Uygur Türklerinde Ölümle İlgili İnanış ve Adetler

UYGUR LATİN ALFABESİ
*
Aa
‫ﺌﺎ ا‬
Ll
‫ﻞ‬
Bb
‫ﺐ‬
Mm
‫ﻢ‬
Cc
‫ج‬
Nn
‫ﻦ‬
Çç
‫چ‬
Ññ
‫ڭ‬
Dd
‫ﺪ‬
Oo
‫ﺌﻮ ﻮ‬
Ee
‫ﺌﮫ ﮦ‬
Öö
‫ﺌﯚ ﯚ‬
Éé
‫ﺌﭓ ﭓ‬
Pp
‫ﭗ‬
Ff
‫ﻒ‬
Rr
‫ﺮ‬
Gg
‫گ‬
Ss
‫ﺲ‬
Ğğ
‫غ‬
Şş
‫ﺶ‬
Hh
‫ھ‬
Tt
‫ﺖ‬
Xx
‫خ‬
Uu
‫ﺌﯘ ﯘ‬
İi*
‫ﺌﻰ ﻰ‬
Üü
‫ﺌﯜ ﯜ‬
Jj
‫ﮋ‬
Vv
‫ﯟ‬
Kk
‫ﻚ‬
Yy
‫ﻲ‬
Qq
‫ﻖ‬
Zz
‫ﺰ‬
Xx, Ğğ, Qq yayında “Iı” telaffuz edilir.
GÜZ FULL 2013

