belediye
tarafından hazırlanan iĢ termin planında iĢletme tarihi olarak 2011 yılı belirtilmiĢtir.
Kanalizasyon sistemlerinin arıtılarak veya arıtılmadan en uygun alıcı ortama gerçekleĢmeyen
atıksu deĢarjları yerüstü ve yeraltı sularının daha çok ve geliĢigüzel kirlenmesine ve daha
fazla olumsuz çevresel etkilere yol açmaktadır. Atıksu kalitesi uygun standartlarının
sağlanması yanında atıksuların en uygun alıcı ortama deĢarjı seçeneklerinin uygulanması
çevresel olumsuzlukları minimize edecektir. Ayrıca tarımsal drenaj proje kriterlerine uygun
olarak planlanan drenaj kanallarına, kapasitesi üzerindeki ve gayesi dıĢındaki atıksu
deĢarjları sulu tarıma açılan tarım arazilerinde taban suyunun planlanan seviyede tutulmasını
önleyerek tarım arazilerinde tuzlanma vb olumsuz etkilerin artmasına da yol açmaktadır. Sulu
tarım alanlarındaki çoraklaĢma verim düĢüklüğüne, çiftçilerin sosyo-ekonomik zararına,
tarımsal verimliliğin düĢmesine yol açar.(DSĠ VI. Bölge Müd.)
KahramanmaraĢ Belediyesi tarafından yaptırılan KahramanmaraĢ AAT IPA kapsamında
desteklemektedir. Ayrıca Elbistan Belediyesi AAT finansman desteği Dünya Bankası
tarafından karĢılanmakta olup Ġller Bankası tarafından da projesi devam etmektedir.
Osmaniye‘nin Kadirli ilçesindeki AAT projesi Ġller Bankası tarafından projesi devam etmekte
olup AAT‘nin ileri arıtma kapsayacak Ģekilde dizayn edilecektir. Proje onayı Ġller Bankası
tarafından 16.02.2009 tarihinde onaylanmasına rağmen DSĠ taĢkın sahası için set
oluĢturduğundan inĢaat ihalesi yapılamamıĢtır.
Tablo 39. Ceyhan Havzası Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
TESĠSE BAĞLI
YERLEġĠM
YERLERĠ
BULUNDUĞU
YER
DURUMU
ĠġLETMEYE
ALINMA
YILI
Yumurtalık AAT
Yumurtalık Merkez
Adana/Yumurtalık
Faal
2001
Kozan
Havuzu
Kozan Merkez
Adana/Kozan
Faal
1994
Osmaniye Merkez
Osmaniye/Merkez
Faal
2003
AAT ADI
Stabilizasyon
Osmaniye AAT
Yumurtalık Belediyesi Atıksu Artıma Tesisi
Yumurtalık AAT 2001 yılında eĢdeğer nüfusu 3.000 kiĢi olan paket arıtma tesisi olarak
iĢletmeye alınmıĢtır. Günlük debisi 400 m3‘tür. Yumurtalık Ġlçe merkezinin bir bölümündeki
atıksuları almaktadır. Arıtma tesisinin yetersizliğinden 1.500 kiĢilik eĢdeğer nüfusa sahip ek
bir arıtma sistemi daha yapılmıĢtır. ġekil 63‘te tesisin akım Ģeması görülmektedir. AyaĢ
Deresi‘ne deĢarj edilen çıkıĢ suları 2 km sonra denize dökülmektedir. Çamur aralıklı elle
toplanarak düzensiz depo sahasına götürülmektedir. Saha çalıĢmaları sırasında tesiste
ızgara, kum tutucu, ön çöktürme gibi fiziksel arıtım ünitelerinin olmadığı, sistemin aĢırı
yüklenmesi sebebiyle verimli arıtımın gerçekleĢmediği görülmüĢtür. Tesiste zaman zaman
köpüklenme olduğu ilgililerce belirtilmiĢtir. Bu durumun özellikle ön çöktürme havuzunun
olmamasından kaynaklandığı düĢünülmektedir. Ġncelemelerde sisteme giren atıksuyun,
arıtılmadan çıktığı izlenmiĢtir.
Havalandırma
Havuzu
Ayaz Deresine
AyaĢ
Deresi‘neDeĢarj
DeĢarj
Hava
Üf leyici
ġekil 63. Yumurtalık Belediyesi Evsel Atıksu Arıtma Tesisinin Akım ġeması
Havalandırma havuzunda flok oluĢumunun iyi olmadığı, çamurun havuz üzerinde
topaklandığı gözlenmiĢtir. ÇıkıĢ suyu kalitesinin genel olarak değerlendirildiğinde yeterli
seviyede olmadığı, askıda katı maddenin (AKM) giderilmemesi sebebiyle bulanıklık ve koku
probleminin de olduğu görülmüĢtür.
Yumurtalık AAT Genel Görünümü (1500 EN)
Yumurtalık AAT Havalandırma Havuzu (1500EN)
Yumurtalık AAT Paket Arıtma Görünümü
(3000EN)
Kozan Belediyesi Stabilizasyon Havuzu
Adana‘nın Kozan Ġlçesi‘nde bulunan stabilizasyon havuzu, 1994 yılında 9.500 m2 alana
kurulmuĢ olup; havuz derinliği ortalama olarak 4 m‘dir. Tesise yalnızca Kozan Ġlçesi‘nin 100
L/sn debili atıksuyu alınmaktadır. Arazi çalıĢmaları sırasında Kozan Belediyesi‘nden tesis
hakkında bilgi sahibi teknik personelle görüĢülememiĢtir. Sızdırmazlığın sağlanmadığı
havuzun derin olmasından dolayı, sistemin anaerobik stabilizasyon havuzu olduğu
düĢünülmektedir.
Kozan Belediyesi Stabilizasyon Havuzunun
Kozan Belediyesi Stabilizasyon Havuzunun
Görünümü
Atıksu ÇıkıĢı
Sisteme gelen atıksuyun etkin bir arıtmadan geçmeden sistemi terk ettiği tespit edilmiĢtir.
Sistemden çıkan atıksu, 50 m uzunluğundaki kanalla Tabak Deresi'ne deĢarj edilmektedir.
Tesiste
koku
problemi
olduğu
gözlenmiĢ
olup;
bu
durumunun
sistemin
düzgün
iĢletilmemesinden kaynaklandığı düĢünülmektedir. Koku giderimi için atıksuya koku giderici
kimyasal madde ilave edilmektedir.
Osmaniye Belediyesi Atıksu Artıma Tesisi
Osmaniye Merkez Ġlçe‘nin atıksularının arıtıldığı AAT 2003 yılında kurulmuĢtur. Tesis
228.000 kiĢilik eĢdeğer nüfusa karĢılık gelecek kapasitede olup, debisi 750 L/s‘dir. Arıtma
tesisinin atıksularını aldığı bölgeye 2035 yılına kadar destekleyecek Ģekilde eĢdeğer nüfusu
500.000 kiĢiye göre tasarlanmıĢ yağmur suyu hattı döĢenmektedir.
Ġller Bankası tarafından desteklenen tesisin 2000 yılında ihalesi yapılmıĢ olup, Ġsmail Çelik
ĠnĢ. San. Ltd. ġti. 1999 yılında dıĢ desteklerle 2.800.000 TL keĢif bedeli ile % 15,23 tenzilatlı
olarak sözleĢme yapılmıĢtır. Belediyenin isteği doğrultusunda, iĢin bünyesine kanalizasyon
inĢaatı, 2000 yılında da yağmur suyu inĢaatı dahil edilmiĢ ve keĢif bedeli 3.640.000 TL
olmuĢtur.
AAT çıkıĢ sularını Hamis Çayı‘na deĢarj etmektedir. Arazi çalıĢmalarında tesisin mevcut
kapasitesinin yeterli olduğu gözlenmiĢtir. Her bir ünite mekanik olarak ve elle belirli sıklıkta
bakımdan geçirilmektedir.
AAT‘nin deĢarj izni 31.12.2009 tarihine kadar geçerli olacak Ģekilde Ģartlı olarak verilmiĢtir.
Tesisin 31.12.2009 tarihine kadar deĢarj hattının içme suyu temin edilecek alan dıĢına
çıkarılması yönünde MÇK‘dan karar alınmıĢtır.
Ġskenderun ilçesi içme suyu temin amaçlı Cevdetiye regülatörü rezervuarına deĢarj olan
Osmaniye AAT deĢarjı hususunda, Ġskenderun ilçesi içmesuyunun korunmasının güvence
altına alınabilmesi için, DSĠ 6. Bölge Müdürlüğünün Osmaniye AAT atıksu deĢarjı için teknikekonomik-çevresel ve sosyal yapılabilir en uygun alıcı ortam uygulamasının SKKY uyarınca
Cevdetiye regülatörü mansabında Ceyhan nehrine bağlanması olduğu yönündeki önerisi ve
talebi doğrultusunda Osmaniye Ġli Mahalli Çevre Kurulu Kararı temin edilerek. Osmaniye
AAT atıksu deĢarjının Cevdetiye regülatörü mansabında Ceyhan nehrine bir kolektör hattı
rehabilitasyon projesi yapılarak bağlanması kararı temin edilmiĢtir. Osmaniye AAT atıksu
deĢarjının Cevdetiye regülatörü mansabında Ceyhan nehrine bağlanması Osmaniye Ġli
Mahalli Çevre Kurulu Kararı temininin akabinde, DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından,
―Osmaniye AAT Atıksu DeĢarjı Rehabilitasyon Projesi‖ proje yapım iĢi ve inĢaat
hizmetlerinin, ―Ġskenderun ġehri Ġçmesuyu Temini Projesi‖ kapsamına alınması sağlanmıĢ ve
―Osmaniye AAT Atıksu DeĢarjı Rehabilitasyon Projesi‖ proje yapım iĢi tamamlanmıĢtır.
―Ġskenderun ġehri Ġçmesuyu Temini Projesi‖ kapsamında inĢaat hizmetlerinin bir bölümü
tamamlanmıĢ olup, ―Osmaniye AAT Atıksu DeĢarjı Rehabilitasyon Projesi‖ inĢaatı da DSĠ
Genel Müdürlüğü iĢ programına uygun olarak tamamlanacaktır içme suyu projesi
kapsamında tamamlanacak, bu problemin çözümü bu kapsamda gerçekleĢtirilecektir. (DSĠ
VI. Bölge Müd.)
Damlatmalı filtre sisteminin kullanıldığı tesiste atıksu, giriĢ yapısından ve açık kanaldan
geçtikten sonra kaba ve ince ızgaralara, kum tutucuya daha sonra da toplama ve dağıtma
yapısına gelmektedir. Ön çökeltme havuzundan savaklanan sular, pompa ile damlatmalı
filtreye gönderilir. Damlatmalı filtreden sonra son çöktürme havuzuna gelen atıksular buradan
da Hamis Çayı‘na deĢarj edilmektedir. Tesise ait akım Ģeması ġekil 64‘te verilmektedir.
Son çöktürmeden alınan günlük 13-15 m3 hacmindeki çamur, çürütme ve yoğunlaĢtırmadan
sonra bant filtreden geçirilmekte ve tesis sahasına depolanmaktadır.
Ön Çöktürme
Havuzu
Damlatmalı Filtre
Son Çöktürme
Ön Çöktürme
Havuzu
Damlatmalı Filtre
Son Çöktürme
Ön Çöktürme
Havuzu
Damlatmalı Filtre
Son Çöktürme
Izgara
Kum Tutucu
Horu Çayına
DeĢarj
Fazla Çamur
Çamur Keki
Bant Filtre
Çamur
YoğunlaĢtırma
ġekil 64. Osmaniye AAT Akım ġeması
Osmaniye AAT Havalandırma Havuzu
Osmaniye AAT Ön Çökeltme Havuzları
Çamur Çürütme
Osmaniye AAT Damlatmalı Filtre
Osmaniye AAT Son Çökeltme Havuzları
5.2.
Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu
Ceyhan Havzası sınırları içerisinde Ülkemizin sanayi açısından önde gelen illerinden Adana
ve KahramanmaraĢ yer almaktadır. Adana‘nın havza içerisinde kalan kısmında yoğun
endüstriyel faaliyet göze çarpmazken; KahramanmaraĢ‘ta bulunan sanayi tesislerinin
havzadaki asıl endüstriyel kaynaklar olduğu söylenebilir. KahramanmaraĢ‘ta tekstil fabrikaları
çoğunluktadır. Ġldeki endüstrinin %82‘si merkez ve güney ilçelerinde bulunmaktadır. Andırın,
Çağlayancerit, Ekinözü ilçelerinde sanayi tesisi bulunmamaktadır. KahramanmaraĢ‘ta
bulunan tekstil firmaları birbirlerine yakın olmakla birlikte, münferit arıtma tesisleri mevcuttur.
Tekstil endüstrisinde proses gereği ihtiyaç duyulan ısının karĢılanması için kömür
kullanılmakta olup; bu nedenle önemli bir cüruf probleminin ortaya çıktığı görülmektedir.
Ayrıca KahramanmaraĢ‘ta mandıracılığın da geliĢtiği gözlenmiĢtir.
Elbistan Termik Santrali KahramanmaraĢ Bölgesi‘nde ciddi bir kirletici kaynaktır. Santralin
çevresindeki tarım arazilerinde yoğun Ģekilde Ģeker pancarı yetiĢtiriciliği yapılmakta, tesisten
çıkan
atıksular
uygun
Ģekilde
arıtılmadan
tarım
arazilerinin
sulanması
amacıyla
kullanılmaktadır. Santralden kaynaklanan emisyonlar sebebiyle bölgede hava kirliliğinin de
var olduğu gözlenmiĢtir.
Osmaniye Ġli‘nde küçük ölçekli iĢletmeler Ģeklinde olan sanayinin daha çok tarıma dayalı
ürünlerin iĢlenmesi, bilhassa zeytinyağı üretimi ağırlıklı olduğu görülmektedir. Bu tesislerden
çıkan atıksular betonarme havuzlarda toplanarak buharlaĢtırılmakta olup alıcı ortama
verilmemektedir.
Tekil sanayi tesislerinin tamamının, mevcut atıksu deĢarj noktalarının çeĢitli alıcı ortam
alternatifleri arasında, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliklere haiz en uygun alıcı
ortama deĢarjı sağlayıp sağlamadığı hususunda ilgili Kurumların iĢbirliği sağlanarak karar
verilmesi, atıksu kalitesinin standartlara uygun olup olmadığının izlenmesi, değerlendirilmesi
yanında, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliklere haiz en uygun alıcı ortamların
belirlenerek,
çeĢitli deĢarj seçenekleri içinde en uygun alıcı ortam deĢarj hizmetlerinin
sağlanması amacıyla gerekli alt yapı rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi gereklidir.
Bu hususta bilhassa KahramanmaraĢ ve Adana ilinde Ceyhan havzasında yer alan münferit
sanayi tesislerinin atıksu deĢarjlarının tarımsal drenaj gayesi ile projelendirilmiĢ olan tarımsal
derin drenaj kanallarına deĢarjının önlenmesi, tarımsal drenaj kanallarına amacı dıĢında
deĢarj yükleri ile kapasitelerinin zorlanmasının, söz konusu drenaj kanallarının hizmet
alanlarının yağıĢtan ve sulamadan dönen sulara hizmet kapasitesi ve tabansuyunu proje
kriterlerine uygun derinliğe düĢürerek deĢarj koĢullarının bozulması, tarım arazilerinin
çoraklaĢmasının engellenmesi gerekmektedir (DSĠ VI. Bölge Müd.).
5.2.1. Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu
Ceyhan Havzası‘nda toplam 4 adet OSB bulunmaktadır. Bunlardan Hacı Sabancı OSB,
Adana‘nın Yüreğir ve Sarıçam ilçeleri sınırlarında kalmakta olup havza dıĢındadır. Ancak
atıksularını ASO Projesi Ceyhan KuĢaklama drenaj kanalı vasıtasıyla Ceyhan Nehri‘ne
deĢarj
etmesi
nedeniyle
atıksu
yükü
açısından
Ceyhan
Havzası
içerisinde
değerlendirilmektedir. Diğer OSB‘lerinden biri KahramanmaraĢ, diğer ikisi ise Osmaniye
ilindedir.
Adana Hacı Sabancı Organize Sanayi Bölgesi (AHSOSB) Adana-Ceyhan D-400 Karayolu
üzerinde, Yakapınar (Misis)'in kuzeyinde tarıma elveriĢli olmayan 1.598 ha alan üzerine 1984
yılında temeli atılarak kurulmuĢ olup Türkiye`nin en büyük OSB‘lerinden biridir. AHSOSB‘de
% 23,5 ile tekstil sektörü ve %16,3 ile metal sektörü ağırlıklıdır. AHSOSB içerisinde 46 adedi
inĢa halinde, 263 adedi iĢletmede, 45 adedi ise proje aĢamasında olan toplam 375 firma
bulunmaktadır.
Adana OSB Seyhan havzasında yer almakta fakat atıksu deĢarjı ASO Sulama Projesi
Ceyhan KuĢaklama Kanalınadır, Ceyhan KuĢaklama Kanalı da komĢu havzanın ana
akarsuyu olan Ceyhan nehrine, sonuç olarak Seyhan Havzası‘na komĢu olan Ceyhan
havzasına deĢarj olmaktadır. DSĠ su ve toprak kaynakları geliĢtirme hizmetleri kapsamında
Hidrolojik Havza Sınırları, Havza Kodları, Proje Kodları, Proje Adları, Proje Genel Vaziyet
Planları ve Fiziki Harita katmanlarının yer aldığı ve 1984 yılında DSĠ Genel Müdürlüğü Etüt
ve Plan Dairesi BaĢkanlığı tarafından güncellenen 1:500 000 ölçekli ―Türkiye‘de Barajlar
Santraller ve Sulama Tesisleri‖ atlası incelendiğinde Suluca beldesi batısında ve imar
sahasının mücavirinde yer alan Adana OSB alanının Seyhan Havzası sınırlarında kaldığı
anlaĢılmaktadır.
AHSOSB AAT’nin Genel Görünümü
AHSOSB AAT ÇıkıĢı
AHSOSB‘deki fabrika ve tesislerden kaynaklanan evsel ve endüstriyel atıksuları arıtan
AHSOSB Atıksu arıtma tesisi, Fiziksel, Kimyasal ve Biyolojik arıtma ünitelerinden
oluĢmaktadır. Tesisin tamamlanacağı tarihte, beklenen toplam debinin geleceği kadar
endüstri kurulmamıĢ olacağı düĢünülerek tesis 3 kademe olarak dizayn edilmiĢtir.1.Kademe
18.000 m3/gün, 2. Kademe 18.000 m3/gün, 3. Kademe 36.000 m3/gün olmak üzere toplamı
72.000 m3/gün kapasitede olan ve Ģu anki yatırım maliyeti 14,5 milyon dolar olan AAT‘nin
ĠnĢaat kısmının tamamı, mekanik kısmının 36.000 m3/gün kapasitesi tamamlanan tesisin Ģu
anki günlük debisi 17.000 m3/gün ile 20.000 m3/gün arasında değiĢmektedir. Bölgemizde
üretim yapan 240 firmaya hizmet veren AAT bölgeden gelen atıksu sektör belirlemesi
yapılamayan karıĢık endüstriyel atıksular olup, arıtıldıktan sonra olarak alıcı ortama Ceyhan
Nehrine deĢarj edilmektedir.
Saha çalıĢmaları sırasında AAT‘nin durdurulduğu görülmüĢ; buna bağlı olarak çıkıĢ suyu
kalitesinin de kötü olduğu gözlenmiĢtir. Bu durumun biyolojik arıtma ünitesinde yeni bir
sistem deneniyor olmasından kaynaklandığı bildirilmiĢ, ancak denenen bu sistemle ilgili bilgi
verilmemiĢtir. Mevcut durumda çıkıĢ suyu araziye deĢarj edilmektedir, ancak ileriki
dönemlerde soğutma suyu olarak kullanılması planlanmaktadır.
KahramanmaraĢ OSB
Ceyhan Havzası içerisinde yer alan KahramanmaraĢ OSB bünyesinde 54 adet sanayi tesisi
bulunmakta; bu tesislerde daha çok tekstil ve gıda üretimi yapılmaktadır. OSB‘de kuru tekstil
(iplik ağırlıklı) üretim yapılmakta, OSB‘nin bulunduğu yer kritik bir bölge olduğundan (Sır
Barajı rezervuarına yakın), içerisinde su kirliliğine sebebiyet verecek tesislere izin
verilmemiĢtir. OSB‘nin arıtma tesisi henüz yapılmamıĢ olup; ÇED‘den muaftır ve proje onay
dosyası Bakanlıkta onay aĢamasındadır. Mevcut durumda toplanan atıksular kuru dere
yatağına deĢarj edilmektedir. Önceden OSB‘nin atıksuları boru hattı vasıtasıyla aynı dere
yatağının ileri bir noktasına deĢarj edilirken, atıksuyu taĢıyan boruların kırılması nedeniyle,
aynı derenin daha önceki bir noktasına verilmektedir.
KahramanmaraĢ OSB Atıksuları (A) ÇıkıĢı
KahramanmaraĢ OSB Atıksuları (B) ÇıkıĢı
Osmaniye OSB
Osmaniye OSB‘si içerisinde 9 adedi inĢa halinde, 60 adedi iĢletmede, 16 adedi ise deneme
üretiminde olan toplam 85 iĢletme yer almaktadır. OSB‘deki AAT‘de ardıĢık kesikli tam
karıĢımlı sistem bulunmakta ve biyolojik ve kimyasal olarak arıtım yapmaktadır. Kapasitesi
900 m3/gün olan 4 adet ardıĢık reaktör bulunmaktadır. OSB‘deki iĢletmeler toplamda 600
m3/gün debiye sahip olan atıksularını ön arıtmadan geçirdikten sonra arıtma tesisine
vermektedir. AAT‘nin toplam kapasitesi 3.600 m3/gün‗dür. Tesis çıkıĢ suyunun ileriki
dönemlerde soğutma suyu olarak kullanılması planlanmaktadır.
AAT, OSB içerisinde faaliyet gösteren üretimdeki firmalara hizmet vermektedir. AAT‘de ,
Ġnce elek (2 adet), Kum ve Yağ Tutucu(1 adet), Dengeleme Havuzu(2 adet), Kimyasal Arıtma
Ünitesi ve Çöktürme Havuzu(1 adet), ArdıĢık Kesikli Biyolojik Reaktörler (4 adet), Çamur
YoğunlaĢtırma (1 adet), Çamur SusuzlaĢtırma Ünitesi ve Kimyasal Hazırlama (1 adet),
Blower Binası ve Ġdari Bina ‗dan oluĢmaktadır (ġekil 65). Ġdari bina içerisinde kontrol
sisteminin yer aldığı kontrol odası ve atıksu analizlerinin yapıldığı laboratuar yer almaktadır.
Atıksu arıtma tesisi, ince elek, kum ve yağ ayırıcıdan geçerek dengeleme havuzuna gelir.
Firmalardan kaynaklanan atıksu karakteri ve debisi gün içinde değiĢtiği için dengeleme
havuzuna alınan atıksuyun karakteri homojenize edilir. Bunun için 4 adet dubalı aeratör
kullanılır. Dengeleme havuzunda homojenize edilen atıksu kimyasal arıtmaya oradan da
kimyasal çöktürme havuzuna alınır. Kimyasal çöktürme havuzundan çıkan atıksu cazibe ile
ardıĢık kesikli reaktör prensibiyle çalıĢan biyolojik arıtmaya gelir.
Saha çalıĢmaları sırasında AAT inĢaatının tamamlandığı ve arıtma tesisinin iĢletmeye
alındığı görülmüĢ, ancak yeterli firma olmadığından tesisin kapasitesinin altında çalıĢtığı
gözlenmiĢtir.
Osmaniye OSB AAT’nin ĠnĢaat AĢamasından Görünüm
Grubu Koruma alanları üzerinde yeni sanayi tesislerine izin verilmemektedir. Osmaniye
OSB Koruma alanı ilanından önce kurulmuĢtur. Koruma alanının kuzeyde kalan kısmı
Ceyhan havzasında yer alır, büyük bir bölümü ise Asi Havzasındadır. AAT vardır ve AAT
deĢarjı mevcut durumda Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanı üzerine geliĢigüzel bir Ģekilde
deĢarj olmaktadır. DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından en uygun alıcı ortamın Asi Havzası‘nda
yer alan Erzin TaĢkın Koruma Kanalı mansabında bağlanması Ģartıyla bu kanal olduğu ve
bu kanala deĢarjın 2011 yılında tamamlanması gerektiği bildirilmiĢtir.
ġekil 65. Osmaniye OSB Atıksu Arıtma Tesisinin AkıĢ ġeması
Kadirli OSB
Kadirli OSB, 120 ha alana sahip olup 1997 yılında kurulmuĢ olmasına rağmen 2006 yılında
alt yapısı bitmiĢtir. Bu nedenle Kadirli OSB‘ye sanayi yeni yeni kurulma aĢamasındadır.
OSB‘de 9 firma üretimde, 4 firma inĢaat aĢamasında olup 1 firmada üretimini durdurmuĢtur.
ÇalıĢan firmalar genel olarak gıda sektörü ağırlıklıdır. Son çalıĢmalarla OSB‘nin atıksuları
belediye kanalizasyonuna bağlanmıĢtır.
5.2.2. Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu
Havzada en yoğun sanayi KahramanmaraĢ Ġli‘nde görülmektedir. Ġlde yer alan sanayi
tesislerinin çoğunluğu tekstil üretimi yapmaktadır. Tekstil fabrikalarının atıksu arıtma
sistemleri münferit olup, tesislerde benzer arıtma sistemleri ve teknoloji kullanıldığı
görülmektedir. Ġlde bulunan bir diğer önemli kirletici kaynağı olarak Elbistan Termik Santrali
gösterilebilir. Tekstil fabrikaları içinde büyük kapasite sahip olan Matesa Tekstil San. Tic.
A.ġ. AAT ve Elbistan Termik Santrali‘nin AAT aĢağıda detaylı olarak anlatılmaktadır.
Münferit sanayi tesislerinin deĢarjları izinsiz ve geliĢigüzel bir Ģekilde sadece tarımsal drenaj
proje kriterlerine göre projelendirilmiĢ olan DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından inĢa edilen
drenaj kanallarına yapılması önlenmelidir.
Tekil sanayi tesislerinin tamamının, mevcut atıksu deĢarj noktalarının çeĢitli alıcı ortam
alternatifleri arasında, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliklere haiz en uygun alıcı
ortama deĢarjı sağlayıp sağlamadığı hususunda ilgili Kurumların iĢbirliği sağlanarak karar
verilmesi, atıksu kalitesinin standartlara uygun olup olmadığının izlenmesi, değerlendirilmesi
yanında, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirliklere haiz en uygun alıcı ortamların
belirlenerek,
çeĢitli deĢarj seçenekleri içinde en uygun alıcı ortam deĢarj hizmetlerinin
sağlanması amacıyla gerekli alt yapı rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi gereklidir.
Ceyhan havzasında yer alan münferit sanayi tesislerinin atıksu deĢarjlarının tarımsal drenaj
gayesi ile projelendirilmiĢ olan tarımsal derin drenaj kanallarına deĢarjının önlenmesi,
tarımsal drenaj kanallarına amacı dıĢında deĢarj yükleri ile kapasitelerinin zorlanmasının, söz
konusu drenaj kanallarının hizmet alanlarının yağıĢtan ve sulamadan dönen sulara hizmet
kapasitesi ve tabansuyunu proje kriterlerine uygun derinliğe düĢürerek deĢarj koĢullarının
bozulması, tarım arazilerinin çoraklaĢmasının engellenmesi gerekmektedir. (DSĠ VI. Bölge
Müd.)
Matesa Tekstil San. Tic. A.ġ.
Matesa tekstil firması Matesa-1 Tekstil ve Matesa- 2 DokunmuĢ KumaĢ Tesisi olarak 2 ayrı
tesiste üretim yapmakta olup; her iki tesiste de birer adet AAT bulunmaktadır. ÇevtaĢ firması
tarafından 1996 yılında kurulan biyolojik arıtma tesisinin kapasitesi 1300 m3/gün‘dür.
Matesa- 1 Tekstil AAT arıtma üniteleri Ģu Ģekilde sıralanabilir:
Kaba ızgara: katı maddeler tutulup, atıksu ince ızgaralara geçer; burada 1mm ve
üzerinde olan katı maddeler tutulur.
Ön havalandırma: suda kirlilik yapan organik madde ile mikroorganizmaların
çözünmüĢ oksijenle reaksiyona girerek, yumak oluĢturulur.
Ön çökeltme: ön havalandırmada oluĢan çamurlar çökelir.
2. Havalandırma havuzu:
tasarlanmıĢ
olan
havalandırma
uzun havalandırmalı aktif çamur prosesine göre
havuzunda
da
aynı
Ģekilde
çözünmüĢ
oksijenle
mikroorganizmanın organik maddelerle reaksiyona girmesi ile floklar oluĢur.
Son çökeltme havuzu: 2. Havalandırma havuzundan çıkan sular son çökeltme
havuzuna gelir. 2. Havalandırma havuzunda meydana gelen floklar son çökeltme havuzunda
çökelir. Floklardan ayrıĢan atıksu deĢarj edilir. Çökeltme havuzunun tabanından alınan aktif
çamurun bir kısmı aĢı çamuru olarak geri gönderilir.
Matesa- 2 KumaĢ tesisindeki atıksular için Biokon Firması tarafından 2006 yılında AAT
montajı tamamlanmıĢ ve iĢletmeye alınmıĢtır. Arıtma tesisinin kapasitesi 5.500 m 3/gün‘ dür.
Tesisin arıtma üniteleri Ģunlardır:
Kaba ızgara: Fabrikadan kaynaklanan atıksular, mevcut kanallarla toplanarak arıtma
tesisi giriĢindeki kaba ızgaradan geçirilerek kaba atıklar tutulur.
Terfi merkezi: Kaba ızgaradan geçen atıksular terfi merkezinde belli bir seviyeye
gelinceye kadar biriktirilir. Atıksu pompa seviyesine ulaĢtığında ise pompalar ile ince
elekten geçerek nötralizasyon havuzuna aktarılır.
Ġnce ızgara: Atıksu içindeki iplik ve elyaflar tutulur.
Nötralizasyon havuzu: Gerektiği kadar asit dozajı yapıldıktan sonra suyun karıĢımı
sağlanarak havalandırma havuzlarına aktarılır.
Havalandırma
havuzu:
ArdıĢık
kesikli
reaktör
sistemi
ile
çalıĢmaktadır.
Mikroorganizmaların ve organik maddeler çözünmüĢ oksijen reaksiyona girerek
flokların oluĢması esasına dayanır.
Saha çalıĢmaları sırasında tesisin verimli çalıĢtığı gözlenmiĢ; çıkıĢ suyunun renkli olması
dıĢında bir uygunsuzluk görülmemiĢtir. Rengin Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği‘nde kirletici
olarak henüz yer almaması sebebiyle arıtma tesisinde bu parametrenin giderilmesi için bir
önlem alınmamıĢtır. Matesa- 1 Tekstil ile Matesa- 2 KumaĢ fabrikalarında bulunan AET‘lere
ait fotoğraflar aĢağıda verilmiĢtir.
Matesa Tekstil AAT Atıksu GiriĢi
Matesa Tekstil AAT Dengeleme Havuzu
Matesa Tekstil AAT Havalandırma Havuzu
Matesa Tekstil AAT GiriĢi – Kaba ızgara
Matesa Tekstil AAT Asit Tankı
Matesa Tekstil AAT ÇıkıĢı
Matesa Tekstil AAT ArıtılmıĢ Su Dengeleme
Havuzu
Matesa Tekstil AAT Havalandırma Havuzu
Matesa Tekstil AAT Çökeltme Havuzu
Matesa Tekstil AAT Arıtma Tesisi ÇıkıĢı
Elbistan Termik Santrali
Elektrik Üretim A.ġ.‘ye bağlı olarak çalıĢmakta olan Elbistan Termik Santrali; 1.355 MW
gücünde 4 üniteli A Termik santrali ve 1.440 MW gücünde 4 üniteli B Termik Santrali‘nden
oluĢmaktadır. Santralde ana yakıt olarak linyit kömürü, yardımcı yakıt olarak da fuel oil ve
motorin kullanılmaktadır.
Elbistan A Termik Santrali Görünümü
Santralde çalıĢan personelden kaynaklanan evsel atıksuların arıtılması için 2 adet 500
m3/gün kapasiteli evsel paket AAT bulunmaktadır. Endüstriyel atıksuların arıtımında ayrı bir
AAT mevcuttur. A termik santralinin AAT çalıĢmamaktadır. Bu nedenle tesisin atıksuları
arıtılmadan Çoğulhan Deresi‘ne deĢarj edilmektedir.
Elbistan A Termik Santrali AAT ÇıkıĢı
Elbistan A Termik Santrali AAT ÇıkıĢı
Elbistan Termik Santrali B Santrali‘nde akıĢkan kömür yatağı kullanılmakta ve oluĢan
atıksuyun arıtılması amacıyla çöktürme prensibine dayalı fiziksel arıtma uygulanmaktadır.
Ayrıca tesisten kaynaklanan evsel atıksuyun arıtılması için paket arıtıma sistemi
kullanılmaktadır. Her iki tesisin de verimli çalıĢtığı gözlenmiĢtir. Arıtma tesisinden çıkan
atıksular Çoğulhan Deresi‘ne deĢarj edilmektedir.
Elbistan B Santrali AAT GiriĢi
Elbistan B Santrali Çöktürme Havuzu
5.3.
Katı Atık Yönetimi Altyapısı
5.3.1. Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu
Ceyhan Havzası içerisinde yer alan belediyelerin tamamına yakınında katı atık uzaklaĢtırma
amacıyla düzensiz depolama sahaları kullanılmaktadır. Genellikle dere ve çay kenarlarına,
terk edilmiĢ maden ocaklarına ve orman vasfını yitirmiĢ arazilere kontrolsüz bir Ģekilde
dökülmekte olan atıklar, sızıntı suları ile akarsu ve yeraltı suyunu kirletmektedir.
K.MaraĢ-Önsen Belediyesi Düzensiz
K.MaraĢ-Kale Belediyesi Düzensiz
Depolama Alanı
Depolama Alanı
KahramanmaraĢ-Elbistan Ġlçesi Düzensiz
Osmaniye-Merkez Düzensiz Depolama
Depolama Alanı
Alanı
Havza içerisinde yer alan tüm yerleĢim yerlerine ait katı atık bertaraf durumu özeti EK II’de
verilmiĢtir. Havzada henüz düzenli depolama alanı kurulmamıĢtır ancak Osmaniye‘de katı
atık düzenli depolama tesisi çalıĢmaları ile ilgili olarak; mekanik biyolojik ayrıĢtırma tesisi
uygulama projesi ile ilgili ihale iĢlemleri 02.01.2009 tarihinde sonuçlanıp, yapı iĢletme sözleĢmesi
imzalanmıĢ, 12.01.2009 yer temini yapılıp teslim edilmiĢtir. Yol çalıĢmaları yapılmıĢ, saha ve inĢaat
çalıĢmaları devam etmekte olup maddi yetersizlikten bitirilememiĢtir. KahramanmaraĢ‘ta katı atık
düzenli depolama tesisi için yer tahsis çalıĢmaları devam etmektedir. Bu amaçla,
KahramanmaraĢ Belediyesi ve Çevre Belediyeler Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği
kurulmuĢtur. Birliğe bağlı belediyelerin listesi Tablo 40 ‘ta verilmiĢtir.(ÇOB verileri, Kasım
2010) ġekil 66‘da havzadaki mevcut düzenli ve düzensiz depolama sahaları birlik
yapılanması ile birlikte harita üzerinde gösterilmektedir, ġekil 67’de ise havzadaki katı atık
birliklerinin düzenli depolama sahaları ile ilgili durum ve hangi aĢamada oldukları (mevcut,
inĢaat, planlama) haritalandırılmıĢtır. Birlik kapsamında KahramanmaraĢ‘ın kuzeyinde ve
güneyinde ara toplama istasyonları kurulması kararlaĢtırılmıĢtır. Kurulacak olan katı atık
düzenli depolama tesisi için yer seçimi ve ÇED çalıĢmaları devam etmektedir. Havza
içerisindeki bir diğer hizmet birliği ise 2008 yılında kurulan Yedigöze Su ve Hizmet birliğidir.
Birlik Ceyhan, Ġmamoğlu ve Kozan belediyelerine içme suyu temini ve katı atık problemlerini
çözmek amacıyla kurulmuĢtur. Tesis için Ceyhan Abidiye Köyü TaĢpınar Kayalığı Mevkiinde 15
ha'lık alanda yer seçimi yapılmıĢ olup 28/05/2009 tarihli ve 2009/29 sayılı MÇK Kararı alınmıĢtır.
Ancak alan tahsisi konusunda sorunlar bulunmaktadır. Birliğin Güney Kore firması ile görüĢmeleri
devam etmektedir.
Tablo 40. Ceyhan Havzası Belediye Katı Atık Birlikleri
BĠRLĠK ADI
KahramanmaraĢ
Belediyesi ve
Çevre Belediyeler
Katı Atık Bertaraf
Tesisleri Yapma
ve ĠĢletme Birliği
Yedigöze Su
ve Hizmet
Birliği
ÜYE
BELEDĠYELER
BĠRLĠK
NÜFUSU
Merkez,
Pazarcık,
Türkoğlu, Narlı,
Beyoğlu,
Karacasu,
ġekeroba,
Kılılı,
YeĢilyöre, Evri,
Andırın,
Çağlayancerit
604.208
Ceyhan,
Ġmamoğlu,
Kozan,
Yumurtalık,
Aladağ, Feke,
Saimbeyli
388.787
Altyapı Hizmetleri
Mahalli Ġdareler
Birliği
Gaziantep‘e
ÇED aĢamasında
gönderilmekte
dir.
ÇED aĢamasında
Mekanik
Merkez, Kadirli,
Düziçi, Bahçe,
Sumbas,
Toprakkale,
Hasanbeyli
Biyolojik
AyrıĢtırma
Tesisi Uygulama Projesi ile ilgili
364.372
ihale
tarihinde
iĢlemleri
02.01.2009
sonuçlanıp,
Belediyeler ÇevreAltyapı Temel
yapı
iĢletme sözleĢmesi imzalandı.
KahramanmaraĢ Ġl
Özel Ġdaresi ve
TIBBĠ
ATIKLAR
BELEDĠYE ATIKLARI
Tıbbi atıklar
Osmaniye Ġli Katı
Atık Bertaraf ve
SON DURUM
AfĢin, Elbistan,
Göksun,
Ekinözü,
Nurhak
Hizmetler Birliği
Kaynak: ÇOB Eylem Planı (2008), Bakanlık verileri (Mart 2010), Belediye görüĢmeleri
Tıbbi atıklar
Gaziantep‘e
gönderilmekte
dir.
5.3.2. Tıbbi Atık Bertaraf Durumu
Havza içerisindeki yerleĢim yerlerindeki hastane, sağlık ocağı ve polikliniklerde oluĢan tıbbi
atıkların bertarafı için yapılmıĢ herhangi bir tesis yoktur. Bu tür atıklar mevcut durumda ya
kireçle muamele edildikten sonra düzensiz depolama sahalarında gömülmek suretiyle
uzaklaĢtırılmakta ya da Gaziantep‘e gönderilmektedir.
ġekil 66. Ceyhan Havzası Mevcut Katı Atık Depolama Sahaları ve Birlikler Haritası
ġekil 67. Ceyhan Havzası Katı Atık Birlikleri Düzenli Depolama Sahası “Durum” Haritası
6.
SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN
HESAPLANMASI
Su kalitesinin korunması amacıyla kaliteyi olumsuz etkileyen faaliyetler havza ölçeğinde
belirlenmeli, gerekli önlemlerin alınması için havza bütününde çalıĢmalar yapılmalı ve planlar
oluĢturulmalıdır. Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi de su kaynaklarının korunması için
çalıĢmaların havza ölçeğinde gerçekleĢtirilmesini hedeflemektedir.
Su kalitesini etkileyen ve çeĢitli faaliyetlerle ortaya çıkan kirletici kaynaklar noktasal veya
yayılı karaktere sahiptirler. Noktasal kirleticiler oluĢumlarının ardından arıtılarak havza için bir
tehdit oluĢturmaları önlenebilmektedir. Buna karĢın yayılı kirleticilerin oluĢtuktan sonra
kontrol edilmesi zordur. Bu nedenle yayılı kirleticiler için kaynağında kirlilik azaltmaya yönelik
önlemlerin alınması gereklidir. Bu amaçla havzalarda su kaynaklarının sürdürülebilir
kullanımı için yayılı kirletici kaynakların ve yüklerin belirlenmesi, gelecekte kirlilik yüklerinde
azalmaların gerçekleĢmesi için önerilerin getirilmesi gereklidir.
6.1.
Su Kalitesi Sınıflamaları
6.1.1. Yöntem
Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi
ölçüm verileri kullanılarak ve Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‘de verilen Kıta
içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kalite
sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her DSĠ istasyonu için
organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, BOĠ, NH4-N, NO2-N
ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları (I,II,III,IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan
haritalara iĢlenmiĢtir. Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C,D)
göre de su kalite sınıfları (I,II,III,IV) belirlenmiĢ ve CBS ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir.
Su kalite sınıfları SKKY‘de Ģu Ģekilde tanımlanmıĢtır:
Sınıf I
: Yüksek kaliteli su
Sınıf II
: Az kirlenmiĢ su
Sınıf III
: Kirli su
Sınıf IV
: Çok kirlenmiĢ su
Bir su kaynağının bu sınıflardan herhangi birine dahil edilebilmesi için bütün parametre
değerleri, o sınıf için verilen parametre değerleriyle uyum halinde bulunmalıdır. Yukarıda
belirtilen kalite sınıflarına karĢılık gelen suların, aĢağıdaki su kullanım alanları için uygun
olduğu kabul edilir.
a) Sınıf I - Yüksek kaliteli su;
1) Ġçme suyu olma potansiyeli yüksek olan yüzeysel sular,
2) Rekreasyonel amaçlar (yüzme gibi vücut teması gerektirenler dahil),
3) Alabalık üretimi,
4) Hayvan üretimi ve çiftlik ihtiyacı,
5) Diğer amaçlar.
b) Sınıf II - Az kirlenmiş su;
1) Ġçme suyu olma potansiyeli olan yüzeysel sular,
2) Rekreasyonel amaçlar,
3) Alabalık dıĢında balık üretimi,
4) Teknik Usuller Tebliği‘nde verilmiĢ olan sulama suyu kalite kriterlerini sağlamak Ģartıyla
sulama suyu olarak,
5) Sınıf I dıĢındaki diğer bütün kullanımlar.
c) Sınıf III - Kirlenmiş su; gıda, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endüstriler hariç olmak
üzere uygun bir arıtmadan sonra endüstriyel su temininde kullanılabilir.
d) Sınıf IV - Çok kirlenmiş su; Sınıf III için verilen kalite parametrelerinden daha düşük
kalitede olan ve üst kalite sınıfına iyileştirilerek kullanılabilecek yüzeysel sulardır.
Su potansiyelini korumak amacıyla, Sınıf I suların su toplama havzalarında, halen söz
konusu su kaynağından herhangi bir biçimde içme suyu temin edilip edilmediğine
bakılmaksızın,
su toplama
havzasının sınırına kadar olan alandaki faaliyetlerden
kaynaklanan atıksuların deĢarj standartlarını sağlayarak havza dıĢına çıkarılması veya geri
dönüĢümlü olarak kullanılması zorunludur. Ancak, 4/9/1988 tarihinden veya kaynağın içme
ve kullanma suyu kapsamına alındığı tarihten önce bu alanda mevcut olup, uzun mesafeli
koruma alanında kalan tesislerden sıvı, gaz ve katı atıklarını ilgili idare tarafından uygun
görülen ekonomik uygulanabilirliği ispatlanmıĢ ileri teknoloji seviyesinde arıtma ve bertaraf
teknikleri ile uzaklaĢtırılmasını sağlayanlarda bu esaslar aranmaz. Bu alanda katı atık
depolama ve bertaraf alanları Bakanlığın uygun görüĢü alınarak yapılabilir. Sınıf II sulardan
içme ve kullanma suyu olarak yararlanma imkanı bulunanların, su alma noktası membaına
atık veya atıksu boĢaltımı yapılmaması esastır. Bunun dıĢında kalan amaçlarla, Sınıf II
sularda mevcut kaliteyi korumak esastır. Teknik ve ekonomik açıdan tutarlı ise, Sınıf III
sularda kaliteyi iyileĢtirmeye çalıĢmak esastır. Sınıf IV sularda ise amaç, uzun vadeli bir
havza koruma planı çerçevesinde mevcut kaliteyi iyileĢtirmektir.
Bir gruba (A,B,C,D) ait parametrelerin en düĢük kalite sınıfı o grubun sınıfını göstermektedir.
Bu çalıĢmada ana parametre gruplarına göre tespit edilen su kalite sınıfları, sadece ölçümü
yapılmıĢ
parametreler
üzerinden
hesaplanmıĢtır.
Ölçümü
yapılmamıĢ
parametreler
değerlendirmeye esas alınmamıĢ; hiçbir parametrenin ölçülmediği D (bakteriyolojik)
parametre grubunda kalite sınıfı belirlenmemiĢtir.
Ortam kalitesini belirlemek üzere alınan su numunelerinde herhangi bir parametre için
yapılan ölçümlere ait % 90 persentil (yüzdelik) değerini gösteren karakteristik değerler
hesaplanmıĢtır. Uygun olasılık dağılım tablosunda 0,90 olasılık değerine karĢı gelen
değiĢken değerine eĢit standardize değiĢken veren parametre değeri karakteristik değeri
ifade etmektedir. Bir baĢka deyiĢle %90 olasılıkla aĢılmayacak değeri göstermektedir.
Karakteristik değerin belirlenmesinde kaza sonucu oluĢan durumları yansıtan ve bariz analiz
hataları sonucu ortaya çıkan sonuçlar dikkate alınmamaktadır. Herhangi bir su kütlesinin bir
noktasında ölçülen kıyaslama parametresinin belirlenecek karakteristik değeri, SKKY Tablo
1‘de verilen üst sınırlara göre (Tablo 41), hangi su kalite sınıfının üst değerinden daha küçük
ise, numune alma noktası o sınıfa ait olmaktadır.
.
Tablo 41. Kıta Ġçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri
SU KALĠTE PARAMETRELERĠ
A) Fiziksel ve inorganik- kimyasal parametreler
o
1) Sıcaklık ( C)
2) pH
3) ÇözünmüĢ oksijen (mg O2/L)
4) Oksijen doygunluğu (%)
5) Klorür iyonu (mg Cl‾/L)
=
6) Sülfat iyonu (mg SO4 /L)
+
7) Amonyum azotu (mg NH4 -N/L)
8) Nitrit azotu (mg NO2‾-N/L)
9) Nitrat azotu (mg NO3‾-N/L)
10) Toplam fosfor (mg P/L)
11) Toplam çözünmüĢ madde (mg/L)
12) Renk (Pt-Co birimi)
+
13) Sodyum (mg Na /L)
B) Organik parametreler
1) Kimyasal oksijen ihtiyacı (KOĠ) (mg/L)
2) Biyolojik oksijen ihtiyacı (BOĠ) (mg/L)
3) Toplam organik karbon (mg/L)
4) Toplam kjeldahl-azotu (mg/L)
5) Yağ ve gres (mg/L)
6) Metilen mavisi ile reaksiyon veren
yüzey aktif maddeleri (MBAS) (mg/L)
7) Fenolik maddeler (uçucu) (mg/L)
8) Mineral yağlar ve türevleri (mg/L)
9) Toplam pestisid (mg/L)
C) Ġnorganik kirlenme parametreleri
1) Civa (μg Hg/L)
2) Kadmiyum (μg Cd/L)
3) KurĢun (μg Pb/L)
4) Arsenik (μg As/L)
5) Bakır (μg Cu/L)
6) Krom (toplam) (μg Cr/L)
+6
7) Krom (μg Cr /L)
8) Kobalt (μg Co/L)
9) Nikel (μg Ni/L)
10) Çinko (μg Zn/L)
11) Siyanür (toplam) (μg CN/L)
12) Florür (μg F‾/L)
13) Serbest klor (μg Cl2/L)
=
14) Sülfür (μg S /L)
15) Demir (μg Fe/L)
16) Mangan (μg Mn/L)
17) Bor (μg B/L)
18) Selenyum (μg Se/L)
19) Baryum (μg Ba/L)
20) Alüminyum (mg Al/L)
21) Radyoaktivite (Bq/L)
Alfa-aktivitesi
beta-aktivitesi
D) Bakteriyolojik parametreler
1) Fekal koliform(EMS/100 mL)
2) Toplam koliform (EMS/100 mL)
Kaynak: SKKY (Tablo 1)
I
25
6.5-8.5
8
90
25
200
0.2
0.002
5
0.02
500
5
125
SU KALĠTE SINIFLARI
II
III
25
6.5-8.5
6
70
200
200
1
0.01
10
0.16
1500
50
125
IV
30
6.0-9.0
3
40
400
400
2
0.05
20
0.65
5000
300
250
> 30
6.0-9.0 dıĢında
<3
< 40
> 400
> 400
>2
> 0.05
> 20
> 0.65
> 5000
> 300
> 250
25
4
5
0.5
0.02
0.05
50
8
8
1.5
0.3
0.2
70
20
12
5
0.5
1
> 70
> 20
> 12
>5
> 0.5
> 1.5
0.002
0.02
0.001
0.01
0.1
0.01
0.1
0.5
0.1
> 0.1
> 0.5
> 0.1
0.1
3
10
20
20
20
Ölçülmeyecek
kadar az
10
20
200
10
1000
10
2
300
100
1000
10
1000
0.3
0.5
5
20
50
50
50
2
10
50
100
200
200
>2
> 10
> 50
> 100
> 200
> 200
20
50
> 50
20
50
500
50
1500
10
2
1000
500
1000
10
2000
0.3
200
200
2000
100
2000
50
10
5000
3000
1000
20
2000
1
> 200
> 200
> 2000
> 100
> 2000
> 50
> 10
> 5000
> 3000
> 1000
> 20
> 2000
>1
0.5
1
5
10
5
10
>5
> 10
10
100
200
20000
2000
100000
> 2000
> 100000
Karakteristik değerler, yüzdelik hesaplarında kullanılan istatistiksel hesaplama yöntemleriyle
hesaplanmaktadır. Yüzdelik değer hesaplarında tek bir standart yöntem olmayıp, literatürde
kabul edilen çeĢitli yöntemler vardır (Hyndmann ve Fan, 1996; Langford, 2006). Karakteristik
değerler, değiĢik istatistiksel dağılımlar göz önünde bulunularak birden çok yöntem ile
hesaplanabilmektedir. Karakteristik değerler Gumbel metodu (Gumbel, 1939) ile (Excel)
tespit edilmiĢ olup, su kalitesi sınıfını belirleyen sınır değerlere yakın olduğu tartıĢmalı
durumlarda Hazen metoduyla da (Hazen, 1914) değerlendirme yapılmıĢ ve hesaplanan en
yüksek karakteristik değer esas alınmıĢtır. 5'in altındaki örnek sayılarında kalite sınıfı hesabı
yapılmamıĢtır. Gumbel ve Hazen metodlarında takip edilen matematiksel yöntemler Tablo
42‘de verilmektedir.
Tablo 42. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri
Metod
Gumbel
Hazen
P değeri
Ġlk yüzdelik
Son yüzdelik
0
100
50/n
100-50/n
= (k - 1) / (n - 1)
= (k - 1/2) / n
P: Yüzdelik değer (Su kalitesi hesaplarında P değeri 0,9 alınmıĢtır. Ancak çözünmüĢ oksijen
hesaplarında minimum değerler arandığı için 0,1, pH hesaplarında ise aralık hesaplandığı
için hem 0,1 hem de 0,9 üzerinden hesaplamalar yapılmıĢtır).
n: Örnekleme sayısı
k: küçükten büyüğe sıra (p ve n değerlerinden hesaplanır)
Küçükten büyüğe sıralamada k sırasında bulunan örnekleme değeri karakteristik değeri
göstermektedir. Eğer hesaplanan k değeri tam sayı değilse küçükten büyüğe sıralamada
k‘nın kesirsiz değerine ve onun bir fazlasına tekabül eden X(k) ve X(k+1) değerleri arasında
doğrusal interpolasyon yapılarak karakteristik değer tespit edilmektedir.
6.1.2. Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları
Ceyhan Nehri ve onu besleyen akarsular ve barajlardaki DSĠ istasyonları için organik karbon
ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, NH4-N, NO2-N, NO3-N cinsinden su
kalitesi sınıfları belirlenmiĢ ve CBS ile oluĢturulan haritaya (ġekil 68) iĢlenmiĢtir. Buna göre
organik madde kirliliğini gösteren KOĠ (Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı) parametresi, akarsu ve
barajlarda genelde Sınıf I olarak tespit edilmiĢtir. Ancak K.MaraĢ‘ın güneyindeki Aksu Çayına
karıĢmadan önce Karaçay (Mikail) ve Ġmalı Çaylarında ve endüstriyel deĢarjlar sonrasında
Erkenez Çayında ve Osmaniye‘nin Akça (Hamis) Çaylarında Sınıf IV‘e yükselmiĢtir. Azot
kirliliğini gösteren NH4-N (amonyum azotu) parametresi K.MaraĢ öncesinde Ceyhan‘da Sınıf
I, sonrasında Ceyhan‘da Sınıf III, kollarında ise Sınıf II olarak hesaplanmıĢtır. Osmaniye
Akça Çayında ise Sınıf IV‘e yükselmektedir. Diğer azot parametreleri olan NO 2-N (nitrit
azotu) Sınıf III ve IV, NO3-N (nitrat azotu) ise Sınıf I bulunmuĢtur.
A grubu (fiziksel ve inorganik kimyasal) parametrelere göre su kalitesi havzada Sınıf III veya
IV‘tür (ġekil 69). A grubu için NO2-N belirleyici olurken, bazı istasyonlarda NH4-N de
belirleyici parametre olmuĢtur. NO2-N parametresi için SKKY‘de tanımlanan sınır değerler
diğer parametrelere göre çok daha düĢük ve sınırlayıcı olduğu için çoğunlukla A grubunun
kalite sınıfını belirlemektedir. B grubu (organik) parametrelere göre su kalitesi Ceyhan ve
kollarında genelde Sınıf I, Ceyhan‘ın denize karıĢmasından önce ve Göksun Çayının
Adatepe Barajı membaında Sınıf II, K.MaraĢ‘ın güneyindeki Aksu Çayı ve besleyen
kollarında ve Osmaniye‘nin kuzeyindeki Akça Çaylarında ise Sınıf IV‘tür (ġekil 70). Sadece
KOĠ ve BOĠ ölçümleri yapılmıĢ, TKN (Toplam Kjeldahl Azotu) ve diğer organik parametrelerin
ölçümü yapılmadığı için gerçek su kalitesi tespit edilenden daha kötü olabilir. ġekil 68-70 da
yer alan haritalar daha büyük ölçekli olarak EK VII’ de verilmiĢtir.
C grubu (inorganik kirlenme) parametrelere göre su kalitesi Ceyhan ve kollarında genelde 1
ve Sınıf II, Sır Barajına dökülmeden önce Aksu Çayında ve onu besleyen Karaçay (Mikail) ve
Ġmalı Çaylarında ve endüstriyel deĢarjlar sonrasında Erkenez Çayında Sınıf III olarak
hesaplanmıĢtır (Hata! BaĢvuru kaynağı bulunamadı.). Ölçümü çoğu istasyonda yapılan
demir, mangan, bor ve florür parametreleri havza genelinde Sınıf I veya II olmuĢtur. Sadece
K.MaraĢ civarında mangan, demir ve bakır parametrelerinin C grubunu Sınıf III yaptığı
görülmüĢtür.
Ancak 21 adet olan C grubu parametreleri içinde genlikle sadece 3-4
parametre ölçüldüğü için gerçek su kalitesi tespit edilenlerden daha kötü olabilir. Özellikle
sanayinin yoğun olduğu K.MaraĢ civarındaki akarsularda ağır metal parametrelerinin daha
sıklıkla izlenmesinde fayda vardır.
Havzanın ana akarsuyu olan Ceyhan Nehri ve onu besleyen büyük çaylarda ve üzerlerindeki
barajlarda su kalitesi genel olarak organik maddeler, nitrat azotu ve inorganik parametreler
açısından yüksek kaliteli su ya da az kirlenmiĢ su sınıfına girmektedir. Ancak amonyum
azotu cinsinden K.MaraĢ sonrasında Ceyhan kirli su sınıfına girmektedir. K.MaraĢ‘ın
güneyindeki Aksu Çayına karıĢmadan önce Karaçay (Mikail), Ġmalı Çayında ve endüstriyel
deĢarjlar sonrasında Erkenez Çayında ve Osmaniye‘nin Akça (Hamis) Çayında nüfus ve
endüstriyel aktivite yoğunluğu nedeniyle su kalitesi çoğu parametre açısından çok kirli su
sınıfına girmektedir. Havzanın denize yakın bölümündeki ve koruma alanı olan Yumurtalık
Dalyan gölünde çok kirli su sınıfına girecek ölçüde organik madde ve amonyum azotu kirliliği
tespit
edilmiĢtir.
ġekil
68.
ġekil 68 - ġekil 70). Ayrıca mineralli göl olması nedeniyle doğal olarak toplam çözünmüĢ
madde, klorür, sülfat ve sodyum değerleri de yüzeysel su kirliliği açısından aĢırı yüksektir.
Havzada ölçüm istasyonu bulunmayan fakat su kalitesi açısından önemli olabilecek akarsular
ġekil 68, ġekil 69, ġekil 70, Hata! BaĢvuru kaynağı bulunamadı.‘de siyah renkle
belirtilmiĢtir. Havzadaki su kalitesi istasyonlarının sayısının, önemli derelerin tamamını
içermek üzere artırılması ve SKKY‘deki parametrelerin tamamının ölçülebileceği Ģekilde
yeniden organize edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca AB sürecinde Su Çerçeve
Direktifine uyum sağlamak için kimyasal kirlenmenin yanı sıra ekolojik kirlenmenin de
belirlenmesine ihtiyaç duyulacaktır. Ülkemizdeki akarsularda halihazırda akarsuların ekolojik
vaziyetini izleyecek bir organizasyon mevcut değildir. Bu konuda altyapı çalıĢmalarının
baĢlatılmasına ihtiyaç vardır.
ġekil 68.Ceyhan Havzası Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi
ġekil 69.Ceyhan Havzası A Grubu Parametrelere Göre Su Kalitesi
ġekil 70. Ceyhan Havzası B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi
ġekil 71. Ceyhan Havzası C Grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi
Su Kaynaklarının Sıcaklıkları
DSĠ‘den temin edilmiĢ olan su kalitesi verileri kullanılarak DSĠ istasyonlarında 2003-2009
yılları arasında ölçülmüĢ olan minimum ve maksimum sıcaklıklar Tablo 43‘te verilmektedir.
Bu süre zarfında 10‘un altında ölçüm yapılmıĢ olan DSĠ istasyonları dikkate alınmamıĢtır.
Yazın ölçülen maksimum sıcaklıkların bazı istasyonlarda su kalitesini ve ekolojik yaĢamı
tehdit edecek derecede 30°C (çok kirli su) üzerine çıktığı görülmektedir.
Tablo 43. Ceyhan Havzası DSĠ Ġstasyonlarında Ölçülen Minimum Ve Maksimum Su Sıcaklıkları
ĠSTASYON NO
ĠSTASYON ADI VE YERi
MĠNĠMUM
SICAKLIK (°C)
MAKSĠMUM
SICAKLIK (°C)
20-06-00-001
CEYHAN NEHRI E-5 KÖPRÜSÜ
9
26
20-06-00-003
CEYHAN NEHRI-MISIS KÖPRÜSÜ
9
26
20-06-00-035
CEYHAN NEHRI-BEBELI KÖYÜ
9
27
20-06-01-034
KILGEN ÇAYI-KOZAN BARAJ GÖLÜ
4
32
20-06-01-094
YUMURTALIK DALYAN GÖLÜ
9
31
20-06-02-033
KESIK SUYU-MEHMETLI BARAJ GÖLÜ
ÇIKISI
10
26
20-20-00-004
HURMAN ÇAYI-KARAKUZ BARAJ AKSI
20
25
20-20-00-006
GÖKSUN ÇAYI-ADATEPE BARAJI AKSI
7
25
20-20-00-009
CEYHAN NEHRI-ELBISTAN ÇIKISI
12
25
20-20-00-015
ERKENEZ ÇAYI-AYVALI BARAJI AKSI
13
26
20-20-00-053
AKSU ÇAYI-SIR BARAJI ÖNCESI
13
30
20-20-00-054
ERKENEZ ÇAYI-AKSU ÇAYI ÖNCESI
11
28
20-20-00-098
GÜREDIN ÇAYI-MENZELET BARAJ GIRISI
13
25
20-20-00-099
KÖPRÜAGZI DERESI-GEBEN BARAJ AKSI
7
25
20-20-00-100
ÇATAK DERESI-ÇATAK BARAJ AKSI
17
27
20-20-00-101
KISIK DERESI-KISIK REGÜLATÖR YERI
10
24
20-20-00-102
AKSU ÇAYI-BASPINAR AGI
8
25
20-20-01-122
ERKENEZ ÇAYI-AYVALI BARAJ GÖLÜ
6
27
20-20-02-031
AKSU-KARTALKAYA BARAJ ÇIKISI
10
27
20-20-02-097
CEYHAN NEHRI-KILAVUZLU BARAJI ÇIKISI
11
25
20-20-02-123
AKSU ÇAYI-SIR BARAJI ÇIKISI
14
24
6.2.
Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması
Bu bölümde Ceyhan Havzası‘ndaki baĢlıca kirletici kaynaklar tanımlanmaktadır. Bu
kapsamda, havzadaki noktasal ve yayılı kaynaklar ile bunların toplamından oluĢan besi
maddesi (nütrient) yüklerinin (azot ve fosfor) yıllara göre dağılımı verilmektedir. Yük dağılımı
il bazında sunulmaktadır. Temel prensip mevcut veriler doğrultusunda kirletici kaynakların
geçmiĢten bugüne nasıl değiĢtiğinin tespiti ve geleceğe uyarlanmasıdır. Bu kapsamda
noktasal veya yayılı kirletici kaynaklar için literatürde tanımlanmıĢ ve benzer projelerde
kullanılmıĢ olan birim kirlilik yüklerinden faydalanılmıĢtır. Noktasal kirletici kaynaklar
içerisinde; evsel atıksular ile kirlenmiĢ yüzeysel atıksuların birlikte gruplandığı kentsel
atıksular, endüstriyel atıksular ve katı atık düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı
suları ile rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından toplanacak olan sızıntı suları
yer almaktadır. Yayılı kaynaklar içerisinde ise; tarımsal faaliyetlerde kullanılan gübre ve zirai
mücadele ilaçları, her türlü hayvancılık faaliyetleri, katı atık düzensiz depolama sahalarından
kaynaklanan sızıntı suları, evsel atıksuların biriktirildiği foseptikler, arazinin doğal yapısı ve
