docPDF Kaydet - Anadolu Yakası Park ve Bahçeler Müdürlüğü
download 
Şikayet Transkript
PDF Kaydet - Anadolu Yakası Park ve Bahçeler Müdürlüğü
KENT İÇİ AĞAÇLANDIRMALARI VE İSTANBUL KENT İÇİ VE YOL AĞAÇLANDIRMALARININ KRİTİĞİ Prof.Dr. Adnan UZUN İ.Ü. Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Peyzaj Teknikleri Anabilim Dalı GİRİŞ Eski çağlarda ağaçlar insan ve toplum hayatında; sembol olma, kutsallık, meyva, gölgeleme, barınma gibi yönleri ile ön plana çıkmıştır (Holodonsky, 1989). Ancak insan ve toplum hayatındaki gelişmelere paralel olarak ağaçların önemi ve değeri daha da artmış, görsel ve işlevsel etkileri ağırlık kazanmıştır. Ağaçların kentsel peyzajdaki görsel ve işlevsel etkilerinin anlaşılması da esasen antik çağlar kadar eskilere dayanır (Harris, 1983). Bir kent dokusu incelendiğinde; kente ait açık ve yeşil alanlar kentin en önemli fonksiyonel ve estetik unsurları olarak göze çarparlar. Bilindiği gibi, üstü bitki ile kaplı tüm açık alanlar yeşil alan olarak tarif edilmektedir. Bu yeşil alanlar içinde kitle yeşil alanları birbirine bağlayan elemanlar kent içi ağaçlarıdır. Kent içi yol ağaçları bulundukları ortam açısından çevreden olumsuz olarak en fazla etkilenen ağaçlardır. Bu nedenle, diğer ağaçlandırma çalışmalarına göre daha fazla önem ve hassasiyeti gerektirirler. Yol ağaçlarının görsel özellikleri yanında, fonksiyonel (işlevsel) açıdan; kent ikliminin iyileştirilmesi, kente insan ölçeğinin kazandırılması, psikolojik özellikler gibi birçok yararların olduğu da bilinmektedir. 1. KENT İÇİ AĞAÇLANDIRMALARININ İŞLEVLERİ Kent içi yol ağaçlandırmalarının işlevsel etkileri; iklimin iyileştirilmesi, hava kirliliği ve gürültüyü mas etmesi gibi hijyenik etkileri yanında, en önemli konulardan biride trafik düzenlemelerinde aldığı roldür. Çeşitli literatür verilerine göre kent içi yol ağaçlandırmalarının işlevlerini inceleyecek olursak; Sıcaklık kontrolü, Genel olarak yeşil alanların kent iklimine etkileri, ısıma bilançosu dolayısıyla sıcaklık üzerine düşürücü etkileri, havanın bağıl nemini yükseltmeleri, rüzgar gücünü azaltmaları, oksijen üretimi ve havayı filtre etmeleri ile önemlidir. Yeşil alanlar ve bunlara bağlı yol ağaçlarının bulundukları mekanlarda, sıcaklık çevrelerine göre 2-7 °C daha düşük ölçülmektedir. Bu ağaçlandırmalarla, taş veya beton kaplama yolları gölgelenerek buraların aşırı ısınmaları ve bunun sonucu yükselen sıcaklığın insanları rahatsız etmesi de önlenmektedir. Bu ağaçlandırma sayesinde 8 °C ‘ye kadar varan 2 bir sıcaklık düşüşü de söz konusu olmaktadır. Çevrelerinde hava nemini yükseltir, rüzgarın insanları taciz edici etkilerini de azaltırlar. Hava kirliliğini önleme, Kentlerde mevcut hava kirliliği %100 olarak kabul edildiğinde, bu değer parklarda %14.4’e, ağaçlandırılmış kent içi yollarda ise %31’e düşer. Böylece ağaçların parklarda havayı filtre etme oranı %85’in üzerinde olurken, yol üzerinde %70’dir. Hatta, ağaçlar yapraksız durumda iken dahi, havayı filtre etkileri %60’dır. Özellikle fotosentez esnasında karbondioksiti harcayıp kitlelerin büyüklüğü dolayısıyla büyük ölçüde oksijen üreterek havayı temizlerler. Gürültüyü önleme, Yol ağaçları yükselen ses dalgalarını kırarak sesin yankılanmasını da önlerler. Aynı zamanda, insanlar kaynağını görmedikleri gürültüye karşı daha uzun süre katlanabilmektedirler. Özellikle ağaçlandırmaları, yol kenarındaki sanayi tesislerinin gürültülerinin yola aks etmesini engelledikleri gibi daha önemlisi doğrudan trafiğin yarattığı gürültünün de yolun kenarındaki yerleşim alanlarına intikalini bir ölçüde de olsa önlemektedirler. Psikolojik etkiler, Kent içi yol ağaçlandırmaları ile kentin görünümü pozitif olarak etkilenir ve kentte gölge ve cezbedici bir doğal ortam oluşturarak monotonluğu kırarlar. Ağaçların insanlar üzerindeki psikolojik etkileri, sahip oldukları form, doku, renk, çiçeklenme gibi özellikleriyle de doğrudan etki edebilmektedirler. İnsanlar dağınık formlu ağaçların dikildiği bir yolda yürürken kendini daha rahat hissederler. Öte yandan sütun yada piramit formlu ağaçların dikildiği bir yolda insanlarda disiplin duygusu uyanmaktadır. Bunun yanında, ağaçların farklı yapraklanma ve çiçeklenmesi ile kent peyzajı açısından yola görsel açıdan da değerler kazandırılmaktadır. Ağaçlar, yıl boyunca güzel yapılara bir fon oluştururken, çirkin görünümleri maskelemesi açısından insan psikolojisiyle yakından ilişkilidir. Trafik düzenleyici rolü, Yol, cadde ve bulvarlarda dikimi gerçekleştirilen yol ağaçları, yol üzerinde üçüncü bir boyut olarak algılanmaktadır. Bu özellikleri yanında farklı türlerle oluşturulabilecek kompozisyonlar; yaya geçitlerinin vurgulanması, sokak ayrımlarının ortaya çıkarılması, taşıt ve yaya arasındaki güvenliği sağlaması ve trafiği tehlikeye sokacak far lambalarının şiddetini azaltması gibi sayılabilecek pek çok faydalar sağlamaktadır (Nadel at all.,1997, Guerin, 1989). 