SAYI SAN VOLUME 1/2
ULUSLARARASI
UYGUR ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
XELQARA UYĞUR TETQİQATİ JORNALİ
INTERNATIONAL JOURNAL OF UYGHUR STUDIES
INTERNATIONAL PERIODICAL
ACADEMIC JOURNAL
FOR THE LANGUAGE, LITERATURE, HISTORY, EDUCATION, ECONOMY AND CULTURE OF UYGHURS
İZMİR – TÜRKİYE 2013
Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi
Xelqara Uyğur Tetqiqati Jornali
International Journal of Uyghur Studies
Uygur Araştırmaları Dergisi, Uygurlarla ilgili çalışmaların yayınlandığı uluslararası standartlarda, hakemli
bir dergidir. Bahar ve Güz olmak üzere yılda iki kez yayımlanır. Uygur Araştırmaları Dergisi’ne gönderilen
yazılar, önce yayın kurulunca dergi yazım ilkelerine uygunluk açısından incelenir ve uygun bulunanlar,
değerlendirilmek üzere o alandaki çalışmaları ile tanınmış en az iki hakeme gönderilir. Hakemlerin isimleri
gizli tutulur ve raporlar beş yıl süre ile saklanır. Yayınlanan yazıların dil, bilim ve hukuki açıdan bütün
sorumluluğu yazarlarına, yayın hakları www.uygurarastirmalari.com ve www.uyghurstudies.com’a aittir.
Yayın Kurulu dergiye gönderilen yazıları yayınlayıp yayınlamamakta serbesttir. Gönderilen yazılar iade
edilmez.
OKUYUCU MEKTUPLARI / LETTERS
Lütfen yayımlanan yazılar hakkındaki görüş, yorum ve önerilerinizi Editöre gönderiniz.
Readers are highly encouraged to Express their views, comments or suggestions on published articles, to the editor.
Dr. Özgür AY
[email protected]
Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi
Xelqara Uyğur Tetqiqati Jornali
International Journal of Uyghur Studies
Sahibi / Owner
Prof. Dr. Alimcan İNAYET
Dış Temsilciler Koordinatörü / General Coordinator of
Foreign Editors
Yrd. Doç. Dr. Erol SAKALLI
Editör / Editor
Yrd. Doç. Dr. Özgür AY
Yrd. Doç. Dr. Önder SEZER
Genel Koordinatör / General Coordinator
Yrd. Doç. Dr. Nur Ahmet KURBAN
Yayın Kurulu Başkanı / Maneger of Editorial Board
Yrd. Doç. Dr. Adem ÖGER
Yayın Kurulu / Editorial Board
Prof. Dr. Alimcan İNAYET -Ege Ünviversitesi- TÜRKİYE
Dış Temsilciler / Representative of Foreign Country
ABD
: Erkin SIDIK
Almanya
: Kurbancan BERAT
Azerbaycan : Ramız ASKER
Başkurdistan : Almas ŞAYHULOV
Çin
: Abdurop POLAT
Fransa
: Varis ABDUKERİM
İngiltere
: Erol SAKALLI
İsveç
: Mehmet Emin ABBAS
Japonya
: Gayret Tohtı KENCİ
Kırgızistan
: Ulanbek ALİMOV
Prof. Dr. Hülya KASAPOĞLU ÇENGEL – Gazi Üniversitesi- TÜRKİYE
Kosova
: Apay İGCİ
Prof. Dr. Mehmet Dursun ERDEM -Nevşehir Üniversitesi - TÜRKİYE
Ukrayna
: Niyar KURTBİLALOVA
Prof. Dr. Eset SÜLEYMAN -Şincan Ünviversitesi - ÇİN
Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN -Ege Ünviversitesi- TÜRKİYE
Prof. Dr. Hacı Kutluk KADİRİ - Kagoşima Uluslararası Ünv. – JAPONYA
Doç. Dr. Erkin EKREM - Hacettepe Ünviversitesi - TÜRKİYE
Doç. Dr. İlham TOHTİ - Merkezi Milletler Üniversitesi -ÇİN
Yrd. Doç. Dr. Erkin EMET - Ankara Üniversitesi - TÜRKİYE
Tashih /Corrector: Dr. Neşe Erenoğlu
Yrd. Doç. Dr. Mağfiret Kemal YUNUSOĞLU - Beykent Üniv. - TÜRKİYE
Yrd. Doç. Dr. Rıdvan ÖZTÜRK – Konya Necmettin Erbakan Üniv. - TÜRKİYE
Tasarım - Baskı Sorumlusu / Responsible for Design and Printing
Dr. Erkin SIDIK -NASA – ABD
Alpay İGCİ
Danışma Kurulu / Consulting Board
İletişim / Communication
Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN – Gazi Üniversitesi - TÜRKİYE
Prof. Dr. Ceval KAYA – Marmara Üniversitesi - TÜRKİYE
Prof. Dr. Dmitriy D. VASİLYEV - Rusya Bilimler Akademisi – RUSYA
Prof. Dr. Emine Gürsoy NASKALİ – Marmara Üniversitesi - TÜRKİYE
Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN –Ege Üniversitesi - TÜRKİYE
Prof. Dr. Gülçin ÇANDARLIOĞLU - Mimar Sinan G. S. Üniv. - TÜRKİYE
Prof. Dr. Kamil Veli NERİMANOĞLU - Bakü Devlet Üniv. - AZERBAYCAN
Prof. Dr. Leyla KARAHAN - Gazi Üniversitesi - TÜRKİYE
Prof. Dr. Osman Fikri SERTKAYA – İstanbul Üniversitesi - TÜRKİYE
Prof. Dr. Peter ZIEME – Almanya
Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ – Ankara Üniversitesi- TÜRKİYE
Prof. Dr. Sultan Mahmut KAŞGARLI – Trakya Üniversitesi – TÜRKİYE
Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY – Erciyes Üniversitesi - TÜRKİYE
Özgür AY | Uşak Üniversitesi | Fen Edebiyat Fakültesi | Çağdaş
Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü | 1 Eylül Kampusü 64200
UŞAK
Tel: 90.276.2212121| Belgeç (Faks) : 90.276.2212135
E-posta: [email protected]
Yayın Yeri: İZMİR
Yayın Tarihi: 2013
Hakemler / Referees and Advisory Board
Prof. Dr. Ahmet AKCATAŞ – Uşak Üniversitesi
Prof. Dr. Ahmet BURAN - Fırat Üniversitesi
Prof. Dr. Ahmet GÜNŞEN - Trakya Üniversitesi
Prof. Dr. Ahmet TAŞAGİL – Mimar Sinan G. S. Üniversitesi
Prof. Dr. Ali AKAR - Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi
Prof. Dr. Alimcan İNAYET - Ege Üniversitesi
Prof. Dr. Ayşe Gül SERTKAYA – İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Ayşe İLKER - Celal Bayar Üniversitesi
Prof. Dr. Ayşe Melek ÖZYETKİN – Ankara Üniversitesi
Prof. Dr. Bilal YÜCEL- Cumhuriyet Üniversitesi
Prof. Dr. Bilgehan Atsız GÖKDAĞ - Kırıkkale Üniversitesi
Prof. Dr. Ceval KAYA – Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Ceyhun Vedat UYGUR – Pamukkale Üniversitesi
Prof. Dr. Dmitriy D. VASİLYEV - Rusya Bilimler Akademisi
Prof. Dr. Emine Gürsoy NASKALİ – Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Erdoğan BOZ - Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
Prof. Dr. Ertuğrul YAMAN – Yıldırım Beyazıt Üniversitesi
Prof. Dr. Eset SÜLEYMAN -Şincan Ünviversitesi
Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN –Ege Üniversitesi
Prof. Dr. Gülçin ÇANDARLIOĞLU - Mimar Sinan G. S. Üniversitesi
Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN - Ege Üniversitesi
Prof. Dr. Hacı Kutluk KADİRİ - Kagoşima Uluslararası Üniversitesi
Prof. Dr. Hacı Ömer KARPUZ - Pamukkale Üniversitesi
Prof. Dr. Hatice ŞAHİN - Uludağ Üniversitesi
Prof. Dr. Hülya SAVRAN – Balıkesir Üniversitesi
Prof. Dr. Hülya KASAPOĞLU ÇENGEL – Gazi Üniversitesi
Prof. Dr. Kamil Veli NERİMANOĞLU - Bakü Devlet Üniversitesi
Prof. Dr. Kerime ÜSTÜNOVA - Uludağ Üniversitesi
Prof. Dr. Leylâ KARAHAN - Gazi Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet AYDIN - Ondokuz Mayıs Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet Dursun ERDEM – Nevşehir Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet KARA - İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Metin EKİCİ – Ege Üniversitesi
Prof. Dr. Mukim SAĞIR - Erzincan Üniversitesi
Prof. Dr. Musa ÇİFÇİ - Uşak Üniversitesi
Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH - Erciyes Üniversitesi
Prof. Dr. Mustafa ÖNER - Ege Üniversitesi
Prof. Dr. M. Volkan COŞKUN - Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi
Prof. Dr. Nadim MACİT – Ege Üniversitesi
Prof. Dr. Nurettin DEMİR - Hacettepe Üniversitesi
Prof. Dr. Osman Fikri SERTKAYA – İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Osman YILDIZ - Süleyman Demirel Üniversitesi
Prof. Dr. Recep TOPARLI - Cumhuriyet Üniversitesi
Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ – Ankara Üniversitesi
Prof. Dr. Saadettin ÖZÇELİK - Dicle Üniversitesi
Prof. Dr. Şerif Ali BOZKAPLAN - Dokuz Eylül Üniversitesi
Prof. Dr. Sultan Mahmut KAŞGARLI – Trakya Üniversitesi
Prof. Dr. Sultan TULU - Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi
Prof. Dr. Şükrü Haluk AKALIN - Hacettepe Üniversitesi
Prof. Dr. Timur KOCAOĞLU – Michigan State University
Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY – Erciyes Üniversitesi
Prof. Dr. Turan GÖKÇE - Ege Üniversitesi
Prof. Dr. Vügar SULTANZADE – Doğu Akdeniz Üniversitesi
Prof. Dr. Zafer ÖNLER – Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Prof. Dr. Zeki KAYMAZ - Ege Üniversitesi
Doç. Dr. Ali Merthan DÜNDAR - Bozok Üniversitesi
Doç. Dr. Caner KERİMOĞLU - Dokuz Eylül Üniversitesi
Doç. Dr. Celal DEMİR – Afyon Kocatepe Üniversitesi
Doç. Dr. Ercan ALKAYA - Fırat Üniversitesi
Doç. Dr. Erhan AYDIN – Erciyes Üniversitesi
Doç. Dr. Erkin EKREM - Hacettepe Ünviversitesi
Doç. Dr. Faruk YILDIRIM - Çukurova Üniversitesi
Doç. Dr. Feridun TEKİN - Giresun Üniversitesi
Doç. Dr. Figen GÜNER DİLEK - Gazi Üniversitesi
Doç. Dr. Hatice ŞİRİN USER – Ege Üniversitesi
Doç. Dr. İlham TOHTİ - Merkezi Milletler Üniversitesi
Doç. Dr. Jale ÖZTÜRK - Mustafa Kemal Üniversitesi
Doç. Dr. Mustafa SARI - Mevlana Üniversitesi
Doç. Dr. Mehmet TEZCAN – Karadeniz Teknik Üniversitesi
Doç. Dr. Metin ARIKAN – Ege Üniversitesi
Doç. Dr. Nadir İLHAN - Fırat Üniversitesi
Doç. Dr. Nergis BİRAY - Pamukkale Üniversitesi
Doç. Dr. Osman KARATAY - Ege Üniversitesi
Doç. Dr. Özkan ÖZTEKTEN - Ege Üniversitesi
Doç. Dr. Ruhi ERSOY – Gazi Üniversitesi
Doç. Dr. Talip YILDIRIM - Uşak Üniversitesi
Doç. Dr. Turgut TOK - Pamukkale Üniversitesi
