Ayşegül Kaplan, Küresel Çevre Sorunları ve

AYŞEGÜL KAPLAN
KÜRESEL
ÇEVRE SORUNLARI
I
POLİTİKALARI
Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları
Tezler Dizisi: 3
AYŞEGÜL KAPLAN
KÜRESEL ÇEVRE SORUNLARI
VE
POLİTİKALARI
MÜLKİYELİLER BİRLİĞİ VAKFI YAYINLARI: 19
© M ülkiyeliler Birliği Vakfı
Y ayınlan No: 19
Konur Sokak No: I
06650 Kızılay-ANKARA
Tel: (0.312)417 8 0 9 8 - (0.312)418 55 72
Faks: (0.312) 418 82 98
Ankara, Eylül 1999
Kapak T asarım ı
Öteki Ajans - Tel: (0.312) 435 38 33
ISBN 975-7400-07-6
Baskı, Cilt
Öteki M atbaası - Tel: (0.312) 395 22 27
Bu çalışm a,
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi
(Kent Ve Çevre Bilimleri) Anabilim Dalı'nda
Doktora Tezi olarak sunulm uş
ve 3 Mayıs 1995'te jüri üyeleri
Prof. Dr. Ruşen KELEŞ,
Prof. Dr. İlhan A K İPEK
ve Prof. Dr. Can H A M A M C I
Tarafından "Pekiyi" derece ile kabul edilmiştir.
İÇİNDEKİLER
S U N U Ş ................................................................................................................. ix
Ö N S Ö Z ................................................................................................................. xi
G İR İŞ ...................................................................................................................... 1
I.
Ç A L IŞM A N IN K ONUSU V E A M A C I ............................................ 1
II.
KAPSAM V E T E M E L V A R S A Y IM L A R ..................................... 13
III.
1.
K apsam .............................................................................................. 13
2.
Temel V a r s a y ım la r........................................................................16
Ç A L IŞM A N IN Y Ö N T E M İ.................................................................18
B İR İN C İ B Ö L Ü M
G E N E L O L A R A K D Ü N Y A N IN D U R U M U V E
ÇEVRE SORUNSALI
I.
ÇEVRE SORUNLARIN KÜRESEL OLMA Ö ZELLİĞİ............ 23
1.
"Küreselleşme" (Globalisation) Kavramı ve Ç e v r e ............23
1.1.
Karşılıklı B ağım lılık ( In te rd e p e n d e n c e ) .................... 28
1.2.
D ay anışm a ( S o lid a r ity ) .................................................... 29
1.3. Doğu-B atı ve K uzey-G üney A y ırım ı........................... 32
2.
Çevre Sorunlarının Sınır T a n ı m a m a s ı....................................36
2.1.
Sınırötesi (Transnational) Çevre S o r u n la r ı.................36
2.2.
Ulusal Devlet ve Ulusal Güvenlik
K avram larındaki D eğ işiklikler....................................... 38
3.
II.
B o y u tla rı............................................................................... 40
3.2.
O zon Tabakasının İ n c e lm e s i...........................................43
3.3.
Küresel İklim D eğ işik liğ i.................................................44
3.4.
Tropik Ormanların Y okedilm esi.....................................47
ULUSAL D Ü ZEYDEKİ "K A M U M ALLARI"
K A VR A M IN D A N K Ü R E SEL D Ü ZE Y D E Kİ "ORTAK
M A LLAR " KA V R A M IN A G E Ç İ Ş .................................................48
1.
III.
Küresel Çevre Sorunları...............................................................40
3.1.
Ekonomi ve Çevre Sorunları İlişkisi...................................... ,49
1.1.
Yalnızca Niceliksel Ereklere Yönelmiş
B ü y ü m e A n l a y ı ş ı ............................................................... 49
1.2.
Ortak Mallar ve Bu Mallar Üzerindeki
Mülkiyet S o r u n u ................................................. , ...............53
2.
Küresel Çevre Mallarının Kullanımı ve P ay la ş ım ı............59
3.
Uluslararası Ekolojik Kapitalizm ya da Çevre
E m pery alizm i.................................................................................. 62
Ü Ç Ü N C Ü D Ü N Y A 'D A K İ Ç E V R E S O R U N L A RIN IN
U L U S L A R A RA SI D Ü Z E Y E Y A N S IM A S I ................................ 68
1. Uluslararası Ekonomik, Siyasal ve Ekolojik
Sistem ler A rasındaki Etkileşim ve Karşılıklı
B a ğ ım lılık ........................................................................................ 68
1.1.
U luslararası Etkileşim ve Karşılıklı
Bağımlılığın N i t e l i ğ i ......................................................... 68
1.2. Çevre S ığ ın m a c ıl ığ ı.......................................................... 71
2.
Üçüncü Dünya'daki Çevre Sorunları ve B o y u tları.............. 74
2 . 1. Toplumsal ve E konom ik A z g e liş m iş lik ..................... 77
3.
IV.
2.2.
Kaynakların Bilinçsizce Kullanımı ve Çevreye
Verilen Zararlar.................................................................... 84
2.3.
Sanayileşmiş Ülkelerin Kirlilik İhracı......................... 86
Azgelişmiş Ülkelerdeki Çevre K orum a Çabalarının
Karşısındaki E n g eller................................................................... 89
S O N U Ç ..................................................................... :.............................. 92
vi
İKİN Cİ B Ö LÜ M
Ç E V R E SO R U N L A R IN IN U L U SL A R ARASI S İS T E M E
Y A N S IM A S I V E K Ü R E S E L Ç E V R E K O R U M A Ç A B A L A R I
I.
Ç E V R E POLİT İK A L A R IN IN U L U S L A R A R A SI
SİST EM D E B E L İR L E N M E S İ...........................................................95
1. . Uluslararası Çevre Politikalarının
Oluşturulmasındaki K u ra m la r...................................................96
1.1. Uluslararası İlişkiler K u r a m ı ..........................................96
1.2. Ticaret K u ra m ı..................................................................... 99
2. Küresel Çevre Politikalarının Ortaya Çıkışı ve
T em elle ri.........................................................................................103
2.1. Küresel Çevre Politikalarının Ortaya Çıkış
N edenleri..............................................................................107
2.2. Küresel Çevre Politikalarında Düzey S o ru n u ...........111
2.3. Küresel Çevre Politikalarının
K u ru m sallaştırılm ası.......................................................114
2.4. Küresel Çevre Politikalarının D eğerlendirilm esi.... 116
II.
U LUSLARA RASI Ç E V R E POLİTİKALAR ININ
AKTÖRLERİ V E K Ü RE SE L Ç E V R E
POLİTİK ALAR IN A K A T K IL A R I................................................119
1. Uluslararası Düzeyde Çevre Koruma Çabalarının
Dönüm N o k ta la rı......................................................................... 120
1.1. 1972 Stockholm Birleşm iş Milletler Çevre
Konferansı........................................................................... 120
1.2. 1992 Rio Birleşmiş M illetler Çevre ve
G elişme K o nferansı......................................................... 123
2. Ulusal D ev le tle r............................................................................129
2.1. Ulusal Çevre Politikalarının Temel Ö zellikleri....... 130
2.2. Ulusal Çevre Politikalarının Uluslararası
K a r ş ı l a ş t ı r ı l m a s ı .............................................................. 132
3. Uluslararası Ö rgütler................................................................... 134
3.1. Uluslararası İşbirliğinin N eden leri..............................135
3.2. Uluslararası H üküm et Ö rg ü tle r i...................................137
3.2.1. Birleşmiş M illetler ve Uzmanlık
Ö rgütleri................................................................... 137
vii
3.2.2. Birleşmiş M illetler Çevre Programı
(U N E P )..................................................................... 140
3.2.3. Bölgesel İşbirliği Ö rgütleri................................ 142
3.3.
4.
Uluslararası H ük üm et Dışı Örgütler
(International Non Governmental
O rganizations)....................................................................144
3.3.1. H üküm et Dışı Örgütlerin Uluslararası
Çevre Politikalarını Diğer Politika
A lanlarıyla Bütünleştirme Ç a b a l a r ı ................144
3.3.2. Uluslararası H ük üm et Dışı Örgütlerin
Çevre Politikalarını Diğer Politika
Alanlarıyla Bütünleştirme Ç a b a l a r ı ................146
Ulusüstü (Supranational) Ö rg ütler..........................................148
4.1.
4.2.
III.
U lusüstü Ö rgütlenm enin Çıkış N o k ta s ı.................... 148
A vrupa B irliği.................................................................... 150
U LUSLA RA RA SI Ç E V R E POLİTİKALARININ
A R A Ç L A R I ..........................................................;................................152
1. Ekonomik A raçlar........................................................................... 152
1.1. Ekolojik Gelişme (E co d ev elo p m en t)......................... 152
1.1.1. Çevre ve G elişm e Y a r d ım l a r ı .......................... 154
1.1.2. Sürdürülebilir G e l i ş m e ........................................160
1.1.3. Üçüncü D ünya Ülkelerindeki Ekonomik
ve Ekolojik D ö n ü ş ü m ..........................................164
1.2. Uluslararası Çevre F inansm anı..................................... 167
2.
Siyasal A ra ç la r ..............................................................................170
2.1.
2.2.
3.
IV.
Çevreye Yönelik Dış P o litik a ...................................... 170
Çevre D e v le ti..................................................................... 175
Uluslararası Çevre H u k u k u ....................................................... 177
S O N U Ç ................................................................................................... 182
SONUÇ VE D EĞERLENDİR ME.......................... :....................................184
A L M A N C A Ö Z E T ........................................................................................ 192
K A Y N A K Ç A ......................................................................... ,.........................196
viii
SUNUŞ
Mülkiyeliler Birliği Vakfı, yaklaşık bir yıl içinde dördüncü bilim­
sel çalışmayı yayınlıyor. Bizim olanaklarım ız içinde bu oldukça
önemli bir başarı. Vakfın bu yayınının "çevre" konusu ile ilgili olm a­
sı, ayrı bir kıvanç du ym am ıza neden oldu. Çevre'ye ilişkin sorunların
ağırlaşması ve giderek canlı türlerinin yokolmasını hızlandıran bir
süreç içinde bulunmamız, ancak ülke olarak duyarsızlığımızın da in­
sanı isyan ettirecek boyuta ulaşmış olm ası; Sayın Ayşegül Kaplan'ın
"Küresel Çevre Sorunları ve Politikaları" adlı yapıtını tam zamanında
yayınladığım ız düşüncesini bizde uyandırm aktadır.
"M ilyonlarca yıldır yaşayan ve o lu m s u z tüm koşulları atlatabilen
kurbağalar, toplu olarak ölmeye başladılar. Onlar kutupların donduru­
cu soğuklarını ve savan yangınlarını bile atlatmayı başarmışlardı.
Neden, ozon tabakasındaki deliğin büyümesi ile başlayan deri kanse­
ri..."
"D ünyamız giderek ısınıyor. Kutuplardaki buzların erimesi ile
yeryüzü sular altında kalabilir. A B D ’de bir grup bilim adamı Nuh'un
Gemisi benzeri bir gemi yapm aya başladılar."
"N A SA 'ya göre 2030 yılına kada r T Ü R K İY E çölleşecek."
Bunlar günlük haberlerden seçtiğim birkaç örnek. Bir gün insanlık
da sıraya girecek. Bütün iyim serliğime ve insana güvenime karşın d u ­
rumun hiç de iç açıcı olmadığı ortada.
Herkesi içinde yaşadığımız kentsel çevreyi ve doğayı korumaya
ve duyarlı olmaya çağırıyoruz. Halkımızın bu konuda duyarlı olduğu­
nu gösteren örnekler çoğalıyor. N ükleer Santrallere karşı genel tavır,
siyanürlü altına ve yabancı şirketlere direniş, T E M A Vakfının genel
destek gören çalışmaları ve gördüğü halk desteği bu arada sayılabilir.
A ma yetkili ve etkili çevreler; yani yasal olarak hu görevi yerine getir­
me durum unda olanlar kötü sınavlar veriyorlar. Belki bu çalışma o n ­
lar için yeni bir uyarı olur. Mülkiyeliler Birliği ve Vakfı olarak bize
düşen görevleri yerine getirmeyi ve ilgilileri uyarmayı sürdüreceğiz.
Sayın Ayşegül Kaplan'ı kutluyor ve kendisine teşekkür ediyorum.
A yrıca bu ve önceki yayınlarımızın gerçekleşmesi için çaba gösteren
Vakıf Yöneticim iz Sayın Oktay Etim an'a da teşekkür ediyorum.
Alper A K TA N
V a k ıf Başkanı
\
ÖNSÖZ
Bütün dünyada çevre sorunları karşısındaki duyarlılığın artm asın­
da uluslararası çabalar öteden beri önem li rol oynamıştır. Bu alandaki
ilk önemli adım, bilindiği gibi, 1972’de Stockholm 'de Birleşmiş M il­
letler Çevre ve Kalkınma Konferansı ile atıldı. Ortak Geleceğimi/, ad­
lı yazanakla sonuçlanan çalışmalar ve Rio Doruğu, bir yandan çevre
ile ekonom i arasında var sayılan çelişkilere yeni yorumlar getirirken,
bir yandan da, gelişmiş ülkelerle geri kalmış olanlar arasındaki iliş­
kilerin yeniden gözden geçirilmesi gereksinmesini gün ışığına çıkar­
dı.
Ulusal ve uluslararası alanlardaki tüm çabalara karşın, doğa ve ta­
rih değerlerinin tahribi, ekosistemin dengesini bozan davranışlar, kimi
devletlerin ve kuruluşların birbirlerinin çevre haklarına saygılı olm a­
daki kayıtsızlıkları sürüyor. Çevre sorunlarının da, başka alanlarda
olduğu gibi hızla küreselleşmekte olması, ulusları, bir işbirliği anla­
yışı içinde bütüncül politika arayışlarına itmiştir. Dr. Ayşegül K ap­
lan (Mengi), çevre sorunlarının uluslararası boyutlarım, bu kitabında
siyasal ve ekonomik derinliklerinin gerektirdiği özenle ve yetkiyle in­
celiyor. Yurt içinde ve dışında yaptığı titiz çalışmaların verilerini ki­
tabındaki yetkin çözüm lem elere başarıyla yansıtıyor. Kendisini kutlu­
yorum.
Kitabın yazarı kadar kutlanm aya kanımca, Mülkiyeliler Birliği
Vakfı'nın da hakkı var. Vakıf, çevreye olan duyarlılığını yıllarca ö n ­
ce, Zafer Park Dosyası adlı belgesel incelemeyi yayımlamakla kanıt­
lamıştı. Toplum sorunlarına her zam an yakın bir ilgi ve duyarlılık
göstermiş olan Vakfın, Dr. Ayşegül Kaplan'ın (Mengi) bu değerli ya­
pıtını okurların hizmetine sunmakla çok önemli bir görev yapm ış ol­
duğunu düşünüyorum.
Ruşen KELEŞ
xi
Anneme ue Babama...
g ir iş
I. ÇALIŞMANIN KONUSU VE AMACI
1950'li yıllarda orıaya çıkan ve dünyayı hızla saran "Ekonomik
Büyüm e Dalgası"ndan sonra, 1960'lı yıllardaki "Eğitim Öğretim D al­
gası" yerini 1970’li yıllarda "Çevre K orum a D algası"na bırakm ıştır.1
Ekonomik, siyasal, toplumsal gelişme ve değişmelere koşut olarak
değişik zam anlarda dünya gündem inin ön sıralarına yerleşen bu
akımlar arasında "Çevre K oruma", aradan 20 yıl geçmiş olm asına
karşın hâlâ güncelliğini korumayı başarmıştır. Bunun nedeni, çevre
sorunlarını çözm e girişimlerinin ve çevreyi korum a çabalarının, as­
lında insanlığın uzun süre ve insanlığa yaraşır biçimde yaşayabilirliği
sorununu çözme çabaları olmasıdır.