3 2. KENT İÇİ YOL AĞAÇLANDIRMALARINDA UYGUN TÜR NİTELİKLERİ Kentlerde yol ağacı olarak seçilecek türlerde şu niteliklerin bulunmasına ağırlık verilmelidir; Kentlerde seçilecek türler o yörenin iklim ve toprak koşulları yanında kentin kendine has yetişme ortamına uygun bir tür olması esas şarttır. Aksi halde iyi ve sağlıklı bir gelişme bunlarda beklenemez. İklime göre değişmekle birlikte birçok yaprağını döken ağaç kullanmak mümkünken, özellikle bu alanlarda Sedir, Ladin, Göknar gibi ağaçlarının dikimlerinden kaçınılmalıdır. Fidan seçerken fidanın sütun olarak büyümesi, dolayısıyla tepe sürgünü iyi gelişen türler yol ağacı olarak seçilmeli. Aksi halde budamalarla tepeyi yükseltmek zor olmaktadır. Bunun yanında uzun ve düzgün gövdeler oluşturan, tesisi kolay, uniform şekilli ve hızlı büyüyen fakat buna rağmen gevşek ve gevrek bir yapıya sahip olmayan türler yol ağaçlandırmaları için seçilmelidir. Taç yapısı itibarıyla simetrik olan, şekil, büyüklük ve yapı itibarıyla göreceği fonksiyonlara ve ortama uygun, güzel görünümlü türler olmalıdır. Seçilen türler; yapıt veya binaların yarattığı rüzgar koridorları söz konusu olan yerlerde daha da şiddetlenen rüzgara dayanıklı olmalıdır. Kuvvetli kök sistemine sahip türler tercih edilmekle birlikte, yan köklenme yaparak kaldırımları ve beton kaplamaları tahrip edici olmamalı, drenaj kanallarını tıkamamalı, tesislere zarar vermemelidir. Her türlü böcek ve mantar hastalıklarına dayanıklı olması önemli bir niteliktir. Deniz etkisi olan kesimlerde yol ağaçlarının tuzlu suların etkisi altında olduğu nedenle buralarda tuzlu suya dayanıklı İğde, Dişbudak, Akkavak gibi türlerin tercih edilmesi gerekmektedir. Karın fazla etkili olduğu kentlerde dalları fazla gevrek ve kolay kırılabilen ve aynı zamanda kışında yapraklı, kesif tepeli türler seçilmemesi gerekir. Seçilecek türler kök ve kütük sürgünü oluşturmayan türlerden olmalıdır. Örneğin, bu konuda Ihlamurlar bir hayli problem yaratırlar. Dikilecek ağaçların yazın bol gölge etkileri olması da önem taşır. Seçilecek türlerin temiz tabiatlı türler olması buna karşılık sık dal ve kabuk döken, ezilen, dağılan meyvelere sahip olmamaları istenir. Kullanılacak türler, mekanik zararlara (çarpma, sıyrılma, vs.) dayanıklı olmalı, aynı zamanda bu mekanik zararları ve yaraları kolay ve hızlı kapatabilen türlerden seçilmelidir. 4 Zor koşullara (sıcaklık değişimi, toprağın organik maddece fakir olması, vs.) uyum sağlayabilen türlerin seçilmesi gerekmektedir. Bakımlarının kolay olması ve kök sistemlerindeki gelişimin küçük olması nedenleriyle küçük taçlı ağaçların seçimine karşı eğilim daha fazladır. Cadde veya yolun çeşidine bağlı olarak; yolu genişliği, yönü, çevredeki yapılar, bunların yüksekliği gibi çevre faktörleri esas alınmalı ve buna göre tür seçimi yapılmalıdır. 3. KENT İÇİ YOL AĞAÇLANDIRMALARINDA UYGUN FİDAN NİTELİKLERİ VE STANDARTLARI Kent içi yol ağaçlandırmalarında iyi gelişmiş boylu fidan materyali kullanımı esastır. Türk Standartları Enstitüsünün “Şehir içi Yol ve Meydan Ağaçlandırma Kuralları Standardı” (TS 81-46 1990/03’nda da belirtildiği gibi kent içi alle ağaçlandırmalarında kullanılacak fidan materyalinin morfolojik olarak(Ürgenç, S. 1990): - 2 - 2.5 m’ lik dalsız gövde yüksekliğine sahip, tek ve düzgün gövdeli, simetrik ve dikey dallanan tepe tacı geliştirmiş, gövde çapı 5 cm den kalın, en az 3 kez şaşırtma ya da transplantasyon işlemleri ile kök terbiyesi yapılmış, tercihen kaplı, ya da topraklı tipteki fidan özelliklerine sahip olması gerekir (Resim 1). Resim 1. Bulvar kenarında yeni oluşturulmuş örnek bir alle 5 Bununla birlikte fizyolojik olarak: - tomurcukların canlı, sişkin ve