Doç. Dr. Vâris Abdurahman ÇAKAN - Gazi Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Adem ÖGER – Nevşehir Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ahmet KARAMAN - Afyon Kocatepe Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Aysun DEMİREZ GÜNERİ – Gazi Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Bayram ÇETİNKAYA - Afyon Kocatepe Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Cüneyt AKIN - Afyon Kocatepe Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Soner SAĞLAM - Afyon Kocatepe Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ekrem AYAN - Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Emek ÜŞENMEZ - İstanbul Arel Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Erkin EMET - Ankara Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Erol SAKALLI – Uşak Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ferah TÜRKER – Ege Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ferhat ASLAN - İstanbul Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Gülsine UZUN - Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. H. Kahraman MUTLU - Afyon Kocatepe Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Mağfiret Kemal YUNUSOĞLU - Beykent Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Minara Aliyeva ESEN - Uludağ Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Murat ORHUN - Bilgi Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Murat ÖZŞAHİN - Uşak Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Nadya ÖZAKDAĞ - Afyon Kocatepe Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Ömer KUL - İstanbul Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Önder SEZER - Uşak Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Özgür AY - Uşak Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Rıdvan ÖZTÜRK – Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Pınar FEDAKAR - Ege Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Selcen ÇİFÇİ - Uşak Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Vedat KARTALCIK – Süleyman Demirel Üniversitesi
Yrd. Doç. Dr. Vedat YEŞİLÇİÇEK - Uşak Üniversitesi
Öğr. Grv. Dr. Gülzade TANRIDAĞLI - Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniv.
Dr. Murat AHUNBAY
Dr. Nebijan TURSUN
Dr. Neşe ERENOĞLU
Dr. Nuraniye HİDAYET EKREM – ASAM
Dr. Selma GÜLSEVİN – Ege Üniversitesi
GÜZ FALL 2013  SAYI SAN VOLUME 1/2
EDİTÖRDEN…
Değerli Okuyucular,
Uygur Ataştırmaları Dergisi’nin ikinci sayısını sizlere sunmanın mutluluğunu yaşıyoruz.
Dergimiz, Uygurların dili, edebiyatı, tarihi, eğitimi, ekonomisi, kültürü gibi Uygurlarla ilgili hemen
hemen her alandaki bilimsel çalışmaların yayınlandığı uluslararası hakemli bir dergidir. Uygur
Araştırmaları Dergisi, Uygurlar üzerine yapılan bilimsel çalışmaların toplandığı bir başvuru
kaynağı olma yolunda önemli bir rol de üstlenmiş bulunmaktadır. Yılda iki kez yayınlanan dergi,
Uygur araştırmaları alanında bir literatür oluşturmayı hedeflemektedir.
Bu alanında yapılan bilimsel çalışmaların pek çok dergide dağınık olarak bulunması ve
bunlara ulaşmanın ve bu yayınları takip etmenin son derece zor olması bize bu alana özel bir
bilimsel derginin gerekliliğini her zaman hissettirmiştir. Tamamen bilimsel olmak ve bu alandaki
büyük boşluğu doldurmak amacıyla yayınlanan dergimiz camiada büyük bir sevinçle karşılanmış
ve araştırmacıların büyük ilgisini çekmiştir. Ayrıca bu alanda yapılan çalışmaların bir yerde
toplanması, bu çalışmaların daha fazla okunmasını ve atıf almasını da sağlayacaktır.
Uygur Araştırmaları Dergisi, Uygur Latin alfabesinin ve Uygur imlasının oluşturulması ve
bilimsel çalışmalarda kullanılması ve yaygınlaştırılması konusunda da sorumluluk almıştır. Bu
kapsamda yayınlanan bütün makalelerde geçen Uygurca metinlerde dergimizin baş kısmında
verilen bu Latin alfabesi kullanılacaktır.
Birçok akademisyenin karşılıksız ve gönülden yardımıyla çıkardığımız Uygur
Araştırmaları Dergisi bu sayısıyla ilk yılını tamamlamıştır. Bu ikinci sayımızda editör kontrolü ve
hakem sürecini tamamlamış 6 makale, 2 çeviri, 2 kitap tanıtım yazısı bulunmaktadır. Bize
yazılarını gönderen araştırmacılara ve bu yazılara hakemlik yaparak destek veren tüm hocalarımıza
çok teşekkür ediyoruz.
Uluslararası indekslere girme çalışmaları da devam eden dergimizin 3. sayısına, bütün
Uyguristlerin katkılarını bekliyoruz.
Dr. Özgür AY
GÜZ FALL 2013  SAYI SAN VOLUME 1/2
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
Editörden… / Editor's Note……………………………………………………………
Sayfa / Page
i
İçindekiler / Contents............................................................................................
iii
Neşe ERENOĞLU - Türkiye Türkçesindeki –sA Eki ile Yeni Uygur
Türkçesindeki –sA Ekinin Karşılaştırılması / The Comparison of
Suffix -sA of Turkey’s Turkish and New Uyghur Turkish …….…….……..
1-14
Mustafa GÜLTEKİN - Halk Anlatılarının Teşekkülünde Geleneğin Rolü:
Naziğim Destanı ve Gülnazik Türküsü Örneği / Narrative Tradition
Role in The Formation of Folk Narration: Naziğim Legend and an
Example of Folg Song of Gülnazik ……..............................................……..
15-24
Alimcan İNAYET - Uygur “Yar-Yar” ve “Öleñ” Koşakları Üzerine / A Study
an Uyghur ‘Yar-Yar’ and ‘Öleng’ Poetries …………………………………...
25-35
Nuri MAHMUT - Türk Halk Oyunu “Çayda Çıra” ve Uygur Halk Dansı
“Dalda Çıra” Üzerine / On The Turkish Folk Dance “Çayda Çıra” and
Uyghur Folk Dance “Dalda Çıra” ...…………………………………………..
37-40
Sergey Efimoviç MALOV - (Çeviren: Cengiz BUYAR) - 13. Yüzyıla Ait
Uygurca İki Ticarî Antlaşma Metni Üzerine Değerlendirmeler /
Interpretations of Two Uyghur Documents on Commercial Agreements
from The 13th Century……............................................................................
41-48
Adem ÖGER – Alimcan İNAYET - Uygur Türklerinde Ölüm İle İlgili İnanış
ve Adetler / The Bliefs and Practices Related to Death in Uyghur Turks……….
49-64
Nebijan TURSUN – Orta Asya'daki Uygurların Kültürü ve Başarıları Üzerine
/ The Culture of The Central Asian Uighurs and Their
Successes...………………………………………………………………….……..
65-93
Geyretcan Osman UTGUN – (Aktaranlar: Sinem KÜÇÜKAĞAOĞLU, Elanur
KAZANLAR) - Yabancı Ülkelerdeki Uygur Araşmalarıyla İlgili
Birkaç Problem ……………….……….……………………………………..….
95-104
GÜZ FALL 2013  SAYI SAN VOLUME 1/2
Neşe ERENOĞLU - Muhammed Bilal Çelik, Yarkend Hanlığı'nın Siyasi
Tarihi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2013, 264 s. ……………...
105-106
Ahmet KESKİN - Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarında Türkistan Şehirleri,
Ötüken Neşriyat, İstanbul 2013, 504 s. …….………………………………..
107-109
Yayın İlkeleri / Writing Policies……………………………………………....…………
111-119
Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1/2 2013, Sayfa: 49-64.
Xelqara Uyğur Tetqiqati Jornali, San: 1/2 2013, Sehipe: 49-64.
International Journal of Uyghur Studies, Volume: 1/2 2013, Page: 49-64.
UYGUR TÜRKLERİNDE ÖLÜM İLE İLGİLİ İNANIŞ VE ADETLER
Adem ÖGER
Alimcan İNAYET**
ÖZET
Bilindiği gibi, ölüm insanın fiziki dünyadan metafizik dünyaya geçişini sağlayan bir
olgudur. İnsan öldükten sonra metafizik dünyada ruh/ervah olarak yaşamaya devam eder.
Ölenin öbür dünyaya rahat geçmesi ve orada huzurlu yaşaması için örf ve adetlere, dini
kurallara uygun bir şekilde uğurlanması ve defnedilmesi gerekmektedir. Ölümle ilgili örf
adetlerin tespiti ve sistematiğinin incelenmesi bu bağlamda büyük önem arz eder.
Türklerdeki ölüm, ölü ve ruhla ilgili uygulama, inanç ve adetlerin geçmişini Çin
kaynaklarından ve Orkun Yazıtlarından takip edebilmekteyiz. Eski Türklerde ölüm ruhun
bedeni terk etmesiyle meydana gelir. Ruh, ölüm anında kuş olarak uçup gider. Ölü yuğ/cenaze
töreniyle defnedilir. Yoğçı / sığıtçılar yas tutarlar. Ölen için yuğ/ölü aşı verilir. Bu temel şema
bugün de pek fazla değişmiş değildir. Ancak farklı din ve kültürlerin etkisiyle bazı biçimsel
değişiklikler söz konusu olmuştur.
Uygurlar, geçmişten günümüze en çok din değiştirmiş Türk boylarından birisidir.
Dolayısıyla Uygur Türklerinin kültürü çok katmanlı senkretik bir özelliğe sahiptir. Bu özellik
Uygur Türklerinin ölüm olgusu etrafında oluşan örf ve adetlerinde de açıkça görülmektedir.
Bu örf ve adetler, genelde diğer Türk boyları arasındaki örf ve adetlerle benzerlik göstermekle
birlikte, özelde kendine has bazı hususiyetlere de sahiptir. Ölenin ardından yüksek sesle
ağlanması, beyaz kuşak ve beyaz başörtüsünün yas işareti olarak kullanılması, mezar başında
çırağ ve ateş yakılması, mezara koç boynuzu, dağ keçisi boynuzu, at kafası konulması, çaput
bağlanması, mezarın beşik biçiminde yapılması, "üç nezir", "yette nezir", "kırkı nezir", "yıl
nezir" adları altında ölü aşı/yemeği verilmesi, yağ koklatılması, ölen için Kur'an okunup dua
edilmesi gibi hususlarda bu genel ve özel durumu gözlemlemek mümkündür. Bu makale,
Uygur Türklerindeki ölüm, ölü, ruh/ervahla ilgili oluşan inanış ve adetlerin genel ve özel
durumları hakkındadır.
Anahtar Kelimeler: Ölüm, Adet, Mezar, Yas, Ağıt.