İnsanlar "kanibal" olarak adlandırılan insan eti yiyen canlılar d e ­
ğildir ve aslında, varolm ak için birbirlerini yok etmeleri de gerekm e­
mektedir. A m a ne yazık ki, insanlar kendilerini, yaşayabilmek için
doğayı mahvetm ek zorunda hissetmektedirler. Ekosistem her ne kadar
güçlünün güçsüzü yok ettiği, sıradüzcnli bir sistem olsa da, insanların
dizgesel bir biçimde ve bilinçli olarak doğaya zarar vermeleri hoş g ö ­
rülemez.^
1
2
Hans Christoph Binswanger, Holger Bonus und Manfred Timmermann,
Wirtschaft und Umwelt, Stuttgart, Verlag Kohlhammer, 1981, s. 242.
Hcinrich Freiherr von Lersner. Die ökologische Wende, I. Auflage, Ber­
lin, Siedler Verlag, 1991, s. 25.
1
1960'lı yılların sonuna kadar, çevre korum aya ilişkin tartışmalar
elbette ki vardı; ancak kam uoyunun yoğun ilgi ve dikkatlerinden uzak,
daha çok doğabilimciler, ekonom istler ve felsefeciler tarafından, küçük
çapta yapılıyordu.3
T artışmanın konusu ise doğa-insan ilişkisinin nasıl olduğu ve
olması gerektiği idi. N e var ki; "doğa koruma" ile sınırlı olan bu tar­
tışmalar, ilk defa 1970'li yılların başında içerik değiştirmeye başla­
mış,; 1972'de yayımlanan ve R o m a Kulübü'nün hazırlattığı "B üyü­
menin Sınırları" adlı rapor ile insanlığın küresel bir ekonom ik ve ek o ­
lojik yıkım ın eşiğinde olduğu uyarısı yapılmıştır. Bu uyarıdaki gerçek
payının anlaşılabilmesi için ise, ço k uzun süre beklemeye gerek kal­
mamıştır. Çünkü İkinci D ünya Savaşı'nın ardında kalan yoksulluğu,
çöküntüyü düzeltm ek gibi m asum ve kaçınılmaz bir amaçla başlayan
ekonom ik büyüm e ve teknolojik gelişme çabaları 1950’li ve 1960'h
yıllarda yerini artık ö nüne g eçilm ez bir güç savaşım ına bırakmıştır.
Bu çılgın savaşım da niceliksel büyümenin yönlendirdiği uygarlık,
1980’li yıllara girildiğinde etkisiz kalarak, eğer bir şeyler yapılmazsa
kendi varlığının tehlikeye düşeceğine ilişkin ciddi işaretler vermeye
başlamıştır. Çünkü artık, orm anlar büyük ölçüde toplu olarak yok
edilmiş; flora ve fauna için doğal yaşam temelleri tehlikeye düşmüş,
hava ve su zehirli maddelerle ölüm saçar olmuş ve verimli tarım alan­
ları türlü nedenlerle harcanmıştır. Bu tür mikro sorunların yanında ve
belki de onlardan daha kapsayıcı olan sorunlar ise; ölçüsüz sanayileş­
me, gönencin yeryüzünün belirli bölümlerinde toplanması, anamal ve
teknolojik gelişmenin çok hızlı ve denetlenem ez bir biçim de olması­
dır.4
Öte yandan açıktır ki, çevre sorunları çok eskiden de vardı. A ma
sorun bugün nicelik ve nitelik olarak çevre zararlarının bam başka b o ­
3
4
Harald Eichner und Siggi Richter, Bedrohung fiir Millioncn mit der
Massenarbeitshosigkeit iııs naechste Jahrtausend, Bonn, Vcrlag
J.HAV., 1989, s. 153.
Petcr Hennicke, "Neue Energicpolitik und Umvvelt (Schutz) Politik," Ulriclı Sarcinelli (Hrsg.), Dcmokratische Streitkultur, Bonn, Bundeszentrale tur politisehe Biltlung, 1990, s. 398,
2
yutlara ulaşm asıdır.5 Örneğin İngiltere'de, Sanayi Devremi ile birlikte
aşırı nüfus artışı, sağlıksız sular, altyapıdan yoksun evler ve bunların
sonucu olarak salgın hastalıkların varlığı kaçınılmazdı. Aşırı ölçüde
taşkömürü ve linyit kullanımı halk sağlığını tehdit ediyordu ve L o n d ­
ra'da 1873 Aralığında yalnızca bir hafta içinde havadaki yoğun d u ­
m andan 700 kişi yaşamını yitirmişti. Bugün ise, bir yandan hâlâ 18.
yüzyılın sonundaki bu durum a andıran görünümler yeryüzünün birçok
bölgesinde dehşetle izlenirken; diğer yandan, ekonom ik ve teknolojik
gelişmelerin sonucu olan belki de ço k daha ciddi ve kalıcı etkiler ya­
ratacak kirlilikler ortaya çıkmaktadır. Yine eskiden, kirliliği bir semtle,
bir kentle ya da bir bölgeyle sınırlı tutm ak mümkünken, bugün, bıra­
kınız bir kent ya da bölgeyle sınırlı tutm ayı, bir ülkeyle ya da bir kıta
ile bile sınırlı tutm ak m üm kün olmamaktadır.
Çevre sorunları, insanlığın bugünkü ve gelecekteki yaşam te­
mellerini tehdit ettiği sürece, "küresel” olm a özelliğini koruyacaktır.
Çevre değerlerinin insanlığın ortak malı olduğu düşüncesi de buna
eklenirse, yeryüzünde hiçbir ülke çevre zararlarının kendi sınırları
içinde kaldığını ve diğer ülkeleri etkilemediğini savunamaz. Aynı bi­
çimde, dünyanın bir başka ucunda d a olsa ortaya çıkan kimi çevre so­
runlarından kendisini uzak tuttuğunu ya da tutabileceğini kanıtlayamaz. İklimde görülen değişim, A ntarktika kıtası üzerinde bulunan ve
giderek artan ozon tabakasındaki incelm e, çölleşen verimli tarım
alanları, zehirli hava ve sular, azalan ve yok olan hayvan ve bitki türleri,
tüm yeryüzünü doğrudan ya da dolaylı olarak, ama mutlaka etkile­
mektedir. Bu durum karşısında ülkeler sınırlarını bu tehlikelere ka­
pattıklarına inanarak iç rahatlığıyla günlük sorunlarıyla uğraşmak
lüksüne sahip olamazlar.6 Örneğin sınırsız ve bilinçsiz ekonom ik et­
kinlikler ve teknoloji kullanımı sonucunda küresel bir sıcaklık artı­
şıyla kendini gösteren ve "sera etkisi" olarak adlandırılan tehlike,
5
6
Paul Kennedy. In Vorbereitung a u f 21. Jahrhundert, Frankfurt/am Ma­
in, S. Fischer Verlag, 1993, s. 130-131.
Eichcr, Richter, op. cit., s. 169.
3
ckosistemi ciddi bir biçimde tehdit etmektedir. Niteliği farklı olmakla
birlikte, her ülkenin bu tehdidin artm asında, az ya da çok payı bulun­
maktadır. Gelişmiş ülkelerdeki m ilyonlarca özel otomobil, kamyon,
uçak ve sanayi tesisleri havayı kirletirken, bu kirlilik Çin ve Hindistan
gibi ülkelerde yoğun kömür kullanım ından kaynaklanmaktadır,7
Yerkürenin küresel olarak ısınması tehlikesinde olduğu gibi,
yeryüzündeki su kaynaklarının birer birer yok olması, verimli tarım
alanlarının çölleşmesi, asit yağmurları, ozon tabakasının incelmesi,
yağm ur ormanlarının yok olması ve daha benzeri birçok küresel çevre
sorunları karşısında tüm ülkelerin, zengin ve yoksul ayrımı yapılm a­
dan tam anlamıyla işbirliği yapmaları gerekmektedir. Dünyanın bir
ucunda yer alan bir ülkede çevreye verilen bir zarar nedeniyle, dünya­
nın bir başka ucunda yaşayan insanların seslerini yükseltmeleri ancak
bu bağlam da anlaşılabilir. Burada üzerinde durulması gereken önemli
bir nokta, yakınmaların, daha çok "Kuzey" olarak adlandırılan sanayi­
leşmiş, bir başka deyişle gelişm iş ülkelerden yükselm esi ve "Güney"
olarak adlandırılan gelişmekte olan ülkelerin yakınm alara konu olm a­
sıdır.
Bugün yoğun bir biçimde ekonom ik, siyasal, toplumsal ve kültü­
rel açıdan tartışılan, bilinen anlatım la "Kuzey-Cniney Çatışması"
1970'li yıllarda ilk defa araştırm alara konu olm aya başlamıştır. Artık
insanlık, bilinen tek bir dünyanın, yapay da olsa birinci, ikinci, üçüncü
ve dördüncü dünyalara ayrıldığını^ şaşkınlıkla fark etmiştir. Çünkü,
ayııı havayı da solusalar, ayııı denizleri de paylaşsalar, yaşam ölçünleri
ve niteliği, yönetilme biçimleri, kültürleri ve bunlara bağlı olarak
uluslararası sistemdeki saygınlıkları açısından bu dünyaların insanları
arasında derin u çurum lar vardı. Barış ve çatışm a konusundaki bakış
açısı bu dönem e kadar hem en hem en hep Doğu-Batı anlaşmazlığı ile
uğraştığı halde, giderek gerginleşen ve sorunlu duru m a gelen Kuzey7
8
Kennedy, op. cit., s. 154.
Werner Schaedle. "Umwcltproblcme in der Dritten Welt." Peter J. Opitz
(Hrsg.), Die Dritte Welt in der Krise: Grundprohleme der Entwicklunglacnder, München, Verlag, C.11. Beck. 1984, s. 208.
4
Güney boyutu nihayet keşfedildi; K uzey-G üney arasındaki bakışık
olm ayan ilişkiler, var olan çatışma gizilgücü ve Ü çüncü Dünya'daki
toplumsal-siyasal karşıtlıklar üzerinde kafa yorulm aya başlandı.9 İşte
tam bu sırada, çevre sorunlarının küresel olarak tüm insanlığı tehdit
ettiği ve çözümü için de uluslararası işbirliği gerektiği yoğun bir bi­
çimde gündem e geldi. Çevre konusunda birbirinden çok farklı tehdit
gizilgüçlcriyle bu farklı dünyalar, yine, yaşayabilmek için ortada as­
lında tek bir dünya olduğunu, birbirini izleyen pek çok yıkım dan sonra
anlayabildiler. Dünyanın ya ortak bir geleceği olacağı ya da hiç olm a­
yacağı konusunda Doğu-Batı (bu ayırım eskisi kadar kesin ve keskin
olmamakla birlikte) ve Kuzey-Güney, açıkça aynı düşünceleri pay­
laşmaktadır. Siyasal, ekonom ik, toplumsal, kültürel ve ekolojik ilişki­
ler ağı, insanlığı kaderde ortak bir toplum yap m aktadır.10 İşte bu ne­
denle Afrika ve Güney Amerika'da yok edilen ormanlar, ortadan kal­
dırılan hayvan ve bitki türleri, deniz, göl ve akarsulara bırakılan tehli­
keli sanayi artıkları, A vrupa ya da Kuzey Amerika'da binlerce kilo­
metre ötede oturan insanların tepkisine neden olmaktadır. Yasal dü­
zenlemeler, akçal kaynaklar, bilimsel araştırmalar, kongreler, yayınlar,
çevre bilincine dayalı toplumsal eylemlerle fabrika emisyonlarının de­
netim altına alınması, kıyıların, orm anların ve su kaynaklarının ko­
runması, nükleer artıkların ortadan kaldırılması, kullanılmış m a dd e­
lerin dönüştürülmesi, dünyanın gelişm iş bölgelerindeki insanların
yaşam niteliğini yükseltirken, gelişm ekte olan ülkeler bunları başara­
m am ad a d ırlar. Bu konudaki temel nedenler ekonom ik ve nüfusa iliş­
kin olmak üzere iki kümede toplanabilir.11 Gelişmekte olan ülkeler,
gelişmiş ülkeler gibi çevrenin korunm asına yönelik kuralları ve ö n ­
lemleri aynı hızla politikalara dönüştürememektedirler. Çünkü hem
9
Franz Nusc.hcler, "Entwicklungslinien der politikwissenschaftlichen Drit­
te Welt-Forschung." Politische Vierleijahresschrift, Sonderheit 16/1985.
s. 17
10 Uwe lloltz. "Nord-Süd-Kampagna des Europarates." Vierteljahresbe­
richte, Nr. 111 (Maerz 1988), s. 3.
11 Kennedy, op. eit-, s. 140.
5
akçal kaynaklan, hem personelleri hem de kam uoyu desteği yetersizdir.
Bir İskandinav ülkesi vatandaşı için, zaten yüksek olan kişi başına
düşen millî gelirin bir bölümünü çevre korum a için ayırm ak kolaydır.
A m a kişi başına millî gelirleri d ü n y a ortalamasının çok altında olan
ülkelerdeki insanlar için böyle bir şey olanaksızdır. Üstelik pek çok
azgelişmiş ülke, ne biçimde olursa olsun ya da sonuçları ııe olursa ol­
sun sanayileşmeyi tek şansları olarak görmektedir. Kaldı ki. nasıl
Malthus'un İngiltere'si zengin olm ak için Sanayi Devrimi'nin tüm
olumsuz etkilerini taşımak zorunda kaldıysa; A sya ve Afrika'nın yok­
sul ülkeleri de aynı şansın kendilerine tanınması gerektiğini ısrarla
savunmaktadırlar. Böylece, sanayileşmiş ülkelerin çok uzun süre önce
yaptıkları çevreye zarar veren hatalar, bile bile yinelenmek istenmek­
tedir.
Zengin ülkelerle yoksul ülkeler arasındaki gelişm işlik farkı
anlatılırken, ağırlıklı olarak ek o n o m ik göstergeler, bir başka deyişle
e k o n o m ik gelişm işlik düzeyi ölçüt olarak kullanılır. A m a eko nom ik
göstergelerin hem en yanı başında bilgi ve teknoloji alanında sahip
olunan birikim de önemli bir belirleyicidir. Ç ünkü zengin ülkelerin bir
özelliği de teknolojik ilerleme ile maddi yaşam ölçünlerini yükselt­
m ek için yeryüzündeki kaynakları sonuna dek kullanabilme güçleri
ve bilgi birikim leridir.12 İşte bu nedenle. Sanayi Devrim i ile birlikte
kendini belli eden ve özellikle 20. Yüzyılın ikinci yarısında ağır bir
biçim de duyum sanan gelişm işlik farkı, u luslararasm da önceleri y a l­
nızca eko nom ik açıdan var olan uçurum u, bilgi, teknoloji ve tüm
bunlara bağlı olarak yaşam ölçünleri ve niteliği açısından da d erin ­
le ştirm iştir.
A lışılagelm iş bir ay ırım la g elişm iş-azgelişm iş diye nitelenen
iki grup ülkedeki çevre sorunları da. bu ayrıma bağlı olarak nitelik ve
nicelik farkı göstermektedir. G elişm iş ülkelerdeki çevre kirliliği "bol­
luk kirlenmesi" olarak tanım lanırken, azgelişmiş ülkelerdeki kirlenme
12 Lester R. Brown. Yirmidokuzuııcu Gün, [Çeviri], İstanbul, Arpaz Mat­
baacılık, 1979, s. 174.
6
"yoksulluk kirlenmesi” biçim inde tanımlanmaktadır.*3 Gerçekten de
azgelişm iş ülkelerdeki yaşam koşulları ve yaşam ülçünleri başlı b a ­
şına bir sorun olmakta, bu yetersiz koşulların yarattığı yoksulluk or­
tama çevre sorunlarını oluşturmaktadır. Hızlı nüfus artışı, besin y e ­
tersizliği, işsizlik, hızlı ve sağlıksız kentleşmenin yarattığı düşük ölçiinlii barınm a koşulları, sağlık ve eğilim ölçünlcrinin düşüklüğü, az­
gelişmiş ülkelerdeki çevre sorunlarının kendisidir.