atmosferik taĢınım yer almaktadır (ġekil 72).
Kirlilik Kaynakları
Noktasal Kaynaklar
Yayılı Kaynaklar
Kentsel atıksu deşarjları
Tarımsal faaliyetler
Gübre kullanımı
Pestisit kullanımı
Endüstriyel atıksu deşarjları
Hayvancılık faaliyetleri
Katı atık düzenli depolama sızıntı suları
Rehabilite edilen düzensiz depolama sızıntı suları
Katı atık düzensiz depolama sızıntı suları
Foseptik çıkış suları
Arazi kullanımı
Atmosferik taşınım
ġekil 72. Kirlilik kaynakları
6.2.1. Nüfus Tahminleri
YerleĢim yerlerinden kaynaklanan kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanması için öncelikle bu
yerleĢim yerlerinin, proje süresini kapsayan zaman dilimi içerisindeki nüfus tahminlerinin
yapılması gerekmektedir. Nüfus tahminleri yapılırken amaç, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki
nüfus değiĢimini, olabildiğince gerçekçi Ģekilde tahmin etmektir. Proje kapsamında havza
sınırları içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar), kentsel/kırsal,
yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu senaryolar
içinden havza yapısının en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir.
Nüfus tahminleri yapılırken aĢağıdaki temel prensipler dikkate alınmıĢtır:
GeçmiĢe yönelik nüfus sayım sonuçları detaylı çalıĢılmıĢ, nüfusun geçmiĢteki değiĢim
eğilimlerinden yararlanılarak ileriye yönelik projeksiyonlar yapılmıĢtır.
Nüfus projeksiyonları 2040 yılına kadar yapılmıĢtır,
Nüfus tahminlerini ilçe bazlı yapılmıĢtır,
Her bir ilçenin kentsel/kırsal nüfusları ayrı ayrı hesaplanmıĢtır (nüfus sayımları kentsel ve
kırsal olarak ayrılmaktadır),
Nüfuslardaki yaz ve kıĢ farklılıklarının göz önünde bulundurulmuĢtur (nüfus sayımları kıĢ
nüfusuna karĢılık gelmektedir, yaz değeri nüfusuyla ilgili olarak sahalardan toplanan
veriler kullanılmıĢtır veya kıĢ nüfusunun %120, %80 gibi sabit bir katı olarak alınmıĢtır),
Yaz ve kıĢ nüfuslarını birlikte ifade eden ―eĢdeğer nüfus‖ her bir ilçe için hesaplanmıĢtır.
EĢdeğer nüfus kıĢ ve yaz nüfuslarının aylara göre ağırlıklı ortalamasıdır. Yaz dönemi 4 ay
(Mayıs-Eylül), kıĢ dönemi 8 ay (Ekim-Nisan) kabul edilmiĢtir,
GeçmiĢe yönelik nüfus sayımları çalıĢılırken 1975, 1980, 1985, 1990, 2000, 2007, 2008
ve 2009 nüfusları kullanılmıĢtır. Bu nüfus sayımları arasından 2007, 2008 ve 2009
sayımlarında, öncekilerden farklı olarak Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine (ADNKS)
geçilerek yeni bir yöntem uygulanmıĢtır. Bu durum eski ve yeni nüfus sayımları arasında
belirgin fark oluĢturmuĢtur.
Tüm bu durumlar farklı senaryolar için tekrarlanmıĢtır. Tahmin ve senaryo sonuçları farklı
grafiklere iĢlenmiĢtir,
Seçilen uygun senaryoya göre hesaplamalar belde bazında belirli katsayılar kullanılarak
uygulanmıĢtır.
Hesaplamalarda yöntem olarak, ―azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemi‖ kullanılmıĢtır.(ġekil
73) Bu yönteme göre,
Nt = N0 (1+p)t
N0
: Son nüfus sayım değeri (kiĢi)
Nt
: Gelecekteki nüfus (kiĢi)
p
: Nüfus artıĢ/azalma hızı (%)
t
: Son nüfus sayımından itibaren geçen süre (yıl)
ġekil 73. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi
Bu hesaplama yöntemine göre, zamana karĢı nüfusun artıĢ hızının azalacağı ve
grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacağı varsayılmaktadır.
Nüfus ArtıĢ Hızı Tahminlerinde, aĢağıdaki senaryolar kullanılmıĢtır:
UNDP (BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı): Türkiye genelinde 2000-2030 yılları için
kentsel ve kırsal ayrımlı nüfus artıĢ hızı (p katsayısı) belirlenmiĢtir. Bu değerler 5‘er yıllık
olarak tanımlanmıĢ, ilçe bazında kullanılarak 2000-2040 yılları için nüfus projeksiyonu
oluĢturulmuĢtur.
UNDP %80: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %80‘i alınarak ilçeler için kentsel ve
kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
UNDP %120: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %120 arttırılarak ilçeler için
kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
TÜBĠTAK-MAM: 11 havzadaki her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate
alınarak, 2009 yılından itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p
değerleri bulunmuĢ ve bu değerler üzerinden 2040 yılına kadar projeksiyon yapılmıĢtır.
TÜBĠTAK-MAM Nüfus Tahmini
Tahminler her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate alınarak, 2009 yılından
itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p değerleri bulunmuĢtur.
p değerleri hesaplanmadan, grafik eğimi üzerinden tahmini olarak bulunmuĢtur,
Değerler her 5 yılda bir değiĢtirilerek, 2040 yılına kadar projeksiyon yapılmıĢtır.
Grafikteki eğimin 2007, 2008 ve 2009 ADNKS değerleri ile kesiĢmesine dikkat edilmiĢtir,
Nüfuslar kentsel ve kırsal için ayrı ayrı hesaplanmıĢtır,
Kırsal ve kentsel nüfuslarda eğime bağlı olarak azalmalar olsa bile, düĢme eğilimi
göstermeyeceği kabulü yapılmıĢtır,
Proje kapsamında, havza sınırları içine birkaç il girdiğinde, bu illerin tamamı değil ancak
bir kısmının havzada yer alması durumunda hesaplamalar il değil, ilin ilgili havzaya giren
ilçeleri bazında yapılmıĢtır. Eğer bir ilçe 2 farklı havzaya giriyorsa, hesaplamalar ilçe
merkezinin bulunduğu havza için yapılmıĢtır,
Hesaplamalar
yapılırken
zamanla
illerin
idari
yapılanmasında
farklılıklar
olduğu
görülmüĢtür, yıllara bağlı olarak bazı ilçelerin il olabildiği, ilçelere bağlı beldelerin ise ilçe
olabildiği tespit edilmiĢtir. Bu durumda idari teĢkilatlanmaların ilk hali dikkate alınarak,
yerleĢkelerin toplam nüfusları üzerinde çalıĢılmıĢ, sonra her bir ilçe için uyarlanmıĢtır.
Nüfus Tahmin Senaryosu Seçilirken:
Uygulanan yöntemlerden hangisinin seçileceğine karar verilirken, tüm tahmin ve
senaryo sonuçları toplam havza nüfusları için grafiklere iĢlenerek, gerçek resim görülmüĢtür.
Bu grafiklerden mümkün olduğunca gerçekçi, S-eğrisini en iyi temsil eden, havzanın
durumunu (tarım, sanayi, turizm, vb) en uygun Ģekilde yansıtan (genelde en düĢük artıĢ
olmayan) senaryo seçilmiĢtir.
2007, 2008 ve 2009 ADNKS sayım sonuçlarındaki yöntem farklılığı son yıllarda havzaların
toplam nüfuslarında değiĢiklik göstermesine neden olmuĢtur. Bu durum Büyük Menderes,
Konya, Kızılırmak, Ceyhan, YeĢilırmak ve Burdur Havzalarının toplam nüfusları için
belirgindir. Nüfus tahminlerini diğer senaryolar ile sağlıklı karĢılaĢtırmak için, söz konusu
havzaların MAM tahminleri 2000 yılı; UNDP tahminleri ise 2000 yılı yerine 2009 yılı baz
alınarak hesaplanmıĢtır.
Marmara Havzasının değiĢken idari teĢkilatlanmasını doğru yansıtabilmek için hesaplama
yöntemlerinin tamamı 2008 yılı baz alınarak hesaplanmıĢtır.
Küçük Menderes, Susurluk, Seyhan ve Kuzey Ege Havzaları için hesaplama
yöntemlerinin tamamı 2000 yılı baz alınarak yapılmıĢtır.
Elde Edilen Sonuçlar:
Yapılan hesaplamalar neticesinde elde edilen nüfuslara bağlı olarak çizilen grafikte (ġekil
74) yer alan eğrilere göre, azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemine en uygun olan tahmin
yöntemi MAM Tahmin Senaryosu‘dur. Bu sebeple Ceyhan Havzası için MAM Tahmin
Yöntemi ile elde edilen nüfus değerlerinin kullanılmasına karar verilmiĢtir. Seçilen tahmin
yöntemine göre 2009 yılından 2040 yılına kadar havza geneli için hesaplanmıĢ olan nüfuslar
Tablo 44 te verilmektedir.
CEYHAN HAVZASI NÜFUS TAHMİN SONUÇLARI
3 000 000
2 500 000
2 000 000
TÜİK Sayım Sonuçları
Nüfuslar (Kişi)
MAM Tahmin
UNDP Tahmin
UNDP %80 Tahmin
1 500 000
UNDP %120 Tahmin
ADNKS Sayım Sonuçları
MAM Tahmin (ED Nüfus)
1 000 000
UNDP Tahmin (ED Nüfus)
UNDP %80 Tahmin (ED Nüfus)
UNDP %120 Tahmin (ED Nüfus)
500 000
1970
1980
1990
2000
2010
Yıllar
ġekil 74. Ceyhan Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları
2020
2030
2040
2050
Tablo 44. Ceyhan Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040)
Kentsel
YILLAR
KıĢ
Yaz
EĢdeğer
2009
1.172.170
1.405.245
1.269.285
2010
1.193.184
1.430.674
1.292.138
2011
1.213.564
1.455.457
2012
1.234.341
2013
2014
Toplam
Kırsal
KıĢ
Yaz
EĢdeğer
704.723
1.876.893
2.109.968
1.974.008
707.454
1.900.638
2.138.129
1.999.593
1.314.353
710.497
1.924.061
2.165.954
2.024.850
1.480.732
1.337.004
713.582
1.947.923
2.194.314
2.050.586
1.255.526
1.506.507
1.360.101
716.710
1.972.235
2.223.217
2.076.811
1.277.125
1.532.796
1.383.654
719.881
1.997.006
2.252.677
2.103.535
2015
1.299.148
1.559.607
1.407.673
723.097
2.022.245
2.282.704
2.130.769
2016
1.316.241
1.580.401
1.426.308
725.895
2.042.136
2.306.296
2.152.202
2017
1.333.605
1.601.530
1.445.240
728.726
2.062.331
2.330.257
2.173.967
2018
1.351.245
1.623.000
1.464.476
731.592
2.082.836
2.354.592
2.196.068
2019
1.369.165
1.644.818
1.484.020
734.492
2.103.657
2.379.309
2.218.512
2020
1.387.372
1.666.988
1.503.878
737.393
2.124.765
2.404.381
2.241.271
2021
1.401.283
1.683.938
1.519.056
739.840
2.141.122
2.423.778
2.258.896
2022
1.415.361
1.701.095
1.534.417
742.311
2.157.672
2.443.406
2.276.728
2023
1.429.607
1.718.460
1.549.963
744.808
2.174.415
2.463.268
2.294.770
2024
1.444.025
1.736.037
1.565.697
747.330
2.191.355
2.483.367
2.313.027
2025
1.458.616
1.753.828
1.581.621
749.878
2.208.494
2.503.706
2.331.499
2026
1.468.541
1.765.937
1.592.456
751.937
2.220.478
2.517.874
2.344.393
2027
1.478.546
1.778.145
1.603.379
754.013
2.232.559
2.532.158
2.357.392
2028
1.488.633
1.790.454
1.614.392
756.107
2.244.740
2.546.561
2.370.499
2029
1.498.802
1.802.865
1.625.495
758.218
2.257.020
2.561.083
2.383.713
2030
1.509.055
1.815.379
1.636.690
760.346
2.269.401
2.575.726
2.397.036
2031
1.514.896
1.822.450
1.643.044
761.941
2.276.837
2.584.391
2.404.985
2032
1.520.765
1.829.554
1.649.427
763.546
2.284.310
2.593.100
2.412.973
2033
1.526.660
1.836.691
1.655.840
765.161
2.291.821
2.601.852
2.421.001
2034
1.532.583
1.843.860
1.662.282
766.787
2.299.370
2.610.648
2.429.069
2035
1.538.533
1.851.063
1.668.754
768.424
2.306.957
2.619.487
2.437.178
2036
1.541.616
1.854.785
1.672.103
769.580
2.311.196
2.624.365
2.441.683
2037
1.544.707
1.858.516
1.675.461
770.742
2.315.449
2.629.258
2.446.203
2038
1.547.807
1.862.258
1.678.828
771.909
2.319.715
2.634.166
2.450.737
2039
1.550.915
1.866.009
1.682.204
773.081
2.323.996
2.639.090
2.455.285
2040
1.554.031
1.869.771
1.685.589
774.259
2.328.290
2.644.030
2.459.848
6.2.2. Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri
Noktasal kaynaklardan gelen kirlilik yükü hesapları, Ceyhan Havzası‘nı paylaĢan iller
bazında yapılmıĢtır. Bir havzadaki noktasal kirleticiler; arıtıldıktan sonra ve/veya arıtılmadan
alıcı ortamlara deĢarj edilen kentsel atıksu, endüstriyel atıksular, düzenli depolama
sahalarından kaynaklanan sızıntı sularıdır. Bu kaynaklardan gelen toplam kirlilik yükü genel
olarak kentsel ve endüstriyel yüklerin toplamından oluĢmaktadır. Bu yüklerin hesaplama
yöntemine ait yaklaĢımlar aĢağıda açıklanmaktadır.
6.2.2.1.
Kentsel Kirlilik Yükleri
Proje kapsamında belediye teĢkilatına sahip olan yerleĢim yerleri ile nüfusu 2.000‘in üzerinde
olan köylerden kaynaklanan kentsel kirlilik yükleri ve atıksu debileri hesaplanmıĢtır.
Hesaplamalarda 20.03.2010 tarihli Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Teknik Usuller
Tebliği‘nde yer alan hususlar dikkate alınmıĢtır.
Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖
tablosunda, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim yerleri için güncel kiĢi baĢı
atıksu oluĢumu değerleri verilmiĢtir. 2010 yılı için verilen kiĢi baĢı atıksu oluĢumu değerleri,
2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimleri için tedrici olarak artırılmıĢtır. Bu değerlere yeraltı
suyundan atıksu toplama sistemine giren sızma debisi de ilave edilmiĢtir. Sızma debisi,
yeraltı su seviyesinin yüksekliğine, yerleĢim yerinin deniz kenarında olup olmamasına, zemin
yapısına, içme suyu Ģebekesinde kaçak oranına ve kanalizasyon Ģebekesinin yaĢına vb.
bağlı olarak değiĢmektedir. Atıksu altyapı sisteminin zamanla iyileĢeceği kabulü ile sızma
debisinin kiĢi baĢı atıksu debisine oranı tedrici olarak azaltılmıĢtır. Buna göre; kiĢi baĢı atıksu
debisi 2010 yılında %50, 2020 yılında %40, 2030 yılında %35 ve 2040 yılında %30 oranında
artırılarak toplam atıksu debisi hesaplanmıĢtır. Bu değerler danıĢman tahminlerine
dayanılarak belirlenmiĢtir. Hesaplamalarda kullanılan kiĢi baĢı atıksu debi değerleri Tablo
45‘te verilmektedir.
Tablo 45. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri
NÜFUS
ATIKSU
OLUġUMU
SIZMA DEBĠSĠ
TOPLAM ATIKSU
DEBĠSĠ
kiĢi
L/kiĢi-gün
L/kiĢi-gün
L/kiĢi-gün
2.000
70
35
105
2010 Yılı Ġçin Birim
10.000
80
40
120
Atıksu OluĢumu
50.000
90
45
135
100.000
100
50
150
2.000
85
33
118
Atıksu OluĢumu
10.000
97
39
136
(Kaynak: DanıĢman
50.000
108
43
151
tahminleri)
100.000
120
48
168
2.000
100
35
135
Atıksu OluĢumu
10.000
116
40
156
(Kaynak: DanıĢman
50.000
125
46
171
tahminleri)
100.000
142
48
190
2.000
121
36
157
Atıksu OluĢumu
10.000
140
42
182
(Kaynak: DanıĢman
50.000
150
47
197
tahminleri)
100.000
169
50
219
Kirlilik yükleri hesaplamalarında Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve
Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖ tablosundaki, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim
yerleri için güncel kiĢi baĢı kirlilik yükleri değerleri kullanılmıĢtır. 2010 yılı için verilmiĢ olan
kiĢi baĢı kirlilik yükü değerleri, 2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimlerinde tedrici olarak
artırılmıĢtır. Ayrıca Tebliğ‘de yer almayan, nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için
kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri, nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için
verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin edilmiĢtir. Buna göre hesaplamalarda kullanılan
kiĢi baĢı kirlilik yükleri oluĢumu değerleri Tablo 46‘da verilmektedir.
Tablo 46. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri (SKKY Teknik Usuller Tebliği)
NÜFUS
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
g/kiĢi-
g/kiĢi-
g/kiĢi-
g/kiĢi-
g/kiĢi-
gün
gün
gün
gün
gün
2.000
50
35
30
4
0,8
2010 Yılı Ġçin
10.000
55
40
35
5
0,9
Birim Yükler
50.000
75
45
45
6
1,0
100.000
90
50
50
7
1,1
2020 Yılı Ġçin
2.000
53
38
31
4
0,9
Birim Yükler
10.000
60
43
37
5
1
(Kaynak:
50.000
80
48
48
6
1,1
100.000
95
53
53
8
1,2
2030 Yılı Ġçin
2.000
56
41
33
5
1
Birim Yükler
10.000
65
46
39
6
1,1
(Kaynak:
50.000
85
52
51
7
1,2
100.000
103
56
56
9
1,3
2040 Yılı Ġçin
2.000
60
45
35
6
1,1
Birim Yükler
10.000
70
50
42
7
1,2
(Kaynak:
50.000
90
55
54
8
1,3
100.000
110
60
60
10
1,5
kiĢi
DanıĢman
tahminleri)
DanıĢman
tahminleri)
DanıĢman
tahminleri)
Kaynak: SKKY Teknik Usuller Tebliği ve DanıĢman Tahminleri
Ġncelenen yerleĢim yerlerinden kaynaklanan kirlilik yükü, kanalizasyon Ģebekesi olan yerlerde
noktasal, olmayan yerlerde yayılı kaynak olarak değerlendirilmiĢtir. Noktasal kentsel kirlilik
yükü, atıksu arıtma tesisi olup olmamasına bağlı olarak doğrudan ya da arıtma tesisinde bir
miktar giderildikten sonra havzaya deĢarj edilmektedir. Yayılı kirlilik yüklerinin ise
foseptiklerde bir miktar giderildikten sonra yüzeysel veya yeraltı sularına karıĢarak havzaya
ulaĢmakta olduğu kabul edilmiĢtir. Hesaplamalarda yerleĢim yerlerindeki kanalizasyon
Ģebekesine bağlı nüfus oranı dikkate alınmıĢtır.
Kirlilik yükleri hesaplamalarında, kentsel alan içerisinde yaĢayan nüfustan kaynaklanan
yüklerin yanında, yerleĢim yeri sınırları içerisinde bulunan küçük sanayi sitesi, imalathane,
vb. endüstriyel atıksu deĢarjı yapan çeĢitli iĢyerleri de dikkate alınmıĢtır. Bu tesislerden
kaynaklanan yükün hesaplanması için, nüfusa bağlı olarak hesaplanmıĢ olan yük değerleri
belli bir yüzdeyle artırılmıĢtır. YerleĢim yerlerinde üretilen kentsel kirlilik yüklerinin havzaya
ulaĢma sürecinde izlediği yol ġekil 75‘teki verilmektedir.
ġekil 75. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol
Yapılan Kabuller:
Kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanmasında yapılan kabuller Ģu Ģekildedir:
1.
Nüfusu 2.000 in altında olan yerleĢim yerlerinin nüfusları, emniyetli tarafta kalmak
amacıyla 2040 yılına kadar sabit alınmıĢtır.
2.
Mevcut evsel atıksu arıtma tesislerinden yalnızca ön arıtma (fiziksel arıtım)
yapanlarda KOĠ giderme veriminin %10 olduğu, Toplam Azot ve Toplam Fosforda herhangi
bir gidermenin olmadığı kabulü yapılmıĢtır. Biyolojik arıtım yapılan mevcut evsel atıksu
arıtma tesislerindeki kirlilik giderme verimleri ise KOĠ için %80, Toplam Azot için %25,
Toplam Fosfor için %10 olarak alınmıĢtır.
3.
Azot ve fosfor giderimi olan mevcut evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme
verimleri KOĠ için %80, Toplam Azot için %70, Toplam Fosfor için %70 olarak alınmıĢtır.
4.
Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor
için %30 olarak alınmıĢtır.
5.
2020 yılından itibaren (2020 dahil) tüm yerleĢim yerlerinde kanalizasyon Ģebekesinin
ve kentsel atıksu arıtma tesislerinin iĢletmeye alınmıĢ olacağı tahmini yapılmıĢtır.
6.
2040 yılı nüfusu 100.000 in üzerinde olan yerleĢim yerlerinde azot ve fosfor giderimi
yapılan arıtma tesislerinin kurulacağı tahmini yapılmıĢtır.
7.
Ceyhan Havzası‘nda kentsel alan içerisindeki sanayi tesislerinden kaynaklanan
yüklerin hesaplanması için, nüfustan kaynaklanan kirlilik yükleri % 10 oranında artırılmıĢtır.
Kentsel kirlilik yükleri hesaplamalarında ―Üretilen Yük‖, ―Giderilen Yük‖, ―Toplam DeĢarj
Edilen Yük‖ ve ―Havza içine DeĢarj Edilen Yük‖ kavramları geliĢtirilmiĢtir. Üretilen yük,
havza içerisinde yaĢayanlardan kaynaklanan evsel yüklerin, kentsel alan içerisindeki sanayi
tesislerinden kaynaklanan endüstriyel yükleri de kapsayacak Ģekilde artırılması neticesinde
elde edilen toplam yüktür. Giderilen yük ise, atıksu arıtma tesislerinde arıtma yoluyla,
foseptiklerde ise toprakta tutunma ve biyolojik bozunma neticesinde atıksudan uzaklaĢtırılan
yükleri kapsamaktadır. Toplam deĢarj edilen yük, havza içerisindeki su kaynakları ile havza
dıĢında kalan deniz ortamına yapılan deĢarjların tümünü içermektedir. Havza içine deĢarj
edilen yük ise havza sınırları içerisinde alıcı su ortamlarına gelen yük toplamını
kapsamaktadır.
Ceyhan Havzası‘nda 2009 yılında üretilen 46.357 ton/yıl KOĠ yükünün yaklaĢık %24 ü
arıtılmakta (11.168 ton/yıl), %76 sı ise (35.189 ton/yıl) deĢarj edilmektedir. Toplam deĢarjın
tamamı havza içerisine yapılmaktadır. Havzada üretilen 3.693 ton/yıl değerindeki TN
yükünün ise yaklaĢık %8 i (309 ton/yıl) giderilmektedir. Geri kalan 3.384 ton/yıl lık kısmı ise
havzaya ulaĢmaktadır. TP yükünde ise yaklaĢık %8 lik bir giderim söz konusudur. Buna göre
599 ton/yıl olan TP yükünün 553 tonu havzaya kirlilik olarak verilmektedir. Özet olarak 2009
yılında üretilen toplam kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları KOĠ parametresi
bazında yaklaĢık % 76, TN parametresi bazında % 92 ve TP parametresi bazında ise %92
dir. KOĠ, TN ve TP parametreleri bazında 2009 yılı kentsel kirlilik yükleri dengesi miktar ve
yüzde olarak ġekil 76‘da gösterilmektedir. Havzada deniz ortamına deĢarj mevcut
olmadığından toplam deĢarj edilen yük havza içine deĢarj edilen yüke eĢittir.
Havza İçine Deşarj Edilen
Toplam Deşarj Edilen
Giderilen
Üretilen
46.357
35.189
35.189
3.693
11.168
599
309
46
3.384
3.384
KOİ
553
553
Toplam N
Toplam P
2009 Yılı Evsel Kirlilik Yükleri Dengesi
Toplam P
Toplam N
KOİ
0%
20%
40%
KOİ
60%
Toplam N
80%
100%
Toplam P
Giderilen
11.168
309
46
35.189
3.384
553
ġekil 76. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi
Kentsel atıksu arıtma tesisleri planlamalarına bağlı olarak, 2020 yılından sonra tüm yerleĢim
yerlerinde tesislerin iĢletmeye alınacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna göre deĢarj edilen ve
havzaya ulaĢan kirlilik yüklerinde 2020 yılından itibaren bir düĢüĢ olacaktır. 2009 yılında
üretilen KOĠ yükünün %76 si havza içine deĢarj edilmektedir. Havzanın denize kıyısı
olmasına rağmen herhangi deniz deĢarjı yapılmamaktadır. Dolayısıyla havza dıĢına deĢarj
sıfırdır. Havza içine deĢarj edilen KOĠ yükünün toplam yüke oranı ise %76 dır. Bu değer 2020
yılından itibaren % 20 ye inmektedir. Benzer Ģekilde havzaya ulaĢan TN yükü oranı %92 dan
%44 e, TP yükü oranı ise %92 den % 51 e inmektedir.
Tablo 47 ve ġekil 77 de atıksu debileri ve KOĠ, TN ve TP parametreleri için kirlilik yüklerinde
zamana göre değiĢim verilmektedir.
Tablo 47. Ceyhan Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri
Kentsel Kirlilik Yükleri
Yıllar
Atıksu
2009
2020
2030
2040
Debisi
( m3/gün)
215.021
260.663
282.651
290.998
Parametre
Üretilen
Giderilen
(ton/yıl)
(ton/yıl)
Toplam
Havza Ġçine
DeĢarj Edilen
DeĢarj Edilen
(ton/yıl)
(ton/yıl)
Havza Ġçine
DeĢarj Edilen
/ Üretilen
(%)
KOĠ
46.357
11.168
35.189
35.189
76
TN
3.693
309
3.384
3.384
92
TP
599
46
553
553
92
KOĠ
57.502
46.002
11.500
11.500
20
TN
4.753
2.664
2.089
2.089
44
TP
764
372
393
393
51
KOĠ
67.195
53.756
13.439
13.439
20
TN
5.859
3.286
2.573
2.573
44
TP
896
440
456
456
51
KOĠ
73.730
58.984
14.746
14.746
20
TN
6.758
3.779
2.979
2.979
44
1.044
522
522
522
50
TP
KOİ Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
14.746
14.746
2040
58.984
73.730
13.439
13.439
2030
53.756
67.195
11.500
11.500
2020
46.002
57.502
35.189
35.189
2009
11.168
46.357
Toplam N Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
2.979
2.979
2040
3.779
6.758
2.573
2.573
2030
3.286
5.859
2.089
2.089
2020
2.664
4.753
2009
3.384
3.384
309
3.693
Toplam P Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
522
522
522
2040
1.044
456
456
440
2030
896
393
393
372
2020
764
2009
553
553
46
599
ġekil 77. Ceyhan Havzası’nda KOĠ, TN ve TP Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi
6.2.2.2.
Endüstriyel Kirlilik Yükleri
ve KahramanmaraĢ yer almaktadır. Adana‘nın havza içerisinde kalan kısmında yoğun
endüstriyel faaliyet göze çarpmazken; KahramanmaraĢ‘ta bulunan sanayi tesislerinin
havzadaki asıl endüstriyel kaynaklar olduğu söylenebilir. Osmaniye Ġli‘nde küçük ölçekli
iĢletmeler Ģeklinde olan sanayinin daha çok tarıma dayalı ürünlerin iĢlenmesi, bilhassa
zeytinyağı üretimi ağırlıklı olduğu görülmektedir.
Ceyhan Havzası‘nda toplam 4 adet OSB bulunmaktadır. Bunlardan Hacı Sabancı OSB,
Adana‘nın Yüreğir ve Sarıçam ilçeleri sınırlarında kalmakta olup havza dıĢındadır. Ancak
atıksularını Ceyhan Nehri‘ne deĢarj etmesi nedeniyle Ceyhan Havzası içerisinde
değerlendirilmektedir. Diğer OSB‘lerinden biri KahramanmaraĢ, diğer ikisi ise Osmaniye
ilindedir.
AĢağıdaki bölümde tekil endüstriler ve OSB‘lerden kaynaklanan kirlilik yükleri hesaplama
metodolojisi ve hesaplama sonuçları verilmektedir.
Kirlilik yükü hesaplamalarında, havzada yer alan endüstriyel tesisler dört ana grup baĢlığı altında
ele alınmıĢtır:
1.
DeĢarj izni olan endüstriyel tesisler;
2.
DeĢarj izni olmayan endüstriyel tesisler;
3.
Atıksu arıtma tesisleri olan OSB‘ler.
4.
OSB içerisinde yer alan ve atıksularını beraberce ve direkt olarak alıcı ortamlara
deĢarj eden endüstriyel tesisler;
Tüm endüstriyel tesislerin deĢarj izin belgeleri olup olmaması durumuna bağlı olarak iki
Ģekilde hesap yapılmıĢtır.
•
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden alınan ve deĢarj izin durumlarını gösteren
listelere dayanılarak bu tesisler gruplandırıldıktan sonra deĢarj izni olanlar için, Su Kirliliği
Kontrolü Yönetmeliği (SKKY) Tabloları‘nda ilgili sektörün deĢarj standartlarında belirlenmiĢ
olan kirletici yük limit değerleri belli bir emniyet katsayısı ile çarpılarak bulunan
konsantrasyonlar dikkate alınmıĢtır. Tesislerin atıksu debilerinin belirlenmesi için yine Ġl
Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden alınan listelerden yararlanılmıĢtır. Kullanılan değerler
daha önceden yapılan çalıĢmalarla (ÇOB, Büyük Ġstanbul Ġçmesuyu Projesi II. Merhale
Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma Ve Su Yönetimi Master Planı, Havza
Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008) karĢılaĢtırılmıĢtır.
•
DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için ise yine SKKY deki ilgili sektör tablosu
dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, TN için
%35 ve TP için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle
yapılmıĢtır.
OSB‘ler için aĢağıdaki Ģekilde hesap yapılmıĢtır.
•
DeĢarj izni olan (OSB‘nin tek AAT ve/veya OSB‘de yer alan tüm tesislerin ayrı ayrı
AAT mevcut olması durumu) OSB‘ler için SKKY de yer alan ―Tablo 19:KarıĢık Endüstriyel
Atıksuların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları Küçük ve Büyük Organize Sanayi Bölgeleri ve
Sektör Belirlemesi Yapılamayan Diğer Sanayiler‖ limit değerleri dikkate alınarak yük hesabı
yapılmıĢtır.
•
DeĢarj izni olmayan (atıksu arıtımı olmaması durumu) OSB‘ler için SKKY deki ilgili
sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan deĢarj standardı değerlerinin KOĠ, BOĠ
ve AKM için % 80, TN için %35 ve TP için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği
öngörüsünden hareketle yapılmıĢtır
Kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken bazı kabuller esas alınmıĢtır. Yapılan kabuller aĢağıda
sıralanmaktadır:
Veri toplama
•
Proje kapsamında yapılan saha çalıĢmalarında endüstriyel tesisler ziyaret edilmiĢ,
tesislere ait bilgiler yerinde temin edilmiĢtir (Bu veriler 2009 Eylül-Aralık arası durumu
yansıtmaktadır).
•
Saha çalıĢmalarında ziyaret edilmeyen (küçük kapasitede çalıĢan veya önemli ölçüde
kirletici yük oluĢturmayan tesisler) diğer endüstrilere ait veriler (isim, debi ve deĢarj izin
durumları gibi) Ġl Çevre ve Orman Müdürlüklerinden alınmıĢtır.
•
Endüstriyel tesisler, deĢarj izni olup olmamasına göre iki gruba ayrılmıĢtır.
1.
Havza içinde bir alıcı ortama deĢarj eden tesisler (havza içi),
2.
Denize deĢarj eden tesisler (havza dıĢı)
•
Önemli kirletici kaynaklar tanımı gereği, havza içinde yer alan ve alıcı ortama deĢarj
yapan tüm endüstriyel tesisler hesaplamaya dahil edilmiĢ; benzin istasyonu, zeytinciler ve
küçük sanayi siteleri gibi tesisler hesaplamalara dahil edilmemiĢtir. Bu tür tesisler ve verisine
ulaĢılmayan diğer tesislerden kaynaklanacak debi ve kirlilik yükü değerlerinin hesabı için elde
edilen toplam havza debisi ve toplam kirlilik yükü değerleri, her bir havza özelinde belirlenen
bir emniyet faktörü ile çarpılmıĢtır. Bu faktör Ceyhan Havzası için %5 olarak belirlenmiĢtir.
•
Sadece evsel atıksuyu olan (SKKY Tablo 21) endüstriyel tesisler, evsel kirlilik yükü
hesaplamalarında ele alındığından, endüstriyel yük hesaplamalarına dahil edilmemiĢlerdir.
•
Havza içinde, belediye kanalizasyonuna arıtma yaparak veya yapmadan atıksuyunu
deĢarj eden endüstriyel tesislerden gelecek kirlilik yükünü hesaba katabilmek üzere, kentsel
kaynaklı kirlilik yüklerinin hesaplanması kısmında, havza özelinde belirlenen bir oran
endüstriyel tesislerden kanalizasyona verilen kirlilik yükü olarak ilave edilmiĢtir.
Kirletici Konsantrasyonlarının Belirlenmesi
Sektörel ve alt sektörler bazında SKKY kirlilik konsantrasyonları belirlenirken aĢağıdaki
kabuller yapılmıĢtır;
Sektörel ve alt sektörler bazda KOĠ, BOĠ, AKM, TKN, TP kirleticileri üzerinden
hesaplamalar yapılmıĢtır.
DeĢarj izin belgesi olan tesisler için SKKY Sektörel Tablolarda yer alan 2 saatlik
kompozit numune limitleri esas alınmıĢtır.
DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için SKKY deki ilgili sektör tablosu dikkate
alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, TN için %35 ve TP
için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle, arıtılmamıĢ
atıksu için yaklaĢık konsantrasyon değeri tahmini yapılmıĢtır.
SKKY‘de ilgili alt sektör için bahsi geçen kirleticilerden bir veya birkaçına ait
konsantrasyon değeri olmadığı durumlar için literatür verilerine dayanarak yapılan oranlar
kullanılmıĢtır (Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, 2004; ÇOB, Büyük Ġstanbul Ġçmesuyu Projesi
II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma Ve Su Yönetimi Master
Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008). Her bir endüstri için kabul edilen
konsantrasyon değerleri Tablo 48‘de verilmiĢtir.
Tablo 48. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyon Değerleri
SEKTÖR
Grup Adı
GIDA
1. Kad
5
ĠÇKĠ
6
MADEN
7
CAM
8
KÖMÜR ve
ENERJĠ
9
TEKSTĠL
10
PETROL
11
2. Kad
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8
5.9
5.10
5.11
5.11
5.12
5.13
5.14
5.15
6.1
6.2
6.3
6.4
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
9.6
9.7
9.8
10.1
10.2
10.3
10.4
10.5
10.6
10.7
11.1
11.2
3. Kad
5.11.a
5.11.b
KOĠ
(mg/L)
250
1200
170
200
250
250
140
200
150
200
500
60
0
50
300
500
160
300
120
400
80
200
100
80
0
0
200
200
150
60
0
60
0
40
0
350
400
250
400
300
300
400
400
400
BOĠ
(mg/L)
125
600
85
100
125
125
70
100
75
100
250
30
0
20
150
250
80
150
60
200
39
97
48
39
0
0
100
97
72
29
0
29
0
19
0
42
48
30
48
36
36
48
206
206
Konsantrasyon
AKM
TN
(mg/L)
(mg/L)
120
30
200
30
43
30
50
30
63
30
63
30
35
25
100
30
200
26
50
30
100
30
15
11
200
0
20
2
75
30
200
30
14
0
25
1
10
0
34
1
70
8
150
21
62
10
100
8
100
0
0
0
67
10
150
21
93
16
150
6
0
0
37
6
150
0
100
4
0
0
32
11
140
12
160
8
400
12
27
9
160
9
36
12
120
40
60
30
TP
(mg/L)
5
5
4
5
5
5
4
5
4
5
5
2
0
5
5
5
0
1
0
1
1
3
2
1
0
0
1
3
3
1
0
1
0
1
0
5
5
5
5
5
5
5
5
5
SEKTÖR
Grup Adı
DERĠ
SELÜLOZ
KĠMYA
KĠMYA
METAL
1. Kad
2. Kad
11.3
3. Kad
12
13
13.1
13.2
13.3
13.4
13.5
13.6
13.7
13.8
13.9
13.10
13.11
14.1
14.2
14.3
14.4
14.5
14.6
14.7
14
14
15
14.8
14.9
14.10
14.11
14.12
14.13
14.14
14.15
14.16
14.17
15.1
15.2
15.3
15.4
15.5
15.6
15.7
15.8
15.9
15.10
15.11
15.12
15.13
15.14
14.7.a
14.7.b
14.7.c
15.1.a
15.1.b
KOĠ
(mg/L)
300
300
800
870
1000
1500
100
100
120
75
100
120
100
80
100
200
200
200
150
200
150
200
250
150
200
200
300
0
0
100
0
1500
100
200
200
600
100
100
200
200
1000
2500
250
100
800
1500
800
BOĠ
(mg/L)
154
60
364
395
455
682
45
45
55
34
45
55
45
41
51
103
103
103
77
103
77
103
129
77
103
103
154
0
0
51
0
771
46
92
92
276
46
46
92
92
460
1150
115
46
368
690
368
Konsantrasyon
AKM
TN
(mg/L)
(mg/L)
200
20
125
21
50
30
80
30
50
30
50
30
61
9
61
9
73
11
45
7
61
9
73
11
61
9
46
8
57
10
114
21
60
21
114
21
86
15
100
100
100
100
100
21
65
26
86
15
150
21
65
21
200
20
1500
30
100
0
57
10
0
30
200
15
60
10
120
20
120
110
125
100
125
10
125
10
125
20
125
400
125
5
125
100
125
150
125
25
125
310
125
30
125
30
TP
(mg/L)
5
1
5
5
5
5
3
3
4
2
3
4
3
1
2
3
3
3
3
35
3
35
3
3
2
3
5
5
0
2
5
2
1
2
2
5
1
1
2
2
2
2
3
1
5
5
5
SEKTÖR
Grup Adı
1. Kad
AĞAÇ
MAKĠNE
16
17
OTOMOTĠV
18
KARIġIK
19
DĠĞER
20
2. Kad
15.15
15.16
15.17
3. Kad
18.1
18.2
18.3
20.1
20.2
20.3
20.4
20.5
20.6
20.7
KOĠ
(mg/L)
100
200
200
100
250
400
400
400
400
200
250
200
140
100
700
400
BOĠ
(mg/L)
46
92
92
36
113
180
180
180
200
100
125
100
70
50
350
200
Konsantrasyon
AKM
TN
(mg/L)
(mg/L)
125
10
125
20
150
20
35
14
145
150
240
100
80
105
240
30
200
20
67
10
150
13
67
10
47
7
150
5
200
20
133
20
TP
(mg/L)
1
2
2
1
5
4
4
4
2
1
1
1
0,5
0,3
2
1
Yük Hesaplamaları
•
Hesaplamalar 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için yapılmıĢtır.
•
Hesaplamalar yapılırken, havzada endüstrilerin 2010 yılı debi değerleri kullanılmıĢtır.
Bu değerlerin 2020, 2030 ve 2040 yıllarında aynı olacağı kabul edilmiĢtir.
•
Kirletici yük hesaplamaları yapılırken, yıllar bazında arıtma verimleri üzerinde farklar
olacağı varsayılmıĢtır. Bu sebeple SKKY deĢarj limitleri yıllara göre değiĢen katsayılarla
çarpılmıĢtır. Bu katsayılar Tablo 49‘da verilmektedir.
Tablo 49. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları
YIL
•
KATSAYI
AÇIKLAMA
2010
SKKY deĢarj limitlerinin %20 fazlası (x1,2)
Emniyetli tarafta kalmak için
2020
SKKY deĢarj limitleri ile aynı (x1,0)
Arıtma tesisi performansının iyileĢeceği
düĢünülerek
2030
SKKY deĢarj limitinin %90‘ı (x0,9)
düĢünülerek
2040
SKKY deĢarj limitinin %80‘i (x0,8)
düĢünülerek
ġeker ve gül yağı fabrikalarında sezona bağlı üretim yapıldığı ve sezonun 90 gün
olduğu kabulü yapılarak yıllık debi ve kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır.
•
2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları içerisinde kalan illerde endüstriyel
tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle birlikte ilgili yıllar için
hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır.
YapılmıĢ olan kabullere dayanılarak bulunan sonuçlar havza toplamı ve il toplamı olarak
gruplandırılarak kolay anlaĢılabilir olması amacıyla grafik ve tablolar Ģeklinde de aĢağıdaki
bölümde özetlenmiĢtir.
Ceyhan Havzasında endüstriyel tesislerden kaynaklanan kirleticiler; arıtıldıktan sonra
ve/veya arıtılmadan alıcı ortamlara deĢarj edilmektedir.
Yapılan hesaplamalar sonucunda endüstriyel tesislerden kaynaklanan debi ve kirletici yük
değerleri 2010 yılı için Tablo 50‘de verilmektedir. Havzada denize deĢarj edilerek havza
dıĢına taĢınan kirletici yük bulunmamaktadır, diğer bir ifadeyle endüstriyel kaynaklı kirletici
yüklerin hepsi havza içinde kalmaktadır.
Tablo 50.Ceyhan Havzası 2010 Yılı Ġçin Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi Ve Kirletici Yükleri
Kirlilik Yükleri (ton/yıl)
Atıksu Miktarı
3
Havza içi
(m /yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
24.943.443
14.006
4.363
5.706
431
101
-
-
-
-
-
-
24.943.443
14.006
4.363
5.706
431
101
Havza DıĢı (Akdeniz)
HAVZA TOPLAM
Tablo 51‘de 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için kirletici yük miktarları özetlenmektedir.
Tablo 51. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Değerleri
Yıllar
Kirletici Yükler (ton/yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
2010
14.006
4.363
5.706
431
101
2020
8.252
2.667
3.075
356
89
2030
7.426
2.400
2.767
320
80
2040
6.601
2.133
2.460
285
71
Tablo 50‘de verilen debi miktarı 2010 yılı toplam debisidir. 2020, 2030 ve 2040 yılları için iller
bazında endüstrilerden kaynaklanan debilerin değiĢmediği kabul edilmektedir. Kirletici yük
değerleri ise Tablo 48‘de yer alan endüstrilerin arıtma verimlerine göre farklılık
göstermektedir. 2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları içerisinde kalan illerde
endüstriyel tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle birlikte ilgili
yıllar için hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır.
ġekil 78‘de Ceyhan Havzası endüstriyel tesislerden kaynaklanan kirletici yüklerin yıllara göre
dağılımı verilmektedir.
ġekil 78. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Dağılımı
ġekil 79‘da 2010 yılı için Ceyhan Havzasında arıtılan ve arıtılmayan kirlilik yükleri
gösterilmektedir. Endüstriyel kirletici yükler; KOĠ % 66, BOĠ %67, AKM %63, TN % 19 ve TP
% 6 olarak arıtılmaktadır.
ġekil 79. Ceyhan Havzası Endüstriyel Kaynaklı Kirletici Yüklerinin Arıtılma Durumu
2020, 2030 ve 2040 yılları için Tablo 48‘e göre endüstrilerin arıtma verimlerini iyileĢtireceği
varsayılarak yapılan arıtma durumu hesaplamaları aĢağıdaki Ģekilde (ġekil 80) özetlemiĢtir.
ġekil 80. Ceyhan Havzası Endüstriden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma Durumları
Tablo 52‘de 2010 yılına göre Ceyhan Havzasının illere göre yıllık debi ve kirletici yükleri
verilmektedir. KahramanmaraĢ Ġli‘nde Tekstil sektörü ağırlıklı olmakla birlikte kirlilik yüklerinin
de kaynağını oluĢturmaktadır. Adana Ġli‘nin havzaya giren kısmında çok yoğun endüstriyel
tesis bulunmamakla birlikte Adana Hacı Sabancı OSB ve BotaĢ önemli miktarda debi ve
kirlilik yükü oluĢturmaktadır.
Tablo 52. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi Ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Göre Dağılımı (2010 Yılı)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
Osmaniye
Atıksu
Miktarı
3
(m /yıl)
694.449
1.661
831
832
23
1,83
KahramanmaraĢ
14.996.573
7.698
1.202
2.858
176
73
Adana
9.252.422
4.646
2.331
2.016
231
25
TOPLAM
24.943.443
14.006
4.363
5.706
431
101
Ġl
ġekil 81, ġekil 82, ġekil 83, ġekil 84, ġekil 85 ve ġekil 86‘de 2010 yılı için debi ve kirletici
yüklerinin iller bazında % olarak dağılımları verilmiĢtir.
ġekil 81. Ceyhan Havzasında Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debinin Dağılımı
ġekil 82. Ceyhan Havzasında Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan KOI’nin Dağılımı
ġekil 83. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan KOĠ’nin Dağılımı
ġekil 84. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan AKM’nin Dağılımı
ġekil 85. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan TN’in Dağılımı
ġekil 86. Ceyhan Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan TP’nin Dağılımı
Havzada illere göre endüstriyel tesislerden kaynaklanan 2020, 2030 ve 2040 yılları için debi
ve kirletici yük değerleri Tablo 53, Tablo 54 ve Tablo 55‘te verilmektedir. Ġllere göre
endüstriyel tesislerden kaynaklanan 2020, 2030 ve 2040 yılları için debi ve kirletici yük
değerlerin dağlımları ise ġekil 87, ġekil 88 ve ġekil 89‘de verilmektedir.
Tablo 53. Ceyhan Havzası Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Bağlı Dağılımı (2020 yılı)
ĠL
Osmaniye
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
694.449
277
138
139
14
1,4
KahramanmaraĢ
14.996.573
4.103
586
1.256
141
65
Adana
9.252.422
3.872
1.942
1.680
201
23
TOPLAM
24.943.443
8.252
2.667
3.075
356
89
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
Osmaniye
KahramanmaraĢ
Adana
694.449
14.996.573
9.252.422
249
3.693
3.485
125
527
1.748
125
1.131
1.512
13
127
181
1,3
59
20
TOPLAM
24.943.443
7.426
2.400
2.767
320
80
ĠL
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
694.449
221
111
111
11
1,1
14.996.573
3.282
469
1.005
113
52
Adana
9.252.422
3.098
1.554
1.344
161
18
TOPLAM
24.943.443
6.601
2.133
2.460
285
71
ĠL
Osmaniye
KahramanmaraĢ
ġekil 87. Osmaniye Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı
ġekil 88. KahramanmaraĢ Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı
ġekil 89. Adana Ġli Ġçin Yıllara Göre Endüstriyel Kirletici Yük Dağılımı
6.2.2.3.
Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirlilik Yükleri
Türkiye geneli için durum değerlendirmeleri 2040 yılına kadar yapılacağından bu zaman
dilimi içerisinde, tüm Belediyelerin tercihen önerilen veya yeni kuracakları atık birliklerine
dahil olması; mevcut düzensiz depolama alanlarının kapatılması ve rehabilite edilmesi; yeni
bölgesel düzenli depolama tesislerinin ve diğer atık yönetim tesislerinin kurulması; rehabilite
edilmiĢ düzensiz depolama sahalarından kısmi olarak toplanabilen (%50) ile düzenli
depolama alanlarından gelen sızıntı sularının yerinde ön arıtmaya tabii tutulması ve akabinde
Ģehir kanalizasyon Ģebekesine bağlanarak veya vidanjörlerle taĢınarak kentsel AAT‘lere
aktarılması hedeflenmektedir. Bu süreçler neticesinde katı atıklardan kaynaklanan noktasal
kirlilik yükü hesaplamaları mevcut durum gelecekteki durum olarak aĢağıda özetlenmiĢtir
Ceyhan Havzası Katı Atık Durumunun Değerlendirilmesi
Ceyhan Havzası‘nda yer alan belediyelerin tamamına yakınında, katı atık bertarafında
düzensiz depolama yöntemi kullanılmaktadır. Genellikle dere ve çay kenarlarına, terk edilmiĢ
maden ocaklarına ve orman vasfını yitirmiĢ arazilere kontrolsüz bir Ģekilde dökülmekte olan
atıklardan oluĢan sızıntı suları ile toprak, akarsu ve yeraltı suyu kirlenmektedir.
Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Birlik Yapısı
Ceyhan Havzası için sızıntı suyu hesaplamalarına esas teĢkil eden Katı Atık Yönetim
Birlikleri Tablo 56‘da özetlenmiĢ; bu birlikleri gösteren harita ise ġekil 90‘da verilmiĢtir.
Gelecekteki ideal idari yapılanmayı temsil eden söz konusu birlik yapısının kullanılmasının
gerekçesi, tüm belediye nüfusunu bir düzenli depolama tesisine bağlı kabul etmesi,
dolayısıyla nüfusun tümünü sızıntı suyu hesaplamalarında dikkate almasıdır. Bu kapsamda
yapılan kabul ve hesaplamalar detaylı olarak aĢağıda açıklanmıĢtır.
Tablo 56. Ceyhan Havzası Ġçin Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Yönetim Birlikleri
Ġl
Önerilen Birlik
Adı
Üye Belediyeler (Ġlçeler)
Birlik
Nüfusu
(2009)
Model
Bölge
Tip Proje
Adana Doğu
Ceyhan, Feke, Ġmamoğlu,
Kozan, Saimbeyli
355.634
2c
Tip Proje 8
Adana Güney
Yumurtalık
19.442
2c
Tip Proje 15
734.068
2e
Tip Proje 16
364.874
2e
Tip Proje 8
481.029
2e
Tip Proje 8
Adana
KahramanmaraĢ
Güney
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
Kuzey
Osmaniye
Osmaniye
MaraĢ M., Türkoğlu,
Andırın, Pazarcık,
Çağlayancerit
Elbistan, AfĢin, Ekinözü,
Göksun, Nurhak, Gürün
(Sivas), Darende
(Malatya)
Osmaniye M., Bahçe,
Düziçi, Hasanbeyli,
Kadirli, Sumbas,
Toprakkale
Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2009)
ġekil 90. Ceyhan Havzası Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Birlikleri haritası
Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından, katı atık bertarafı için Türkiye genelinde Belediyeler
Arası Bölgesel Yönetim Birlikleri‘nin oluĢturulması, ekonomik olarak sürdürülebilir kapasitede
Bölgesel Katı Atık Tesisi Projeleri‘nin geliĢtirilmesi ve projelerin bir plan dahilinde
uygulanması amacıyla ―Katı Atık Ana Planı‖ hazırlanmıĢtır. Katı Atık Yönetim Birlikleri,
hizmetin sunulacağı alt bölgeyi ve nüfusunu tanımlamaktadır. Katı atık hizmetleri baĢlıca atık
toplama, taĢıma, geri kazanma, arıtma ve bertaraf faaliyetlerini içermektedir. Atık birliklerinin
oluĢturulmasında dikkate alınan baĢlıca parametreler; idari yapı, coğrafi konum, topografya,
yol durumu, ekonomik taĢıma mesafesi ve nüfustur.
Havza genelinde, mevcut katı atık düzenli depolama tesislerinin ve kurulmuĢ birliklerin
değerlendirmesi, ortak olarak tek bir amaca hizmet eder; esas hedef bugünkü durum baz
alınarak gelecekteki katı atık düzenli/düzensiz depolama alanları sızıntı suları kaynaklı kirlilik
yüklerinin mümkün olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespiti ve konuya iliĢkin gerekli önlemlerin
alınmasıdır. Ancak buradaki temel sorun, Türkiye genelinde mevcut düzenli depolama tesisi
sayısının ihtiyacı karĢılar sayıya eriĢmiĢ olmaması, dolayısıyla mevzuata uygun katı atık
bertaraf hizmetlerinin henüz nüfusun tümünü kapsayamıyor olması ve bununla birlikte atık
birlikleri ile ilgili durumun güçlü bir idari yapıya kavuĢmamasıdır. TC ĠçiĢleri Bakanlığı ve AB
tarafından vurgulanan ‗Yerel Yönetimler Özerklik ġartı‘ sebebiyle, bölgesel atık birliklerinin
kurulmasında birliğe katılım konusunda bir zorunluluk söz konusu olamamakla birlikte; Çevre
ve Orman Bakanlığı‘nın, belediyelerin yasal mevzuata uyumunu teknik ve maddi açılardan
yadsınamaz ölçüde kolaylaĢtıran belirli teĢvik uygulamaları bulunmaktadır. Bu doğrultuda,
Bakanlık tarafından hazırlatılmıĢ olan Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) ve Atık
Yönetimi Eylem Planı (2008-2012) Türkiye‘nin gelecekteki birlik yapısının ortaya konmasında
bir rehber niteliği taĢımaktadır. Yerel yönetimler ile bir araya gelinerek hazırlanmıĢ olan söz
konusu plan, yerel nitelik ve sorunları da özellikle dikkate alarak geleceğe dönük olarak
planlanmıĢ en güncel ve güvenilir veri niteliği taĢımaktadır. Havzadaki katı atık kaynaklı
kirlilik yüklerinin zaman içerisinde atık karakterizasyonu ve atık akıĢı neticesinde nasıl
değiĢtiğinin belirlenmesinde, Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) kapsamında
hazırlanmıĢ tip projelerin kullanılmasına bu amaçla karar verilmiĢtir. Tip projeler, katı atık
yönetimi alanında Türkiye genelinin bilgisayar destekli bir model yardımıyla modellenmesi
suretiyle geliĢtirilmiĢtir.
Tip Projeler Bakanlık tarafından onaylı en güvenilir verileri içermesinin yanı sıra, 11 (öncelikli)
Havzada Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması Projesi kapsamında yer almayan
atık yönetim sistemlerinin planlanması basamağının da yerine geçmektedir. Bilindiği üzere
sadece nüfus tahmini ve birim katı atık oluĢumlarının belirlenmesi ile düzenli depolanan atık
miktarının ve dolayısıyla sızıntı suyu oluĢumlarına geçilememektedir. Atık akıĢı içerisinde,
oluĢumdan bertarafına kadar geçen süreçte, atık ayırma, iĢleme, arıtma v.b. amaçlarla
kullanılması gereken pek çok atık yönetim tesisi bulunmaktadır. Bu tesisler ve iĢletmeye
alınma tarihleri, farklı nüfus grupları ve bölgelerin farklı yapısal özellikleri sebebiyle oldukça
çeĢitlilik gösterirler. Atık yönetim tesislerinin planlanması bu proje kapsamında yer
almadığından, söz konusu tesislerin etkilerini en iyi Ģekilde yansıtan tip projelerin
kullanılması, ilgili bölge ve nüfus değerlerine uygun tip projenin seçilmesi suretiyle düzenli
depolanan atık miktarlarına geçilmesi projenin katı atıklara iliĢkin yük hesabının kritik bileĢeni
niteliğini taĢımaktadır.
Önemli diğer bir husus, tip projelerin hem Türk hem de AB mevzuatına uygun bir sistem
geliĢtirilmesi amacıyla hazırlanmıĢ olmasıdır. Bu durum, netice itibariyle tüm belediyeleri
ilgilendiren ve tümünün sağlaması gereken yasal bir gereklilik halini almaktadır. Burada
Türkiye‘nin sosyo-ekonomik farklıklarının da dikkate alınmasıyla, hem yasal kotaların
sağlanmasını, hem de ekonomik iĢletilebilirliği test ettiği için tip projelerin kullanılması
oldukça uygun düĢmektedir.
Uygulamada ortaya çıkan önemli bir konu, mevcut birlik yapıları ile sızıntı suyu
hesaplamalarına esas teĢkil eden birlik yapılarının bazı farklılıklar gösterebilmesidir. Ancak
birlikler açısından henüz yeni yapılanma aĢamasında olan Ülkemizde, zaman içerisinde
belediyelerin kapasite geliĢtirilmesi ve kadroların iyileĢtirilmesi sağlandıkça; teknik, idari, mali
ve çevresel parametreler açısından bilimsel olarak en uygun yapılanma olarak tespit edilmiĢ
olan atık birliklerine uyumun çok büyük ölçüde sağlanacağı ve uzun vadede mutlaka bir
optimuma ulaĢılacağı düĢünülmektedir. Daha iyi ve güncel verilere ulaĢılana kadar, bir baĢka
deyiĢle her bölgede yerel bazda planlama çalıĢmaları yapılıncaya dek, tip projeler belediyeler
ve belediye birlikleri için bir yol haritası niteliği taĢımaya devam edecektir.
Son olarak belirtilmelidir ki, önemli olan havza genelindeki toplam sızıntı suyu kirlilik
yüklerinin belirlenmesidir. Çoğunlukla gelecekte kurulması gereken düzenli depolama
tesislerinin konumları henüz kesin olarak belirli olmadığı için, havza nüfusunun atık birlikleri
arasında nasıl dağıtılacağı, projenin esas amacı doğrultusunda hesaplamaların bütünü için
bir değiĢiklik yaratmayacaktır. Mümkün olan en doğru veri ile çalıĢılacaktır; ancak netice
itibariyle önemli olan havza nüfusunun tümünün toplam sızıntı suyu kirlilik yükü hesabı
içerisine dahil edilmiĢ olmasıdır.
Katı Atık Sızıntı Suyu Hesaplamaları
Havza dâhilinde oluĢan katı atık sızıntı suları aĢağıdaki Ģekilde hesaplanmıĢtır.
Sızıntı sularının debi ve yük hesapları 4 ayrı grup için yapılmıĢtır:
Düzensiz depolama alanları için;