Yrd. Doç. Dr., Nevşehir Üniversitesi, Fen
[email protected]
**
Prof. Dr., Ege Üniversitesi, Türk Dünyası
[email protected]
Edebiyat
Fakültesi,
Araştırmaları
Nevşehir
Enstitüsü,
İzmir
–
TÜRKİYE,
E-posta:
–
TÜRKİYE,
E-posta:
49
ADEM ÖGER – ALİMCAN İNAYET 
THE BLİEFS AND PRACTICES RELATED TO DEATH IN UYGHUR TURKS
ABSTRACT
As it is known, death is a phenomenon that provides a person’s passage from the
physical world to the metaphysical one. After people dies, they continue to live as a spirit in
the metaphysical world. In order to provide a comfortable passage for the dead person to the
other world and to make him/her to live there in peace, they have to be sent off and buried in
accordance with customs, practices and religious rules. In this context, great importance is
placed on the determination of customs and practices concerning death and examination of its
systematic.
We are able to observe the background of practices, belief and customs related to death,
dead and spirit in Turkic people from Chinese sources and the Orkun Writings. Among ancient
Turks, death is occurred when spirit leaves from the body. At the moment of death, the spirit
flies away and departs in manner of a bird. Dead person is buried by a funeral ceremony.
Mourners lament and cry. Food is given on behalf of the dead person. Today, this basic pattern
has not changed very much. However, certain formal alterations have taken place resulting
from the effects of different religions and cultures..
50
Uyghurs are one of the Turkic tribes who have changed their religious practices most
frequently from past till present..Therefore, the characteristics of a multilayer syncretism can
be observed in Uyghur culture.
These characteristics can be clearly observed also in the customs and practices of the
Uyghur Turks that are formed around the phenomenon of death. On one hand these customs
and practices show similarities with the customs and practices that are generally observed
among the other Turkic tribes, on the other hand they also have a few characteristics that are
particular and unique to them. It is possible to observe these general and special incidences in
practices like the following: wailing and lamentingloudly for the dead person, lighting of fire at
the head of the grave, using of white belts or sahses and white head coverings as a sign of
mourning, mounting of a ram or mountain goat’s horn or attaching a cloth to a grave, making
of a grave into the form of a cradle, giving of memorial food under the names ‘three offering,’
‘yette offering, ‘forty offering,’ and ‘year offering,’ using scenting oil, and reading Kur’an and
praying on behalf of the dead person. This article is about the general and specific situations of
customs and practices concerning death, the dead, and the spirit are formed among the Uyghur
Turks.
Keywords: Death, Custom, Practice, Grave, Mourning, Lament.
 UYGUR TÜRKLERİNDE ÖLÜM İLE İLGİLİ İNANIŞ VE ADETLER
GİRİŞ
Nuşirvan Yauşef "Şura" dergisinin 1915 yılına ait 7-8. sayıları için Doğu Türkistan'ın Kuça
bölgesinden gönderdiği bir makalesinde şöyle yazar: "Başı ağrısa da mezara, gözü ağrısa da mezara
koşarlar. Çocuğu olsa da, çocuğu olmasa da mezar koşarlar. Bela gelse de, kaza gelse de mezara
giderler. Okul orası, medrese de orasıdır. Hekim de orada, müderris de oradadır..." 1 Bu ifadeler
biraz duygusal, biraz abartılı ise de Uygur Türklerinin sosyal yaşamına ilişkin bir gerçeğe işaret
etmektedir. Aslında durum bugün de pek farklı değildir.2 Uygur Türklerinin ölüme ve ölene bu
denli önem vermelerinin arka planında onların kendilerine has ruh anlayışı ve ruh tasavvuru
bulunmaktadır. Onlara göre, ruh vardır, bedeni terk ettikten sonra da yaşamaya devam eder, ailesini
ve yakınlarını korur, onların dertlerine derman olur, onlara yol gösterir, kendileri ile yüce varlıklar
arasında aracılık yapar. Ruh/ervahların maddi ve manevi ihtiyaçları vardır. İnsanlar gibi yer içerler,
iman ve inançlarıyla yaşarlar. Ata kültü merkezli inanç sisteminden kaynaklanan bu anlayış farklı
din ve kültürlerin etkisiyle değişik şekillerde tezahür etse de, özde fazla değişmiş değildir. Uygur
Türklerinin ölümle ilgili örf adetlerinin bugünkü durumu bunu açıkça göstermektedir.
Uygur Türkleri arasında ölüm, ölü, ruh ve ervahla ilgili çeşitli örf adet, gelenek ve inanışlar
bulunmaktadır. Bunları “Ölüm Öncesindeki Adetler”, “Ölüm Anındaki Adetler” ve “Ölüm Sonrası
Adetler” olmak üzere üç maddede toplamak mümkündür.
A. Ölüm Öncesindeki Adetler
Aile büyüklerinden biri hastalanıp iyileşme umudu kalmadığında, tüm aile fertlerini, yakın
akrabalarını çağırıp onlardan helallik ister ve yapılması gerekenler ve mal mülk hususunda vasiyet
bırakır. Mahalle büyüklerinden bir iki kişi mirasla ilgili vasiyetnameye şahit olarak imza atar. 3
Hastanede yatan kişiler iyileşme umudu kalmadığında kendi yurduna/evine dönerler. Bazı yaşlılar
“ahiretlik” (cenaze için gerekli olan şeyler)ini, hatta mezarlarını önceden hazırlarlar. 4 Aile
büyüklerinden biri hastalanıp iyileşemez ise, hastanın isteğine göre, hazırlığı yapılmış düğün varsa
yapılır, eğer hasta düğünden önce ölürse, definden önce nikâh kıyılır, sonra cenaze defnedilir.
Rahman’a göre, bu baba veya annenin kendi vazifesini yerine getirme arzusundan
kaynaklanmaktadır.5 Memleketinden uzakta vefat edenlerin cenazeleri memleketine getirilip
defnedilir. Bazen ölmeden önce memleketine dönerler. Bunda öldükten sonra anne babanın
ayağında yatma arzu ve anlayışı vardır.6 Yaşlılar mezar seçme ve mezar hazırlama işine büyük
özen gösterirler. Lopnur bölgesinde yaşlılar karakavak kovuklarından ya da tepelerden mezar yeri
seçerler.7 Ağaç kovuklarından mezar seçme âdetini araştırmacılar bölgenin sulak olmasına
bağlamaya çalışıyorlarsa da, aslında bu adet eski Türklerdeki ölüyü ağaçların oyuklarına defnetme
âdetinden kalma bir gelenektir. Çünkü ağaç sonbaharda yaprak dökerek ölür, ilkbaharda yeşerip
yeniden canlanır. İnanca göre, ölüler de ağaçla birlikte hayat bulurlar. Bunda hayat ağacı inancının
etkisi de söz konusudur.
1
Nuşirvan Yauşef, Alteşeher Mektupliri, (Neşrge Teyyarliğuçilar: Ömercan Nuri, Abliz Orhun), Milletler Neşiryatı,
Beyjing 2013, s. 10.
2
Rahile Davut, “Uygurların Mezar Kültürü Üzerine Bir Araştırma”, Milli Folklor, S. 60, Ankara, 2003, s. 207 - 210.
3
Abdurehim Hebibulla, Uyğur Etnografiyisi, Şincang Helk Neşriyatı, Ürümçi 1993, s. 327.
4
Yarmuhemmet Tahir Tuğluk, Kaide - Yosunlirimiz, Keşker Uyğur Neşriyatı, Şincang Güzel Sen'et-Foto Süret
Neşiryatı, Ürümçi 2011, s. 249.
5
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, Şincang Yaşlar - Ösmürler Neşriyati, Ürümçi 1996, s. 135.
6
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 135.
7
Abdurehim Hebibulla, age., s. 337.
51
ADEM ÖGER – ALİMCAN İNAYET 
B. Ölüm Anındaki Adetler
İnsan can çekişirken ağzına okunmuş su damlatılır. Buna “demide içküzüş” denir Bununla
insanın zorlanmadan ruhunu teslim etmesi murat edilir.8 Bu sırada Yasin-i Şerif de okunur. Uygur
Türklerinde ruhun bedeni terk ettikten sonra uçarak göğe yükseldiğine inanılır.9 İnsan ruhunu
teslim edince, beyaz kumaşla çenesi bağlanır. Çünkü ruhun bedeni terk etmesi sırasında çene düşer
ve ağız açık kalır.10 Eğer gözler açık kaldıysa kapatılır. Üzerine beyaz örtü örtülür. Akabinde
hemen yakın ve uzaktaki akrabalara haber salınır.11 Ağlama, Uygur Türklerinde vefat haberini
duyurmanın bir vasıtasıdır. Bir ailede biri öldüğünde yakınları feryat figan ederek yüksek sesle
ağlarlar. Komşular ağlama seni duyar duymaz hemen baş sağlığı dilemeye gelir, erkekler cenaze