Sanayileşmiş ülkelerdeki kirlilik ise, yaşam ölçünlerinin kötü­
lüğünden değil, tersine sanayileşmenin yarattığı üretim ve buna bağlı
olarak da tüketim artışından kaynaklanmaktadır. Bu ülkelerdeki ileri
teknolojik gelişim de çevrenin hızla ve geri dönülem ez bir biçimde
kirlenmesine neden olmaktadır.
G örüldüğü gibi, çevre sorunları nicelik ve nitelik olarak, özellikle
gelişmişlik açısından, ülkelere göre farklılık göstermektedir. Diğer
taraftan, bu sorunların üstesinden gelm ek için izlenen politikalar ve
ayrılan kaynaklar da farklıdır. Bu açıdan ülkeler arasında bir eşitsizlik
söz konusudur. Ancak, bugün nükleer kirlenmeler ya da "sera etkisi"
olarak bilinen iklim değişikliği gibi küresel sorunlar nedeniyle siyasal,
toplumsal ve ekonom ik gelişmişlik farkları bir yana bırakılarak tüm
ülkelerin ortaklaşa davranması zorunluluğu doğmuştur. Hiçbir ülkenin
söz konusu tehlikelerden kendisini tek başına koruyamayacağı açıktır
ve bu açıdan da ülkeler arasında bir bakım a eşitlik sağlanmaktadır.
Yoğun karbondioksit kullanımı nedeniyle atmosferdeki ısınma,
floroklorokarbonlar’ın (FCK) neden olduğu ozon tabakasındaki incel­
me, deniz ve göllerdeki aşırı avlanm a nedeniyle balık nesillerinin tü­
ketilmesi ya da sınırötesi (transnational) hava ve su kirliliği gibi küresel
çevre sorunlarının yanında, yerkürenin değişik bölgelerinde birbirin­
den farklı, bölgelere özgü çevre sorunları da varlığını sürdürmektedir.
D ünya nüfusunun büyük bölüm ünün marjinal işlerde çalışması, sağ­
lıksız çevrelerde yaşaması bu sorunlara örnek olarak verilebilir. K üre­
13 Ruşen Keleş, "Çevre Sorunları ve Çevre Hakları," İnsan Hakları A r­
mağanı, Ankara, Birleşmiş Milletler Türk Derneği Yayını, 1978, s. 84.
7
sel çevre sorunları; dünya nüfusunun aşırı bir biçimde artması, ek o ­
nomik büyüme tutkusu ve artık sınır tanımayan ve dizginlencmeyen
teknoloji egemenliği sonucunda, tüm çabalara karşın, katlanarak ciddi
boyutlara ulaşmış durumdadır. Bu nedenle bazı yazarlara göre çevre
sorunlarının küresel olma nedeni de aslında, feodalizmin sona erme­
sinden beri hüküm süren uygarlık modelinin kendisidir. Enerji ve tek­
nolojinin yoğun olarak kullanıldığı tüketime dayalı ekonom ik büyüme,
işletmelerin kazançlarını en ç o ğ a çıkartm a istekleri ve kamu ek ono­
milerindeki niceliksel büyüme tutkusu, bu uygarlık modelini belirler.14
Nedenlerin çok çeşitli ve birbiriyle bağlantılı olması, sorunu ve dola­
yısıyla çözümü de karmaşık bir d u ru m a getirmektedir. Bu karm aşık­
lığa, bir de sorunun sınır tanımaması, küreselleşmesi eklenince tehlike
çanları uluslararası sistem için de çalm aya başlamıştır. Ulusal devlet­
ler bugün hâlâ çevre koruma konusunda temel sorumluluğa sahip ak­
törler durumundadırlar. A ncak son yıllarda yoğun bir biçimde beliren
küresel tehlikeler, ulusal devletlerin uluslararası işbirliği sorumluluk­
larını gündem e getirmiştir. Bu işbirliğinde iki temel ilke rol oyna­
m a ktadır;15 karşılıklı bağımlılık (Interdependence/Inlerdependenz)
ve dayanışm a (Solidarity/Solidaritaet). Gelişme ve çevre sorunlarının
yarattığı karşılıklı bağımlılık ve d aya nışm a, uluslararası politikalara
yeni bir anlam ve boyut getirmiş, uluslararası ekonom ik ve siyasal
ilişkilerin önemli belirleyicileri olmuştur.
Doğal yaşamın temellerini korumak için ulusal çevre koruma
çabalarını artık aşarak, uluslararası çevre politikaları oluşturma gereği
ancak 1972 yılında S tockholm ’de yapılan ilk Birleşmiş Milletler Çevre
Konferansı ile açıkça gündem e getirilmiştir. K uzey-G üney karşıtlığı­
nın keskinleştiği bu Konferans'ta, gelişm ekte olan ülkeler doğal olarak
sanayileşm elerinin engellenm ey e çalışıldığı kuşkusunu dile getirmiş,
çevre korumaya yönelik uluslararası işbirliğinden kaynaklanacak yü­
14 Manfred Wöhlcke, Urmveltzerstörung in der Dritten Welt, München,
Beck'sche Reihe, 1987, s. 56.
15 Holtz, op. cit., s. 3.
8
kümlülüklerin, Kuzey'e ekonom ik bağımlılığın yanında, bir dc ekolo­
jik bağımlılık getireceğini savunmuşlardır. Çünkü, bu Konferans, sa­
nayileşmiş ülkelerin iç politikalarında 1960'lı yılların sonunda yoğun
bir biçimde kendini gösteren baskının sonucu olarak, Birleşmiş m il­
letler E konom ik ve Sosyal Konseyi'nin bir tavsiye kararı ile ortaya
atılmıştı. Hedefleri de, sanayileşm enin yarattığı kirliliği sınırlandır­
mak, m üm künse önlem ek konusunda birleşmek, sanayi atıklarının
tehdit etliği ekosistemi korum ak ve en az bunlar kadar önemli olan
kaynak yönetimi için programlar oluşturmaktı. Uluslararası işbirliği
çerçevesinde uluslararası çevre politikaları oluşturmak için çabalar,
yalnızca dünyanın giderek yıkım a sürüklendiği ve doğal yaşam te­
mellerinin yok olması gibi bilimsellikten uzak nedenlerden kaynak­
lanmıyordu. Asıl sorun, ulusal düzeyde alınan çevre koruma önlemle­
rinin mal ve hizmet maliyetlerine yansıyarak, sanayileşmiş ülkelerin
uluslararası rekabet şanslarım olum suz etkilemesiydi.
T üm uzlaşmazlıklar, tartışmalar ve üzerinde yapılan kurgular bir
yana bırakılırsa, 1972 Stockholm Birleşmiş Milletler Çevre K onfe­
ransı, çevre korum a alanında uluslararası işbirliğinin başlatıldığı ilk
adım olarak kabul edilmektedir.
1972 Stockholm K onferan sınd an tam 20 yıl sonra, 3-14 Haziran
1992'de Brezilya'nın Rio de Janeiro kentinde ikinci Birleşmiş Milletler
Çevre ve Gelişme Konferansı yapıldı. Rio'ya gelene kadar 1982'de
Kenya'nın başkenti N airobi’de yapılan uluslararası toplantıda, aradan
10 yıl gibi uzun bir süre geçmesine karşın, sorunların giderilmesinde
ne yazık ki, hâlâ önemli bir ilerleme sağlanamadığına dikkat çekil­
m iştir. 16 Bu başarısızlık nedeniyle Birleşmiş Milletler Çevre P rog­
ramı (UNEP) ve diğer uluslararası örgütler ciddi biçim de eleştirilmiş;
bu örgütlerin politikalarına ve çalışmalarına yön verecek uluslararası
bir yönelti geliştirmek gereği vurgulanmıştır. 1983 yılında kurulan
D ünya Çevre ve Gelişme K omisyonu, 1987’de yayımlanan "Ortak
Geleceğimiz" adlı raporuyla, "sürdürülebilir gelişme" kavramını, tüm
ulusal ve uluslararası çevre koruma çabalarını yönlendirecek biçimde
16 Schaedle, op. cit., s. 209
9
gündem e getirmiştir. S öz konusu rapor iki temel ileti iç erm ektedir:17
Birincisi oldukça karam sardır; küresel çevre sorunları artık y adsına­
maz bir gerçektir ve tüm insanlığı tehdit etmektedir. İkincisi, birinci­
sinin tersine, umut vericidir; çevre değerlerine dikkat etmek koşu­
luyla, tüm insanlık eko nom ik ve toplumsal güvence içinde hem bu­
gün, hem de gelecekte varlığını sürdürebilir. İşte sürdürülebilir g e ­
lişme (sustainable developm ent/nachhaltige E ntw icklung) kavramı,
nitelikli ve tüm dünyayı kapsayan bir eko n o m ik büyüm eyi ve geliş­
meyi anlatm aktadır.
Brundtland Raporu olarak da anılan D ünya Çevre ve Gelişme
Komisyonu Raporu'nun yarattığı yankıların ve bir bakım a yol açtığı
yepyeni bir gündem in sonucu olarak, Birleşmiş Milletler, çevre ve
gelişme üzerine 1992'de Rio'da yeni bir konferans düzenlemeyi karar­
laştırmıştır. I972'de S tockholm 'deki Konferans'ta yalnızca O lo f Pal­
m e ve Indra Gandhi, hüküm et ve devlet başkanları olarak yer alırken,
Rio Konferansı hüküm et ve devlet başkanları düzeyinde gerçekleşti­
rilmiştir. A m a katılım cılar bununla da sınırlı değildi, bilim adamları,
sanayiciler, sendika temsilcileri, eğitim, kültür ve hatta din alanında
önde gelen isimler, kadın ve gençlik örgüt temsilcileri de bu Konferans'a katılanlar arasında yer aldı. Bu denli geniş bir katılımcı yelpa­
zesi, aynı zam anda çevre sorunlarının çok boyutluluğunu ve bu sorun­
ların çözüm ü için de disiplinlerarası bir işbirliğinin gerektiğini ortaya
koyuyordu.
Konfcrans'ın en önemli özelliği, çevre ve ekonom i arasındaki sıkı
ilişkinin artık tartışmasız bir biçim de kabul edilmesi, var olan ve or­
taya çıkması olası küresel tehlikelerin giderilmesi için çevre koruma
çabaları ile gelişme çabaları arasında mutlak bir uyum sağlanmasının
gerekli olduğu konusunda görüş birliğine varılmasıdır.
Rio Zirvesi'nde kabul edilen, 21.yüzyıla yakışır çevre koruma
politikasının hedeflerinin ve yöneltilerinin belirlendiği "Gündem 21"
(Agenda 21) adlı eylem programı, bir bakıma, çevre politikasına iliş­
17 O rtak Geleceğimiz, Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu, çev. Belkıs
Çorakçı, Ankara, Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Yayını, 1989, passim.
10
kin görev ve sorumlulukların katılımcı ülkeler tarafından saptanm ası­
dır. G ündem 21 'in yanı sıra Rio Z irv esi’nde imzalanan bir başka poli­
tika belgesi "Yeryüzü Şartı" (Erdcharta)dır. Uluslararası andlaşmalarla
karşılaştırıldığında, herhangi bir h u k u k î bağlayıcılığı olmadığı halde,
olası sınırötesi kirliliklerden etkilenecek ülkelerin hemen uyarılmasını,
uluslararası dayanışm ayı, çevre ve gelişme konusunda devletlerin
haklarını ve yükümlülüklerini vurgulam ası açısından önemli bir bel­
gedir.
Bunun yanı sıra, Biyolojik Çeşitliliği K orum a Sözleşmesi, İkli­
mi K orum a Sözleşmesi gibi, K onferans’a katılan ve bu sözleşmelere
taraf olan ülkeler açısından bağlayıcı nitelik taşıyan belgeler de Konferans'ın ürünleri arasında yer almaktadır.
Rio Zirvesi'nin uluslararası çevre politikalarına kazandırdıklarını
iki noktada toplamak m ü m k ü n d ü r.18 Bu Konferans, ilkin, ulusal devlet
kavramı ile uluslararası örgütlerin rollerinin yeniden tanımlanmasını
ve gözden geçirilmesini sağlamış, böylece, çevre korum a konusunda
uluslararası işbirliğinin başarı koşullarını da belirlemiştir. Çünkü, bir
tarafta bazı devletler olası çevre sorunlarını önlemek için zahmete gi­
rerken, diğer bazı devletler bu çabaları boşa çıkarırcasına çevreye za­
rar vermeyi sürdürmektedirler. Bu nedenle, devletler artık egemenlik­
lerinin bir bölümünden vazgeçerek tek bir devlet gibi davranmak zo­
rundadırlar. Rio Konferansı'nın ikinci önemli katkısı da, teknolojik
ilerlemenin denetim altında tutulması gereği, çevreyle uyumlu dış ti­
caret, iklime zarar vermeyen enerji ve trafik politikaları gibi konuların
etkili bir biçim de gündem e getirilmiş olmasıdır.
Stockholm ve Rio'da yapılan bu iki geniş kapsamlı toplantıyla,
çevre korum a ve dünya barışını sağlam a konularında benimsenecek
uluslararası politikaların neler olm ası gerektiği katılımcı devletler ta­
rafından sap tan m ay a çalışılmıştır.
18 Emst Ulrich von Weizsaecker, "Umweltpolitik nach Rio." Entwicklung
und Zusammenarbeit, herausgegeben von der Deutschen Stiftung für
Internationale Entwicklung, Nr.8 (August 1992), s. 22.
11
Aslında 21. yüzyıla girm eye hazırlandığımız bu günlerde, yal­
nızca uluslararası değil, aynı zam anda ulusüslii (supranational) çevre
politikalarından söz edilmektedir. Ulusüstü (supranational) bir örgüt
olarak tanımlanan Avrupa Birliği, üye ülkeler çerçevesinde belirlediği
vc uygulamaya koyduğu çevre politikalarıyla, birçok uluslararası ör­
gütten daha lazla yol almış ve etkili olmuştur. Böyle bir örnek, aynı
zam anda küresel çevre sorunlarına karşı uluslararası işbirliğinde öl­
çek, türdeşlik vc model sorununu günd em e getirmektedir. Etkili vc et­
kin uluslararası çevre politikaları için, sorun tüm dünyayı ilgilendir­
mekle birlikte işbirliği konusunda acaba bölgesel örgütlenmeler mi
tercih edilmelidir? Yine, bu bölgesel işbirliğinde, ülkeler ekonomik,
toplumsal ve siyasal gelişmişlik düzeyleri aynı, en azından birbirlerine
yakın mı olmalıdır? Bugüne kadar yalnızca çevre sorunları üzerinde
yoğunlaşm ış Birleşmiş Milletler Ç evre Programı (ÜN EP) gibi ö rgüt­
lerin yanı sıra N A T O ya da O E C D gibi askerî ya da ekonom ik amaçla
kurulan ve çevre korumaya da katkıda bulunan örgütlerin deneyimleri,
bu işbirliğinin örgütlenme boyutunun ne kadar önemli olduğunu gös­
termektedir.
G örüldü ğü gibi bir yandan gelişm işlik-azgelişm işlik karşıtlığı
çerçevesinde uluslararası eşitsizlikler, öte yandan çevre kirliliğinin sı­
nır tanım am a özelliği, çevre sorunlarını küreselleştirmekte, böylcce
çözüm ün de uluslararası düzeyde aranmasını gerekli kılmaktadır. A n ­
cak, çevre sorunlarına yol açan nedenlerin çok çeşitli olması, sorunun
ekonomik, siyasal, toplumsal vc kültürel boyutları da hesaba katıldı­
ğında, önlemler, politikalar ve uygulam alar konusundaki anlaşm azlık­
lar çevre sorunlarıyla başa çıkabilmeyi güçleştirmektedir. Ülkeler
arasındaki siyasal ve ekonom ik yapı ile gelişmişlik farkları uluslara­
rası çevre koruma çabalarını olum suz yönde etkilemektedir. Yine,
uluslararası çevre kuruluşlarının örgütlenmedeki eksiklikleri ve ulus­
lararası finansman sorunu, uluslararası çevre politikalarının başarı ya
da başarısızlıklarında belirleyici olm aktadır.