iyi gelişmiş olması, yaprakların diri parlak ve sık olması, gövde ve dallarda kabukların buruşuk olmaması, dallanmanın türe özgü bir formda gelişmiş olması, özellikle son yıla ait terminal ve subterminal sürgünlerin iyi bir gelişme göstermiş olması, kök sisteminin sak ile orantılı yan ve kılcal köklerce zengin olması, kaplı fidanların en az 1 vejetasyon dönemi öncesinden kaplara alınmış olması, buna karşılık kap değişimindeki gecikmeler ya da kap hacminin yetersizliğinden kaynaklanan kök dönmeleri olmaması, topraklı fidanlarda kil içeriği yüksek tekstürdeki topraklarla kök toprak temasının sağlam kurulmuş ve bozulmamış olması, genel olarak kök, gövde, dal ve yapraklarda patolojik oluşumların, hastalık belirtilerinin ve mekanik yaralanmaların bulunmaması gerekir. Fidan materyalinin alımında morfolojik ve fizyolojik açılardan belirtilen hususlar göz önüne alınarak kalitatif testler yapılmalıdır. Her fidan partisinin % 2 lik kısmında da, kökleri saran toprak ya da kap ortamları su içinde çözündürülerek, başta kaç kez transplantasyon gördüğü olmak üzere fizyolojik ve morfolojik değerlendirmeler yapılmalıdır. Yol ağaçlandırmalarında diğer niteliklerle birlikte olgun yaştaki dalsız gövde yüksekliği büyük önem taşır. Çünkü dallanmanın yaya ve taşıt trafiğine engel olmaması gerekir. Dallanma yüksekliği büyük ve küçük boyutlu ağaçların ayrımı bakımından önemli olup, örneğin, motorlu araç trafiğine açık caddelerde kamyonların rahatlıkla geçmesi için 4.5 m den az olmamalıdır. Yürüme yollarında ise bu yükseklik 2.5 – 4.5 m arasında olabilir. Dallanma yüksekliği ile minimum ağaç boyu arasındaki estetik oran ise en az 1 / 1.5 – 2 arasındadır ve buna göre 4.5 m lik dallanma yüksekliği için minimum ortalama ağaç boyu 12 m dir. Bu koşulların yerine getirilebilmesinde tür seçimi ile birlikte fidan materyalinin seçimi de büyük önem taşır (Tablo I) (Aslanboğa, 1986). Tablo I: Kent içi yol ağaçlandırmalarında ağaçlar ile alt yapı tesisleri arasında bulunması gereken minimum mesafeler (Bernatzky, 1978) Yaya kaldırımı kenar taşından ağaç gövdesinin merkezine kadar minimum........................1 m. Havai hat direklerinden..........................................................................................................4 m Cadde lambaları ağaçlardan 7 m. den daha fazla yüksekte olmalı ve ağaçların aralarındaki minimum mesafe 10 m. alınmalıdır Kanalizasyonlardan minimum................................................................................................2 m Yağmur ızgaralarından minimum...........................................................................................2 m 400 NW ya kadar olan gaz ve su boru hattından minimum....................................................2 m 400 NW nin üstündeki gaz ve su boru hattından ve yüksek basınçlı ve uzun mesafeli ısıtma hattından minimum.....................................................................................................3 m Yüksek ve alçak voltaj elektrik ve telefon kablolarından minimum...................................... 2m 6 4. İSTANBUL KENT İÇİ AĞAÇLANDIRMALARININ TARİHSEL GELİŞİMİ Türkiye’de kentlerdeki ağaç kültürü konusundaki en eski kayıtlar 500 yıl öncesine ait dönemleri kapsamaktadır, bu kayıtlarda gerek önceden yapılmış, gerekse yapılmakta olan kent ağaçlandırmaları konusunda bilgiler bulunmaktadır (Resim 2) (Asan, Uzun 1994). Resim 2. Anadolu Kavağı’nda bulunan bir Anıt ağaç. İstanbul’da yol ağaçlandırmalarına örnek teşkil edebilecek en önemli çalışmalar 1856 yıllarında Dolmabahçe sarayını Beşiktaş’a bağlayan yol üzerinde, ikinci yol 1870 yıllarında Beykoz ilçesi ve Abrahampaşa Korusu önünde, üçüncü yol ise 1873 yılında uygulanan Büyükdere ve Belgrad Ormanı arasında uygulanmıştır. Londra Çınarı (Platanus x acerifolia) ile yapılan bu ağaçlandırma, Sultan Abdülaziz döneminde tüm fidan materyalinin İtalya’dan getirilmesiyle yapılmıştır (Resim3, 4). 7 Resim 3. 1873 yılında dikilmiş Bahçeköy yolundaki her biri anıt ağaç özelliklerinde Çınar allesi Resim 4. 