Mevcut düzensiz depolama alanları

Kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanları
Düzenli depolama alanları için;

Mevcut düzenli depolama alanları

ĠnĢası planlanan düzenli depolama alanları
Noktasal kaynak kirlilik yükü hesabına, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı
sularının tümü ile kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan
sızıntı sularının toplanabilen kısmı dahil edilmiĢtir.
Mevcut (aktif) düzensiz depolama sahalarından kaynaklanan sızıntı suları ile kapatılan
düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının toplanamayan kısmı ise yayılı
kaynak kirlilik yüküne eklenmiĢtir.
Düzensiz Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları
Mevcut Düzensiz Depolama Alanları:
Mevcut düzensiz depolama alanları için sızıntı suyu debilerinin hesaplanmasında, yıllık
ortalama yağıĢ yüksekliklerinden faydalanılmıĢtır. Bu amaçla Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel
Müdürlüğü‘nden alınan 1975-2009 yılları arasındaki yöreye özgü meteorolojik bülten verileri
kullanılmıĢtır. GeçmiĢ yıllarda halihazırda düzensiz depolanmıĢ olan atık içerisindeki su
muhtevası, yağıĢa oranla kayda değer miktarlarda olmaması sebebiyle sızıntı suyu
hesaplarına dahil edilmemiĢtir.
Sızıntı Suyu Debisi (m3/yıl) = Düzensiz Depolama Alanı (m2)* Yıllık Ortalama YağıĢ
Yüksekliği(m/yıl)
Depolama alanlarının büyüklükleri saha çalıĢmaları ile tespit edilmiĢ olup gerektiğinde uydu
görüntüleri üzerinden düzeltmeler yapılmıĢtır. Saha çalıĢmaları sırasında belirlenemeyen
depolama alanları için ise bölge nüfusundan yola çıkılarak, oluĢması muhtemel atık miktarı
için gerekli alanlar hesaplanmıĢtır. Hesaplanan bu değerler düzensiz depolama alanı olarak
kabul edilmiĢtir.
ÇalıĢma iller bazında yapılmıĢtır. Tüm ilçeler için düzensiz depolama alanlarının toplamı, ile
ait varsayımsal tek bir düzensiz depolama alanı olarak kabul edilmiĢtir.
Yapılan Kabuller:
Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyu debisinin %65
azalacağı kabul edilmiĢtir (Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Sızıntı Suyu OluĢma
Faktörü: 0,35).
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama Alanı
Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl)* 0,35
Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 30 yıl boyunca, sızıntı suyu
toplanmaya devam edilecektir.
Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra oluĢan sızıntı suyunun en fazla
yarısının toplanabileceği kabul edilmiĢtir. Sızıntı suyunun toplanamayan kısmı yayılı
kirletici kaynağıdır (%50 noktasal kaynak, %50 yayılı kaynak).
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Toplanabilen Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama
Alanı Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) * 0,35 * 0,50
Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyundaki her bir kirletici
parametre konsantrasyonunun ilk 20 yıl için %50‘sine, ikinci 20 yıl için ise %5‘ine
ineceği kabul edilmiĢtir.
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonraki 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü
(kg/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,50
Takip eden 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü (kg/yıl) = Depolama Alanı
Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,05
Düzensiz depolama alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından
belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır.
OluĢan sızıntı suyu ile toplanan ve yayılı kaynak olan kısımların yüzdelik dağılımları,
depolama alanı kapatılmadan önceki ve sonraki dönemler için aĢağıdaki ġekil 91‘deki gibidir;
Kapatılamadan Önce
(2011/2016‘ya kadar)
Kapatıldıktan Sonra
(2011/2016-2040)
OluĢan Sızıntı Suyu
(%100)
OluĢan Sızıntı Suyu
(%35)
Toplanan Sızıntı Suyu
(%0)
Yayılı Kaynak
(%100)
Toplanan Sızıntı Suyu
(%17,5)
Yayılı Kaynak
(%17,5)
ġekil 91. OluĢan Ve Toplanan Sızıntı Suyu Yüzdelik Dağılımları
Yapılan kabullerce kirletici parametre konsantrasyonları hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ,
BOĠ, Toplam-N ve Toplam-P konsantrasyonları Tablo 57‘de verilmiĢtir;
Tablo 57. Düzensiz Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon (mg/l)
2010'a kadar
2010-2030
2030-2040
KOĠ
5000
2500
250
BOĠ
1500
750
75
Toplam-N
400
200
20
Toplam-P
10
5
0,5
Kaynak: ÇOB, Katı Atik Ana Planı, 2006
Kapatılan Düzensiz Depolama Alanları:
Artık kullanılmayan, kapatılmıĢ düzensiz depolama sahalarının bugüne kadar doğal yollarla
ıslah olduğu kabul edilmiĢtir. Söz konusu alanlardan gelecek olan kirlilik yükünün hesaplarda
dikkate alınması maksadıyla, mevcut düzensiz depolama alanları kirlilik yükü 1,1‘lik emniyet
katsayısı ile çarpılarak hesaplanmıĢ yük %10 oranında arttırılmıĢtır.
Düzenli Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları
Düzenli depolamalardan kaynaklanan sızıntı suyu hesabında, ilçelerin 2010 yılı eĢdeğer
nüfusları kullanılmıĢ olup, Katı Atık Ana Planı‘nı esas alan birlikler ve tip proje atık
akıĢlarından faydalanılmıĢtır. Ġlgili tip proje kapsamında planlanan atık iĢleme ve bertaraf
tesisleri iĢletmeye alınma tarihleri büyükĢehir belediyeleri için Tablo 58‘de, diğer belediyeler
için Tablo 59‘da özetlenmektedir.
MGT
Kentsel
Kırsal
Termal DönüĢüm
(Yakma/ Gazifikasyon)
Düzenli
Depolama
1a
Ġstanbul, Ġzmir
(BüyükĢehirler)
2010 (20%)
2010
2008 /
2010
2010 /
2015
2013 2017
2008 /
2009
2008 / 2011
1b
Marmara/Ege
Diğer BüyükĢehir
Belediyeleri
2015 (30%)
2015
2010 /
2015
2015 /
2020
2022
2011 /
2016
2011 / 2016
2a
Ankara
(BüyükĢehir)
2012 (20%)
2012
2008 /
2010
2010 /
2015
2018
2008 /
2009
2008 / 2011
2b
Antalya/Ġçel
(Turistik Ģehirler)
2012 (30%)
2012
2008 /
2010
2010 /
2015
2019
2011
2009 / 2011
2c
Karadeniz/Akdeniz/
Ġç Anadolu Diğer
BüyükĢehir
Belediyeleri
2015 (20%)
2015
2010 /
2015
2015 /
2020
2022 2023
2011 /
2016
2012 / 2016
3a
Gaziantep
(BüyükĢehir)
2013 (20%)
2013
2008 /
2010
2015 /
2020
2019
2012
2008 / 2011
2010 /
2015
2015 /
2020
-
2011 /
2016
2012 / 2016
Tanım
Bölge
Doğu /Güney Doğu
An.
2014
3b
2014
Diğer BüyükĢehir
(100%)
Belediyeleri
Ġ&Y Geri DönüĢümü/
Biyometanizasyon
Ayrı toplama /
KompostlaĢtırma
(Kentsel)
ATM/ /Atık
Kumbaraları
Tablo 58. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı
Ayrı toplama /
KompostlaĢtırma
(Kentsel)
MGT
Kentsel
Kırsal
Düzenli
Depolama
Ġ&Y Geri
DönüĢümü/
Biyometanizasyon
ATM/Atık
Kumbaraları
Tablo 59. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı
1c
Marmara/Ege
(BüyükĢehirler hariç)
2015 (100%)
2015
2010 /
2015
-
2016
2014 / 2020
2d
Karadeniz
2015 (100%)
2015
2010 /
2015
-
2016
2016 / 2020
2e
Akdeniz/Ġç Anadolu
2015 (50%)
2015
2010 /
2015
2015 /
2020
2011
2012 / 2016
3c
Doğu /Güney Doğu An.*
- ikili toplamalı
2020 (100%)
2020
2015 /
2020
-
2016
2017 / 2020
-
-
2015 /
2020
-
2016
2017 / 2020
Tanım
Bölge
Doğu /Güney Doğu An.ikili toplamasız
* Elazığ, Iğdır, Malatya, Van
3c
Düzenli depolanan atık miktarları, bir tarafta her bir bölge için farklı tarihlerde ve farklı
kapasitelerde devreye giren atık iĢleme tesisleri neticesinde azalmakta olup, öte yandan
nüfus artıĢı ve ekonomik geliĢmeye paralel olarak artmaktadır. Dolayısıyla düzenli depolanan
yıllık atık miktarları doğrusal bir fonksiyon olmayıp farklılık arz etmektedir.
Yapılan Kabuller:
1.
Düzenli Depolama Alanı için depolanan atığın su muhtevası ağırlıkça %30
olarak kabul edilmiĢtir.
Depolanan atığın su oranı = 0,30 kg su/kg atık
2.
Düzenli Depolama Alanı için depolanan atık için bozunma sonucu tüketilen su
oranı ağırlıkça %24 olarak kabul edilmiĢtir.
Bozunma sonucu tüketilen su oranı = 0,24 kg su/kg atık
3.
Kapatılan hücreler için yağıĢ sızma oranı %20 olarak kabul edilmiĢtir.
4.
Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 10 yıl boyunca, sızıntı suyu
toplanmaya devam edilecektir (örn. 20+ 10 yıl).
5.
Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonraki sızıntı suyundaki kirletici
parametre konsantrasyonları (KOĠ, TK), ilk 5 yıl için %50‘sine, ikinci 5 yıl %5‘ine
ineceği kabul edilmiĢtir. Sadece fosfor (TP) konsantrasyonu sabit alınmıĢtır.
6.
Düzenli Depolama Alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından
belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır.
Yapılan kabullerce kirletici parametre yükü hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ, Toplam-N ve
Toplam-P konsantrasyonları Tablo 60‘da verilmiĢtir.
Tablo 60. Düzenli Depolama TesisleriSızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon (mg/l)
2010'a kadar
2010-2030
2030-2040
KOĠ
4000
2000
500
Toplam-N
1000
500
100
10
10
1
Toplam-P
Kaynak: ÇOB, Katı Atık Ana Planı, 2006
ĠnĢası Planlanan Düzenli Depolama Alanları:
Tip Proje 7, 8 ve 9‘un hedef aldığı birlikler için;
1. Düzenli depolama alanlarının 2011 yılında iĢletmeye alınması söz konusudur.
2. 20 yıllık iĢletimi planlanan depolama alanları 2‘Ģer hücreden oluĢmaktadır. Toplam
depolama alanı 100.000 m2 dir.
Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 61‘de verilmiĢtir.
Tablo 61. Hücre Alanları ve Ömürleri (1)
Hücreler
1. Hücre
2. Hücre
Toplam
2
Alan (m )
50.000
50.000
100.000
Ömür (yıl)
10
10
20
Tip proje 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 11, 12, 13, 14, 15 ve 16‘ nın hedef aldığı birlikler için;
1.
Düzenli Depolama Alanları‘nın 2016-2030 yılları arasında iĢletimi söz konusudur.
2.
ĠĢletim süresi 20 yıl‘dır. Toplam Depolama Alanı 100000 m2 dir.
3.
Düzenli Depolama Alanlarının, büyük Ģehirleri kapsayan birlikler için 5, diğerleri için
2‘Ģer hücreden oluĢtuğu kabul edilmiĢtir.
Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 62‘de verilmiĢtir.
Tablo 62. Hücre Alanları ve Ömürleri (2)
2
2
Hücreler
Alan (m )
Ömür (yıl)
Hücreler
Alan (m )
Ömür (yıl)
1. Hücre
50.000
7
1. Hücre
20.000
3
2. Hücre
50.000
8
2. Hücre
20.000
3
3. Hücre
20.000
3
4. Hücre
20.000
3
Toplam
100.000
15
5. Hücre
20.000
3
Toplam
100.000
15
Sızıntı suyu debileri hesaplanırken Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden alınan, Ġle
ait 1975-2009 yılları arasındaki istasyon verileri kullanılmıĢtır.
Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde
(2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır.
Mevcut Düzenli Depolama Alanları:
Mevcut düzenli depolama alanları ile ilgili bilgiler (toplam alanı, hücre ömürleri, sayısı ve
alanları, mevcut atık miktarı) saha çalıĢmalarından temin edilmiĢtir.
Sızıntı suyu hesapları ilçenin dâhil olduğu birliğe ait tip projedeki baĢlangıç tarihine kadar
(2011 ya da 2016) saha çalıĢmalarında edinilen bilgilerle yapılmıĢtır. Daha sonraki yıllar için
ise Tip Proje verileri kullanılmıĢtır.
Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde
(2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır.
Özel Durumlar:
Birlik içerisinde farklı havzalara ait ilçeler bulunmaktadır. Bu durumda Merkez ilçe (veya en
fazla nüfusa sahip ilçe) hangi havzaya giriyorsa, birlik o havzaya dâhil edilmiĢtir.
Katı Atık Ana Planı‘nca belirlenen birliklerde yer alan bazı bölgelerin hâlihazırda bir düzenli
depolama alanı bulunmaktadır. Bu durumda, söz konusu bölgeler için tip proje baĢlangıç
yıllarına kadar mevcut durum üzerine hesaplamalar yapılmıĢ, tip proje baĢlangıç tarihlerinden
sonra ise birliğe dâhil olduğu kabul edilmiĢtir.
Ceyhan Havzası için hesaplamalar yapılırken,
Adana Doğu Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2011 yılında Tip Proje 8‘e göre
faaliyetine baĢlayacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
Adana Güney Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2016 yılında Tip Proje 15‘e
göre faaliyetine baĢlayacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
KahramanmaraĢ Güney Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2016 yılında Tip
Proje 16‘ya göre faaliyetine baĢlayacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
KahramanmaraĢ Kuzey Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2011 yılında Tip
Proje 8‘e göre faaliyetine baĢlayacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
Osmaniye Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2011 yılında Tip Proje 8‘e göre
faaliyetine baĢlayacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
Sızıntı Suyu Kaynaklı Kirletici Yükler
Katı atık düzenli depolama alanlarından ve rehabilite edilmiĢ düzensiz depolama
alanlarından kaynaklanan noktasal sızıntı suyu debisi ve yükleri yıllara göre Tablo 63‘te
özetlenmiĢtir. Mevcut ve rehabilite edilmiĢ düzensiz depolama alanlarından kaynaklı sızıntı
suları yayılı kaynaklar bölümünde ele alınmıĢtır.
Tablo 63. Ceyhan Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici Yükleri
Yıllar
Ortalama sızıntı
suyu debisi
KOĠ
TN
TP
m /yıl
ton/yıl
ton/yıl
ton/yıl
0
194.089
237.265
237.265
0
685
858
722
0
145
188
178
0
1
2
1,7
3
2010
2020
2030
2040
Ceyhan Havzası‘nda 2010 yıl için katı atıklardan kaynaklanan noktasal sızıntı suyu yükü
kirliliği yoktur. Yüklerin Katı Atık Ana Planı‘na bağlı olarak 2016 yılında düzenli depolama
tesislerinin iĢletmeye alınmalarının ardından ani artıĢ göstermesi beklenmektedir. Buna göre
2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 685, TN için 145, TP için ise 1 ton/yıl olacaktır. Bu tarihten
itibaren 2030 yılına kadar bir artıĢ ardından 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması
beklenmektedir.
6.2.2.4.
Noktasal Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi
Bu bölümde kentsel alanlardan ve endüstriyel tesislerden kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri
değerlendirilmiĢtir. Mevcut durumda Havza içerisinde noktasal kirlilik kaynağı olan bir katı
atık bertaraf tesisi bulunmamaktadır. Gelecekte kurulacak olan düzenli depolama
tesislerinden ve rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından kaynaklanacak noktasal
yüklerin kentsel AAT‘lerde giderileceği öngörüsü yapılmıĢtır.
Noktasal Toplam Azot Yükleri
Tablo 64’te Ceyhan Havzası‘nda yer alan illerin havza içersinde kalan bölümlerinden
kaynaklanan noktasal Toplam Azot yüklerinin yıllara göre değiĢimi verilmektedir. ġekil 92 ve
ġekil 93 te ise havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir.
ġekil 92‘de verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde en fazla noktasal azot yükü kentsel
atıksulardan kaynaklanmaktadır (%81). Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan azot yükleri
(%19)‘i oluĢturmaktadır. Ceyhan Havzası endüstri yoğun bir bölge olmadığından dolayı
endüstriyel kirlilik yükünün kentsel kaynaklı azot yükünden daha az olması beklenen bir
sonuçtur.
Tablo 64. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri
Kentsel ve
Endüstriyel
noktasal TN
yükleri
Kahramanmar
aĢ
Adana
Adıyaman
Osmaniye Gaziantep TOPLAM
(ton/yıl)
2010
2020
2030
2040
Kentsel
1.932
545
80
804
22
3.384
Endüstriyel
176
231
0
24
0
431
Toplam
2.108
776
80
828
22
3815
Kentsel
1.128
417
69
459
17
2089
Endüstriyel
141
201
0
14
0
356
Toplam
1.269
618
69
473
17
2445
Kentsel
1.414
503
86
550
21
2573
Endüstriyel
127
181
0
13
0
321
Toplam
1.541
684
86
563
21
2.895
Kentsel
1.646
574
101
634
24
2979
Endüstriyel
113
161
0
11
0
285
Toplam
1.759
735
101
645
24
3.264
Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal T-N Yük Dağılımı
431; 11%
Kentsel
Endüstriyel
3.384; 89%
ġekil 92. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Azot Yükü Dağılımı
Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal T-N Yük Değişimi
Kirlilik yükü (ton/yıl)
3.500
3.000
2.500
Kentsel
2.000
Endüstriyel
1.500
1.000
500
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 93. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi
Noktasal Toplam Fosfor Yükleri
Tablo 65‘te Ceyhan Havzası yıllara göre noktasal Toplam Fosfor yükleri verilmektedir. ġekil
94 ve ġekil 95‘te havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir.
ġekil 94‘te verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde azot yüklerinde olduğu gibi bir sonuç
çıkmaktadır. En fazla noktasal fosfor yükü kentsel atıksulardan kaynaklanmaktadır (%75).
Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan fosfor yükleri (%25) gelmektedir.
ġekil 95‘e göre kentsel Toplam Fosfor yükündeki 2020 yılındaki düĢüĢ 2020 yılında AAT‘lerin
tamamlanacağı kabulüdür. 2030 ve 2040 yılları için nüfus artıĢına paralel olarak bir artıĢ
gözlenmektedir. Endüstriyel kaynaklı noktasal yüklerde yine yıllara bağlı AAT‘lerde
iyileĢmeler olacağından dolayı düĢüĢ gözlenmektedir.
Tablo 65. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri
Kentsel ve
Endüstriyel
KahramanmaraĢ
Adana
Kentsel
308
91
14
137
4
553
Endüstriyel
74
25
0
2
0
101
Toplam
382
116
14
139
4
655
Kentsel
215
77
15
82
4
393
Endüstriyel
65
23
0
1
0
89
Toplam
280
100
15
83
4
482
Kentsel
252
88
18
93
5
456
Endüstriyel
59
20
0
1
0
80
Toplam
311
108
18
94
5
536
Kentsel
289
101
20
107
5
522
Endüstriyel
52
18
0
1
0
71
Toplam
341
119
20
108
5
593
Noktasal TP
Adıyaman Osmaniye Gaziantep
TOPLAM
Yükleri
(ton/yıl)
2010
2020
2030
2040
Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal T-P Yük Dağılımı
101; 15%
Kentsel
Endüstriyel
553; 85%
ġekil 94. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Fosfor Yükü Dağılımı
Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal T-P Yük Değişimi
600
500
400
Kentsel
Endüstriyel
300
200
100
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 95. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Fosfor Yükü DeğiĢimi
Noktasal KOĠ Yükleri
Tablo 66‘da Ceyhan Havzası yıllara göre noktasal KOĠ yükleri verilmektedir. ġekil 96 ve
ġekil 97 de havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir.
ġekil 96‘da verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde en fazla noktasal KOĠ yükü kentsel
atıksulardan kaynaklanmaktadır (%60). Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan KOĠ yükleri
(%40) gelmektedir.
ġekil 97‘ye göre kentsel toplam KOĠ yükündeki 2020 yılındaki düĢüĢ 2020 yılında kentsel
AAT‘lerin tamamlanacağı kabulüdür. 2030 ve 2040 yılları için nüfus artıĢına paralel olarak bir
artıĢ gözlenmektedir. Endüstriyel kaynaklı noktasal yüklerde yine yıllara bağlı AAT‘lerde
iyileĢmeler
olacağından
dolayı
düĢüĢ
gözlenmektedir.
Azot
ve
fosfor
yükleri
ile
kıyaslandığında kentsel ve endüstriyel yüklerdeki azalma KOĠ‘de daha berlirgindir. Bunun
sebebi azot ve fosfor giderimleri için ileri arıtma gerekirken KOĠ‘nin konvansiyonel arıtma
sistemlerinde daha yüksek yüzdelerle arıtılabilmesidir.
Tablo 66. Ceyhan Havzası Noktasal Toplam KOĠ Yükleri
Kentsel ve
Endüstriyel
KahramanmaraĢ
Adana
Adıyaman
Osmaniye
Gaziantep
TOPLAM
Kentsel
4,268
5,144
985
5,841
239
16,477
Endüstriyel
4,698
4,646
0
1,661
0
11,005
Toplam
8,966
9,790
985
7,502
239
27,482
Kentsel
1,181
1,925
241
2,891
54
6,292
Endüstriyel
4,103
3,872
0
277
0
8,252
Toplam
5,284
5,797
241
3,168
54
14,544
Kentsel
1,363
2,214
275
3,286
59
7,197
Endüstriyel
3,693
3,485
0
249
0
7,427
Toplam
5,056
5,699
275
3,535
59
14,624
Kentsel
1,480
2,407
297
3,600
67
7,851
Endüstriyel
3,282
3,098
0
221
0
6,601
Toplam
4,762
5,505
297
3,821
67
14,452
Noktasal KOĠ
Yükleri (ton/yıl)
2010
2020
2030
2040
ġekil 96. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı
ġekil 97. Ceyhan Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi
Noktasal kirleticiler, yerleĢim yerlerinde yaĢayan kiĢilerden kaynaklanan evsel atıksular,
havza sınırları içerisinde kalan alanda faaliyet gösteren, kanalizasyona veya doğrudan alıcı
ortama deĢarj yapan endüstriyel tesis atıksularını kapsamaktadır. ġekil 92-ġekil 97’ den
görüleceği üzere, noktasal kirlilik yükleri içerisinde mevcut durumda ve gelecekte en büyük
paya kentsel yük sahiptir. Havzada yoğun bir sanayileĢmenin olmayıĢı bu durumun
oluĢumunda etkilidir.
Noktasal kirlilik kaynaklarından gelen tüm parametrelerde 2020 yılında büyük bir değiĢme
görülmektedir. Bunun sebebi ise 2020 yılından itibaren tüm yerleĢim yerlerinde kentsel atıksu
arıtma tesislerinin iĢletmeye alınacağı tahminleridir. Kentsel kirliliğin arıtımı konusundaki bu
ani değiĢim sebebiyle 2020 yılında tüm parametrelerde 2010 yılına göre ani bir düĢüĢ ve
sonrasında nüfus artıĢına bağlı olarak zaman içerisinde yavaĢ bir artıĢ öngörülmektedir.
Endüstriyel tesislerden gelen kirletici yükündeki azalma, endüstri tesislerinde AAT
kurulmasıyla ve mevcut AAT tesislerinin revize edilmesiyle ilgilidir. Katı atık düzenli
depolama tesislerindeki kirlilik yükü artıĢının ise atık miktarının nüfusa bağlı olarak artmasına
ancak bu arĢtın kurulacak düzenli depolama tesisleriyle azalmasıyla açıklanabilir.
Kirletici yüklerdeki yıllara göre artıĢ ve azalıĢ TN ve TP yüklerinde benzer olmakla birlikte
KOĠ yükündeki değiĢim diğer parametrelerden farklı olmaktadır. Bu durumun temel nedeni
kentsel ve endüstriyel atıksuların içeriğindeki KOĠ yükünün AAT‘de TN ve TP‘a göre çok
daha kolay giderilebilmesiyle ilgilidir.
6.2.3. Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri
Su kaynaklarındaki kalitenin iyileĢtirilmesi ve korunması için noktasal kirleticilerin yanı sıra,
su ve havza kirlenmesi üzerinde büyük etkisi olan yayılı kirleticilerin belirlenmesi ve kontrolü
de son derece önemlidir. Ülkemizde tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yaygın olması bu
kirleticilerin dikkate alınmasının gerekliliğini bir kat daha arttırmaktadır. Yayılı kirletici
kaynaklardan oluĢan en önemli kirlilik parametreleri azot ve fosfor gibi besi maddeleridir. Besi
maddesi yükleri, gerek havza gerekse su kalitesi modelleri ve bu modellerin farklı kirlilik
kontrol senaryolarına göre çalıĢtırılmasında temel kirlilik girdilerini teĢkil etmektedir. Ayrıca su
kalitesinin izlenmesinde, suyun ötrofik seviyesinin en önemli göstergeleri besi maddeleridir.
Yayılı kirlilik, kentsel ve kırsal alanlardaki arazi kullanım faaliyetleri ve atmosferdeki kirletici
emisyonlarından (ısınma ve endüstriyel üretim gibi etkenler sonucunda) kaynaklanan, alıcı
ortama iklimsel ve meteorolojik koĢullar (yağmur ve karların erimesi) ile coğrafi ve jeolojik
koĢullara bağlı olarak kesikli Ģekilde oluĢan, çeĢitli ortamlar (hava su, toprak) boyunca
karmaĢık taĢınım ve dönüĢüm reaksiyonları sayesinde havza veya alt havzalara
ulaĢmaktadır (Özalp, 2009).
Bu çalıĢmada, havzadaki baĢlıca yayılı kirletici kaynaklar;
Arazi kullanımı (orman alanları, çayır-mera alanları, kentsel-kırsal yerleĢim alanları,
kıta içi su alanları),
Tarımsal faaliyetler (gübre kullanımı),
Hayvancılık faaliyetleri,
Atmosferik taĢınım (trafik emisyonları ve evsel ve endüstriyel baca emisyonları),
Katı atık depolama faaliyetleri (düzensiz depolama alanı sızıntı suları),
Foseptik (sızdırmalı) çıkıĢ suları,
Tarım koruma ilaçları kullanımı (Pestisit kullanımı) olarak sınıflandırılmıĢtır.
ÇalıĢmada
yukarıdaki
baĢlıklar
dikkate
alınarak
kirletici
yükler
hesaplanmıĢtır.
Hesaplamalarda literatür verileri ile birlikte çeĢitli kurumlar tarafından (TÜĠK, Çevre ve Orman
Bakanlığı, Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı, ĠçiĢleri Bakanlığı) oluĢturulan resmi veriler
kullanılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamaları, ilin havzada kalan kısmında ve ilçeler bazında
yapılmıĢtır. 2010 yükleri hesaplanarak alansal dağılımları verilmiĢtir, sonrasında 2020, 2030,
2040 yılları için tahminler yapılmıĢtır.
Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
6.2.3.1.
Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler; Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan temin edilen
CORINE veritabanı yardımı ile elde edilen her bir arazi kullanımına ait alansal verinin,
literatürde yer alan birim yük değerleri ile çarpılmasıyla hesaplanmıĢtır. Kullanılan literatür
verisi (Dahl ve Kurtar, 1993, ÖEJV, 1993) Tablo 67’de verilmiĢtir.
Tablo 67. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Birim Yükler
Yayılı Kaynak
Birim Yükler (kg/ha.yıl)
TN
TP
Orman Alanları
2
0,05
Çayır ve Meralar
5
0,10
Kentsel Alan
3
0,50
Kırsal Alan
9,5
0,90
Orman alanları için CORINE sınıfı 31 (Ormanlar), tüm alt sınıfları ile birlikte dikkate alınmıĢtır.
Çayır ve mera alanları için, CORINE sınıfı 23 (Meralar) ve 32 (Maki veya otsu bitkiler), alt
sınıfları ile birlikte kullanılmıĢtır. Kentsel ve kırsal alan yüzeysel akıĢ sularından kaynaklanan
yükler için ise CORINE sınıfları 1 (Yapay bölgeler) ana sınıfı, tüm alt sınıfları ile birlikte
dikkate alınmıĢtır.
Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında kullanılan CORINE verileri 2006
yılına
aittir.
Hesaplamalarda
arazi
kullanımının
bu
tarihten
itibaren
değiĢmediği/değiĢtirilmediği (örneğin çayır/mera alanlarında tarım yapılmadığı) kabul
edilmiĢtir.
Ceyhan Havzası için arazi kullanımından (orman, çayır-mera, kentsel ve kırsa alan yüzeysel
akıĢ suları) kaynaklanan yayılı yüklere ait sayısal TN ve TP haritaları, ġekil 98 ve ġekil
99‘da gösterilmiĢtir.
ġekil 98. Ceyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TN Yükü
ġekil 99. Ceyhan Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü
ġekil 98 ve ġekil 99 birlikte değerlendirildiğinde, bölgenin kuzey ve güney bölgelerinden
kaynaklanan kirlilik yükünün diğer bölgelere göre çok daha az olduğu görülmektedir.
KahramanmaraĢ ve Osmaniye bölgelerinde arazi kullanımından kaynaklanan azot ve fosfor
yükünün sırası ile 100 ton N/yıl ve 4 ton P/yıl‘dan fazla olduğu görülmektedir.
6.2.3.2.
Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Ülkemizde tarım alanlarındaki ticari (sentetik) gübre kullanımları gerek miktar gerekse tür
olarak ekilen ürüne, iklime, toprak özelliklerine bağlı olarak değiĢiklik göstermektedir. Her bir
havza özelinde, tarımsal alanlarda kullanılan gübrelerden bitkinin bünyesine alım sonrası
geride kalan kısmının belli bir miktarının alıcı ortama yüzeysel akıĢa ve yeraltı suyuna
karıĢabileceği
varsayımıyla
hesaplama
yapılmıĢtır.
Ceyhan
Havzası‘nda,
gübre
kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabı için, ĠçiĢleri Bakanlığı tarafından yürütülen
ĠLEMOD (Ġl Envanterlerinin Modernizasyonu Projesi) yıllık gübre kullanım verileri ile CORINE
arazi kullanımına bağlı alansal veriler birlikte kullanılmıĢtır. ĠLEMOD verileri ilçe bazlı
olduğundan, CORINE veritabanından ilgili ilçenin havzada kalan kısmının oranı hesaplanmıĢ;
2005-2007 yıllarına ait ĠLEMOD verisinden elde edilen ilçe bazlı gübrelenen arazi değeri,
ilçenin havzada kalan oranı ile çarpılarak havzada gübrelenen alan değeri hesaplanmıĢtır.
ĠLEMOD verisi saf N ve saf P2O5 bazında olduğundan, yıllık satılan toplam gübre miktarından
tarım arazilerine uygulanan TN ve TP miktarı belirlenmiĢtir.
Besi maddelerinin ürün bünyesine alınma oranları belirli aralıklar içinde değiĢmektedir ve
uygulanan tüm besi maddelerinin ürün tarafından alınması ancak ideal Ģartlarda mümkündür.
Ürün bünyesine alınma oranları iklim koĢullarına, toprak özelliklerine, üretilen ürünlere,
uygulanan gübrenin yapısına ve uygulama yöntemi ile sıklığına bağlıdır. Gerçekte bünyeye
alma oranları uygulanan azotun %40-80‘i fosforun ise %5-20‘i arasında değiĢmektedir. Daha
fazla gübre uygulandığında, ürün bünyesine alma daha verimsiz hale gelmektedir. Sızma ve
yüzeysel akıĢ sebebiyle oluĢan kayıplar, uygulanan fosforun %0,5–5‘i, azotun ise %5-30‘u
arasındadır (Oenema ve Roest, 1998; Bottcher ve Rhue, 2000).
Bu çalıĢmada, bitki bünyesine alma değerleri, ilerideki çalıĢmalarda eĢgüdümün sağlanması
amacıyla, ĠTÜ tarafından 2008 yılında tamamlanan ―Büyük Melen Havzası Entegre Koruma
ve Su Yönetimi Master Planı‖ çalıĢmasında olduğu gibi, N için %50, P için ise %20
seçilmiĢtir. Azotun %35‘ inin ve fosforun %75‘inin buharlaĢma, nitrifikasyon- denitrifikasyon
prosesi ve toprakta P adsorpsiyonu gibi taĢınım süreçleri yolu ile kaybolduğu kabul edilmiĢtir.
Böylece, toprakta oluĢan toplam kayıplar neticesinde, uygulanan azotun %15‘i, fosforun ise
%5‘inin alıcı ortama ulaĢtığı kabul edilerek ilgili (su ortamına gelen) gübre kaynaklı yayılı
yükler hesaplanmıĢtır.
Gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yükleri hesaplanmasında,
Satılan gübrenin, havzadaki tarım alanlarında eĢit kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Yıllık olarak verilen veya satılan gübre miktarının, ilgili yıl içinde çiftçiler tarafından
kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Satılan gübrenin, satıldığı ilçede kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Ceyhan Havzası için oluĢturulmuĢ gübre kullanımından alıcı ortama gelen yayılı yük
haritaları, N ve P için sırasıyla ġekil 100 ve ġekil 101‘de gösterilmiĢtir.
ġekil 100. Ceyhan Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı N Yükü Dağılımı
ġekil 101.Ceyhan Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı P Yükü Dağılımı
ġekil 100 ve ġekil 101 birlikte değerlendirildiğinde; özellikle Andıran ve Yumurtalık‘ta tarım
yapılan alanın azlığı sebebi ile gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin mevcut
olmadığı görülmektedir. Havza‘da en fazla gübre kaynaklı yayılı yük, Kozan, Kadirli ve
KahramanmaraĢ‘tan kaynaklanmaktadır.
Tablo 68‘de Ceyhan Havzası‘nda tarımda kullanılan azotlu ve fosforlu gübrelerin birim
kullanım değerleri, Ülkemizdeki diğer havzalarla birlikte karĢılaĢtırmalı olarak verilmiĢtir.
Ceyhan Havzası için elde edilen 10,8 kg/ha.yıl azotlu gübre değeri, literatürde verilen 10-40
kg/ha.yıl aralığında kalmakla birlikte; fosforlu gübre için elde edilen 2 kg/ha.yıl değeri,
literatürde verilen 0,5-0,9 kg/ha.yıl aralığından yüksektir. Bu durum, havzada fosforlu gübre
kullanımının kısıtlanması gerektiğini ortaya çıkarmaktadır.
Tablo 68: Havza Ortalama Azotlu ve Fosforlu Gübre Kullanımları
Havza
Toplam Tarım Alanı (ha)
Ort. N Kullanımı
Ort. P Kullanımı
(kg/ha.yıl)
(kg/ha.yıl)
K.Menderes
288.991
7,7
0,6
Burdur
258.521
32,9
5,8
B.Menderes
1.136.272
17,4
3,1
Ceyhan
1.081.383
10,8
2,0
Kızılırmak
4.390.386
10,4
1,3
Konya Kapalı
2.484.125
14,5
1,8
K.Ege
385.367
6,1
2,3
Marmara
837.666
16,9
1,9
Seyhan
877.487
23,5
5,5
Susurluk
982.185
20,5
2,2
1.624.392
7,0
1,2
YeĢilırmak
6.2.3.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Ülkemizde hayvancılık halen yaygın bir tarım sektörü durumundadır. Hayvancılık
faaliyetlerinden kaynaklanan atıkların bir bölümü, tarımda doğal gübre olarak kullanılmakta;
geri kalan kısmı ise sağlıksız Ģartlarda açık depolarda biriktirilmekte ve/veya en yakın araziye
dökülmektedir. Dolayısıyla, hayvan atıklarından kaynaklanan yayılı N ve P yükleri de
havzaya gelen önemli kirletici kaynaklardandır. Hayvan dıĢkıları doğal gübre olarak
kullanıldıklarında, ortama yayılan azot ve fosfor birim yükleri, hayvan kategorisi, türü,
beslenme alıĢkanlıkları, ağırlıkları ve gübreleme özelliklerine bağlı olarak yüksek oranda
değiĢkenlik göstermektedir. Bu yüzden, birim yüklerin belirlenmeleri oldukça güçtür.
Ceyhan Havzası için hayvancılıktan kaynaklanan yayılı yükler; TÜĠK tarafından yıllık olarak
üç kategoride (büyükbaĢ, küçükbaĢ, kümes hayvanı) yayınlanan ilçelere göre hayvan
sayılarının; literatürden elde edilen birim hayvan yükleri ile çarpılması ile hesaplanmıĢtır.
Hesaplamada, TÜĠK 2007, 2008 ve 2009 yıllarına ait verinin ortalaması alınarak güncel
yükler hesaplanmıĢtır. Hesaplanan yük, ilçenin havzada kalan alanı kadar azaltılmıĢ ve
gübre hesabında olduğu gibi, hesaplanan azotun %15 inin; fosforun ise %5 ‘inin alıcı ortama
ulaĢtığı kabul edilmiĢtir. Hesaplamalarda kullanılan katsayılar Tablo 69’da gösterilmiĢtir
(Agricultural Statistics, 2001; Andreadakis ve diğ, 2007; Öztürk, 2008).
Tablo 69. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yük Katsayıları
Hayvan Kategorisi
Azot
(kg/ton hayvan
ağırlığı/gün)
Fosfor
(kg/ton hayvan
ağırlığı/gün)
N Kaybı
(kg/hayvan/yıl)
P Kaybı
(kg/hayvan/yıl)
BüyükbaĢ (Ġnek, Sığır)
0,30
0,10
8,2
0,91
KüçükbaĢ (Koyun, Keçi)
0,42
0,06
1,0
0,05
Kümes Hayvanı (Tavuk)
0,52
0,22
0,06
0,008
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında;
BüyükbaĢ hayvan 500 kg, küçükbaĢ hayvan 45 kg ve kümes hayvanı 2 kg kabul
edilerek birim yükler (kg/gün) elde edilmiĢtir.
Hayvanların havzada kalan ilçelerde eĢit olarak dağıldığı kabul edilmiĢtir.
Ceyhan Havzası için oluĢturulmuĢ hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük
haritaları, N ve P için sırasıyla ġekil 102 ve ġekil 103‘te gösterilmiĢtir.
ġekil 102. Ceyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı N Yükü
ġekil 103. Ceyhan Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı P Yükü
ġekil 102 ve ġekil 103 birlikte değerlendirildiğinde, Ceyhan Havzası‘nda Hasanbeyli,
Ekinözü ve Çağlayancerit‘ten kaynaklanan yayılı hayvancılık yükünün az olduğu; havzada
hayvancılık faaliyetlerinden en fazla yayılı yükün KahramanmaraĢ ve Elbistan‘dan
kaynaklandığı görülmektedir.
Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
6.2.3.4.
Endüstriyel faaliyetler, konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan fosil kökenli yakıtlar,
motorlu taĢıtlardan çıkan egzoz gazları hava kirliliğine sebep olan baĢlıca kaynaklardır. Bu
kirleticiler, hava kirliliğine sebep olmasının yanı sıra yağmur ile yıkanarak havzadaki su
kaynaklarını da kirletmektedir.
Bu projede, havzadaki su kaynaklarında ötrofikasyona sebep olan azot ve fosfor kirliliği
incelenmiĢtir. Gerek ısınma ve endüstri kaynaklı, gerekse trafik kaynaklı emisyonların
genelinde atmosferik birikiminden fosfor yükü oluĢmamaktadır. Bu nedenle, atmosferik
birikim açısından kirletici olarak NOx ve NH3 parametreleri değerlendirilmiĢtir.
Atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükünün hesabında;
Sanayi ve evsel kaynaklı kirleticiler hesaba katılmıĢtır,
ĠTÜ tarafından yapılan Melen Havzası Koruma Eylem Planında, Melen Havzası için,
836 mm/m2 yıllık ortalama yağıĢ için NO3 ve NH3‘ün Toplam Azot cinsine çevrilmesi sonucu
bulunan 10,3 kg N/ha.yıl birim yük esas alınmıĢtır,
Melen Havzasındaki yıllık ortalama yağıĢ bilindiğinden diğer havzalarda da ortalama
yağıĢla orantılı olarak değiĢecek birim yükler bulunarak hesaplamalar yapılmaktadır. Büyük
Menderes Havzası‘nda kalan ilçelere ait yıllık ortalama yağıĢ değerleri, Melen Havzası yağıĢ
değeri referans alınarak, ve bulunan katsayıya göre oranlanarak havzadaki atmosferik
taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükü hesaplanmıĢtır,
Havzada yer alan ilçelerden aynı ile bağlı bulunan tüm ilçelerin eĢit yağıĢ aldığı kabul
edilmiĢtir.
Bulunan birim yük, toplam havza alanının %5‘ine uygulanmıĢtır. Her bir ilçe ve
havzayı paylaĢan diğer iller için bu oran sabit kabul edilmiĢtir.
Bu çalıĢmada, trafikten kaynaklı emisyonlar ile hava kirliliği ile oluĢan karbon esaslı kirlenme
hesaba katılmamıĢtır. Ancak, özellikle karayollarının ve Ģehir içi trafiğin yoğun olduğu
bölgelerde trafikten kaynaklı egzoz gazları ve karayolunda oluĢan tozların su havzaları
açısından önemli bir kirlilik kaynağı olduğu öngörülmektedir.
Havzaya atmosferden taĢınan kirliliğin sadece N için değil hidrokarbonlar, ağır metaller, toz
gibi hava kirliliğinin tüm yönleriyle incelenmesi envanter, ölçüm ve modelleme çalıĢmalarını
gerektiren uzun ve karmaĢık bir süreç olduğundan bu proje kapsamında dahil edilmemiĢtir.
Nehir
havzaları
yönetim
planı
hazırlanırken
atmosferik
taĢınımın
detaylı
olarak
incelenmesinin gerekli olduğu düĢünülmektedir.
Ceyhan Havzası için, atmosferik taĢınım ile oluĢan TN yükü dağılımı ġekil 104‘te verilmiĢtir.
ġekil 104. Ceyhan Havzası Atmosferik TaĢınım ile OluĢan TN yükü
6.2.3.5.
Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Havzadaki yerleĢimlerin bir kısmı kanalizasyon sistemine bağlı değildir. Bundan dolayı, kırsal
yerleĢimlerde sızdırmalı veya sızdırmasız foseptikler yaygın olarak kullanılmaktadır. Foseptik
çıkıĢ suları yayılı kirletici kaynak olarak kabul edilmektedir. Bu çalıĢmada, foseptiklerden
kaynaklanan yayılı yükleri; foseptik kullanan yerleĢim yerlerinin 2010 yılı eĢdeğer nüfusları ve
20 Mart 2010 tarihli Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği‘nde verilen kiĢi
baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri kullanılarak hesaplanmıĢtır. Tebliğ‘de yer almayan,
nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri ise,
nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin
edilmiĢtir. Buna göre yükleri hesaplamalarda kullanılan ve Kentsel AAT Tebliği ve
Tchobanoglous ve Burton (1991)‘de verilen tipik konsantrasyonlar dikkate alınarak kabul
edilen kiĢi baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri Tablo 46’te (Bölüm 6.2.2.1.) verilmektedir.
Foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan kirletici yüklerin hesabında;
OluĢan yük sadece 2010 yılı için hesaplanmıĢ; Kentsel AAT Tebliği ve Atıksu Arıtımı
Eylem Planı gereğince 2017‘ye kadar AAT olmayan yerleĢim yeri kalmayacağı kabulü
ile 2020, 2030 ve 2040 yükleri noktasal yük olarak dikkate alınmıĢtır.
Foseptik
bilgileri,
saha
çalıĢmalarında
elde
edilen
bilgiler
doğrultusunda
oluĢturulmuĢtur. Kanalizasyonu mevcut olmayan ve/veya inĢaat halinde olan tüm
yerleĢim birimlerinde foseptik olduğu kabul edilmiĢtir.
Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor
için %30 olarak alınmıĢtır.
Ceyhan Havzası için foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan yayılı yükler ġekil 105 ve ġekil
106’da gösterilmiĢtir.
ġekil 105. Ceyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı
ġekil 106. Ceyhan Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan TP Yükü
ġekil 105 ve ġekil 106 birlikte incelendiğinde KahramanmaraĢ ve ilçelerinden kaynaklanan
yayılı azot ve fosfor değerlerinin yüksek olduğu (20-50 ton N/yıl ve 4-8 ton P/yıl), Kozan,
Andırın ve Yumurtalık ilçelerinin kanalizasyon yapılarının sağlıklı çalıĢmalarından dolayı az
miktarlarda yayılı azot ve fosfor yükü kaynaklandığı görülmektedir.
6.2.3.6.
Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Ceyhan Havzası‘nda yer alan düzensiz depolama alanlarından yağıĢ ve arazi drenajı sonucu
oluĢan yayılı yükler ġekil 107 ve ġekil 108’de gösterilmiĢtir. Düzenli depolama alanlarından
kaynaklanan sızıntı sularının yerinde ve/veya en yakın kentsel AAT‘ye taĢındığı düĢünülerek
yayılı yük hesaplamalarına dâhil edilmemiĢtir. Sızıntı suyu hesabına iliĢkin detaylı
açıklamalar Bölüm 6.2.2.3 te anlatılmıĢtır.
ġekil 107. Ceyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı
ġekil 108. Ceyhan Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı
Ceyhan Havzasında düzenli depolama tesisi bulunmamasından dolayı tüm bölgelerden
nüfusa ve iklime bağlı olarak yayılı sızıntı suları oluĢmaktadır (3 ton N/yıl ve 0,1 ton P/yıl dan
az). Nüfusun yoğun olduğu il ve ilçelerden kaynaklanan sızıntı suyu kaynaklı azot ve fosfor
yüklerinin daha yüksek olduğu görülmektedir (15-30 ton N/yıl ve (0,3-0,4 ton P/yıl). Sızıntı
suyundan kaynaklanan azot ve fosfor yükleri diğer yayılı kaynaklarla kıyaslandığında daha
az bir kısmı oluĢturmaktadır.
6.2.3.7.
Toplam Yayılı Kirlilik Yükleri
Havzada yer alan illerde yayılı kirletici kaynaklardan gelen TN yükü değerleri Tablo 70‘te, bu
yüklerin toplam yük içerisindeki dağılımı ġekil 109‘da, ilçeler bazında hazırlanmıĢ yayılı TN
yükleri haritası ise ġekil 110‘da verilmektedir.
Tablo 70. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen TN Yükü
YÜKLER (ton/yıl)
ĠL
ARAZĠ
GÜBRE ATMOSFERĠK
KULLANIMI
TAġINIM
463
4.166
161
HAYVANCILIK
FOSSEPTĠK
TOPLAM
823
57
5.681
ADANA
SIZINTI
SUYU
10
K.MARAġ
47
1.898
4.132
571
1.465
253
8.367
OSMANĠYE
76
353
2.948
124
679
44
4.224
ADIYAMAN
0
26
67
16
84
0
194
G.ANTEP
3
642
407
61
1.049
130
2.291
TOPLAM
137
3.382
11.720
933
4.101
483
20.757
Havzadaki yayılı TN yüklerinin %56 lık bölümünü (11.720 ton/yıl) gübre kullanımı, %20 lik
kısmını ise (4.101 ton/yıl) hayvancılık ve %16 lik bölümünü (3.382 ton/yıl) arazi kullanım
durumu oluĢturmaktadır. Katı atık sızıntı suları, atmosferik taĢınım ve foseptiklerin yayılı TN
yükleri içerisindeki toplam payı %8 kadardır. Gübre kullanımını yayılı yük içerisinde en büyük
paya sahip olması beklenen bir durumdur. Havzanın özellikle Adana ve KahramanmaraĢ‘ın
ilçelerinde yoğun tarımsal faaliyet olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Ceyhan Havzasının
özellikle nüfus ve sanayi açısından geliĢmiĢ bir havza konumunda olması sebebiyle, gerek
ulaĢım gerekse sanayiden kaynaklı konvansiyonel kirleticilerden kaynaklanan yayılı yüklerin
atmosferik taĢınımla havzaya olan etkisi detaylı olarak araĢtırılmalıdır.
ġekil 109. Ceyhan Havzası Yayılı TN Yükü Dağılımı
ġekil 110. Ceyhan Havzası Toplam Yayılı N Yükleri Dağılım Haritası
Havzada yer alan illerde yayılı kirletici kaynaklardan gelen TP yükü değerleri Tablo 71‘de, bu
yüklerin toplam yük içerisindeki dağılımı ġekil 111‘de, ilçeler bazında hazırlanmıĢ yayılı TP
yükleri haritası ise ġekil 112‘de verilmektedir.
Tablo 71. Ġller Bazında Yayılı Kirletici Kaynaklardan Gelen TP Yükü
YÜKLER (ton/yıl)
ĠL
ADANA
SIZINTI
SUYU
0
ARAZĠ
KULLANIMI
16
K.MARAġ
1
OSMANĠYE
ADIYAMAN
G.ANTEP
TOPLAM
GÜBRE
HAYVANCILIK
FOSSEPTĠK
TOPLAM
1.095
83
9
1.203
45
637
128
39
850
2
11
350
76
25
465
0
1
8
7
0
16
0
14
60
80
0
154
4
87
2.150
374
74
2.688
Yayılı TP yüklerinde de TN yüklerine benzer bir durum söz konusudur. Toplam yükün
tamamına yakını (2.150 ton/yıl) gübre kullanımından kaynaklanmaktadır. Ġkinci sırada ise 374
ton/yıl değeri ile %14 lük paya sahip olan hayvancılık gelmektedir. Foseptikler ve arazi
kullanımının (%3) TP yükü içerisindeki payları ise birbirine yakındır. Katı atık sızıntı suları ile
%1 likten daha az bir paya (4 ton/yıl) sahiptir.
ġekil 111. Ceyhan Havzası Yayılı TP Yükü Dağılımı
ġekil 112. Ceyhan Havzası Toplam Yayılı P Yükleri Dağılım Haritası
Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden
kaynaklanmaktadır. Toplam mevcut yayılı kirleticilerin sunulduğu Ģekillere göre, N yükü
açısından baĢı çeken tarımsal gübre yükünü, hayvansal atıkların geldiği hayvan yetiĢtiriciliği
ve arazi kullanımından kaynaklanan N yükü takip etmektedir. Atmosferik taĢınım ve sızıntı
suyu yükleri, TN yayılı yükleri açısından sadece küçük bir paya sahiptir.
Fosfor yükleri ile ilgili olarak, yüklerin çoğunluğunun tarımsal gübre kullanımını takiben
hayvancılıktan kaynaklandığı görülmektedir. Tarımsal alanlar, çayır ve meralar ile ormanların
P yükleri de % 3 mertebelerindedir. Havza içinde hayvancılığın fazla geliĢmemiĢ olması,
yayılı yük açısından tarımsal gübre kullanımını baskın hale getirmektedir.
ġekil 113 ve ġekil 114‘te havzayı oluĢturan illerden Adana iline ait yayılı kirlilik yüklerinin TN
ve TP bazında dağılımları verilmektedir. Yayılı yük haritaları daha büyük ölçekte EK VIII de
verilmiĢtir.
ġekil 113. Adana Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı
ġekil 114. Adana Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı
ġekil 115 ve ġekil 116‘da havzayı oluĢturan illerden KahramanmaraĢ iline ait yayılı kirlilik
yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir.
ġekil 115. KahramanmaraĢ Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı
ġekil 116. KahramanmaraĢ Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı
ġekil 117 ve ġekil 118’de havzayı oluĢturan illerden Osmaniye iline ait yayılı kirlilik yüklerinin
TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir.
ġekil 117. Osmaniye Ġline Ait Yayılı TN Yükü Dağılımı
ġekil 118. Osmaniye Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı
ġekil 119 ve ġekil 120‘de havzayı oluĢturan illerden Adıyaman iline ait yayılı kirlilik yüklerinin
ġekil 119. Adıyaman Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı
ġekil 120. Adıyaman Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı
ġekil 121 ve ġekil 122‘de havzayı oluĢturan illerden Gaziantep iline ait yayılı kirlilik yüklerinin
ġekil 121. Gaziantep Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı
ġekil 122. Gaziantep Ġline Ait Yayılı TP Yükü Dağılımı
6.2.4. Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi
Bölüm 6.2.2 ve 6.2.3‘te noktasal ve yayılı kirletici kaynaklar ile bu kaynakların proje alanında
sebep olduğu kirlilik yükleri değerlendirilmiĢ ve geleceğe dönük kirlilik yükü tahminleri
yapılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamalarında, gelecekte havzada gerçekleĢtirilecek olan
koruyucu faaliyetler sebebiyle doğal yapının daha fazla bozulmasının önleneceği, bu sebeple
gelecek yıllarda kirlilik oluĢumunda bir iyileĢme olacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna bağlı
olarak su kaynakları üzerindeki baskıların azalması ve neticede su kalitesinde artıĢ
gerçekleĢmesi beklenmektedir. Noktasal ve yayılı kirletici yüklerin gelecekteki durumu ile ilgili
öngörüler aĢağıda özetlendiği gibidir.
2017 yılına kadar, Belediye teĢkilatına sahip tüm yerleĢim yerlerinin AAT‘ye sahip
olacağı kabulü ile sadece kırsal alanlarda (köylerde) foseptik kullanıyor olacaktır. Bu
nedenle kırsal alanlardan kaynaklanan foseptik yükleri ihmal edilerek, foseptiklerden
kaynaklanan yayılı yükler, 2020 yılına kadar hesaplanmıĢtır.
Gelecekte, iyi tarım uygulamalarının artması ve organik tarıma geçiĢin hızlanması
sonucu, daha az ve bilinçli gübre kullanılacaktır. Hayvancılık faaliyetleri, artan milli
gelire paralel olarak bir miktar artacak; daha çok modern çiftliklerde besi hayvanı
yetiĢtiriciliği olarak devam edecektir. Tarım (gübre) ve hayvancılık faaliyetlerinden
kaynaklanan yayılı yük hesaplamalarda 2020 yılında tarımsal faaliyetler ve hayvan
yetiĢtiriciliğinden gelen besi maddesi yüklerinde 2010 için hesaplanan değerlere göre
% 20‘lik, 2030 yılı için % 30‘luk ve benzer Ģekilde 2040 yılında da % 40‘lık bir azalma
olacağı literatür bilgilerine dayanarak kabul edilmiĢtir (Stolze vd., 2000 - FAO,2002).
Endüstriyel tesislerden gelen kirletici yükündeki azalma endüstri tesislerinde AAT
kurulmasıyla ve mevcut AAT‘lerinin revize edilmesiyle sağlanacaktır.
Mevcut durumda yayılı kirletici kaynak olarak görünen sızıntı suyunun, Çevre ve
Orman Bakanlığı Katı Atık Ana Planı gereğince son yıllarda hızla yapımına baĢlanan
düzenli katı atık depolama alanları ile hem miktarı azalacak hem de kirletici
konsantrasyonu önemli ölçüde azalacaktır. Sızıntı suyu hesap yönteminde de
açıklandığı üzere, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı suları, toplanıp
arıtılmaları nedeni ile noktasal kaynak gibi davranacak ve gelecekte sızıntı suyu
yalnız eski depolama alanlarından açığa çıkacaktır. Bu sebeple, sızıntı suyundan
gelecekte kaynaklanacak yayılı kirlilik yüklerinin hesabında; 2020 yılında, 2010
yılında hesaplanan yüklerin %25 oranında azalacağı kabul edilmiĢtir. 2030 yılındaki
yükler, 2010 yılındaki mevcut yükün % 50‘si olarak; 2040 yılındaki yükler ise 2010
yılındaki yüklerin % 95 azalacağı Kabul edilerek hesaplanmıĢtır.
Havzada, 2010 yılı için arazi kullanımının 2040 yılına kadar önemli oranda
değiĢmeyeceği kabulü ile 2010 yılı için hesaplanan arazi kullanımından kaynaklanan
yayılı yükler, 2040 yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir.
Benzer Ģekilde, gelecekteki yükler açısından alt havza bazında detaylı çalıĢmalar
yapılması gerektiğinden, atmosferik taĢınımla oluĢan yayılı kirlilik yükleri de 2040
yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir.
Ceyhan Havzası‘nda havzaya verilen noktasal ve kirletici yüklerin yıllara bağlı değiĢimleri iller
bazında Tablo 72‘de verilmektedir. Havza genelinde oluĢan Toplam Azot ve Toplam Fosfor
yüklerinin dağılımı ġekil 123 ve ġekil 124’te, yıllara bağlı değiĢimleri ise
ġekil 125 ve ġekil 126’da verilmektedir.
Tablo 72. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı Kirletici Yükleri
YÜKLER (ton/yıl)
Yılla
r
Ġller
Kahramanmar
aĢ
Adana
2010
2020
2030
Toplam Azot (TN)
Nokta
Yayıl
Topla
sal
ı
m
Toplam Fosfor (TP)
Noktas
Yayıl
Topla
al
ı
m
2.108
8.367
10.475
382
850
1232
776
5.681
6.457
116
1.203
1319
Adıyaman
80
194
274
14
16
30
Osmaniye
828
4.224
5.052
139
465
604
Gaziantep
22
2.291
2.313
4
154
158
Toplam
3815
20.757
24.572
655
2.688
3343
Kahramanmar
aĢ
Adana
1.269
7.008
8.277
280
662
942
618
4.629
5.247
100
959
1059
Adıyaman
69
163
232
15
13
28
Osmaniye
473
3.440
3.913
83
356
439
Gaziantep
17
1.882
1.899
4
126
130
2445
17.123
19.568
482
2.116
2598
1.541
6.411
7.952
311
581
892
684
4.122
4.806
108
841
949
Adıyaman
86
149
235
18
13
31
Osmaniye
563
3.054
3.617
94
310
404
Toplam
Kahramanmar
aĢ
Adana
21
1.723
1.744
5
112
117
Toplam
2.895
15.459
18.354
536
1.857
2393
Kahramanmar
aĢ
Adana
1.759
5.830
7.589
341
504
845
735
3.618
4.353
119
723
842
Adıyaman
101
134
235
20
11
31
Osmaniye
645
2.657
3.302
108
267
375
Gaziantep
24
1.577
1.601
5
98
103
3.264
13.816
17.080
593
1.602
2195
Gaziantep
2040
Toplam
Havzadaki kentsel yerleĢimlerden, endüstriyel tesislerden ve düzenli katı atık depolarından
kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere
noktasal kirliliğin toplam içerisinde daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı
için noktasal yüklerin oranı TN parametresi bazında %16, TP parametresi bazında %20‘ tür.
Noktasal TN yükleri 2010 yılında 3815 ton/yıl iken, 2040 yılında 3264 ton/yıl değerine
inmektedir. TP yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde az bir düĢüĢle 655 ton/yıl dan 593 ton/yıl
değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere rağmen, yayılı yüklerde
çok daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010 yılında 20.757 ton/yıl olan
yayılı TN yükü, 2040 yılında 13.816 ton/yıl seviyesine inmekte olup; %33 oranında bir azalma
söz konusudur. TP yükleri değeri de benzer Ģekilde 2.688 ton/yıl dan 1.602 ton/yıl değerine
inmektedir.
Tablo 72 ve ġekil 123 -ġekil 124ġekil 125-ġekil 126 değerlendirildiğinde, Toplam Azot ve fosfor yükünün çoğunun yayılı
yüklerden kaynaklandığı görülmektedir. Noktasal yüklerde 2020 yılında yapılması planlanan
ileri kentsel AAT‘ler nedeniyle önemli bir azalma olsa da sonraki 10 yıllık bölümlerde artıĢ
beklenmektedir. Ancak toplam yüke en fazla etki eden yayılı yüklerin her 10 yıllık dilimde
yukarıda belirtilen oranlarda azalacağı tahmin edildiği için Toplam Azot ve Fosfor yükünün de
zamanla azalacağı hesaplanmıĢtır.
ġekil 123 ve ġekil 124‗te 2010 yılı için pay grafikleri ve
ġekil 125 ve ġekil 126‘da ise kirletici yüklerin yıllar bazında değiĢimlerin grafiksel gösterimi
verilmiĢtir.
2010 Yılı Noktasal ve Yayılı T-N Yükü Dağılımı
16%
Noktasal T-N yükleri
Yayılı T-N yükleri
84%
ġekil 123. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN Yükü Dağılımı
2010 Yılı Noktasal ve Yayılı T-P Yükü Dağılımı
20%
Noktasal T-P yükleri
80%
Yayılı T-P yükleri
ġekil 124. Ceyhan Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TP Yükü Dağılımı
25.000
20.000
15.000
Toplam
Yayılı T-N yükleri
10.000
Noktasal T-N yükleri
5.000
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 125. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TN Yükleri DeğiĢimi
3.500
3.000
2.500
2.000
Toplam
Yayılı T-P yükleri
1.500
Noktasal T-P yükleri
1.000
500
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 126. Ceyhan Havzası Noktasal ve Yayılı TP Yükleri DeğiĢimi
Noktasal ve yayılı kirletici kaynakları azaltmak mümkün olsa bile, tamamen önlemek
mümkün değildir. Fakat koruyucu önlemler ile yükler belirli bir oranda düĢürülebilmektedir.
Hesaplamalar yapılırken yıllara göre yayılı yüklerdeki değiĢim, yukarıda bahsedildiği gibi
uluslararası deneyimlere dayanarak göz önüne alınmıĢtır. Yayılı yükleri gelecekte azaltmaya
yönelik alınacak daha gerçekçi çözümleri araĢtırmak için tüm havzada daha detaylı
araĢtırmalar yürütülmelidir.
7.
HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR ve ÇÖZÜM
ÖNERĠLERĠ
7.1.
Baskı ve Etkiler
Baskı ve etki analizi, insani faaliyetlerin yüzey suları ve yeraltı suları üzerindeki etkilerini
inceler. Bu analiz insani faaliyetleri nedeniyle, Su Kirliliği Kontrolü Direktifi‘nde yer alan
çevresel hedeflere ulaĢamama riski altında bulunan yüzey ve yeraltı suyu kitlelerini
tanımlamak için pek çok disiplin yaklaĢımını ve farklı kaynaklardan alınan verileri bir araya
getiren bütüncül bir değerlendirmedir. Sanayi, tarım, turizm ve kentleĢme gibi faaliyetler
―baskı‖ olarak, bu faaliyetlerin çevre üzerindeki sonuçları ise ―etki‖ olarak adlandırılmaktadır.
Ceyhan Havzası‘nda yer alan kirletici kaynakları genel olarak Ģu Ģekilde listelenebilir:
YerleĢimlerden kaynaklanan atıksular,
Kırsal alanlardan gelen septik tank deĢarj suları,
Katı atık depolama tesislerinden gelen sızıntı suları,
Havzada yer alan Elbistan Termik Santrali‘nin kazan altından çıkan yanmamıĢ
kömürden kaynaklanan atıksular,
Endüstriyel faaliyetlerden kaynaklanan atıksular,
Tarımsal alanlarda kullanılan tarım ilaçları ve suni gübreler,
BüyükbaĢ, küçükbaĢ havyan besi ahırlarından kaynaklanan atıksular
7.1.1.
Evsel Kirlilik Kaynaklı Baskı ve Etkiler
Havza genelinde yerleĢimlerden kaynaklanan atıksular, kanalizasyon sistemiyle toplanıp
arıtımaya tabii tutulmaksızın deĢarj edilmektedir. Havzada yeterli sayıda atıksu arıtma
tesisinin bulunmadığı görülmüĢtür. Özellikle KahramanmaraĢ il merkezi ve Ceyhan ilçesi gibi
havzadaki yüksek nüfuslu yerleĢimlerin atıksuları havza için ciddi baskı oluĢturmaktadır.
Ayrıca foseptiklerin birçoğu sağlıklı olarak iĢletilmemekte, toplanan sular sızdırmalı olan
yapılardan alıcı ortama ulaĢmaktadır. Proje kapsamında yapılan çalıĢmalarda havzanın
%79‘unun atıksuyunun kanalizasyon Ģebekesine bağlı olduğu ve % 82‘sinin atıksuyunun
AAT‘lerde arıtıldığı tespit edilmiĢtir. Ceyhan Havzası‘nda 2010 yılı için 1.814 ton/yıl kentsel
TN yükü, 304 ton/yıl kentsel TP yükü oluĢmaktadır.
Havza sınırları içerisinde 3 adet AAT vardır. Kozan ve Yumurtalık AAT‘lerinin yeterli
kapasitede olmadığı görülmektedir. Bunların dıĢında, Osmaniye merkez atıksularını arıtan
Osmaniye AAT mevcuttur. Osmaniye AAT deĢarj noktası olan Hamus Çayı; Ġskenderun için
içme ve kullanma suyu sağlanacak olan Cevdetiye Regülatörü‘nün membasında kaldığından,
Cevdetiye regülatörü mansabına taĢınmak üzere iletim hattının yapılması gerekmektedir.
Havzanın %60‘ını kapsayan KahramanmaraĢ ve %18‘ini kapsayan Adana‘nın Ceyhan
ilçesinde AAT bulunmamakta ve atıksular alıcı ortama deĢarj edilmektedir.
DSĠ‘den alınan 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi ölçüm verilerine göre, havzanın ana
akarsuyu olan Ceyhan Nehri ve onu besleyen büyük çaylarda ve üzerlerindeki barajlarda su
kalitesi genel olarak organik maddeler, nitrat azotu ve inorganik parametreler açısından
yüksek kaliteli su ya da az kirlenmiĢ su sınıfına girmektedir. Ancak amonyum azotu cinsinden
K.MaraĢ sonrasında Ceyhan kirli su sınıfına girmektedir. K.MaraĢ‘ın güneyindeki Aksu
Çayına karıĢmadan önce Karaçay (Mikail), Ġmalı Çayında ve endüstriyel deĢarjlar sonrasında
Erkenez Çayında ve Osmaniye‘nin Akça (Hamis) Çayında nüfus ve endüstriyel aktivite
yoğunluğu nedeniyle su kalitesi çoğu parametre açısından çok kirli su sınıfına girmektedir.
Havzanın denize yakın bölümündeki ve koruma alanı olan Yumurtalık Dalyan Gölü‘nde çok
kirli su sınıfına girecek ölçüde organik madde ve amonyum azotu kirliliği tespit edilmiĢtir.
Ceyhan Havzası illerinde yaz aylarında halkın büyük bir çoğunluğu serin bölgeler olan
yaylalara gitmektedir. Havza içerisinde KahramanmaraĢ ilinde BaĢkonuĢ, YavĢan ve Tekir
Yaylası, Osmaniye ilinde ise Zorkun, OlukbaĢı, Ürün, Maksutoğlu, BağdaĢ ve Almanpınarı
Yaylaları bulunmaktadır. Adana ilinde KarataĢ ve Yumurtalık ilçeleri tatil yöresidir. Bu
ilçelerde yer alan tatil sitelerinin münferit arıtmaları mevcut olup, arıtılmıĢ atıksularını alıcı
ortama deĢarj etmektedirler.
Ceyhan Havzası içerisinde yer alan belediyelerin tamamına yakınında katı atık uzaklaĢtırma
amacıyla düzensiz depolama sahaları kullanılmaktadır. Genellikle dere ve çay kenarlarına,
terk edilmiĢ maden ocaklarına ve orman vasfını yitirmiĢ arazilere kontrolsüz bir Ģekilde
dökülmekte olan atıklar, sızıntı suları ile akarsu ve yeraltı suyunu kirletmektedir. Havzada
henüz düzenli depolama alanı kurulmamıĢtır; ancak KahramanmaraĢ ve Osmaniye‘de katı
atık düzenli depolama tesisi çalıĢmaları devam etmektedir.
7.1.2.
Endüstriyel Faaliyetlerden Kaynaklanan Baskı ve Etkiler
ve KahramanmaraĢ yer almaktadır. Adana‘nın havza içerisinde kalan kısmında yoğun bir
endüstriyel faaliyet göze çarpmazken, KahramanmaraĢ‘ta bulunan sanayi tesislerinin
havzadaki asıl endüstriyel kaynaklar olduğu söylenebilir. KahramanmaraĢ‘ta tekstil fabrikaları
çoğunluktadır. Ġldeki endüstrinin %82‘si merkez ve güney ilçelerinde bulunmaktadır. Andırın,
Çağlayancerit, Ekinözü ilçelerinde sanayi tesisi bulunmamaktadır. KahramanmaraĢ‘ta
bulunan tekstil firmaları birbirlerine yakın olmakla birlikte, münferit arıtma tesisleri mevcuttur.
Tekstil endüstrisinde proses gereği ihtiyaç duyulan ısının karĢılanması için kömür
kullanılmakta olup; yakma kaynaklı önemli bir cüruf problemine rastlanmamıĢtır. Ayrıca
KahramanmaraĢ‘ta mandıracılığın da geliĢtiği gözlenmiĢtir. Ceyhan Havzası‘nda 2010 yılı
için 431 ton/yıl endüstriyel TN yükü, 101 ton/yıl endüstriyel TP yükü oluĢmaktadır.
Elbistan Termik Santrali KahramanmaraĢ Bölgesi‘nde ciddi bir kirletici kaynaktır. Santralin
çevresindeki tarım arazilerinde yoğun Ģekilde Ģeker pancarı yetiĢtiriciliği yapılmakta, tesisten
çıkan
atıksular
uygun
Ģekilde
arıtılmadan
tarım
arazilerinin
sulanması
amacıyla
kullanılmaktadır. Santralden kaynaklanan emisyonlar sebebiyle bölgede hava kirliliğinin de
mevcut olduğu gözlenmiĢtir.
Osmaniye ilinde küçük ölçekli iĢletmeler Ģeklinde olan sanayinin daha çok tarıma dayalı
ürünlerin iĢlenmesi, bilhassa zeytinyağı üretimi ağırlıklı olduğu görülmektedir. Bu tesislerden
çıkan atıksular betonarme havuzlarda toplanarak buharlaĢtırılmakta olup, alıcı ortama
verilmemektedir.
Havzada toplam 4 adet OSB bulunmaktadır. Bunlardan Hacı Sabancı OSB, Adana‘nın havza
dıĢında kalan Yüreğir ve Sarıçam Ġlçeleri sınırlarında yer almasına rağmen; ancak
atıksularının
Ceyhan
Nehri‘ne
deĢarj
edilmesi
nedeniyle
havza
dahilinde
değerlendirilmektedir. Kalan OSB‘lerden biri KahramanmaraĢ, diğer ikisi Osmaniye ilinde yer
almakta olup, havza dahilindedirler. Havzada yer alan KahramanmaraĢ OSB‘nin atıksu
arıtma tesisi henüz yapılmamıĢ proje onay aĢamasındadır. Mevcut durumda toplanan
atıksular kuru dere yatağına deĢarj edilmektedir. Önceden OSB atıksuları, boru hattı
vasıtasıyla aynı dere yatağının mansabında daha ileri bir noktasına deĢarj edilirken, boruların
kırılması nedeniyle daha yakın bir noktaya verilmektedir.
Havzada yer alan bu endüstriyel tesislerden tekstil firmalarının birçoğunun deĢarj izni
olmasına rağmen ―renk‖ parametresine henüz bir standart getirilmemiĢ olması, boyar madde
içeren renkli suların alıcı ortama karıĢmasına neden olmaktadır. Renk, alıcı ortamda estetik
açıdan problem yaratmasının dıĢında, alıcı ortama çözünmüĢ oksijen ve güneĢ ıĢığı
girmesini engellemektedir. Bu durum alıcı ortamdaki doğal yaĢamı tehdit etmektedir. Ayrıca
rengi oluĢturan kimyasal maddeler (benzidin ve diğer aromatik bileĢikler gibi) canlı üzerinde
toksik, karsinojenik ve mutajenik etkiye sebep olabilmektedir. Bu kimyasal maddeler,
konsantrasyona ve temas süresine bağlı olarak canlı üzerinde akut veya kronik etki
gösterebilmektedir. Konvansiyonel yöntemlerle arıtılamayan renk parametresi, iĢletmeler için
ek bir maliyet olsa da, deĢarj standartlarına ―renk‖ parametresinin getirilmiĢ olması oldukça
önemlidir.
Elbistan Termik Santrali KahramanmaraĢ Bölgesi‘nde en önemli kirletici kaynaklardan biridir.
Termik santralde A ve B diye isimlendirilen iki ayrı ünite bulunmaktadır. A termik santrali,
ünitelerinin arasındaki bağlantı hatlarının tıkanması nedeniyle uzun süredir atıl durumdadır.
Saha çalıĢmaları esnasında yapılan gözlemlerde, Ceyhan Havzası‘ndaki en önemli kirlilik
kaynağının termik santralden kaynaklandığı ve santralin atıksularının arıtılmadan doğrudan
alıcı ortama verildiği tespit edilmiĢtir. Söz konusu atıksuyun büyük bir kısmının kazan alt suyu
(yıkama suyu) olması nedeniyle, yüksek kükürt içeriği bulunmaktadır. Elbistan Termik
Santrali‘nin etrafında Ģeker pancarı yetiĢtiriciliği yoğun bir Ģekilde yapılmaktadır ve tesisten
çıkan atıksularla tarım arazileri sulanmaktadır. Ortamdaki kirlilik sadece atıksudan
kaynaklanmayıp, önemli ölçüde hava kirliliği de gözlenmiĢtir. Ek yakıt olarak kullanılan
kömürün yakılması sonucu oluĢan cürufların da bertaraf edilememesi de bir problem olarak
görülmektedir.
Elbistan ġeker Fabrikası‘nın atıksularının tesis önünde bulunan iki havuza depoladığı, depo
olarak açılan havuzlarda sızıntıyı önlemek için herhangi bir önlem alınmadığı gözlenmiĢtir.
Havuzlarda buharlaĢmaya bırakılan atıksular yeraltı suyuna sızma ihtimali nedeniyle önem
arz etmektedir.
Ceyhan ve Seyhan Havzalarında yer alan Osmaniye OSB, Hatay 75. Yıl OSB, Adana OSB,
Ġskenderun Körfezindeki ve Yumurtalık ilçesi kıyılarındaki rafineriler, termik santraller,
Yumurtalık Enerji Ġhtisas Bölgesi ve münferit sanayi tesislerinin yoğunluk oluĢturduğu AdanaMersin Karayolu vb bölgeler emisyon açısından izlenmeli ve mevcut ve potansiyel etkileri
Burnaz Kaynakları Koruma Alanları, Çukurova Bölgesi Sulama Projeleri hizmet alanları,
Erzin-Dörtyol Sulaması hizmet alanı, Erzin ve YeĢilken Yeraltısuyu Kooperatifi sulama hizmet
alanlarına etkileri açısından birlikte değerlendirilmelidir. Bu bölge, önemli seviyede emisyon
baskısı oluĢturan ve çok geniĢ alanları etkileyen, yağmurla yerüstü ve yeraltı sularını
etkileyebilen emisyon açısından emisyon sıcak bölgesi niteliği taĢımaktadır.
Büyük bir bölümü AĢağı Seyhan ve AĢağı Ceyhan Havzalarında yer alan Çukurova bölgesi,
su ve toprak kaynakları potansiyeline istinaden çok büyük Devlet Sulama Yatırımlarını ihtiva
etmektedir. Söz konusu sulama hizmet alanlarındaki bitki deseninin korunması, içmesuyu
amaçlı kaynakların korunması amacıyla Adana OSB, Yumurtalık Bölgesi, Ġskenderun Körfez
Bölgesi mevcut ve mutasavver rafineri, termik santral vb yoğun emisyon yayan faaliyetler
açısından, söz konusu emisyon yayan faaliyetlerin mevcut ve ilerisi için tahmin edilen
projeksiyonuna dayalı etkilerinin hesaplanması ve rapor haline getirilmesi, bu konudaki
tedbirlerin alınması gerekmektedir. (DSĠ VI. Bölge Müd.)
7.1.3.
Tarım ve Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Baskı ve Etkiler
Havza içerisinde yer alan ilçelerin tamamında tarım yapılmaktadır. Tarımsal faaliyetler
ağırlıklı olarak, Adana ilinde buğday ve narenciye, KahramanmaraĢ ilinde Ģeker pancarı ve
pamuk, Osmaniye ilinde yer fıstığı ve mısır üretimi Ģeklinde görülmektedir. Tarımsal
faaliyetler sırasında sulama suyu olarak yeraltı suyunun kullanımı, zirai ilaç kullanımı ve
gübreleme havza için tehdit unsuru olabilmektedir. Havzadaki illerde büyükbaĢ ve küçükbaĢ
olmak üzere hayvancılık yapıldığı gözlenmiĢtir. Hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanan
hayvan atıkları havzada doğal gübre olarak kullanılmaktadır. Hayvansal dıĢkılar doğal gübre
olarak kullanıldıklarında ortama yayılan azot ve fosfor, hayvan kategorisi, türü, beslenme
alıĢkanlıkları, hayvan ağırlıkları ve gübreleme özelliklerine bağlı olarak değiĢkenlik
göstermektedir. Hayvan dıĢkıları akarsulara da karıĢabilmektedir ve önemli bir kirletici
kaynak olarak taĢınabilmektedir. Ceyhan Havzası‘nda, toplam yayılı kirleticilerde, TN yükü
açısından 11.720 ton/yıl (toplam yayılı yükün %57‘si) ile baĢı çeken gübre kullanımını, 4.101
ton/yıl (toplam yayılı yükün %20‘si) ile hayvancılık faaliyetleri takip etmektedir.
7.1.4.
Nehirler ve Kollarında Su Kalitesi Ġzlemesinde YaĢanan Problemler
Ceyhan Nehri ve onu besleyen akarsu ve barajlardaki DSĠ istasyonları için organik karbon ve
azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, NH4-N, NO2-N, NO3-N cinsinden, su
kalitesi sınıfları belirlenmiĢ olup detaylı bilgi Bölüm 6.1.2.‗de verilmiĢtir.
DSĠ tarafından
yapılan su kalitesi gözlemlerinde organik parametreler arasında çoğunlukla KOĠ ve BOĠ
ölçümleri yapılmıĢ, TKN (Toplam Kjeldahl Azotu) ve diğer organik parametrelerin ölçümü
yapılmadığı için gerçek su kalitesi tespit edilenden daha kötü olabilir. TP ölçümlerinin
yapılmamıĢ olması, fosfor kirliliğinin düzeyinin belirlenmesini engellemektedir. Ayrıca, 21
adet olan C grubu parametreleri içinde genellikle sadece 3 – 4 parametre ölçüldüğü için
gerçek su kalitesi tespit edilenlerden daha kötü olabilir. Özellikle sanayinin ve madenciliğin
yoğun olduğu yerlerdeki akarsularda ağır metal parametrelerinin daha sıklıkla izlenmesinde
fayda vardır. Havzadaki su kalitesi istasyonlarının sayısının, önemli derelerin tamamını
içermek üzere artırılması ve SKKY‘deki parametrelerin tamamının ölçülebileceği Ģekilde
yeniden organize edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca AB sürecinde Su Çerçeve
Direktifine uyum sağlamak için kimyasal kirlenmenin yanı sıra ekolojik kirlenmenin de
belirlenmesine ihtiyaç duyulacaktır. Ülkemizdeki akarsularda halihazırda akarsuların ekolojik
vaziyetini izleyecek bir organizasyon mevcut değildir. Bu konuda altyapı çalıĢmalarının
baĢlatılmasına ihtiyaç vardır.
Bu genel önlemlere ek olarak su kalitesinin birçok parametre açısından IV. Sınıf olduğu ve
sıcak nokta olarak belirlenmiĢ akarsularda aĢağıdaki stratejik önlemler uygulanacaktır.
1. Öncelikle sıcak nokta alanındaki noktasal kirletici kaynaklarda (evsel, endüstriyel,
OSB vb…) iyi üretim ve arıtma teknolojileri ile, kapasite ve arıtma performansları
yönünden detaylı bir incelemeye tabi tutularak mümkün olan iyileĢtirmeler belli bir
zaman sürecinde yaptırılmalıdır.
2. Sıcak noktanın yer aldığı akarsu ortamı, Ekolojik Debi (Çevresel AkıĢ) yönünden de
irdelenerek, gerekli çevresel debinin sürekli olarak mevcut olup olmadığı DSĠ Genel
Müdürlüğü tarafından yayınlanan ―Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak
Üzere Su Kullanım Hakkı AnlaĢması Ġmzalanmasına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında
Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ esasları çerçevesinde
belirlenmelidir. Bu yönetmelik göz önünde bulundurularak doğal hayatın devamı için
mansaba bırakılacak çevresel ihtiyaç debisi(mansapta daha önce tesis edilmiĢ su
hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer aldığı kesitteki
son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olmalıdır. Ayrıca baraj
ve akarsu yatağına bırakılması gerekli çevresel ihtiyaç debisi (can suyu), akarsuyun
ilgili kesitinde zamanın %99‘undavar olan debiden (Q99) daha az olmamalıdır.
3. Yukarıdaki 1. ve 2. maddelerde belirtilen hususlara tam olarak uyulduğu halde, söz
konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda,
sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma
bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak
gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri
yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri) için mevcut
mevzuat
yeterli
olmadığı
durumlarda
deĢarj
standartlarında
kısıtlamaya
gidilmelidir(ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana
kadar, kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Ayrıca endüstriler
için PAH, renk, toplam fenoller ve pestisitler gibi Suda Tehlikeli Maddeler Tebliğinde
yar alan bazı temel parametreler için deĢarj standartları SKKY‘ne eklenmelidir. Bu
kapsamda öncelikle alıcı ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı
artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi
doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli tüm ölçümler yapılmalıdır.
2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından suda tehlikeli
maddeler yönetmeliğindeki alıcı ortam bazlı deĢarj standartlarına geçileceğinden BAT
(Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir.
7.1.5.
Ceyhan Nehri Üzerinde Kurulan Regülatör ve HES’lerden Kaynaklanan
Baskı ve Etkiler
Ceyhan Havzası‘nda kurulan regülatör ve HES‘lerden kaynaklanan baskı ve etkiler aĢağıda
sıralanmakatadır.
4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ve bu kanuna istinaden çıkarılan Elektrik
Piyasası Lisans Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde elektrik üretimi yapmak
amacıyla tesis edilip iĢletilmek üzere özel sektör tarafından yapılan baĢvurularda, DSĠ
Bölge Müdürlükleri‘ne bu konuda sadece firmalar tarafından hazırlanan fizibilite
raporları gönderilmektedir. Bu raporlar öncelikle memba ve mansap Ģartlarının
mevcut ve mutasavver projeler ile iliĢkisi, su hakları ve raporun uygunluğu açısından
incelenmekte ve görüĢ verilmektedir. Hazırlanan fizibilite raporunun uygun görülmesi
halinde firmalar ile DSĠ Genel Müdürlüğü arasında Su Kullanım Hakkı AnlaĢması
imzalanmakta ve ilgili süreç tamamlanmaktadır. Konunun bundan sonraki takip
noktası Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu olmaktadır. ĠnĢaat sürecinde; iĢin takibine
yönelik yasada halen bir düzenleme bulunmadığından gerek kati ve uygulama
projeleri gerekse imalatlar ile ilgili olarak yapılan çalıĢmalardan özellikle tünel
güzergahlarında yapılması gereken sondajların, inĢaatlarda kullanılan malzemelerle
ilgili yapılması gereken deneylerin ve aplikasyon iĢlerinde kullanılan kotların uygun bir
Ģekilde yapılıp yapılmadığı hakkında DSĠ Bölge Müdürlükleri tarafından herhangi bir
takibinin yapılması mümkün olmamaktadır. Bilindiği üzere 4628 sayılı yasa
kapsamında devam eden inĢaatların denetiminin yapılması için DSĠ Genel
Müdürlüğünce hazırlanan Su Yapıları Denetim Hizmetleri Yönetmeliği uygulamaya
konulamadan yürütmesi DanıĢtay 10.Dairesi kararı ile durdurulmuĢtur.
Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılması gereken su miktarı firmalar ile DSĠ
Genel
Müdürlüğü
arasında
imzalanan
Su
Kullanım
Hakkı
AnlaĢmasında
belirlenmiĢtir. Ancak, bu takibin sağlanmasında otomasyona bağlı olarak uzaktan
algılamalı düzeye sahip bir donanımın seçilmesi, kurulması ve iĢletme aĢamasında
yeterli suyun bırakılıp bırakılmadığının takibi konusunda yaĢanabilecek sıkıntılarla
ilgili yaptırımların belirlenerek gerekli önlemlerin alınması gereklidir. Özel Sektörün
maksimum kazanç elde etmek amacıyla mansaba yeterli su bırakmayıĢı ile
yaĢanabilecek sıkıntılarla ilgili çözüm üretilmeli, gerekli olduğu takdirde lisansın iptali
yetkisi uygulanmalıdır. HES‘lerin memba ve mansabında su kullanım haklarının net
olarak imzalanan Su Kullanım Hakkı AnlaĢmalarında yer almaması, Ģirketler, çiftçiler
ve yöre halkı arasında anlaĢmazlıkların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır.
Özelliklede suyun çevirme yapısı (reg.) veya depolama tesisinde kanala alındığı
nokta ile kuyruk suyu arasında su kullanımları (halk sulamaları, değirmenler, balık
çiftlikleri vb.) büyük problemler teĢkil etmektedir. Bu sebeple, belirtilen bölümdeki halk
sulamaları, içme ve kullanma suyu, çevresel akıĢ suyu (doğal hayat suyu vb. tahsis
edilmeyen ancak ihtiyaç duyulan ve yıllardır süregelen mevcut su kullanımlarının
zaman ve miktar yönünden belirlenmesi zorunluluk olmuĢtur. Çiftçiler veya yöre
halkının HES tesislerine karĢı olumsuz tutum ve davranıĢlarının ortadan kaldırılması
için belirtilen bölümlerde sulama ve çeĢitli ihtiyaçlar için verilecek su miktarlarının
belirlenmesine acilen ihtiyaç vardır. Bu sebeple, özellikle halk sulamalarının ve bitki
desenlerinin bilinmesi ve geliĢtirilen HES projeleri ile entegrasyonu sağlanmalıdır. Bu
amaçla ilgili çalıĢma baĢlatılmalıdır. HES‘lerin projelerinde olması gereken balık
geçitlerinin, HES projesinin geliĢtirildiği su kaynağındaki balık türüne göre
projelendirilmesi gerekmektedir. Zira yapılan gözlemlerde yasak savma babından,
balık miktar ve türlerine iliĢkin hiçbir araĢtırma gözlem ve bilimsel veriye
dayandırılmadan yapılan balık geçitleri iĢlevini yerine getiremeyecektir. Bu durum
kaynak israfına sebep olacaktır. Bu konuda Üniversiteler ve Tarım Bakanlığı ile ortak
araĢtırma projeleri geliĢtirilmelidir.
ĠnĢaat aĢamasında depo alanlarının kısıtlı oluĢu sebebiyle özellikle inĢaat alanlarında
yatağa dökülen kazı malzemelerinin taĢkın anında mansaptaki diğer tesis ve yerleĢim
yerlerinde sebep olduğu-olacağı hasarların giderilmesi ve tesisin mansabında mevcut
bir depolamalı tesis varsa taĢınan rüsubatın bu tesisin göl alanını dolduracak
olmasını engelleyecek önlemlerin alınması gereklidir.
ÇED raporlarında kazıdan çıkan malzemelerin depolanacağı depo alanlarına yönelik
hususların özellikle ele alınması uygun olacaktır. Zira kanal güzergahı kazılarından
çıkan
malzemeler
akarsu
yataklarına
yuvarlanmaktadır.
Bu
durum
akarsu
mansabındaki baraj göllerinin zamanından önce dolmasına sebep olmaktadır. Diğer
taraftan ormanlık alanlarda ağaçların kırılmasına ve yağıĢlarda toprak kaymalarına
sebebiyet verilmektedir.
Su kaynaklarının yakınında yer alan yerleĢim yerlerinin birçoğunun düzenli katı atık
depolama sahalarının ve tesislerinin bulunmayıĢı sebebiyle yatağa daha az su
bırakılması sonucu çevre kirliliğinin ve salgın hastalık riskinin baĢlayacak oluĢundan
gerekli önlemlerin alınması gereklidir.
Özellikle dere ve nehir yatağından içmesuyu temin eden yerleĢim yerlerinin su temin
miktarlarında ve kirlilik sonucu su kalitesinde oluĢacak azalma ve bozulmalara
meydan verilmemesi gerekmektedir.
Tablo-2 kapsamında yer alan DSĠ ve EĠE projelerinde uzun yıllara dayalı gözlemler
mevcut iken özel sektör tarafından yapımı düĢünülen su kaynaklarında gözlem
eksikliği veya hiç gözlem olmayıĢı hidrolojik veri temininde sıkıntılara sebep olacak ve
sonuç itibarı ile bu durum birçok projede olumsuz sonuçlar doğurabilecektir.
Özellikle doğal hayatın devamı için gerekli su miktarının tespiti konusunda ilgili
kuruluĢların bir an evvel su kaynaklarında flora-fauna araĢtırmalarını, modelleme
çalıĢmalarını tamamlayarak raporlarını hazırlaması gerekmektedir.
Bu konuda uzman olan ülkeler ile protokol hazırlanmak suretiyle bu ülkelerin
tecrübelerinin ülkemize kazandırılması sağlanmalıdır.
Regülatör yapılarının membaında doğal depolamalardan yararlanarak bu depolama
hacimlerinin bir nevi silt havuzu gibi kullanmayı amaçladıkları, kesitte ve su yüzünde
meydana
gelen
değiĢikliğe
göre
taĢkın
risk
analizi
yapılmaması
sıkıntı
oluĢturabilecektir.
Su gözlemi olmayan bazı küçük HES‘lerde çevreye verilen zararları önlemek adına
proje iptallerinin ve yeniden seçme eleme kriterlerinin devreye alınması uygun
olacaktır.
7.2.
Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri
Havzadaki sıcak noktaların belirlenmesinde saha incelemeleri, ÇOB il müdürlüklerinden elde
edilen bilgiler, paydaĢ toplantılarında alınan görüĢler ve havza özelinde yapılmıĢ olan
ulaĢılabilinen diğer çalıĢmalardan yararlanılmıĢtır.
7.2.1.
Elbistan Bölgesi
Türkiye'nin en önemli akarsularından birisi olan Ceyhan Nehri, Seyhan Nehri ile birlikte
Çukurova'nın iki ana hayat kaynağından birisidir. Uzunluğu 509 km olup, Akdeniz Bölgesi'nin
en büyük akarsularındandır. Elbistan'ın 3 km güneydoğusunda PınarbaĢı Mevkii'nden
doğarak Elbistan'ın ortasından geçer ve Çukurova'da geniĢ bir delta oluĢturarak Akdeniz'de
Ġskenderun Körfezi'ne dökülür. BaĢlıca kolları; Söğütlü, Hurman, Göksun, Mağara Gözü,
Fırnız, Tekir, Körsulu ve Aksu Çayları‘dır.
2009 yılında Ceyhan, Seyhan ve Fırat Nehirleri‘nin üst kollarındaki alabalıkların
populasyonları üzerinde yapılan bir çalıĢmaya göre, bölgede yer alan doğal alabalık
populasyonuna etki eden önemli faktörlerin alabalık iĢletmeleri, hidroelektrik santralleri,
barajlar, aĢırı ve kontrolsüz avlama ve akarsu sistemlerinin kirletilmiĢ olması Ģeklinde
sıralanmıĢtır. Son yıllarda Fırnız Çayı üzerinde hidroelektrik santrali ve iki adet alabalık
iĢletmesi kurulmasından dolayı çaydaki doğal alabalık populasyonunun ciddi seviyede
azaldığı ifade edilmiĢtir. Bunun yanı sıra doğal alabalık bulunan Söğütlü, Nergele, Törbüzek
Çayları‘nda da alabalık iĢletmelerinden kaçan gökkuĢağı alabalıklarının doğal alabalık
populasyonunu etkilediği düĢünülmektedir. Bölgede yer alan iĢletmelerde arıtma tesisi
bulunmadığından, proses sularının arıtmaya tabii tutulmaksızın alıcı ortama salındıkları
belirtilmiĢtir.
Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan Elbistan ilçesi 2012 yılı ortasına kadar; Demircilik,
Söğütlü, Karaelbistan ilçelerinin AAT çalıĢmalarını 2017 yılı ortasına kadar tamamlanması
gerekmektedir. KahramanmaraĢ Ġl Özel Ġdaresi ve Belediyeler Çevre-Altyapı Temel Hizmetler
Birliği‘nin katı atık düzenli depolama ile ilgili çalıĢmalarını 2012 yılı ortasına kadar
tamamlaması gerekmektedir. Ayrıca bu bölgedeki yerleĢim yerlerinde, düzensiz depolama
alanlarının da mevzuatta belirtilen tarihlere kadar rehabilite edilmeleri gerekmektedir.
DSĠ Genel Müdürlüğü‘nün akarsu yataklarını izleme ve değerlendirme faaliyeti kapsamında,
Kozan, Mehmetli, Kalecik, AslantaĢ, Berke, Sır, Menzelet, Kılavuzlu barajının iĢletmeye
açılmasıyla birlikte Ceyhan nehri mansabına sediment taĢınımının durması ve bilhassa
Cevdetiye regülatörü ile Akdeniz arasında meydana gelen büyük boyutlardaki oyulmanın,
nehir jeomorfolojisindeki olumsuz etkilerin ve köprülerin, boru hatlarının tahrip olma riskinin
vukuu bulmasına istinaden, Ceyhan nehrinden, AslantaĢ barajı ile Akdeniz arasında kumçakıl malzeme alınması için yeni ruhsat verilmesi, komisyon faaliyeti sonucunda Bakanlık
oluru temin edilerek yasaklanmıĢtır. Mevcut kum-çakıl iĢletmelerinin de ruhsat süreleri
dolduğunda,
ruhsatları
yenilenmeyecektir.
Dolayısıyla
Ceyhan
Nehri
mevcut
ocak
iĢletmelerinin iĢletme ruhsatı süresi tamamlandığında kum-çakıl iĢletmeciliğine tamamen
kapatılmıĢ olacaktır (DSĠ VI. Bölge Müd.). Bölgede kum-çakıl malzemeye alternatif malzeme
ise, bölgede bol miktarda bulunan kaya ocaklarından temin edilebilecektir.
Tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan yayılı kirlilik de bölge üzerinde önemli bir baskı
unsurudur. Ceyhan Nehri ve kolları tarafından sulanan verimli düzlüklerde tarımsal faaliyetler
için envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları, gübre ve pestisit satıĢlarının
kontrol altına alınması çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar, bundan sonraki aĢamada
organik tarım – iyi tarım uygulamaları ile evsel AAT çamurlarının tarımda kullanılması
çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir.
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirlilik yönetimi için bölgede 2012 yılı sonuna kadar
envanter oluĢturma ve eğitim bilinçlendirme çalıĢmalarının tamamlanması bundan sonraki
aĢamada; hayvansal atık stratejilerinin oluĢturulması, hayvansal atıkların katı ve sıvı
kısımlarının ayrı toplanması, katı kısımlarını kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm
safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili çalıĢmalar yapılması, su ürünleri yetiĢtiriciliği ile ilgili
çalıĢmalar yapılması ve ilgili mevzuatın hazırlanması ve yatırım-destek-teĢvik programlarının
geliĢtirilmesi çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir.
Ceyhan Nehri‘nin kaynağı Elbistan ilçesidir. Nehrin membası 70 dekarlık bir göl ile baĢlayıp 1
km alandaki muhtelif kaynaklarla zenginleĢir. Membanın oluĢtuğu göl alanından AfĢin –
Elbistan Termik Santrali‘nin A ünitesine soğutma suyu alınmaktadır. Burada kurulan pompa
istasyonunda 500 L/s‘lik 4 adet pompa bulunmakta olup birisi yedek 3 pompa ile saniyede
yaklaĢık 1,5 m3 su alınmaktadır. Yine Elbistan‘ın çıkıĢ noktasında birinci pompa
istasyonundan 3 km uzaklıkta AfĢin-Elbistan B Termik Santral için kurulan pompa istasyonu
da, her biri 500 L/s debide 4 üniteden oluĢmakta olup buradan da saniyede yaklaĢık 1,5m3 su
alınmaktadır. A ünitesine su almak için kurulan pompa istasyonu Elbistan‘ın içme suyunu
aldığı yerdedir. Buradan alınan su, akıĢkanlığı engellediği için ölü yosunların göl yüzeyinde
birikmesine ve buraların sivrisineklerin üreme alanı olmasına yol açmaktadır. ġehir içinden
geçen nehir yatağında alçalma-yükselme olması neticesinde yatakta rusubet bırakmaktadır.
Bu da Ģehir içinde çirkin bir görüntüye sebep olmaktadır. Diğer bir sorun olarak yörede
Ceyhan Nehri üzerine kurulan Kalealtı Sulama Birliği‘nin projesi (proje büyüklüğü 6.800 ha)
tamamlandığında yeterli su teminini de zora sokacaktır. Mevcut suyun, tarımsal sulama
mevsiminin baĢladığı Haziran ve Eylül ayları arasında sulama tesisine yetmeyeceği
düĢünülmektedir. Ceyhan‘ı besleyen Söğütlü, Sarsap, Hurman, Izgın Çayları sulamanın
baĢlamasıyla Ceyhan‘a su veremez duruma gelmektedir.
Elbistan Belediyesi‘nden Kasım 2010 tarihinde verilen bilgiye göre Elbistan Termik Santrali
için Ceyhan Nehri‘nden soğutma suyu alınmaya baĢlandıktan sonra derin kuyularla sulama
yapan çiftçilerin kuyularının randımanının düĢtüğü hatta bazı kuyuların kuruduğu Ģikayet
edilmektedir. Santrallere soğutma suyu sağlayacağı söylenen Hurman Çayı üzerinde
kurulacak Karakuz Barajı‘nın bir an önce yapılarak, daha sonra kurulacak santrallerin
soğutma suyu ihtiyacı karĢılayacak olmasının yanında, Ģu an A ve B santrallerine (gelecekte
kurulması muhtemel C, D ve E üniteleri için) alınan soğutma suyunun da bu barajdan
karĢılanmasının Ceyhan Nehri‘nin membasında bulunan gölü kurtaracağı düĢünülmektedir.
Buna paralel olarak nehrin debisin artması ile, Ģehrin içinde rusubet birikmesinden
kaynaklanan kirliliğin ortadan kalkacağı ve nehir yatağının daha temiz bir görüntüye
kavuĢacağı belirtilmektedir.
Elbistan Termik Santrali yukarıda detaylı olarak açıklandığı üzere, KahramanmaraĢ
Bölgesi‘nde en önemli kirletici kaynaklardan biridir. Termik santralin AAT‘sini iĢlemeye alması
çalıĢmalarını ve hava kirliliği önleme çalıĢmalarının 2013 yılına kadar tamamlaması, 2015
yılına kadar termik santralin bölgeye, tarım arazilerine ve su kalitesine etkisinin incelenmesi
ayrıca katı ve tehlikeli atık yönetimi çalıĢmaları ile termik santral için alternatif su kaynakları
araĢtırmasının kısa vadede tamamlanması gerekmektedir.
Elbistan ġeker Fabrikası atıksularını, tesis önünde bulunan iki havuza depolamaktadır. Depo
olarak açılan havuzlarda sızıntıyı önlemek için herhangi bir önlem alınmamaktadır.
Havuzlarda buharlaĢmaya bırakılan atıksular yeraltı suyuna sızma ihtimali nedeniyle önem
arz etmektedir. ġeker fabrikasının AAT‘sini 2012 yılı sonuna kadar iĢletmeye alması
gerekmektedir.
Elbistan bölgesindeki evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamın
değerlendirilmesi çalıĢmaları ile bu bölgedeki Ceyhan Nehri kıyı kenar çizgilerinin ve koruma
haritalarının kısa vadede tamamlanması gerekmektedir.
7.2.2.
Sır Barajı
KahramanmaraĢ‘ta bulunan Sır Barajı kent merkezinin 33 km batısında Ceyhan Nehri
üzerinde enerji sağlamak amacıyla kurulmuĢtur. Sır Baraj Gölü ve civardaki akarsularda,
tarımsal, endüstriyel ve evsel atıklar yoluyla kirlilik yaĢanmaktadır. Endüstriyel kirlilik büyük
çoğunlukla tekstil fabrikalarından kaynaklanmakta olup, esasen geniĢ bir bölgede dağınık
yapıdaki bu tesislerin münferit AAT‘leri bulunmaktadır. Ancak fabrikaların AAT‘leri olsa dahi,
renk giderimi yapılmamaktadır ve AAT‘lerin yeni olmasından dolayı atıksular iyi
arıtılmamaktadır. Söz konusu tesisler atıksularını Karaçay‘a deĢarj etmektedirler. Karaçay,
Sır Barajı‘na kavuĢmakta ve baraj için baskı oluĢturmaktadır. Ayrıca proses gereği ihtiyaç
duyulan ısının karĢılanması için kömür kullanılmakta olup; bu nedenle önemli cüruf
probleminin ortaya çıktığı görülmektedir. Cüruflar fabrika içlerinde ya da fabrika etrafındaki
boĢ arazilere dökülmektedir.
Civarında belli bir kentleĢme bulunmayan Sır ve Menzelet Baraj göllerinden Menzelet
Barajı‘nda
bakır
(Cu)
kontaminasyonunun,
Sır
Barajı‘nda
ise
kadmiyum
(Cd)
kontaminasyonunun yüksek olduğu gözlenmiĢtir. Sır ve Menzelet Baraj göllerinde
yaĢamlarını sürdüren Acanthobrama marmid, Cyprinus carpio, Leuciscus cephalus
balıklarının kas, karaciğer ve solungaç dokularında Cd ve Cu tespit edilmiĢtir. Ancak Cd ve
Cu metalleri bakımından kirliliğin bu barajlarda yaĢayan canlıların hayatı ile bu canlıları besin
maddesi olarak tüketen insanların hayatlarını etkileyecek düzeyde olmadığı anlaĢılmıĢtır. Bu
açıdan Sır Barajı‘nda özel hüküm belirleme ihtiyacının 2012 yılı sonuna kadar tespit edilmesi
gerekmektedir.
Sır Barajı‘nda yapılan incelemeler kirlenme düzeyleri hakkında somut veriler ortaya
koymaktadır. Aksu Çayı, KahramanmaraĢ‘ın doğu ve güney yönlerinde akarsular toplayarak,
batıda Sır Baraj Gölü‘nde Ceyhan Nehri ile birleĢmektedir. Aksu Çayı, kentin evsel ve
endüstriyel atıksularını bünyesinde toplayarak Sır Baraj Gölü‘ne aktaran özellikler
sergilemektedir.
Sır
Baraj
Gölü‘nde
yapılan
fiziko–kimyasal
ve
mikrobiyolojik
değerlendirmeler sonucunda yağıĢın az ve sıcaklığın yüksek olduğu dönemlerde göl
suyunda besin yoğunluğunun artması, tarımsal sulama sularının göle deĢarj edilmesi,
kanalizasyon suları ve Erkenez ve Aksu Çayları‘nın birleĢtikleri alandaki katı atık depolama
alanı sızıntı suları, gölde fekal koliformların artmasına neden olmaktadır. Kirlenmenin kent
merkezine yakın bölgelerde arttığını, kent merkezinden uzaklaĢıldıkça azaldığını ortaya
konmuĢtur. Sır Baraj Gölü genelinin içme suyu temini, rekreasyonel aktiviteler, balık üretimi
ve sulama suyu amacıyla kullanılmayacak düzeyde mikrobiyolojik bakımdan kirli olduğu
görülmektedir. Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan evsel atıksuları için AAT çalıĢmalarının;
KahramanmaraĢ ili için 2012 yılı ortasına kadar, Türkoğlu ilçesi için 2014 yılı ortasın kadar
tamamlanması gerekmektedir. Bölgede yer alan KahramanmaraĢ OSB‘nin AAT çalıĢmalarını
2012 yılı ortasına kadar tamamlaması gerekmektedir.
Ayrıca belediye mücavir alanı
içerisinde yer alan 30 adet sanayi tesisinin ya bireysel olarak ya da bütün bu tesislerin
atıksuyunu arıtacak AAT‘nin 2012 yılı sonuna kadar tamamlanması gerekmektedir.
Sır Barajı bölgesindeki evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamın
değerlendirilmesi çalıĢmaları ile bu bölgedeki kıyı kenar çizgilerinin ve koruma haritalarının
kısa vadede tamamlanması gerekmektedir.
KahramanmaraĢ Belediyesi ve Çevre Belediyeler Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve
ĠĢletme Birliği‘nin katı atık düzenli depolama ile ilgili çalıĢmalarını 2012 yılı ortasına kadar
tamamlaması gerekmektedir. Ayrıca bu bölgedeki yerleĢim yerlerinde, düzensiz depolama
alanlarının da 2015 yılına kadar rehabilite edilmeleri gerekmektedir.
Bölgede tarımsal faaliyetler için envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları,
gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınması çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar,
bundan sonraki aĢamada organik tarım – iyi tarım uygulamaları ile evsel AAT çamurlarının
tarımda kullanılması çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir.
7.2.3.
Kartalkaya Barajı
KahramanmaraĢ ili, Pazarcık ilçesi sınırları içerisinde, taĢkın önleme ve sulama amacıyla
1971 yılında inĢa edilen Kartalkaya Barajı, 1986 yılından itibaren Gaziantep ilinin içme suyu
ihtiyacını da karĢılamaya baĢlamıĢtır. Havzadaki yerleĢim yapısı ve yapılan yatırımlar, ÇOB
Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği ve GASKĠ Genel Müdürlüğü tarafından çıkartılan Havza
Koruma Yönetmeliği‘ne aykırı Ģekilde gerçekleĢtirilmiĢtir. Mevcut sanayiler her iki yönetmelik
hükümleri çerçevesinde yapılan uygulamalar nedeniyle geliĢememiĢ olup çevresel izinlerini
alamaması nedeniyle yaĢamıĢ oldukları sıkıntıların ortadan kaldırılması amacıyla Özel
Hüküm Belirleme çalıĢmaları yapılmıĢtır.
Özel Hükümlere Göre BelirlenmiĢ Alanların Tanımı
Mutlak Koruma Alanı: Baraj gölünün sağ sahilinde maksimum su seviyesinden itibaren 300
metrelik alan ile Baraj gölü sol sahilde, Pazarcık ilçe merkezinin olduğu kısımdaki mevcut
kolektör hattına kadar olan alan Mutlak Koruma Alanı olarak belirlenmiĢtir.
Kısa Mesafeli Koruma Alanı: Mutlak koruma alanının bitiminden itibaren 700 metre
geniĢliğindeki Ģerittir. Söz konusu alan sınırının, su toplama havzası sınırını aĢması halinde,
kısa mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur.
Orta Mesafeli Koruma Alanı: Kısa mesafeli koruma alanı sınırından itibaren 1 kilometre
geniĢliğindeki Ģerittir. Söz konusu alan sınırının su toplama havzası sınırını aĢması halinde,
orta mesafeli koruma alanı havza sınırında son bulur.
Uzun Mesafeli Koruma Alanı: Orta mesafeli koruma alanının bitiminden itibaren baraj
havzasının sonuna kadar olan alandır.
Kartalkaya Barajı koruma alanları ġekil 127 ve ġekil 128‗de verilmiĢtir. Bölgede Özel Hüküm
çalıĢmaları sonucu belirlenen hükümlerin izleme ve denetimi yapılmalıdır.
ġekil 127. Kartalkaya Barajı Özel Hükümlere Göre Belirlenen Koruma Alanlarını Gösteren Kroki
ġekil 128. Kartalkaya Barajı Özel Hükümlere Göre Belirlenen Koruma Alanlarını Gösteren Harita
Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan evsel atıksuları için AAT çalıĢmalarının; GölbaĢı,
Pazarcık ve Narlı belediyelerinin 2014 yılı ortasına kadar Harmanlı, Belören, Balkar ve
Büyüknacar belediyelerinin 2017 yılı ortasına kadar tamamlanması gerekmektedir.
Pazarcık‘ta yer alan tekil endüstrilerin AAT‘lerini 2013 yılına kadar tamamlamaları
gerekmektedir.
Kartalkaya Barajı özel hüküm izleme ve denetim çalıĢmalarının kısa, orta ve uzun vadede
devam ettirilmesi gerekmeketdir.
Kartalkaya Barajı çevresindeki evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamın
değerlendirilmesi çalıĢmaları ile Kartalkaya Barajı kıyı kenar çizgilerinin ve koruma
7.2.4.
AslantaĢ Barajı
AslantaĢ Barajı‘nda depolanan su kaynağını AĢağı Ceyhan Ovasının sulanması ve
Ġskenderun ilçesine içme suyu temini için tevzi edecek olan Cevdetiye regülatörünü besleyen
su kaynakları Ceyhan Nehri ve Hamis Çayı‘dır. Ceyhan Nehri üzerindeki içme suyu amaçlı
AslantaĢ Barajı‘nda depolanarak düzenli bir Ģekilde Cevdetiye regülatörüne sulama ve
içmesuyuna tevzi edilmek üzere bırakılan su kaynağı, regülatöre kuzey doğusundan
bağlanır. Ġskenderun içme suyu kaynağı olan baraj, KahramanmaraĢ ilinin evsel ve sanayi
kirlilik unsurlarına maruzdur. Hamis Çayı ise Cevdetiye regülatörüne doğusundan bağlanır ve
Bahçe yerleĢiminden itibaren evsel ve sanayi atıksu kirletici unsurlarına maruz kalarak
kirlenir. Dezenfeksiyon ünitesi bulunmayan Osmaniye AAT de, Cevdetiye regülatörüne yakın
bir noktadan yıllık ortalama akımı 3,35 m3/s olan Hamis Çayına, dolayısıyla Cevdetiye
regülatörüne deĢarj olmaktadır.
09.12.1984 tarihinde su tutan ve iĢletmeye açılan, fizibilite raporu aĢamasında brüt 139.000
ha sulara, 43.770 ha taĢkın koruma, 138 MWh/yıl kurulu güç ve 605 GWh/yıl ortalama enerji
üretimi (sulama-taĢkın koruma-enerji) amacıyla planlanan AslantaĢ Barajı;
iĢletme
çalıĢmaları güncellenerek 2006 yılında onaylanan "Ġskenderun ġehri Ġçmesuyu Temini
Projesi" geliĢtirilerek, AslantaĢ Barajı ve Cevdetiye regülatörü Ġskenderun ilçesine içme suyu
temin amacı kazanmıĢtır. Ġskenderun ilçesi ve çevresi yerleĢimlerin içme-kullanma suyu
ihtiyacının temini planlanan AslantaĢ Barajı rezervuarında meydana gelen kirlilik ile ilgili
olarak, DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü‘ne gelen Ģikayet dilekçelerine istinaden, iĢletilmekte olan
Cevdetiye Regülatörü, AslantaĢ Barajı ile Berke Barajı rezervuarlarında izlenen su kalitesi ve
su kirliliği sebeplerinin havzadaki faaliyetler ve havza koruma prensipleri temel alınarak,
kirlilik önleme ve araĢtırma amaçlı AslantaĢ Barajı Kirliliği AraĢtırma Komisyonu kurulması
kararı alınmıĢtır. DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü tarafından Cevdetiye Regülatörü Rezervuarı ve
AslantaĢ Barajı Rezervuarı Koruma Alanları Haritası hazırlanmıĢ ve ilgili kurumlara
gönderilmiĢtir (ġekil 129). Fakat, SKKY hükümlerinin uygulanmasına rağmen mevcut su
kalitesinin olumsuz yönde değiĢtiği durumda, Cevdetiye regülatörü rezervuarı ve AslantaĢ
Barajı rezervuarında su kalitesinin korunma amacıyla havza su bütçesi dikkate alınarak
havzadaki her türlü faaliyet ve arazi kullanımına iliĢkin yeni düzenlemelerin yapılması, Havza
koruma planlarının hazırlanması, özel hüküm belirleme çalıĢmalarının DSĠ VI. Bölge
Müdürlüğü‘nün hazırlamıĢ olduğu ―AslantaĢ Barajı ve Cevdetiye Regülatörü Havzaları Kirlilik
AraĢtırması ve Önerileri Komisyon Raporu‖ dikkate alınarak bir an evvel tamamlanması ve
söz konusu havzaların belirlenen özel hükümlere göre yönetilmesi önerilmektedir.
Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan evsel atıksuları için AAT çalıĢmalarının; Osmaniye ili
için AAT deĢarj rehabilitasyon projesinin 2012 yılı ortasına kadar, Bahçe ilçesi için 2014 yılı
ortasına kadar, Hasanbeyli, Andırın, Gökçayır ve YeĢilova belediyeleri için 2017 yılı ortasına
tamamlanması gerekmektedir.
Osmaniye Ġli Katı Atık Bertaraf ve Altyapı Hizmetleri Mahalli Ġdareleri Birliği‘nin katı atık
düzenli depolama ile ilgili çalıĢmalarını 2012 yılı ortasına kadar tamamlaması gerekmektedir.
Ayrıca bu bölgedeki yerleĢim yerlerinde, düzensiz depolama alanlarının da 2015 yılına kadar
rehabilite edilmeleri gerekmektedir.
AslantaĢ Barajı özel hüküm belirleme ihtiyacının tespit edilmesi çalıĢmalarının 2012 yılı
sonuna kadar tamamlanması gerekmektedir.
Grubu Koruma alanları üzerinde yeni sanayi tesislerine izin verilmemektedir. Osmaniye OSB
Koruma alanı ilanından önce kurulmuĢtur. Koruma alanının kuzeyde kalan kısmı Ceyhan
havzasında yer alır, büyük bir bölümü ise Asi Havzasındadır. AAT vardır ve AAT deĢarjı
mevcut durumda Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanı üzerine geliĢigüzel bir Ģekilde deĢarj
olmaktadır. DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından en uygun alıcı ortamın Asi Havzası‘nda yer alan
Erzin TaĢkın Koruma Kanalı mansabında bağlanması Ģartıyla bu kanal olduğu bildirilmiĢtir.
2011 yılı sonuna kadar Osmaniye OSB AAT deĢarjının Erzin taĢkın koruma kanalının 0-1 km
deĢarj iletim hattının yapılması gerekmektedir.
AslantaĢ Barajı bölgesindeki evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamın
değerlendirilmesi çalıĢmaları ile bu bölgedeki kıyı kenar çizgilerinin ve koruma haritalarının
kısa vadede tamamlanması gerekmektedir.
ġekil 129. AslantaĢ Barajı – Cevdetiye Regülatörü Koruma Alanları(DSĠ VI. Bölge Müd.)
7.2.5.
Yumurtalık Bölgesi
Adana ili Yumurtalık ilçesi sınırları içerisinde yer alan lagün ve çevresi, Seyhan-Ceyhan
deltası göl lagünleri, kıyı kumulları, barındırdığı bitki ve hayvan türleri ile kompleks bir yapı
oluĢturmaktadır. Ülkemizde Halep çamının (Pinus halepensis) nadir bir yayılıĢ alanı
olmasının yanında, nesli tehlikeye düĢmüĢ su kuĢlarının yaĢama ortamıdır. Akyatan ve
Ağyatan Gölleri barındırdığı kuĢ türleri açısından Türkiye‘deki A sınıfı niteliğindeki 19 sulak
alandan 2.sini oluĢturmaktadır. Ayrıca nesli tehlikeye düĢmüĢ 2 tür deniz kaplumbağasının
Caretta caretta ve özellikle Chelonia mydas‘ın Akdeniz‘de varlığını sürdürebilmesi açısından
bu alanlar oldukça önemlidir. Saha, Türkiye‘nin Akdeniz kıyılarında yer alan 17 deniz
kaplumbağası yuvalama alanlarından birisidir. Özellikle Akdeniz‘de yok olma tehlikesi içinde
bulunan (Chelonia mydas) türü kaplumbağa için son sığınma alanlarıdır.
Bakanlar Kurulu Kararı ile 8 Temmuz 1994 gün ve 21984 sayılı Resmi Gazete‘de
yayınlanarak Tabiatı Koruma Alanı olarak ilan edilen alanı 16.430 ha‘dır.
Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü uzmanlarının yapmıĢ olduğu etüt sonucunda;
alanın içerisinde özel mülkiyette tarım alanları bulunduğu, alan içerisinde büyük ve küçükbaĢ
hayvancılık, lagünler içerisinde kuzuluk adı verilen yöntemle dalyan balıkçılığı faaliyetleri
yapıldığı ve bölgenin plaj olarak kullanılmakta olduğu, bununla birlikte bölgenin ana kaynak
değerleri içinde yer alan Halep Çamlığı ve civarında, yöre halkının rekreasyonel faaliyetlerini
yapabilmesi için Milli Park olarak ilan edilmesinin daha yararlı olacağına karar verilmiĢtir. Bu
kapsamda, 01.07.2008 tarihinde Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü‘nce
Bakanlar Kuruluna teklif götürülmüĢ, Bakanlar Kurulu‘nca 06.08.2008 tarihinde Milli Park ilanı
karalaĢtırılmıĢ ve 06.12.2008 tarihli Resmi Gazete‘de Milli Park olarak ilan edilmiĢtir.
Türkiye Doğal Hayatı Koruma Vakfı‘nın 2008 yılında yayınladığı Türkiye‘deki Ramsar Alanları
Değerlendirme Raporu‘nda Yumurtalık Lagünü‘ne de yer verilmiĢtir. Yumurtalık Lagünü
Sulak Alan Koruma Bölgeleri ġekil 130‘da verilmektedir.
Bu bölgedeki baĢlıca sorunlar aĢağıda yer aldığı gibi sıralanmıĢtır.
Barajlar nedeniyle bölgeye su giriĢinin azalması,
Alandan doğrudan su çekimi,
Bakü-Ceyhan-Tiflis Boru Hattı Termik Santralinin deniz suyu sıcaklığını arttırması,
Kontrolsüz ilaç kullanımı ve tarımsal girdilerin yarattığı kirlilik,
Bilinçsiz avlanmanın getirdiği balık popülasyonundaki kayıplar,
Kontrolsüz otlatma ve erozyon,
Kum çekimi,
Tarlada sürüldükten sonra kalan bitki atıklarının (anız) yakılması.
DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan öneriye göre; Yumurtalık lagünlerini etkileyen
sulama sahaları ve tarım alanları, ―Ġyi Tarım Uygulamalarına ĠliĢkin Yönetmelik‖ hükümlerinin
yerleĢmesi için pilot alan olarak seçilmelidir. Lagün grubunu etkileyen tarım alanlarında
uygun tarım ilacı ve dozunda tarım ilacı kullanımı ile toprak analizine dayalı gübre kullanımı
koĢulları oluĢturulmalıdır. Gereğinden fazla ilaç ve gübre kullanımı önlenmelidir (DSĠ VI.
Bölge Müd.).
Erozyon, lagünün dolmasına, maddelerin taĢınımına ve dolayısıyla lagündeki kirliliğin
artmasına neden olmaktadır. Bu baskı unsurundan oluĢan etkinin en aza indirilmesi için
alanda erozyon kontrolü çalıĢmaları gerçekleĢtirilmedir. Ağaçlandırmanın ve rehabilitasyonun
erozyonu önleyici etkisinin yanı sıra, diğer olumlu etkilerinin de göz ardı edilmemesi
gerekmektedir.
Lagünü besleyen Ceyhan Nehri kollarının önemli derecede evsel ve endüstriyel atıksu
deĢarjına maruz kalmaktadır. Bölgede kirlilik oluĢumuna sebep olan evsel atıksuları için AAT
çalıĢmalarının; Ceyhan ilçesi için 2012 yılı ortasına kadar, Kozan AAT stabilizasyon
havuzlarının kısmi havalandırmalı lagünlere dönüĢtürülmesi revizyon çalıĢmaları 2012 yılı
ortasına
kadar,
Yumurtalık
AAT
fiziksel
arıtma
birimlerinin
yenilenmesi
revizyon
çalıĢmalarının 2017 yılı ortasına kadar tamamlanması gerekmektedir. Adana Hacı Sabancı
OSB atıksu deĢarjının drenaj kanalı yerine Ceyhan Nehrine deĢarj kollektör hattının inĢa
edilmesi çalıĢmalarının kısa vadede tamamlanması gerekmektedir.
Yumurtalık bölgesindeki evsel ve endüstriyel atıksular için en uygun alıcı ortamın
değerlendirilmesi çalıĢmaları ile Ceyhan Havzası Akdeniz kıyı kenar çizgilerinin ve koruma
Yedigöze Su ve Hizmet Birliği‘nin katı atık düzenli depolama ile ilgili çalıĢmalarını 2012 yılı
ortasına kadar tamamlaması gerekmektedir. Ayrıca bu bölgedeki yerleĢim yerlerinde,
düzensiz depolama alanlarının da 2015 yılına kadar rehabilite edilmeleri gerekmektedir.
ġekil 130.Yumurtalık Lagünü Sulak Alan Koruma Bölgeleri
Burnaz Kaynak Grubu Yeraltı Suyu Rezervi
13.03.2007 Tarih ve 26468 Sayılı Resmi Gazete yayımlanan karara göre içme suyu koruma
alanı ilan edilmiĢtir. Burnaz Kaynakları‘nın emniyetli rezervinin 37 hm3/yıl olduğu tespit
edilmiĢtir. Hatay ili Erzin ilçe sınırları içinde bulunan Burnaz Kaynağı, yörenin en önemli,
içme-kullanma suyu kaynağını oluĢturmaktadır. Kaynağın ortalama debisi 1,5 m3/s‘dir.
Burnaz kaynaklarının bazalt beslenme alanı 93 km2 olarak belirlenmiĢtir. Beslenme alanında
yüzeye düĢen yağıĢların %50‘si yeraltı suyuna geçebilmektedir. Burnaz Kaynak Grubu‘ndan
Yumurtalık ilçesi, Osmaniye, Osmaniye OSB, Toros Gübre, BotaĢ, Köyler içme suyu temin
ederek faydalanmaktadır.
Osmaniye OSB Resmi Gazete‘de koruma alanı ilan edilmiĢ olan içme suyu amaçlı Burnaz
Grubu Koruma alanları (ġekil 131) üzerinde yeni sanayi tesislerine izin verilmemektedir.
Osmaniye OSB Koruma alanı ilanından önce kurulmuĢtur. Koruma alanının kuzeyde kalan
kısmı Ceyhan Havzası‘nda yer alır; büyük bir bölümü ise Asi Havzası‘ndadır. OSB‘de AAT
mevcuttur ve AAT deĢarjı Burnaz Kaynak Grubu Koruma alanı üzerine geliĢigüzel bir Ģekilde
yapılmaktadır. DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından en uygun alıcı ortamın Asi Havzası‘nda yer
alan Erzin TaĢkın Koruma Kanalı mansabında bağlanması Ģartıyla, bu kanal olduğu ve bu
kanala deĢarjın 2011 yılında tamamlanması gerektiği bildirilmiĢtir.
Burnaz Kaynakları emniyetli yeraltı suyu rezervi, Dörtyol-Erzin Ovası Hidrojeolojik Etüt
Raporu'nda 37 hm3/yıl olarak tespit edilmiĢtir.
Haritada sınırları belirtilen Burnaz Kaynak Grubunun bulunduğu bölge mutlak koruma
alanı olarak tespit edilmiĢ olup bu bölgede hiçbir faaliyete izin verilmeyecektir.
Haritada belirtilen Burnaz Kaynak Grubu çevresi, 167 sayılı Yeraltı Suları Hakkında
Kanun'un 3. Maddesine göre yeraltı suyu iĢletme sahası olarak tespit edilmiĢtir.
Kaynak gurubu boĢalım zonu mutlak koruma alanı olarak tespit edilmiĢ olup 50 m
civarı dikenli telle çevrilecektir. Bu bölgede hiçbir faaliyete izin verilmeyecektir.
Haritada sınırları belirtilen I. derece koruma alanı ise yeraltı suyu iĢletme sahasına
uygun bölge olup bu bölgede Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği 22. Maddesine
uyulmalıdır.
Burnaz Kaynak Grubu emniyetli yeraltı suyu iĢletme rezervi 37 hm3/yıl olduğundan,
tahsisler bu miktara eriĢtiğinde kaynak gurubunun iĢletme sahası sınırları içerisinde
su temini gayesi ile her türlü çap ve derinlikte su yapısının inĢası yasaklanmıĢtır.
Haritada sınırları belirlenen mutlak koruma alanı ve I. derece koruma alanı içerisinde,
suların kirlenmesine neden olabilecek zirai ilaç ve gübre kullanımı yasaktır.
Yukarıdaki hükümlere dayanılarak yeraltı suyu rezervinde izleme ve denetim çalıĢmaları
gerçekleĢtirilmelidir.
Seyhan ve Ceyhan havzalarında yer alan Osmaniye OSB, Hatay 75. Yıl OSB, Adana OSB,
Ġskenderun Körfezindeki ve Yumurtalık ilçesi kıyılarındaki rafineriler, termik santraller,
Yumurtalık Enerji Ġhtisas Bölgesi ve münferit sanayi tesislerinin yoğunluk teĢkil ettiği AdanaMersin Karayolu vb bölgeler emisyon açısından izlenmeli ve mevcut ve mutasavver etkileri
Burnaz Kaynakları Koruma Alanları, Çukurova Bölgesi Sulama Projeleri hizmet alanları,
Erzin-Dörtyol Sulaması hizmet alanı, Erzin ve YeĢilken Yeraltısuyu Kooperatifi sulama hizmet
alanlarına etkileri açısından birlikte değerlendirilmelidir. Bu bölge, önemli seviyede emisyon
baskısı oluĢturan ve çok geniĢ alanları etkileyen, yağmurla yerüstü ve yer altı sularını
etkileyebilen emisyon açısından emisyon sıcak bölgesi niteliği taĢımaktadır. Büyük bir
bölümü AĢağı Seyhan ve AĢağı Ceyhan Havzalarında yer alan Çukurova bölgesi, su ve
toprak kaynakları potansiyeline istinaden çok büyük Devlet Sulama Yatırımlarını ihtiva
etmektedir. Söz konusu sulama hizmet alanlarındaki bitki deseninin korunması, içmesuyu
amaçlı kaynakların korunması amacıyla Adana OSB, Yumurtalık Bölgesi, Ġskenderun Körfez
Bölgesi mevcut ve mutasavver rafineri, termik santral vb yoğun emisyon yayan faaliyetler
açısından, söz konusu emisyon yayan faaliyetlerin mevcut ve mutasavver projeksiyonuna
dayalı etkilerinin hesaplanması ve rapor haline getirilmesi, bu husustaki tedbirlerin alınması,
bölgede Çukurova sulu tarım alanları bitki deseninin, halk sağlığının güvence altına alınması
için söz konusu emisyon baskılarının birlikte değerlendirileceği izleme, hesap, alınacak
tedbirleri ihtiva eden rapor ve planlama çalıĢmalarınınyapılması gerekmektedir (DSĠ VI. Böl.
Müd.).
ġekil 131. Burnaz Kaynak Grubu Koruma Alanları
7.2.6.
Hidroelektrik Santraller (HES)
Son yıllarda hidroelektrik santralleri (HES) ve baraj göllerinin yapımının artması ve yenilerinin
planlanıyor olması barajların kaplayacağı alandaki ve barajın mansabındaki ekolojik yapı için
baskı unsurudur. Akarsular üzerindeki baraj ve regülatör tesislerinin envanterinin kısa
vadede çıkarılması gerekmektedir. Akarsularda ekolojik debi (çevresel akıĢ) ihtiyacı da
ivedilikle belirlenmelidir. HES‘ler planlanırken balık popülasyonları ve tarım alanları gibi
konular ÇED raporlarında göz ardı edilmemelidir. HES‘lerin projelerinde olması gereken balık
geçitlerinin, HES projesinin geliĢtirildiği su kaynağındaki balık türüne göre projelendirilmesi
gerekmektedir. ÇED raporlarında kazıdan çıkan malzemelerin depolanacağı depo alanlarına
yönelik hususların özellikle ele alınması uygun olacaktır. Zira kanal güzergahı kazılarından
çıkan malzemeler akarsu yataklarına yuvarlanmaktadır. Bu durum akarsu mansabındaki
baraj göllerinin zamanından önce dolmasına sebep olmaktadır.
7.3.
Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler
Ceyhan Havzası için önerilen eylemler kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler
uzun vade olarak belirlenmiĢtir.
7.3.1.
Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi)
Ceyhan Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede
Nüfusu 100.000‘den büyük olan tüm yerleĢim yerlerinde (KahramanmaraĢ ve
Ceyhan) 2012 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT‘lerin yapılması gerekmektedir.
Nüfusu 10.000‘den büyük olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun olarak 2014
yılının 6. ayına kadar kentsel AAT‘lerin yapılması gerekmektedir.
Elbistan Termik Santrali, OSB‘lerin (KahramanmaraĢ ve Kadirli), Elbistan ġeker
fabrikası ve tüm tekil endüstrilerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, deĢarj izninin
alınması vb.) yapmaları gerekmektedir.
Osmaniye‘de
zeytinyağı
üretimi
yapan
iĢletmelerde,
zeytin
karasuyundan
kaynaklanan kirliliğin önlenmesi için sektörel iĢbirliği toplantıları yapılmalı ve neticede
belirlenecek olan çözüm yöntemlerinin 2015 yılı sonuna kadar uygulamaya
geçirilmesi gerekmektedir. Bunun yanında bu tür tesislerden kanalizasyona ve alıcı
ortama yapılan tüm kontrolsüz deĢarjların acilen önlenmesi için gerekli tedbirlerin
alınması Ģarttır.
Mevcut atıksu deĢarjları alıcı ortamlarının yeniden değerlendirilmesi ve gerekli olanlar
için ―en uygun alıcı ortam rehabilitasyon projelerinin‖ geliĢtirilmesi gerekmektedir.
Yeni atıksu deĢarjları için ―en uygun alıcı ortam‖ seçeneklerinin uygulanması
gerekmektedir.
Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin nüfusu
100.000‘den büyük olan belediyelerin, en geç 2012 yılının 6. ayına kadar katı atık
bertarafında düzenli depolamaya geçmesi, 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık
düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonun tamamlanması gerekmektedir.
Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve
kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar
tamamlanması öngörülmüĢtür.
Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢ ocakları
ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir.
Havzada içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan AslantaĢ ve Ayvalı
Barajları‘nda özel hüküm belirleme ihtiyacının tespit edilmesi çalıĢmalarının 2012 yılı
sonuna kadar tamamlanmıĢ olması gerektiği düĢünülmektedir.
Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan
etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir.
Yumurtalık lagününde erozyon kontrolü çalıĢmalarının 2014 yılına kadar yapılması
gerekmektedir.
Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için
gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği
düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su
kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, akarsu ıslah çalıĢmalarının ise
2015 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıĢtır.
Havzadaki inĢaat ve planlama aĢamasında olan bütün HES‘lerde gerekli ekolojik debi
belirleme çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar yapılması gerekmektedir.
7.3.2.
Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi)
Ceyhan Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede
Nüfusu 10.000‘in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000‘in üzerinde olan kırsal
köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT‘lerin yapılması
gerekmektedir.
Tarım ve hayvancılık gibi faaliyetlerden kaynaklanan yayılı kirliliğin önlenmesi
amacıyla yapılacak olan envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının
2019 yılı sonuna kadar yapılması gerektiği düĢünülmektedir.
Akarsular üzerinde planlama ve inĢaat aĢamasında olan baraj ve regülatör tesislerinin
envanter çalıĢmalarının yapılması gerekmektedir.
7.3.3.
Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi)
Ceyhan Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede
Eylem Planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler Çevre Su Ajansı veya benzeri bir
kurum
(HSA/ÇĠB)
tarafından
devamlı
surette
izlenecek
ve
mevzuata
uygunluğu
denetlenecektir.
7.3.4.
DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü Yönetim Önerisi
AĢağıda Ceyhan havzanın Ģartlarını ve problemlerini yakından izleyen DSĠ VI Bölge
Müdürlüğü tarafından yapılan öneriler sıralanmıĢtır:
Ceyhan Havza Koruma Planı içme-kullanma, taĢkın koruma, sulama, sanayi, enerji,
rekreasyon, ekolojik su vb. kullanma amacına uygun olarak su kaynakları potansiyelinin, nitel
ve nicel olarak korunması, amacına en uygun Ģekilde kullanımı, kirlenmesinin önlenmesi,
kirliliğin iyileĢtirilmesi kapsamında Ceyhan Havzası bazında yapılan çalıĢmaların bütününü
kapsamaktadır.
Su kaynakları potansiyelinin nitel ve nicel olarak korunması, amacına en uygun Ģekilde
kullanımı, evsel-sanayi-tarımsal kirlenmesinin önlenmesi, kirliliğin iyileĢtirilmesi için etkileĢim
içinde bulunan hava-su-toprak kirliliğinin kontrol altına alınması gerekir, bu amaçla öncelikli
olarak;
Havza Bazında Optimum Atıksu Yönetimi
Havza Bazında Optimum Katı Atık Yönetimi
Havza Bazında Optimum Emisyon Yönetimi
Havza Bazında Optimum Tarımsal Faaliyet
Havza Bazında Optimum Cansuyu Yönetimi
Havza Bazında Optimum Sulak Alan Yönetimi oluĢturulmalıdır.
Havza Bazında Optimum Atıksu Yönetimi
Optimum atıksu yönetimi,
Kanalizasyon Ģebekesi ve kolektörler,
Atıksu arıtma tesisleri (AAT),
Arıtılan atıksuyun en uygun alıcı ortama deĢarjı (atıksuların deĢarj edildiği veya
dolaylı olarak karıĢtığı göl, akarsu, kıyı ve deniz suları ile yeraltı suları gibi yakın veya
uzak çevreye) uluslararası standartlara ve teknik-ekonomik-çevresel-ekonomik
yapılabilirliklere uygun planlanma-proje-inĢat-iĢletme gerektirmektedir.
Atıksu yönetiminde bu 3 maddenin bütünsel olarak teknik-ekonomik-çevresel-sosyal
yapılabilirliklere göre planlanması, Havza Yönetim Planlarının iyi su kalitesine ulaĢmak
amacı, ekosistemin korunması, halk sağlığı, optimum atıksu yönetimi için gereklidir. Bu
bütünün 3 maddesinden birisinde meydana gelecek aksama, amacı aksatmaktadır.
Atıksu yönetimi kapsamında kanalizasyon Ģebekesi ve AAT çalıĢmaları genel olarak etkin
bir Ģekilde sürdürülmektedir. Bu hususlarda AAT yer seçimi aĢamasında, söz konusu
tesislerin taĢkına maruz alanlarda kurulmaması ve AAT atıksu deĢarjı mansap Ģartlarının,
gerekli hidrolik Ģartların sağlanması önem taĢımaktadır. AAT taĢkın zararlarına uğramayacak
ve atıksu deĢarjı sırasında, alıcı ortamın pik akımlarında geri tepme oluĢmayacak, AAT‘nin
iĢletmesi bu nedenle aksamayacak Ģekilde proje kriterlerinin uygulanması gerekmektedir.
Fakat, AAT alıcı ortamları konusunda arıtılan atıksuyun en uygun alıcı ortama deĢarjının
güncel standartlara uygun olarak mühendislik çalıĢmalar esas alınarak planlanma-projeinĢaat-iĢletmesi hususunda içmesuyu koruma havzalarında veya sulak alan havzalarında
AAT atıksularının mevcut deĢarj izin yönetimi, tarımsal drenaj amaçlı derin drenaj kanallarına
amacı dıĢında atıksu deĢarj uygulamaları veya genel olarak atıksu deĢarj alıcı ortam
seçenekleri yeterince araĢtırılmadan, en yakın noktaya (sadece en ekonomik yapılabilir
noktaya) atıksu deĢarjı uygulamaları, diğer bir ifade ile teknik-ekonomik-çevresel-sosyal
yapılabilirlik bütününü içermeyen, en uygun alıcı ortam araĢtırılmadan uygulanan atıksu
deĢarj yönetimi havza bazında yeraltı ve yerüstü sularında iyi su kalitesine ulaĢmakta engel
oluĢturmaktadır.
Bu nedenle mevcut ve planlanan atıksu (evsel, endüstriyel, tarımsal ve diğer kullanımlar
sonucunda kirlenmiĢ veya özellikleri kısmen veya tamamen değiĢmiĢ sular ile maden
ocakları ve cevher hazırlama tesislerinden kaynaklanan suların yüzey veya yüzey altı akıĢa
dönüĢmesi sonucunda gelen suların) deĢarjlarının mühendislik esaslara göre sadece
ekonomik yapılabilirlik değil, teknik-ekonomik-çevresel-sosyal yapılabilirlikler bütünü esas
alınarak irdelenmesi, alıcı ortam olarak mevcut hatalı atıksu deĢarjlarının, yeni kolektör hattı
rehabilitasyon projeleri ile geliĢtirilmesi ve yeni planlanacak atıksu deĢarjlarının da en uygun
alıcı ortama (yeterli arıtma kapasitesine sahip olduğu mühendislik çalıĢmaları ile tespit
edilmiĢ olan alıcı ortamlara, özümseme, seyreltme (atıksuyun içerdiği bir kirletici
parametrenin atıksudaki konsantrasyonunun deĢarj sonucunda alıcı ortamda oluĢan fiziksel,
hidrodinamik olaylar veya çeĢitli fiziksel, kimyasal ve biyokimsayal reaksiyonlar sonucunda
azalmasını ve atıksuyun alıcı ortama deĢarj Ģekli ve alıcı ortamın taĢıdığı özelliklere bağlı
olarak hesaplanabilen bir büyüklüğü) ve doğal arıtma sürecine haiz alıcı ortamlara) deĢarj
standartlarını sağlaması gereklidir.
Çevrenin korunması kapsamında son yıllarda çevre kurumsal yapılanma ve çevre mevzuat
alt yapısının geliĢmesi,
uluslararası standartların izlenmesi, uluslararası anlaĢmaların
getirdiği sorumluluklar bir yandan koruma faaliyetlerinin (içmesuyu koruma alanları, sulak
alanların korunması vb hizmetlerin) geliĢmesine, diğer bir yandan da çevresel alt yapı
yatırımlarının (kanalizasyon, AAT vb hizmetlerin) karasal kirlilik stratejik ve ulusal eylem
planlarında, SKKY‘de, yerleĢim birimleri kanalizasyon sistemi ve AAT çevresel alt yapı
yatırımları için belediyelerin ve faaliyet sahiplerinin iĢ termin planı vererek, iĢ temrin planı
vadesinde tamamlamasının istenmesi, mecburi kılınması, ilgili mevzuat hükümlerine ve
ulusal planlara istinaden söz konusu çevresel alt yapı yatırımı inĢaatlarının aksatılmadan,
alternatif çözümler üretilerek yürütülmesi hususunun desteklenmesinin gerekmesi bu hususta
da hızla geliĢmelere yol açmıĢtır.
Koruma geliĢmelerine paralel olarak çevresel alt yapı yatırımlarının geliĢmesi sırasında
atıksu alıcı ortamları ile ilgili olarak bilhassa içmesuyu havzalarında ve drenaj kanallarının
gayesi dıĢında atıksu deĢarjları ile kanalizasyon sistemi gibi kullanılması vb sorunlarda
olduğu
gibi
teknik
gerekçelere,
mevzuata
uygun
olmayan
tatbikatlar
gündeme
gelebilmektedir. Bu hususlarda kurumlar arası iĢbirliği, güçbirliği ve eĢgüdüm sağlanmalıdır.
Genel olarak tarımsal drenaj amaçlı drenaj kanallarının gayesi dıĢında, alıcı ortam olarak
kullanılmaları Ceyhan havzası için önemli bir sorundur. Drenaj kanallarının amacı, proje
kriterleri bellidir. Drenaj kanallarının gayesi bellidir ve taĢıma, tabansuyunu belirli bir seviyede
tutma kapasiteleri hesaplar sunucu belirlenir ve tarımsal drenaj talebine cevap verecek
karakteristiklere haiz bir biçimde inĢa edilirler. Drenaj kanallarına tarımsal drenaj gayesi
dıĢındaki ilave yüklerin deĢarj edilmesi doğal olarak drenaj kanallarının gayesine uygun
hizmeti engeller ve hatta drenaj kanallarını atıksu deĢarjlarının taĢıyan kanalizasyon
ĢebekesinedönüĢtürür. Halihazırda büyük bir bölümü yaklaĢık 130 000 ha sulama hizmeti
sunacak olan AĢağı Ceyhan Ovası (AslantaĢ) Sulama Projesi drenaj kanalları bilhassa çok
sayıda
ve
çeĢitli
sanayi
tesislerinin
ve
evsel
atıksu
deĢarjlarına
maruzdur.
Bu hususta rehabilitasyon projeleri geliĢtirilmelidir. Ceyhan Havzası atıksu yönetiminin
optimizasyonun sağlanmasına gerekli katkı konmalıdır.
Ayrıca Havza Koruma Planı kapsamında, Seyhan, Ceyhan, Asi Havzası (Batı Asi Havzası)
atıksu deĢarjlarının, karasal kirlilik kaynaklarının Ġskenderun ve Mersin körfezlerine,
Akdeniz‘e karasal kirlilik etkisi, deniz suyu kalitesine ekilerinin irdelenmesi ve geliĢtirilmesi
gerekir. Bu bağlamda termik santraller gibi soğutma suyunu denize deĢarj eden sanayilerin
deniz suyu sıcaklığına etkilerinin de bu tesislerin tamamına izin veridiği Ģartlar esas alınarak
incelenmesi öngörülür. Havza bazında karasal kaynakların denize olumsuz etkilerinin
minimize edilmesi gereklidir.
Seyhan Havzası‘nda yer alan Adana OSB AAT atıksu deĢarjı DSĠ idaresinden izinsiz olarak
ASO Sulama Projesi Ceyhan KuĢaklama Drenaj kanalına yapılmıĢtır. Bu Atıksu deĢarjının
atıksu iletim hattı 500 m daha uzatılarak Adana Hacı Ömer Sabancı AAT atıksularının
Ceyhan nehrine deĢarjı rehabilitasyon projesi bir an evvel gerçekleĢtirilmelidir.
Ayrıca Havza Koruma Planı kapsamında, Seyhan, Ceyhan, Asi Havzası (Batı Asi Havzası)
atıksu deĢarjlarının, karasal kirlilik kaynaklarının Ġskenderun ve Mersin körfezlerine deniz
suyu kalitesine ekilerinin irdelenmesi gerekir. Bu bağlamda termik santraller gibi soğutma
suyunu denize deĢarj eden sanayilerin deniz suyu sıcaklığına etkilerinin de incelenmesi
öngörülür. Havza bazında karasal kaynakların denize olumsuz etkilerinin minimize edilmesi
gereklidir.
Ceyhan Havzası Bazında Optimum Katı Atık Yönetimi
Büyük yerleĢim birimleri katı atık toplama, nakil ve düzenli katı atık depolama tesisinde
bertarafı hizmetleri yürümektedir. Fakat bilhassa kırsal yerleĢimlerde bu sorun devam
etmektedir. Kırsal yerleĢimlerde devam eden bu sorunlar kuru dere ve akarsulara veya
sulama, drenaj kanallarına katı atık atılması Ģeklinde de devam edebilmektedir.
Bilhassa AĢağı Ceyhan Ovası Sulama ve drenaj Ģebekesine atılan kırsal yerleĢim katı
atıklarının toplanması, nakli ve bertarafı için gerekli sistemler belirlenmeli ve gerekli alt yapı
kurulmalıdır.
Ceyhan havzası bütününde Ceyhan nehri ve kollarına, akarsulara, kuru dere yataklarına,
sulama ve drenaj kanallarına katı atık atılmasının önlenmesi için eğitim ve gerekli alt yapı
çalıĢmaları geliĢtirilmelidir.
Ceyhan Havzası Bazında Optimum Emisyon Yönetimi
Adana OSB, Yumurtalık Körfezi (Hatay ve Adana il sınırları dahil) Yumurtalık ilçesi ile
Ġskenderun ilçesi kıyı kesiminde rafineri, termik santral vb önemli emisyon yayan faaliyetlerin
mevcut ve gelecekteki durumu Seyhan-Ceyhan-Asi havzalarını Çukurovayı rüzgar yönüne
bağlı olarak ortak etkilemektedir. Ġskenderun körfezinin, Adana OSB kümülatif emisyon etkisi
emisyon yayan sanayi projeksiyonları tamamlanarak, körfez bazında ve OSB bazında
yapılarak çevre su kaynaklarına, imar alanlarına, orman örtüsüne, dünyanın en verimli
ovalarından ve büyük sulama projeleri geliĢtirilmiĢ olan Çukurova tarımsal bitki desenine
etkileri hesaplanmalı ve gerekli tedbirler alınmalıdır.
Ceyhan Havzası Optimum Tarımsal Faaliyet
Tarım alanlarından kaynaklanan yayılı ilaç-gübre kirlilik etkisinin mevcut ve mutasavver
durumu araĢtırılmalı, geliĢigüzel ilaç ve gübre kullanımı yerine toprak tahliline dayalı ve
çevreye uyumlu ilaç ve gübre kullanımı ikame etme hesapları ve planlama çalıĢmaları
yapılmalıdır. Yeraltısuyu ve yerüstüsuyu korunmalıdır.
Ceyhan Havzası Bazında Optimum Tarım Arazisi Koruma Yönetimi
Su
kaynağının
Havza
Planında
planlanan
kullanım
amacına
uygun
kullanımının
sürdürülebilirliği açısından, sulama amaçlı planlanan su kaynağının, sulu tarım alanlarının
baĢka gaye ile kullanımı sonucunda, sulama amaçlı kullanımını engelleyen Devlet Sulama
Yatırımı uygulanmıĢ sulu tarım alanlarının (bilhassa alternatif alana haiz çimento fabrikaları,
termik santral, rafineri, havaalanı, tekstil fabrikaları vb sanayi tesisi faaliyetleri için) gayesi
dıĢında kullanımı engellenmelidir. Su ve toprak kaynaklarının birbirinden ayrılmaz bir bütün
oluĢturur. Açlığa karĢı ve sağlıklı beslenme için dünya gıda üretimi ve ülkemiz gıda üretimi
potansiyelinin, tarım arazilerinin korunmasının büyük önem arz etmesi, özellikle Devlet
Sulama Yatırımı uygulanmıĢ sulu tarım alanlarının korunması çalıĢmalarının Havza Koruma
Planı kapsamında bilhassa yer alması önerilir.
Bu kapsamda Ceyhan havzasında yer alan AĢağı Ceyhan Ovasının Toprak Koruma ve Arazi
Kullanımı Kanunu 13. ve 14. Maddeler esas alınarak korunması büyük önem arz eder.
Bu amaçla Havza Koruma Planında sulama projesi geliĢtirilen sulu tarım alanları envanter
bilgileri ve sulu tarım alanı koruma stratejileri de yer almalıdır. Çukurova tarım arazileri
özenle korunabilmelidir.
Ceyhan Havzası Bazında Optimum Cansuyu Yönetimi ve Tesis Edilmesi
Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör tesisleri envanteri yapılarak
mansaplarına bırakılması gerekecek can sularının hesaplanması ve gerekli ekolojik suyun
yatağa bırakılmasının yönetimi tesis edilmelidir. Ceyhan Havzası iĢletme çalıĢması
kapsamında özel sektöre ve Ġdaremize ait baraj ve regülatörlerde mansaba bırakılacak
cansuyu mevzuata uygun olarak su bütçesindeki yerini almalıdır. Cansuyu miktarını ölçecek
izleyecek elektronik limniğraflar koruma planı kapsamında öngörülmelidir.
Ceyhan Havzası Bazında Optimum Sulak Alan Yönetimi
Sulak alan koruma alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı, uluslararası
standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının sağlanması gerekmektedir. Özellikle, Sulak
Alanların GeliĢtirilmesi hizmetleri, bilhassa 3 tarafı denizlerle çevrili ülkemizde su ürünleri
üretiminin geliĢtirilmesi hizmetide göz önüne alınarak bir yatırımcı kuruluĢ görev yetki ve
sorumluluğuna verilmelidir.
Lagünlerde su bütçesi, aylık tatlısu ihtiyacı hesabı, lagün deniz ve iç kanal projelerinin ve
denize çıkıĢ yapılarının geliĢtirilmesi, akılcı kullanım esas alınarak, su ürünleri üretiminin
geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin
artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa
Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu
hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi
sağlanmalıdır.
7.4.
Genel Öneriler
7.4.1. Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden
Kullanımı
Kuraklık, nüfus artıĢı ve kiĢi baĢı kullanılan su ihtiyacının yükselmesi sebebiyle artan su
ihtiyacı özellikle Akdeniz ülkeleri için önemli bir su kıtlığı problemine sebep olmaktadır
(Regelsberger ve diğ., 2007).
Türkiye‘de, kiĢi baĢına kullanılabilir su miktarı yaklaĢık 1.500 m 3/yıl‘dır. Bu değere göre
Ülkemiz su azlığı yaĢayan bir ülke konumundadır. Devlet Su ĠĢleri (DSĠ)‘nin verilerine göre
2030 yılında 100 milyona ulaĢacağı tahmin edilen nüfusumuzun 2030 yılı için kiĢi baĢına
düĢen kullanılabilir su miktarı 1.100 m3/yıl‘dır. Yapılan sınıflamaya göre bu değer bizi su fakiri
bir ülke konumuna koyacaktır. Türkiye‘nin gelecek nesillerine sağlıklı ve yeterli su
bırakabilmesi için kaynakların çok iyi korunup, akılcı kullanılması gerekmektedir.
Mevcut konvansiyonel atıksu yönetimi ―boru sonu (end of pipe)‖ yaklaĢımında tüm atıksu
kaynakları, arıtma tesisi ile sonlanan bir kanalizasyon hattında toplanmakta ve arıtılan su
çoğunlukla denize deĢarj edilmektedir. Atıksuları birleĢtirip taĢımanın neticesinde endüstriyel
deĢarjların ağır metal içerikleri dolayısıyla arıtılmıĢ suyun sulamada kullanımı ve besi
maddesi içeriğinin değerlendirilmesi kısıtlı olmaktadır. Bunun yanında mevcut yaklaĢımın bir
diğer olumsuz yönü de içme suyu kalitesinde suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanılmasıdır
(Murat, 2010).
Sürdürülebilir su yönetimi çerçevesinde atıksuyla ilgili olarak da sürdürülebilir bir yaklaĢım
veya baĢka bir deyiĢle ECOSAN (ekolojik sanitasyon) yaklaĢımı uygun görülmektedir
(Regelsberger, 2005, Regelsberger et al. 2007). Bu yaklaĢım, evsel sanitasyon sistemleri
tasarlanırken daha esnek ve sürdürülebilir çözümler yaratabilmek ve daha az atık
oluĢturabilmek için su kaynakları ve oluĢan atıksuların bir arada düĢünüldüğü daha
bütünleĢik uygulamaları içermektedir. Ekolojik sanitasyon sistemlerini aĢağıdaki Ģekilde
özetlenebilir:
Özel bir teknoloji değil, ekolojik sistemlere dayanan yeni bir yaklaĢımdır- bertaraf
edilecek atık ve atıksuyu değerli bir madde olarak ele almaktadır
Ġnsan dıĢkısı ve atıksuyu, atık olarak değil doğal bir kaynak olarak düĢünülmektedir
Modern ve güvenilir kanalizasyon sistemleri ve atıksu geri kazanım teknolojilerini
kullanarak doğal kapalı-döngü sistem prensiplerini uygulanmaktadır
Günümüzde kullanılmakta olan çok geniĢ aralıktaki kanalizasyon sistemi
seçeneklerini kullanıma sunmaktadır
Atık ve su kelimesi bir arada düĢünülmemelidir çünkü atılacak veya boĢa harcanacak su
yoktur. Atıksu, oluĢturduğu arıtım probleminden değerli bir meta olduğu sitemlere
dönüĢtürülmelidir. Sürdürülebilir su yönetimi veya ekolojik sanitasyon uygulamaları eğer
avantajları fazla ise yerel, küçük ölçekli ve merkezden uzak (desantralize) yerleĢim
yerlerinden büyük ölçekli merkezi sistemlere kadar uygulanabilmektedir (Regelsberger ve
diğ., 2007).
Bu bağlamda, merkezi sistemlere bağlı olmayan yerleĢim yerleri (yeni yapılacak siteler, uydu
kentler, alıĢ-veriĢ merkezleri, tatil köyleri vb.) veya turistik bölgeler için su kıtlığı problemine
çözüm bulmak ve sürdürülebilir su yönetimi tekniklerini uygulayabilmek amacıyla 2004-2008
yılları arasında Avrupa Birliği MEDA Programı çerçevesinde desteklenen TÜBĠTAK MAM
Çevre Enstitüsünün de içinde yer aldığı Zer0-M (Sustainable Concepts Towards Zero
Outflow Municipality-ME8/AIDCO/2001/0515/59768) baĢlıklı bir proje yapılmıĢtır. Projenin
ana amaçları;
Su kaynağını, kullanıldıktan sonra oluĢan atıksu arıtımını ve atıksuyun yeniden
kullanımını bütünleĢik olarak düĢünmek,
Atıksuyu, arıtımı ve deĢarjı problem olan bir noktadan değerli bir metaya
dönüĢtürmek,
Yeni ve ilerici yaklaĢımları, paydaĢlara ve tüm fayda sağlayacak birimlere anlatmak
olmuĢtur.
Suyun verimli kullanımını artırmak kesinlikle sürdürülebilir su kullanımında ilk adımdır. Suyun