işlerine yardım ederler. Uygur Türklerinde bu tür ağlamaya “haza eçiş” denmektedir. 12
Uygur Türklerinde ölen biri için “öldü” denmez, “vapat boldi”, “kaza taptı”, “kaza kıldı”,
“tügep ketti”, “tüzilelmidi”, “közlirini yumdi”, “dunyadin ötti”, “rehmetlik boldi” gibi ifadeler
kullanılır. Ölen çocuk ise “çaçrap ketti” deyimi kullanılır. Ölen için genelde “meyit”, “murda”,
“ceset”, “ölük”, özelde ölen erkekse “merhum”, kadınsa “merhume” denir.13
52
Cenaze defnedilmeden önce temiz suyla üç defa yıkanır. Buna “suğa eliş” (suya alma)
denir. Cenaze yıkamaya genellikle yaşlı, deneyimli kişilerden dört kişi katılır. Ölen erkekse
erkekler, kadınsa kadınlar tarafından yıkanır. Biri “baş yuğuçi” (baş yıkayan), ikincisi “ayak
yuğuçi” (ayak yıkayan), diğer ikisi su dökücüdür. “Baş yuğuçı” cenazenin belinden üst kısmını
yıkar. “Ayak yuğuçı” cenazenin belinden aşağı kısmını yıkar. Yıkamadan önce cenaze sırtüstü ve
yüzükoyun yatırılır. Bedendeki tüyler temizlenir. Eğer sabun kullanmak gerekirse, yerli sabun
kullanılır.14 Lopnur’da eğer ölen yaşlı biri ise, onu yıkayanlar ellerine bezden eldiven takarlar. Bu
eldivenler ölenin yakınları tarafından muska olarak korunur ve gözlerde bir rahatsızlık
görüldüğünde bu eldiven gözlere sürülür.15 Cenaze sahipleri cenazeyi yıkayanlara belirli hediye
veya para verirler. Bazı bölgelerde cenaze yıkanırken cenazenin konulduğu eve kedinin
girmemesine dikkat edilir. Burada kedinin uğursuzluk getirmesinden sakınma anlayışı vardır.16
Cenaze yıkandıktan sonra kefenlenir. Kefenlik beyaz kumaştan yapılır, iğne kullanılmaz,
kumaşın kendisinden çıkarılan iplerle bağlanır. Erkekler üç kat, kadınlar beş kat kefenlenir.
Ependi'ye göre ise erkeklerin kefeni iki kat, kadınların üç kat olur. Kefen iç kefen ve dış kefen diye
ikiye ayrılır. İç kefen ölenin boynundan dizlerine kadar olan kefendir. Dış kefen ise bütün vücudu
saran kefendir. Kefenin üzerine gül suyu veya zemzem suyu serpilir. Sonra beyaz keçeye sarılarak
tabuta konulur.17
Uygur Türklerinde tabut ağaçtan yapılır. Tabutun ön tarafında iki, arka tarafında iki olmak
üzere dört ayağı vardır. Ayrıca ön ve arka tarafında tabutu tutmak için özel kılları bulunmaktadır
ki, tabut bununla kaldırılır ve taşınır.18
8
Abdurehim Hebibulla, age., s. 328; Yarmuhemmet Tahir Tuğluk, age., s. 250.
Yarmuhemmet Tahir Tuğluk, age., s. 251
10
Enver Tursun Ependi, Uyğur Örp-Adetliridin Örnekler, Şincang Üniversitesi Neşriyatı, Ürümçi 2007, s. 247.
11
Yarmuhemmet Tahir Tuğluk, age., s. 252; Abdurehim Hebibulla, age., s. 320.
12
Abdurehim Hebibulla, age., s. 320; Yarmuhemmet Tahir Tuğluk, age., s. 252
13
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 133.
14
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 133; Abdurehim Hebibulla, age., s. 321; Yarmuhemmet Tahir
Tuğluk, age., s. 253
15
Abdurehim Hebibulla, age., s. 322.
16
Abdurehim Hebibulla, age., s. 328.
17
Abdurehim Hebibulla, age., s. 322; Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 133; Yarmuhemmet Tahir
Tuğluk, age., s. 254; Enver Tursun Ependi, age., s. 248.
18
Enver Tursun Ependi, age., s. 249.
9
 UYGUR TÜRKLERİNDE ÖLÜM İLE İLGİLİ İNANIŞ VE ADETLER
Cenaze yıkanıp kefenlendikten sonra, ölenin yakınları cenazeyle vedalaşırlar. Ölen erkekse
onun karısı, eğer kadınsa onun kocası cenaze ile vedalaşmaz. İnanca göre, bunun sebebi can
çıktıktan sonra erkek kadına, kadın erkeğe caiz olmaz, bunların birbirlerini görmeleri “namahrem”
sayılır.19
Ölenin aile fertleri ve akrabaları yas işareti için bellerine beyaz kuşak bağlarlar. Kadınlar
bellerine beyaz kuşak bağlamının yanında başlarına da beyaz örtü bağlarlar. Ölüm haberini duyup
gelen akraba, konu komşu, eş dostların hepsi bellerine beyaz kuşak bağlar. Yaslı kadınlar “yette
nezir (yedinci gün yemeği)” verilene dek beyaz etek giyerler. Kumul bölgesinde baş sağlığı için
gelenlere beyaz kuşak ve beyaz başörtüsü dağıtılır.20
Ölüm gece meydana geldiyse cenaze sabah namazından sonra, sabah meydana gelmişse,
ikindi namazından sonra defnedilir. Eğer ölenin yakın akrabaları uzaktan gelecekse, cenaze bir ve
iki gün bekletilir.21
Cenaze, namazı kılınmak için götürülürken tabutun üzerine ölenin ekonomik durumuna
göre ipek halı ya da battaniye örtülür.22 Genellikle ölen erkekse beyaz veya siyah düz kumaş,
kadınsa çiçek desenli kıymetli kumaşlar örtülür.23 Kumul bölgesinde tabutun üzerine ölen erkekse
sarık, kadınsa geleneksel doppa (şapka) konulmaktadır.24
Uygur Türklerinde cenaze törenine “uzitiş” denir25 ki, bu cenazeyi uğurlama anlamına
gelir. Cenaze namazı camide veya geniş bir alanda kılınır. Buna “namaz çüşürüş” denir. Cenaze
namazına sadece erkekler katılır. Namaz kılınmadan önce ölenin hayattayken yerine getiremediği
dini vecibelerinin hesabı için ıskat verilir. Erkeklerin ıskatı için para, kibrit, ekmek; kadınlar için ip
iğne, tarak, yılım (jöle) gibi şeyler dağıtılır. İmamın istemesi üzerine ölenin yakınları ölenin sağ
olduğu dönemdeki durumunu anlatırlar. Aynı zamanda ölenin varislerinin temsilcisi, ölen kişinin
hayattayken aldığı borçlarını ödeyip ödemediğini sorar, ödemediyse kendilerinin ödeyeceğini
söyler.26 Iskat verme usulü bölgelere göre farklılık arz edebilir. Kaşgar bölgesinde tabut avluya
veya geniş bir alana konulur. Cenaze sahibi ve akrabaları ellerinde değnek (hasa) tutarak tabutun
etrafında dönerken veya tabutun başında dururken ağlarlar. Başına uzun bir ip bağlanmış bir at ya
da öküz getirilip ipinin ucu cenaze törenine gelenlerden kırk bir kişiye sırayla verilir. Sonra at veya
öküze paha biçilerek parası imam başta olmak üzere kırk bir kişiye paylaştırılır. 27 Cenaze
kaldırılmadan önce helallik istenir. Namazdan sonra namaz kıldırana namaz hakkı, cenaze
namazına katılan gariplere de “ıskat” verilir.28
Cenaze namazından sonra, tabut mezarlığa götürülür. Uygur Türkleri mezar ve mezarlık
için “kebir”, “kebristan”, “kebristanlık”, “gör”, “göristan”, “zeretkarlık”, “yerlik”, “toprak beşi”
gibi ifadeler kullanırlar. Genellikle cenaze namazına katılan herkes mezarlığa gider. Erkekler ve
19
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 134; Yarmuhemmet Tahir Tuğluk, age., s. 254.
Abdurehim Hebibulla, age., s. 321; Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 133; Yarmuhemmet Tahir
Tuğluk, age., s. 253.
21
Abdurehim Hebibulla, age., s. 321.
22
Abdurehim Hebibulla, age., s. 323.
23
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 134; Yarmuhemmet Tahir Tuğluk, age., s. 256.
24
Abdurehim Hebibulla, age., s. 324.
25
Abdurehim Hebibulla, age., s. 319.
26
Abdurehim Hebibulla, age., s. 322-323; Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 134; Yarmuhemmet Tahir
Tuğluk, age., s. 255.
27
Abdurehim Hebibulla, age., s. 323.
28
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 134.
20
53
ADEM ÖGER – ALİMCAN İNAYET 
ergin olmayan kız çocuklar tabutun önünde ağlayarak yürürler. Cemaat, tabutun arkasından yürür.
Her üç veya dört dakikada bir aralarından dört kişi çıkıp tabutu önceki dört kişiden devralır.29
Tabut mezarlığa götürüldükten sonra, cenaze önceden kazılmış mezara defnedilir. Buna
“depne kılış” denir. Mezar, dış ve iç mezar olmak üzere iki bölümden olur. Dış mezar aşağı yukarı
2 metre uzunlukta, bir metre genişlikte, iki metre derinlikte kare şeklinde kazılır. İç mezar ise dış
mezarın yan tarafından cenaze sığacak genişlik ve uzunlukta tünel şeklinde kazılır. Cenaze iç
mezar kısmına konulur. Cenazenin yüzü kıbleye, ayakları doğuya doğru konulur. Toprağı kumlu