Tüm dünya taralından hiç tartışmasız kabul edilen ortak düşü n­
ce, dünyayı yaşanabilir yapm ak ve gelecek kuşaklara da yaşam a şansı
12
tanımak olduğuna göre, sözü edilen güçlüklerin aşılması, bunun için
de uluslararası düzeyde bir dayanışm ayla her ülkenin kendi payına
düşen sorumluluğun gereğini yerine getirmesi gerekmektedir.
21. yüzyıl hiç kuşku yok ki "Çevre Yüzyılı" olarak anılacak. Bu
yüzyılda biçim leneceği savunulan ve şim diden yoğun olarak tartışılan
"Yeni Dünya Düzeni"nin belirleyici etmenlerinden biri de "Çevre"
olacağa benziyor. Önemini yitirmeden, tersine yeni boyutlar eklenerek
daha da güncel ve önemli durum a gelen çevre sorunlarının uluslararası
düzeyde ele alınması gerekliliğinden yola çıkılarak, bunun mümkün
olup olmadığı, karşılaşılan güçlükler ve bu güçlükleri yenm ek için
neler yapılması gerektiği bu çalışm ada tartışılacaktır.
II. KAPSAM VE TEMEL VARSAYIMLAR
1. Kapsam
Çalışma, Giriş ile Sonuç ve D eğerlendirm e'nin dışında iki ana
bölüm den oluşmaktadır.
Giriş'te önce, çalışmanın konusu vc amacı tanıtılmakta, ardın­
dan çalışmaya temel oluşturacak varsayım lar sıralanmakta ve konuyu
incelerken izlenen yöntem üzerinde durulmaktadır.
Birinci Bölüm "Genel Olarak Dünyanın Durum u ve Çevre S o ­
runsalı" başlığı altında üç kesimden oluşm aktadır. Çevre sorunlarının
küreselleşme sürecinin incelendiği Birinci Kesim'de, "Küreselleşme"
(Globalisation) kavramı ile bu kavram la yakından ilgili olan "Karşı­
lıklı Bağımlılık" (Interdependence) vc "Dayanışm a" (Solidarity) kav­
ramları açıklığa kavuşturulm aktadır. Burada, dünyanın karşı karşıya
bulunduğu ekonomik, siyasal, askerî ve ekolojik sorunların, ülkeleri vc
bu ülke insanlarını giderek daha çok birbirine bağımlı duruma getirdiği
ve bu sorunların çözüm ü için küresel bir dayanışmanın gerekli olduğu
temel düşüncesinden yola çıkılmıştır. Çevre sorunlarının, yerel ve
ulusal sınırları atlayıp küresel özellik kazanması, çevre sorunlarına
13
Doğu-Batı
(sosyalist-kapitalist)
ve
K uzey-G üney
(gelişıniş-
azgelişmiş) boyutlarım katmıştır. G örülm ektedir ki, nicelik ve nite­
likleri farklı olsa da, sosyalist, kapitalist; gelişmiş, azgelişmiş ülkele­
rin hepsinde çevre sorunları vardır. Üstelik çevre sorunları artık ulusal
sınırlar içinde tutulacak boyutları çoktan aşmıştır. Bu bağlamda, çevre
sorunlarının sınır tanım am a özelliği üzerinde durulm akta; sınırötesi
çevre kirliliklerinin "ulusal devlet" ve "ulusal egemenlik" kavramlarını
ne ölçüde değiştirdiği de yine bu kesim de tartışılmaktadır. Birinci
Kesim, ozon tabakasının incelmesi, küresel iklim değişikliği ve tropik
ormanların yok edilmesi gibi küresel çevre sorunlarından verilecek ör­
neklerle son bulmaktadır. Bu örneklerde, çevre sorunlarının nasıl sınırötesi, giderek küresel bir d urum a geldiği en iyi biçimde görülmek­
tedir.
İkinci Kesim'de, ortak m allar sorunu, hem ulusal, hem de küresel
düzeyde ele alınarak, bu malların kullanımı ve paylaşımı ile ilgili so ­
runların ve politikaların neler olduğu saptanm aya çalışılmaktadır. Bu
arada, çevre sorunlarının ekonom i ile ilişkisi kurularak, yalnızca nice­
liksel ereklere yönelmiş ekonom ik büyümeden vazgeçilmesi gereği
üzerinde durulmakta, pek çok ülkede uygulanan kapitalist ekonomi
modelinin ekolojik gereklerle bağdaştırılıp b a ğ d a ş tırılm a y a c a ğ ı ele
alınarak, "çevre dostu kapitalizm" olabilir mi sorusunu yanıt aranm ak­
tadır. Bu Kesim'de son olarak, çevre sorunlarının küreselleşmesinin en
önemli nedenlerinden birisi olan. Üçüncü Dünya ülkelerindeki ekono­
mik, toplumsal azgelişmişlik ve çevre sorunlarının uluslararası düzeye
yansıması ile ilgili tartışmalara yer verilmektedir. Çünkü, Üçüncü
Dünya'daki çevre sorunları ve boyutları, uluslararası ekonomik, siyasal
ve ekolojik sistemler arasındaki karşılıklı etkileşim nedeniyle tüm
dünyanın sorunu durum una gelmiştir. Öte yandan, Üçüncü Dünya ül­
kelerinin, sanayileşmiş ülkeler tarafından yoğun bir biçim de gündem e
getirilen küresel çevre sorunları ve politika arayışlarını "çevre em per­
yalizmi" biçiminde görmeleri ve bu konudaki kaygılarının yerinde olup
olmadığı tartışılmaktadır.
"Çevre Sorunlarının Uluslararası Sisteme Yansıması ve Küresel
Ç evre K orum a Ç a b a la n ” başlıklı İkinci Bölüm de üç kesimden oluş­
14
maktadır. Bu bölüm, ulusal devlet sınırlarını aşarak tüm dünyayı tehdit
eden küresel tehlikelerin ortadan kaldırılabilmesi, sorunların üstesin­
den gelinebilmesi için uluslararası politikalar üretmek ve uygulamak
gerekliğine ilişkin temel varsayım üzerinde kurulmuştur. Birinci K e­
sitlide, çevre sorunlarının küreselleşmesi, ekonom ik ve siyasal boyul
çerçevesinde ele alınmakta, uluslararası çevre politikalarına bu bağ­
lamda neden gerek duyulduğu belirlenm eye çalışılmaktadır. Küresel
çevre politikalarının ortaya çıkış nedenleri ile birlikte, bu politikaların
belirlenme vc uygulama aşam alarında etkililik ve etkinliğin hangi d ü ­
zeyde sağlanacağı da tartışılmaktadır. Bu politikalar değerlendirilir­
ken. kurumsallaşma derecesi, etkililik, etkinlik ve uygulanabilirlik öl­
çütleri göz önünde bulundurulm aktadır. Küresel çevre politikalarının
belirlendiği iki önemli uluslararası toplantı. Stackholm vc Rio K onfe­
ransları, soruna yaklaşımları, başarı ve başarısızlıklarıyla İkinci Kcsim 'de ele alınmaktadır. Modern ve önlem eye yönelik uluslararası bir
çevre politikasının, uluslararası işbölüm ü ve işbirliği çerçevesinde,
çevre aktörleri tarafından belirlenmesi kadar, bu politikaların etkin ve
etkili araçlarla uygulanması da önemlidir. Uluslararası çevre politika­
larının başlıca aktörleri olan ulusal devletler, uluslararası örgütler ve
ulusüstü örgütler incelenirken, çevre koruma alanındaki görev ve yet­
kileri yalın anlamda sıralanmak yerine, gerek yapıları vc gerek kul­
landıkları araçlar çerçevesinde sorumluluklarını ne ölçüde yerine ge­
tirdikleri, birbirleri karşısındaki durum ları ve küresel çevre sorunları­
nın çözüm ündeki katkıları tartışılmaktadır. Uluslararası örgütler, h ü ­
kümet örgütleri vc hüküm et dışı örgütler biçiminde bir ayırıma bağlı
tutulup ele alınırken örnekler verilerek, küresel çevre politikalarındaki
yerleri ve katkıları üzerinde durulmaktadır. Örnekler incelenirken te­
mel amaç, her zaman yapılagcldiği gibi, aktörlerin çevre koruma ala­
nındaki çabalarını ve görevlerini sıralamak değil, tersine, bir anlamda
yapılarını ve işlevlerini, küresel çevre politikalarına katkılarına göre
tartışmaktadır.
İkinci Bölüm'ün son Kesimi'ndc, uluslararası çevre politikaları­
nın araçları, ekonom ik, siyasal ve h uku kî olm ak üzere üç başlık altında
15
İncelenmektedir. Ekonomik araçların başında, Üçüncü D ünya ülkele­
rindeki çevre sorunlarının cn önemli nedeni olan ekonomik ve top­
lumsal azgelişmişliği ortadan kaldırm ak için uygulanan çevre vc g e ­
lişme yardımları gelmektedir. Bu yardım ların kapsamı ve biçimi, hem
yardım alan, hem de yardımı yapan ülke için çok önemlidir. Azgeliş­
miş ülkelerdeki çevre sorunlarının artık yalnızca bu ülkelerin sorunları
olm aktan çıkıp tüm dünyayı etkiliyor olması, bu aracın kullanımında
dikkatli olmayı gerektirmektedir. Bu yüzden, çevre ve gelişme yar­
dımlarının bir yandan nasıl uygulandığı, öte yandan da nasıl uygulan­
ması gerektiği üzerinde durulm aktadır. Uluslararası çevre politikaları­
nın ne biçimde finanse edileceği de yine bu Kesim'de ele alınmaktadır.
E konom i ile çevre koruma çabalarının birbirlerinin karşısında olm a­
dıkları, tersine birbirlerini desteklediklerine ilişkin gerekçeler, sürdü­
rülebilir gelişmenin bedelleri vc gerekleri hep bu kesim de tartışılmaya
çalışılmaktadır. Küresel çevre politikalarının siyasal araçları olarak
görülen çevreye yönelik dış politika ile çevre devleti, etkinlik ve uy­
gulanabilirlik açısından İncelenmektedir. Bu Kesim, son olarak, çevre
korum a çabalarının uluslararası düzeyde hukukî açıdan düzenlenm e­
sinin gerekliliği ve aynı zamanda güçlükleri üzerinde durularak bitiril­
mektedir.
Sonuç ve Değerlendirme Bölümü'nde ise, konunun genel bir de­
ğerlendirmesi yapılmakta, Giriş B ölüm ü’nde öne sürülen varsayım la­
rın doğrulanıp doğrulanm adığı tartışılarak genellemelere varılmaya
çalışılm aktadır.
2. Temel Varsayımlar
Ç alışm am ıza temel oluşturacak varsayım ları şöyle sıralamak
mümkündür:
1.
Ekosisteme insanlar tarafından yapılan pek çok karışma, doğ­
rudan ya da dolaylı etkileriyle; insan dışındaki diğer etmenlerle de
birleşerek, zaman ve mekân boyutlarını aşarak küresel sorunlara d ö ­
nüşmekledir.
16
2. "Çevre" bugiin, uluslararası hukuk, uluslararası siyaset ve
uluslararası ekonom i ilişkilerinde karşılıklı bağımlılığı ve aynı za­
m anda dayanışm ayı artıran önemli bir etmendir.
3. Dünya savaşlarının ve bölgesel savaşların çoğunun temel ne­
deni kaynak paylaşımıdır. D ünya barışı, çevre sorunları alanında,
dünya çapında yapılacak işbirliğine bağlıdır. Bu işbirliğinin amacı ise,
kaynakların mülkiyetinin paylaşımı değil, v a r o l a n kaynakların elbir­
liği ile yaşatılm ası, korunması ve gelecek kuşaklara aktarılmasıdır.
4. Gelişme ve çevre sorunları arasında bir çelişki vardır. Ç eliş­
kinin bir yönü, ekolojik dengenin korunması için yoksulluğun, azge­
lişmişliğin ortadan kaldırılm ası; bir başka deyişle, gelişm e so ru n u ­
nun çözülmesi olduğu halde, gelişme sürecinin kendisinin ekolojik
sorunları yaratm asıdır. Bu çelişkinin bir başka yöı.ii ise, gelişmenin
ekolojik taşıyabi 1irliği aşm am ak için mi önlenmesi gerektiği, yoksa
azgelişm iş ülkelerin de, sanayileşm iş ülkelerin ilk başta yaptıkları
hataları yapm a hakkına sahip olup olmadıkları sorusudur.
5. Gelişme sürecinin ekolojik zorunlulukların ışığı altında yeni­
den düzenlenmesi son derece önemlidir. Bu düzenleme yapılmadan,
hava, su ya da toprağın korunmasına yönelik tek tek ve ayrıntı önlem ­
lerle uğraşmak, uluslararası çevre ve kaynak korumaya etkin bir kat­
kıda bulunamaz.
6. Küresel çevre sorunları ancak örgütlü bir uluslararası işbölü­
mü vc işbirliği ile çözülebilecek nicelik ve niteliktedir. 13u nedenle,
çevre sorunları ile başa çıkabilmek için evrensel bir dayanışm aya g e ­
reksinim vardır.
7. Sorun küresel, çözüm de küresel olmakla birlikte; devletler de,
çözümü kendi sınırları içinde alacakları önlemlerle başlatacaklardır.
8. Uluslararası çevre politikaları oluşturulurken ve uygulanırken,
ulusal egemenlik ilkesi sorun yaratabilmektedir. Ancak bu ilke, insan
hakları ve azınlıkların hakları gibi çevre korum a alanında da, görece
sınırlandırılabilir. Sınırötcsi kirliliğe neden olan devletler, aynı za­
manda uluslararası yaptırımları da hesaba katacaklardır.
17
9. Çevre sorunlarının sınır tanımaması ve giderek daha çok kü­
reselleşme eğilimi, tüm dünya için ortak bir yaşam a savaşım ını g ün ­
deme getirmektedir. Bu savaşım da ise, yalnızca iki seçenek vardır; ya
yapılacak işbirliği ile uluslararası sisteme ve ilişkilere demokratik bir
içerik kazandırılacak ve eşit söz hakkı getirilecek, ya da tam tersine,
var olan sistemdeki dengesizlikler, çevre sorunlarını çözmek gerekçe­
siyle keskinleştirilecek, uçurum lar daha da derinleştirilecektir.
10. Uluslararası çevre politikaları, klasik çevre koruma politika­
ları olmaktan çıkmaktadır. Kirletici sanayi tesislerinde ve çöp örne­
ğinde olduğu gibi, çevre sorunlarının, bunları bir mekândan diğerine
kaydırm akla ya da kirliliği bir çevre malından diğerine -örneğin hava­
dan suya- aktarmakla çözülem eyeceği çıkış noktasıdır.
11. Çevre koruma, uluslararası düzeyde de, tıpkı ulusal düzeyde
olduğu gibi, yalnızca, bu amaç için kurulmuş örgütlerin görevi olamaz.
Çevre sorunlarının nedenlerinin ço k yönlü olması ve pek çok eylem
alanı ile iç içe geçmesi nedeniyle, askerî işbirliğinden ekonom ik or­
taklıklara kadar, dayanışmayı am açlayan tüm alanlardaki örgütler,
çevre koruma görevlerini de göz ardı edemezler. Önleyici çevre politi­
kaları da ancak bu yolla başarıya ulaşabilir.
III. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ
"Çevre" konusunu içeren bir çalışma yapm anın en güç, am a aynı
zam anda çalışmayı tekdüzelikten kurtaran yanı, sorunun biri diğerin­
den daha az önemli olm ayan çok sayıda etmen nedeniyle ortaya çık­
masıdır. Bu etmenlerin karşılıklı etkileşimleri, çözüm için de çok
yönlü düşünmeyi, konuyu tüm boyutlarıyla, disiplinlerarası olarak ele
almayı gerektirmektedir. E konom i, uzun süredir çevre koruma çabala­
rında belirleyici özelliği tartışmasız kabul edilen bir disiplindir. Sanayi
Devrimi île başlayan, ekonom ik büyüm e ve buna bağlı olarak da sü­
rekli artan tüketim süreci, teknolojik gelişmelerin de katkısıyla çevre
sorunlarını akıl almaz boyutlara vardırmıştır. Zararlı maddelerle hava,
18
su ve toprağın niteliği bozulmuş, birçok bitki ve hayvan türü yok ol­
muş, ham m adde kaynak lan hızla tükenmiştir. Böylccc, aslında insan­
ların göncncini artırmak için kullanılan bu iki araç -ekonomi ve tek­
noloji- sonuçta insanların yaşam temellerini tehdit eder durum a gel­
miştir. Bu nedenle ekonom inin gerekleri ile çevre korum a çabalarının
birbirinin karşısında olduğu, daha açık bir anlatımla, ekonom ik geliş­
me sağlanmak isteniyorsa çevreye verilecek kaçınılmaz zararlara kat­
lanılması; tam tersine çevreyi korumak, zararlar önlenmek isteniyorsa
ekonom ik büyümeden vazgeçilmesi gerektiği savunulmaktadır. Oysa
çevre değerleri korunarak ve dikkatli kullanılarak yaşam ölçünlcrinin
yanı sıra yaşam niteliği dc yükseltilebilir. Kaldı ki, ekonom ik gelişme,
çevrenin olanakları ile sınırlıdır. Ö te yandan çevre korum a ve iyileş­
tirme politikalarının başarılı olabilmesi için de ekonom ik ve teknolojik
gelişm eye gereksinim vardır.
Çevre sorunları iki açıdan politikayla ilgilidir. Bir yandan çevre­
nin korunması, çevreye verilmekte olan ya da verilmesi olası zararların
önlenmesi ve azaltılması am acına yönelik yöneltilcrin (policy) belir­
lenmesi, öte yandan siyasal ve ideolojik bir hareket olarak "çevrecile­
rin" ya da "yeşillerin" etkin politika (politics) içinde yer alarak, iktidar
savaşım ına katılması, çevre korum ayı politikanın merkezine yerleş­
tirmektedir. Yine, ekonomi ve teknoloji alanındaki gelişmelerin "çevre
dostu" olmasının yetmeyeceği, sorunun ancak insanların çevreye bakış
açılarında ve değerler sistemindeki değişikliklerle çözüleceğinden söz
edilmektedir. Yani, "çevre etiği" gündem e gelmektedir. Akçal araçlarla
güçlendirilmiş, siyasal yetke tarafından halka kabul ettirilebilecek
çevre politikalarını uygulayabilm ek için anayasadan yaşamın hemen
her alanını ilgilendiren yasalara kadar temel düzenlemelere gerek var­
dır. Son olarak da, bu hukuki düzenlemelere dayanarak çevre koruma
ça balan örgütlenmelidir. Çevre korum aya ilişkin yetki ve görevlerin
m erkezî olarak mı, yoksa adem-î merkeziyetçi bir anlayış içinde mi
belirleneceği, çevre korum a politikalarının saptanması ve uygulanm a­
sında başarı ya da başarısızlığa neden olacak, birbirleri ile etkileşim
içinde olan etmenlerdir.
19
Bireyler düzeyinde, içinde bulunulan toplumsal koşullar, eğitim
ve kültür düzeyi ile akçal olanaklar çevreye karşı duyarlılığı ve so­
rumluluğu nasıl farklı kılıyorsa; uluslararası düzeyde de, ekonom ik ve
toplumsal gelişmişlik farklılıkları ülkelerin çevre sorunlarına bakış­
larını etkilemektedir. Öte yandan, uluslararası işbirliği çerçevesinde
çevre korum a amaçlı örgütlerin akçal güçleri, ülkeler arasındaki siyasal
çekişmeler, sorunun çözümü için hızlı ve etkili adımlar atılmasını ne
yazık ki, güçleştirmektedir. Ülkelerin siyasal, toplumsal, kültürel ya­
pıları ile hukuk ve yönetim gelenekleri de çevre politikalarını farklı­
laştırmaktadır. Örneğin, Batı A vrup a'da çevre koruma tartışmaları var
olan sistemi eleştirmeye yöneldiği halde, A BD 'de daha çok uygula­
m aya yönelik çevre korum a politikaları ön plana çıkmıştır.
Çevre sorunlarının küreselleşmesi ile birlikte, çözüm için yapılan
uluslararası işbirliğinden doğan hukukî, siyasal ve ekonom ik etkilere
ve bağlayıcılığa sahip çevre politikaları da, bu işbirliğine katılan dev­
letlerin ulusal çevre politikalarını yönlendirmektedir. Böyle karşılıklı
bir etkileşim nedeniyle, ulusal çevre kuralları ve ölçünleri uluslararası
düzeyde uyumlu durum a getirilmeye çalışılmaktadır.
Gerek sorunun çok boyutlu olması gerekse çözüm e ancak disiplinarası bir yaklaşımla varılabileceği gerçeği göz önünde bulunduru­
lunca, bu çalışmadan uluslararası çevre politikalarının neden yalnızca
hukukî, siyasal ya da ekonomik yönü üzerinde durulmadığı, tersine tüm
bu boyutların tek tek ve karşılıklı etkilerinin tartışıldığı kolaylıkla
anlaşılabilir.
Disiplinlcrarası bir yaklaşımla, çalışmada, ilk öncc bir durum
saptaması yapılmakta; küresel çevre sorunlarının nedenleri ve bu so­
runların neler olduğu, çözüm için var olan uluslararası işbirliği çaba­
ları, bugüne kadar uygulanan uluslararası çevre politikaları ve ulusla­
rarası örgütlerin girişimleri ele alınmaktadır. İkinci aşam ada ise, ya­
pılan saptam aların ışığı altında çalışm anın temelini oluşturan varsa­
yımları sınayabilmek am acıyla olaylar arasında ilişki kurulmaktadır.
Örneğin, çevre sorunlarının sınır tanım am a özelliği nedeniyle, ulusla­
rarası örgütlenme hız ve yoğunluk kazanmakta, ulusal devletler ara­
20
sındaki gelişmişlik ve yapı farklılıkları da bu örgütlenm enin başarı­
sını etkilemektedir. Uluslararası çevre politikalarını belirleyen aktör­
lerin kimler olduğu, hangi araçları kullandıkları ve bu araçların kulla­
nılmasındaki ölçütlerin neler olduğu yine bu aşam ada incelenecek ko­
nular arasındadır. Ü çüncü ve son aşamada, varsayımlar bu ilişkiler
çerçevesinde sınanarak genellemelere varılmaya çalışılmaktadır.
Çalışma, tamam en kuramsal bir nitelik taşımakta, zaman zaman
örneklere yer verilerek konunun somutlaştırılması amaçlanmaktadır.
Konuya ilişkin makale ve kitaplar taranırken 1970 yılından itibaren,
özellikle I980'li yılların sonunda ve I990'lı yıllarda yayımlanmış
olanlar tercih edilmiştir. Çevre sorunlarının bu yıllarda uluslararası
düzeye yansıdığı ve uluslararası çevre politikalarına ilişkin term ino­
lojinin söz konusu dönem de geliştiği düşünülürse, bu tercihteki haklı­
lık payı ortaya çıkar.
21
BİRİNCİ BÖLÜM
GENEL OLARAK DÜNYANIN DURUMU VE
ÇEVRE SORUNSALI
I. Ç E V R E S O R U N L A R I N IN K Ü R E S E L O L M A Ö Z E L L İ Ğ İ
1. " K ü r e s e l l e ş m e " ( G lo b a li s a ti o n ) K a v r a m ı ve Ç e v r e
20 .yüzyılda uluslararası ilişkilerde yaşanan en büyük d eğ işik­
lik. kuşkusuz küreselleşm e eğ ilim lerinin ortaya çıkmasıdır. A slında
bu değişikliklerin temeli, Sanayi D evrim i ile birlikte 18. ve 19. yü z­
y ılda a t ı l m ı ş t ı r . A v r u p a kapitalizm inin yeni kaynaklar ve pazarlar
aram ak am ac ıy la dü ny ay a açılm ası, karşılıklı bağım lılığın d in a ­
miklerini de bu arada geliştirm iştir. Bu dışa aç ılm a süreciyle y a ş a ­
nan çatışm aların uluslararası etkileri de gözlenir olmuş,tur.
Küreselleşme, kimilerine göre, yalnızca eko n o m ik açıdan ele
alınarak, "dünyanın eko n o m ik bir bütün oluşturm a sü re c i"-0 biçi­
minde tanım lanm aktadır. Yine eko n o m ik bağlam da yapılan bir başka
tanıma göre küreselleşme (Globalisation), "ticarî, malî ve sınaî ser­
mayenin faaliyet alanının giderek d a h a büyük ölçüde ulusal sınırları
aşarak d ü n y a çapına yayılması ve bunun uzantısı olarak da global
kapitalist İktisadî sistemin İktisadî ve siyasî yönetiminin ulusal çapı
aşan düzenlem elerle yön etilm esi"2 'dir. Bu tanım dan yola çıkarak,
19 H.Wassnuind, Grundzüge der Weltpolitik, München, C.H. Bcck'sche
Verlag, 1982, s. 18-19.
20 Korkut Boratav, "Türkiye Ekonomisinde Yapısal Değişim," 94'e Girer­
ken Türkiye Ekonomisi, İstanbul Toplumsal Araştırmalar Vakfı Panel
Dizisi 3-4-5. 1994. s. 21.
21 Tiilay Arın. "Dünya Düzeni: Emperyalizm Nereye?," 11. Tez Kitap Dizi­
si, Sayı 1992/1, s. 51.
23
küreselleşm enin dört temel öğeyi içerdiğini söyleyebiliriz.22 Bunlar,
mal, hizmet ve anam al akım larının uluslararası durum a gelmesi;
ulusal devlet sınırlamalarının azaltılm ası; mal, hizm et ve anam al
akımlarının yalnız uluslararası d u ru m a gelm ekle kalmayıp ulusötesi
(transnational) bir özellik kazanm ası ve böylece ulusal kimliklerden
kurtulunm ası, son
kezîleşm esidir.
olarak
da,
anam alın
yoğunlaşarak
m er­
B ir başka görüş açısına gö re ise, küreselleşm e, "başta e m p e r ­
yalist sermaye olmak üzere, d ü n y a burjuvazisinin günüm üzdeki yeni
ideolojisi”2-^ olarak nitelendirilm ektedir. H em ideolojik, hem de ek o ­
nomik ve siyasal bir program olduğu savunulan küreselleşmenin
savlarım şöyle sıralam ak m ü m k ü n d ü r :2** H er şeyden önce, sanayi,
iletişim vc ulaşım teknolo jisindeki g elişm eler düny a toplum larını
ekonom ik, siyasal ve kültürel yönlerden birbirine bağlamış, birbirin­
den etkilenir durum a getirmiştir. İkinci olarak, serbest piyasa sistemi
n edeniyle, g e lişm iş-a z g e lişm iş tüm ülk e ler karşılıklı bağım lılık
(interdependence) içine girmişlerdir. Öte yandan, dem okrasi ve insan
hakları ile barış ve ortak gö n en ç , bu karşılıklı bağım lılık içinde vc
küresel bir d ay a n ışm a anlayışı ile gerçekleştirilebilecektir. Sonuçta,
tüm bu ortak çaba gereksinim i nedeniyle, ulusal devlet ve ulusal
egem enlik kavramları yeniden gözden geçirilmeli ve yukarıda sayılan
ortak hedeflere ulaşm ada engel oluştururlarsa karışm a hakkı saklı
bulunmalıdır.
Küreselleşmeyi, uluslararası ekonom ik, siyasal ve askerî sis­
temlerdeki çarpıklıkları g iz lem ek am acıyla kullanılan, tam am en ide­
olojik içerik k azandırılm ış bir araç biçim inde g örm ek gerçek payı
taşım akla birlikte yanıltıcı olabilir. Y alnızca dem okrasi, insan hak ­
ları, dü nya barışı ve ortak g ö n en ç için değil, artık insanlığın yaşam
temellerini tehdit eder durum a gelen küresel çevre sorunları için de
g elişm iş-a zge lişm iş ülke ayırım ı y apılm adan küresel d ü ze y d e bir
22 Ibid., s. 51-57.
23 Sungur Savran, "Globalizm, Milliyetçilik, Enternasyonalizm," 11. Tez
Kitap Dizisi, Sayı 1992/1, s. 73.
24 Ibid., s. 75.
24
işbirliğine gereksinim olduğu kesindir. Özellikle sınır tanımayan
küresel iklim değişikliği, ozon tabakasının incelm esi gibi çevre so­
runlarına çö z ü m bulm a çabalarında, küresel politikaların gerekleri
çok net bir b içim de gözlenm ektedir. Karşılıklı bağım lılık ve küresel
dayanışm a, çevre kirliliklerinin sanır tanım am ası nedeniyle, bugüne
kadar çevre politikalarında baş aktör olan ulusal devletlerin, yerlerini,
büyük ölçüde uluslararası işbirliğini sağlayacak örgütlere bıraktıkları
tartışılmaz bir gerçektir. Ç ünkü artık hiçbir ulusal devlet, özellikle
akarsu, deniz ve hava kirliliğinde olduğu gibi, ne kendi egemenlik
alanlarındaki kirliliği kendi sınırları içinde tutabilm ekte, ne de bir
başka devlet sınırları içinde ortaya çıkan kirliliğin kendi egem enlik
alanına girmesini önleyebilm ektedir. Bu nedenle devletlerin, e g e­
m enlik haklarını ileri sürerek ne kendi ülkelerini diledikleri gibi kir­
letm elerine, doğal kaynaklarını yağm alam alarına, ne de bunların
olu m su z etkilerini kom şu devletlere ya da tüm insanlığa yansıtm ala­
rına izin verilemez.
K üreselleşm e eğiliminin tem el gerekçesi, g ünü m üz de dünyanın
karşı karşıya bulund uğu ekon om ik, siyasal, ask erî ve ekolojik so ­
runların ancak küresel düzeyd e çözülebileceğidir. Bir başka deyişle,
küreselleşm e, işlevsel karşılıklı bağım lılığı ve ulusötesi (tra n sn a ti­
onal) kaynaşm ayı d ü n y a politikalarının temel eğilim i durum una ge­
tirm iştir.“^ Bu süreç aslında İkinci D ünya Savaşı sonundaki e k o n o ­
mik zorlam aların sonuc unda çoktan hızlanmıştı. Y ine bu süreçte, pek
çok azgelişm iş ülkenin teknoloji ve bilgi açısından artan ölçüde s a ­
nayileşm iş ülkelere bağım lılıkları, ticaretin d ü n y a pazarlarına göre
belirlenmesi, besin maddeleri yetersizliği, uluslararası anamalın iç içe
geçmesi ve son olarak da kitleleri y ok edecek silahların tüm insanlığı
tehdit eder duru m a gelmesi söz konusuyd u.26 Ulusal devletlerin
25 Peter C. Mayer-Tasch, "Internationalisierung der Umvveltprobleme und
staatliche Souveraenitaet," Martin Jaenicke, U.E. Simonis, Gerd Weigmann (Hrsg.). Wissen fiir die Uımvelt, Berlin, Walter de Gruyter Verlaa,
1985, s. 181-183.
26 Peter C. Mayer-Tasch, "Die internationale Umweltpolitik als Herausforderung fiir die Nationalstaatliehkeit," Aus Politik und Zeitgeschichte,
B.20 (Mai 1985), s. 7.
25
ekonom ik, askerî ve ideolojik sınırlarını korum a yetenekleri büyük
ölçüde ortadan kalkmıştır. Bu nedenle, hiçbir devletin, ulusötesi
toplum un teknolojik ve e k o n o m ik gerçekleri karşısında mutlak e g e­
menliğe d ayanan bağımsızlığını ve özerkliğini korum ası m üm kün
görünmem ektedir.