1856 yıllarında dikilen Çıragan Sarayı önündeki Çınar ağaçları. Ülkemizdeki bu alandaki bilinçli ve sistemli çalışmalar Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kuruluşu ile başlamıştır. Bugün, gelişmiş modern yerleşim alanlarına baktığımızda yol düzenlemeleri içinde ağaçlandırmaların önemi daha yoğun olarak ortaya 8 çıkmaktadır. Bu uygulama aynı zamanda bir kentin prestiji açısından da çok önemlidir (Uzun ve ark.,1996). Cumhuriyet döneminin ilk önemli çalışmaları olarak; 1930’ lu yıllarda İstanbulFlorya’da Atatürk Ormanı, Yalova-Termal’de Termal koruluğu kurulmuştur. 1949 yılında ise İ.Ü. Orman Fakültesi ve Orman Bakanlığı işbirliği ile, bitki türü çeşitliliğinin kent halkına tanıtılması ve kentlerde kullanımı mümkün olabilecek olanların denenmesi amaçlarına yönelik olarak İstanbul’da Türkiye’nin ilk Arboretumu (Atatürk Arboretumu) kurulmuştur (Resim 5) (Yaltırık ve ark.,1997). Resim 5. Atatürk Arboretumu’ndan genel bir görünüm 1960 yılı bilindiği gibi Türkiye’de planlı kalkınma döneminin başlangıcıdır. Bu dönemde diğer sektörlerde olduğu gibi kent ormanı ve ağaçlandırmaları çalışmalarında da kapsamlı planlama ve uygulamalar gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar hem Orman Bakanlığı Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolu Genel Müdürlüğü, hem de Belediyelerin ilgili birimleri tarafından kent ormanı tesisi, yeşil kuşak projeleri, yol ağaçlandırmaları, erozyon kontrol ağaçlandırmaları, hatıra ormanı tesisleri gibi çok değişik kapsamlarda kent çevresinde gerçekleştirilmiştir. Kent içindeki ağaçlandırmalar ise esasen Belediyeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmalarla kentlerde, kişi başına düşen yeşil alan miktarlarında önemli düzeylere ulaşılmıştır. Belediyeler tarafından gerçekleştirilen kent içi ağaçlandırmalar, özellikle 1980 yılından sonra ülke genelinde yaygınlaşmıştır. Bu çalışmalar kent içi korulukları, kent içi yol ağaçlandırmaları, semt parkları, yeşil kuşak ağaçlandırmaları, meydan düzenlemeleri, çevre parkları kapsamında ayrıntılı projelere konu edilerek gerçekleştirilmiştir (Uzun ve ark., 2001). 9 Ürgenç ve Dirik (1990) tarafından, 1990 yılı öncesinde Türkiye genelindeki kentlerde bu kapsamda yapılan bitkilendirme çalışmalarında kullanılan türlerin envanterini konu alan bir araştırma yapılmış ve bu araştırma, Yaltırık, Efe ve Uzun (1997) tarafından yapılan çalışma ile, Atay ve ark. (1987), Atay ve ark. (1990) tarafından yapılan çalışmalarla kombine edilerek İstanbul-Kent İçi Yol Ağaçlandırmalarında Kullanılması Uygun Türler ve Özellikleri adı altında Tablo II’de sunulmuştur. Böylece, yapılacak bitkilendirmeler konusunda tür seçimi bakımından bir veri tabanı oluşturulmuştur. Ülke genelinde çok yüksek miktarlara ulaşan fidan ihtiyacını karşılayabilmek için başta İtalya olmak üzere çeşitli Avrupa ülkesi fidanlıklarından ithal fidan getirilme yoluna gidilmiştir. Kent ağaçlandırmaları, günümüzde resmi kurumlar yanında sivil toplum örgütleri tarafından da sahiplenilmiş durumdadır. Bu ihtiyaçlara paralel olarak ülke genelinde kent ağacı fidanlıklarının sayıları ve kapasiteleri de artmıştır. 5. İSTANBUL KENTİ İÇİ AĞAÇLANDIRMALARINA UYGUN AĞAÇ TÜRLERİ İstanbul şehri, Emberger Biyoklimatik sınıflandırma yöntemine göre yazların sıcak ve kurak, kışların ılık ve yağışlı geçtiği Akdeniz makro iklim tipi ile genel olarak ılık ve yağışlı bir rejim gösteren Oseanik makro iklim tipinin kesiştiği bir coğrafik bölgede yer almaktadır. Kuzey kesimleri oransal olarak daha serin ve nemli, güney kesimleri ise daha kurak ve sıcak iklimsel etkiler altındadır. Bu durum, özellikle ılıman kuşakta doğal olarak yayılış gösteren ağaç türleri başta olmak üzere kısmen subtropik, kısmen de boreal kuşakta yayılış gösteren birçok ağaç türünün İstanbul’da yetiştirilmesini mümkün kılmaktadır. Dolayısıyla genel klimatik özellikler bakımından İstanbul’da kent içi yol ağaçlandırmalarında kullanılmaya uygun tür çeşitliliği oldukça zengindir. (Resim 6). . Resim 6. Yıldız Korusunda Anıt nitelikli yaşlı bir Meşe 10 Tür seçiminde, genel iklim değerlendirmeleri yanında, türlerin değişik yetişme ortamı koşullarına ve özellikle kentsel ekosistemlere uyum yeteneklerini ortaya koyan fizyolojik amplitüd ya da plastitelerini de dikkate almak gerekir. Bu konuda ilgili literatür bilgileri yanında, İstanbul’da önceden yapılmış dikimlerde kullanılmış türlerin başarı düzeyleri ile İstanbul’a benzer yetişme ortamı koşullarına sahip yurt içi ve dışındaki diğer kentlerdeki dikimlerin başarı düzeyleri