olan yerlerde mezar gerekli derinlik, genişlik ve uzunlukta kazıldıktan sonra tuğlayla üzeri kemer
şeklinde örülüp içine cenaze konulur.30 Kaşgar bölgesinde “şamgör” diye adlandırılan bir çeşit
mezar tipi vardır ki, bu tür mezarlar belirli uzunluk, genişlik ve derinlikte dik olarak kazılır. Sonra
içerisinde bir sıra iç mezar kazılır. İç mezarda oyuklar vardır. Şamgör bir aile ve sülaleye özgü
mezar olup, aynı aile ve sülaleye mensup kişiler öldüğünde bu mezara konulup defnedilir. Eğer iç
mezar yeterli olmazsa, önceki cesetlerin kemikleri toplanıp oyuklara konulduktan sonra, yerine
yeni cenaze konulur.31
54
Cenaze mezara konulduktan sonra, büyüklerden biri cenaze yakınlarına merhumun doğum
tarihi ve yaşını sorar. Sonra iç mezar kapatılıp yakınları tarafından önce yedi kazma toprak atılır.
Sonra imam veya hoca Kur’an okur. Cemaattekiler ellerine bir avuç toprak veya yedi taş alıp
üfleyerek bunları toplamaya gelen kişinin eteğine bırakır. Toplayan kişi bunları mezara atar.
Bununla ölenin iyi bir insan olduğuna şahitlik edilmiş ve ona cennet dilenmiş olur. Ardından
mezarın üzerine toprak yığılır ve üzerine dokuz tane taş bırakılır. Bazen mezar toprağına ağaç dalı
konulur. Bazı yerlerde mezara bir tahta yerleştirilip üzerine nezir (ölü aşı) de kesilen koçun
boynuzu veya at kafası asılır.32 Bazen çeşitli renklerde çaput da asılır. Beyaz çaput yaşlılıktan vefat
edenlerin, kırmızı çaput doğum sırasında ölen kadınların, mavi çaput delikanlılık çağında vefat
edenlerin, sarı çaput kızlık çağında vefat gençlerin mezarına bağlanır. Mezarlığa gidenlere ıskat
dağıtılır. Iskat, ekmek veya paradan ibarettir. Böylece defin töreni tamamlanıp cemaat evlerine
döner. Birkaç hoca mezar başında kalıp Kur’an okur. Mezardan dönen cemaat cenaze çıkan eve
giderek Kur’an okuyup dua ettikten sonra evlerine döner.33
Uygur Türklerinde mezarlar çok çeşitlidir. Geçmişten günümüze kadar mezarların taş
toprak yığınıyla yapılmış mezar, balballı mezar, heykelli mezar, anıt mezar, minare biçimli mezar,
ahşap mezar, beşik biçimli mezar, kümbetli mezar, şapka (doppa) biçimli mezar, çitle çevrilmiş
mezar gibi çeşitli biçimleri olmuştur.34 Bugün bunlardan toprak yığınıyla yapılan mezar, beşik
biçimli mezar, şapka biçimli mezar (şamgör) daha yaygındır.
Uygur Türklerinde ölenin yakınlarının yüksek sesle ağlama âdeti vardır. Ölü için ağlama
İslami inanca aykırı ise de, ağlamamak da cemaat arasında garip karşılanır. Bazı bölgelerde ölenin
yakınları ölene olan özlem ve ondan ayrılmanın üzüntüsünü ifade eden ağıtlar söylerler. Bu
ağıtlarda ölenin hayattayken yaptığı iyilikler anlatılır. Cenazeyi ağıt ile uğurlama âdeti Atuş ve
Kağılık bölgesindeki Uygurlar arasında yaygındır. Bir kişi vefat ederse, onun yassını tutmak için
bölgedeki ünlü ağıtçı (haziçi/yığıçı) davet edilir. Bu ağıtçılar yaşlı bayanlardan olup, bunlar ağıt
düzebilirler, acıklı dokunaklı sesiyle insanlarda musibet duyguları uyandırabilirler. Bir kişi ölürse,
yaslı aile bir ağıtçı çağırır. Ağıtçı, yas için dikilen özel kıyafetini ters giyerek eline değnek alıp ölen
29
Abdurehim Hebibulla, age., s. 323-324; Yarmuhemmet Tahir Tuğluk, age., s. 256.
Abdurehim Hebibulla, age., s. 325; Enver Tursun Ependi, age., s. 251-252; Yarmuhemmet Tahir Tuğluk, age., s. 257.
31
Abdurehim Hebibulla, age., s. 325; Enver Tursun Ependi, age., s. 251-252.
32
Türbelere dağ keçisi boynuzunun konulduğu da bilinmektedir Nuşirvan Yauşef, age., s. 46.
33
Abdurehim Hebibulla, age., s. 325-326; Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 134; Enver Tursun Ependi,
age., s. 255,256; Yarmuhemmet Tahir Tuğluk, age., s. 257-258.
34
Enver Tursun Ependi, age., s. 252-255.
30
 UYGUR TÜRKLERİNDE ÖLÜM İLE İLGİLİ İNANIŞ VE ADETLER
için düzdüğü ağıtları kendine özgü bir sesle söyler. Bu ağıtların etkisiyle ölenin yakınları ve
mahalle cemaati derin musibet duygusuna kapılırlar. Muteber, halk arasında sayıp sevilen kişiler,
kahramanlar veya çocuklar vefat ederse, bunlar için birkaç gün durmadan ağıt yakılır. Ağıtlar
cenaze mezara götürülürken zirveye ulaşır.35
C. Ölüm Sonrası Adetler
Cenaze defnedildikten sonra, geceleri üç gün süreyle mezar başında Kur’an okunup dua
edilir. Uygurlarda cenaze defnedildikten sonra “üç nezir” (üçüncü gün yemeği)e kadar her gün
sabah mezara gidilerek Kur'an okunur.37 Bazı bölgelerde mezar başında Kur'an okuma kırk güne
devam eder. Buna “Kur’an tilavet kılış” denir. Bu öleni yalnız bırakmama ve ona cennet dileme
amacıyla yapılır.38
36
Ölen eğer aile büyüklerinden biri ise, defnedildikten sonra, cenazenin definden önce
konulduğu evde üç gece, bazı ailelerde yedi gece boyunca çıra yakılır. Buna “çırağ yanduruş”
denir. Bu âdetin anlamını Hebibulla evlatların anne babasını evi aydınlatan çırağa benzeterek onu
anma ve onun ruhundan yardım dilemektir, diye açıklar.39 Bize göre buradaki çırağ; ölenin ruhunu
ve ölenin geride bıraktığı ocağı temsil eder. Çırağıñnı öçürmeymiz dada (ana) "Çırağını
söndürmeyiz baba (anne)" şeklindeki ağıtlar bunu göstermektedir.40 Bazı bölgelerde mezar başında
ateş de yakılmaktadır.41
Cenaze çıkan ailede üç gün boyunca yemek yapılmaz. Akrabalar, eş dostlar, konu komşular
bir hafta, hatta bir aya kadar yemek yapıp getirirler. Musibet dolayısıyla getirilen bu tür yemeklere
“ıssıklık” denir.42
"Üç nezir" cenaze defnedildikten üç gün sonra verilen yemektir. Yemekte pişi, pide ve
sulu yemek verilir. Bu yemeğe genellikle cenazeyi yıkayan kişiler ve hocalar çağırılır. Kur'an
okunur, dualar edilir. Yaslı aile yıkayıcıların bu hizmetlerinden dolayı onları çağırıp iyice
ağırlayarak memnun etmeye çalışır. Ölenin giysilerini yıkayıcılara verilir. Bazen giysi yerine
kumaş veya para verirler. Verilen şeyler “baş yıkayıcı”, “ayak yıkayıcı”, “su dökücü”lere göre
değişir.43
“Yette nezir” vefatın yedinci gününde verilen yemektir. “Üç nezir”e göre daha büyük,
kapsamı daha geniş olur. Aileler ekonomik durumlarına göre koyun veya dana keserler. Yemeğe
kadın erkek herkes davet edilir. Yemeğe gelenler beş adet ekmeği beraberinde getirirler. Bazen
ekmekle birlikte bir elbiselik kumaş veya bir paket çay, bir iki paket şeker getirirler. Misafirler
ayrılırken ev sahipleri de her misafire ikişerden ekmek verir. 44 Yemekten sonra erkeklerin yas
işareti olarak bağladıkları beyaz kuşak ile kadınların beyaz başörtüsü çıkarılır. 45
35
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 135-136; Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, (Çev. Soner Yalçın
- Erkin Emet), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996, s. 117; Abdurehim Hebibulla, age., s. 334.
36
Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 115
37
Abdurehim Hebibulla, age., s. 329.
38
Abdurehim Hebibulla, age., s. 328; Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 115.
39
Abdurehim Hebibulla, age., s. 328-329.
40
Alimcan İnayet, “Dede Korkut'un Bir Duası Üzerine”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, S. III, Ege Üniversitesi
Basımevi, İzmir 1999, s. 193-197.
41
Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 116.
42
Abdurehim Hebibulla, age., s. 329-330; Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 135; Yarmuhemmet Tahir
Tuğluk, age., s. 258.
43
Abdurehim Hebibulla, age., s. 332; Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 133; Abdukerim Rahman,
Uygur Folkloru, s. 115.
44
Abdurehim Hebibulla, age., s. 333.
45
Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 115.
55
ADEM ÖGER – ALİMCAN İNAYET 
“Kırkı nezir” vefatın kırkıncı gününde verilen yemektir. Bu nezir “yette nezir” gibi yapılır.