verimli kullanılması yeni kullanıcı davranıĢlarının oluĢturulmasından, daha tasarruflu
ekipmanların kullanımına kadar farklı yöntemlerle sağlanabilir. Farklı vergilerin uygulanması
da insanları tasarrufa yöneltebilecek baĢka yöntem olabilir. (Wach 2005, Bouselmi et al.
2008). Birçok ülkede uygulanan bir yöntem haline gelen katı atıkların ayrıĢtırılarak
toplanması atıksu içinde uygulanabilir. Bu uygulama daha verimli bir arıtım ve suyun, suyun
içerisindeki besi maddesi ve diğer bileĢenlerin daha kolay yeniden kullanımını sağlamaktadır
(Regelsberger, 2005). Uygulanabilecek temel iĢlemler, gri su, siyah su ve sarı su ayrımı ve
bu ayrılmıĢ suların yeniden kullanımıdır. Böylece atıksu yeterli miktarda arıtıldıktan sonra
değerli bir ürüne dönüĢecektir. Yağmur suyunun toplanması ve yeniden kullanımı da
alternatif su kaynağı olarak düĢünülmektedir. Yağmur suyu tuvalet rezervuarlarında ve
çamaĢır makinelerinde kullanılabilir. ArıtılmıĢ suyun yeniden kullanım alanları yeĢil alan
sulaması, tuvalet rezervuarlarında ve besi maddesi açısından zengin sarı suyun içeriğindeki
besi maddelerinin gübre olarak kullanımı ve atıksu arıtma çamurunun kompost olarak
kullanılması olabilir. Anaerobik arıtım genelde siyah suya uygulanır ve oluĢan biyogaz ısıtma
amaçlı kullanılabilir. Arıtım için hem basit teknolojiler hem de karmaĢık ve ileri teknoloji
gerektiren yöntemler kullanılabilir (Baban ve diğ., 2008).
ġekil 132‘de atıksu arıtımı ve
yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler bir Ģekilde gösterilmiĢtir.
ġekil 132. Atıksu Arıtımı ve Yeniden Kullanımı Ġçin Uygulanabilecek Yöntemler
YerleĢim alanlarından veya herhangi bir binadan kaynaklanan atıksular;
Gri,
Siyah
Sarı su olarak ayrılabilir.
Bu ayrıĢtırılan sular içinde gri su hem miktarının daha fazla olması, arıtımının nispeten daha
kolay olması ve yeniden kullanım alanlarının da daha geniĢ olması sebebiyle daha çok ilgi
çekmektedir (Nolde, 2008). Siyah su sadece tuvaletlerden kaynaklanan suları içermekle
birlikte kirletici parametreler açıcından oldukça yoğundur (Atasoy ve diğ., 2007). Sarı su
olarak adlandırılan kısım ise tuvalet sularından idrarın ayrıĢtırılmasıyla oluĢur. Bu amaçla
farklı tiplerde tuvaletler ve pisuarlar kullanılmaktadır. Tablo 73’te ham gri su ve siyah su
karakterizasyonu verilmektedir (Baban ve diğ., 2007, Atasoy ve diğ., 2007).
Tablo 73. Ham Gri Su ve Siyah Su Karakterizasyonu (Ortalama Değerler) (Atasoy ve diğ., 2007)
PARAMETRE
GRĠ SU
SĠYAH SU
pH
6,9-7,7
7,36-8,14
AKM, mg/l
48
560
BOĠ5, mg/l
90
406
KOĠ, mg/l
245
1218
TKN, mg/l
9
188
NO3-N, mg/l
0
0
T- P, mg/l
7,3
21,26
Yağ&Gres, mg/l
<2
26
Ġletkenlik, ms/cm
401
1767
Renk, Pt-Co
12,2
468
Tolam Koliform /100 ml
13634
>106
Fekal koliform /100ml
3565
>106
Deterjan, mg/l
0,6
-
AyrılmıĢ Atıksuların Arıtım Yöntemleri
AyrılmıĢ atıksuların arıtılabilmesi için yeniden kullanım amacına bağlı olarak çok farklı
teknolojilerin uygulanması mümkündür.
Siyah su için kullanılabilecek yöntemler doğal arıtma, membran biyoreaktör (MBR) (Atasoy
ve diğ., 2007, Murat 2010) veya iki basamaklı yukarı akıĢlı anaerobik reaktör (Baban ve diğ.,
2007) olabilir. Bu yöntemler daha basit ve az maliyetli sistemlerden daha ileri teknoloji ve
maliyet getiren sistemlere kadar veya aerobik sistemlerden anaerobik sistemlere kadar
çeĢitlilik gösterebilir. Siyah su arıtımında uygulanan teknolojilerde öncelikli olarak düĢünülen
enerji üretimi ve organik madde içeriği yüksek siyah sudan biyolojik proses sonucunda
oluĢan aĢırı çamurun yeniden geri kazanılabilmesidir. Kompost yoluyla değerli ürünler elde
edilebileceği gibi anaerobik proses ile yüksek metan içerikli biyogaz elde edilebilir ve oluĢan
gaz ısıtma veya elektrik üretme amacıyla kullanılabilir. ArıtılmıĢ siyah su sadece saha
sulaması için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008).
Gri su nispeten daha az kirlenmiĢ, organik madde ve besi maddeleri içeriği oldukça düĢük ve
arıtımı daha kolay sulardır. Gri su arıtımı için yine doğal arıtma yöntemleri (Masi, 2010), kum
filtresi, ardıĢık kesikli reaktör (SBR) (Nolde, 2005), döner biyolojik disk (RBC) (Baban ve diğ.,
2010), membran biyoreaktör (MBR) (Murat 2008, Scheuman 2008, Kraume 2010) gibi
teknolojiler kullanılabilir. Membran uygulaması dıĢındaki tüm diğer uygulamalar için arıtım
sonunda mutlaka dezenfeksiyon uygulaması gerekmektedir. Arıtılan gri su, tuvalet
rezervuarlarında, sulama, araç vb. yıkama için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008).
Sarı suyun ayrılması idrar ayıran tuvaletler veya susuz pisuarlar ile yapılmaktadır. Toplanan
sarı su tanklarda depolanıp, gübre olarak kullanılmak üzere belirli bir süre saklanmaktadır.
Sarı suyun karakterizasyonu ve zamana bağlı olarak bileĢimindeki değiĢim izlenmelidir. Geri
kazanılmıĢ sarı suyun bitkilerde gübre olarak kullanılmasını sağlayacak daha verimli ve
uygun yollar bulmak üzere zeolitlerin kullanılması ve seyreltme ile ilgili çalıĢmalar
yapılmaktadır (Baban ve diğ., 2008).
Bunların dıĢında, yağmur suyu da geri kullanılabilme potansiyeli olan önemli bir kaynaktır.
Yağmur suyu çatılardan veya toprağa düĢerek akıĢa geçen kısımdan toplanabilir. Yağmur
suyundan kirliliğin uzaklaĢtırılması için vorteks tipi filtreler veya sadece basit bir çöktürme
iĢlemi yeterli olabilmektedir. Yağmur suyunun mevsimsel karakterizasyonu yapılmalıdır ve
hem konvansiyonel parametreler hem de ağır metal ve mikrobiyolojik parametreler açısından
karakterize
edilip,
rezervuarlarında,
karakterizasyonu
çamaĢır
izlenmelidir.
makinelerinde
veya
Toplanan
kuru
yağmur
sezonda
saha
suyu
tuvalet
sulaması
için
kullanılabilmektedir. Bazı ülkelerde filtre edilen yağmur suyu duĢ almakta kullanılmaktadır
(Baban ve diğ., 2008).
7.4.2. Mevcut ve Planlanacak Atıksu DeĢarjlarının Ġncelenerek En Uygun
Alıcı Ortama DeĢarj Alternatiflerinin AraĢtırılması ve Uygulanması
Ceyhan Havzası için öne çıkan problemlerden biri atıksuyun deĢarj edileceği alıcı ortamın
tespitidir. Raporun ilgili kısımlarında yer aldığı gibi DSĠ VI. Bölge Müdürlüğü tarafından gelen
görüĢ ve öneriler bu bölümde yer almaktadır.
Su
kalitesinin
korunması
ve
geliĢtirilmesinde;
özellikle
içme
suyu
amaçlı
baraj
rezervuarlarının, su kalitesinin ve içme suyu amaçlı yeraltı suyu kaynaklarının su kalitesinin
güvence altına alınması için arıtılmıĢ veya arıtılmamıĢ atıksuların teknik-ekonomik-çevreselsosyal yapılabilir en uygun alıcı ortama deĢarj alternatiflerinin belirlenmesi ve bu amaçla
gerekli alt yapı projelerinin öngörülmesi, planlanması, projelendirilmesi, inĢaatı büyük önem
taĢımaktadır.
Ġçme suyu amaçlı baraj havzalarında veya içme suyu amaçlı yeraltı suyu kaynakları ve
beslenme alanlarının korunmasında bu çalıĢmanın önemi daha da büyüktür. Atıksu
deĢarjlarında en uygun alıcı ortama deĢarj koĢullarının göz ardı edildiği alıcı ortam
uygulamaları özellikle yer altı ve yer üstü su kaynaklarının daha çok kirlenmesi anlamını
taĢımaktadır. Ayrıca alternatif atıksu deĢarj olanakları varken, tarımsal drenaj amaçlı derin
drenaj kanallarına atıksu deĢarjı uygulamaları tarım sektöründe yer alan çiftçilerin sosyoekonomik olarak olumsuz etkilenmesi, doğal kaynakların çoraklaĢarak kaybı, ulusal düzeyde
tarımsal üretimin düĢmesi tehlikelerine yol açmaktadır.
DSĠ Genel Müdürlüğü sulama ve drenaj Ģebekelerinin iĢletmelerini sulama birliklerine
devretmiĢtir. Sulama Birlikleri sulama hizmet alanındaki drenaj kanalı hizmetinden yararlanan
her parsel sahibinden söz konusu kanalların temizlenmesi, iĢletme ve bakımı için genel
olarak birim parsel büyüklüğünü esas alarak sulama ücreti almaktadır. Dolayısıyla söz
konusu drenaj kanallarına, drenaj sistemleri proje kriterlerine göre ve teknik olarak izin
verilmesi uygun olmaması yanında drenaj kanallarına deĢarj edilen atıksular için ilgili
saymanlığa iĢletme ve bakım ücreti ödenmesi gerekir. Ayrıca, drenaj kanalları yıl içindeki
yağıĢtan ve sulamadan dönen suların minimum olduğu dönemlerde özümseme kapasitesi
açısından uygun olmayan alıcı ortamlardır. Tarımsal drenaj kanalları iĢletme ve bakım
hizmetlerinin aksadığı dönemlerde, siltasyona ve otlanmaya maruz olduğu koĢullarda
tarımsal drenaj açısından ve alıcı ortam olarak oldukça kötü Ģartlara haiz olur. Sonuç olarak
en uygun alıcı ortama deĢarj hususunda planlama, proje, inĢaat, alt yapı yatırım bedeli
hizmetlerine gerekli hassasiyet gösterilmelidir.
7.4.3. Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra
Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar
Bir düzensiz depolama alanının uygun bir tarzda Ģekillendirilmesi, kapatılması, üzerinin
örtülmesi veya peyzajı öncesinde sahadaki atığın miktarı ve özellikleri hakkında olabildiğince
detaylı
bilgi
sahibi
olunması
gerekir.
Böylece,
ıslah
esnasında
ve
sonrasında
karĢılaĢılabilecek muhtemel risk ve tehlikenin derecesinin tahmini mümkün olur. Islah ve
kapatma sonrası peyzaj projesi hazırlanırken, kamu kurumları, sanayi tesisleri, halk ve
gönüllü kuruluĢların sürece katılım ve katkıları sağlanmalıdır. Islah ve peyzaj projesi, gerekli
finansman ihtiyacı ve temini alternatiflerini de içermelidir. Bazen, düzensiz depolama
alanının, düzenli depolama alanına dönüĢtürülmesi, kapatılıp yeni bir saha aranmasına göre
daha uygun olabilir. Düzensiz depolama alanlarının ıslahı ve/veya kapatma sonrası
peyzajında baĢlıca aĢağıdaki adımlar izlenmelidir;
Düzensiz depolama alanı ve civarındaki mevcut durumun tespiti. Bu maksatla Tablo
74’teki kontrol listesinden yararlanılarak, sahanın içerdiği ―tehlike potansiyeli‖
belirlenmelidir.
Düzeltilerek (Ģekil verme) kapatılacak düzensiz depolama alanı ve gelecekte farklı
maksatlarla kullanılması düĢünülen alanlarla ilgili peyzaj veya çevre düzenlemesi
planlarının hazırlanması.
Düzensiz depolama alanını çevreleyen alanda yeraltı suyu kalitesi izleme planı
hazırlanması.
Kapatılacak veya ıslah edilecek düzensiz depolama alanı ile ilgili mühendislik tasarımı
(atık yığınına ıslah sonrası verilecek Ģekil, üst örtü, topuk seddesi, gaz ve sızıntı suyu
toplama/kontrol sistemleri, gaz yakma ve/veya gazdan enerji tesisi projeleri).
Islah ve kapatma çalıĢmaları ile gelecekteki izleme faaliyetleri için gerekli makine ve
iĢgücü ihtiyaçlarının belirlenmesi.
Islah/kapatma için gerekli finansman ihtiyacı ve temin seçenekleri.
Hazırlanan ıslah ve kapatma sonrası peyzaj projesinin uygulanması
Tablo 74. Düzensiz Depolama Alanlarının Tehlike Potansiyelinin Değerlendirilmesi Ġçin Kontrol Listesi
1. Çevrenin Hassasiyeti
a) içme suyu kaynağı olup olmadığı
b) Yakın çevredeki geliĢmiĢ ve nüfusun yoğunlaĢtığı alan
c) Tarımsal faaliyetler ve bahçecilik
d) Alttaki toprağın yüksek geçirgenlik durumu
2. Somut Kirlilik Riski
a) Sızıntı suyunun etkisi
b) Bitki örtüsünün tahrip olması
c) Toprağın renginin değiĢmesi
d) Koku emisyonları
e) Suda yaĢayan canlı türlerinin zarar görmesi
3. Tehlikeli Maddelerin Bulunma Olasılığı
a) Tehlikeli madde içeren sızıntı suyunun oluĢması
b) Gaz emisyonlarının oluĢması
c) Toprak kirliliğine neden olması
4. Yüksek Seviyede Kontaminasyon Olasılığı
a) Kontamine olmuĢ geniĢ bir alan (>1 ha)
b) Kirlenmenin çok yoğun olduğu noktalar
c) Önceden yapılan araĢtırmalarla kirliliğin belirlenmesi
5. Diğer Riskler
a) Mevcut potansiyel tehlikeler
b) Bilinmeyen tehlikeli atıkların miktar ve özellikleri
c) Bilinmeyen yersel durumlar
Değerlendirme
1. Öncelik: hemen müdahale edilmeli
2. Öncelik: son durum değerlendirmesi için araĢtırma yapılmalı
3. Öncelik: potansiyel tehlike az; hemen müdahale edilmesi gerekmemektedir
Evet
Hayır
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
Düzensiz depolama alanlarının ıslah ve peyzaj projelerinde ikinci adım, izleme ekipman ve
tesisleri ile ıslah ve peyzaj için gerekli ekipmanların tür ve miktarının belirlenmesidir. Islah ve
peyzaj için gerekli iĢgücü de belirlenmelidir. Islah planı, acil ve sonraki dönem tedbirleri (üst
örtü yapımı, izleme sistemi ve ıslah sonrası kullanımı) ile üst örtüde kullanılacak az geçirimli
toprak ihtiyacını ve nereden temin edileceğini de ihtiva etmelidir. Islah sonrasında, belli bir
zaman çizelgesine göre sahanın hangi maksatlarla kullanılacağı ve bu konuda gereken
peyzaj (çevre düzenlemesi) planları da hazırlanmalıdır. Projenin metraj ve keĢfi ile finansman
ihtiyacı, inĢaat iĢleri ve ekipman bedellerinin ne Ģekilde karĢılanacağı belirlenmelidir. Sahanın
düzenlemesi ve ıslahı için gerekli ekipman ihtiyacının mümkün mertebe eldeki mevcut
ekipmanlardan veya yakın çevreden temini tercih edilmelidir. Yol ve baraj inĢaatlarında
kullanılan klasik inĢaat, makine ve ekipmanlarının ıslah, peyzaj maksatlı olarak kullanımı,
genellikle en çok tercih edilmesi gereken yoldur.
Günümüzde yeni düzenli depolama sahaları için yer bulmak zordur. Bu yüzden, mevcut
düzensiz depolama alanlarının olabildiğince uzun süre kullanımı genellikle daha uygundur.
Ancak düzensiz depolama alanının ıslah edilmek suretiyle, ―tehlike potansiyeli‖ asgari
düzeye indirilerek kullanımı gerekir. Bu yüzden, öncelikle sahanın yakın çevresinde (etki
alanında) gerekli çevresel izleme sistemi kurulmak suretiyle, mevcut kirliliğin tür ve derecesi
hakkında bilgi edinilmelidir. Daha sonra, düzensiz depolama alanının kullanılmayacak kısmı
düzenlenip üzeri nihai örtüyle kapatılarak bitkilendirilmelidir.
Atık yığınının geoteknik (Ģev) stabilitesinin sağlanabilmesi için Ģevler Ģekildeki gibi
yatırılmalıdır (asgari Ģev eğimi; 1 düĢey/3-4 yatay). Daha sonra atık yığınının topuk kısmı
kazılarak, tabi zemin kotuna kadar inilmelidir. Bu Ģekilde atık yığını alt (dıĢ) eteğinde açılan
hendek, iri kaya ve taĢ parçalarıyla doldurularak bir topuk seddesi teĢkil edilmelidir. Sedde
üst kotu, yandaki atık yığını üst kotunun 3-4 m üzerine kadar yükseltilir. Toprak seddesi iç
(atık) tarafında birikecek sızıntı suları, tabana yakın bir yerden, sedde içinden geçirilen bir
boru ile, dıĢarıya tahliye edilerek bir sızıntı suyu toplama havuzuna verilmelidir. Topuk/etek
seddesi iç kısmı, altta yaklaĢık 0,5 m kalınlıklı toprak üzerinde ise yaklaĢık 0,3 m sıkıĢtırılmıĢ
kil (veya benzeri) ile kaplanarak geçirimsiz hale getirilmeli ve sızıntı suyunun topuk
seddesinden dıĢarı kontrolsüz olarak çıkması önlenmelidir. Atık yığını Ģevlerinden kontrolsüz
olarak yüzeye çıkıĢını önlemek üzere de gerektiğinde ġekil 182‘de verilen detay
uygulanmalıdır.
Kil tabakası, topuk seddesi iç kısmında kazılan atık tabakası üzerinde de olabildiğince geriye
gidilerek devam ettirilmelidir. Kil tabakası üzeri, yaklaĢık 0,5 m kalınlığında (Ø20-50 mm)
çakıl drenaj tabakası ile örtülmelidir. Drenaj tabakası, sızıntı suyunun depo tabanında
toplanarak, topuk seddesi dıĢına iletilmesini sağlar. Atık depo sahası çevresine, dıĢarıdan
gelen yağmur sularının saha içine girmesini önlemek üzere, çevre (kafa) hendekleri ve
gerektiğinde hendek ile atık depo sahası sınırı arasına 1-1,5 m yükseklikli bir toprak sedde
teĢkil edilmelidir.
Kapatılan düzensiz depolama alanının üzeri olabildiğince geçirimsiz bir nihai (son) örtü
tabakası ile kaplanmalıdır. Düzensiz depolama alanlarının ıslah sonrası üst örtü ile
kapatılmasının gayesi, atığı çevresinden izole ederek sızıntı suyu ve depo gazı
emisyonlarının kontrolünü sağlamaktır. Nihai örtü tabakası, en az bakım gerektirecek Ģekilde,
uygun yağmur suyu drenajını sağlayacak, erozyonu en aza indirecek, farklı oturmalara izin
verecek tarzda ve olabildiğince düĢük geçirgenlikte inĢa edilmelidir. Nihai örtü tabakası
inĢaat kalitesi, uygulanan üst örtü detayına bağlıdır (ġekil 133).
Üst örtü tabakasının en üstünde gevĢek bitkisel toprak tabakası (> 50 cm) yer alır. Bitkisel
toprak tabakasının esas rolü, alt tabakaları mekanik etkilerden korumak ve üzerindeki
bitkilerle erozyonu azaltmaktır. Bu tabakanın ve uygulanacak inĢaat tekniğinin detayı, uygun
malzemenin kolay temin edilebilirliği ile planlanan kullanım (kapatma sonrası) amacına (yeĢil
alan, spor sahası sera vb.) göre değiĢir. Her halükarda 50-60 cm‘den az olmamalıdır.
Atık depolama sahasının üzeri bitkisel toprakla kapatılmadan önce, depo gazına dirençli
uygun bitki türlerinin tespiti için yerinde bitki denemeleri gerekebilir.
Bitkisel toprak tabakası teĢkili ve tohum hazırlama, süreklilik arz edecek Ģekilde
yürütülmelidir. Ġlk ekim (bitkilendirme) döneminde erozyondan korunmak için, dayanıklı ve
hızlı büyüyen çim türleri kullanılmalıdır. Çim ekimi, Ģiddetli rüzgar ve yağıĢ altında
yapılmamalı, uygun hava Ģartları beklenmelidir. Hızlı büyüyen çim tabakası geliĢtikten sonra,
diğer sığ köklü bitkilerin (ağaç türleri) ekimine geçilmelidir.
Düzensiz depolama alanlarında oluĢan depo gazının kontrollü olarak toplanıp tahliye
edilerek,
çevre
ve
insan
sağlığı üzerine
olabilecek
olumsuz etkilerin
önlenmesi
gerekmektedir. Önemli oranda depo gazı üretimi devam eden düzensiz depolama
alanlarında, aktif gaz toplama ve kullanım sistemi ile gaz yakma bacalarının (flare), nihai örtü
teĢkili ve bitkilendirme (peyzaj) çalıĢmaları ile birlikte kurulması gerekir. Nihai örtü
tabakasındaki geçirimsiz kil tabakası altında gaz toplama/tahliye tabakası (≥ 30 cm çakıl)
teĢkil edilmelidir. Bu tabaka sayesinde depo gövdesinden yükselen gazlar, gaz tahliye
kuyularına yönlendirilmelidir. Gaz toplama bacalarından çıkan gaz, basit bir meĢalede
yakılabilir ya da esnek HDPE (yüksek yoğunluklu polietilen) boru sistemi ile toplanarak
merkezi bir yakma bacası ya da gazdan enerji üretim tesisine iletilebilir.
Gaz toplama bacaları, yeterli eğimde döĢenmeli, düĢük kotlarda biriken kondens gaz bacaları
veya üst örtü tabakası içine tahliye edilmelidir. Tecrübeler, depo gazı üretiminin kapanma
sonrası 10-15 yıllık dönemde yüksek değerlerde, sonrasında ise düĢük değerlerde olmak
üzere uzun yıllar (>30 yıl) devam ettiğini göstermektedir. Depo gazı kullanımı ile ilgili
planlamada, gaz üretimindeki bu değiĢkenlik dikkate alınmalıdır.
Türkiye genelindeki ~2000 civarındaki Düzensiz Atık Depolama Tesisinin, ÇOB Katı Atık Ana
Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)‘de öngörülen takvime göre,
Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ) tarihleri ile uyumlu biçimde rehabilite
edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin
sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır.
ġekil 133. Islah Sonrası Atık Depolama Tesisi Üst Örtü Detayı
7.4.4. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü
Tarımsal sulama geri dönüĢ sularında bulunabilecek ticari gübre ve tarım ilacı (pestisit)
artıkları ile hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanan doğal hayvansal gübrenin bilinçsiz ve
kontrolsüz kullanımları sonucu yüzeysel akıĢ ve/veya sızma yolu ile bu kirleticilerin alıcı
ortama ulaĢması Ülkemiz havzalarındaki en önemli yayılı kirletici kaynaklardır. Her iki kirletici
yayılı kaynak için besi maddesi içeren (N ve P gibi) kirleticilerin olumsuz çevresel etkilerinin
azaltılmasında izlenebilecek en uygun ve pratik yol, kaynağında önlemler almaktır. Aksi
takdirde, yayılı kirleticilerin kontrolü için, noktasal kirleticilerin aksine, kirliliğin oluĢmasından
sonra tedbir alınması oldukça zor, hatta mümkün değildir. Bu bağlamda, yayılı kirleticiler için
havza-içi kontrol konularında pratik uygulanabilirliği yüksek olan ve halen birçok ülkede
kullanımı olan yöntemlere bu bölümde değinilecektir.
Diğer bir yayılı kirletici kaynak olan düzensiz katı atık depo alanlarından gelen sızıntı suları,
katı atıklar ile ilgili kısımlarda söz edildiği gibi, alınacak bir seri iyileĢtirme çalıĢmaları ve yeni
kurulacak olan düzenli depolama alanları ile büyük ölçüde kontrol altına alınarak, sızıntı suyu
miktarları kademeli olarak azaltılacaktır. Foseptikler ise kısmen kullanılmaya devam edecek,
ancak yıllar boyunca kırsal nüfustaki azalmalara paralel olarak foseptik kullanım
miktarlarında azalmalar beklenecektir. Orman alanlarından kaynaklanacak besi maddesi
yükleri ise, akarsu kenarlarında yapılacak düzenlemeler ve erozyon kontrolü ile azaltılmaya
çalıĢılacaktır.
7.4.4.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Önerilen düzende; Tarım Ġl Müdürlüğü‘nün (TĠM) bu konu ile ilgili yapması gereken faaliyetler
aĢağıda yer almaktadır.
Havzayı oluĢturan iller ve ilçeler bazında tüm tarım alanlarının güncellenmiĢ
envanterinin hazırlanması, toprak sahipleri ve iĢlenen ürünler tespit ederek
veritabanında toplanması ve bu verileri sürekli olarak güncellemek,
Ġlçeler bazında her bir ürün baĢına kullanılan pestisit ve gübre miktarlarını tespit
etmek ve veritabanında sistematik olarak depolamak ve güncellemek,
Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından ‗Yönetimli Çiftçi Mücadelesi‘ çalıĢmaları kapsamında
çiftçilerin ürünlerine uygun olarak kullanacakları gübre ve pestisit konularında bilgi
akıĢında bulunmak ve yıllık kullanım planları hazırlamak,
Önerilen planlamanın uygulamasını takip etmek ve gerçekleĢen uygulamaları kayıt
altına
almak
(ürün
bazında
kullanımlar
aylık
bazda
gerçekçi
rakamlarla
hesaplanabilir),
Uygulamalarda yanlıĢ zamanda, yanlıĢ sıklıkta ve bilinçsiz kullanımların çevrede
yaratacağı olumsuzluklar konusunda çiftçinin eğitimi ve rehberlik hizmetlerini daha sık
ve belirli aralıklarla yapmak,
Özellikle pestisit kullanımlarında tarihi geçmiĢ, kullanımı yasaklanmıĢ ilaçların
uygulanıp uygulanmadığının kontrol etmek ve kullanılmıĢ pestisit ambalajlarının
uygun Ģekilde uzaklaĢtırılmalarını sağlamak,
Çevresel açıdan en az sakıncası olan ilaç ve gübrelerin kullanımını özendirmek,
Sulama gereken durumlarda, uygun sulama tekniklerinin kullanılmasının teĢvik
ederek miktarını, uyulama süresini ve zamanını belirlemek ve izlemek,
Topraklarının iĢlenmesi, sürülmesi, hasat gibi tarımsal faaliyetlerde uygun tarımsal
teknolojilerini çiftçilere tanıtmak ve bu konuda eğitim çalıĢmalarını hızlandırmak,
Diğer paylaĢımcı illerin havza içerisinde kalan kısımları için de benzer çalıĢmaların
yapılmasını sağlamak amacıyla bu illerin il/ilçe tarım müdürlükleri ile temasa geçmek,
bilgi akıĢını ve verilerin TKĠB tarafından toplanmasını ve birleĢtirilmesini sağlamak ve
önerilen düzende kurulması öngörülen Havza Su Ajansı bünyesinde de aynı verilere
ulaĢılabilme imkânı sağlanmalıdır.
Bu düzende; Tarım Ġl Müdürlükleri il bazındaki tüm uygulamalardan bilgi sahibi olabilecek,
dolayısıyla
gerektiğinde
çiftçilerin
uyarılmasında
etkin
rol
oynayacaktır.
Havza-içi
kontrollerde, kirletici kaynağın oluĢmadan önlenmesinde büyük yarar bulunmaktadır.
Özellikle gübre ve ilaç kullanımları bu Ģekilde kontrol altına alınabilir ve yanlıĢ uygulamalar
azaltılabilir.
Organik Tarıma GeçiĢ
Ekosistem açısından değerlendirildiğinde organik tarım, bir ürünün, üretim ve iĢleme
aĢamalarında çevreyi koruyan yöntemler kullanılarak üretilmesi iĢlemidir. Ülkemizde organik
tarım faaliyetlerine baĢlanmıĢtır. Ülkemizdeki tarımsal alanların büyüklüğü de göz önüne
alındığında, organik tarıma geçebilmek için planlama çalıĢmaları hızlandırılmalıdır.
BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) organik tarım üretimini, çevrenin korunması
ve kirlenmenin azaltılması; toprak erozyonu ve tahribatının azaltılması; biyolojik çevrimin
dengelenmesi ve insan sağlığının korunması; toprak içerisindeki biyolojik faaliyetler için
gerekli Ģartların sağlanması suretiyle toprak üretkenliğinin yeniden kazandırılması ve bu
üretkenliğin sürekliliğinin sağlanması; doğal bitkilerin korunması ve geliĢtirilmesi; organik
üretim yapılan yerdeki kaynakların mümkün olduğunca yeniden kullanılması prensipleri
kapsamında tanımlamaktadır. Bu prensiplerden de anlaĢılacağı üzere, organik tarım
ilkelerinin çoğu doğrudan çevrenin korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması esaslarına
dayanmaktadır. Organik tarımın en önemli hedefi, ürünlerin yetiĢtiği ortamın doğallığının ve
çeĢitliliğinin korunmasıdır.
AĢağıda, çevresel açıdan organik tarımın faydalarından kısaca söz edilmektedir.
Organik tarım yapan çiftçiler, toprağın kalitesini arttırmak için herhangi bir sentetik gübre
kullanamamaktadır. Dolayısıyla, toprak verimliliğinin korunması birinci önceliktir.
Toprağın gübrelenmesi çiftlik atıkları, kompost, bitki atıkları ve organik azotlu gübrelerin
kullanılması esasına dayanmaktadır.
Toprak mikroorganizmaları, organik tarım yapılan topraklarda, klasik tarım yapılan
topraklara oranla % 30–100 daha fazladır.
Organik gübreleme aynı zamanda toprak erozyonunu azaltmaktadır.
Organik tarım yapılan topraklarda daha seyrek ve daha az sulama ihtiyacı vardır.
Toprağın çölleĢmesi azalmaktadır.
Organik tarımın az azot girdisi ile yapılması prensiptir. Dolayısıyla, nitrat kirliliği klasik
tarım alanlarına oranla organik tarımda %50 azaltılabilir (Stolze vd., 2000).
Organik tarım alanlarında fosfor ve potasyum fazlalığına daha az rastlanmaktadır (FAO,
2002).
Organik tarımda, bitkilere besi maddesi temini genelde artan biyolojik aktivite ile
desteklenmektedir. Organik tarım yapan iĢletmeler, klasik tarım yapan iĢletmelere göre
%60 oranında daha az enerji kullanmaktadır (FAO, 2002).
Organik tarım alanlarında yapılması istenen biyolojik mücadele, bu amaçla kullanılan
asalak (parazit) ve avcı (predatör) böcek popülasyonunu belirli bir seviyenin üzerinde
tutulmasını gerektirmektedir. Dolayısıyla, biyolojik çeĢitliliğin zenginleĢtirilmesi ve
korunması üretimin sürekliliği açısından önemlidir.
Organik tarım sistemlerinde CO2 emisyonları klasik sistemlere oranla %48–66 oranında
daha düĢüktür (FAO, 2002).
Organik tarım uygulamalarından daha düĢük azot oksit emisyonları kaynaklanmaktadır.
Organik tarım uygulamalarının klasik tarım uygulamalarına kıyasla çevre üzerindeki etkileri
Tablo 75‘te gösterilmektedir. (Yazgan, 2006)
Tablo 75. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri
Organik Tarımın Etkisi
Çok Ġyi
Daha Ġyi
Biyolojik çeĢitlilik ve arazi görünümü
X
Bitkisel çeĢitlilik
X
Hayvansal çeĢitlilik
X
Aynı
Arazi görüntüsü
X
Toprak
X
Toprağın organik madde içeriği
X
Biyolojik faaliyetler
Toprak yapısı
X
X
Toprak erozyonu
X
Yeraltı ve yüzey suları
X
Nitrat yıkanması
Pestisitler
X
X
Ġklim ve Hava
X
CO2
X
N2O
X
CH4
X
NH3
Pestisitler
X
X
Tarımsal Girdiler
X
Besi maddesi kullanımı
X
Su kullanımı
Enerji kullanımı
X
X
Organik tarım ile ilgili Ülkemizdeki yönetmelik birkaç kez revize edilerek en son Ekim 2006‘da
yürürlükteki halini almıĢtır (OTEUĠY, 2006). Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına
ĠliĢkin Yönetmelik ile AB kriterleri ile uyumlu ve tarım reformunun sağlanabileceği düzene
kavuĢmuĢtur. Yönetmelikte, organik tarımın yapılması düĢünülen alanlarda kontrol, denetim
ve izinleri yetkili sertifikasyon kuruluĢlarına verilmektedir. Sorumlu Bakanlık ise Tarım ve
KöyiĢleri Bakanlığı‘dır. Yönetmelik eski hali ile (11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi
Gazete) ana yolların her iki tarafında 1 km‘lik alanlarda organik tarıma izin verilmemesi Ģartı
yürürlükten kaldırılmıĢ, onun yerine uygun alanlarda çevre kirliliğinin olmamasının
incelenmesi veya çevre kirliliği yaratan unsurların yakın civarda olmaması gereği getirilmiĢ,
bütün ön inceleme ve uygunluk oluru yetkin organik tarım sertifikasyon kuruluĢlarına
bırakılmıĢtır.
Bu bilgiler ıĢığında, havzalarda en kısa sürede organik tarım yapılabilecek alanlar
saptanmalı, bu olası alanların toprak özellikleri ve meteorolojik Ģartları da göz önünde
bulundurularak uygun ürün/ürünlerin seçimleri yapılarak organik tarıma en azından kısmen
geçilebilmelidir. Organik tarım uygulamaları sürekliliği olması gereken bir aĢamadır.
Ülkemizde organik tarım konusunda çalıĢmalar bulunmakta ancak yeterince hızlanmamıĢtır.
Özellikle dıĢ pazarlarda ihraç edilme potansiyeli yüksek olan fındık, çeltik, yer fıstığı,
domates, fasulye ve yem bitkilerinin organik üretimleri teĢvik edilerek yaygınlaĢtırılabilir.
7.4.4.2. AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması
Yürütülen proje bulgularından anlaĢılacağı üzere, Ülkemizde evsel ve endüstriyel atıksuların
arıtılması amacıyla kurulan AAT‘lerin mevcut durumda yetersiz olduğu anlaĢılmaktadır. Yakın
gelecekte bu ihtiyaca cevap verebilecek sayıda AAT‘lerin planlanması projenin ana
hedeflerinden biridir. Önerilen AAT‘lerin yakın gelecekte kurulması ve iĢletilmesine paralel
olarak bir yandan atıksular arıtılırken, diğer bir yandan da tesislerden son ürün olarak çamur
çıkacaktır. Dolayısıyla AAT‘lerin devreye girmesi ile AAT çamuru miktarında ciddi bir artıĢ
söz konusu olacaktır. Bu oluĢan çamurun çeĢitli Ģekilde uzaklaĢtırılması mümkün
olabilmektedir; ancak tarımda kullanımları halen büyük miktarlarda tarım toprağına sahip
Ülkemiz açısından büyük önem taĢımakta ve kullanılacak gübre miktarının azaltılması
yönünde bir fayda sağlayacaktır.
Geçerli yönetmelikler çerçevesinde oluĢan AAT çamurlarının meteorolojik Ģartlar, topografya,
toprak tipi, yeraltı suyu yüksekliği, toprağın kimyasal bünyesi gibi özellikler dikkate alınarak
tarımda hangi tip ürünlerde kullanılabileceğine de bakılarak özendirilmelidir. Örneğin, ÇOB
tarafından 03.08.2010 tarihli ―Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına
Dair Yönetmelik‖ uyarınca AAT çamurlarının stabilize edildikten sonra belirli koĢullar altında
kullanımına izin verilmektedir. AB ile uyum sürecinde yürürlüğe konulan bu yönetmelik gereği
AAT çamurlarının toprakta uygulanması için temel Ģartlar, arıtma çamuru ve uygulanacak
toprağın metal içeriğinin sağlanması, toprağın organik madde miktarının %5‘den az olması,
arıtma çamurunun organik madde içeriğinin %40‘tan fazla olması, arıtma çamuru
uygulanacak toprakta yeraltı su seviyesinin 1 m‘den daha derinde olmasıdır. Bu Ģartlara
göre, havzalarda arıtma çamurlarının kaynaklandığı yerlerdeki verimsiz topraklarda
Ģartlandırıcı olarak kullanılması değerlendirilmesi gereken önemli bir konudur.
Ulusal ölçekte güncel ve yeni bir konu olan arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak ulusal
mevzuat ve AB müktesebatı çerçevesinde Bölüm 7.3.4. te detaylı olarak verilmiĢtir.
7.4.4.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Ülkemizdeki havzaların birçoğunda hayvan yetiĢtiriciliği yaygındır. BüyükbaĢ ve küçükbaĢ
hayvan yetiĢtiriciliğinin yanı sıra tavukçulukta önemli faaliyetler arasındadır. Hayvancılık
faaliyetleri ile elde edilen yan ürün hayvansal atıklardır. Genelde Ülkemizde hayvansal atıklar
yetiĢtiriciler tarafından bir müddet dinlendirildikten sonra doğal gübre olarak tarım alanlarında
kullanılmaktadır. Ancak, bu iĢlemin kontrolsüz ve bilinçsizce yapıldığı da bilinmektedir. Bu
konudaki kontrol önlemleri bu bölümde sıralanmaktadır.
Mevcut durumda ilçeler ve köyler bazında yıllık hayvan sayıları kategorilere göre ĠLEMOD
veritabanında verilmektedir. Bu hayvanların sayıları ile birlikte kayda girmesi önerilen bilgiler
ve diğer dikkat edilmesi gereken hususlar aĢağıda sıralanmıĢtır:
Barınak ebatları ve barındırma koĢulları,
Barınaklardaki hayvan sayısı,
Hayvan cinslerine göre büyüme ve barındırma süreçleri,
Hayvan beslenmesinde kullanılan yemlerin ve kullanılan ilaçların incelenmesi ve
uygunluklarının irdelenmesi,
Herhangi bir yanlıĢ uygulamada, çiftçi veya yetiĢtiricilerin uyarılması,
Hayvan dıĢkılarının toplanarak uygun koĢullarda bekletildikten sonra kontrollü olarak
tarım alanlarında doğal gübre olarak kullanılması,
Hayvanların hareket kabiliyetlerinin (mobilitelerinin) kontrol altına alınması dolayısıyla
dıĢkılarının rahatlıkla toplanabilmesi,
Hayvanların otlatılması esnasında özellikle sulak alan ve akarsu kıyılarından tamamen
uzak tutulmalarının sağlanması,
Mümkün olduğunca çiftliklerin etrafının hendek kazılarak, yakın civar ile temasın
sınırlandırılması, özellikle yüzeysel akıĢla hayvan atıklarının yakın civara ve nihayetinde
alıcı ortama ulaĢabilirliğinin azaltılması,
Tavukçuluğun yönetmeliklerle sınırlandırıldığı Ģekilde kapalı ortamlarda yapılması,
Barınaklardaki koĢulların düzenli olması,
Hayvan beslenmesinde sınırlandırılmalara dikkat edilmesi, vs.
Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi
Günümüz teknolojisinde bilinen en iyi hayvancılık yönetim stratejisi genel olarak ‗Organik
Hayvansal Üretim‘e geçiĢtir. Geleneksel hayvansal üretim sisteminde, birim alandan yüksek
miktarda ve ekonomik ürün alınması öncelikli olduğundan, ekolojik denge ve ürün kalitesinde
sağlık kriterleri ve çevre kirliliği ikinci plana atılmıĢtır. Dolayısıyla, son yıllarda organik
hayvansal üretim teĢvik edilmektedir. Bu konuda birçok detayın yer aldığı yönetmelik yine 17
Ekim 2006 tarih ve 26322 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlanmıĢ olan Organik Tarımın Esasları
ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik‘dir.
Bu yönetmelikte organik sürü oluĢturabilmek için klasik iĢletmelerden getirilecek hayvanların
yaĢı, hayvan türü ve verimlerine göre geçiĢ süreçleri, barınakların durumu, her bir hayvan
türü için ayrılacak barınak alanı, hayvanların bakımı ve beslenmesi, su ve yem kullanımları,
yemlere ilave edilebilecek katkı maddeleri anlatılmaktadır. Ayrıca, yine yönetmelikte hayvan
dıĢkılarının nasıl ve ne Ģekilde toplanacağı, bekletilme Ģartları ve gübre olarak
uygulanabilirliği konularında da kılavuz niteliğinde bilgi verilmektedir.
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması hususunda baĢvurulacak bir
diğer yöntem, Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının geliĢtirilmesidir. Bu kapsamda, uygun
stratejilerin uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında, yetiĢtirici ve çiftçilerin
bu konudaki çabalarının hızlandırılması, desteklenmesi ve teĢvik edilmesi gerekmektedir.
Kurumsal ilgililerin bu konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve
finansman kaynağı sağlayarak destek vermeleri beklenmektedir.
Hayvan Atıkları ile Ġlgili Sorunların YaĢandığı Sıcak Noktalara ĠliĢkin Öneriler
BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar
yaĢanan alanlarda aĢağıdaki önlemlerin uygulanması önerilmektedir.
Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği
kurularak, hayvancılığın yoğun olduğu bölgelerde öncelikle küçük iĢletmelerin
Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli
iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir.
Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan
küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme
(biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri
dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre
eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir.
Hayvancılık OSB ve büyük tekil iĢletmeleri ait merkezi/büyük kapasiteli biyometan
tesislerine, baĢka sektörlerden biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf
ücreti alınması ve tarımsal atıklardan da ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür tesis
iĢletmelerinin daha fazla gelir elde etmelerinin sağlanabilir.
7.4.5.
Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler
Havzanın yeraltı suyu potansiyelinin etkin kullanımı nitelik ve nicelik açısından izlenmesine
ve denetlenmesine bağlıdır. Bu konuda yerel ölçekte yeraltı su çekiminin envanterinin
güncellenmesi, iyileĢtirilmesi ve sürekli takibinin sağlanması esastır. YanlıĢ kullanımlar ve
bilinçsiz çekimlerin engellenmesi için eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarına önem verilmesi
beklenmektedir.
7.4.6. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan
Sorunlar ve Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler
Ülkemizdeki sayıları, rezervleri ve üretimleri konusunda net bilgilerin elde edilemediği, özel
sektör ve kamu kurumları tarafından iĢletilen kum çakıl ocaklarının büyük bir kısmı nehir
kenarlarında (Sakarya, Gediz, YeĢilırmak, Kızılırmak, Aksu, Ceyhan ve kollarında)
yoğunlaĢmaktadır. Akarsulardan kum çıkarılmak için akarsu kenarındaki kum ve çakıl
kepçelerle kazılarak alınır, ya da akarsu yatağındaki doğal zemin kazılarak yeraltı suyu
seviyesine inilmekte, sallama kepçelerle su içerisinde 10m derinliğe inilerek malzeme
alınmaktadır. Ayrıca, akarsu yakınında ancak yatağının dıĢında olan ve kum rezervi olan
arazilerden de kum çıkarılabilmektedir. Kum ve çakıl ocakçılığında malzemenin ortaya
çıkarılması için yapılan hafriyat iĢlemleri peyzaj estetiğini bozmakta, kıvrımları ortadan
kaldırmakta ve topografyayı tamamen değiĢtirmektedir. Özellikle kapasitenin üzerinde
yapılan hafriyatlar sonucu nehirlerin akıĢ rejimi bozulmakta, su içi ve su kıyısındaki habitatlar
tahrip olmaktadır. Ayrıca, kum- çakıl yıkama iĢlemleri sırasında kullanılan nehir suları
kirlenmiĢ olarak tekrar nehre geri verilmektedir (Uğur ve Akpınar, 2003). Sediment bütçesinin
bozulmasından dolayı nehirlerin denize taĢıdığı kum miktarlarında azalma olmakta ve
bundan dolayı nehir ağzı ve etrafındaki kıyı Ģeridinde erozyon görülebilmektedir (KabdaĢlı,
2010).
Özetlemek gerekirse, barajların yanı sıra kum ve çakıl ocakları da nehirlerin membaından
mansabına doğru sürekli olarak sediment taĢımasını engellemekte, nehir yataklarından kum
ve çakılın bilinçsizce çekilmesi sonucu nehir yatağı ve kıyılar aĢınmaya açık hale gelmekte;
ayrıca balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması ve zarar görmesi, nehirlerdeki
ekolojik yaĢamı da olumsuz etkilemektedir. Ayrıca kum-çakıl ocaklarının faaliyetleri sonucu
yeraltı suyunu taĢıyan alüvyon rezervlerinin büyük bir bölümü çekilmekte, bu yüzden yeraltı
suyu seviyelerinde azalmalar görülmekte, kazılar sonucu açığa çıkan ve gölcükler oluĢturan
yeraltı suları dıĢ etmenlerden kirlenmeye açık hale gelmektedir (Apaydın ve diğ., 1997)
Kum ve çakıl çekilmesinden kaynaklanan sorunların giderilmesine yönelik literatürde bazı
çalıĢmalar ve alınması gereken önlemlere rastlanmaktadır.
Dere içerisinde akıĢ rejimini bozacak faaliyetler yapılmamalı, büyük çukur ve oluklar
meydana getirilmemelidir (Apaydın ve diğ., 1997). Ayrıca döküm sahası olarak çok geniĢ
yüzeyler seçilmemeli, oluĢturulacak eğimler erozyonu hızlandırmayacak Ģekilde olmalı,
jeoteknik darağanlık ve drenaj yapısı dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003).
Kum ve çakıl ocaklarının yol açtığı çevre sorunlarının en aza indirilebilmesi için ÇED ve doğa
onarım çalıĢmaları faaliyet baĢlamadan önce birlikte ele alınmalıdır. Doğa onarım çalıĢmaları
desteklenmeli ve teĢvik edilmelidir (Uğur ve Akpınar, 2003).
Kondolf (1997)ye göre balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması neticesinde
balıkların zarar görmesini engellemek için Ren Nehri‘ne yapay olarak çakıl eklenmiĢtir.
Nehirdeki kum ve çakılın bölgesel bazlı yönetilmesi sağlanmalı ve Nehir boyunca sediment
akıĢının sürekliliğinin sağlanması gerektiği ifade edilmektedir. Ayrıca, nehirden sağlanan kum
ve çakılın alternatiflerinin kullanımının teĢviki de önerilmektedir.
Birçok geliĢmiĢ ülkede nehir içi madenciliği yasaklanmıĢ (Ġngiltere, Almanya, Fransa,
Hollanda, Ġsviçre) veya sınırlanmıĢtır. Sınırlandırma için literatürde çeĢitli alternatifler
verilmiĢtir (Kondolf, 1997). Örneğin, nehir yatağından belli bir seviyede aĢağıya kadar ya da
talvege (akarsu yatağının en düĢük noktasından geçen çizgisel hat) kadar inilebilmesi, bu
kırmızı çizginin altında kum ve çakıl çıkarılmaması önerilmektedir. Çevre ve Orman
Bakanlığı‘nın ―Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü
Yönetmeliği‖ (Resmi Gazete, 8.12. 2007, Sayı: 26724) içme ve kullanma suyu temin edilen
kıta içi yüzeysel su kaynakları ile bunları besleyen akarsular ve koruma alanları haricindeki
nehir ve sulak alanlarda kum ve çakıl madenciliğine izin vermektedir. Dere yatağının doğal
yapısını ve su kalitesini bozmama Ģartı koĢulmakta ve belirlenecek talveg kotundan daha
derine inilmesine izin verilmemektedir.
BaĢka bir yaklaĢım da nehrin getirebileceği sediment miktarının hesaplanıp, sadece bu
miktarın belli bir emniyet katsayısıyla (örneğin ABD‘nin Washington eyaletinde bu oran %
50‘dir) azaltılmıĢ oranına kadar madenciliğe izin verilmesidir (Kondolf, 1997). Kum ve çakıl
madenciliğinin etkilerinin tam olarak anlaĢılabilmesi, kontrolü ve alınacak önlemlerin sağlıklı
olabilmesi için nehrin sediment bütçesinin geliĢtirilmesi faydalı olacaktır. Yeni barajların
yapımında, sulama projelerinde ve kum-çakıl madenciliğinde bu sediment bütçesi hesaba
katılmalı, bunlarla ilgili projelere ve maliyet hesaplarına sedimentin sürekliliğini sağlayacak
önlemler de eklenmelidir. Nehirlerin kum potansiyelleri araĢtırılarak azalma miktarları
belirlenmeli ve bu konular ile ilgili idari önlemler de ortaya konmalıdır. Nehirlerin döküldükleri
kıyı bölgelerinde erozyona ve morfolojik yapı değiĢikliklerine neden oldukları literatürde yer
almaktadır (Ġrtem ve KabdaĢlı, 2001). Kıyılarda görülen bazı sorunların nehir havzaları
yönetiminden kaynaklandığı açıktır. Bu nedenle sediment bütçesi açısından kıyı alanları
yönetimi ile nehir havzaları yönetiminin entegre bir yaklaĢımla ele alınması önerilmektedir.
―Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği‖
(Resmi Gazete, 23.1.2010, Sayı:27471) maden arama ve iĢletme faaliyetleri esnasında veya
sonucunda topoğrafyası değiĢen alanların, çevre emniyetinin sağlanarak ve projesine uygun
olarak ıslah edilmesini Ģart koĢmaktadır. Yönetmeliğe göre Madencilik faaliyetleri esnasında
ve sonucunda ortaya çıkan atıkların depolandığı alanlarda duraylılık (bir malzeme kütlesinin
veya bir yapının maruz kaldığı gerilmenin kalkmasıyla, dönüĢümsüz önemli bir deformasyona
veya harekete maruz kalmaksızın, uygulanan gerilmeye uzun süre dayanabilmesi koĢulu)
sağlanmalıdır. Jeolojik etütler kapsamında jeomorfolojik öğeler, hidrolojik ve hidrojeolojik
özellikler belirlenmeli ve bu veriler doğrultusunda faaliyet alanı çevresi yüzeyden akan veya
yağıĢlar sonrasında akması olası su akıĢı açısından güvenli hâle getirmelidir. Suyolları, çevre
doğal drenaj sistemi yeterli olacak Ģekilde planlanmalı ve alanın su baskınına uğraması
olasılığına karĢı yeterli önlemler alınmalıdır.
Kum ve çakıl ocakları nedeniyle bozulan alanların ekolojik ve estetik değerlerinin geri
kazanımı için dünyanın çeĢitli yerlerinde baĢarı ile uygulanmıĢ çalıĢmalar vardır. Bu
kullanımlar; tarım, orman, rekreasyon, balıkçılık ve sulama amaçlı gölet ve doğa koruma
alanı olarak sıralanabilir. ĠĢletme sonrası kullanılabilecek bu yöntemlerin seçilmesinde
topografya, toprak ve su özellikleri, vejetasyon, bölgesel arazi kullanım planları, fiziksel,
çevresel ve iklimsel veriler dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003).
DSĠ Genel Müdürlüğünün akarsu yataklarını izleme ve değerlendirme faaliyeti kapsamında,
AslantaĢ barajı ile Akdeniz arasında çevresel zararların bir komisyon faaliyeti sonucunda
tespitine istinaden, DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından Bakanlık oluru temin edilerek Ceyhan
nehri AslantaĢ Barajı ile Akdeniz arasında yeni kum-çakıl ocağı iĢletmelerine kapatılmıĢ olup,
iĢletme ruhsatı mevcut olan kum çakıl ocaklarının ise iĢletme süresi bittiğinde bu ocakların
iĢletme izinleri de yenilenmeyecektir. Dolayısıyla Ceyhan nehri mevcut ocak iĢletmelerinin
iĢletme ruhsatı süresi tamamlandığında kum-çakıl iĢletmeciliğine tamamen kapatılmıĢ
olacaktır. (DSĠ VI. Bölge Müd.)
7.4.7.
Arıtma Çamurları Yönetimi
Ġlgili Yasal Çerçeve
Bu bölümde, arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak Ulusal mevzuat ve AB müktesebatı
incelenmiĢtir.
Ulusal Mevzuat
Türkiye‘de arıtma çamurlarının yönetimi ile ilgili baĢlıca yasal çerçeve aĢağıdaki gibidir:
1.
Atık Yönetiminin Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (5 Temmuz 2010 tarih ve
26927 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2008))
Bu yönetmeliğin amacı, atıkların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden yönetilmesine
iliĢkin genel esasların belirlenmesidir. Bu kapsamda, atık yönetiminin kontrollü bir Ģekilde
yapılabilmesi için atık sınıflandırılması getirilmiĢtir olup, atıkların tehlikelilik özelliklerinin
belirlenmesi amacıyla 20 ana grup altında detaylı atık listesi ile bir sistematik oluĢturulmuĢtur.
Burada atıksu çamurları, Yönetmelik Ek IV‘de verilen atık listesi içerisinde 19. madde olan,
―Atık yönetim tesislerinden, tesis dıĢı atıksu arıtma tesislerinden ve insan tüketimi ve
endüstriyel kullanım için su hazırlama tesislerinden kaynaklanan atıklar‖ bölümüne tekabül
etmektedir (Madde 19.08). Bu bölüm su, atıksu ve atık yönetimi tesislerinden kaynaklanan
tüm atıklara iĢaret etmektedir.
2.
Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik (3
Ağustos 2010 tarih ve 27661 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010))
Bu yönetmeliğe göre, ham çamurun toprakta kullanılması yasaktır; stabilize arıtma
çamurunun kullanılmasında ise bazı sınırlamalara uyulması gerekmektedir. Öncelikle
stabilize çamurun, doğal orman alanları ile meyve ağaçları hariç olmak üzere toprakla temas
eden ve çiğ yenen meyve ve sebze ürünlerinin yetiĢtirildiği topraklarda kullanımı yasaktır.
Arıtma çamurunun toprakta kullanılması, tüm koruma alanları ile içme ve kullanma suyu
temin edilen yüzeysel su ve yeraltı suyu besleme havzalarında tamamen yasak olup, bu
amaçlara hizmet etmeyen diğer yüzey sularını çevreleyen 300 m‘lik alanın dıĢında uygulama
yapılmasına izin verilmektedir. Hayvan otlatma veya hayvan yemlerinin hasadı yapılacak
alanlarda ise, söz konusu faaliyetler ile arıtma çamurunun uygulanması arasında geçen süre
en az 4 hafta olmalıdır. Bunlara ilaveten arıtma çamurlarının, pH değeri 6‘dan küçük olan,
organik madde içeriği %5‘den fazla olan topraklarda ve taban suyu seviyesi 1 m‘den sığ
derinlikte olan veya eğimi %12‘yi geçen alanlar ile kumlu tekstürlü topraklarda kullanımı
yasaktır. Organik madde içeriği %40‘dan daha az olan stabilize arıtma çamurlarının da
toprağa uygulanması yasaktır. Kapasitesi 1.000.000 eĢdeğer nüfusun üzerinde olan atıksu
arıtma tesislerinde oluĢan çamurların en az %90 kuru madde değerine kadar kurutulması
esastır, ancak teknik ve ekonomik acıdan uygunluğunun belgelenmesi durumunda %90 kuru
madde Ģartı aranmaz.
3.
Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik (26 Mart 2010 tarih ve 27533 no
ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010))
Yönetmelikte, Geçici Madde 4‘de bahsi geçen kriterler ve/veya Tehlikeli Atıkların Kontrolü
Yönetmeliği Ek 11-A‘da belirtilen Atıkların Düzenli Depolama Tesislerinde Depolanabilme
Kriterleri sağlandığı takdirde arıtma çamurlarının düzenli depolama tesislerinde bertarafı
mümkündür.
Bu Yönetmeliğin arıtma çamurlarının düzenli depolanmasını düzenleyen (Geçici Madde 4)
maddesine göre, Atık Yönetimi Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (ÇOB, 2008) Ek IV
uyarınca, tehlikesiz atık olarak sınıflandırılan arıtma çamurlarının ağırlıkça en az %50 kuru
madde (KM) ihtiva etmesi, ön iĢleme tabii tutularak kötü kokunun giderilmesi ve atığın kararlı
hale getirilmesi kaydıyla, ÇOK limitine bakılmaksızın II. Sınıf Düzenli Depolama Tesislerinde
01/01/2015 tarihine kadar depolanabileceği belirtilmektedir. Ancak mevcut susuzlaĢtırma
teknolojileri ile söz konusu %50‘lik KM oranına ulaĢılması, özellikle kentsel atıksu arıtma
çamurları için, termal kurutma olmaksızın, pratik olarak mümkün değildir. Termal kurutma için
de %50‘lik KM oranı çok düĢük kalmaktadır. Bu sebeple minimum KM oranının %30-35
düzeylerine çekilmesi uygun olacaktır. Zira depolanan kentsel katı atıkların özellikle yaz
dönemindeki su muhtevası da %65-70 düzeylerine ulaĢabilmektedir.
Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği (8 Ocak 2006 tarih ve 26047 no ile Resmi
Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2006))
Bu Yönetmeliğe göre, kentsel atıksu arıtma tesislerinden çıkan arıtma çamuru uygun
Ģartlarda yeniden kullanılabilir. Arıtma çamurlarının iĢlenmesi, geri kazanımı ve bertarafı ile
ilgili olarak Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Madde 17‘de belirtilen hususlar
gözetilmelidir (20 Mart 2010 tarih ve 27527 no ile Resmi Gazetede yayımlanan). Arıtma
çamurlarının toprakta kullanımı ve/veya bertarafının, ilgili yönetmeliklerde belirlenen
standartlara ve yöntemlere uygun olarak yapılması esastır.
Ġlgili AB Mevzuatı
AB müktesebatında arıtma çamurlarının yönetimine iliĢkin temel direktif AB Çamur
Direktifi‘dir.
1.
AB Çamur Direktifi (1986) Council Directive 86/278/EEC of 12 June 1986 on the
protection of the environment, and in particular of the soil, when sewage sludge is
used in agriculture.
AB bünyesinde, atıksu çamurlarına iliĢkin tüm yönetim stratejileri Çamur Direktifi‘nde
tanımlanmıĢtır. Buna göre, çamurun bilimsel tarım açısından çok önemli nitelikleri olduğu
kaydedilmektedir. Direktif ayrıca, toprak ve çamur içerisindeki ağır metal konsantrasyonları
ile toprağa yıllık olarak uygulanabilecek en yüksek ağır metal miktarlarına iliĢkin kısıtlar
getirmektedir. Araziye arıtma çamurunun uygulanması ile hayvan otlatma ve/veya hasat
süreleri arasında geçen süre en az 3 hafta olmalıdır. Meyve ağaçları hariç olmak üzere, diğer
meyve ve sebze ekinlerinin büyüme döneminde araziye uygulama yapılamaz.
Konuya ĠliĢkin Olarak Daha Önce Yapılan Planlama ÇalıĢmaları
2.
Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması için Teknik Yardım (EHCIP) Projesi,
Arıtma Çamurunun Tarımda Kullanılması Halinde Çevrenin ve Özellikle Toprağın
Korunmasına ĠliĢkin Konsey Direktifi’ne Özgü Yatırım Planı (ENVEST, 2005)
Bugün Türkiye‘de arıtma çamurlarının tarımda kullanım oranı yaklaĢık %5-10 düzeyinde
olup, bu Ģekilde bertaraf edilen çamur miktarı 50.000-100.000 ton/yıl civarındadır. AB
Komisyonu‘un Kentsel Atıksu arıtma Direktifi‘nin uygulanmasına iliksin 1999 tarihli raporunda
yer alan verilere göre bu değer AB üyelerine kıyasla düĢüktür. Rapora göre, 1998‘de tarımda
arıtma çamuru kullanım oranı %5 (Yunanistan) ile %65 (Fransa) arasında değiĢirken, AB
ortalaması yaklaĢık %50 mertebesinde kalmaktadır. Ayni raporda 2005 yılı için AB
ortalamasının yaklaĢık %55 mertebesine yükseleceği tahmin edilmektedir. Türkiye için ise
Yatırım Planı‘na göre, tarımda kullanılan arıtma çamuru miktarının bugünkü %5-10
seviyesinden gelecekte %30-40 seviyesine çıkacağı tahmin edilmektedir. Bu değer 2022‘de
yıllık yaklaĢık 2 milyon ton çamura karĢılık gelmektedir. Arıtma çamurunun tarımda
kullanılmasının su Ģekilde gerçekleĢmesi beklenmektedir:
2.2
Stabilizasyon ve susuzlaĢtırma sonrası, stabilize edilmiĢ çamur, atıksu arıtma
tesislerinde depolanacaktır. Depolama maliyetleri AB Kentsel Atıksu arıtma Direktifi uyarınca
AAT‘lerin kurulum ve isletme maliyetlerine dahildir.
2.3
Çiftçiler ve diğer kullanıcılar, tarlalara yaymak üzere tesisten (çamur depolama)
çamuru alacaklardır. Bu sebeple tesis sahiplerine çamur uzaklaĢtırma için yeni bir maliyet
gelmemektedir.
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)
Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda, arıtma çamurlarının yönetimine dair somut hedefler
belirlenmemiĢtir (ÇOB, 2008). Bu kapsamda geçmiĢ yıllara ait, Organize Sanayi
Bölgeleri‘nden (OSB) açığa çıkan arıtma çamuru miktarlarına yer verilmiĢ ve farklı
yöntemlerle bertarafları (düzenli ve düzensiz depolama (~ %85), arazide bertaraf (~ %15))
değerlendirilmiĢtir.
Marmara Cevre Master Planı ve Yatırım Stratejisi Nihai Raporu (MEMPIS Projesi,
2007)
Arıtma çamurunun düzenli depolanması olasılığı, sadece kısa vadeli bir seçenek olarak
düĢünülmektedir. Bunun temel sebebi, AB düzenli Depolama Direktifi‘nde belirtildiği üzere
organik maddelerin düzenli depolanan atik içerisinde ayrılması konusundaki ihtiyaç ve
kısıtlardır. Bu seçeneğin uygulanabileceği sure içerisinde alternatif arıtma metotları
geliĢtirilmelidir. Düzenli depolamaya alternatif teĢkil edecek teknolojiler Ģunlardır:
2.4
Çamurun arazi uygulamalarında kullanılması
2.5
Arazi uygulamalarında veya kati atik formuna dönüĢtürmek üzere çamurun
kurutulması
2.6
Çamurun yakılması
Araziye uygulamada dikkate alınması gereken iki önemli parametre; patojen organizmalar ve
ağır metallerin giderimi yönünden stabilize çamurun kalitesi ile çamurun gübre değeri ve
toprak yapısını iyileĢtirmesi yönünden çiftçiler tarafından kabul görmesidir. Çamurun
kurutulması veya yakılması uygulamalarında ise, atıksu çamurunun yüksek miktarlarda
oluĢtuğu BüyükĢehirlerde atıksu arıtımına dair Master Planlarda söz konusu stratejiler ortaya
konmaktadır.
Önerilen Yönetim YaklaĢımı
Bu proje kapsamında önerilen Çamur Yönetimi YaklaĢımı aĢağıdaki gibi özetlenebilir.
Doğrudan Araziye Uygulama
Türkiye‘nin coğrafi, iklimsel ve arazi kullanım durumu dikkate alınarak, özellikle <100.000
nüfuslu yerleĢimlerin stabilize olmuĢ arıtma çamurlarının, ilgili mevzuata uygun olarak,
doğrudan araziye uygulanması düĢünülmelidir. Bu yolla bertaraf edilebilecek çamur
miktarının toplam çamur üretiminin %30-40‘ı düzeyine ulaĢması beklenmektedir.
AB Düzenli Depolama Direktifi‘nde (1999/31/EC) organik maddelerin düzenli depolanan
atıklardan ayrılması zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu sebeple arıtma çamurlarının depolanması
haricinde de alternatif bertaraf metotları geliĢtirilmelidir. Evsel ve Kentsel Arıtma
Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte de arıtma çamurlarının stabilize
edildikten sonra belirli koĢullar altında toprakta kullanımına izin verilmektedir.
Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte evsel
nitelikli endüstriyel çamurların da toprakta uygulamalarına kısmi izin verilmektedir. Ancak
mevcut durumda Türkiye‘de üretilen evsel ve kentsel atıksu çamurunun içeriği hakkında çok
az bilgi bulunmaktadır. ÇOB Atıksu Arıtım Eylem Planı ―Organize Sanayi Bölgesi Atık Temel
Gösterge Sonuçları‖na göre 2004 yılında, OSB‘lerden çıkan arıtma çamurunun miktarının, %
56'sı düzenli depolanarak, % 29'u belediye düzensiz depolama sahası, % 15‘i ise araziye
atılarak, bertaraf edilmiĢtir. Bu konuda daha iyi değerlendirmeler yapılabilmesi için, Çevre ve
Orman Bakanlığının desteklediği, endüstrinin de katılım sağlayacağı ilave araĢtırmalar
yapılmalıdır
Diğer Yöntemlerle Bertaraf
Stabilize olmamıĢ kentsel AAT çamurları, mekanik susuzlaĢtırma sonrası atık yakma lisanslı
çimento fabrikalarında yakılabilir, bölgesel atık yakma tesislerinde tek baĢına veya diğer
atıklarla birlikte yakılıp enerji geri kazanılabilir. Yakma uygulanacaksa çamur stabilizasyonu
yapılmaması esastır.
EĢdeğer Nüfusu 100.000‘den az olan AAT‘ler için kurutma yatakları veya çamur lagünlerinde
depolama sonrası araziye uygulama da duruma göre baĢvurulabilecek sürdürülebilir yönetim
seçeneğidir.
Özellikle BüyükĢehirdeki çamur yönetimi, BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce hazırlatılacak
Atıksu Yönetimi Master Planı‘nın bir unsuru olarak yerel Ģartlar da dikkate alınarak bir
Fizibilite çalıĢmasına dayalı biçimde planlanıp uygulanmalıdır.
8.
HAVZA KORUMA EYLEM PLANI
8.1. Havza Yönetimi
8.1.1 Türkiye’de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar
Türkiye‘de su ve atıksu yönetimi pek çok devlet kurumu arasında paylaĢtırılmıĢtır (Tablo 76)
Bu kurumların her biri su kirliliğinin yönetimi ve kontrolü ile ilgili plan, izleme sistemleri ve
düzenleyici önlemler geliĢtirmiĢtir. Kurumların çakıĢan faaliyetleri yanı sıra özellikle su kalitesi
izlemenin kapsamı bakımından önemli boĢluklar bulunmaktadır. 2007 yılında DSĠ‘nin ÇOB
bünyesine alınması ile birlikte Havza esaslı entegre su kaynakları yönetimi hedefi
doğrultusunda önemli bir adım atılmıĢtır. Bu sayede AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu daha
etkin bir izleme ve entegre su havzaları yönetim planlarının hazırlanması, ayrıca su altyapısı
ve atıksu arıtma yatırım projelerinin tasarımı, finansmanı, yapımı ve iĢletimine iliĢkin güçlü bir
zemin oluĢturulmuĢtur (OECD, 2008).
Tablo 76. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları
KURUM
Devlet Planlama
TeĢkilatı
Çevre ve Orman
Bakanlığı
Devlet Su ĠĢleri Genel
Müdürlüğü
(2007 yılından itibaren
ÇOB bünyesinde)
ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR
Su kaynakları yatırımlarının planlanması (örnek: barajlar, rezervler, su
arzı ve kirlilik kontrolü (örnek: lağım ve kanalizasyon arıtımı)
Çevre düzeni planlarının geliĢtirilmesi ve onaylanması ile
uygulanmalarının temin edilmesi
Su kirliliğinin önlenmesi
Su kalitesi laboratuarlarının oluĢturulması
Ulusal ÇED düzenlemesinin uygulanması
Belirlenen RAMSAR sahaları
Türk su mevzuatının AB müktesebatı ile uyumlu hale getirilmesinin
koordinasyonu
Su kaynakları kalitesi sınıflandırmasının belirlenmesi
Yüzme suyu kalitesi standartları da dahil olmak üzere su kaynaklarına
iliĢkin kalite kriterlerinin belirlenmesi
Sanayi tesislerinin atıksu arıtma tesislerine iliĢkin projelerinin
onaylanması
Nehir havzası koruma planlarının ve nehir havzası eylem planlarının
hazırlanması
Su kaynaklarının korunması için müdahale planlarının hazırlanması
Su yataklarının rehabilitasyonu
Su boĢaltım izinlerinin düzenlenmesi, sanayi ve atıksu arıtma
tesislerinden boĢaltımların izlenmesi
Su kaynağı değerlendirmeleri ve analizi
Nehir havzasının geliĢtirilmesi
Su ve atıksu arıtma tesislerinin planlanması, inĢası ve finansmanı
25 Bölge Müdürlüğü ile su yönetimi
Yerüstü ve yeraltı sularının korunması
Yeraltı suyunun tahsisi ve kayıt altında tutulması
Sel kontrolü
KURUM
Sağlık Bakanlığı
Tarım ve KöyiĢleri
Bakanlığı
Kültür ve Turizm
Bakanlığı
Ġller Bankası
ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR
Sulama, evsel su arzı, hidroelektrik enerjisi ve çevre ile ilgili tetkik,
planlama, tasarım, inĢa ve iĢletme
Yüzme suyu kalite standartlarının belirlenmesi, bu standartların
uygulanması ve izlenmesi
Kentsel atık toplama ve arıtma kalitesinin izlenmesi
Ġçme suyu mevzuatı, içme suyu standartları, bu standartların
uygulanması ve izlenmesi
Balıkçılık ve balık yetiĢtiriciliği mevzuatı
Tarımda su kaynağı kullanımının korunması
Balık üretim alanlarında atıksu boĢaltımlarının kontrolü
Tatlı su ve yeraltı suyu için nitrat parametrelerinin izlenmesi
Tarım ilacı kontrolü ve izlenmesi
Turizm alanlarında atıksu altyapısının planlanması ve inĢası
Ġçme suyu arzı ve iĢlenmesi, atık sistemleri ve kentsel atıksu arıtma ve
belediyeler için katı atık imhası ile ilgili bayındırlık iĢlerinin tasarlanması ve
finansmanı
Ülkemizdeki mevcut su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri yönetimi (kısaca su
ve atıksu yönetimi) yapılanması AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörüldüğü gibi Su Havzalarını
esas alan bir yapıda olmayıp Ġl ve Belediyeler ölçeğinde oluĢturulmuĢ bulunmaktadır.
Türkiye‘nin AB‘ye üyelik süreci ve özellikle Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla mevcut su
yönetiminin AB Su Çerçeve Direktifi gereklerini karĢılayacak biçimde yapılandırılması
çalıĢmaları hız kazanmıĢ bulunmaktadır. Bu bölümde Mevcut Su ve Atıksu Yapılanması
durumu özetlenmiĢ olup yeni sistem önerisi ileride Bölüm 8.1.3 te verilmiĢtir.
Türkiye‘de su temini, kanalizasyon (atıksu/yağmursuyu) ve atıksu arıtma /uzaklaĢtırma
hizmetleri Belediyelerin sorumluluğundadır. Belediyeler söz konusu hizmetleri aĢağıdaki gibi
yürütmektedirler:
BELEDĠYELER/YERLEġĠMLER
GÖREVLĠ KURUM
BüyükĢehir Belediyeleri (BB) Hizmet
Alanlarındaki YerleĢimler (Ġlçe/Belde
Belediyeleri ve Köyler)
BB Su Kanalizasyon Ġdareleri (SKĠ‘ler)
DSĠ (Ülke ölçeğinde büyük su temini
projelerinde)
BB Hizmet Alanı DıĢındaki Belediyeler
(BB hizmet alanı Ġl sınırını kapsamayan
Belediyeler)
Ġlçe, Belde Belediyeleri‘nin Fen ĠĢleri
Müdürlükleri
Diğer Ġl/Ġlçe /Belde Belediyeleri
Kırsal YerleĢimler
Ġl Özel Ġdaresi Müdürlükleri (Köylere Hizmet
Götürme Birlikleri Modeli ile)
Nüfusu 3.000~100.000 arasında değiĢen belediyeler, su temini, kanalizasyon ve atıksu
arıtma yatırımları ile ilgili olarak Ġller Bankası fonlarından proje, kontrollük/müĢavirlik ve inĢaat
iĢlerini karĢılamak üzere uzun vadeli borçlanma yoluyla yararlanabilmektedir. Nüfusu tek
baĢına veya bir grup belediye ile birlikte 100.000‘i aĢan belediyeler de, öncelik sırası dikkate
alınarak, su temini projelerinin finansmanında DSĠ kaynaklarından yararlandırılmaktadır. Ġller
Bankası ve DSĠ kaynakları yanında, ÇOB ve belediyeler tarafından oluĢturulan öz kaynaklar
ile AB hibeleri ve kredileri, Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Ġslam Kalkınma
Bankası, Alman Altyapı Yatırımları Bankası (KfW) vb. finans kaynakları da proje bazlı olarak
kullanılabilmektedir. Mevcut su ve atıksu yönetimi yapılanması ile ulaĢılan bazı temel
performans göstergeleri aĢağıda özetlenmiĢtir:
2008 yılı itibarı ile belediye nüfusunun %99‘una içme suyu Ģebekesi yoluyla su temin
edilmektedir (TUĠK, 2010). ġebekelerden servis edilen suyun kalitesi, genelde örneklerin
%95‘inde, Dünya Sağlık TeĢkilatı (WHO) Ġçme Suyu Standartlarını sağlamaktadır (OECD,
2008).
Atıksu kanalizasyon Ģebekesine bağlı nüfus 2008 yılında belediye nüfusunun %88‘idir
(TUĠK, 2010). Ancak bu oran büyük kentlerde %100‘e yaklaĢırken <10.000 nüfuslu
yerleĢimlerde %60-70 düzeyindedir.
Atıksu arıtma tesislerine bağlı belediye nüfusu oranı 2008‘de %56‘ya yükselmiĢtir. Bu
oran >100.000 nüfuslu Ģehirlerde %70-80 iken küçük kasabalarda ~%10‘lar düzeyindedir.
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)‘nda 2012 yılına kadar AAT‘ne bağlı nüfusun
toplam belediye nüfusuna oranının ~ %81‘e ulaĢtırılması (ülke nüfusunun %60‘ı)
hedeflenmiĢtir (ÇOB, 2006.a).
Mevcut veri tabanı ve istatistikler dikkate alındığında alıcı ortamların (kıtaiçi ve sahil
suları) statülerine iliĢkin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu sistematik değerlendirmeler
yetersiz olup halen oluĢturulma aĢamasındadır. Ancak Su Çerçeve Direktifi ile ilgili uygulama
takvimi (Tablo 77) ÇOB tarafından sıkı bir biçimde takip edilmekte ve konuyla ilgili gerekli
adımlar atılmaktadır.
Tablo 77. AB Su Çerçeve Direktifi’nin Uygulanması
AB ÜLKELERĠ
TÜRKĠYE
2000
2003
2006
2004
2007
2006
2008
2009
2011
2009
2012
2010
2013
2012
2015
2015
2025
REFERANS
Direktifin yürürlüğü girmesi
Ulusal mevzuatta değiĢiklik, nehir havzası bölgelerinin ve
yetkililerinin belirlenmesi
Nehir havzası özelliklerinin sınıflandırılması: baskılar, etkiler
ve ekonomik analiz
Ġzleme ağının kurulması, kamu istiĢaresinin baĢlaması
Taslak nehir havzası yönetim planının sunulması
Nehir havzası yönetim planının ve önlemler programının
tamamlanması
Fiyatlandırma politikalarının getirilmesi
Önlenmelere iliĢkin programların operasyonel hale
getirilmesi
Çevre amaçlarının karĢılanması
Mad. 25
Mad. 23 ve 3
Mad. 5
Mad. 8 ve 14
Mad. 13
Mad. 11 ve 13
Mad. 9
Mad. 11
Mad. 4
Mevcut su ve atıksu yönetimi sisteminin öncelikli temel sorunları aĢağıdaki gibi sıralanabilir:

Su yönetimi havza esaslı değildir.

Çok fazla kurum rol almakta ve eĢgüdüm sorunu yaĢanmaktadır.

Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetime ve denetime imkan
tanımamaktadır.

Karar alma süreçlerinde tarafların demokratik katılımı çok yetersizdir.

Kurumsal kapasite (teknik, personel, altyapı) yetersizdir.

Mali/finansal kapasite yetersiz (kirleten öder prensibine uygun bir tarife yapısı
oluĢturulmamıĢtır.)

Mevcut kaynakların etkin ve verimli kullanımında sorunlar yaĢanmaktadır.

AB üyelik süreci gereği yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında sorunlar vardır.

DeĢarj ve alıcı ortamlarla ilgili izleme ve denetim çok yetersizdir.

Veri tabanı, Raporlama ve Sorgulama Altyapısı yeterli değildir.
Mevcut izleme ve kontrol sistemine iliĢkin kurumlar arası görev paylaĢımı aĢağıdaki gibidir:
Atıksu DeĢarjlarının Ġzlenmesi:
BüyükĢehir Belediyeleri Hizmet Alanı
içinde:
Atıksu kanal Ģebekesine bağlı endüstriyel deĢarjların
izlemesi BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce
Atıklarını doğrudan alıcı ortama deĢarj eden endüstriyel
tesislerin izlenmesi Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nce
Belediye Kentsel AAT deĢarjlarının izlenmesi Ġl Çevre ve
Orman Müdürlükleri‘nce
yürütülmektedir.
BB Hizmet Alanı DıĢındaki ve Diğer
Belediyelerde:
Evsel ve endüstriyel AAT deĢarjları Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri‘nce izlenmektedir.
Alıcı Ortam Su Kalitesinin Ġzlenmesi:
Kıtaiçi su kaynakları (akarsu, göl, baraj,
sulak alan ve yeraltı suları) akım,
içme/kullanma ve sulama suyu kalitesi
izlemesi
DSĠ Bölge Müdürlükleri
Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi Bölge Müdürlükleri (EĠEĠ) (akım,
hidrolojik rasatlar)
Bazı pilot nehir havzaları/göllerde Çevre ve Orman
Bakanlığı
Bazı BB Su ve Kanalizasyon Ġdareleri (Barajlarda)
Kıyı (plaj), haliç ve denizlerde su
kalitesi izlemesi
ÇOB Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Bazı BüyükĢehir Belediyesi SK Ġdareleri (ĠSKĠ, ĠSU,..)
Ġl Sağlık Müdürlükleri/Ġl Hıfzısıhha Laboratuarları
Su Ürünleri Üretimi yapılan sularda
kalite izlemesi
Tarım ve KöyĠĢleri Bakanlığı Su Ürünleri Bölge
Müdürlüğü
Ġçme suyu Ģebekelerinde su kalitesi
izlemesi
Ġl Sağlık Müdürlükleri
Ġl Hıfzısıhha Müdürlükleri
BB SK Ġdareleri
Tarım/hayvancılık faaliyetleri sonucu
oluĢan nitrat kirliliğinin izlenmesi
Ġl Tarım ve KöyĠĢleri Müdürlükleri
DeĢarj Ġzni/Cezai Yaptırımları Uygulama:
DeĢarj standartlarının aĢılması durumunda gerekli yaptırım, deĢarj iznini veren kurumların
üst düzey yöneticilerinin (Vali veya BB BaĢkanı) onayı ile uygulanmaktadır.
BB Görev Alanı Dahilinde:
BB SKĠ – Ruhsat Denetim ve Kontrol Daire BaĢkanlığı
BB Atıksu Arıtma Tesislerine Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri (Valilik onayı ile)
BB Görev Alanı DıĢında ve Diğer
Belediyelerde:
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri/ Çevre ve Orman
Bakanlığı (Valilik/Kaymakamlık onayı ile)
Mevcut izleme sistemiyle ilgili olarak öne çıkan bazı hususlar aĢağıdaki gibi sıralanabilir:
DeĢarj standartları alıcı ortamın statüsü ile yeterince iliĢkili değildir (özellikle sudaki
tehlikeli maddeler, renk ve biyolojik statü ile ilgili sorunlar yaĢanmakta)
AB Kentsel Atıksuların Arıtılması Direktifi‘nin uygulanmaya baĢlanması (ÇOB Kentsel
Atıksuların Arıtılması Yönetmeliği) özelikle kentsel atıksu arıtma tesisi deĢarjlarından gelen
noktasal yüklerin kontrolü ve Hassas Bölgelerin Korunması bakımından çok önemli bir adım
olmuĢtur.
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda (2008-2012) Türkiye‘de kentsel atıksuların
arıtımı ile ilgili iddialı ve umut verici hedefler öngörülmektedir.
Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi Mevzuatı (öncelikle Su Kirliliği Yönetmeliği) ile
Kurumsal ve Teknik altyapısının AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde Entegre Havza
Yönetim Konseptine göre yeniden yapılandırılması gerekmektedir.
8.1.2. AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi
Bu kapsamda havza esaslı entegre su yönetimi alanında Ülkemiz için de örnek teĢkil
edebilecek baĢarılı uygulamaları olan Fransa, Ġngiltere ve Ġspanya‘daki idari yapılanmalar ve
uygulamalar incelenmiĢtir.
8.1.2.1. Fransa’da Havza Yönetimi
Fransa‘nın idari yapılanması Türkiye ile büyük benzerlik göstermektedir. Bu yüzden
Fransa‘daki Havza Su Yönetimi daha detaylı olarak ele alınmıĢtır (ÇOB, 2004).
Ġdari Yapı
Fransa‘da 95 vilayet (il) ve 22 bölge bulunmaktadır. Her bölgede ortalama 3-4 vilayet yer
almaktadır. 1964 yılında il, bölge ve havza sınırları belirlenmiĢtir. Ġl sınırları daha önce
belirlendiği için bölge ve havza sınırları ile çakıĢmaktadır. Fransa toprakları 1964 yılında 6
havzaya bölünmüĢtür. Havzada bulunan bölge valilerinden biri, aynı zamanda Havza Valisi
olarak da görev yapmaktadır. Nüfusu 50 kiĢinin üzerindeki yerleĢimler belediye statüsüne
sahip olabilmektedir. Fransa‘da 36.000 belediye bulunmaktadır. Ayrıca belediye meclisi, il
meclisi ve bölge meclisleri mevcuttur. Valileri hükümet atamakta, meclis üyelerini ise halk
seçmektedir. Ġl ve bölge meclisleri vergi toplama yetkisine sahipler. Toplanan vergilerin %
70‘i merkezi idareye, % 30‘u ise yatırım amaçlı kullanılmak üzere illere ayrılmaktadır. Yerel
meclislerin denetimi ilgili Devlet kurumlarınca yapılmaktadır. Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim
Bakanlığının (Türkiye‘deki Çevre ve Orman Bakanlığı muadili) bölge müdürlükleri
bulunmaktadır. Ġllerde çevreyle ilgili iĢler il tarım müdürlükleri tarafından yürütülmektedir.
Akarsuların debileri ile ilgili olarak ulusal veri tabanı sistemi kurulmuĢ olup, su kaynaklarının
kalitesi ile ilgili ulusal veri tabanı henüz bulunmamaktadır.
Su Mevzuatı
Ülkede su kaynaklarının korunması, kullanılması ve kirliliğinin önlenmesi ile ilgili hukuki ve
teknik esasları belirleyen mevzuatın çıkarılmasının sorumluluğu merkezi idareye (Bakanlık)
aittir. Su politikası da hükümet ve parlamento tarafından oluĢturulmaktadır. Su Yönetiminden
Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı, kıyı ve limanlardan ise Bayındırlık Bakanlığı
sorumludur. Su kaynaklarının kullanılması (tahsisi) ve atıksuların arıtılması ile ilgili su
mevzuatı 1964 yılında düzenlenmiĢtir. 1964 yılında çıkarılan su mevzuatına göre özel
Ģahısların ve kuruluĢların su kaynaklarının kullanımı konusunda çok önemli hakları
bulunmakta idi. Ancak 03 Ocak 1992 yılında çıkarılan Su Yasasına göre özel mülkiyetin bir
takım haklarına sınırlamalar getirilmiĢtir. 1992 yasasına göre suyun ulusal bir miras ve
zenginlik olduğu, su yönetiminin ekonominin genel kurallarına göre yürütülmesi gerektiği ve
kullanıcıların suyun bedelini ödemelerinin esas olduğu öngörülmüĢtür. Bu kanuna
dayanılarak su kaynaklarının her türlü kullanımı belirli kriterlere ve izinlere bağlanmıĢtır.
Nüfusu 2000 üzerindeki yerleĢimlerde atıksuların toplanması ve arıtılmasında 21 Mayıs 1991
tarihli AB Su Çerçeve Direktifine uyum, nüfusu 2000 altındaki yerleĢimlerde ise Fransız
mevzuatı esas alınmaktadır.
Havza Yönetimlerince hazırlanan uzun vadeli yönetim
planlarına uygun olarak deĢarj izinleri Valiliklerce verilmektedir.
Yeraltı sularında her türlü kullanım (evsel kullanımlar hariç) aĢağıdaki esaslara göre
yürütülmektedir;
•
Normal (YağıĢlı) Durumlarda;
-
8 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir.
-
8-80 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır.
-
80 m3/saat‘den büyük su kullanımları için hem beyan, hem de izin gereklidir.
•
Olağan DıĢı (Kurak) Durumlarda;
Kuraklık gibi olağan dıĢı durumlarda havza yönetiminin vereceği uyarı ve önerileri
doğrultusunda Valiler su kullanımlarında kısıtlamaya gidebilmektedir.
•
Kronik Kuraklık Durumunda;
Sulu tarımın yapıldığı yerlerde Bakanlık kararı ile sulama suyu miktarında
kısıtlama
yapılabilmektedir.
Yüzeysel suların her türlü kullanımı (evsel kullanımlar hariç) da aĢağıdaki esaslara göre
yürütülmektedir ;
•
Normal Durumlarda;
-
8 - 400 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir.
-
400 - 1.000 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır.
-
1.000 m3/saat‘den büyük su kullanımları için ise hem beyan hem izin gereklidir.
-
Su rejimlerinin düzensiz olduğu bölgelerde yukarıdaki kullanım limitlerinde azaltma
yapılabilmektedir.
Havza Su Yönetimi
Havza Su Kurulu (Komitesi):
Fransa‘da 1964 yılında havza sınırları belirlenmiĢ, 1967 yılında ise havza yönetimleri
oluĢturulmuĢtur. Havza su kurulu; havzaların hidrojeolojik yapısına göre yönetimi, suyun
ücretlendirilmesi, havzadaki bütün kullanıcıların yönetim sürecine katılımı esas alınarak
oluĢturulmuĢtur (ġekil 134). Havza Su Kurulu‘nun esas görevleri; su ajansları tarafından
hazırlanan 5 yıllık havza planlarını ve belirlenen su tarifelerinin onaylanmasıdır. Havza
planları; kalite hedeflerini, risklerin yönetim ve önlenmesini, su kaynaklarının miktarının
yönetimini ve çevrenin korunması ile ilgili tedbirleri kapsar. Alt havza planlarının, ana havza
planlarına uygun olması gerekmektedir.
Havza Su Kurulları genelde ~100 üyeden oluĢmaktadır ve bu üyelerin 1/3‘ ünü sanayiciler,
çiftçiler, içme suyu dağıtım Ģirketleri, balıkçı birlikleri, doğa koruma dernekleri ve doğa sporu
ile uğraĢanlar gibi su kullanıcıları, 1/3‘ ünü il meclis üyeleri, bölge meclis üyeleri, belediye
baĢkanları, havzadaki vilayet temsilcileri, bölge temsilcileri gibi bölge halkının seçtiği kiĢiler,
1/3‘ ünü ise Çevre, Sağlık, Sanayi, ĠçiĢleri, Maliye, Tarım bakanlığı gibi merkezi idarenin
temsilcileri oluĢturmaktadırlar. Havza Yönetimleri özerk olup Havza Su Kurulu BaĢkanı‘nın
sivil (kamu görevlisi olmayan) bir yönetici olması esastır. Havza Su Kurulu Seçimleri 6 yılda
bir yapılır ve kurul yılda iki kez toplanır. Toplantı gündemiyle ilgili bilgiler, toplantı öncesi alt
komisyonlar tarafından toplanır ve yönetime sunulur.
Su Ajansı:
Fransa‘da 1967 yılında her havzada bir adet olmak üzere 6 adet su ajansı kurulmuĢtur. Su
ajanslarının amacı su kirliliğine karĢı mücadele etmektir. Su ajansları Ekoloji ve Sürdürülebilir
GeliĢme Bakanlığı‘na bağlıdır ve baĢkanı BaĢbakan tarafından atanır. Su ajansı yönetim
kurulu; 11‘i seçilenler (Belediye Meclisi üyeleri), 11‘i su kullanıcıları, 11‘i devlet tarafından
atanan (Bürokratlardan teĢkil edilen) 33 üyeden oluĢur. Su ajansı yönetim kurulları ajans
bütçesini onaylar, su tarifelerini tespit eder ve havza yönetim kurulunun onayına sunar. Su
ajanslarınca uygulanan 4 ana kriter; suyu kirleten öder, suyu kullanan öder, atıksuyunu arıtan
teĢvik alır ve kaynağı koruyan teĢvik alır Ģeklinde ifade edilmektedir. Su ajansı, su
kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer su kullanıcıları) aldığı paraları atıksu arıtma tesisleri ve
baraj gibi su yatırımlarının sübvansiyonu ve iyileĢtirilmesi için kullanmaktadır. Su yapılarının
planlaması ve projelendirmesi de Ajanslarca yapılmaktadır.
Su
ajansları
kullanılan
suların
ücretlendirilmesinden,
atıksu
bedelinden
ve
kirlilik
kontrolünden elde ettikleri gelirlerinin (Havza Koruma Vergisi) % 7 sini kendi masraflarında,
%93 nü arıtma tesisleri, kanalizasyon sistemleri, geri kazanım tesisleri ve yeni teknolojilerin
finansmanında kullanmaktadırlar. Ajansların kirlilik kontrolü için bugüne kadar düzenli olarak
verdiği teĢvik; 1970 yılında evsel kirlilik kontrolü için % 15-25 , sanayi kirlilik kontrolü için %
33-50 arasında değiĢirken son yıllarda evsel kirlilik kontrolü için % 35-50, endüstriyel
kirlenme kontrolü için ise % 35-70 arasında değiĢmektedir.
Belediyeler
Ġçme ve kullanma suyu ve atıksu bedelleri belediyeler tarafından faturalandırılmaktadır.
Atıksuyun miktarı tüketilen su miktarı üzerinden belirlenmektedir.
Belediyeler tarafından tüketicilerden toplanan su ve atıksu fatura bedellerinin belli bir kısmı (~
% 20-25‘i) Havza Koruma Vergisi olarak Su Ajansı bütçesine aktarılmaktadır.
Her belediyenin bir su yönetim birimi bulunmaktadır. Bu birimlerin denetimleri Valiliklerce
yapılmaktadır. Merkezi idare su yatırımı yapmamaktadır. Arıtma tesisi yatırımları da
belediyeler tarafından yapılmaktadır.
Ġmtiyazlı Su ġirketleri
Su Ģirketleri barajların ve sulama kanallarının yönetimini yapmaktadır. Su ajansları tarafından
baraj inĢaatı ve su kaynaklarının yönetimi belirli süreler için bu Ģirketlere verilmektedir.
Sulama suyu kullanım bedelleri Ģirket tarafından faturalandırılmaktadır. ġirketlerin sahibi il ve
bölge meclisleridir. ġirketler su kaynaklarının kullanımını bir program ve plan çerçevesinde
kullanıcıların hizmetine sunmaktadır. Kullanıcılarla Ģirket arasında sözleĢme yapılıp belli bir
kota belirlenmektedir. Kullanıcıların bu kotayı aĢıp aĢmadığı Ģirket görevlileri tarafından
düzenli olarak kontrol edilmektedir. Kullanıcılar belirlenen yıllık kota miktarı kadar su bedelini
kullanmasalar da ödemek zorundadırlar. ġirketler nehirlere ekolojik debiden az olmamak
üzere optimum su miktarını bırakmak durumundadır. Optimum debiler nehirlere yapılan
atıksu deĢarjları da dikkate alınarak Havza Yönetimleri tarafından belirlenmektedir.
Su Polisi
Su polisi idari bir organizasyondur. Her ilde 5-6 kiĢilik su polisi grupları bulunmaktadır. Su
polisleri genellikle il tarım müdürlüğüne bağlı olarak, kendi amirinin ve Valinin emrinde görev
yapmaktadır. Beyana ve izne tabi faaliyetlerin denetimleri su polisi tarafından yapılıp cezai
yaptırım uygulanabilmektedir. Ceza ancak valilik onayı ile geçerlilik kazanmaktadır. Su
polisinin çalıĢmaları sırasındaki koordinasyon, su ile ilgili il müdürlüklerinden kurulu bir
komisyon tarafından yapılmaktadır. Bu komisyon; Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı
tarafından tespit edilen ulusal yönetmelikler ve AB direktiflerinin uygulanması, kirletici etkileri
olan büyük endüstrilerin denetimi ve ildeki çevresel önceliklerin tespiti gibi konularda gerekli
su politikasını tespit etmektedir.
Uluslararası Su Ofisi (IWO)
1949 yılında kurulan bir kuruluĢtur. Toplam çalıĢan sayısı 5-6 kiĢidir. 40 tanesi yurtdıĢında
olmak üzere 150 ofis ile iĢbirliği içinde bulunmaktadır. Uluslararası Su Ofisi su sektöründe
çalıĢan her seviyede insana staj ve hizmet içi eğitim vermektedir. Eğitimlerde; yönetim,
organizasyon, finansman, proje, halk ve kullanıcılarla iliĢkiler konular ele alınmaktadır.
Kurumsal iĢbirliği kapsamında ise; entegre havza yönetimi, balıkçılık, sanayi, belediyenin su
dağıtım sistemi konularında eğitim verebilmektedir. Su konusunda AB direktiflerinin
uyumlaĢtırılması için diğer ülkelere destek sağlamaktadırlar. Veri bankası ve bilgi sistemleri
adı altında bir dokümantasyon merkezleri bulunmaktadır.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları
Fransa‘da özel sektörle iĢbirliği, yerel yönetimlerin teknik ve finansal açıdan su sektörünü AB
standartlarına taĢıyamadıkları bir dönemde gerçekleĢtirilmiĢtir. Fransa‘da, özel sektör
katılımı, özelleĢtirme dıĢında kalan modellerle gerçekleĢtirilmiĢtir. Yasal çerçevesi ise 1964
yılında çıkarılan ve 1992‘de yenilenen ―Ulusal Su Kanunu‖ ile çizilmiĢtir. Sektörün çevre ve
sağlık mevzuatı, altı bölgede faaliyet gösteren mali ve idari özerkliğe sahip düzenleyici
otoriteler (Havza Yönetimi Komiteleri) eliyle yürütülmektedir. Öte yandan bölgesel nehir
havzaları komiteleri havza geliĢtirme projeleri için finansal teĢvik sağlamak, vergi ve ceza gibi
araçlar ile kirliliğin azaltılmasını temin etmekle yükümlü kılınmıĢtır. Ancak, hizmetlerin iktisadi
düzenlenmesi ile görevlendirilmiĢ bir otorite bulunmamakta, bu iĢlev sözleĢmeler ile
gerçekleĢtirilmektedir (TÜSĠAD, 2008.b).
Hizmetin düzenlenmesi noktasında ortaya çıkan temel sorunlardan biri de komiteler ile çevre
ve sağlık mevzuatını yürüten otoriteler arasında eĢgüdüm eksikliği ve yetki çatıĢması
yaĢanmasıdır. Diğer bir sorun ise yerel yönetimler ile özel teĢebbüs arasında akdedilen
sözleĢmelere iliĢkin olarak yerel yönetimlere teknik ve ekonomik destek sağlayacak ve
sözleĢmelerin uygulamasını denetleyecek bir idari birimin bulunmamasıdır (Dore v.d, 2004).
Fransa‘da özel sektör katılımı 1990‘lı yıllarda hızlı bir artıĢ göstermiĢtir. Ancak sözleĢmelerin
akdinde rekabetçi ihale yönetiminin tercih edilmesine karĢın maliyetlerin yeterince düĢmediği
görülmektedir. Bununla birlikte bazı özel kurumlar, yerel yönetimler ile yakın iliĢkiler kurarak
uzun vadeli sözleĢmeleri rekabet etmeksizin elde etmiĢlerdir. Nitekim bu tür yolsuzlukların
önüne geçmek amacıyla iki kanun yürürlüğe konmuĢtur. Genel olarak tüketicilerin özel sektör
katılımından olumsuz yönde etkilendiği ifade edilmektedir. Bu durumun büyük ölçüde kamu
müdahalelerinden kaynaklandığı ileri sürülmektedir. Ayrıca, yoğun sübvansiyonlar piyasa
mekanizmasını tıkamaktadır (EU, 2004).
Özel sektör katılımı sonrasında Fransız kökenli üç teĢebbüsün sektördeki payı %95
seviyesine ulaĢmıĢtır. Bu tablonun korumacılığın bir göstergesi olduğu ve AB anlayıĢıyla
çeliĢtiği ileri sürülmektedir. Anılan özel teĢebbüsler yüksek fiyat ve kar oranları ve sermaye
yardımları eĢliğinde iç pazarda ekonomik gücünü arttırmıĢ, böylece çok uluslu Ģirket
konumuna ulaĢmıĢtır. Özel sektör katılımı sonrasında fiyat artıĢları incelendiğinde özel kesim
tarafından hizmet verilen yerlerde fiyatların çok daha yüksek oranda arttığı görülmektedir
(Gökdemir, 2007).
Bir havza örneği: Seine Normandie Havzası (Fradin, 2007)
ġekil 134. Fransa’da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
8.1.2.2.
Ġngiltere’de Havza Yönetimi
Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) son 30 yılda 1974‘deki devletleĢtirme
döneminden bugünkü kamu özel sektör iĢbirliği modeline uzanan radikal bir değiĢim süreci
geçirmiĢtir.
DevletleĢtirme Dönemi (1974-1988)
ĠĢçi Partisi‘nin iktidarda olduğu 1970‘in ilk döneminde, suyun bir kamu malı olduğu
görüĢünden hareketle Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) devletleĢtirilmiĢtir. Bu
dönemde merkezi ve yerel yönetimlerin öncelikli görevinin halka temiz içme suyu temin
etmek olduğu ve herkesin eĢit (tek) bir su tarifesi ile suya eriĢim hakkı bulunduğu temel
politikası esas alınmıĢtır. 1973 yılında yürürlüğe giren Su Kanunu‘nda su temini tesisleri alt
yapısı mülkiyetinin devlete ait olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Ġlgili kanun uyarınca 1974-88
döneminde su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri Bölgesel Su Otoriteleri‘nce (Su
Kanalizasyon Ġdareleri) devlet eliyle yürütülmüĢtür.
Tam ÖzelleĢtirme Dönemi (1989- )
Ġngiltere‘de 1979 yılında M. Thatcher liderliğinde Muhafazakâr Parti‘nin iktidara gelmesi
sonrası, ekonomik durgunluk ve çok yüksek kamu borcu sorununa da çözüm getirmek
düĢüncesi ile Su Endüstrisi‘nin özelleĢtirilmesi gündeme gelmiĢtir.
Böylece özelleĢtirme yoluyla Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetlerini yürüten
Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin iyi yönetilen, etkin ve verimli biçimde kaliteli hizmet veren karlı
ticari Ģirketlere dönüĢtürülmesi hedeflenmiĢtir. Bu tür bir yaklaĢım ile suyun ekonomik
bir değer olduğu ve özelleĢtirmenin su tüketicilerine de fayda sağlayacağı görüĢü esas
alınmıĢtır. Ġngiltere 1989 yılında su yönetiminde kamu-özel sektör iĢbirliğini (public-private
partnership, PPP) esas alan yeni bir Su Kanunu‘nu yürürlüğe koyarak özelleĢtirmenin önünü
açmıĢtır.
Ġngiltere ve Galler‘deki PPP tecrübesi kendine özgüdür. Fransa ve Almanya‘da kamu Su
Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sisteminin mülkiyetini devretmeksizin sadece iĢletme
ve bakım hizmetlerini özelleĢtirirken, Ġngiltere ve Galler‘de Su Temini ve Atıksu
Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetleri bütün varlıkları ile birlikte özelleĢtirilmiĢtir. Ġngiltere ve
Galler‘deki mevcut Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sistemi yönetimi yapısı ġekil
135‘te özetlenmiĢtir (Wong, 2009).
Merkezi Hükümet (siyaset kurumu) kamu - özel sektör iĢbirliği modelinin mimarıdır. Su
sektörü özelleĢtirmesinin gerçekleĢtirildiği 1989 tarihli Su Kanunu ve Mevzuatı Merkezi
Hükümet‘e, ―halk sağlığı ve emniyeti ile çevrenin korunmasından taviz vermeden su
sektörünün rekabete açılması‖ olarak ifade edilen ikili düzenleyici rol vermektedir. Merkezi
Hükümet, üç farklı düzenleyici kamu kurumu vasıtası ile, su yönetimi hizmetlerini izleyerek su
Ģirketlerinin eylem ve politikalarının Ģekillendirilmesi gücünü elinde tutmaya devam
etmektedir.
Ġngiltere ve Galler‘de Yargı Kurumları politik ve piyasa kurumları ile koordineli biçimde
çalıĢmaktadır. Su Kanunu, PPP‘de rol alan su Ģirketlerine kendi havzalarındaki su yönetimi
faaliyetlerini serbest piyasa ve ticaret kurallarına göre yürütme hakkı vermektedir. Ancak söz
konusu yönetim plan ve stratejilerinin yerel ve uluslararası (AB Su Çerçeve Direktifi)
mevzuata uygunluğu yargı kurumlarınca izlenip denetlenmektedir.
ġekil 135. Ġngiltere’de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
Üç düzenleyici kurum; su Ģirketleri, tüketiciler ve çevre koruma faaliyetleri arasındaki
çalıĢmaları dengeleyici olarak görev yapmaktadır. Su Hizmetleri Ofisi (OFWAT) tüketiciler
yararına suyun etkin kullanımı ile ilgili ekonomik düzenleyici rolünü üstlenmiĢtir. Su Ģirketleri
Havza Su Yönetimi planlarını OFWAT‘a sunup onaylatmak zorundadır. OFWAT ayrıca su
tarifelerini de izlemektedir. Çevre Ajansları su Ģirketlerinin çevresel performanslarının
denetimi ve uzun vadeli su kaynakları planlaması faaliyetleri ile ilgili düzenleyici kuruluĢtur.
Ġçmesuyu MüfettiĢliği de içme suyu kalitesini izlemekle görevli düzenleyici kurumdur.
Stratejik Planlama ve Mahalli Ġdareler (SPLA) birimi ve Su Tüketicileri Konseyi (CC Water)
Su Yönetimi‘nde rol alan bürokratik kurumlardır. SPLA arazi kullanımı planlaması
çerçevesinin belirlenmesi ve ilgili plan kararlarını almakla görevlidir. Su Tüketicileri Konseyi
ise suyla ilgili tüketici/müĢteri görüĢ ve Ģikâyetlerini araĢtırma ve izlemekle görevlidir.
Medya kuruluĢları da Su Yönetimi Sistemi çerçevesinde tali derecede ve bazen de ikili rol
oynayabilmektedir. Medya genelde tüketici Ģikayetlerini yansıtıcı rolü yanında, su Ģirketlerinin
reklam ve tanıtım faaliyetlerinde görev almak gibi birbiriyle çeliĢebilen durumlar içinde de yer
alabilmektedir.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları
Ġngiltere‘de su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri 1989 yılında havza temelli olarak
özelleĢtirilmiĢtir. ÖzelleĢtirme iĢlemi kapsamında 10 bölgede su ve atıksu hizmet lisansı bir
arada, 14 bölgede ise sadece su hizmet lisansı verilmiĢtir. Söz konusu lisanslar, içme suyu
hizmetinin taĢıdığı önem dikkate alınarak, yetersiz hizmet durumunda geri alınabilmektedir.
ÖzelleĢtirmenin temel amaçları, rekabetin ve etkinliğin arttırılması, finansman ihtiyacının
giderilmesi ve 26 milyar Ġngiliz Poundu olarak hesaplanan AB çevre ve kalite standartlarının
yakalanması hedeflerinin gerçekleĢtirilmesi olarak sıralanmaktadır (Green, 2003), (TÜSĠAD,
2008b).
ÖzelleĢtirme sonucunda bölgesel ölçekte faaliyet gösteren 10 adet kamu teĢebbüsü (Su
Kanalizasyon Ġdaresi) özel kesimin kontrolüne geçmiĢtir. Buna ek olarak nüfusun %25‘ine
sadece su hizmeti sağlayan 14 teĢebbüs pazara giriĢ yapmıĢtır.
Özel sektörün katılımı sırasında teĢebbüslerin dikey bütünleĢik yapıda faaliyet göstermesine
izin verilmiĢtir. Bir diğer ifade ile özel kesim, suyun çıkarılması, dağıtımı, atıksuyun
toplanması ve iĢlenmesi aĢamalarının tümünü gerçekleĢtirmektedir.
ÖzelleĢtirme sonrasında on yıl içinde fiyatlar ortalama olarak %46 oranında artmıĢtır. Söz
konusu artıĢ AB kalite standartlarına uyum için yapılan yatırımlar ile açıklanmaktadır (Dore
vd., 2004). Diğer yandan, yüksek fiyat artıĢ oranlarına karĢı, su fiyatlarının yüksek verimlilik
sayesinde beklenenden daha az bir oranla arttığını ileri süren görüĢler de mevcuttur. Nitekim
özelleĢtirmeden önceki on yıllık dönemde AB‘ye uyum ve hizmet kalitesi konularında önemli
ilerleme kaydedildiği ifade edilmektedir (Green, 2003).
Ġngiltere deneyimi, özel teĢebbüslerin elde ettikleri kar oranlarındaki artıĢ konusunda çarpıcı
veriler sunmaktadır. TeĢebbüslerin elde ettikleri kar oranları dikkate alındığında, yine
Ġngiltere‘de çarpıcı bir tablo ile karĢılaĢılmaktadır. ÖzelleĢtirmenin hemen sonrasındaki on
yıllık dönemde teĢebbüslerin kar artıĢ oranı ortalama %142 oranında artıĢ göstermiĢtir.
TeĢebbüs bazında incelendiğinde bireysel kar artıĢ oranı, % 898 gibi anormal rakamlara
karĢılık gelmektedir (Dore ve diğ., 2004).
ÖzelleĢtirme sonrasında çevre standartları ve içme suyu kalitesine iliĢkin çok önemli
geliĢmeler sağlanmıĢtır. ÖzelleĢtirme iĢlemi sonrasında beĢ yıl içinde AB kalite standartlarını
karĢılama oranı %87‘den %96‘ya yükselmiĢtir. Öte yandan, 1990 yılında nehir ve kanalların
ancak %48‘i iyi ve çok iyi olarak sınıflandırılmakta iken, bu oran 1995 yılında %60‘a, 2002
yılında ise %92‘ye yükselmiĢtir. Çevre standartlarına iliĢkin bir baĢka olumlu geliĢme su
kirlenme vakalarında gözlenen azalmadır. Ġçme suyu kalitesinde de on yıl içinde kalite
standartlarının üzerinde kalan içme suyu örneği oranı neredeyse %99 seviyesini yakalamıĢtır
(Dore ve diğ., 2004) (TÜSĠAD, 2008b).
8.1.2.3.
Ġspanya’da Havza Yönetimi
Genel Ġdari Yapı
Ġspanyada yönetim ademi merkeziyetçi (merkeziyetçilikten uzak) bir Ģekilde ĢekillenmiĢtir. Bu
nedenle Otonom Yapılar ve ġehirler kendilerine verilmiĢ çevresel sorumluluğu da
üstlenmekte ve böylece çevre politikasının oluĢturulması ve uygulanmasında Merkezi Ġdare
ile yakın bir iĢbirliği içerisinde etkin rol oynamaktadırlar. Otonom Bölgelerin her biri çevresel
meseleler hakkında yetkili bir birime sahip olup kendi Çevre Ajanslarını veya benzeri bir
yapıyı oluĢturma hakkına/yetkisine de sahiptirler (ÇOB, 2009).
Ġspanyanın yeni idari modeline göre, politik güç, merkezi idare ve 7. yy‘ın sonları ile 8. yy‘ın
baĢlarında oluĢmuĢ olan 17 otonom bölge, 50 il ve 8.000 civarında belediye arasında
paylaĢtırılmıĢtır. Mevcut 8.000 belediyenin 5.000‘den fazlası 1.000 kiĢiden daha az
nüfusludur.
Çevre Bakanlığı’nın Yapılanması
Çevre, Kırsal Kesim ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı bugünkü yapısına 4 Temmuz 2008 tarihli
Kraliyet Kararı ile kavuĢturulmuĢtur. Bu kararla daha önce Çevre, Balıkçılık ve Gıda
Bakanlığı ile 1996 yılında kurulan Çevre Bakanlığı tarafından yürütülen görevler yeni
Bakanlığa verilmiĢtir. Ġspanyol idari sisteminde çevresel politika geliĢtirme konusundaki en
üst kurumlar, Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği, Kırsal ĠĢler ve Su Sekreterliği ile Denizcilik Genel
Sekreterliğidir. Çevresel Kalite ve Etli Değerlendirme Genel Müdürlüğü Ġklim DeğiĢikliği
Sekreterliği‘ne bağlı olup Avrupa Çevre Ajansının Ulusal Odak Noktası durumundadır.
(ġekil 136) Çevre, Kırsal ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı, iklim değiĢikliğiyle mücadele ve
sürdürülebilir kırsal kalkınma ile ilgili hükümet politikalarını uygulamakta ve doğal mirasın,
biyolojik çeĢitliliğin, denizciliğin, su, tarım, hayvancılık, ormanlar, balıkçılık ve gıda
kaynaklarının korunması ile ilgili planlar hazırlamaktadır. Bakanlığın stratejik amacı iklim
değiĢikliğiyle mücadele ve biyolojik çeĢitliliğin korunması ile tarım, hayvancılık, ormancılık ve
balıkçılık faaliyetlerinin geliĢtirilmesini içeren iki boyutlu bir sürdürülebilir geliĢme modelinin
entegre bir yaklaĢımla teĢvik edilmesidir.
Havza Su Yönetimi Yapılanması
Ġspanyanın 9 adet nehri ve 10 adet nehir havzası bulunmaktadır. Her bir nehir havzası için bir
nehir havzası konfederasyonu (Havza Yönetimi Komitesi) oluĢturulmuĢtur. Ġspanya 17
otonom bölgeden oluĢmakta ve bir nehir havzası birden fazla otonom bölgeyi sınırları içinde
bulundurabilmektedir. Bu durum nehir havzası yönetiminde bazı sorunlar yaĢanmasına yol
açabilmektedir.
Ġspanya‘da havza yönetimi yaklaĢımı 1926 yılından beri mevcuttur. ġu anda Su Çerçeve
Direktifinin
uygulanması
kapsamında
gerekli
―önlemler
programı‖nın
geliĢtirilmesi
aĢamasında bulunulmaktadır. Alıcı ortam kalite standartlarının belirlenmesi konusunda
sorunlar yaĢanmaktadır. Suyun maliyetinin kullanan öder prensibi uyarınca karĢılanması
konusu uzun yıllardır bilinmektedir. Ġspanya‘da Nehir Havzalarının hidrolojik olarak
yapılandırılması iĢleri tamamlanmıĢ olup halen AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörülen ―iyi su
kalitesi‖ne ulaĢmak için bütün kıyı ve yüzeysel suları içeren yönetim planlarını hazırlama
faaliyetleri devam etmektedir.
Çevre koruma alanında; belediyeler atık yönetimi, toplanması ve su temininden sorumludur.
Nüfusu 50.000‘in üzerindeki Ġl Belediyeleri ise ayrıca çevre politikaları ile ilgili yerel düzeydeki
yasal düzenlemelerden de sorumludur. Uygulamada il belediyeleri ve diğer belediyeler
arasındaki iliĢki genelde yapıcı bir iĢbirliğine imkân verecek Ģekilde devam etmekte ve atıksu
arıtımı ve su temini sorunlarını birlikte çözmek üzere belediyeler arasında bölgesel birlik
yapıları oluĢturulmaktadır. Ġspanya‘da su/atıksu tarifeleri, Su Kanalizasyon Ġdaresi veya
imtiyazlı Özel Firma‘nın teklifi ve Belediye Meclisi onayı ile belirlenmekte olup ayrıca
Bağımsız Ġhtisas (Hakem) Komisyonu görüĢü alınmaktadır.
Sulama Suyu Yönetimi
Ġspanya‘daki sulama suyu yönetimi, baĢlangıcı Endülüs Emevi Devleti dönemine uzanan
oldukça köklü bir geleneğe dayanmakta olup Sulama Birlikleri modelini esas almaktadır.
Ġspanya‘daki tipik Sulama Birlikleri yönetim Ģeması ġekil 137‘de verilmiĢtir (Mateos vd.,
2005).
Birlik Genel Kurulu, birliğe üye bütün çiftçilerin katılımı ile oluĢan sulama konusundaki en
yüksek yetkili otoritedir. Esas görevi; yönetim kurulunu seçmek, yönetim planlarını karara
bağlamak ve önemli konularda oylama ile karar almaktır. Genel kurulun bir baĢkan, baĢkan
yardımcısı ve sekreteri bulunmaktadır.
Yönetim Kurulu Genel Kurulca onaylanmıĢ iĢleri takip eder, yıllık yönetim planları, bütçe ve
faaliyet raporlarını hazırlar, suyun birlik üyeleri arasında adil ve verimli kullanımını denetler,
yöneticileri seçer ve politikalar oluĢturur. Yönetim Kurulu üye sayısı birliğin büyüklüğüne
göre, 3 ile 15 kiĢidir. Yönetim Kurulu‘nda bir baĢkan, baĢkan yardımcısı, sekreter ve muhasip
bulunmakta olup genelde Yönetim Kurulu baĢkan ı ve baĢkan yardımcısı Genel Kurul‘da da
aynı görevleri yürütür. Yönetim Kurulu BaĢkanı sulama birliğini temsil eder.
Müdür, Yönetim Kurulu‘nca öngörülen günlük iĢlerin takibi, yıllık plan ve bütçenin yönetimi,
personelin idaresi, birliğin performansının izlenmesi, sorunların teĢhisi ve diğer birliklerle de
istiĢarede bulunarak Yönetim Kuruluna gerekli alternatif politikalara yönelik öneriler
hazırlanması ile görevlidir. Müdürlükteki 3 ana birimde, personel sayısı birlik yapısının
durumuna göre değiĢmektedir. Yönetim Kurulu gerekli hallerde geçici süre ile görev yapan
uzmanlardan danıĢmanlık hizmeti alabilmektedir.
Su Jürisi doğrudan Genel Kurulca veya Yönetim Kurulu üyeleri arasından seçilmekte ve
anlaĢmazlıkların çözümünde Hakem Heyeti olarak görev yapmaktadır.
Çevre, Kırsal Alanlar
ve
Denizcilik Bakanlığı
Kırsal YerleĢimler ve
Su MüsteĢarlığı
(Sekreterliği)
özerk
Milli Parklar Genel
Müdürlüğü Ġdaresi
Ġklim DeğiĢikliği
Sekreterliği
(MüsteĢarlığı)
Deniz ĠĢleri Genel
Sekreterliği
(bağlı 4 Müdürlük)
özerk
Kırsal Çevre Genel
Sekreterliği
Hidrografik
Konfederasyon
Kurumu
Doğal Çevre ve
Orman Genel
Müdürlüğü
Devlet Meteoroloji
Ajansı
Çevresel Kalite ve Etki
Değerlendirme Genel
Müdürlüğü
(Avrupa Çevre Ajansı
Ulusal Odak Noktası)
Kırsal Çevre için
Sürdürülebilir
Kalkınma Genel
Müdürlüğü
Su ĠĢleri Genel
Müdürlüğü
ġekil 136. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması
Ġklim DeğiĢikliği Ofisi
Genel Kurul
AnlaĢmazlıkları
çözer (Genel kurulca
seçilir.)
Su Jürisi (Hakem Heyeti)
3~15 kiĢi (BaĢkan, BaĢkan
Yard., Sekreter, Muhasip)
Yönetim Kurulu
TeftiĢ Kurulu
DanıĢmanlar, avukatlar,
denetçiler vb.
Genel Müdür
ĠĢletme Müdürlüğü
Bakım Müdürlüğü
Ġdari ve Mali ĠĢler
Müdürlüğü
ġekil 137. Ġspanya’da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları:
Ġspanya, AB içinde Ġngiltere ve Fransa‘dan sonra su yönetiminde özel sektör katılımının en
yoğun olduğu üçüncü ülke konumundadır. Ġspanya‘da su politikasına yön veren temel
değiĢken doğu ve güney kesimlerinde yıl boyunca yaĢanan su sıkıntısı sorunudur. Yüzey
sularının yıl boyunca kullanılabilirlik oranı AB‘de ortalama %40 iken, Ġspanya‘da %8
seviyesindedir. Bu nedenle uzak bölgelere su iletimi ve baraj yapımı konuları öncelikli
hedefler olarak görülmektedir (EU, 2004).
Su yönetiminde Özel sektör katılımı AB‘ye üyelik sonrasında kalite standartlarına uyum için
gereken finansman ihtiyacının karĢılanması amacıyla gündeme gelmiĢtir. Bu çerçevede 1985
tarihli Su Yasasının, 1995 yılında yeniden düzenlenmesi sonucunda ortaya çıkan su
ticaretinin mümkün kılınması, su bankası, su piyasasının teĢekkülü gibi uygulamalar özel
sektör katılımının yaygınlaĢması için zemin hazırlamıĢtır (DHA, 2003).
Piyasada faaliyet gösteren baĢlıca teĢebbüsler; toplam nüfusun %25‘ine hizmet götüren
Agbar, FCC (%18) ve Saur (%7) olarak sıralanmaktadır. Özel sektör katılımı modelleri içinde
en çok imtiyaz sözleĢmesi kullanılmaktadır. Bununla birlikte kamu-özel ortak giriĢim modeli
de dikkati çeken yöntemlerden biridir. Hükümet 1998 yılında çıkardığı bir yasa ile imtiyaz
sözleĢmelerinde yer alması gereken temel hükümlere iliĢkin bir çerçeve çizmiĢ, bunların
dıĢlında kalan konuları belediyelerin takdirine bırakmıĢtır (EU, 2004).
Su tarifeleri belirleme yetkisi hizmet veren kamu (Su Kanalizasyon Ġdaresi) ya da özel (firma)
kesimin önerisi üzerine belediyelere verilmiĢtir. Ayrıca belediyenin belirlediği fiyat artıĢını
onaylayan bağımsız bir komisyon bulunmaktadır. Söz konusu komisyonun iĢlevi belediyelerin
önerdiği artıĢ oranının, enflasyon oranını aĢmamasını sağlamaktır (EU, 2004).
Ġspanya yüksek iletim maliyetleri dolayısıyla toplam maliyetlerin AB‘de en yüksek düzeyde
gerçekleĢtiği ülkedir. Ancak su tarifeleri birçok AB ülkesinin gerisinde bulunmaktadır. Nitekim
AB‘ye göre 2002 yılı itibariyle içme suyu metreküp fiyatları 17 AB ülkesinin 7‘sinden daha
düĢük bir seviyededir (EU, 2003). Söz konusu fark, kamu sübvansiyonları ile kapatılmaktadır.
Nitekim Ġspanya, gerek vergi indirimi, gerekse gelir desteği ile AB‘de en fazla sübvansiyon
veren ülkelerden biri konumundadır (EU, 2003).
Yoğun sübvansiyonlar iki olumsuz sonuca neden olabilecektir. Bunlardan ilki su kıtlığı ile
mücadele noktasında en etkili araçlardan biri olan fiyat politikası (tarife) sınırlandırılmakta,
böylece tasarruf eğiliminde artıĢın gerçekleĢmesi güçleĢmektedir. Ġkincisi ise özel kesime
yönelik doğru bir fayda analizi yapılması imkânı bulunmamaktadır (TÜSĠAD, 2008b).
8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi
Ülkemizin AB‘ye üyelik sürecinde, Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla Su Yönetimi‘nin AB
Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde sürdürülebilmesi için, ÇOB bünyesinde Entegre Su
Havzası Yönetimi Kavramını esas alan yeni bir yapılanmaya gidilmesi gerekmektedir.
Yukarıda iĢaret edildiği üzere mevcut su yönetimi sistemimiz baĢlıca aĢağıdaki temel
unsurları bakımından AB ülkelerinden farklılık göstermektedir:
Su Yönetim Sistemi su havzaları yerine idari birimleri (il/ilçe) esas almak üzere
yapılandırılmıĢtır.
Su Yönetimi çok fazla kurumun rol aldığı, oldukça parçalı bir yapı arz etmektedir.
Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetim ve denetime çok az
imkan tanımaktadır.
Karar alma süreçlerine etkilenen tarafların (yerel meclisler, tüketiciler, sivil toplum,
akademik camia vb.) demokratik katılımı (AB sürecinde sınırlı da olsa bazı ilerlemeler
alınmasına rağmen) sağlanamamaktadır.
Merkezi Ġdare ve Yerel Ġdareler (Belediyeler) de, kurumsal kapasite (teknik personel,
altyapı vb.) çok yetersiz olup deĢarjlar ve alıcı ortamlar da gerekli etkin izleme ve denetime
imkan vermemektedir.
Kirleten/kullanan öder prensibinin gerektirdiği tam maliyet esaslı etkin bir su/atıksu
tarifesi uygulanmamaktadır.
AB üyelik sürecinde yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında (özellikle Su Çerçeve
Direktifi) denetim sorunları yaĢanmaktadır.
Çevresel izleme amaçlı veri tabanı, Raporlama ve sorgulama altyapısı yeterli değildir
(kuruluĢ aĢamasındadır.)
Türkiye‘de yukarıda iĢaret edilen temel sorunların hızla aĢılarak AB Su Çerçeve Direktifi‘nin
uygulanabilmesi için, AB üyesi ülkelerdeki var olan deneyimler de dikkate alınarak, ÇOB ve
Belediyelerle ilgili mevcut idari yapılanmanın aĢağıdaki gibi revize edilmesinin uygun olacağı
Çevre ve Orman Bakanlığı Havza Esaslı Su Yönetimi Yapılanması
Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın mevcut organizasyon Ģeması ana hatları ile ġekil 138’deki
gibidir. ġekilden de görüldüğü üzere Havza Su Yönetimi ile ilgili olarak baĢlıca aĢağıdaki
kurumların çok iyi bir eĢgüdüm ile çalıĢarak elde ettikleri verileri uygun bir veri tabanı sistemi
ı
üzerinden çok hızlı biçimde paylaĢmaları gerekmektedir.
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
Su Toprak Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri
1.
Nehir, Göl ve Sulak Alan su kalitesi izleme
verileri (Pilot Projelerde)
2.
Kıyı/Deniz suyu kalitesi izleme verileri
ĠSKĠ Genel Müdürlüğü
4.
Marmara ve Ġstanbul Boğazı‘nda su kalitesi
izleme verileri
5.
Baraj hazneleri ve su Ģebekesinde su
kalitesi izleme verileri
DSĠ Genel Müdürlüğü
DSĠ Bölge Müdürlükleri
6.
Akarsularda akım (debi) ölçümleri
7.
Akarsu, göl ve barajlarda su kalitesi izleme
verileri
8.
Yeraltı suyu kalitesi izleme verileri
9.
Sulama suyu kalitesi izleme verileri
10.
Yüzeysel su, yeraltı suyu ve sulama suyu
tahsisleri ile ilgili veriler, su kalitesi izleme verileri
Deniz Kuvvet Komutanlığı
Seyir, Hidrografi ve OĢinografi Dairesi
BaĢkanlığı
11.
veriler
3.
Atıksu deĢarjları izleme verileri
Denizlerde akıntı verileri ve batimetrik
Çevre ve Orman Bakanlığı
MüsteĢar
MüsteĢar Yardımcıları
Bağlı Kurumlar
DSĠ Genel Müdürlüğü
(Su tahsisleri, su kalitesi izleme)
DMĠ Genel Müdürlüğü
(Ġklim değiĢikliği)
Doğa Kor. ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü
Orman Genel Müdürlüğü
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
(AB Su Çerçeve Direktifi Odak Noktası)
Taşra Teşkilatı
ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü
İl Mahalli Çevre Kurulları
İl Çevre ve Orman Müdürlükleri
Su ile ilgili işbirliği Gerektiren
Diğer Kurumlar
İl Sağlık Müdürlükleri
İl Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri
Büyükşehir Su Kanalizasyon İdareleri
Ulaştırma Bakanlığı
Denizcilik Müsteşarlığı ve DHL Genel Müdürlüğü
Deniz KK. Seyir, Hidrografi, Oşinografi Dairesi
Başkanlığı
ġekil 138. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su Ġle Ġlgili Diğer Kurumlarla Birlikte)
Ülkemizde yukarıda belirtilen kurum ve kuruluĢlarca üretilen Su Veri Tabanı, Entegre Su
Havzası yönetimi anlayıĢı ile AB Su Çerçeve Direktifi gerekliliklerini karĢılamak üzere
tasarlanan bir sistematiğe dayanmamakta ve süreklilik arz etmemektedir. Bu yüzden gerek
alıcı su ortamları ve gerekse atıksu deĢarjlarında yürütülen su kalitesi izleme faaliyetlerinin
bütünüyle gözden geçirilerek, AB Su Çerçeve Direktifi ve ilgili kardeĢ direktiflerinde
öngörülen hususları eksiksiz olarak karĢılayacak biçimde yeniden yapılandırılıp, gerekli
asgari sıklıkta alınacak örneklerle ve standart yöntemleri esas almak üzere, uygun bir izleme
sistemi altyapısı oluĢturulmalıdır. Havza Su Kalitesi Ġzleme Sistemi altyapısındaki söz konusu
düzenleme Havza Su Yönetimi Ġdari Yapılanması‘nın da AB ülkelerindeki mevcut Havza
Yönetimi deneyimleri çerçevesinde yeniden oluĢturulmasını gerekli kılmaktadır. Türkiye için
Havza Su Yönetimi yapılanmasında, Ülkemiz ile oldukça benzer bir idari yönetim sistemine
sahip Fransa‘da baĢarı ile uygulanmakta olan sistemin esas alınabileceği düĢünülmektedir.
Daha önce açıklandığı üzere, Fransa‘daki Havza Su Yönetimi, Su Meclisi (Havza Su Kurulu)
ve Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanmayı esas almakta ve
su yönetimi ile ilgili cezai yaptırımları ise Ġl Valisi‘ne bağlı Su Polisliği‘nce uygulanmaktadır.
Su Temini ve Atıksu UzaklaĢtırma ücretlerinin toplanması ve gerekli yatırımların yapılması
hizmetleri Belediyelerin Su/Kanal Birimlerince yürütülmektedir (ġekil 139).
Havza Su Meclisi, Havza Su Kurulu
1 Başkan (sivil)
100 üye:
1/3 Tüketici, STK temsilcileri
1/3 Seçilmiş Belediye Meclisi Üyeleri
1/3 İlgili Bakanlık Bürokratları
İl Valisi
Su Polisi
İl Çevre ve Orman
Müdürlükleri bünyesinde
Her ilde 5-6 adet;
Su kalitesi için izleme
Su Ajansları Yönetim Kurulu
1 Başkan:
Başbakan tarafından atanır.
33 Üye:
11 Tüketici, STK’lar
11 İl/Belediye Meclisleri
11 ilgili Bakanlıklar
tarafından atanmış üyeler
Ceza Vali Ceza Vali onayı ile uygulanabiliyor.
İl/İlçe Belediyeleri
Havza Koruma Vergisi (Su Ajansına transfer edilir.)
Büyükşehir/ İl SK İdareleri
Su/atıksu ücretlerini
toplamak
Su/atıksu yatırımlarını
yapmak/tesisleri işletmek
Su Kalitesi/Deşarj İzinleri Denetimi
Tamamen özerk yapıda (mali ve
idari bakımdan)
6 yılda bir seçimle oluşturulur.
Yılda 2 kez:
-Havza ile ilgili su politikası
belirlenir.
-Su ajanslarınca hazırlanan
yıllık havza planlaması,
bütçe ve su tarifelerini
onaylar.
-Su Ajansı Yönetim
Kurulu’nu tayin eder.
Su Ajanslarınca
Teşvik
(SKİ İdareleri, Endüstri)
Su Polisi
(İl Çevre ve Orman
Müdürlüğü bünyesinde)
DSİ Havza Müdürlükleri
Sulama Suyu Yönetimi
(tahsisler ve kalite izlemesi)
Ulusal boyutta su
temini/sulama ve enerji
projeleri
İller Bankası Genel Müdürlüğü
SKİ idarelerine uygun şartlarda
kredi/finansman temini
Çevre ve Orman Bakanlığı’na
bağlıdır.
Planlama (Havza Su Yönetimi
Planı)
Yapım/İşletim: SKİ İdareleri veya
İmtiyazlı Su Şirketleri aracılığı ile
ġekil 139. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Sistemi Organizasyon ġeması
Ülkemiz için Entegre Havza Yönetimi konseptine uygun bir Havza Su Yönetimi
yapılanmasının, aĢağıdaki ana birimleri içermek üzere oluĢturulabileceği düĢünülmektedir:
Havza Su Kurulu
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB)
Su Polisliği
Belediye Su ve Kanalizasyon Ġdareleri
Diğer Destekleyici Kurumlar
Söz konusu kurumların temel görevleri ve idari yapılanmaları da aĢağıdaki gibi tanımlanabilir:
Havza Su Kurulu (HSK)
Havza Su Kurulları, Türkiye‘deki mevcut havza sınırları esas alınarak oluĢturulmalıdır. Ancak
mevcut 26 Havza içinden bazıları birleĢtirilerek toplam havza sayısı 10-12‘ye düĢürülmelidir.
HSK‘nın temel amacı havzaları hidrolojik/hidrojeolojik havza yapısına göre yönetmek, suyu
ücretlendirmek (tarifeleri onaylamak) ve havzadaki bütün su kullanıcıları ile paydaĢların
yönetim sürecine etkin katılımını sağlamaktır. Havza Su Kurulları‘nın esas görevleri HSA/ÇĠB
tarafından hazırlanacak Entegre Havza Su Yönetimi Planlarını ve belirlenen (önerilen)
tarifeleri onaylamaktır.
Havza Su Kurulları ~100 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü
Havzada yer alan Belediyelerin Belediye Meclisi Üyeleri, 1/3‘ü de ilgili kamu kurumları (çevre,
sağlık, tarım, ulaĢtırma, içiĢleri, maliye) arasından seçilecek kiĢilerden teĢkil edilebilir. Havza
Su Kurulları‘nın özerk bir yapıda olması ve Kurul BaĢkanı‘nın kurul üyeleri arasından
seçilecek fiili kamu görevlisi olmayan bir kiĢi olarak tayini esas olmalıdır. Ancak baĢlangıçta
(sistem oturuncaya kadar) bu görevin Havzadaki en büyük Ġlin Valisi tarafından da
yürütülebileceği düĢünülmektedir. Havza Su Kurulu seçimlerinin 5~6 yılda bir yapılması ve
kurulun yılda en az iki kez toplanması esas alınmalıdır.
Havza Su Kurulu toplantıları ile ilgili bilgiler toplantı öncesi alt komisyonlarca hazırlanıp
yönetimin bilgisine sunulmalıdır.
Havza Su Ajansı (HSA) veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (ÇĠB)- (HSA/ÇĠB)
Havza Su Ajansı (HSA) veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (ÇĠB)- benzeri bir yapılanmanın
(HSA/ÇĠB) amacı su havzalarını kirliliğe karĢı korumak ve alıcı ortamların su kalite statülerini
geliĢtirerek daha iyiye götürmektir. HSA/ÇĠB, Çevre ve Orman Bakanlığı‘na bağlı olarak
kurulmalı, baĢkanı ilgili Bakanın teklifi ile BaĢbakan tarafından atanmalıdır. HSA/ÇĠB Yönetim
Kurulu, toplam 33 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü Belediye
Meclis Üyeleri ve 1/3‘ü ilgili Bakanlık mensupları arasından seçilir. HSA/ÇĠB yönetim kurulları
bütçeyi onaylar, su tarifelerini belirler ve Havza Kurulu onayına sunar. HSA/ÇĠB‘in bütçesi,
Belediye Su/Kanalizasyon Ġdare veya Birimleri‘nce toplanan su/atıksu faturalarının belli bir
yüzdesi (%15~20) üzerinden aktarılan kaynak (Havza Koruma Vergisi) ile oluĢturulur.
HSA/ÇĠB, su kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer kullanıcılar) sağlanan bu bütçeyi, Havza
Yönetim Planı‘nda yer alan öncelikli projelerin finansmanı ile iyi arıtma uygulamalarını
teĢvik/sübvanse etmek üzere kullanır. HSA/ÇĠB‘in kendi personel ve diğer harcamaları için
gerekli tutar bütçenin %10‘unu geçmemek üzere sınırlandırılabilir.
HSA/ÇĠB, ilgili Su Havzaları‘ndaki deĢarj ve alıcı ortam kalitesi izleme çalıĢmalarının tek
sorumlusu olmalıdır. Sulama Suyu Tahsisleri ve Sulama Suyu Kalitesi izlemesi mevcut
durumdaki gibi DSĠ‘ye bırakılabilir. Ancak kıta içi su kaynakları ile kıyı ve denizlerle ilgili kalite
izlemesi HSA/ÇĠB tarafından yürütülmelidir.
Belediyeler
Havza‘da yer alan BüyükĢehir Belediyeleri‘nin görev/hizmet alanı il sınırlarına geniĢletilmeli,
diğer belediyelerde ise su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri ―Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‖
çatısı altında yürütülmek üzere yeni bir yapılanmaya gidilmelidir. Böylece her ilde Merkez Ġlçe
bünyesinde oluĢturulacak Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri, il genelinde su/atıksu ücretlerinin
toplanması ve gerekli su/atıksu yatırımlarının yapılıp iĢletilmesi ile görevli kılınmalıdır (ġekil
140).
ġekil 140. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması
Bu Ģekilde BüyükĢehir Belediyeleri ve Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri üzerinden gerekli su
temini/atıksu yönetimi hizmetleri yürütülebilir. HSA/ÇĠB, Havza Yönetim Planları‘ndaki
öncelikleri esas alarak Su Kanalizasyon Ġdareleri‘ne yatırım finansmanı ve teĢvikler yoluyla
kaynak aktarabilir.
Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin Genel Kurulu, Ġl‘deki Belediye Meclisi Üyeleri‘nden teĢkil
edilecek Ġl Belediye Meclisi olacaktır. Diğer usul ve esaslarla ilgili olarak BüyükĢehir
Belediyeleri Su/Kanalizasyon Ġdareleri Kanunu‘ndan hareketle mevzuat oluĢturulabilir.
Su Polisi
Çevre ile ilgili cezai yaptırımların uygulaması Su Polisleri‘nce yapılmalıdır. Her il‘de istihdam
edilecek yeter sayıda su polisi, Vali onayı ile kesinleĢmiĢ yaptırımları uygulamakla görevli
olmalıdır.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği
Havzalardaki Ģebeke ve arıtma tesislerinin yapımı ve/veya iĢletiminde kamu-özel sektör
iĢbirliği teĢvik edilmelidir. Öncelikle atıksu kanal Ģebekesi ve arıtma tesislerinin iĢletiminin 6
yıldan daha kısa olmayan (tercihen 8-10 yıl) süreli hizmet ihaleleri yoluyla özel sektör eliyle
yürütülmesi sağlanmalıdır. Gerekli idari/mali kapasitenin mevcut olduğu durumlarda yap iĢlet
modeli ile imtiyaz devri uygulamaları da düĢünülmelidir. Ayrıca, hizmet kalitesi ve mali
performansı
yetersiz
BüyükĢehir
Su
Kanalizasyon
Ġdareleri‘nin
özelleĢtirilmesi
de
değerlendirilmelidir.
Ġller Bankası Genel Müdürlüğü, Su Temini ve Atıksu Yönetimi Projelerinin finansmanı için Su