iyi bir referans kabul edilebilir. Sunulan liste ile ilgili genel bir değerlendirme yapıldığında, ekolojik açıdan bazı subtropik türlerle, vatanı İstanbul’a göre daha güney enlemlerde yer alan yerli veya yabancı türlere, sıcaklık istekleri dikkate alınarak İstanbul’un güneyinde yer alan sahil kesimlerinde yer verilmelidir. Kuzey kesimleri, nemli iklim rejimine sahip olması nedeniyle oransal olarak nem isteği fazla olan türlere daha uygundur. İstanbul’un batı kesimleri Trakya’dan gelen karasal iklim rejiminin etkilerine açıktır. Bu kesimde yapılacak ağaçlandırmalarda da don, soğuk ve rüzgar etkilerine karşı daha dayanıklı olan türlere ağırlık verilmelidir. Tür seçiminde dikkate alınması gereken diğer bir konu da, İstanbul’un kentsel yapılanma özellikleridir. Geçmişin şehircilik mirasını taşıyan semtlerde İstanbul’un tarihi ile bütünleşmiş yerli ve yabancı türlere ağırlık verilmesi daha anlamlı olur (Resim 7,8,9). Resim 7. Boğaziçi’nde Fıstık çamları, Serviler, Çınar, Çitlenbik, Sakızağacı ve Ihlamurlar. 11 Resim 8. Boğaziçi’nin İlkbaharın müjdecisi Erguvanlar. Resim 9. Boğaziçi’nin vazgeçilemez ağaçları Çınarlar. Sonuç olarak, İstanbul koşullarında şehir içi yol ağaçlandırmalarında ekolojik, dendrolojik ve estetik özellikleri bakımdan kullanılmaya elverişli olan söz konusu türleri, planlama ve uygulama aşamalarında yol genişlikleri, caddelerin ışıklanma durumları, türlerin ışık istekleri ve olgun yaştaki tepe tacı genişliklerine uygun olarak seçmek gerekir. 12 Tablo II: İstanbul-Kent İçi Yol Ağaçlandırmalarında Kullanılması Uygun Türler ve Özellikleri ÇİZELGEDE KULLANILAN KARAKTERİSTİKLER AĞAÇ TÜRÜ ACER (AKÇAAĞAÇLAR) Acer pseudoplatanus Dağ Akçaağacı Acer platanoides Çınar yapraklı Akçaağaç Acer palmatum Japon Akçaağacı Acer trautvetteri Kayın gövdeli Akçaağaç Acer campestre Ova akçaağacı Acer cappadicum Beşparmak Akçaağacı Acer negundo Dişbudak yapraklı Akçaağaç AESCULUS (ATKESTANELERİ) Aesculus pavia Kırmızı çiçekli Atkestanesi Aesculus hippocastanum Beyaz çiçekli Atkestanesi Aesculus carnea ALBIZZIA (GÜLİBRİŞİM) Albizzia julibrissin TAÇ GENİŞLİĞİ, BOYU SICAKLIĞA DAYANIKLI KURAKLIĞA DAYANIKLI HAVA KİRLİLİĞİNE DAYANIKLI İSTANBUL’DA DENENMİŞ ☼ ~ φ I Büyük boylu 20 m Orta boylu 10 – 20 m Küçük boylu 10 m Taç Genişliği m. 10 10 Taç Genişliği m. 10 10 Taç Genişliği m. 10 KENT YOLLARI İÇİN UYGUNLUĞU AÇIKLAMA Uygun Derin nemli toprak ister, Gölge veya yarı gölge ağacıdır. Φ ☼ ~ I Uygun Böcek saldırılarına ve yol kaplamalarına duyarlı, erken çiçek açar. Uygun Derin nemli toprak ister, Gölge veya yarı gölge ağacıdır. Uygun Derin nemli toprak ister, Gölge veya yarı gölge ağacıdır. φ Uygun Büyüme yavaş toprak isteği az. Trakya, Marmara ve Kuzey Anadoluda Uygun Derin nemli toprak ister, Gölge veya yarı gölge ağacıdır. ☼ ~ φ I Uygun Sıcak kurak iklimde erken yaprak dökümü görülmekte Koşullu uygun Yol kaplamalarına, toprak sıkışmasına, diri örtüye duyarlı. Koşullu uygun Sıcağa ve kurağa duyarlı, bol ve büyük meyva dökümü, Koşullu uygun Yol kaplamalarına, toprak sıkışmasına, diri örtüye duyarlı. Koşullu uygun Düzgün gövde önemli, dağınık taç nedeniyle sınırlı kullanım I φ ☼ ~ φ I 13 ALNUS (KIZILAĞAÇ) Alnus cordata φ ~ BETULA (HUŞLAR) Betula pendula Salkım huş φ Koşullu uygun Betula fontianalis Koşullu uygun Betula papyrifera Koşullu uygun Betula pubescens Koşullu uygun Betula lutea Koşullu uygun ☼ ~ φ I Koşullu uygun Düzgün gövde, dağınık taçlı, sahil kentlerinde başarılı. Koşullu uygun Dona karşı duyarlı, düzgün gövde önemli, dikim topraklı fidanla Koşullu uygun Düzgün gövde zor, kalkerli sıcak topraklarda, meydanlarda kasalar içinde yetiştirilebir. Uygun Yer yer başarılı, nemli kalkerli toprakları sever, geç donlara duyarlı. CATALPA (KATALPA) Catalpa bignonoides CELTIS (ÇİTLENBİK) Celtis australis ☼ ~ φ I CERCIS (ERGUVAN) Cercis siliquastrum FRAXINUS (DİŞBUDAKLAR) Fraxinus excelsior Adi Dişbudak Fraxinus ornus Çiçek Dişbudağı ☼ ~ I ☼ ~ φ I ☼ ~ φ I Koşullu uygun Fraxinus angustifolia subsp. Oxycarpa GINKGO (MABET AĞACI) Ginkgo biloba HIBISCUS (AĞAÇ HATMİ) Hibiscus syriacus KOELREUTERIA (GÜVEY FENERİSABUN AĞACI) Uygun ☼ ~ φ I Φ ☼ ~ ☼ ~ Sıcağa, yol kaplamalarına duyarlı, ışık isteği çok, sığ köklü, kısa ömürlü, dikim topraklı fidanla yapılmalı. Büyüme 5 yaşından sonra hızlanır. Sıcağa, yol