“Kırkı nezir”den sonra “karılık sunduruş (yastan çıkma)” yapılır. Ölenin yakınları birbirlerine
kumaş hediye ederler. Bununla ölenin yakınları yas tutma sürecini tamamlamış olur. Erkekler tıraş
olurlar, kadınlar saçlarını taramaya başlarlar.46
“Yıl neziri” vefatın bir yıllığı dolayısıyla verilen yemektir. “Yette neziri” ve “kırkı neziri”
gibi yapılır. Yemeğe herkes davetlidir. Yemeğe gelemeyen yetim ve fukaralara yemek gönderilir. 47
Bunların dışında bazı bölgelerde “beş nezir (sipare)”, “yüz künlük nezir”, “yigirme künlük nezir”
diye adlandırılan nezirler de vardır.48 Bunlardan “yigirme nezir”e “ak aş” da denmektedir.49
“Yigirme nezir” ve “yüz neziri” Tuva Türklerinde de bulunmaktadır.50
Ölen için yas tutmaya Uygur Türkleri "karılık tutuş" derler. Ölen için yas tutma süresi
ölenin statüsüne göre değişir. Aile reisi ölürse, kırk gün yas tutulur. Bazıları bir yıl yas tutarak
eğlence ve düğün derneklere katılmazlar. Sıradan aile fertleri öldüğünde, üç veya yedi gün yas
tutulur. Yas işareti olarak erkekler beyaz kuşak bağlarlar. Kadınlar ise beyaz kuşak bağlamakla
kalmayıp başına beyaz başörtüsü örterler, mümkün olduğu kadar beyaz renkte etek giyerler. Bu yas
ölenin “yette nezir” (yedinci gün yemeği)i verilene dek devam eder. Ölenin “kırkı nezir” (kırkıncı
gün yemeği)ine kadar erkekler saç, sakal ve bıyıklarını kesmezler. Kadınlar saçlarını yıkamaz ve
taramazlar. Gülüp eğlenmekten sakınırlar. Düğün derneğe gitmezler. Bazıları ölenin yıl devriyesine
kadar eğlence, düğün derneğe katılmaz, akrabalar arasında yapılması planlanan düğünler ertelenir,
zorunlu durumlarda cenaze sahiplerinin rızası alınarak yapılır. Kocası ölen kadın veya karısı ölen
koca ölenin hürmeti için onun sene-i devriyesinden önce evlenmez. Ölenin “kırkı nezir” (kırkıncı
gün yemeği) inden sonra, yas tutanlar kendi aralarında birbirlerine bir elbiselik kumaş vererek veya
eş dost, konu komşuların tesellisiyle yasa son verirler. Buna “karılık sunduruş” ya da “karısını
uştuş” denir.51
56
“Yette nezir”, “kırkı nezir”, “yıl nezir” yapıldığı günlerde ölenin yakınlarından ve
cemaatten erkekler mezara gidip Kur’an okurlar. Bunun dışında da Perşembe veya Cuma, Ramazan
ve Kurban bayramlarında mezara gidip Kur’an okuyup mezara bir avuç buğday veya arpa serperek
dönerler. Buna “topa beşini yoklaş” veya “toprak beşini yoklaş” denir ki, mezar ziyareti anlamına
gelir. Bununla ölenin ruhuna tapınma, onun ruhundan medet dileme murat edilir. Bazıları
yolculuğa çıkarken, zorluklarla karşılaştığında ya da ölen kişiyi rüyasında gördüğünde yağ
koklatarak mezar ziyareti yapar.52
Ölen için verilen yemekler tamamlandığında, aile fertleri mezarı ziyaret ederler. Mezar
topraklarını yükseltip uçan kuşlar için yem bırakırlar. Mezarın baş tarafında mezar taşı dikilip
ölenin kısa özgeçmişi yazılır. Bazıları mezarı demir veya tahtadan çitlerle çevrelerler. Bazıları
mezarın etrafına fidan dikip çiçek ekerler. Ramazan ve Kurban bayramlarında mezar ziyareti
yapmak da bir adettir.53
Uygur Türklerinde cenaze mümkün olduğu kadar yol kenarlarına defnedilir. Bununla
yoldan gelip geçenlerin ölenin ruhuna Fatiha okuyup dua etmeleri ümit edilir. Çünkü Uygur
Türkleri mezarlıklardan geçerken atlı ise attan inerek ölmüşlerin ruhlarına dua ettikten sonra yoluna
46
Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 115.
Abdurehim Hebibulla, age., s. 333.
48
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 133.
49
Abdukerim Rahman, Uygur Folkloru, s. 116.
50
Abdurehim Hebibulla, age., s. 331-332.
51
Abdurehim Hebibulla, age., s. 330-331.
52
Abdurehim Hebibulla, age., s. 329.
53
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 134.
47
 UYGUR TÜRKLERİNDE ÖLÜM İLE İLGİLİ İNANIŞ VE ADETLER
devam ederler. Yetimler, öksüzler, kimsesizler ve gurbetçiler vefat ederse, cemaat bunların
cenazelerini kaidelere uygun bir şekilde halisane defnederler. Bunu sevap sayarlar.54
Uygur Türklerinde her Perşembe günü “ervah” (ruhlar) için yağ koklatma âdeti vardır.
İnanca göre, ruhlar her Cuma Mekke’ye gidip Cuma namazı kılarlar. Perşembe günü yağ
koklatılırsa, ruhlar canlanıp Mekke’ye erkenden ulaşabilirler.55 Bu örnekte animistik, şamanistik ve
İslami anlayış söz konusudur. Yani ruhlar bedeni terk ettikten sonra yaşamaya devam ederler,
ruhların da fizyolojik ihtiyaçları ve inançları vardır.
SONUÇ
Uygur Türkleri yaşamın önemli geçiş dönemlerinden biri olan ölüm olgusuna büyük önem
vermişlerdir. Dolayısıyla ölüm etrafında şekil ve muhteva bakımından çeşitli inanış ve adetler
oluşmuştur ki, bunlar sosyal dayanışmanın en güzel örneklerinden birisini teşkil etmektedir. Ölene
hürmet ve yakınlarına yardım, bu dayanışmanın temelidir. Ölen kim olursa olsun örf adetlere, inanç
ve dini kurallara göre uğurlamaya büyük özen gösterilir. Yetim, öksüz, kimsesiz ve gurbetçiler de
bunun dışında tutulmaz. Ölen yıkanır, kefenlenir, tabuta konulup namazı kılınır, omuzlar üzerinde
mezara götürülüp toprağa verilir, Kur'an okunup ölenin bağışlanması ve cennete gitmesi için dua
edilir. Bütün bunlar diğer Türk boyları ve Müslüman toplulukların adetleriyle ortak özellikler
göstermekle birlikte, Uygur Türklerine has hususiyetlere de sahiptir.
Uygur Türklerinde ölenin ardından yüksek sesle ağlamak adettendir. Yas işareti olarak
erkekler bellerine beyaz kuşak, kadınlar başlarına beyaz başörtüsü bağlarlar. Erkeklerin kefenliği
üç kat, kadınlarınki ise beş kattan oluşur. Ölen için verilen aş/yemek töreni "üç nezir", "yette
nezir", "kırkı nezir", "yıl nezir" olmak üzere dörde ayrılır. Bazı bölgelerde buna "beş nezir", "yirmi
nezir" de ilave edilir. Uygur Türklerinde mezarlar toprak yığını şeklinde ya da beşik biçiminde
yapılır. Mezarlara koçboynuzu, at kafası, dağ keçisi boynuzu konulur ya da beyaz, kırmızı, mavi ve
sarı çaput bağlanır. Bütün bunlar Uygur Türklerindeki ölüm ve definle ilgili kadim inanış ve
adetlerin özde pek fazla değişmediğini, Şamanizm, Manihaizm, Budizm ve İslami unsurlarla
zenginleştirildiğini göstermektedir. Bir başka ifadeyle, insanoğlunun karşısında çaresiz kaldığı
ölüm, birçok inanış ve ritüelin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Uygur Türkleri arasında ölümle
ilgili inanış ve ritüellerde ise İslam öncesi dönemlere ait inanç ve düşünce sisteminin izleri hala
varlığını sürdürmektedir. Defin törenlerinden ağıt yakma geleneğine, ölü aşından mezar şekillerine,
yas alametlerinden cenaze namazına kadar olan bütün ritüellerde, Gök Tanrı dini ile birlikte atalar
kültü ve ruhlarla ilgili inanışların önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Günümüzde İslam öncesi
inanç ve ritüeller, İslamî bir renge bürünerek varlığını sürdürmektedir.
54
55
Abdurehim Hebibulla, age., s. 326-327; Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 134.
Abdukerim Rahman vd., Uyğur Örp - Adetliri, s. 134.
57
ADEM ÖGER – ALİMCAN İNAYET 
FOTOĞRAFLAR
Fotoğraf 1: Çitle Çevrilmiş Mezar (Hoten)
58
Fotoğraf 2: Şamgör Mezar (Kaşgar)
 UYGUR TÜRKLERİNDE ÖLÜM İLE İLGİLİ İNANIŞ VE ADETLER
Fotoğraf 3: Şehir Mezarlığı (Kaşgar)
59
Fotoğraf 4: Aile Mezarlığı (Hoten)
ADEM ÖGER – ALİMCAN İNAYET 
Fotoğraf 5: Tebrizi Mezarı (Hoten)
60
Fotoğraf 6: Şeyh Mezarı (Keriye-Hoten)
 UYGUR TÜRKLERİNDE ÖLÜM İLE İLGİLİ İNANIŞ VE ADETLER
Fotoğraf 7: Abdulhaluk Uygur’un Mezarı (Turfan)
61
Fotoğraf 8: Kaşgarlı Mahmut’un Mezarı (Kaşgar)
ADEM ÖGER – ALİMCAN İNAYET 
Fotoğraf 9: Kadın Mezarı (Turfan)
62
Fotoğraf 10: Erkek Mezarı (Turfan)
 UYGUR TÜRKLERİNDE ÖLÜM İLE İLGİLİ İNANIŞ VE ADETLER
Fotoğraf 11: Nezir Aşı (Kumul)
Fotoğraf 12: Yas Tutan Kadın (Hoten)
63
ADEM ÖGER – ALİMCAN İNAYET 
KAYNAKLAR
64