"Yeni kürese lle şm e"27 olarak adlandırılan eğilimin ana konusu
ise "çevrc"dir. Ancak, çevre sorunları bir yandan küreselleşme eği­
limlerini güçlendirirken, diğer yandan y um u şa tılm aya çalışılan Kuzcy-G üney karşıtlığını dah a da artırm a tehlikesi taşımaktadır. Bu
olasılıkları tartışan iki karşı g ö rü ş sö z k o n u su d u r.2^ Birinci görüşe
göre, çevre sorunları, K u ze y-G üne y çatışm asını, hiç ortadan kaldı­
rılam ayacak biçim de yeniden üretecektir. İkinci görüştckiler ise. bi­
rincinin tam tersine, çevre sorunlarının ne yalnız Kuzey'in, ne de
yalnız Güney'in sorunu olduğunu, bu sorunların tüm insanlığı tehdit
ettiğini savunm akta; böyle ortak bir düşm an ın ise, uzlaşm a ve işbir­
liği getireceğini belirtmektedirler. Çevre sorunlarının nedenleri, ni­
teliği ve boyutları ile çözüm yolları g ö z önüne alındığında, her iki
görüşte de haklılık payı olduğu an laşılm aktadır.
Pek çok sorunun sınırötesi özellik kazanm ası nedeniyle artan
uluslararası işbirliği, çevre k o ru m a dışında, yoksulluk nedeniyle
kitlesel göçler, uyuşturucu ve silah ticareti, terörizm, hava ve deniz
ulaşımı, nükleer santrallerin güvenliği ve A ID S ile savaşım alanla­
rında da y o ğ u n la şm ıştır.
K üreselleşm e eğilimini en
iyi yansıtan
iki önemli rapor,
Brundtland Raporu ve N yerere Raporu'dur.29 Her iki rapor da küre­
selleşme eğilimlerini güçlendirecek düzeltim önerileri getirmekle
birlikte, küresel çevre sorunlarına yükledikleri anlam ve sorunların
27 Hans H. Lembke, "Umwelt" in den Nord-Süd-Beziehungen: Machtzu­
wachs im Süden, Öko-Diktat des Nordens oder Globalisierung der
Verantwortung?, Berlin. Deutsches Institut fiir Entwicklungspolitik
(DİE). 1991, s. II-II1.
28 Ibid., s. 11-111.
29 Ibid., s. 6-21
26
çö z ü m ü n d e , karşılıklı bağım lılık ilkesini değerlendirm eleri açısın­
dan birbirlerinden ayrılmaktadırlar.
Brundtland Raporu'na göre uluslararası işbirliği, Kuzey ya da
G ü n ey ’e, D oğu ya da Batı'ya dahil olm aktan bağım sız olmalı ve y al­
nız resm î aktörleri değil, bilim adam larını, ekonom i önderlerini ve
h ükü m et
dışı
örgütleri
(non
governm ental
organizations/
N ichtregierungsorganisationen) de içine almalıdır. Öte yandan "sür­
dürülebilir gelişm e" (sustainable develop m ent/n ach haltige E ntw ick­
lung) anlayışı Brundtland Raporu'nun en önem li söylemidir. Bugüne
kadar birbirinden bağım sız ele alınm ış çevre kirliliği, silahlanma,
d ü n y a nüfusunun hızla artm ası, çölleşm e, sağlıksız kentleşm e gibi
sorunların küresel etkileri insanlığın ortak y aşam a temellerini tehdit
etm ektedir ve sorun artık ne yalnız Kuzey'in. ne de Güney'indir. Ortak
tehdidin bu mekânsal boyutunun y anınd a, gelecek kuşakları da ilgi­
lendirmesi bakım ından bir da zaman boyutu olduğu vurgulanm akta­
dır.
Brundtland Raporu Kuzey'in öncülüğ ünde, gelişm ekte olan ül­
kelerin de katkısıyla hazırlandığı halde, N ycrere Raporu bir anlam da
Güney'in olaylara bakışını yansıtan bir incelcm e niteliği taşım ak ta­
dır. Raporu hazırlayan K omisyon, Ü çüncü D ünya ülkelerinden gelen
politikacılar, bilim adam ları ve din adam la rın d an oluşm aktaydı. R a­
por 1990 yılı M ayıs ayında yayım landı. Brundtland Raporu kadar
dikkat çekm ediyse de, bunun nedenleri aslında daha az önem li o lm a­
sından değil, yeterli k am uoyu çalışm ası y a p a m a m a sın d a n ve yeterli
izlem e çabalarının gerçeklcştirilem em esinden kaynaklanm aktadır.
Rapor, Brundtland R aporu’nun tersine, küresel çevre sorunlarını G ü­
ney ülkeleri bağlam ında ele almış, çözüm önerilerini ise, KuzeyG üney çerçevesinde değil, G iiney-G üney işbirliği yönünd e getir­
miştir. Yine Brundtland Raporu "O rtak G eleceğim iz" (O ur Com m on
Futurc/U nsere G em ein sam e Z ukunft) konusunu işlerken, Nyerere
R aporu'nda "D ünyanın B ölünm üşlüğü" (A W orld D ivided) söylem
olarak kullanılm ıştır.
27
1.1. K arşılıklı B a ğ ım lılık (In terd ep en d en ce)
Kimi yazarlara göre geleceklcki insanlığın gelişm e modeli,
aralarında hem ilişki, hem de belli ölçüde çelişki bulunan üç ayrı
süreç içinde g e r ç e k l e ş e c e k t i r .^ Birincisi şudur: D ünyada, sayıları
170'i aşan b ağım lı ve b ağ ım sız devletler geleneksel yaşam biçi­
minden ça ğdaş yaşam biçim ine geçerken toplum sal bir bütünleşm e
süreci yaşayacaklardır. Ç ağdaş bilginin evrenselliği, uluslararası ti­
caretin giderek serbestleşm esi ile halkların ve anamalın hareketlen­
mesi toplum ları bu ç a ğ d aş laşm a sü recin de birbirine bağımlı d u ru m a
getirecektir. İkinci olarak, uluslararası bütünleşmeyi sağlam ak için,
aracı görevini üstlenecek bazı ulusüstü (supranational) örgütlere g e ­
reksinim vardır. Ö rneğin A v ru p a Birliği bu görevi yerine g etirm ek­
tedir. Son olarak devletler, b ütünleşm e sürecinde, kendileri taralın­
dan kurulan ve kararlarına u y m a y a hazır oldukları uluslararası ör­
gütler y o luyla b ütün leşm ektedirler. Ö rneğin Birleşm iş M illetler bu
örgütlerin başında gelm ektedir. Bu eşzam anlı, ulusal, bölgesel ve
uluslararası gelişm e süreçleri ekon om ik, siyasal ve toplum sal kar­
şılıklı bağım lılığı ve son a ş a m a d a da bü tü n le şm e y i g etirecektir
denm ektedir.
Uluslararası ilişkilerdeki ticaret, ekonom i, para ve güvenlik gibi
politika alanları karşılıklı bağım lılık çerçevesinde biçim lenm ekte,
ancak bu alanlarda yapılan işbirliklerinde sürekli başarılar elde et­
mek çok güç görünmektedir. Devletlerin ekonom ik, siyasal ve ideo­
lojik yapılarındaki farklılıklar, işbirliğinde başarı sağlam ayı o lu m ­
suz yönde etkilemektedir. E kolojik sorunlardaki uluslararası işbirli­
ğinin ise, daha yapıcı ve kalıcı olduğu gözlenm ektedir. Örneğin,
A kdeniz'in koru n m asın a ilişkin g örüşm elerde G üney A vrupa, Kuzey
A frika ve D oğu A kden iz ülkeleri, aralarındaki siyasal çekişm e ve
anlaşm azlıklara karşın, A kd eniz'i k oru m ak için bir araya gelmeyi
b a ş a r m ış la r d ır.
30 C. E. Black, Çağdaşlaşmanın İtici Güçleri, çev. M. Fatilı Gümüş, An­
kara, Verso Yayıncılık, 1989, s. 151-152.
28
E konom i ile ekoloji arasındaki ilişki konu sun da başlayan ta r­
tışma, ekonom inin ekoloji üzerindeki etkileri ve ekolojinin ekonom i
üzerindeki biçim inde yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde genişle­
yerek sürmektedir. Bu nedenle uluslararası ekonom ik düzen ve iş­
birliği, çevre ekonom isi gereklerine göre yeniden biçimlendirilmclid i r . ' 1 U luslararası düze y d e giderek yoğunlaşan karşılıklı bağ ım lı­
lık, bu ilişki çerçevesinde artık yalnızca ek o n o m ik ve siyasal değil,
ekolojiktir de.
Dış borçlar, az gelişm iş ülkeleri yalnızca ek o n o m ik açıdan d e ­
ğil, ekolojik açıdan da sa n ay ileşm iş ülkelere bağımlı kılm aktadır.
Öte yandan sanayileşm iş ülkeler de, küresel çevre sorunları ve diğer
pek çok yerel çevre soru nunun sınır tanım am ası nedeniyle azgeliş­
miş ülkelere yardım etm ek gereksin im i duym aktadırlar.
1.2. D a y a n ı ş m a ( S o lid a r ity )
İnsan o nu ru n a yaraşır koşu llard a yaşam ak, evrensel insan
haklarından birisidir. Bu hakkı, ne yazık ki bugün bile pek çok insan
tam anlam ıyla kullanam am aktadır. Y oksulluk, kitlesel açlık insanlı­
ğın büyük b ölü m ü n ü bu haktan yo k su n bırakm aktadır. A zgelişm işlik
de dahil olm ak üzere, çevre sorunlarının üstesinden gelebilmek için
uluslararası dayanışm a m utlak a gereklidir. Uluslararası sistem e e g e ­
men olan ze ngin-yoksul ayırımı, bu day anışm ay ı güçleştirm ekte,
çoğu zam an d a çıkar çatışm aları n eden iyle olanaksızlaştırm aktadır.
Zengin ülkeler, sahip oldukları gönenci gelecekte de sürdürmek, hatta
artırmak konusunda kaygılara sahipken, yoksul ülkeler, tahrip edil­
miş ve edilm ekte olan çevrelerde ve doğal y ıkım lar karşısında y a ­
şam a sa v aşa m a verm ektedirler.
Ç evre k o rum a çabalarında başarılı olabilm ek için uluslararası
d üze yde bir da y a n ışm a y a gere k sin im vardır. Bu dayanışm a, geliş­
31 Philip Allott, Eunomia: New O rder for a New World, Oxford, Oxford
University Press, 1990, s. 364
29
mişlik vc azgelişm işlik gibi e k o n o m ik durum lardan ya da ideolojik
tercihlerden b ağım sız olm ak zorundadır. Doğu-B atı ayrım ının, eski
anlam ım yitirdiği göz önüne alınırsa, çevre alanında söz konusu
uluslararası day anışm a için K uzey vc G üney'e önemli görev ve so ­
rum lulu klar düşm ektedir.
A zgelişm iş ülkelerin ilk olarak yapm aları gereken belki de,
nüfus artış hızlarını du rd u rm a k tır. Pek çok azgelişm iş ülkedeki
çevre sorunlarının temel nedeni olan nüfus patlaması, ancak etkin bir
aile planlam ası politikasıyla önlenebilir. Aşırı nüfus artışı yalnızca
tek tek bu ülkelerin sorunu değildir, tersine tüm dünyanın sorunu du­
rum un a gelmiştir. İkinci olarak, bu ülkeler ekonom ilerini, sahip ol­
dukları kaynaklara vc temel gereksin im lerine göre yapılandırm alıdııiar. Öte yandan, yönetsel sistemlerinde ve bürokrasilerinde y ap a­
cakları düzeltimlerle eko n o m ik ve toplumsal gelişm elerinin ön ünde­
ki engelleri de kaldırmalıdırlar. G erek ulusal, gerekse uluslararası
çevre politikalarını etkin bir biçim de uygulayabilm ek için dc bu çok
önem lidir. S anayileşm iş ü lkelere ise, uluslararası day a n ışm a k o n u ­
sunda düşen en önemli görev, b akışık sız olan uluslararası ekonom ik
ve ticarî sistemi düzeltm ek, azgelişm iş ülkelere de kendilerini ge­
liştirme fırsatı tanım aktır. Y ine az g elişm iş ülkelere yaptıkları silah
ihracatına, yalnızca çevre k o ru m a çabaları için değil, d ü n y a barışının
gerçekleştirilm esi için de son vermelidirler.
Ç evre k o ru m a y a ilişkin uluslararası d ay a n ışm a konularından
birisi dc, çevre sığınm acılığının hukukî olarak tanınm ası olabilir.
Himalayalar'ın dağlık bölgelerinden ya da H indistan'ın kuraklık çe­
kilen bölgelerinden ya da B angladeş'in sel felaketi ile karşı karşıya
kalmış bölgelerinden ayrılarak, yeni yaşam alanları arayan kitlelere
şans tanınm ası uluslararası g ü v en c ey e kavuşturulm adığı sürecc,
uluslararası barış da tehlikeye düşeccktir. Bu bağlam da çevre hak­
kının uluslararası d üzeyde güvence altına alınması koşul olarak g ö ­
rülmektedir.
32 Eberhard Lindner, Ausweg aus der Weltkrise, Karlsruhe, M. Lindncr
Verlag, 1984, s. 59-67.
30
Çevre hakkı, Birleşm iş M illetler Eğitim Bilim ve K ültür Örgütü'nün (U N E S C O ) sın ıflandırm asına göre, sivil-siyasal ve ekonom ik-toplum sal haklar ayırım ının d ışın d a tutularak "üçüncü kuşak"
ya da "dayanışm a" hakları içinde yer alm aktadır.33 A ncak bu hakkın,
ekonom ik-toplum sal haklardan tam anlam ıyla ayrı bir grup haklar
yum ağı olm adığı, kullanılm alarının e k o n o m ik ve toplum sal koşul­
larla yakından ilgili olduğu dünyadak i gelişm elerde açıkça g ö zlen­
miştir. Ü çüncü kuşak ya da d a y a n ış m a hakları olarak nitelendirilen
başlıca haklar; gelişm e ve barış hakları, e k olojik açıdan sağlıklı bir
çevrede yaşam a hakkı ve herkesin uzay, deniz dipleri gibi insanlığın
ortak m allarından yararlanm a haklarıdır.
D ay a nışm a haklarından birisi olan çevre hakkının, çevre so­
runlarını g ide rm ek çabalarında kullanılm asının en büyük güçlüğü iki
noktada kendisini gösterm ektedir.34 İlk olarak, toplum un ekonom ik,
siyasal ve toplumsal örgütlenm esinde çevrenin ortak yarar noktası
yapılm ası son derece güçtür. İkinci o larak da, uluslararası ilişkilerde
etkili olan K uzey-G üney karşıtlığı sorun yaratm aktadır.
Uluslararası çevre k orum a ça b aların da gerekli olan dayanışm a
konusunda ortaya çıkan anlaşm azlıklara G üney A m erika'd an verile­
cek bir örnek, bu ilkenin uygulanm asının hiç de kolay olmadığını
gösterm eye yetecektir. Uluslararası çev re politikalarının belirlenm e­
sinde, karşılıklı day a n ışm a ilkesi çe rçeve sind e özellikle Brezilya
ağır eleştirilere uğramıştır. B rezily a H üküm eti'nin A m az o n Bölgesi’ne uluslararası özellik kazandırılması ile ilgili önerisi, Brezilya’nın
kom şusu olan diğer Latin A m erika ülkelerince şiddetle reddedilerek,
her ülkenin doğal kaynaklarını serbestçe kullanabilme, kendi p rog ­
ramlarını ve projelerini dış k arışm ala r olm aksızın, koşulsuz b iç im ­
de gerçekleştirebilm e hakları oldu ğu vurgulanm ıştır. Bu arada söz
konusu ülkeler, A m azon Bölgesi için yapılacak gelişme yardım la­
33 Can Hamamcı, "Çevre ve Hukuk," Prof. Fehmi Yavuz'a Armağan,
A.Ü. SBF Yayını No: 528, 1983, s. 246.
34 Can Hamamcı, "Çevre Hakkı Üzerine Düşünceler," İnsan Hakları Yıllı­
ğı, Ankara. TODAİE Yayını, Cilt 5-6 (1983-1984), s. 178.