kaplamalarına duyarlı, ışık isteği çok, sığ köklü, kısa ömürlü, dikim topraklı fidanla yapılmalı. Sıcağa, yol kaplamalarına duyarlı, ışık isteği çok, sığ köklü, kısa ömürlü, dikim topraklı fidanla yapılmalı. Sulak nemli yerleri sever. B. pendula ile aynı. Sıcağa, yol kaplamalarına duyarlı, ışık isteği çok, sığ köklü, kısa ömürlü, dikim topraklı fidanla yapılmalı. Akdeniz yöresinde, kuru sıcak topraklarda, taçın ışık alması önemli, yol kaplaması ve toprak sıkışması duyarlı. Deniz rüzgarı ve tuzlu su etkilerine dayanıklıdır. Çok uygun Yoğun ışığa hastalıklara dayanıklı, yalnız erkek ağaçlar kullanılmalı, dikim topraklı fidanla yapılmalı. Koşullu uygun Kasa içinde meydanlarda, yaya yollarında kullanılabilir. 14 Koelreuteria paniculata LAGERSTROEMIA (OYA-İSPANYOL LEYLAKLARI) Lagerstroemia indica Lagerstroemia indica violacea Lagerstroemia indica alba LIGUSTRUM (KURT BAĞRI) Ligustrum ovalifolium LIRIODENDRON (LALE AĞACI) Liriodendron tulipifera ☼ ~ Koşullu uygun Gençlikte dona duyarlı, düzgün gövde zor ve dağınık taçlı. Φ ☼ ~ Φ ☼ ~ Koşullu uygun Yalnız süsleme amacıyla, sınırlı, kap içinde. Koşullu uygun Yalnız süsleme amacıyla, sınırlı, kap içinde. Φ ☼ ~ Koşullu uygun Yalnız süsleme amacıyla, sınırlı, kap içinde. Φ ☼ ~ Koşullu uygun Net boş mekan oluşturması zor, çevre etkisi nedeniyle boşluklu taç yapısı, yol kaplamalarına duyarlı, Akdeniz iklim bölgesinde. Koşullu uygun Besin maddesi zengin, derin toprak ister, hızlı gelişir. Dikim erken ilkbaharda topraklı fidanla, aksi halde kök çürümesi görülür. Parklara, özel ve tüzel kişilerin bahçelerine dikilebilir. Parklara, özel ve tüzel kişilerin bahçelerine dikilebilir. MALUS (SÜS ELMALARI) Malus floribunda Φ ☼ ~ Koşullu uygun Malus spectabilis Φ ☼ ~ Koşullu uygun MELIA (TESBİH AĞACI) Melia azedarach Φ ☼ ~ PAULOWNIA (PAVLONYA) Paulownia serrulata Koşullu uygun Taç dağınık, düzgün gövde önemli, Akdeniz iklimindeki kentler için net boş mekan vermesi halinde uygun Koşullu uygun Gençlikte hızlı büyür, kısa ömürlü, çiçekleri nedeniyle zarar görebilir. Düzgün gövde önemli. Geniş taçlı, yoğun ışımaya dayanıklı budama yerleri ‘Çınar kanseri’ nedeniyle bakım görmeli. Nemli soğuk ilkbaharda mantar saldırısı. Geniş taçlı, yoğun ışımaya dayanıklı budama yerleri ‘Çınar kanseri’ nedeniyle bakım görmeli. Nemli soğuk ilkbaharda mantar saldırısı. Geniş taçlı, yoğun ışımaya dayanıklı budama yerleri ‘Çınar kanseri’ nedeniyle bakım görmeli. Nemli soğuk ilkbaharda mantar saldırısı. Φ ☼ ☼ ~ I PLATANUS (ÇINARLAR) Platanus orientalis Akçaağaç yapraklı Çınar ☼ ~ φ I Çok uygun Platanus occidentalis Batı Çınarı ☼ ~ φ I Çok uygun Platanus x acerifolia Londra Çınarı ☼ ~ φ I Çok uygun PRUNUS Prunus avium ‘Plena’ Koşullu uygun Kalkerli toprak ister, erken yaşlanır, 15 Kiraz Prunus cerasifera ‘Atropurpurea’ Vişne PTEROCARIA (KANATLI CEVİZ) Pterocaria fraxinifolia Kafkas Kanatlı Ceviz Quercus cerris Saçlı Meşe Quercus robur Kızıl Meşe Koşullu uygun I QUERCUS (MEŞELER) Quercus rubra Amerikan Kırmızı Meşesi I Uygun I Çok uygun ~ Quercus ilex Pırnal Meşesi Quercus palustris Bataklık Meşesi Koşullu uygun Koşullu uygun Uygun PYRUS (SÜS ARMUTLARI) Pyrus calleryana ☼ ~ φ I Koşullu uygun Pyrus ussuriensis ☼ ~ φ I Koşullu uygun ROBINIA (YALANCI AKASYALAR) Robinia pseudoacacia Beyaz çiçekli yalancı Akasya Robinia pseudoacacia umbraculifera Top Akasya Robinia pseudoacacia bessoniana İnce dallı top Akasya Robinia pseudoacacia pyramidalis Sütun yalancı Akasya Robinia pseudoacacia semperflorens Robinia pseudoacacia monophylla Robinia hispida SOPHORA (SOFORA) Sophora japonica Nemli ve besin maddelerince zenginderin topraklı yerleri tercih eder, Parklara, özel ve tüzel kişilerin bahçeleri için daha uygundur. Kent yollarının ekolojik koşullarına uygun. Dikim topraklı fidanla, düzgün gövde önemli. Meşeler içinde en hızlı büyüyenidir. Kent yollarının ekolojik koşullarına uygun. Dikim topraklı fidanla, düzgün gövde önemli. Kent yollarının ekolojik koşullarına uygun. Dikim topraklı fidanla, düzgün gövde önemli. Kent yollarının ekolojik koşullarına uygun. Dikim topraklı fidanla, düzgün gövde önemli. Parklarda, özel ve tüzel kişilerin bahçelerinde yetiştirilir. Parklarda, özel ve tüzel kişilerin bahçelerinde yetiştirilir. Uygun Yetişme ortamı istekleri az, yoğun ışığa