BAYDEMİR Hüseyin, “Özbekistan'da Ölüm Adetleri”, Turkish Studies International
Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume
4/8 Fall 2009, s. 662-683.

DAVUT Rahile, “Uygurların Mezar Kültürü Üzerine Bir Araştırma”, Milli Folklor, S. 60,
Ankara, 2003, s. 207 - 210.

EPENDİ Enver Tursun, Uyğur Örp-Adetliridin Örnekler, Şincang Üniversitesi
Neşriyatı, Ürümçi 2007.

ERSOY Ruhi, “Türklerde Ölüm ve Ölü İle İlgili Rit ve Ritüeller”, Milli Folklor, S. 54,
2002, s. 86-101.

HEBİBULLA Abdurehim, Uyğur Etnografiyisi, Şincang Helk Neşriyatı, Ürümçi 1993.

İNAYET Alimcan, “Dede Korkut'un Bir Duası Üzerine”, Türk Dünyası İncelemeleri
Dergisi, S. III, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 1999, s. 193-197.

ÖRNEK Sedat Veyis, Anadolu Folklorunda Ölüm, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi,
Ankara 1979.

RAHMAN Abdukerim, Uygur Folkloru, (Çev. Soner Yalçın - Erkin Emet), Kültür
Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996b.

RAHMAN Abdukerim vd., Uyğur Örp - Adetliri, Şincang Yaşlar - Ösmürler Neşriyati,
Ürümçi 1996a.

ROUX Jean-Poul, Altay Türklerinde Ölüm, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 1999.

TUĞLUK Yarmuhemmet Tahir, Kaide - Yosunlirimiz, Keşker Uyğur Neşriyatı, Şincang
Güzel Sen'et-Foto Süret Neşiryatı, Ürümçi 2011.

Uyğur Örp-Adetliri, Kazakistan Cumhuriyetlik Uyğur Medeniyet Merkizi, Almatı, 2008.

ÜNAL Fatih, “Kazak Türklerinde Defin Merasimi ve Aş Verme Geleneği”, Bilig, S. 45,
Bahar 2008, s. 103-130

YAUŞEF Nuşirvan, Alteşeher Mektupliri, (Neşrge Teyyarliğuçilar: Ömercan Nuri, Abliz
Orhun), Milletler Neşiryatı, Beyjing 2013.