31
rıyla ilgili öne sürülen hiçbir koşulu kabul etmediklerini belirtm iş­
lerdir.35
1.3. D o ğ u -B a tı ve K u z e y - G ü n e y A y ır ım ı
1970'Iere gelene kadar, hatta 1980'li yılların sonuna kadar Doğu-Batı ayırımı uluslararası ilişkileri ve uluslararası gündem i çok
fazla meşgul etmiş, ek onom ik ve askerî işbirlikleri birbirinden k o ­
puk olarak gerçekleştirilm iştir.
D oğu Bloku olarak adlandırılan, başta S ovyetler Birliği olmak
üzere diğer sosyalist ülkeler, ideolojik bir tutuculukla kendileri dı­
şındaki d ü n y ay a kapılarını kapatm ışlardır. Sıkı sıkı kapatılan bu
kapılar ardında neler olduğu ise ancak Sovyetler Birliği'nin d ağılm a­
sından sonra anlaşılabilmiştir. Y ıllarca kapitalist sistemi k ü çüm se­
yerek eleştiren ülkelerde, ekonom ik ve toplum sal pek çok sorunun
yanında, çevre sorunlarının da inanılm az boyutlarda olduğu görül­
müştür. Eski D oğu Bloku ülkelerinde çevre korum a konusunda, ku­
ram ile uygulam a arasındaki uçurum çok büyüktü. Sovyetler Birliği
ve D em okratik A lm anya, çevre sorunlarının dev boyutlara ulaştığı
ülkelerdi.
Eski Sovyetler Birliği'ndeki çevre sorunları, aslında, ülkenin
büyüklüğü g ö z önüne alındığında görece azdır; am a yine de, nüfus
açısından yoğun yerleşim ve sanayi alanlarında ciddi tehditler söz
konusudur. Öte yandan Baykal G ö lü ’ndeki kirlilik ve Aral Gölü'ndeki
su düzeyinin giderek düşm esi, tehlike yaratmıştır. Eski S ovyetler
Birliği ve diğer D oğu A vrupa ülkelerindeki en önemli çevre sorunla­
rından birisi de, biyolojik çeşitliliğin yok o lm a - te h li k e s i d ir.^ Gor35 Harmut Schumann, ''Schuldenkrise und Umweltschutz," Europa Archiv,
Folge 1/1991, s. 24.
36 Hilary F. French., "Doğu Avrupa ve Sovyetler’deki Çevre Koşullarının
Düzeltilmesi," Lester R. Brown (ed.), Dünyanın Durum u 1991, Yaşa­
mını Sürdürülebilir bir Topluma Ulaşma Amacıyla Hazırlanan Worldwatch Enstitüsü Raporu, Yayına Hazırlayan: Erol User, İstanbul, Maya
Yayıncılık, [tarih yok], s. 123.
32
baçov'un iktidara gelm esiyle birlikle çevre sorunları da, kitle iletişim
ara çla rında "Glasnost" politikasına uygun olarak tartışılm aya b aş­
lanmıştır. Sanayi politikası da bu ara d a gözden geçirilerek, e m is ­
yonların azaltılm ası ya da denetlenm esi gereği, en azından kuramsal
olarak kabul edilmiştir.
D emokratik A lm anya, eski D oğ u Bloku ülkeleri arasında en
gelişm iş ve sanay ileşm iş olanıydı. H a v a kirliliği, D em o k ra tik A l­
manya'nın en önemli çevre sorunuydu ve temel kirleticiler linyit kö­
m ürü ile çalışan tesisler, kim ya ve m etal sanayi ve ağır vasıta taşı­
m acılığı idi.37 1989 yılında iki A lm a n y a arasındaki duvarın y ıkıl­
masının ardından gerçekleşen Federal A lm a n y a ve D em okratik A l­
m a ny a birleşm esinin üzerinden g eç en dört yıla karşın, yeni Birleşik
A lm anya, eski D em okratik A lm an ya'daki sanayileşm e ve kentleşme
nedeniyle ortaya çıkan ve ordunun yarattığı çevre kirliliğini giderm ek
için m ilyonlarca m ark harcamaktadır.
D ağılm adan önce Doğu A vrupa'daki büyüyen kararsızlığın
önemli bir nedeni de çevre kirliliğiydi.38 A slında 1970'li yılların ba­
şında çevrenin d urum u D o ğ u Bloku ülkelerinde Batı'dakindcn daha
iyiydi. A m a 1970’li yılların ortasından itibaren, özellikle zararlı
atıkların hava, su ve toprakta yaptığı tahribat dikkat çekici ölçüde
artm ıştır.
D oğu'da uzun yıllar, çevre zararlarına ilişkin veriler resmi bir
politika olarak devlet sırrı gibi saklanm ıştır. Buna karşın k a m u o y u ­
nun çe v rey e karşı duyarlılığ ın ın y a v a ş y a v a ş geliştiği g ö rülm üş;
1980'li yılların ortalarında çevre grupları artık seslerini du yurur ol­
muştur. P olonya’daki "Politik Ekoloji Kulübü" ve Bulgaristan'daki
"Ecoglastnost" hareketi en tanınm ış ö rn ekle rdir.39
37 Henrick Bischof, "Umweltzerstörung im Ostblock," Die neue Gesells­
chaft, Nr. 10/1987, s. 956-957.
38 E.U. von Weizsaecker, Erdpolitik: Ökologische Realpolitik an der
Schwelle zum Jahrh u n d e rt der Umwelt, 3. Aktualisierte Auflage,
Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1992, s. 46.
39 Ibid., s. 47.
33
Çevre sorunları yalnızca B irleşm iş M illetler ve A vrup a Birliği'nin politika gündem ine g irm ekle kalm am ış, aynı zam anda DoğuBatı ilişkilerini de etkilem iştir.40 H er şeyden önce N A T O ve V a r­
şova Paktı'nın ortak sınırları vardı ve aynı denizlerle akarsuları kul­
lanıyorlardı. Öte yandan sınırötesi birçok kirliliğe karşılıklı katlan­
mak zorundaydılar. Doğu B lok u ülkelerinin aynı zam anda Batı'nın
bilgi birikimine, ham m addelerin yeniden kazanım yöntem lerine ve
zehirli gazların temizlenmesi için gerekli teknolojiye gereksinimleri
vardı. Y ıllardır dünya k am uoy undan gizledikleri çevre sorunlarıyla
artık baş edem edikleri bir gerçekti. Bu nedenle ilk defa Prag'da
1971'de, A vrupa Ekonom ik Konseyi'nin
1972 Stockholm Çevre
Konferansı için yaptığı hazırlık toplantısında, eko n o m ik üretim sü ­
reçlerinin ekolojik bilançoları ile tüm ekolojik tehditler ele alındı.
A rkasından, 1975'te A vrup a G ü v en lik ve İşbirliği Konferansı'nda
konuya ilişkin Helsinki Sonuç Bildirgesi kabul edildi. Çevre koruma,
enerji ve ulaşım konularını içeren bir toplantı önerisi ise Sovyetler
Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri Leonid Brejnev'den geldi.
Sonuçta C enevre'de 1979 yılında sınırötesi hava kirliliğinin önlen­
m esine ilişkin sözleşm e im zalandı.41
D oğu Bloku'nun tüm bu girişim lerinde, ekolojik zararların ve
doğal kaynakların sömiiriilmesinin de klasik gerginlik ve çatışmalar
kada r d ü n y a barışını tehdit ettiği gerçeğinin anlaşılm asının payı o l­
duğu kesindir.
Ç evre sorunlarının sınır ta n ım a m a özelliği uzun süreden beri
kabul edilir olm uştur. Ü çünc ü D üny a ülkelerindeki nüfus artışı,
yoksulluk, yenilenebilir ve y en ilenem ez kaynakların tahrip edilmesi,
y ağm alanm ası, sanayileşm iş ülkeleri de "kurban" d u ru m u n a so k ­
maktadır. Bu nedenle, K uzey'in Ü çüncü D ünya'daki çevre sorunları
40 Peter Menke-Glückert, "Weltökologischc Probleme," Karl Kaiser, HansPeter Schwarz (Hrsg.), YVeltpolitik: Strukturen-Akteure-Perspektiven,
Bonn. Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung, Band 217,
1985, s. 217-219.
41 Winfried Lang, Internationaler Umweltschutz: Völkerrecht und Aussenpolitik zwischen Ökonomie und Ökologie, Wien, Wirtschaftsverlag,
1989, s. 176-177.
34
karşısında sorum lulukları, değişik a lan la rd a ve değişik biçim lerde
ortaya çıkm aktadır.42 Bir kere sa nayileşm iş ülkeler, "doğrudan ortak
sorum lu" olarak dış ticaretlerini, dış yardım larını, verdikleri kred i­
leri, azgelişm iş ülkelerdeki yatırım larını ve bu ülkelerin gelişm e
süreçlerindeki etkilerini gözden geçirmelidirler. İkinci olarak, kendi­
lerini "kültür ulusları" olarak ta n ım ladıklarına göre, azgelişm iş ül­
kelerdeki çevre tahribi ve kaynak yağm asının moral ve estetik b o ­
yutlarına duyarlılık gösterm elidirler. Yine, "yol gösterici, öncü d e v ­
letler" olarak uluslararası sistem ve eko n o m ik düzen içinde üstlerine
düşen görevi yerine getirmelidirler. Son olarak da, zaman zaman
kendi ülkelerinde ortaya çıkan çevre kirliliklerini, kötü örnek o lm a ­
mak için hemen önlemelidirler.
S an ayileşm iş ülkelerin çevre sorunlarına karşı son 20 yılda
artan ilgisinin iki temel nedeni vardır: Birincisi, kendi ülkelerindeki
doğal yaşam temellerini korumak, çevre kirliliklerini engellemektir.
İkinci ve belki de en önem li neden, dün yanın diğer yarım küresindeki,
yani G üney'deki ülkelerde ortaya çıkan çevre zararlarını önlemektir.
Çünkü küresel ekolojik tehditlere neden olan pek çok sorunun, G ü ­
ney'deki ülkelerden kaynaklandığına inanm aktadırlar ve artık çevre
sorunlarının sınır tanım a d ığ ın a ta n ık olm uşlardır.
Kuzcy'in de, Güney'iiı de çe v re sorunlarının nedenleri ve ç ö ­
zümleri konusunda farklı d üşünceleri vardır.43 Kuzcy'in bakış a ç ı­
sına göre, küresel çe v re sorunlarının nedeni aşırı nüfus artışı ve y e ­
tersiz teknoloji; çözüm ise, etkin bir doğum kontrolü politikası, az­
gelişmiş ülkelerin dış borçlardan k urtulm aları ve çevre teknolojisi­
nin bu ülkelere transfer edilmesidir. Güııey'e göre çevre sorunları,
kendi azgelişm işliklerinin ve Kuzey ülkelerinin sav urganca üretim
vc tüketim alışkanlıklarının bir sonucudur. Ç özüm önerileri ise, Kuzey'inkine benzem ekle birlikte biraz daha beklenti doludur. A zgeliş­
miş ülkeler, m utlak olarak e k o n o m ik ve toplumsal gelişmeyi g e r­
42 Manfred Wöhlcke, Umwelt-und Ressourcenschutz in der internationa­
len Entwicklungspolitik: Probleme und Zielkonflikte, 1. Auflage, Ba­
den-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 1990, s. 8.
43 von Weizsaeeker, loc. cit., s. 204.
35
çekleştirm ek istemekte ve K u ze y ’in "bedava" teknoloji transferi y ap ­
masını ve bu arada dış b orçla n silm elerini beklemektedirler.
Küresel çevre sorunları ço k çeşitlidir ve durum a göre nedenleri
de çok karmaşık ve iç içe geçm iştir. Bu yüzden tek bir nedene dayalı
basit çözüm ler üretm ek yanıltıcı olabilir. Örneğin, K uzey-G üncy ça­
tışması çerçevesinde en çok tartışılan noktalardan birisi de. Ü çüncü
D ünya'daki ekolojik sorunların nedeninin, sanayileşm iş ülkelerin
izlediği fiyat politikaları olduğudur.44 B ir b a ş k a deyişle, a z g e lişm iş
ülkelerdeki çevre zararlarına, yine bu ülkelerin yaptıkları ham m adde
ihracatı yol açm aktadır. Bu g ö rü şe göre eğer sanayileşm iş ülkeler,
azgelişm iş ülkelerin ham m ad de le ri için yeterli fiyat belirlemiş olsa­
lardı, ihracat gelirleri arlan bu ü lkeler hem yoksulluklarıyla başa çı­
kabilecekler, hem de çevre k o ru m a çabaları için gerekli kaynaklara
sahip olabileceklerdir. Ancak, bu savın nc kadar doğru olduğu tar­
tışmalıdır. Ç ü nkü, uluslararası pazarda h am m ad de fiyatları daha
yük sek belirlenseydi bile, bu d u rum , azgelişm iş ülkelerdeki çevre
zararlarını önleyem ezdi. Ö rneğin, kereste fiyatlarının yüksek olması
tam tersine, daha geniş orm an alanlarının y ağm aya açılması sonu­
cunu yaratacaktır.
2. Ç e v r e S o r u n l a r ı n ı n S ı n ı r T a n ı m a m a s ı
2.1. S ın ırö te si ( T r a n s ııa tio n a l) Ç e v r e S o r u n l a r ı
Sınırötesi çevre zararı, O E C D 'n in 1973 yılında yaptığı bir ta­
nıma göre, bir ülke sınırları içinde ortaya çıkan em isyonların başka
bir ülkeye doğal yollarla taşınm asıdır.45
44 Wöhlcke, loc. cit., s. 10.
45 Meinolf Dierkes, Volkmar Hartje, "Internationale Aspekte der Umweltpo­
litik," Konrad Buclnvald, Wolfgang Engelhardt (Hrsg.). Handbuch für
Planung, Gestaltung und Schultz der Umwelt, Band 4-Umwelipolitik.
München, BLV Verlagsgesellschaft, 1980, s. 94.
36
Sınırötesi (transnational) çevre sorunları, iki ya da dah a çok
devletin çevre sorunlarının iç içe g eç m e sid ir ve zararlı olarak tanım ­
lanan em isyonların hava, su ve toprak gibi çevre araçlarıyla bir devlet
sınırlarından diğerin e ya da diğerlerine taşınm asıdır. Bu taşınm a
akarsularda olduğu gibi tek yönlü olarak ortaya çıkabilir.46 T ek yönlü
sınırötesi kirliliğin en güzel örneği Batı A vrupa'da Ren Nehrindeki
kirliliktir. Burada birbirinden farklı ve birbirleriyle yarışan çıkarlar
İsviçre, Fransa, H ollanda ve Federal A lm anya'yı karşı karşıya getir­
mektedir. Ren Nehri bu nedenle za rar görmüş, am a aynı zam anda çok
geç olm adan ö n le m le r alınm ay a da başlanm ıştır.
Karşılıklı kirliliğe örnek ise, Kuzey A m erika'daki A B D ile
Kanada tarafından ortak kullanım a konu olan Büyük G öller’dir. Bu
göller söz konusu ülkeler için tatlısu ve enerji kaynağı, ulaşım ve
dinlenm e araçlarıdır. Buna benzer bir durum A kd eniz ve Baltık D e ­
nizi için de geçerlidir. Bu denizlerin atıkları yok etme güçleri giderek
azalm akta ve ilgili ülkeler için hep daha çok sorun kaynağı o lm akta­
dır. Zararın kaynağının belirlenm esinin ve kanıtlanm asının en zor
olduğu kirlilik belki de sınırötesi h av a kirliliğidir. Asit yağmurları
İngiltere ile özellikle İskandinav ülkelerini olum suz yönde etkile­
mektedir.