dayanıklı, kök boğazı kalınlaşması, böcek saldırıları, rüzgar kırması tehlikesi. Koşullu uygun En küçük form, taçın ışıklanması önemli, böcek saldırılarına uğrayabilir, kap içinde kullanılabilir. Çok uygun Besin maddesi bakımından zengin topraklarda hızlı gelişme, fakir topraklarda küçük taç yapısı. Koşullu uygun Rüzgar kırması tehlikesi. Uygun Tüm yaz boyu çiçekli Akasya Uygun Tek yaprakcıklı Akasya Uygun Kırmızı çiçekli yalancı Akasya Uygun Gençlikte dona duyarlı, düzgün boylanma önemli, ıslah gerekli. ☼ ~ φ I φ ☼ ~ meyvasız. .Park ve bahçelerde. Erken yaşlanır, yüzeysel kök geliştirir, kasalar içinde kullanılabilir.Park ve bahçelerde 16 SORBUS (ÜVEZLER) Sorbus aucuparia Dişbudak yapraklı üvez Sorbus torminalis Koşullu uygun Fidanlıklarda yetiştirilmesi tercih edilmelidir. Koşullu uygun Sorbus umbellata Koşullu uygun Fidanlıklarda yetiştirilmesi tercih edilmelidir Fidanlıklarda yetiştirilmesi tercih edilmelidir TILIA (IHLAMURLAR) Tilia cordata Küçük yapraklı Ihlamur Tilia tomentosa Gümüşi Ihlamur Tilia platypyllos Büyük yapraklı Ihlamur Koşullu uygun Uygun φ Uygun Tilia platypyllos fastigiata Sütun Ihlamur Uygun Tilia rubra var. Caucasica Kafkas Ihlamuru Uygun Koşullu uygun ULMUS (KARAAĞAÇLAR) Ulmus glabra Dağ Karaağacı Ulmus glabra pendula Sarkık dallı dağ Karaağacı Ulmus glabra atropurpurea Kırmızı yapraklı dağ Karaağacı Ulmus carpinifolia Ova Karaağacı Ulmus carpinifolia umbraculifera Top Karaağaç Ulmus americana Amerikan Su Karaağacı ZELKOVA Zelkova carpinifolia Koşullu uygun Serin, nemli toprak ister. Yol kaplamalarına duyarlı, böcek saldırısı, düzgün boylanır, küçük yapraklı. Geniş alana gereksinim duyar, yapraklar çevresel dizilmiştir, genellikle yer seçer. Batı Anadolu, Karadeniz ve Marmara çevresinde doğal olarak yetişir. Nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklı yerleri tercih ederler, rutubet istekleri fazladır. Nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklı yerleri tercih ederler, rutubet istekleri fazladır. Nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklı yerleri tercih ederler, rutubet istekleri fazladır. Nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklı yerleri tercih ederler, rutubet istekleri fazladır. Nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklı yerleri tercih ederler, rutubet istekleri fazladır. Koşullu uygun Nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklı yerleri tercih ederler, rutubet istekleri fazladır. Koşullu uygun Nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklı yerleri tercih ederler, rutubet istekleri fazladır. Nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklı yerleri tercih ederler, rutubet istekleri fazladır. Koşullu uygun Koşullu uygun Nemli ve besin maddelerince zengin derin topraklı yerleri tercih ederler, rutubet istekleri fazladır. Uygun Kurağa ve rüzgara dayanıklıdır. 17 5. İSTANBUL KENT İÇİ AĞAÇLANDIRMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ VE KRİTİĞİ GENEL OLARAK İstanbul kent içi ağaçlandırmalarında, İstanbul’un adeta olmazsa olmaz olan ağaçları bulunmaktadır. Bunlar, özellikle Boğaziçi’ne damgasını vurmuş olan ağaçlardır. Bu ağaçlar, ileriki yaşlarında şemsiye tepe oluşturan Fıstıkçamı ile sütun görünümlü Servi ağaçlarının kontrastı, baharın müjdecisi Erguvan ağaçları, uzun yaşamın sembol ağacı Çınar, güzel ve şifalı çiçekleri ile Ihlamur, ilkbaharda güzel çiçeklenmeleri ile Atkestanesi, meyveleri ile Çitlenbik ve Sakızağaçları olarak sıralanabilir (Resim 10). Resim 10. Boğaziçi peyzajından bir görünüm. Tür seçimi dikim başarısı üzerinde belirleyici bir etkiye sahiptir. İstanbul şehrinin içinde bulunduğu bölgesel ekolojik koşullar çok sayıda türün bu kentte yaşamasına ve yetiştirilmesine olanak tanımaktadır. Yürütülen çalışmalarda büyük oranda uygun türlere yer verilmiş olmakla birlikte, gelecekteki yol ağaçlandırmaları için tür seçimlerinde ilgili bölümde sıralanan uygun tür niteliklerine özenle riayet edilmeli, ve planlamalarda yol genişlikleri, ışıklanma, rüzgar etkileri ile türlerin ekolojik istekleri ve dendrolojik özellikleri arasındaki uyum dikkatle gözetilmelidir (Resim 12) (Dirik, 1996). İstanbul şehir içi yol ağaçlandırma çalışmalarının genel bir irdelemesi yapıldığında, öncelikle yol standartları, genişlikleri ve su, hava gazı, elektrik, telefon gibi alt yapı tesislerinin yollar üzerindeki güzergahlarının, ağaçlandırma başarısını riske eden faktörler olarak dikkati çekmektedir (Resim 11). 