Kanalizasyon Ġdareleri‘ne uzun vadeli ve uygun Ģartlarda kredi sağlayan bir yatırım
bankasına dönüĢtürülerek, proje ve inĢaat iĢlerini fiili olarak yürütmesi önlenmelidir.
8.2.
Su Temini, Atıksu Toplama ve Arıtma ile Katı Atık Yönetimi ve
Tarifeler
Mevcut Durum
Ülkemizde su temini, atıksu uzaklaĢtırma (toplama, arıtma ve deĢarj) ve katı atık yönetimi
(toplama, geri dönüĢüm / geri kazanım, arıtma ve düzenli depolama) giderleri abonelerin su
tüketimi esas alınarak düzenlenen faturalarla tahsil edilmektedir. Bu bedele ek olarak su
faturası bedelinin belli bir yüzdesi oranında (%3~5) bakım bedeli alınmaktadır. ÇOB Çevre
Yönetimi Genel Müdürlüğü‘nden temin edilen sınırlı veriler esas alınarak su temini ve atıksu
uzaklaĢtırma tarifelerinin ülke genelindeki durumu Tablo 78‘de özetlenmiĢtir.
Tablo 78. Türkiye’de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu
YerleĢim Birimi
Nüfusu
Belediye
Sayısı
Ortalama Su
Temini Ücreti
3
(TL)m )
Ortalama Atıksu
UzaklaĢtırma
3
Ücreti (TL/m )
Toplam TL/m
3
($/m )*
84 - 2000
16
1,34
0,9
2,24 (1,49)
2.000 – 10.00
25
1,83
0,55
2,38 (1,59)
10.000 – 100.000
32
1,43
0,54
1,97 (1,31)
100.000
13
1,04
0,32
1,36 (0,91)
1,47±0,33 cv=0,22
0,58±0,24 cv=0,36
2,05 (1,37)
Ağırlıklı Ortalama
Değerler
1 $ =1,5 TL
3
Tablodan da görüldüğü üzere ağırlı ortalama su temini ve atıksu uzaklaĢtırma bedelleri sırası
ile 1,47 ve 0,58 TL/m3 olup değiĢim katsayıları (cv = x/Sx) da 0,22 ve 0, 36‘dır. Atıksu tarifeleri
daha büyük değiĢkenlik arz etmektedir. Mevcut durumda söz konusu tarifelerin su temini ve
atıksu uzaklaĢtırma hizmeti yatırım ve iĢletme giderlerini %100 karĢılayacak biçimde
belirlendiğini ifade etmek doğru değildir. Bazı belediyeler tarifeleri gerçekte olması gereken
değerin altında, diğer bazı belediyeler ise maliyetleri karĢılayacak bedelin çok üzerinde
uygulayabilmektedirler. Bu iki durumdan ilkinde baĢka Belediye kaynaklarından sübvansiyon,
ikincisinde ise Belediye‘nin baĢka altyapı (özellikle ulaĢım, atık yönetimi) harcamalarına
su/atıksu gelirlerinden kaynak aktarması durumu söz konusu olabilmektedir.
Tablodaki veriler dikkate alındığında toplam su temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti birim
ücretinin 0,91-1,49 $/m3 seviyelerine çıktığı bilinmektedir.
Atık yönetimi hizmeti karĢılığı olarak Belediyelerimizce atık üreticilerinden su faturaları
üzerinden tahsil edilen ücret Çevre Temizlik Vergisi (ÇTV) dir. ÇTV 2010 yılı itibarı ile 0, 18
TL/m3 olup atık yönetimi hizmetleri için gerekli masrafları tam karĢılayacak bedelin çok
altındadır. Örneğin günde ~ 100 L/kiĢi su tüketen 4 kiĢilik bir haneden tahsil edilecek ÇTV
tutarı,
0,100 x 4 x 30 x 0,18 TL /m3 = 2,16 TL /hane-ay (26 TL/hane-yıl)
olup çok düĢük düzeylerdedir. Zira EHCIP (Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması)
Projesi‘nde AB standartlarındaki bir atık yönetimi hizmeti için harcanabilir hane halkı gelirinin
ortalama % 0,7‘si civarında bir bedel toplanması gerekmektedir (ENVEST, 2005).
KiĢi baĢına gelir 4000 $/yıl alınarak, gerekli atık yönetim bedeli,
4000 $/yıl x 4 kiĢi/hane x 0,6 x 0,007 = 67,2 $ (~100 TL)/hane-yıl olacaktır.
Burada ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi ve harcanabilir hane halkı geliri toplam gelirin
%60‘ı olarak kabul edilmiĢtir. Dolayısı ile ÇTV, olması gereken değerin 26/100*100 (=
%26‘sı) ya da ~1/4‘ü mertebesindedir. Bu yüzden Belediyelerimiz atık yönetimi hizmetlerini
ÇTV yanında büyük oranda baĢka kaynaklarından transfer yoluyla sürdürmektedirler.
ÇTV‘nin atık yönetimi giderlerini tam olarak karĢılayabilmesi için 0,18 TL/m3‘den ~0,70-75
TL/m3 düzeylerine yükseltilmesi gerektiği düĢünülmektedir. Ülkemizdeki su temini, atıksu
uzaklaĢtırma ve katı atık tarifeleri toplamı birlikte değerlendirildiğinde ortalama 2,05 x 1,05 +
0,18 =2,42 TL/m3 (1,61 $/m3) ‗lük bir değer gözlenmektedir. Bu bedele ~ %5‘lik Ģebeke
bakım bedeli de dâhildir. Söz konusu üçlü tarife paketinde su temini ücretleri genelde olması
gerekenin üstünde, atık yönetim ücretleri (ÇTV) ise gerçek maliyetin çok altındadır. Dolayısı
ile söz konusu üç tarife bileĢeni tek bir havuza alınarak her bir bileĢenin gerçek değerlerini
esas alan daha adil ve gerçekçi bir tarife yapısı oluĢturulabilir.
ÇOB Tarifeler Yönetmeliği
Çevre Orman Bakanlığı‘nca, özellikle atıksu altyapı ve katı atık bertarafı ile ilgili mevcut tarife
yapısındaki yetersizlikleri ortadan kaldırmak üzere ―Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf
Tesisleri Tarifeleri‘nin Belirlenmesinde Uyulacak Esul ve Esaslara ĠliĢkin Yönetmelik
27.10.2010 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir.
Bu Yönetmeliğin amacı 26.04.2006 tarih ve 5491 sayılı Çevre Kanununda değiĢiklik
yapılmasına dair Kanunla değiĢik 09.08.1983 tarih ve 2872 sayılı Çevre Kanunu‘na uygun
olarak; atıksu altyapı tesisleri ile evsel katı atık bertaraf tesislerinin kurulması, bakımı,
onarımı, iĢletilmesi, kapatılması ve izlenmesi, bu tesislerle ilgili olarak verilen tüm hizmetleri
karĢılayabilecek tam maliyet esaslı tarifelerin; atıksu altyapı yönetimleri, BüyükĢehir
Belediyeleri ve belediyeler tarafından belirlenmesi, ayarlanması ve uygulanmasını sağlamak
yoluyla çevresel altyapı hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır.
Ġlgili Yönetmelik,
• Kentsel veya endüstriyel atıksuların toplanması, arıtılması ve deĢarjı ve ıslahına iliĢkin
yatırımlara,
• Atıksu sistemlerinin iĢletmesi, bakım ve onarımına,
• Arıtma çamuru bertarafına,
• Evsel katı atıklar için toplama, taĢıma, aktarma, geri kazanım(kompost, yakma vb) ve
bertaraf tesisleri kurulması, iĢletilmesi, kapatılması ve kapatma sonrası izlenmesi ve
bakımına, ait tam maliyet esaslı tarifelerin belirlenmesine iliĢkin usul ve esasları
kapsamaktadır.
Bu yönetmelik yürürlüğe girmesiyle, atıksu ve atık yönetimi hizmetlerinin gerçek
maliyetlerinin karĢılanmasına imkan veren, atıksu ve evsel katı atık hizmetlerine ait
ücretlendirmenin düzenli aralıklarla su faturaları üzerinden yapılmasını öngören bir tarife
sistemine kavuĢmaktadır.
Bu yönetmelikte, kirleten öder prensibine göre hizmet maliyetlerinin tamamının tüketicilerden
karĢılanması esaslı hesaplamaların nasıl yapılacağına dair bir kılavuz kitap hazırlanması da
yer almaktadır.
Tarifeler Yönetmeliği‘nde, tarifeler belirlenirken göz önünde tutulması gereken önemli bir
husus, su temini, atıksu ve atık yönetimi tarife paketinin harcanabilir hane halkı gelirinin %23‘ünün aĢılmaması olarak yaygın kabul gören OECD kriteri ile uyumdur. Dolayısı ile Tarifeler
Yönetmeliği‘nin yürürlüğe girmesi ile birlikte özellikle gerçek maliyetlerin oldukça üzerinde
uygulanan mevcut su temini ücretlerinin de tam maliyet esaslı olarak yeniden gözden
geçirilmesi gerekmektedir.
Bilindiği üzere BüyükĢehir Belediyeleri‘nde atık yönetimi hizmetleri Ġlçe/Belde Belediyeleri ile
birlikte yürütülmekte (ġekil 141) olup uygulamada bazı sorunlar yaĢanmaktadır.
BüyükĢehir Belediyeleri
Hizmet Alanı:
İl sınırı (İstanbul/İzmit) ili merkeze alan
50 km yarıçaplı bir daire içindeki
Belediyeler
Ġlçe Belediyeleri
Hizmet Alanı:
Belediye sınırları içi
B.B. Çevre Koruma Daire BaĢkanlığı:
Atık Yönetim Planı Hazırlamak
Aktarma Merkezleri Yapım/İşletimi
Atık İşleme ve Bertaraf Tesisleri Yapımı /İşletimi
Ġlçe/Belde Belediyeleri:
Atık Yönetim Planlarını İlçe ölçeğinde hazırlamak
(toplama, geri kazanım/geri dönüşüm, yerel
kompost)
Atık Toplama ve Aktarma/ (yakınsa) Depolama
Tesislerine Taşıma
Diğer Belediyeler (BüyükĢehir Belediyeleri
görev alanı dıĢındakiler dahil):
Atık Yönetimi Birlikleri (AYB):
(KAAP, 2006/2009)
Hizmet alanı:
Genelde il sınırlarını esas alarak
oluşturulan, Atık Toplama Havzaları
içindeki Belediyeler
Birlik Üyesi Belediyeler:
Hizmet alanı:
Belediye sınırları içi
Çevre ve Orman Bakanlığı:
AYB Yönetimi:
Birlik Hizmet Alanı için AYP hazırlayıp uygulamak
Aktarma Merkezleri Yapım/İşletimi
Aktarma Merkezleri ile Nihai Bertaraf (Düzenli
Depolama) ve Arıtma (Kompost/Biyometan/Termal
dönüşüm) Tesisleri arasında taşıma
Düzenli Depolama ve Atık Arıtma Tesislerinin
Yapımı/İşletimi
Maddesel Geri kazanım Tesisleri (ambalaj atıkları)
için yer belirleme (Yatırım ve İşletim ambalajlı
ürünleri piyasaya sürenlere ait)
Birlik Üyesi Belediyeler:
Atık Yönetim Planlarını İlçe ölçeğinde uygulamak
Atık Toplama ve Aktarma Merkezleri veya (yakınsa)
Düzenli Depolama Tesislerine Taşıma
Ambalaj Atıkları Geri dönüşümü (ikili toplama
ve/veya kumbara + geri dönüşüm merkezleri) ve
Yerel Kompost Faaliyetleri Yürütme
AB ile uyumlu Katı Atık Ana Planı (KAAP) ve AYEP,
İklim Değişikliği Ulusal Eylem Planı hazırlamak,
uygulamaları izlemek
Atık Yönetim Planlarını Onaylamak ve Uygulamaları
izlemek
Atık Bertaraf/Arıtma Tesisleri ile ilgili ÇED ve
İşletme İzin Sürecini Yönetmek
ġekil 141. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma
Buradaki en temel sorun, atık transfer, arıtma ve düzenli depolama hizmetleri ile ilgili olarak
BüyükĢehir Belediyeleri‘nce yapılan harcamalara Ġlçe/Belde Belediyeleri‘nin tam maliyet
esaslı olarak katılımının sağlanamayıĢı (gerekli para transferinin yapılamayıĢı) dır.
Sözkonusu kaynağın, Ġlçe/Belde Belediyesi su faturaları esas alınarak BüyükĢehir (veya
Bölgesel Atık Yönetimi Birliği) bütçesine aktarılması sağlanmalıdır.
Su, Atıksu ve Katı Atık Yönetimi Tarifeleri ile ilgili Öneriler
Su Temini ve Atıksu Yönetimi Tarifesi
Ülkemiz‘de ağırlıklı olarak yüzeysel ve yeraltı sularından sağlanan içme/kullanma sularının
maliyeti nispeten düĢük düzeylerdedir. Örneğin Ġstanbul‘a ~ 180 km mesafedeki Büyük Melen
Akarsuyu‘ndan su temin eden Büyük Melen Ġçme Suyu Sistemi‘nin maliyeti bile ~0, 35 $/m 3
(~0, 50 TL/m3) düzeyindedir. Çoğu durumda sadece hızlı filtrasyon ve klorlama gibi temel
arıtma iĢlemleri uygulanan su arıtımı maliyetleri oldukça düĢük (< 0, 15 $/m 3) düzeylerdedir.
Dolayısı ile su temini maliyetinin Ģebeke bakım/onarım/yenileme yatırımlarının ek maliyetleri
de dahil genelde ≤0,50$/m3 düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir.
Zessner v.d. (2010) tarafından Tuna Havzası Ülkeleri ve Türkiye‘yi de içine alan bir
çalıĢmada ≥ 100.000 EN (eĢdeğer nüfus) lu Ģehirlerde ileri biyolojik (CNP gideren) arıtma
tesislerinin yıllık toplam maliyetinin (yıllık yatırım+iĢletme/bakım) 20-25 Avro/EN. yıl
aralığında değiĢtiği belirlenmiĢtir. Dolayısıyla 25 Avro/EN. yıl maliyet ve 200 L/EN. gün atıksu
oluĢumu için m3 baĢına arıtma maliyeti,
25/(0,2 x 365) ≈ 0,34 Avro/m3 (0,43 $/m3 = 0,68 TL/m3)
olacaktır.
Bu durumda,
Su+atıksu arıtma maliyeti = 0,40 + 0,43 = 0,83 $/m3
alınabilir. Bu bedele yönetim (servis, iĢletme/bakım, yenileme) giderleri karĢılığı ~%30‘luk bir
ilave yapılırsa toplam su+atıksu bedeli ~ 1,08 $/m3 alınabilir. Bu tarifenin nüfus büyüklüğü ve
yersel özel durumlar dolayısı ile ± 0,30‘luk sapma gösterebileceği esas alındığında su+atıksu
tarifelerinin çok büyük oranda,
1,08 ± 0,32 $/m3 (1,62± 0,48 TL/m3)
aralığında kalması beklenir. Bu değeri destekleyen bir büyüklük olarak, ĠSKĠ (1999) Su
Temini ve Atıksu Yönetimi Master Planı‘nda önerilen tüm maliyet esaslı su+atıksu tarifesi
olan 0,9~1,1 $/m3 örnek gösterilebilir.
Atık Yönetimi Tarifesi
EHCIP (2005) Projesi‘nde detaylı olarak incelendiği üzere, Türkiye‘de kiĢi baĢına milli gelir
5000 $/yıl, ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi/hane ve atık yönetimi hizmetlerinin
harcanabilir hane halkı gelirinin %0,7‘sini (binde 7) aĢmaması hali için, tam maliyet esaslı
olarak atık üreticilerinden tahsili gereken atık yönetimi bedeli,
5000 x 4 x 0,6 x 0,007 = 84 $/hane.yıl (= 7 $/hane.ay)
bulunur. Bu değerin gelir düzeyi ve nüfusun yüksek olduğu (Milli Gelir 10.000 $/kiĢi.yıl)
BüyükĢehirlerde 120$/hane.yıl ile düĢük gelir düzeyli (2.500 $/kiĢi.yıl) ve hane halkı
büyüklüğü daha fazla (5~6 kiĢi/hane) olan yerleĢimlerde ~ 65 $/hane.yıl aralığında değiĢmesi
beklenmektedir. Dolayısı ile atık yönetimi tarifeleri, 100 L/N.gün ortalama su tüketimi (12
m3/hane.ay) esas alınarak su tüketimi cinsinden ifade edilirse,
Ortalama bedel = 7/12 ≈ 0,58 $/m3
olup; 0,83 ~ 0,45 $/m3 aralığında değiĢecektir.
Bu durumda Türkiye ortalaması itibarı ile harcanabilir hane halkı gelirinin çevre
harcamalarına (su, atıksu, atık yönetimi) ayrılan kısmı,
olup; OECD kriterlerine uygundur.
8.3.
Kentsel AAT Planlamaları
Atıksu Arıtma Tesisi Planlama ve Fizibilite ÇalıĢmaları, Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki
tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan
tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, atıksu arıtma tesislerine atıksu taĢıyacak
kolektör hatlarının güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması
faaliyetlerini kapsamaktadır.
Mevcut Atıksu Arıtma Tesislerinin Değerlendirilmesi
Havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları kapsamında mevcut kentsel AAT ler yerinde
incelenmiĢ ve yenileme veya kapasite artıĢı ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama
çalıĢmalarına
da
yansıtılmıĢtır.
Ayrıca
planlama
çalıĢmalarında
oluĢturulan
arıtma
senaryolarında öngörülen esaslara göre, çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını
arıtması planlanan mevcut AAT ler için gerekli kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet
değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer almaktadır.
Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve Orman
Bakanlığı) atıksu arıtma tesisleri için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise,
bunlar da ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır.
Atıksu Arıtma Tesisi Planlama Senaryoları
Ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak 3 farklı senaryo için AAT
planlamaları alternatifleri üretilmiĢtir:
1. Alternatif:
Maksimum atıksu arıtma tesisi ve minimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak
üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır.
2. Alternatif:
Minimum atıksu arıtma tesisi ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda
atıksu arıtma tesisinde arıtılması planlanmıĢtır.
3. Alternatif:
Optimum sayıda atıksu arıtma tesisi ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı
planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere atıksu arıtma tesisleri, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe
sınırları içerisinde ortak olarak planlanmıĢtır.
Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler, herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim
birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması
gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim
birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın
üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim
birimleri, maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir.
Proses Tipi Seçimi için Kriterler
Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz
önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu
Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü
Yönetmelikleri’nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus
değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir. Bu bağlamda tesise bağlı nüfus
değerine göre proses seçimi Tablo 79‘da verildiği gibi yapılacaktır. Tablodan da görüleceği
gibi yerleĢim birimlerinin mevzuata göre sahip olduğu durum proses seçimini doğrudan
etkilemektedir. YerleĢim biriminin içme suyu havzasında veya hassas alan olarak belirlenmiĢ
alanlar içinde yer alması durumunda daha güvenilir prosesler tercih edilmiĢtir. Nüfusu
10.000‘in üzerinde olan ve hassas alan veya içme suyu havzasında yer alan yerleĢim
birimleri için ve durumuna bakılmaksızın nutrient giderimi yapılabilen aktif çamur sistemleri
(BNR) seçilmiĢtir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında yer alan yerleĢim birimleri ise içme suyu
havzası içerisinde yer alanlar ve içme suyu havzası dıĢında yer alanlar olarak ayırt edilmiĢtir.
Söz konusu yönetmeliklere göre hassas alan içinde yer alsın veya almasın nüfusu 10.000‘in
altında yer alan yerleĢim birimlerinin ileri arıtma yapma yükümlülüğü bulunmamaktadır.
Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında kalan ve içme suyu havzasında yer alan yerleĢim birimleri
için ileri arıtma da yapılabilen aktif çamur sistemleri seçilmiĢtir. Bu yerleĢim birimlerinden
inĢaatına baĢlamıĢ ya da tesisini iĢletmeye almıĢ olanlar tesislerini ikincil arıtma olarak
projelendirmiĢse, planlamalarda da buna paralel olarak proses seçimi yapılmıĢtır. Ancak
henüz atıksu arıtma tesisi planlanmamıĢ yerleĢim birimleri için ileri arıtma öngörülmüĢtür.
Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri için ise ikincil arıtma mertebesinde aktif
çamur sistemleri öngörülmüĢtür. Ancak yer sıkıntısı olmayan, doğal arıtma için ihtiyaç
duyulan tesis arazisini tahsis edebilen yerleĢim birimlerinin doğal arıtma sistemleri için
hazırladıkları projelere planlamalarda da yer verilmiĢtir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında
kalan yerleĢim birimleri içme suyu havzasında yer almıyorsa doğal arıtma sistemi
kurmalarında mevcut mevzuata göre bir engel bulunmamaktadır. Ancak doğal arıtma
sistemleri aktif çamur sistemlerine göre çok daha büyük alan ihtiyacına sahip olduğu için
nüfusu 2.000‘in üzerinde yer alan yerleĢim birimleri gerekli araziyi tahsis etmekte
zorlanmaktadır. Bu nedenle ilgili yerleĢim biriminden talep olmamıĢsa bu gruba giren
yerleĢim birimleri için ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemleri planlanmıĢtır. Nüfusu
2.000‘in altında yer alan yerleĢim birimlerinde ise içme suyu havzasında yer alanlar için
paket arıtma sistemleri ön görülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri
için ise doğal arıtma sistemleri planlanmıĢtır. Ancak doğal arıtma sistemi için gerekli araziyi
tahsis edemeyenler için paket arıtma seçeneği de göz önünde bulundurulmuĢtur.
Tablo 79. Planlama ÇalıĢmaları Atıksu Arıtma Tesisleri Proses Seçim Tablosu
Arıtma
Nüfus Aralığı
N<2000
YerleĢim Durumu
Proses Tipi
Mertebesi
Ön Arıtma* Çamur Arıtma
Paket Arıtma
Ġkincil
KI
Çamur Kurutma Yatakları
Hassas Alan
Ġkincil
KI/Foseptik
Diğer
Ġkincil
KI+Foseptik -/Kurutma Yatakları
Ġkincil/ileri
KI+ĠI+YAKT Graviteli Yoğ. +
Sistemi
Ġkincil
KI+ĠI+YAKT Mekanik/Kurutma
Diğer
Sistemi
Ġkincil
KI+ĠI+YAKT
Ġçme Suyu Havzası***
Sistemi
BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri
Mekanik
KI+ĠI+YAKT Mekanik
2000<N<10000
Hassas Alan
**
**
10000<N<50000
50000<N<100000
100000<N<250000
N>250000
Hassas Alan
***
Diğer
Sistemi
Hassas Alan
Diğer
Sistemi
Hassas Alan
Diğer
Hassas Alan
Diğer
* KI:Kaba Izgara ĠI:Ġnce Izgara
YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu
Ġkincil
Yatakları
Graviteli Yoğ. + Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
Ġkincil
KI+ĠI+HKT
Çamur Çürütme +
Mekanik
HKT: Havalandırmalı Kum Tutucu
** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif çamur sistemi
öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi
iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır.
*** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim birimleri için ileri arıtma
yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme
safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma
mertebesinde aktif çamur sistemi planlanmıĢtır
Ceyhan Havzası, ―Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği Hassas Ve Az Hassas Su Alanları
Tebliği’ne” göre EK 1A‘da sıralanan hassas havzalar arasında yer almamaktadır. Söz konusu
Tebliğe ait EK 1C‘de Hassas Koy, Körfez ve Kıyılar sıralanmıĢtır. Buna göre; bir kısmı
Ceyhan Havzası etki alanı içerisinde yer alan Ġskenderun- Mersin Mezitli kıyı Ģeridi Hassas
Alan olarak ilan edilmiĢtir. ―Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği’ne” göre hassas alanlara
nüfusu 10.000‘den büyük yerleĢim birimlerinden yapılacak kentsel atıksu deĢarjları için ileri
arıtma mertebesinde atıksu arıtma zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu nedenle söz konusu kıyı
Ģeridine deĢarj yapan ve nüfusu 10.000‘den büyük yerleĢim birimleri ve/veya atıksu arıtma
birlikleri için planlanan Kentsel Atıksu arıtma Tesislerinde ileri arıtma yapmaya imkan veren
proses tipleri seçilmiĢtir.
Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan üç arıtma senaryosunun her
biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında üç alternatif senaryo arasında ekonomik
olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel atıksu arıtma
tesislerinin her biri için ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon
maliyetlerini içerecek biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım
maliyetleri ve 30 yıllık toplam iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan
toplam atıksu arıtma maliyetleri, arıtılan atıksuyun m3 ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile
toplam atıksu arıtma maliyetleri de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri
için inĢaat maliyetleri ile terfi merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde bunların ilk yatırım ve
iĢletme maliyetleri de dikkate alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle
mukayeseleri sonucu bir rölatif maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin
sağlıklı olabilmesi için, üç alternatif için aynı metot ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz
önünde bulundurulmuĢtur.
Tablo 80. Aktif Çamur Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT NO
AAT’NĠN
BULUNDUĞU
ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
I-1
Adana
Ceyhan
139.290
I-2
Osmaniye
Toprakkale
8.973
I-3
Osmaniye
Tüysüz
2.705
I-4
Osmaniye
Cevdetiye
3.160
I-5
Adana
Sumbas
2.418
I-6
Adana
Doruk
2.766
I-7
Adana
Kurtpınar
2.308
(ATIKSU
TOPLAMA
ALANI)
PROJE
NÜFUSU
AAT
PROSES
TĠPĠ
Ġleri
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
ĠLK
YATIRIM
M.
30 YILLIK
ĠġLETME
M. ġZD
(EURO)
(EURO)
3.765.270
7.839.030
580.623
703.350
256.406
337.473
285.041
366.923
237.547
313.404
260.337
338.933
230.096
309.097
AAT NO
AAT’NĠN
BULUNDUĞU
ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
I-8
Adana
Mercimek
3.739
I-9
Adana
Ġmamoğlu
25.257
I-10
Osmaniye
Hasanbeyli
2.928
I-11
Osmaniye
Bahçe
14.778
I-12
Osmaniye
Kadirli
108.542
I-13
Adana
Büyükmangıt
3.332
II-1
KahramanmaraĢ
9.560
II-2
KahramanmaraĢ
II-3
KahramanmaraĢ
Önsen
Fatmalı
Kılılı
Türkoğlu
KahramanmaraĢ
Karacasu
Hacımustafa
(ATIKSU
TOPLAMA
ALANI)
KahramanmaraĢ
PROJE
NÜFUSU
24.093
596.472
Kavlaklı
3.165
Osmaniye
Düziçi
46.703
Osmaniye
Gökçayır
2.151
II-7
KahramanmaraĢ
Ġmalı
2.259
II-8
KahramanmaraĢ
YeĢilyöre
4.150
II-9
KahramanmaraĢ
Dadağlı
2.613
II-10
KahramanmaraĢ
Kale
5.120
II-11
KahramanmaraĢ
YeĢilova
2.624
II-12
KahramanmaraĢ
Andırın
8.238
II-13
KahramanmaraĢ
Döngele
3.117
II-14
KahramanmaraĢ
Kürtül
2.982
II-15
KahramanmaraĢ
Geben
2.166
II-16
KahramanmaraĢ
Elmalar
4.517
II-17
KahramanmaraĢ
Fatih
5.875
II-18
Osmaniye
Ellek
Atalan
YarbaĢı
Böcekli
15.417
II-19
KahramanmaraĢ
Karadere
1.921
III-1
KahramanmaraĢ
ġekeroba
16.565
II-4
II-5
II-6
AAT
PROSES
TĠPĠ
Ġkincil
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Paket
Arıtma
Ġleri
ĠLK
YATIRIM
M.
30 YILLIK
ĠġLETME
M. ġZD
(EURO)
(EURO)
319.673
400.738
1.175.681
1.821.339
270.587
345.825
815.840
1.161.391
3.176.528
6.127.207
295.532
375.060
606.278
737.294
1.138.480
1.634.058
10.148.608
25.827.819
285.385
360.988
1.787.639
3.070.313
219.332
300.742
226.765
306.500
343.274
427.351
250.391
326.091
396.103
480.329
251.101
333.961
547.756
678.459
282.371
357.921
274.029
349.551
220.373
303.354
363.671
444.091
435.043
524.954
839.754
1.223.075
203.033
287.133
881.889
1.277.930
AAT NO
(ATIKSU
TOPLAMA
ALANI)
AAT’NĠN
BULUNDUĞU
ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
PROJE
NÜFUSU
Beyoğlu
Gaziantep
Sakçagöze
5.876
III-3
Gaziantep
ġatırhüyük
3.296
III-4
Gaziantep
Atalar
2.255
III-5
KahramanmaraĢ
Evri
3.440
III-6
KahramanmaraĢ
Büyüknacar
2.729
Belören
2.271
Bozlar
2.468
Çağlayancerit
18.704
III-2
III-7
III-8
III-9
Adıyaman
KahramanmaraĢ
KahramanmaraĢ
III-10
Adıyaman
Balkar
2.539
III-11
Adıyaman
GölbaĢı
35.470
III-12
Adıyaman
Harmanlı
2.409
III-13
KahramanmaraĢ
Pazarcık
Narlı
46.432
Göksun
26.539
121.430
IV-1
KahramanmaraĢ
IV-2
KahramanmaraĢ
Demircilik
Söğütlü
Çiçekköy
Karaelbistan
Elbistan
IV-3
KahramanmaraĢ
Ericek
3.644
IV-4
KahramanmaraĢ
Tombak
2.498
IV-5
KahramanmaraĢ
Çoğulhan
2.922
IV-6
KahramanmaraĢ
ArıtaĢ
Çobanbeyli
Bakraç
11.197
IV-7
KahramanmaraĢ
Baydemirli
4.056
IV-8
KahramanmaraĢ
Ilıca
3.099
IV-9
KahramanmaraĢ
ġahinkayası
3.946
IV-10
KahramanmaraĢ
Tekir
4.152
IV-11
KahramanmaraĢ
Değirmendere
2.424
IV-12
KahramanmaraĢ
Kanlıkavak
2.756
IV-13
KahramanmaraĢ
BarıĢ
3.007
AAT
PROSES
TĠPĠ
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġkincil
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
ĠLK
YATIRIM
M.
30 YILLIK
ĠġLETME
M. ġZD
(EURO)
(EURO)
435.058
536.206
293.382
375.773
226.495
303.337
302.060
380.524
257.946
335.396
227.596
306.928
240.847
316.758
957.998
1.278.869
245.557
324.477
1.481.936
2.304.517
236.927
315.939
1.780.546
2.909.686
1.216.033
1.695.249
3.429.027
6.988.422
314.151
391.170
242.865
319.051
270.215
352.563
675.246
989.527
337.938
416.152
281.271
356.705
331.644
409.399
343.347
421.774
237.915
314.211
259.646
335.450
275.563
357.949
AAT NO
(ATIKSU
TOPLAMA
ALANI)
AAT’NĠN
BULUNDUĞU
ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
PROJE
NÜFUSU
IV-14
KahramanmaraĢ
Ekinözü
8.593
IV-15
KahramanmaraĢ
Ġğde
2.691
IV-16
KahramanmaraĢ
Izgın
Doğan
6.573
IV-17
KahramanmaraĢ
AfĢin
45.646
IV-18
KahramanmaraĢ
Büyükyapalak
3.682
IV-19
KahramanmaraĢ
Altınelma
3.222
IV-20
KahramanmaraĢ
Tanır
2.919
IV-21
KahramanmaraĢ
Büyükkızılcık
5.776
IV-22
KahramanmaraĢ
Bozhüyük
1.473
IV-23
KahramanmaraĢ
Çardak
1.847
IV-24
KahramanmaraĢ
Esence
834
IV-25
KahramanmaraĢ
Dağlıca
1.234
IV-26
KahramanmaraĢ
Büyüktatlı
1.930
IV-27
KahramanmaraĢ
Alemdar
1.068
IV-28
KahramanmaraĢ
TaĢoluk
1.383
IV-29
KahramanmaraĢ
Akbayır
1.670
IV-30
KahramanmaraĢ
BakıĢ
2.565
AAT
PROSES
TĠPĠ
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Ġleri
Arıtma
Paket
Arıtma
Paket
Arıtma
Paket
Arıtma
Paket
Arıtma
Paket
Arıtma
Paket
Arıtma
Paket
Arıtma
Paket
Arıtma
Ġleri
Arıtma
TOPLAM
ĠLK
YATIRIM
M.
30 YILLIK
ĠġLETME
M. ġZD
(EURO)
(EURO)
563.781
635.831
255.459
334.168
469.623
572.726
1.759.966
3.053.936
316.391
397.111
288.823
372.030
270.020
352.360
430.002
519.974
169.415
255.922
197.668
282.036
114.960
209.415
150.154
238.860
203.681
287.751
136.070
226.796
162.288
249.535
184.549
269.756
247.276
326.026
52.191.771
91.311.949
Tablo 81. Doğal Arıtma Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT NO
(ATIKSU
TOPLAMA
ALANI)
AAT’NĠN
BULUNDUĞU ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
PROJE
NÜFUSU
ĠLK YATIRIM M.
(EURO)
I-1-D
Adana
Çelemli
1.396
97.720
I-2-D
Osmaniye
Kırmıtlı
1.060
74.200
I-3-D
Adana
Zeytinbeli
1.802
126.140
I-4-D
Adana
Kurtkulağı
1.521
106.470
I-5-D
Adana
Birkent
1.380
96.600
I-6-D
Adana
Kösreli
1.808
126.560
I-7-D
Adana
Hamdilli
1.050
73.500
AAT NO
(ATIKSU
TOPLAMA
ALANI)
AAT’NĠN
BULUNDUĞU ĠL
AAT BAĞLI
YERLEġĠMLER
PROJE
NÜFUSU
ĠLK YATIRIM M.
(EURO)
I-8-D
Adana
Sağkaya
1.262
88.340
I-9-D
Adana
Gazi
1.860
130.200
I-10-D
Osmaniye
Mehmetli
1.528
106.960
I-11-D
Osmaniye
Alibeyli
1.815
127.050
I-12-D
Adana
Mustafabeyli
1.921
134.470
I-13-D
Adana
YeĢilköy
1.744
122.080
I-14-D
Adana
Kaldırım
1.675
117.250
TOPLAM
1.355.620
Tablo 82.Revizyon Yapılması Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT'NĠN BULUNDUĞU
ĠL
ĠLÇE
BELDE
Adana
Yumurtalık
Merkez
Adana
Kozan
Merkez
TESĠSTE KULLANILAN
ARITMA SĠSTEMĠ
TÜRÜ
TEKNOLOJĠSĠ
AraĢık Kesikli
Biyolojik
Reaktör
Doğal
Arıtma
Stabilizasyon
Havuzu
REVĠZYON ĠHTĠYAÇ SEBEBĠ
Fiziksel Arıtma Birimlerinin
Yenilenmesi
Stabilizasyon Havuzlarının
Kısmi Havalandırmalı
Lagünlere DönüĢtürülmesi
Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde maliyet açısından en uygun olan
Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo
83’te verilmiĢtir Diğer arıtma senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan
arıtma senaryosu Alternatif 1‘dir. Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‘ lerin tamamlanma
ve iĢletmeye alınma zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde
verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki
yıllara kadar olacaktır. Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma zamanları nüfusu
100.000‘den fazla olan belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki belediyeler için
2012; 10.000-50.000 arasındaki belediyeler için 2014; 2.000-10.000 arasındaki belediyeler
için 2017 yılıdır.
Tablo 83. Ceyhan Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Senaryo
Aktif
Doğal
Yenileme
Çamur
Arıtma
Toplam
ĠYM
ĠĢletme
Maliyeti
Kolektör
Maliyeti
Toplam
Yatırım
Maliyeti
Toplam
Maliyet
Alternatif I
52.929.202
2.466.910
1.626.875
57.022.987
95.886.457
423.442
57.446.429
153.332.886
Alternatif II
53.190.363
1.570.630
1.626.875
56.387.868
96.448.838
2.792.710
59.180.578
155.629.416
Alternatif III
52.432.929
1.273.270
1.626.875
55.333.074
96.031.305
5.670.878
61.003.952
157.035.257
Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif,
havzada yapılan proje 2. paydaĢ toplantısında proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer
kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. AAT planlamaları, paydaĢ toplantıları
sonrasında değiĢikliklerin birinci alternatife iĢlenmesi ile nihai halini almıĢtır. Nihai atıksu
arıtma senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo 84‘te verilmiĢtir.
Tablo 84.Ceyhan Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri
Aktif
Doğal
Yenileme
Çamur
Arıtma
Senaryo
Nihai
52.191.774
1.527.540
1.626.875
Toplam
ĠYM
ĠĢletme
Maliyeti
55.346.189
96.201.078
Kolektör
Maliyeti
Toplam
Yatırım
Maliyeti
Toplam
Maliyet
5.610.147
60.956.336
157.157.414
Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki nüfus aralıklarına göre ilk
yatırım maliyeti ile kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafikler ġekil 142’de verilmektedir.
Buna göre müstakil olarak planlanan AAT‘ lerin hizmet ettiği belediye nüfusu 100.00‘den
fazla ise AAT‘ nin iĢletmeye alma yılı 2010, 50.000-100.000 arasında ise 2012; 10.00050.000 arasında ise 2014; 10.000‘den az ise 2017 olarak alınmıĢtır. Birden fazla yerleĢimin
aynı AAT‘ ye bağlı olduğu durumlarda (ortak arıtma), AAT‘nin hizmet ettiği nüfusa
bakılmaksızın. AAT‘ ye bağlı ve nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için mevzuatta öngörülen
süreye kadar tesisin iĢletmeye alınacağı kabul edilerek grafiklerde gösterilmiĢtir. Bununla
birlikte nüfusu 100.000 üzerinde olan yerleĢim yerleri için verilen süre dolduğundan eylem
planı takviminde söz konusu yerler için bu süre 2012 olarak öngörülmüĢtür. Ceyhan
Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için;
2010 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 13.913.878 €, 2012 yılına
kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 8.016.180 €, 2014 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM
12.114.119 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 21.302.013 €‘dur.
Planlama ve fizibilite çalıĢmalarında kullanılan hesap yöntemleri, çalıĢma sonuçları ve
planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerine ait bilgiler ve çalıĢma kapsamında yürütülen diğer
tüm faaliyetlerin sonuçları EK IX’ da, mevcut ve planlanan kentsel AAT‘leri haritası EK X’da
verilmektedir
* Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'ni iĢletmeye
almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak öngörülmüĢtür.
ġekil 142. Ceyhan Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri
8.4.
Ceyhan Havzası Koruma Eylem Planı
Ceyhan Havzası için önerilen eylem planı kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler
uzun vade olarak belirlenmiĢtir. Bu zaman aralıkları, tespit edilen planlamaların öncelik ve
uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir.
Önerilen planlamalar aĢağıda verilmiĢ, ardından bu planlamaların nasıl ve hangi kurumlar
tarafından gerçekleĢtirileceği detaylı olarak anlatılmıĢtır. Eylem planı takvimi EK XI‗de
verilmiĢtir.
8.4.2. Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması
HazırlanmıĢ olan koruma eylem planı stratejisinin altyapısı bu çalıĢma kapsamında
oluĢturulmuĢtur. Söz konusu çalıĢma makro ölçekte bir plan niteliğinde olup, yerel bazlı
stratejilerin yerinde ve detaylı olarak çalıĢılması gerekmektedir.
8.4.3. Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması
Eylem planı takviminde yer alan faaliyetlerin gerçekleĢtirilmesi için ilgili kurum ve kuruluĢlar
arasında gerekli iĢbirliğinin oluĢturulması ve bu iĢbirliğinin sürekliliğinin sağlanması
gerekmektedir. Bu koordinasyonun etkin bir Ģekilde yürütülebilmesi için kurum ve kuruluĢlar
arası iĢ tanımı ve iĢ dağılımlarının netleĢtirilmesi esastır.
8.4.4. Atıksu Yönetimi
Atıksu Yönetimi kapsamında yer alan faaliyetler; havzada yer alan tüm yerleĢim yerleri için
mevcut atıksu altyapı durumunun iyileĢtirilmesi amacıyla kentsel AAT‘lerin kurulması,
kolektör hatlarının inĢası, OSB‘lerde, tüm tekil endüstri tesisleri ve atıksu oluĢturan her türlü
kirlilik kaynağında AAT‘lerin kurulması ile havza üzerinde baskı oluĢturan atıksu kaynaklı
kirliliğin azaltılması çalıĢmalarını kapsamaktadır.
8.4.4.2.
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi, kentsel yerleĢimlere ait AAT‘ler ile ilgili yer seçimi, fizibilite
ve ÇED raporlarının hazırlanması, uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması
ve inĢaatların yapılarak tesislerin iĢletmeye alınmaları dahil tüm faaliyetler ile bu tesislere
atıksu iletecek kolektör hatlarının inĢası iĢlerini kapsamaktadır. Mevcut durumda Çevre ve
Orman Bakanlığı (ÇOB), Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri (ĠÇOM), BüyükĢehir Belediyeleri Su
Kanalizasyon Ġdareleri (BB SKĠ) ve Belediyeler atıksu yönetimi ile ilgili sorumlu olan
kuruluĢlar durumunda iken; önerilen havza yönetim sisteminde büyükĢehirlerde BB SKĠ,
büyükĢehir haricindeki diğer tüm illerde ise Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri (Ġl SKĠ) sorumlu
kılınmıĢtır. Tüm faaliyetlerinin kontrolü ve kurulacak olan tesislerin izleme ve denetim
faaliyetlerinden ise HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
Atıksu altyapı yönetimi iĢ programı hazırlanırken, ÇOB tarafından yayımlanan 2006/15 sayılı
AAT ĠĢ Temin Planları ile ilgili Genelgede ve 08.01.2006 tarih ve 26.047 sayılı Resmi
Gazete‘de yayımlanan Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği‘nde verilmiĢ olan tarihler dikkate
alınmıĢtır. Buna göre kentsel yerleĢimlerde AAT‘lerin iĢletmeye alma tarihleri Tablo 85 te
verilmektedir.
Tablo 85. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri
NÜFUS ARALIĞI
AAT ĠġLETMEYE ALINMA TARĠHĠ
>100.000
2010
50.000-100.000
2012
10.000-50.000
2014
2.000-10.000
2017
<2.000
2017
Ana kolektör hatları yapımı 2011 yılından itibaren 3 yıllık bir süre içerisinde tamamlanmalıdır.
Uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale-inĢaat iĢlerinden BB
SKĠ‘ler ve Ġl SKĠ‘ler sorumlu olacaktır.
8.4.4.3.
Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi
Hazırlanan uygulama programına göre, nüfusu 2.000 den büyük olan kırsal yerleĢimlerde
atıksu altyapı çalıĢmaları 2017 tarihinde tamamlanmalıdır.
8.4.4.4.
Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu
OSB ve alıcı ortama deĢarj yapan tekil endüstrilerin atıksu altyapı sistemlerinde yapılacak
tüm iyileĢtirme çalıĢmaları en kısa sürede (2011 yılı) baĢlamalıdır. Sanayicilerin
sorumluluğunda olan bu iĢ kapsamında; AAT inĢaat öncesi faaliyetleri ile inĢaat ve iĢletmeye
alma faaliyetleri yer almaktadır. Önerilen sistemde, kontrolsüz deĢarjların tespiti ve
önlenmesi görevi mevcut durum değiĢtirilmeksizin ĠÇOM‘a verilirken, izleme ve denetim
faaliyetleri sorumluluğu, diğer pek çok alt bileĢen de olduğu gibi, Havza Su Ajansı veya
Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB)‘e devredilmektedir.
Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan ve çevresel açıdan risk oluĢturan atıkların yönetimi
için, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı‘na (ETKB), ÇOB ve sanayicilere mesuliyet düĢmekte
olup, faaliyetlerin takibi ve koordinasyonundan HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
8.4.4.5.
Yağmur Suyu Altyapı Durumu
2011 yılından itibaren yağmur suyu toplama sisteminin kurulumu faaliyetlerine baĢlanmalı ve
illerin büyüklüğüne bağlı ol arak en geç 2020 yılına kadar nüfusu 50.000 ve üzerinde olan
tüm yerleĢim yerlerinde yağmur suyu altyapısı tamamlanmalıdır. Altyapı hizmetleri mevcut
durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından yürütülmekte olup, önerilen
yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere düĢmektedir.
8.4.4.6. Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi
2011 yılından itibaren özellikle büyükĢehir belediyelerinde ve diğer tüm belediyelerde
kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2015 yılı sonuna kadar
tamamlanmıĢ olmalıdır. Yine 2011 yılından itibaren öncelikle halihazırda bu deĢarj
standartlarını koymuĢ büyükĢehir belediyelerinde olmak üzere denetim ve izlemeler
gerçekleĢtirilmelidir. Kanalizasyon deĢarj standartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve
izlenmesi mevcut durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından
yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere
düĢmektedir.
8.4.4.7. Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi
Kentsel ve endüstriyel atıksular arıtıldıktan sonra veya arıtılmadan akarsu, sulama kanalı,
tarım alanı, göl vb. alıcı ortamlara deĢarj edilebilmektedir. Havzanın Ģartları dikkate alınarak
behsedilen deĢarjlar için en uygun alıcı ortamın 2014 yılı baĢına kadar belirlenmesi
gerekmektedir. Bu amaçla alıcı ortama atıksu deĢarjları için gerekli alt yapı rehabilitasyon
projeleri DSĠ, ĠÇOM, TĠM ve HSA/ÇĠB‘in katkısıyla oluĢturulmalıdır. Bu alıcı ortamlar
içerisinde özellikle yüzeysel ve yeraltı sularına yapılan deĢarjlarda alıcı ortamın su kalitesi
dikkate alınarak alıcı ortama özgü deĢarj standartları getirilmesi önerilmektedir.
DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik
statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model
destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma
teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve
limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri)
için mevcut mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya
gidilmelidir( ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar,
kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Bu kapsamda öncelikle alıcı
ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim
Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli
tüm ölçümler yapılmalıdır. 2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından
suda
tehlikeli
maddeler
yönetmeliğindeki
alıcı
ortam
bazlı
deĢarj
standartlarına
geçileceğinden BAT (Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir.
2011 yılından itibaren alıcı ortam deĢarj standartlarının oluĢturulması çalıĢmalarına
baĢlanmalıdır. Alıcı ortam deĢarj satandartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve izlenmesi
mevcut durumda ÇOB, ĠÇOM tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk
ÇOB, ĠÇOM yanında yeni kurulacak HSA/ÇĠB‘e düĢmektedir.
8.4.5. Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi
Katı ve tehlikeli atık yönetim sistemin planlanması proje kapsamı dıĢında olmakla beraber,
proje dahilinde önerilen atık birlikleri yer almakta olup üye belediyeler için öncü niteliğinde
atık yönetim tesisleri önerilmektedir. Bu kapsamda, havza koruma eylem planı çerçevesinde;
atık azaltımı, kaynağında ayırma ve geri dönüĢüm sisteminin yerleĢtirilmesi, katı atık iĢleme
ve bertaraf tesislerinin kurulması, mevcut düzensiz depolama sahalarının rehabilitasyonu ile
tehlikeli ve özel atıkların yönetimi hususları ile ilgili bir iĢ termin planı hazırlanmıĢtır.
8.4.5.2.
Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları
Atık azaltımı, kaynağında ayırma ve yüksek kapasiteli ikili (ayrı) toplama ile geri dönüĢüm
sisteminin yerleĢtirilmesi/yaygınlaĢtırılmasına iliĢkin uygulamaları, mevcut durumda küçük
ölçekte devam etmekte olup 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Söz konusu faaliyetler için mevcut yapıda uygulayıcı kurumlar ÇOB, ĠÇOM, BB, Belediyeler
ve Atık Üretici Birlikleri olup, önerilen idari yapıya göre söz konusu kurumlar faaliyetlerini
sürdürecek ancak tercihen Belediyeler yerine tamamen Atık Birlikleri devreye girecektir.
8.4.5.3.
Katı Atık ĠĢleme, Ger Kazanım ve Bertaraf Tesisleri
Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için
takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına
Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer
birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler
için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için
2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir.
Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının
hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık
Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen
durumda, Belediyeler yerini tamamıyla Atık Birliklerine bırakmakta, tesislerin izleme ve
denetimi ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM tarafından (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır.
8.4.5.4.
Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu
Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için
takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına
Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer
birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler
için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için
2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir.
Mevcut düzensiz depolama sahalarının kapatılması çalıĢmalarının, bölge için düzenli
depolamaya geçiĢin en son tarihi olarak kabul gören yıl baz alınarak, en geç 2 yıl içinde
tamamlanacağı öngörülmüĢtür. Rehabilitasyon çalıĢmalarının en erken 2011 yılı sonu itibari
ile baĢlayabileceği kabulü ile, 2012-2020 yılları arasında, mevcut düzensiz depolama
alanlarının tamamının ıslah edileceği düĢünülmektedir.
Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının
hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık
Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen
durumda, Belediyeler Atık Birlikleri ile koordineli çalıĢmakta ve tesislerin izleme ve denetimi
ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM‘ca (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır.
Türkiye genelindeki ~2000 civarındaki Düzensiz Atık Depolama Tesisinin, ÇOB Katı Atık Ana
Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)‘de öngörülen takvime göre,
Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ) tarihleri ile uyumlu biçimde rehabilite
edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin
sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır.
8.4.5.5.
Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları
Tehlikeli ve özel atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir.
Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir.
Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü
HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır.
8.4.5.6.
Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları
Tıbbi atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın uygulanması
çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir.
Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir.
Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü
HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır.
8.4.6. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü
8.4.6.2.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan kirlilik
yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık
bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi 2040 yılına kadarki zaman süresince
üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir yönetimi gerektirmektedir.
Mevcut düzende tarımsal faaliyetlerden sorumlu olan ana kurum Tarım ve Köy ĠĢleri
Bakanlığı (TKĠB) ve bu Bakanlığın il temsilcilikleri olan Tarım Ġl Müdürlükleridir (TĠM).
Tarımsal AraĢtırma Enstitüleri ve Üniversitelerin Ziraat Fakülteleri de konuyla ilgili diğer
kurumlardır. Tarımsal uygulamalardan kaynaklanan kirlilik konusu ise ÇOB‘un ilgi alanına
girmektedir. Mevcut durumu yansıtır nitelikte tarım ile ilgili ana kullanıcılardan (çiftçiler) daha
sağlıklı ve sürekli veri temini konusunda Bölüm 7.4.4.1‘de önerilen düzene geçilmesi
gerekmektedir. Sağlıklı verim temini, kurumlar arası iĢbirliği, veritabanlarının oluĢturulması ve
bilinçlendirme çalıĢmalarının baĢlatılması ile çözülebilecektir. Önerilen düzende, bu
iĢbirliğinin yanı sıra HSA/ÇĠB izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacaktır.
Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları
Bölüm 7.4.4.1‘de açıklanan düzende envanter çıkarılma, verilerin kayıt altına alınması,
eğitim
ve
bilinçlendirme
çalıĢmalarının
2012
yılı
sonuna
kadar
tamamlanması
beklenmektedir. Bu tarihten itibaren oluĢturulmuĢ olan veritabanına yıllık verilerin iĢlenmesi
rutin bir iĢlem olarak sürdürülmelidir.
Gübre ve Pestisit SatıĢlarını Kontrol Altına Alınması
Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınmasının 2012 yılı sonuna kadar
tamamlanması ve devam eden bir süreç olarak uygulanması öngörülmektedir.
Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrolü ile ilgili olarak pestisit kullanımında reçeteli ilaçların
kullanımı zorunlu tutulmalıdır. Organik fosforlu pestisitlerde kısıtlamaya gidilmelidir. Organik
olarak ayrıĢtırılabilir pestisitlerin kullanımına önem verilmelidir. Öncelikle pestisit kullanmak
isteyen üreticinin Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım
Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi
belirleyecektir. Ayrıca sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ
ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmalıdır. Reçetesiz pestisit satıĢı
yasaklanmalıdır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak
analizleri yapılmalı; verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmeli ve gübre kullanımına ihtiyaç
olduğunun tespit edilmesi durumunda izin verilmelidir. Böylece üreticilerin, toprağın ve
bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları sağlanmalıdır.
Organik Tarım-Ġyi Tarım Uygulamaları
Organik tarıma geçiĢin önemi ve adımları konusunda Bölüm 7.4.4.1‘de detay bilgi verilmiĢtir.
Organik tarım konusunda havzalarda etkin rol oynayabilecek kurum TKĠB ve TĠM‘lerdir.
Özellikle planlama ve uygulama aĢamalarında TKĠB ve TĠM‘lerin, ÇOB ve ÇOB Ġl
Müdürlükleri ile iletiĢim içerisinde olmasında büyük fayda vardır. ÇalıĢmalar 2013 yılı baĢında
hız kazanarak 2040 yılına gelindiğinde havzalarda organik tarım uygulamasına elveriĢli tarım
topraklarının %80‘inde organik tarıma geçilmiĢ olması beklenmektedir.
AAT Çamurunun Tarımda Kullanımına Yönelik ÇalıĢmalar
Bu konu Bölüm 7.4.4.2‘de detaylandırılmıĢtır. Her bir havzada bu özelliklere sahip
toprakların seçimi yine benzer Ģekilde TKĠB, TĠM ve ÇOB ve il teĢkilatları tarafından
koordineli olarak yapılmalıdır. Uygulama çalıĢmalarının ise 2013 yılı itibariyle baĢlatılması
önerilmektedir. Tüm bu çalıĢmaların ve uygulamaların havzalarda kurulması önerilen
HSA/ÇĠB denetim ve kontrolünde yürütülmesi önerilmektedir.