18 Resim 11. Yol standartları, genişlikleri ve alt yapı tesislerinin yollar üzerindeki güzergahları, ağaçlandırma başarısını riske eden faktörlerdir Resim 12. Ağaçların ışığa yönlenmesi sonucu oluşan gövde eğilmesi Kent içi yol ağaçlandırmalarında belli bir standarda sahip, kalite düzeyi yüksek fidanlar kullanılarak özel dikim yöntem ve teknikleri uygulanmaktadır. Bu nedenle standart dikimlere göre daha pahalı, yorucu ve zaman alıcıdır. Ancak, beklenen başarının sağlanabilmesi için gerek fidan materyali, gerekse dikim yöntem ve teknikleri ile ilgili standartlardan ve esaslardan ödün verilmemesi gerekir. Son dönemlerde tesis edilen yol ağaçlandırmalarında, belirlenen yüklü programlar gereği kapsamlı ve hızlı çalışılmasına ve de teknik bilgi ve 19 kontrol düzeyine bağlı olarak belirtilen standart ve esaslara riayet edilmeye çalışıldığı gözlenmektedir (Uzun ve ark. 2001). Ağaçlandırma başarısının sağlanması ve güvence altına alınması, aynı zamanda dikimleri izleyen dönemde titiz bakım ve koruma önlemlerinin uygulanmasına bağlıdır (Resim 13). Kent ağaçlandırmalarında bakım ve koruma uygulamalarının başarılı olabilmesi, birikim ve deneyime dayanan organizasyonlarla planlı ve sürekli çalışmaları zorunlu kılar. Resim 13. Yanlış budamalar sonucu oluşmuş görüntü çirkinlikleri Türkiye’deki birçok tarihi kentte çok sayıda anıtsal nitelikli ağaç bulunmaktadır. Bu kapsamda başlatılmış projeler ülke geneline yaygınlaştırılmalıdır. Ancak hemen belirtmek gerekir ki anıt ağaçların yalnızca, envanteri ile yetinilmemeli, yaşlı ağaçların bakımı ile ilgili bağlama, destekleme, kuşaklama ve ağaç cerrahisi gibi tekniklerinde uygulamalara aktarılması gerekir (Resim 14). Bu kapsamdaki çalışmalar ülke genelinde oldukça azdır. Resim 14. Atkestaneleri kovuklarına yapılmış olan yanlış uygulamalar. 20 Genel olarak, yukarıda ana hatları ile belirtilen planlama, tür seçimi, fidan standartları, dikim tekniği, bakım ve koruma önlemlerinin uygulanmasına gösterilen özen, stresli kentsel yetişme ortamı koşullarındaki yol ağaçlandırmalarının başarısını olumlu yönde etkileyecektir. Standartlar ve kurallardan ödün verilmesi durumunda bununla orantılı başarısızlıkların ortaya çıkması kaçınılmaz olacaktır. YARARLANILAN KAYNAKLAR Aslanboğa, İ. 1986: Kentlerde Yol Ağaçlaması. TÜBİTAK Yapı Araştırma Enstitüsü Yayın No: 43, Ankara. Atay, İ., Aytuğ, B., Ürgenç, S., Yaltırık, F. 1987: Kentiçi Ağaçlandırmalarında Kullanılacak Ağaç, Çalı ve Sarılıcı Bitki Türlerinin Seçimi Klavuzu, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayını, İstanbul. Atay, İ., Aytuğ, B.,Selik, M., Ürgenç, S., Yaltırık, F. 1990: Şehiriçi Ağaçların Tekniğine Uygun Bakımı ve Budanması, Ormancılık Eğitim ve Kültür Vakfı, Yayın No:2, İstanbul. Bernatzky, A. 1978: Tree Ecology and Preservation. Elsevier Scientific Publishing Campany, Amsterdam. Dirik, H. 1994: Kent Ağaçları. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, Seri B, Cilt 41, Sayı 3-4 1991, İstanbul. Dirik, H. 1996: Kent Ağaçlarının Yönetimi, Kent Ağaçlandırmaları ve İstanbul’96 Sempozyumu Bildirileri, İSFALT, İstanbul. Guerin, J.C. 1989: Les arbres à Paris. Rev. For. Fr., XLI, No.sp., s. 29-44, Paris. Harris, R.W., 1983: Arboriculture. Care of Trees, Shrubs and Vines in the Landscape. Prentice-Hall, Inc. New Jersey, USA., 688s. Nadel, I.B., Cornelia, A., Oberlander 1997: Trees in the City. Pergamon Prees, New York. Uzun, A., Erdem, N., Fanuscu, E.M. 1996: 7. Kentsel Tasarım ve Uygulamalar Sempozyumu, Mimar Sinan Üniversitesi ve Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, İstanbul. Uzun, A., Dirik, H., Thompson, M. 2001: The Actual State and Historical Development of Urban Forest and Urban Trees in Turkey, 2000, COST Action E12 ‘Urban Forests and Trees’, Danimarka. Ürgenç, S. 1990: Genel Plantasyon ve Ağaçlandırma Tekniği (Arborikültür). İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, Yayın No: 3644/407, İstanbul. Yaltırık, F., Efe, A., Uzun, A. 1997: Tarih Boyunca İstanbul’un Park Bahçe ve Koruları Ekzotik Ağaç ve Çalıları, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İSFALT, İstanbul.