Mevcut
durumda
ülkemizde
AAT
çamurlarının
özellikleri
hakkında
yeterli
bilgi
bulunmamaktadır. Bu konuda ÇOB koordinasyonu ve yönlendirmesi ile bu konudaki
envanterin çıkarılması konusundaki çalıĢmalar desteklenmeli ve hızlandırılmalıdır.
8.4.6.3.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirlilik
yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık
bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi gibi hayvancılık kaynaklı kirlilik yönetimi
de 2040 yılına kadarki zaman süresince üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir
yönetimi gerektirmektedir.
Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları
Bölüm 7.4.4.3‘de sıralanan hususlarla ilgili olarak özellikle elde edilecek bilgi ve verilerin
oluĢturulacak bir veritabanında depolanması ve sistematik olarak güncellenmesi önemli bir
aĢamadır. Bu tip bir veri bankası ülkemizde henüz sağlıklı bir Ģekilde oluĢturulmamıĢtır. Bu
konudaki sorumlu kurum TKĠB ve TĠM ile birlikte ÇOB ve ĠÇOM‘dur. Her iki ana kurum ve ilgili
il müdürlüklerinde envanterlerin eĢ zamanlı olarak izlenebilmesi sağlanmalıdır. Yine benzer
Ģekilde hayvancılık faaliyetleri konusundaki izleme ve denetimin havzadaki HSA/ÇĠB
tarafından yürütülmesi önerilmektedir.
OluĢturulacak envanterin yanı sıra, özellikle hayvancılık konusunda faaliyet gösteren
yetiĢtirici ve çiftçilerin eğitimi ve bilinçlendirme çalıĢmalarına ayrıca yer verilmelidir. Bu
konuda yine her iki kurum önderliğinde Ġl Müdürlüklerine sorumluluk düĢmektedir. Bu öncü
çalıĢmaların 2012 yılı sonuna kadar tamamlanması ve bu yıldan sonra da verilerin yıllara
göre güncellenmesi iĢlemine ağırlık verilmelidir.
Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi
Hayvansal atık envanterinin çıkarılması ile eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının
yürütülmesine paralel olarak, 2013 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin
belirlenmesine geçilmesi önerilmektedir.
Her bir havzanın hayvancılık faaliyetlerinin iĢleyiĢine göre, oluĢturulacak envanterin de
incelenmesi ile en iyi ve en uygun hayvansal atık yönetim stratejisi belirlenmelidir. Benzer
Ģekilde bu konudaki ilgili iki kurum TKĠB ile ÇOB‘tur. Havza özelinde ise bu iki kurumun il/ilçe
teĢkilatlarına büyük iĢ düĢmektedir. Seçilecek yönetim stratejilerinin HSA/ÇĠB tarafından
onayı ve uygulamaya geçilmesi aĢamalarında ise izleme, denetim ve kontrolünü üstlenmesi
önerilmektedir.
Hayvansal Atıkların Katı ve Sıvı Kısımlarını Ayrı Toplanması, Katı Kısımlarını
KompostlaĢtırılması ve Sıvı Kısımlarının Sürüm Safhasında Toprağa Enjeksiyonu ile
Ġlgili ÇalıĢmalar Yapılması
Hayvansal
atıkların
katı
ve
sıvı
kısımlarının
ayrı
toplanması,
katı
kısımlarının
kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili
çalıĢmalar 2013 yılı itibariyle baĢlatılmalıdır. Hayvancılık iĢletmelerinin kuruluĢ ve
ruhsatlandırılması sırasında kapasite raporu düzenlenirken iĢletmenin kurulu bulunduğu veya
kurulacağı yerin yerleĢim yerlerine, su kaynaklarına belirli bir mesafede olup olmadığı dikkate
alınmalıdır. Hayvancılık ĠĢletmelerinde gübrenin katı ve sıvı kısımlarının ayrılması, sıvı
kısımlarının ekilebilir araziye enjeksiyonun sağlanması amacıyla gübre çukurunun yapımı,
seperatör, sıyırgaç, pompa, römork v.b. ekipmanların kurulması ve temininde belli bir oranda
hibe desteği uygulanabilir.
Hayvansal Atıkların Alıcı Ortama DeĢarjının Denetlenmesi
BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar
yaĢanan bölgelerde Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması
teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve
Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal
atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek
organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji
teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Böylece
hayvansal atıkların alıcı ortama noktasal veya yayılı deĢarjları engellenmiĢ olacaktır.
Su Ürünleri YetiĢtiriciliği ile Ġlgili ÇalıĢmalar Yapılması ve Ġlgili Mevzuatın Hazırlanması
Su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması
su ürünleri üretiminin artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu
hususta Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu
BaĢkanlığı ile bu hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis
edilmesi sağlanmalıdır. Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı tarafından bu çalıĢmalar dikkate
alınarak ilgili mevzuatın hazırlanması 2015 yılına kadar hazırlanması gerekmeketedir.
Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının GeliĢtirilmesi
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması ile ilgili uygun stratejilerin
uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında yetiĢtirici ve çiftçilerin bu konudaki
çabalarını hızlandırmak, desteklemek ve teĢvik etmek üzere bir finansman kaynağına ihtiyaç
bulunacaktır. Finansman sağlanma aĢaması da uygun yönetim stratejilerinin belirlenmesi
paralel olarak 2013 yılı itibari ile baĢlanması önerilmektedir. Bu aĢamada yine aynı iki
kurumun desteği ve koordinasyonuna ihtiyaç bulunacaktır. Özellikle, Organik Tarım ve
Hayvancılık ile Eko Tarım/Turizm konularındaki eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulama
projelerinde AB, UNDP, Dünya Bankası vb. fonlar da kullanılmalıdır. Kurumsal ilgililerin bu
konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve destek vermeleri
beklenmektedir.
8.4.7. Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları
Havzalarda tarımsal ve hayvancılık kaynaklı kirletici yüklerin yanı sıra diğer önemli bir yayılı
kirletici kaynak tipi ise çeĢitli arazi kullanımlarındaki yanlıĢ ve bilinçsiz uygulamalardan
kaynaklanan ve yüzeysel sularla alıcı ortama taĢınan sediment ağırlıklı yüklerdir. Bu arazi
kullanımları arasında orman, çayır-mera ve otlak alanları ile taĢocakları ve maden sahaları
sayılabilir. Ülkemizde her ne kadar ağaçlandırma ve erozyon önleme konularında özellikle
son yıllarda önemli çalıĢmalar gerçekleĢtirilse; bu konulardaki çalıĢmaların hızlandırılması ve
gerçekleĢtirilmesi ile yayılı kirletici yüklerin alıcı ortama ulaĢması önemli ölçüde
engellenecektir. Arazi kullanımının kirlilik azaltma yönünde yapılanması süreklilik arz eden bir
iĢ kalemi olması dolayısıyla 2040 yılına kadar sistematik olarak yürütülmelidir.
8.4.7.2.
Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları
ÇOB‘a bağlı bir kurum olan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü (AEKGM)
ile havzalarda oluĢturulacak Havza Su Ajansları iĢbirliği ile konu ile ilgili etüt ve projelendirme
çalıĢmaların her bir havzada yürütülmesi iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanabilmesi
önerilmektedir. Bu çalıĢmaların havzaların özelinde yapılması esnasında havzaların fiziksel
ve tüm çevresel özellikleri göz önüne alınarak yürütülmesinde yarar vardır.
8.4.7.3.
Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları
Ağaçlandırma ve Rehabilitasyon
Ağaçlandırmanın ve rehabilitasyonun erozyonu önleyici etkisinin yanı sıra diğer olumlu
etkilerinin de göz ardı edilmemesi gerektiğinden, söz konusu iĢ kalemi 2040 yılına kadar
sürekliliğinin olması gereken bir bileĢendir. Bu konuda AEKGM‘ye büyük iĢ düĢmektedir. Bu
kurumun ĠÇOM ile birlikte koordineli çalıĢması önerilmektedir. HSA/ÇĠB‘in ise bu konudaki
denetim ve izlemeden sorumlu olması beklenmektedir.
Erozyon, Sel ve Çığ Kontrolü ÇalıĢmaları
Ülkemizin coğrafi konumu nedeni ile erozyona açık alanları bulunmakta ayrıca yağıĢlı
mevsimlerde azı havzalarda sel tehdidi ve çığ düĢmesi gibi doğal felaketlerde meydana
gelebilmektedir. AEKGM her bir havzadaki doğal felaketlere maruz kalabilecek hassas
alanları
tespit
edip
bu
alanlarda
gerekli
önlemleri
zaman
içerisinde
alabilmesi
beklenmektedir. Sistematik ve sürekli olarak bu konudaki çalıĢmalara 2040 yılına kadar
ihtiyaç olacaktır. AEKGM çalıĢmalarının yürütülmesini ĠÇOM bilgisi ve onayı dâhilinde
sağlamalı ve HSA/ÇĠB tarafından izlenip denetlenmelidir.
Mera Islah ÇalıĢmaları
Ülkemizde mera-çayır ve otlak alanları önemli arazi kullanım tiplerinden biridir. Özellikle
mevcut durumda hayvancılık faaliyetleri açısından önem arz eden bu kullanımlarda
rehabilitasyon çalıĢmalarının
yürütülmesinde kirlilik
önleme
açısından büyük
yarar
bulunmaktadır. Bu konudaki sorumluluk yine AEKGM‘de olup ĠÇOM ile iĢbirliğinde
bulunmalıdır. Ġzleme ve denetimde ise HSA/ÇĠB‘in yetkili olması önerilmektedir.
8.4.7.4. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu
Planlama ve Uygulama
Havzalarımızda halen çalıĢır konumda veya terk edilmiĢ taĢocakları ve maden sahaları
bulunmaktadır. Bunların zaman içerisinde planlanması, denetimi ve kontrollerinin yapılması
gerekir. Gerektiğinde rehabilitasyona gidilmeli, uygun Ģartlarda üretim yapmayanlar ve yanlıĢ
yerlerde konuĢlanmıĢ olanlar ise kapatılmalıdırlar. Önerilen planlama ve plana uygun
uygulama iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması önerilmektedir.
Ġzleme ve Denetim
Faaliyetini sürdürenlerin izlenmesi ve denetlenmesi iĢi ÇOB‘ündür. Ancak bu konuda faaliyet
sahibi konumunda olan iĢverenlerin konuya gereken hassasiyeti göstermeleri iĢbirliği
içerisinde sağlanmalıdır. Özellikle rehabilitasyonu aĢamalarında iĢverenlerin gerekli planlama
ve uygulama çalıĢmalarını yürütmeleri beklenmektedir. Terk edilmiĢ taĢocaklarının ve maden
sahalarının çevreye zarar vermesini sağlayacak Ģekilde kapatılmaları ve/veya ıslah edilmeleri
de yürürlükte olan yönetmelikler çerçevesinde iĢveren/ÇOB iĢbirliği ve ÇĠB ve kontrolünde
yapılmalıdır.
8.4.8. Su Kaynakları Yönetimi
Sürdürülebilir havza yönetim anlayıĢında doğal kaynakların (su ve toprak) koruma-kullanma
dengesi prensibi çerçevesinde çeĢitli arazi kullanımları (orman, tarım alanı, endüstri, OSB,
yerleĢim alanları, çayır-mera-otlak, vs.) tarafından kullanılması, korunması, geliĢtirilmesi
önemli bir yer tutmaktadır. Bu bölümde su kaynaklarının yönetimi üzerine geliĢtirilmiĢ öneriler
ile birlikte izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacak kurumlar verilecektir.
Günümüze dek, havzalarda su kaynakları yönetimi baĢta DSĠ olmak üzere, Ġller Bankası (ĠB)
ve Ġl Özel Ġdareleri (ĠÖĠ) tarafından yürütülmekte idi. Önerilen idari yapılanmada ise, DSĠ
koordinatörlüğünde bu kez sadece yerel idarecilerden (ĠB ve ĠÖB) destek alınması
düĢünülmektedir. Havzayı oluĢturan illerin su ve kanalizasyon iĢlerinden sorumlu olan
teĢkilatların konuya olan hâkimiyetleri de göz önüne alınarak daha sağlıklı ve iĢleyen bir
yönetimin oluĢacağı beklenmektedir. Bu yeni yapılanmanın 2015 yılı sonuna kadar
oluĢturularak iĢlerlik kazanması ve bu yıldan sonra da yönetim sisteminin sürekliliği
sağlanmalıdır.
8.4.8.2.
Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları
Ülkemizde su kaynakları potansiyelinin belirlenmesi amacıyla DSĠ Genel Müdürlüğü ve Bölge
Müdürlüklerinde
çalıĢmalar
yürütülmektedir.
DSĠ
Etüt
ve
Plan
Dairesi
BaĢkanlığı
koordinasyonunda yürütülmekte olan Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010
yılı
sonuna
kadar
tamamlanması
öngörülmüĢtür.
Benzer
düzende
DSĠ‘nin
koordinatörlüğünde her bir havza için su kaynakları potansiyeli (yüzeysel ve yeraltı su
kaynakları) envanterinin hazırlanması ve elde edilen verilerin bir veritabanında depolanması
önerilmektedir. Sağlıklı ve doğru verilerle donatılmıĢ su kaynakları potansiyeli altyapı sistemi
havzanın su kaynaklarının yönetiminde önemli bir adımı oluĢturacaktır. Bu envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar DSĠ tarafından tamamlanması beklenmektedir. Ancak
altyapı oluĢturulduktan sonra sistematik ve sürekli olarak güncelleme çalıĢmalarının
sürdürülmesi gereklidir.
8.4.8.3.
Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları
Kısıtlı eriĢilebilirliğe sahip olduğumuz içme ve kullanma suyu potansiyelinin verimli ve
sürdürülebilir olarak kullanılabilmesi amacıyla hassas konumda olan içme suyu temin edilen
alt havzalarda özel hüküm belirleme çalıĢmalarının ileride hızlandırılarak yaygınlaĢtırılması
gerekmektedir. Henüz birkaç öncelikli içme suyu alt havzasında baĢlatılan bu çalıĢmalar
ÇOB koordinatörlüğünde BB SKĠ ile birlikte yürütülmektedir. Önerilen düzende bu
çalıĢmaların kısa vadede gerçekleĢtirilmesi için ilgili havza sınırları içerisinde kalan yerel
yönetimlerin (BB SKĠ ve Ġl SKĠ) iĢbirliği ile yürütülmesi ve bu konudaki uygulamaların izlenme
ve denetimlerinin ise HSA/ÇĠB tarafından yapılması önerilmektedir. Hüküm çalıĢmaları
sonrasında da planlara uygun tarzda yönetimin sürekliliğinin sağlanması da HSA/ÇĠB
tarafından sağlanmalıdır. Ġçme suyu havzalarında özel hüküm belirleme ihtiyacının tespiti
önümüzdeki 2 yıl içerisinde yapılması, öncelikli havzalardan baĢlanarak önümüzdeki 10 yıllık
zaman diliminde tüm gerekli havzalarda çalıĢmaların tamamlanması önerilmektedir.
8.4.8.4.
Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi
Günümüze dek akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi görevi DSĠ baĢta olmak
üzere, yerel idarecilerin katkısı ile yürütülmekte idi. Önerilen yapılanmada, her bir havza
özelinde yine DSĠ koordinatörlüğünde havzayı oluĢturan illerin BB SKĠ ve Ġl SKĠ‘leri tarafından
2015 yılı sonuna kadar akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi, 2020 yılına kadar su
üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli yatırımların yapılması ve uzun vadede izleme
ve denetimin yapılması gerekmektedir. Sürekli izleme ve kontrol hizmeti ise DSĠ tarafından
verilmelidir.
Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör tesisleri envanteri yapılarak
mansaplarına bırakılması gerekecek can sularının hesaplanması ve gerekli ekolojik suyun
yatağa bırakılmasının yönetimi tesis edilmelidir. Ceyhan Havzası iĢletme çalıĢması
kapsamında özel sektöre ve DSĠ‘ne ait baraj ve regülatörlerde mansaba bırakılacak cansuyu
mevzuata uygun olarak su bütçesindeki yerini almalıdır. Cansuyu miktarını ölçecek elektronik
limniğraflar koruma planı kapsamında öngörülmelidir.
8.4.8.5.
Su Kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve Bilinçlendirme
ÇalıĢmaları
Havzalarda kullanılabilir su potansiyelinin % 70-75 gibi çok önemli bir kısmı sulamada, kalan
kısmı ise kentsel ve endüstriyel amaçlı kullanılmaktadır. Gelecekte su sıkıntısı çekmemek
üzere su kullanımında tasarrufa gidilmesi, bunun için de suyu kullanan paydaĢların
bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Mevcut durumda eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları DSĠ ve
TĠM tarafından yapılmaktadır. Bu amaçla eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının sürekli
olarak aynı kurumlar tarafından yürütülmesi, bu konudaki izleme ve denetmin ise HSA/ÇĠB
tarafından yapılması önerilmektedir.
8.4.8.6. Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi
Havzalarda yer alan akarsuların kolları üzerinde suyun toplanmasına ve yağıĢ rejimine bağlı
olarak özellikle içme ve sulama kaynaklarının geliĢtirilmesi için baraj ve gölet projelerinin
irdelenmesi gereklidir. Plananan bu su kaynakalarının verimleri su tutma potansiyelini, baraj
hacmini ve net rezervuar kapasitesi dikkate alarak değerlendirilmelidir. Bu projelerin
uygulamaya konulması büyük miktarda yatırım gerektirmektedir. Uygulama önceliği,
ekonomik yapılabilirliği, yararlanıcıların sayısı, hane baĢına düĢen yıllık gelir, ulaĢılabilirlik ve
çevreye etkisi göz önüne alınmalıdır. Mevcut durumda DSĠ tarafından bu projelerin Master
Planı
hazırlama
çalıĢmaları
yürütülmektedir.
Önerilen
yapılanmada
yine
DSĠ
koordinatörlüğünde, sürekli olacak Ģekilde verimlilik araĢtırmasını HSA/ÇĠB yapacağı bir
sistem önerilmektedir.
8.4.8.7.
Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi
Havzada kirlilik kavramı sadece belirli bir lokasayondan kaynaklanmayıp, çok daha geniĢ bir
çevrenin etkisi olarak ortaya çıkmaktadır. Havzanın kendi baĢına çevresel alt yapısını
geliĢtirmiĢ olması, kirletici kaynakları kontrol altına almıĢ olması ve su kullanımını optimize
etmiĢ olması havza Ģartlarının iyileĢmesi için yeterli değildir. Yukarı havzada bu önlemlerin
alınmamıĢ olması mevcut kirliliğin taĢınmasına neden olmaktadır. Bu durumda sürekli olarak
yukarı havzanın Ģartlarını iyileĢtirmesine yönelik çalıĢmarına devam etmesi gerekmektedir.
Mevcut yapılanmada ÇOB ve DSĠ koordinatörlüğü altında olan bu konudaki çalıĢmalarda,
önerilen yapılanmada aynı kurumların yanı sıra izleme ve denetim çalıĢmalarını yapmak
üzere HSA/ÇĠB‘in katılması önerilmektedir.
8.4.8.8.
Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması
Proje kapsamında gerçekleĢtirilen yüzeysel sulara ait su kalitesi sınıflarının belirlenmesi
çalıĢmalarında DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları (SKGĠ)‘den temin edilen 2003-2009 yılları
arasındaki ölçüm sonuçları kullanılmıĢtır. Bu ölçümlerde çoğunlukla KOĠ, BOĠ ve NH4-N
parametreleri açısından değerlendirme yapılmıĢ, diğer organik parametrelere bakılmamıĢ, 21
adet olan C grubu parametrelerinden de genellikle 3-4‘ü açısından ölçüm yapılmıĢtır. Ayrıca
bakteriyolojik parametreler açısından bazı havzalar dıĢında hiç ölçüm yapılmamıĢtır. Bunun
yanında SKGĠ‘lerin yerleri de kalite açısından önem arz eden bir konudur. Bilindiği üzere,
ülkemizdeki bütün su kaynaklarının plânlanması, yönetimi, geliĢtirilmesi ve iĢletilmesinden
sorumlu olan DSĠ, kendi görev ve amaçları doğrultusunda ölçümler yapmaktadır. Ancak
ölçüm noktaları ve incelenen parametreler, havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta
yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme
Projesi kapsamında yürütülen Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması
çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm
noktasında izleme yapılmıĢken bu noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‘nin
SKGĠ‘leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük
Menderes Nehir Havzası‘nda su kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan
parametrelerin tamamının izlenmesine baĢlanmıĢtır. Su kalitesini iyileĢtirmek maksadıyla
alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla, böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme
sisteminin diğer tüm havzalarda kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa
sürede baĢlatılması gerekmektedir.
Nehir havzasında su kalitesi izleme çalıĢmaları hem yüzeysel sularda, hem yeraltı sularında
gerekli izleme ağlarının kurulmasını veya geniĢletilmesini, sürekli olarak izlenmesini
kapsamaktadır. Ayrıca yeraltı suları ile ilgili olarak, kirlenme tehlikesinin yanı sıra aĢırı
kullanma nedeniyle taban suyu düĢmektedir. Bu amaçla birçok havza için önemli bir sorun
olan ruhsatsız yeraltı suyu çekimlerinin önüne geçmek üzere yeraltı suyu kuyularının
izlenmesi ve denetlenmesi gerekmektedir.
Ülkemizdeki akarsu ve kolları boyunca akım ve su kalitesi izleme sistemi baĢta DSĠ olmak
üzere
birçok
paydaĢ
kurum
tarafından
suyun
kullanım
maksatları
çerçevesinde
izlenmektedir. Bu kurumlar Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi
Genel Müdürlüğü (EĠEĠ), BB SKĠ, Sağlık Bakanlığı (SB), Tarım Ġl Müdürlükleri (TĠM), Devlet
Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü (DMĠ)‘dir. Her bir kurum kendi amaçları doğrultusunda
izleme yaptığından dolayı kurumların kendi bünyelerinde toplanan verilerin bir çatı altında
toplanması son derece önemli bir konudur. Bu bilgilerin oluĢturulması gereken Akım ve Su
Kalitesi Ġzleme Sistemi ile birleĢtirilmesi önerilmektedir. Bir ağ sistemi çerçevesinde
oluĢturulacak veritabanının içerdiği bilgilere ilgili paydaĢlar tarafından eriĢilebilirliği de
sağlanmalıdır. Bu sistemin kurulması ve mevcut verilerin sisteme iĢlenmesi 2014 yılı baĢına
kadar tamamlanması önerilmektedir. Sistemin altyapısı oluĢtuktan sonra istasyon ve
parametreler konusunda DSĠ ve DMĠ‘nin çalıĢma yürütmesine ve eksiklikleri tamamlanması
ve yeni verilerin elde edilmeye baĢlanmasına ivedilikle ihtiyaç bulunmaktadır. Ġzleme ve
denetim iĢlerinden yine HSA/ÇĠB görevlendirilmesi önerilmektedir.
8.4.8.9.
Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi
YağıĢ, akıĢ, kalite gibi fiziksel bileĢenler bir bütün olarak, sosyal, ekonomik ve çevresel
karakteristikleri de içerecek Ģekilde su kalitesi modelleri oluĢturmak gerekmektedir. Farklı
kirlilik kontrol senaryoları uygulanarak tüm nehir, baraj gölü ve yeraltı suyu sistemleri için su
kalite yönetim stratejileri geliĢtirilmelidir. Belirlenen senaryolar önemli noktasal ve yayılı
kirletici kaynaklerı ve bu kirleticiler için önlem ve kontrol mekanizmalarını kapsamalıdır.
Önerilen yönetim senaryo seçenekleri için su kalite karakteristiklerindeki olası iyileĢmelerin
tahmininde matematiksel modeller kullanılarak, kısa, orta ve uzun vadede havza koruma
planları değerlendirilmelidir. Havza su kalitesi modelleme sistemi için uzun süre izleme ve
detaylı analizler yapılarak istatiksel verilerin oluĢturulması gerekmektedir. Henüz hiçbir havza
için bu verilerin oluĢturulmuĢ olduğunu söylemek doğru değildir. Ancak ―Nehir su kalitesi
izleme sistemi kurulmasının‖ ikinci adımı olarak ―su kalitesi modelleme sistemi‖
oluĢturulabilir. Önerilen yapılanmada sürekli olarak, ÇOB ve DSĠ‘nin su kalitesi modelleme
sistemi çalıĢmalarını yürütmesi, izleme ve denetim iĢlerinde ise HSA/ÇĠB görevlendirilmesi
önerilmektedir.
Yapılan modelleme çalıĢmaları sonucunda belirlenen en uygun alıcı ortamlar için 2016
yılından baĢlamak üzere alıcı ortama özgü deĢarj standartları uygulanmaya baĢlanacaktır.
8.4.8.10. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanımı Uygulamaları
ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme, evlerde tuvalet sifon suyu ve
yeĢil
alan
sulaması
vb.
amaçlarla
yeniden
kullanımı
dünya
genelinde
giderek
yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanım oranı %80‘lere
ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Dolayısıyla ülkemiz için de bu durum önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ
atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY
Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuların havzalarda
yeniden kullanımı, havzanın fizibilite çalıĢmalarına göre tespit edilmiĢ, ihtiyaç özelliğine göre
belirlenmelidir. Havzada tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına
göre, yağıĢ durumuna göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine
göre kullanım amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu anlamda
mevcut uygulamalar ÇOB, BB/Belediyeler ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen
yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da
yer alması önerilmektedir.
8.4.8.11.
Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması
Genel olarak su tüketiminin önemli kısmını oluĢturan etken tarımsal amaçlı su kullanımıdır.
Yeraltı suyu kullanımı baĢta olmak üzere, baraj ve göletlerden alınan suyun yaklaĢık %7075‘i tarımsal amaçlı kullanılmaktadır. Özellikle yeraltından sulama kooperatifleri veya Ģahsi
olarak çekilen sular havzalar için hem kirlilik, hem taban seviyesinin düĢmesi gibi tehditler
oluĢturmaktadır. Bu durumda su dağıtım sistemlerinin yapısal yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı
sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna
kadar tamamlanması gereken uygulamalardır. Uzun vadede suyun ölçülü ve kontrollü
dağıtımı ve izlenmesi için telemetrik yöntemlerin kullanımına gidilmelidir. Mevcut uygulamalar
ÇOB ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra
izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da yer alması önerilmektedir.
8.4.8.12.
Sulak Alan Yönetimi
Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı,
uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının sağlanması gerekmektedir.
Lagünlerde su bütçesi, aylık tatlısu ihtiyacı hesabı, lagün deniz ve iç kanal projelerinin ve
denize çıkıĢ yapılarının geliĢtirilmesi, akılcı kullanım esas alınarak, su ürünleri üretiminin
geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin
artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa
Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu
hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi
sağlanmalıdır.
8.4.8.13.
Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin
ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve göllerin
kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden yararlanma imkan ve
Ģartları değerlendirilmelidir. Bu alanların doğal ve kültürel özellikleri dikkate alınarak koruma
ve toplum yararlanmasına açık hale gelmelidir. Bu amaçla 2015 yılına kadar, Ġl Bayındırlık ve
Ġskan Müdürlükleri tarafından kıyı kenar çizgileri ve koruma haritaları belirlenmeli, HSA/ÇĠB
tarafından izleme ve denetim çalıĢmaları yapılmalıdır.
8.4.8.14.
Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi
Yayılı kirleticiler arasında geçen atmosferik taĢınım yolu ile havzadaki su kaynakları üzerinde
ilave bir yük gelebildiği bilinmektedir. Bu tip yüklerin kaynakta azaltılması konusunda
önlemler alınması ve havza içi kontrollerin yapılması sorumluluğu ÇOB‘dedir. Kimi havzada
yoğun
atmosferik
taĢınım
söz
konusu
olduğunda
model
çalıĢmalarına
gidilmesi
kaçınılmazdır. Önerilen düzende sorumluluk yine ÇOB‘te olduğu düĢünülmekte ancak izleme
ve denetimin HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi beklenmektedir. Havzalarda bu konu ile ilgili
çalıĢmaların tamamlanması için 2015 yılı sonu önerilmektedir. Bu tarihten sonra rutin izleme
ve denetimlerin sürekliliği sağlanmalıdır.
8.4.9. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri
Havza sınırları içerisinde yer alan sıcak noktalara ait Bölüm 7.2. de verilen çözüm
önerilerinin, hazırlanan Ceyhan Havzası Eylem Planı takvimine uygun olarak ilgili kurum ve
kuruluĢlar tarafından gerçekleĢtirilmesi önerilmektedir.
8.4.10.
Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması
Havzaların tüm çevresel özellikleri belirlerken birçok veri toplanmıĢ olmaktadır. Bu verilerin
bir bilgi sistemi altyapısı bütününde birleĢtirilmesi ile havzaların kimlikleri ve durumları ortaya
rahatlıkla konabilecektir. Günümüz teknolojisi bu sistemin altyapısının ve veritabanının
oluĢturulmasına imkân vermektedir. Ayrıca, çeĢitli kurumlarda kurulmaya baĢlayan
veritabanlarının da Çevresel Bilgi Sistemine dâhil edilmesi yönetimin sağlıklı Ģekilde
yürümesine yardımcı olabilecektir. Bu bölümde, modern teknolojik araçlar arasında önemli
yer tutan Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) teknolojisinin kullanımı ile de
bu sistemin kurulmasına değinilecektir. Mevcut düzende, ÇOB bünyesinde bu denli havza
bazında bütünleĢik anlamda bir çalıĢma henüz baĢlatılmamıĢtır.
8.4.10.2.
Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması
Bir yerde havzaların kimliği veya künyesi diye adlandırılabilecek ve tüm çevresel özelliklerine
ait mevcut verilerin bir arada yer aldığı bir bilgi altyapı sisteminin 2012 yılının sonuna kadar
tüm havzalar için ortak bir sistem olarak oluĢturulması önerilmektedir. Bu konuda
sorumluluğun ÇOB‘da olması önerilmektedir. Ġzleme, kontrol ve denetimin ise yine ÇĠB nın
görevleri arasında olması düĢünülmektedir.
8.4.10.3.
Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması
Havzalar özelindeki verilerden oluĢacak olan altyapı çerçevesinde her bir havzanın Çevresel
Bilgi Sistemi Veritabanının oluĢturulmasına ise 2012 yılında baĢlanması ve 1,5 yıllık bir
dönemde (2013 yılının ilk yarısında) tamamlanması önerilmektedir. CBS teknolojisinin
kullanılacağı bu veritabanının mevcut veriler bazında havzalar için her türlü hesaplama ve
sorgulamaların yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin
üretilmesi ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olabilmektedir.
Veritabanı sisteminin oluĢturulmasında ÇOB sorumlu olacak ve izleme, kontrol ve denetimde
her bir havzanın ÇĠB görevlendirilecektir.
8.4.10.4.
Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu
OluĢturulacak olan Havza Çevresel Bilgi Sistemine ilgili havza üzerinde çeĢitli kurumlarda
bulunabilecek mevcut verilerin/veritabanlarının entegrasyonu ile tüm havza bilgilerinin tek bir
sistem içerisinde depolanması havza yönetiminde büyük kolaylık sağlayacaktır. Böylece,
kurumlar arası çeliĢkili verilerin mevcudiyeti, kurumlar arası karmaĢıklıklar ve sorumluluk
paylaĢımındaki güçlükler ortadan kalkmıĢ olacaktır. Tüm bilgi entegrasyonunun havzalarda
gerçekleĢtirilmesi için 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı) yeterli olacağı önerilmektedir. Sorumlu
kurum
olarak
ÇOB
ve
izleme
denetim
görevi
ise
ÇĠB
tarafından
üstlenilmesi
8.4.10.5.
Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması
Kurulan çevresel bilgi sisteminin sistematik ve sürekli olarak güncellenmesi ve iyileĢtirilmesi
gerekmektedir. Sistemin sürdürülebilirliğinin sağlanması süreci, 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı)
sonunda baĢlatılacak ve devam ettirilecektir. Sorumlu kurum olarak ÇOB ve izleme denetim
görevi ise ÇĠB tarafından üstlenilmesi düĢünülmektedir.
KAYNAKLAR
Adana Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Adana Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Adana Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‘nden toplanan veriler
Alp, A. , Kara, C. (2004) Ceyhan, Seyhan ve Fırat Havzalarındaki Doğal Alabalıklarda Boy,
Ağırlık ve Kondüsyon Faktörleri
Altinözlü, H. (2004) Flora of the Natural Conservation Area in Adana-Yumurtalık Lagoon
(Turkey)
Apaydın, A., Taner, O., Kavaklı, T., Güner, B. (1997) Kum-çakıl ocaklarının doğal çevreye;
özellikle yeraltı suyuna olumsuz etkilerine çarpıcı bir örnek: Mürted Ovası (Ankara), Jeoloji
Mühendisliği, Sayı 50.
Atasoy, E., Murat, S., Baban, A., Tiris, M. (2007) Membrane Bioreactor (MBR) Treatment of
Segregated Household Wastewater for Reuse, Clean, 35 (5), p. 465-472.
Azbar, N., Bayram, A., Filibeli, A., Muezzinoglu, A., Sengul, F., Ozer, A. (2004) A review of
wastes management options in olive oil production, Critical Reviews on Environmental
Science and Technology, 34 (3): 209–247.
Baban, A., Atasoy, E., Murat, S., Gunes, K., and Ayaz, S. (2007) SWM Training and
Demonstration Center (TDC) at TUBITAK Marmara Research Center (MRC), Zer0-M Journal
Sustainable Water Management, Issue 2, p. 23-25.
Baban, A., Bouselmi, L., El Hamouri, B., and Abdel Shafy, H. (2008) An Overview for the
Technical and Demonstration Centres of the Zer0-M Project, Zer0-M Journal Sustainable
Water Management, Issue 2, p. 31-35.
Baeta-Hall, L., Saà´gua, M.C., Bartolomeu, M.L., Anselmo, A.M., Rosa, M.F. (2005)
Biodegradation of olive oil husks in composting aerated piles, Bioresource Technology, 96
(1): 69–78
BaĢdoğan, G. (2008) Yumurtalık Ġlçesi Turizm Planlaması
Bouselmi, L., Lamine, M., Ghrabi, A. (2008) Integrated Approach to Water Saving, Zer0-M
Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 16-19.
Çiçek N, Su Çerçeve Direktifi Ve Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Planı Örneğinde
AB ve Türkiye YaklaĢımı, Konya, Yük. Lisans Tezi 2009
ÇOB (2004) Türkiye- Fransa ĠĢbirliği Projeleri Çerçevesinde ―Su Havzaları Yönetimi‖
Konusunda Fransa‘nın Paris, Pautarbes ve Orleans Kentlerine Yapılan ÇalıĢma Ziyareti
Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2006.a) Atıksuların Arıtımı Eylem Planı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye.
ÇOB (2006.b) Kentsel Atıksuların Arıtımı Yönetmeliği, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2006.c) Katı Atık Ana Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı
ÇOB (2007) Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü Yönetmeliği,
Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 8 Aralık 2007, Sayı:26724.
ÇOB (2008) Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar, T. C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2008) Türkiye‘de Su Sektörü için Kapasite GeliĢtirilmesi Projesi‖, EĢleĢtirme Projesi,
Ġspanya ÇalıĢma Ziyareti Türk Heyeti Görev Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2008-2012) Atıksu Arıtımı Eylem Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre
ve Orman Bakanlığı
ÇOB (2010) (a) Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması
Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 23 Ocak 2010, Sayı:27471.
ÇOB (2010) (b) Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü resmi internet sitesi, T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı, www.cygm.gov.tr.
Dawei, H. and Jingsheng, C. (2001) Issues, Perspectives and Need for Integrated Water
shed Management in China, Environmental Conservation, 28(4), p. 368-377.
Dawei, H. and Jingsheng, C. (2001) Issues, Perspectives and Need for Integrated Water
shed Management in China, Environmental Conservation, 28(4), p. 368-377.
DHA (2003) Drinking Water and Wastewater Treatment Sysem in Spain, Disenos Hidrolicos
Ambientales
Doğal Hayatı Koruma Vakfı (2008) Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme Raporu
Dore, M., Kushner, J., Zumer, K. (2004) Privatition of Water in the UK and France, Utility
Policy.
Dynesius M, Nilsson C. 1994. Fragmentation and flow regulation of river systems in the
northern third of the world. Science 266: 753–762.
Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works, International
Congress River Basin Managment Vol I., p. 321-333, 22-24 Haziran 2007, Antalya.
ENVEST Planners Konsorsiyumu (2005) Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması
için Teknik Yardım Projesi (EHCIP) Düzenli Depolama Direktifi‘ne Özgü Yatırım Planı, T.C.
Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara.
Erdoğrul Ö., AteĢ A., Kara C. (2005), Sır ve Menzelet Baraj Göllerindeki Bazı Balık
Türlerinde Kadmiyum ve Bakır Düzeylerinin Belirlenmesi
Eroğlu V. (2007). Water Resources Management in Turkey. Republic of Turkey Ministry of
Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works. International
Congress River Basin Managment Vol I. sf 321-333, Antalya, 22-24 Haziran, 2007.
Eroğlu, V. (2007) Water Resources Management in Turkey, Republic of Turkey Ministry of
EU (2003) Analysis of the EU Water Supply and Sanitation Markets and Its Possible
Evolution, Water Liberalization Scenarios, EC Community Research, Final Report for Work
Packagel, Euromarket
EU (2004) Gren Paper on Public Private Partnerships and Community Law on Public
Contracts and Concessions, European Comission
Fradin G. (2007) Integrated Water Resource Managment at River Basin Level in France a
Participatory Way to Finance and Monitor Water Investments in a Sustainable Manner in the
proceedings of International Congress on River Basin Managment, Vol 1., p. 88-98,
organized by State Hydraulic Works of Turkey (DSĠ), Antalya, Turkey, 22-22 March.
Garcıá-Go´mez, A., Roig, A., Bernal, M.P. (2003) Composting of the solid fraction of olive
mill wastewater with olive leaves: organic matter degradation and biological activity,
Bioresource Technology, 86: 59–64.
Gippel CJ, Stewardson MJ. 1998. Use of wetted perimeter in defining minimum
environmental flows. Regulated Rivers: Research and Management 14: 53–67.
Gökdemir B. (2007) ġebeke Suyunda SertleĢme ve Rekabet, Rekabet Kurumu Lisansüstü
Tez Serisi.
Gönenç, Ġ.E. (2006) Sürdürülebilir Havza Yönetimi, Havzalarda Doğal ve Sosyoekonomik
Sistemin Özellikleri, ĠGEM AraĢtırma ve DanıĢmanlık, Cilt I, ISBN: 9944-5621-1-4.
Gönenç, Ġ.E., Baykal, B.B., Tanık, A., Ġnce, O. (1997) Türkiye‘de Su Kaynakları Yönetimine
Yeni bir YaklaĢım, Türkiye‘de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu II, 22–23 Mayıs
1997, Gebze Ġleri Teknoloji Enstitüsü, TÜBĠTAK Marmara AraĢtırma Merkezi, Gebze-Kocaeli,
Cilt II, s. 727–741.
Green J. (2003) Regulations and the Balancing of Competing Interests in England and
Wales, Water Aid and Tearfund.
Grontmij Advies & Techniek bv vestiging Utrecht Houten (2003). Su Çerçeve Direktifi Türkiye
Uygulamaları El Kitabı-Final, Aralık 2003.
Gumbel, E. J. (1939) La Probabilité des Hypothèses, Comptes Rendus de l‘Académie des
Sciences, Paris, 209 p. 645 - 647.
Gürel, M., Ekdal, A., Ertürk, A., Tanık, A. (2010) BütünleĢik Su Kaynakları Yönetimi, 2. Bursa
Su Sempozyumu, 22–24 Mart 2010, Bursa, s. 367–375.
Hazen, A. (1914) Storage to be Provided in Impounding Reservoirs for Municipal Water
Supply, Transactions of the American Society of Civil Engineers, 77, p. 1539-1669.
Hyndman, R. J. and Fan, Y. (1996) Sample quantiles in statistical packages, The American
Statistician, 50(4), p. 361 - 365.
Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar. (2008). Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve Orman
Bakanlığı.
Ġl Envanteri Modernizasyonu 2007-2008.
Ġrtem, E., KabdaĢlı, S. (2001) Kıyı alanları yönetimi ile akarsu havzalarının yönetimi
arasındaki entegrasyon. Türkiye‘nin Kıyı ve Deniz Alanları III. Ulusal Konferansı 26-29
Haziran 2001, Bildiriler Kitabı, 21-30.
KabdaĢlı, S. (2010) Karasu Sahili Erozyon Probleminin Ġncelenmesi - Ön Değerlendirme
Raporu, Ġ.T.Ü. ĠnĢaat Fakültesi, Su ve Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Uygulama ve AraĢtırma
Merkezi.
KahramanmaraĢ Ġl Çevre Durum Raporu 2007, KahramanmaraĢ Ġl Çevre ve Orman
Müdürlüğü
KahramanmaraĢ Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‘nden toplanan veriler
Kaplan, Ü. (2007) KahramanmaraĢ Sır Baraj Gölü‘ndeki Cılıata Faunasının Tespiti
Kara, C. (2001) Sır Baraj Gölü‘nde YaĢayan Chondrostoma Regium‘ un DiĢi ve Erkek
Bireylerinin Kas Dokusu Yağ Asitlerinin DeğiĢimi
Kara, C. (2009) Ceyhan, Seyhan ve Fırat Nehirlerinin Üst Kollarındaki Doğal Alabalıkların
Populasyon Özellikleri
Karaca A. (2000) AfĢin-Elbistan Termik Santrali Emisyonlarının Çevre Topraklarının Fiziksel,
Kimyasal ve Biyolojik Özellikleri Üzerine Etkileri
Karakaya, N., Gönenç Ġ. E. 2006. Türkiye‘de Havzalar Arası Su Transferi Ġçin Bir Karar
Destek Sistemi. Ġtü dergisi/e: Cilt 16: 79-90.
Kondolf, G.M. (1997) Hungry water:Effects of dams and gravel mining on river channels,
Environ. Manag. 21 (4):533-551.
Kraume, M., Scheumann, R., Baban, A., El Hamouri, B. (2010) Performance of a Compact
Submerged Membrane Sequencing Batch Reactor (SM-SBR) for greywater treatment,
Desalination, 250, p. 1011–1013.
Langford, E. (2006) Quartiles in Elementary Statistics, Journal of Statistics Education, 14 (3),
www.amstat.org/publications/jse/v14n3/langford.html.
Mann J. I., (2006). Instream Flow Methodologies: An evaluation of the Tennant Method for
Higher Gradient Streams in the National Forest System Lands in the Western US, MSc
Thesis, Colorado State University, USA.
Masi, F., El Hamouri, B., Abdel Shafi, H., Baban, A., Ghrabi, A. and Regelsberger, M. (2010)
Treatment of segregated black/grey domestic wastewater using constructed wetlands in the
Mediterranean basin: the Zer0-m Experience, Water Science & Technology, 61(1), p. 97105.
Mateos, L., Lorite, I., Lozano, D. and Fereres, E. (2005) Water Govarnance and Managment
in The Water Users‘ Association of Spain, OPTIONS méditerranéennes, Serial B., No 48., p.
233-241.
MosleyMP. 1983. Flow requirements for recreation and wildlife in New Zealand rivers—a
review. Journal of Hydrology (N.Z.) 22(2): 152–174.
Murat, S. (2010) Mechanisms and Modelling of Segregated Household wastewater treatment
by Membrane Bioreactor, PhD Thesis, Ġstanbul Technical University.
Murat, S., Atasoy, E., Baban, A. (2008) Use of Membrane Bioreactor Technology within the
Sustainable Water Management Concept, Zer0-M Journal Sustainable Water Management,
Issue 2, p. 25-29.
Negro, M.J., Solano, M.L. (1996) Laboratory composting assays of the solid residue resulting
from the flocculation of oil mill wastewater with different lignocellulosic residues, Compost
Science and Utilization, 62–71.
Nolde, E. (2008) Establishing Grey Water recycling, Zer0-M Journal Sustainable Water
Management, Issue 3, p. 25-29.
OECD (2008) Çevresel Performans Ġncelemeleri, Organisation for Economic Co-operation
and Development, Türkiye.
Orth DJ, Maughan OE. 1981. Evaluation of the ‗Montana method‘ for recommending
instream flows in Oklahoma streams. Proceedings of the Oklahoma Academy of Science 61:
62–66.
Osmaniye Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Osmaniye Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Osmaniye Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‘nden toplanan veriler
Parker G. W., Armstrong, D. S., and Richards, T. A., (2004). Comparison of Methods for
Determining Streamflow Requirements for Aquatic Habitat Protection at Selected Sites on
the Assabet and Charles Rivers, Eastern Massachusets 2000-02. US Geological Survey
Scientific Investigaiton Report 2004-5092. 72p.
Postel SL. 1998. Water for food production: will there be enough in 2025? BioScience 48:
629–637.
Regelsberger, M. (2005) Zer0-M: Shifting Wastewater from a Disposal problem to an Asset,
Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 3-5.
Regelsberger, M., Baban, A., Bouselmi, L., Abdel Shafy, H., El Hamouri, B. (2007) Zer0-M,
Sustainable Concepts Towards a Zero Outflow Municipality, Desalination 215, p. 64–72.
Reiser DW, Wesche TA, Estes C. 1989a. Status of instream flow legislation and practise in
North America. Fisheries 14(2): 22–29.
Revenga C, Brunner J, Henninger N, Kassem K, Payne R. 2000. Pilot Analysis of Global
Ecosystems: Freshwater Ecosystems.World Resources Institute: Washington, DC.
Roig, A., Cayuela, M.L., Sańchez-Monedero, M.A. (2005) An overview on olive mill wastes
and their valorisation methods, Waste Management, 960-969.
Sarıkaya, H.Z., Çiçek, N. (2010) Su Kaynaklarının Yönetimi, AB Süreci ve Çevre ve Orman
Bakanlığı Uygulamaları, TÜBA Günce Dergisi, Mart Sayısı, 40, s. 5-13.
Scheumann, R., Masi, F., El Hamouri, B., Kraume, M. (2008) Greywater Treatment as an
Option for Effective Wastewater Treatment, Zer0-M Journal Sustainable Water Management,
Issue 2, p. 11-15.
SÇD (2000) Su Çerçeve Direktifi (Water Framework Directive-WFD) (2000/60/EC), Official
Journal
(OJ
L
327),
Yürürlüğe
giriĢ
tarihi:
22
Aralık
2000,
http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html.
ġafak, Ü. (2003), Yumurtalık Koyu Ostrakod Topluluğu
ġerefliĢan, H. , Yıldırım, Z. , ġerefliĢan, M. (2008) The gastropod fauna and their abundance,
and some physicochemical parameters of Lake GölbaĢı
Tanık, A. (2007) Integrated Watershed Management, Ders Notları, ĠTÜ Çevre Mühendisliği.
Tennant D. I. 1975. Instream Flow Regimes for Fish, Wildlife, Recreation and Related
Environmenal Resources, US Fish and Wildlife Service, Billings, Mont.
Tharme RE. 2000. An overview of environmental flow methodologies, with particular
reference to South Africa. In Environmental Flow Assessments for Rivers: Manual for the
Building Block Methodology, King JM, Tharme RE, De Villiers MS (eds). Water Research
Commission Technology Transfer Report No. TT131/00. Water Research Commission:
Pretoria, South Africa; 15–40.
Tharme RE. 2003. A Global Perspective on Environmental Flow Assesment: Emerging
Trends in The Development and Application of Environmental Methodologies for Rivers.
River Research and Applications 19: 397-441.
TKB, 2006. Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik. Resmi Gazete,
Tarih: 17.10.2006, No: 26322.
TOVAG (2007) , KahramanmaraĢ Kenti ve Yakın Çevresinde Arazi Örtüsü-Alan Kullanımı
DeğiĢimlerinin Belirlenmesi ve Sürdürülebilir Alan Kullanım Önerileri GeliĢtirilmesi
TÜĠK (2008) Tarım ve Hayvancılık Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu
TÜĠK (2009) Nüfus Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu.
TÜĠK (2010) Çevre Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr
Türkiye Doğal Hayatı Koruma Vakfı (2008), Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme
Raporu
TÜSĠAD (2008.a) Türkiye‘de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler, Türk Sanayicileri ve
ĠĢadamları Derneği (TÜSĠAD) Yayını, No: T/2008–09/469.
TÜSĠAD (2008.b) Küresel Su Krizine Çözüm ArayıĢları: ġebeke Suyu Hizmetlerine Özel
Sektör Katılımı-Dünya Örnekleri IĢığında Türkiye için Örnekler, Türk Sanayicileri ve
ĠĢadamları Derneği
Uğur, H., Akpınar, N. (2003) Yenikent Zir Vadisinde yer alan kum ocaklarının neden olduğu
çevre sorunları ve bu alanların geri kazanım olanakları. Tarım Bilimleri Dergisi, 9(1), s.35-39.
UN (1997) Guidelines and Manual Land-Use Planning and Practices in Watershed
Manegement and Disaster Reduction, Economic and Social Commission for Asia and the
Pacific United Nations.
UN (2009) World Water Development Report 3, United Nations, UNESCO ISBN:
978923104095-5.
UnluKaplan, Y. , Yılmaz, K. (2009) Bitki Örtüsü ve YetiĢme Ortamı ĠliĢkilerinin
Yorumlanmasında Atama ve Sınıflandırma Yöntemlerinin Kullanımı: Çukurova Deltaları
Örneği
URL 1: www.dpt.gov.tr
URL 2: Genel Uygulama Stratejisi‖ (CIS-Common Implementation Strategy), Mayıs 2011,
www.europa.eu.int
URL 3: www.osbuk.org.tr
Wach, G. (2005) Sanitary Facilities, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue
1, p. 36-39.
Waddle T. 1998a. Integrating microhabitat and macrohabitat. In Hydroecological Modelling.
Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker C, Novicky´
O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and Water Research
Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech Republic. VUV: Praha;
12–14.
Waddle T. 1998b. Development of 2-dimensional habitat models. In Hydroecological
Modelling. Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker C,
Novicky´ O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and Water
Research Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech Republic. VUV:
Praha; 19–22.
Wong, S. (2009) Instituonalizing Water Governance in England and Wales: Potential and
Limitations, Journal of Natural Resources Policy Research, Vol 1., No. 4., p. 307-320, UK.
World Commission on Dams (WCD). 2000. Dams and Development. A New Framework for
Decision-making. The report of the World Commission on Dams. Earthscan Publications:
London.
Yazgan, M. S. (2006). Organik Tarım ve Çevre ile ĠliĢkisi, Bölüm 1, Sürdürülebilir Rekabet
Avantajı Elde Etmede Organik Tarım Sektörü- Sektörel Stratejiler ve Uygulamalar,
Uluslararası Rekabet AraĢtırmaları Kurumu Derneği, Editörler: Eraslan, H.Ġ. ve ġelli, F.
Ġstanbul.
Yıldız M., Özkaya M., Gürbüz A., Uçar Ġ. (2007). Turkey Surface Water Potential and Its
Change in Time. Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General
Directorate of State Hydraulic Works. International Congress on River Basin Managment Vol
I. sf 127-139, Antalya, 22-24 Haziran, 2007.
Yıldız, M., Özkaya, M., Gürbüz, A., Uçar, Ġ. (2007) Turkey Surface Water Potential and Its
Change in Time, Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General
Directorate of State Hydraulic Works, International Congress on River Basin Managment, Vol
I., s. 127-139, 22-24 Haziran 2007, Antalya.
Zessner, M., Lampert, C. , Kroiss, H. and Lindtner, S. (2010) Cost Comparison of
Wastewater Treatment, Water Science and Technology, 62 (2), p. 223-230.
Katı Atık Yönetimi ve AB Uyumlu Uygulamaları Kitabı. Prof. Dr. Ġzzet Öztürk ĠTÜ Çevre
Mühendisliği Bölümü, Ġstanbul 2010.

Ceyhan Havzası Eylem Plan Raporu

Transkript

Benzer belgeler

Eroğlu - Kıbrıs Postası

Otobüs Rayiç Bedelleri - izmir yüksek teknoloji enstitüsü

Facebook paylaşım detaylarını kişiselleştirme

Limanın dertleri kendisi kadar eski Limanın dertleri

Mach3 Türkçe Kullanma Kılavuzu

Kataloğu Görüntüle