Sınırötesi çevre kirliliği, O rta A vrupa'da, Devletler arasında
sorun yaratm aktadır. Örneğin Federal A lm an ya hem en hem en tüm
O rta ve Kuzey A vrupa ülkeleriyle ekolojik bağlantı içindedir. Aynı
şekilde Mısır. Sudan, Habeşistan, U ganda, K enya ve T an z an y a ara­
sında Nil Nehri sorun yaratm aktadır.47
Ulusal devletler artık ne kendi sınırları içinde oluşan çevre
kirliliğini yine kendi sınırları içinde tutm ak, ne de başka ülkelerden
gelecek kirliliğe sınırlarını kapatm ak olanağına sahiptirler. Bu d u ­
rum, ulusal devletlerin klasik güvenlik politikalarının çevre sorunları
46 Meinolf Dierkes, "Umwcltschutz als internationales Problem," Zeitsclırift für Umwcltpolitik untl Umweltreeht, Nr. 3/1981, s. 358.; Dierkes,
Hartje. op. cit., s. 94-99.
47 Ibid., s. 93.
37
karşısında ne kadar gü çsü z o lduğ unu g ö s te rm e k te d ir /^ Yine bu
bağlam da, çevre kirliliğinin sınır tanım am asının çok önemli iki a n ­
lamı olduğu söylenebilir. Birinci olarak, sınırötesi çevre kirlilikleri
ulusal devlet kavram ını tartışm aya açm aktadır. Sorunun, artık küre­
sel old uğundan, çoğu kez bir ülke ya da bölge sınırları içinde tutula­
mayacağından yola çıkılarak devletlerin klasik egem enlik hakların­
dan vazgeçmeleri ve çevre k orum a konusunda lam bir işbirliğine
gitmeleri gerekmektedir. İkinci olarak ise, bir adım daha ileri gidile­
rek "Çevre Devleti" (Umvveltstaat)nden söz edilmektedir.
2.2. U lusal D evlet ve U lu sa l G ü v e n li k K a v r a m l a r ı n d a k i
D e ğ iş ik lik l e r
G ünüm üzdeki devlet düşüncesinin merkezinde, devletin iç ve
dış egem enliği ile bağım sızlığı ilkeleri vardır. Ulusal devletlerin
hem içeride, hem de dışarıdaki m u tlak anlam da bağım sızlık ve e g e­
menlik h a k la n , uygarlığın getirdiği gelişm elerin baskısıyla sık sık
sınırlanır olm uş, ulusötesi bir to plum y ara tm ak düşüncesi, koşulla­
rın da zorlam asıyla giderek çekici durum a gelmiştir.49
Ulusal devletlerin eko nom ik, ideolojik ve askerî sınırlan tartı­
şılır olm u ş, e k olojik sın ırla r d a bu gelişm e lerd e n payını almıştır.
Gerçekten de, örneğin hava ve su sınırlanam amakladır. Özellikle
ekolojik sınırların ortadan kalkm ası, her türlü güvenliğin sonunun
geldiği korkusuna da beraberinde getirmiştir.50
48 Karsten D. Voigt, "Internationale Umweltpolitik," Die neue Gesells­
chaft, Nr. 10/1987. s. 953.; Marsei Gerber. "Migration, ein Risiko für die
nationale Sicherheit?," Günther Baecler (Hrsg.), Umweltllüchtlinge. Das
Konfliktpotential von morgen?, Münster, agenda Verlag, 1994. s. 155.
49 Mayer-Tasch. op. cit., s. 181.
50 Peter C. Mayct-Tasch, Die verseuchte Landkarte; Das grenzenlose
Versagen der internationalen Umweltpolitik, München, Verlag C.H.
Beck, 1987, s. 110.; Martin Jaenicke, "Ursacheneindaemmung durch nati­
onale Politik", Udo E. Simonis (hrsg.). Basiswissen Umweltpolitik: Ur­
sachen, Wirkungen und Bekaempfung von Umweltproblemen, Berlin,
edition sigma, 1990, s. 218.; Michael Renner, "Askerî Kesimin Çevreye
Açtığı Savaşın Değerlendirilmesi," Lester R. Brown (ed.), Dünyanın
38
T oprak bütünlüğü ilkesi herhalde ulusal egem enlik kuralının
çekirdek ilkesi olsa gerektir. A m a bu ilke, uluslararası zararlı m adde
trafiği ile zedelenm ektedir. Ç evre zararları en kanlı savaşlardan daha
çok tehlike yaratm aktadır. Kendini k o ru m a ve sa v unm a yeteneğine
sahip ulusal devletler, ne yazık ki, k o m şu devletler tarafından hektarlarca ormanı yok edildiği, gölleri, nehirleri ve su kaynakları zehir­
lendiği, havası kirletildiği halde, bu zararlara karşı koyam am akta,
sınırlarından kirliliğin geçm esine engel olam am aktadır.51 A B D vc
Rusya gibi süper güçler de dahil o lm a k üzere tüm devletlerin iç ve dış
politika konularında eg em enlik kayıpları artık görm ezlikten geline­
mez. Özellikle çevre sorunları nedeniyle toprak dokunulm azlığı vc
egem enliğin de güvencesi kalm am ıştır.
Ulusal egem enlik ilkesi, uluslararası politikada yalnızca bir risk
değil, ayın za m a nda da bir şans a n la m ın a gelm ektedir.52 Ulusal
devletler egem enlik haklarını
kullanarak, uluslararası politikayı
o luştururken, sınırların dok un u lm a zlığ ı ilkesine daya narak dış p oli­
tikalarım , çevre korum a ça balan için bir araç olarak kullanabilirler.
Ö te yandan, ulusal ege m e nlik ilkesinin, uluslararası işbirliğini e n ­
gelleyebileceğinin bir risk olduğu ise açıktır.
Ulusal egem enlik ilkesi ile ilgili bir diğer konu da, devletlerin
kendilerini savunm a haklarını ekolojik saldırılar nedeniyle de kulla­
nıp kullanam ayacakları ta rtışm asıdır. B ir başka devletin ekosistemini tahrip etm e anlamındaki ekolojik saldırılar sonucunda devletle­
rin kendilerini sa v unm a haklarının doğabilm esi için Birleşmiş M il­
letler Şartı'nın 51. maddesinin bu d u rum a uygun biçim de yeniden
formüle edilmesi gerektiği savunu lm aktadır.53
Ulusal devlet sınırlarını zorlayan tek etmen, daha önce de be­
lirtildiği gibi çevre sorunları değildir. Uluslararası anamalın iç içe
Durumu 1991, Yaşamını Sürdürebilir Bir Topluma Ulaşma Amacıyla
Hazırlanan Worldwatch Enstitüsü Raporu, Yayına Hazırlayan: Erol User,
İstanbul, Maya Yayıncılık, [tarih yok], s. 158.
51 Maycr-Tasclı, "Intcrnationalisierung...," op. cit., s. 181.
52 Mayer-Tasch, Die Verseuchte..., op. cit., s. 111-112.
53 Ibid., s. 112-113.
39
geçmişliği dc ulusal devlet sınırlarını zorlamaktadır. Ulusal devlet,
önceleri, iç anam alın gelişm esini kolaylaştırm akta olum lu rol oy­
narken, uluslararası anamalı savu n m ak ta etkili bir araç olm aktan
çıkm aktadır. Yeni ekonom ik ve toplum sal koşullara daha iyi uyacak
bir düzene gereksinim vardır.54 Ulusal devlet kavramı böylece adeta
eski önem ini yitirmektedir. Ö rneğin A vrupa Birliği, bu tür bir geliş­
menin en güzel örneğidir.
A slında ulusal devletin ortadan kalkması gerekmiyor. Aynı bi­
çimde, ulusal devletler egemenliklerini de kaybediyor değiller. Y a ­
pılması gereken temel şey, ulusal çıkarlarla uluslararası- çevre poli­
tikalarının uyumlu d urum a getirilmesi ve eşgüdüm içinde olm aları­
d ır.55 Kaldı ki, ulusal devletlerin gelecekte de varolm aya devam
edecekleri savunulmaktadır. Eski söm ürgeler ulusal devlet olurlar­
ken, sınırları çoğu kez söm ürgeci ülkeler tarafından yapay olarak
belirlenmişti. Bu nedenle, henüz kazandıkları egem enlik haklarından
vazgeçmelerini beklemek pek gerçekçi olm az.56 Küresel çevre so ­
runlarının üstesinden gelebilm ek için gerekli işbirliğinin önünde e n ­
gel olarak görülen egem enlik ilkesini zedelemeden bir çözüm bulmak
daha uygun görünmektedir.
3. K ü r e s e l Ç e v re S o r u n l a r ı
3.1. B o y u t la r ı
Ç evre sorunlarının tem elinde, insan-çevre ilişkisindeki o lu m ­
suz d eğ işm e ler vardır. N üfus artışı, sa n ayileşm e ve kentleşm e, yer54 Ernest Mandel, Avrupa Meydan Okuyor, çev. Tunç Tayanç, Ankara,
Bilgi Yayınevi, 1974, s. 69-70.; Elmar Altvater, Der Preis des Wohlstands-oder Umweltplünderung ıınd neue Welt(un)ordnung, 1. Aufla­
ge, Münster, Verlag Westfaclisches Dempfboot, 1992, s. 217-222.
55 Dierkes, op. eit., s. 358.
56 Alexander King, Der Zustand unseres Planeten: Die F örderung
nach einem Welt-Warnsystem, Stuttgart, Deutsche Verlags-Anstalt,
1977, s. 72.
40
yüzündeki bitki ve hayvan varlıklarının hızla tüketilm esine, hava, su
ve toprağın niteliğinin düşm esine, kısaca eko sistem de olum suz bir
değişim e neden olm aktadır. Bu d eğişim , ekonom ik, siyasal, d e m o g ­
rafik ve teknolojik etm enlerle,57 ülkelere göre farklılıklar göster­
mektedir. Birbirinden ayırt edilen dört grup ülkeden, ilk gruba giren
sanayileşm iş ülkelerdeki d eğişim de n, karbondioksit, k arbo nm ono ksit ve kükürt emisyonları, zehirli atıklar ve fotokimsayal dum an so­
rum ludur. S anayileşm iş ülkelerin, küresel çevre sorunlarının o lu ş­
m asındaki payları da büyüktür. Ö rneğin, A B D , dün ya nüfusunun
% 5'inc sahiptir. A m a, dünya h a m m a d d e miktarının yaklaşık %40'ını,
yine d ü n y a enerjisinin de % 2 5 ’ini tek başına tüketmektedir.58
A B D 'de kişi başın a düşen yıllık h a m m a d d e tüketim i ise, 2 0 to n ­
dur.59 İkinci grup ülkeler azgelişm iş ülkelerdir ve bunlar aslında
aralarında türdeş sayılm azlar, en belirgin özellikleri akçal, kurumsal
donan ım larındaki eksiklikler ve hızlı nüfus artışıdır. Ç evre sorunları
bu ülkelerde, bir yandan sa n ay ileşm e n in yarattığı dışsallıkların bir
sonucu olarak, diğer yandan da, yerel ve bölgesel bitki örtüsünün,
havanın ve su kaynaklarının aşırı kullanım ı sonucu ortaya ç ık m a k ­
tadır. Üçiincü grup ülkeler, Türkiye, Arjantin, Brezilya, T ayvan gibi
"kalkış" aş am ası(take-off)nd aki ülkelerdir. S an ay ileşm e ve hızlı
kentleşm e olguları hava ve suyun niteliğini bozarken, zehirli sanayi
atıkları ile başa çıkılam am akta, konut ve trafik önem li sorunlar ola­
rak ortaya çıkmaktadır. D ördüncü ve son grup ülkeler, daha önce
İkinci D ünya olarak adlandırılan eski Doğu Bloku, bugünkü Doğu
A v ru pa ülkeleridir. Bu ülkelerin çevre sorunları da karbondioksit,
kükiirtdioksit emisyonları ve su kirliliği ile zehirli atık ve çöplerdir.
Paul E hrlich küresel çevre sorunlarının boyutlarına dikkat ç e ­
kerek, bu sorunları bir Ü çüncü D üny a Savaşı nedeni olarak tanımla57 Günlher Baechler, Catherina Schicmann Rittri, "Unıweltflüchılingc als
Konfliktpotential," Günther Bacchler (Hrsg.), UmweltfKichtlinge.. Das
Konfliktpotcntial von morgen?, Münster, agenda Vcrlag, 1994, s. 12-13.
58 Wohlcke, loc. cit., s. 7.
59 Manfred Wohlcke, Umweltzerstorung..., op. cit., s. 24.
60 Martin P. von Walterskirchcn, "Bemerkungcn zur Umvveltpolitik," Chris­
topher Horn, Martin P.von Walterskirchen, Jörg Wolff (Hrsg.). Umweltpolitik in Europa, Frauenfcld, Verlag Huber, 1973, s. 15.
41
in i ş t i r . 60 Hızlı nüfus artışı, sağlık ve beslenm e sorunları, ekonom ik
ve toplum sal kararsızlıklar adeta patlam aya hazır bir bom ba olarak
görülm ektedir.
Yapılan değerlendirm elere göre, düny a nüfusu 1975-2000 yıl­
ları arasın da 4.09 milyardan 6.35 m ilyara doğru artacak, bu artış sa­
nayileşm iş ülkelerde 1.13 m ilyardan 1.32 milyara; Ü çüncü Dünya
ülkelerinde ise, 2.96 milyardan 5.03 m ilyara doğru bir artış biçim inde
olacaktır.61 Yapılan istatistiklere göre, 20 00 yılında I milyondan
fazla nüfusa sahip büyük kentlerin sayısı dünyada 300'ün üzerine çı­
kacaktır. Kentsel alanlardaki çöp, kanalizasyon, içme ve kullanma
suyu sa ğ lam a gibi sorunların ise d e v boyutlara ulaşması kaçınılm az
olacaktır. Bu sorunların ç öz üm ün ün de yerel ya da ulusal çabalarla
değil, ancak uluslararası gelişme yardım ları ile çözülebileceği sa vu­
nulm aktadır.62
Küresel çevre sorunları aslında tek tek ortaya çıkan çevre za­
rarlarının bir toplamı olarak da ifade edilebilir. Çünkü, yerel ya da
bölgesel olarak tanımlanan sorunlar, ozon tabakasının incelm esinde
ya da d ü n y a ikliminin değ işm esin de olduğu gibi sonuçta küresel za­
rarlara yol açmaktadır.
Küresel çevre sorunlarının sınırötesi çevre sorunlarıyla ortak
noktası, çevre zararını yaratan devletin bu zararı adeta ihraç etmesi
ve o lum suz etkilerinden en azından başlangıçta kaçınabilmesidir.
Aralarındaki fark ise, sınırötesi zararların görece tek yönlü olm asına
karşılık küresel çevre sorunlarında ortaya çıkan zararların zam anla
m utlak olarak kaynak olan devlete geri dönm esidir.63 Öte yandan,
sınırötesi çevre zararlarında, zarar veren, zarara uğrayan ilişkisi daha
kolay kurulabilir, oysa küresel çevre sorunlarında bu ilişki, o kadar
kolay kurulam az
61 Wöhlcke, loc. cit., s. 19.
62 Menke-Glückert, op. cit., s. 212.
63 Dicrkes, Hartje, op. cit., s. 93.
42
3.2. O zon T ab ak asın ın İn celm esi
O zon tabakasının, güneşten y ayılan zararlı m orötesi ışınları
süzm ek ve atmosferdeki sıcaklığı d ü ze n le m ek gibi iki temel işlevi
vardır. G örülüyor ki, ozon tabakasının incelmesi, diğer bir küresel
sorun oian dünya ikliminin değişm esi ile de yakından ilgilidir.
1985 yılında, A m erikan uyduları, A ntarktika üzerindeki ozon
tabakasında, 1970'li yıllardan beri bilim adam larının korktukları in­
celmeyi saptam ışlardır. O zon tabakası, güneşten yayılan morötesi
ışınları tutarak, bunların yery ü z ü n e ulaşm asını en g e lle m e işlevini
söz konusu incelm e nedeniyle tam olarak yerine getirememektedir.
G üney K utbu'nda başlayan bu sorun, ne Şili'nin, ne M eksika'nın, ne
de M ısır’ın; tam tersine tüm yeryüzünün sorunudur. Ozon tabakasının
incelm esinin nedeni olarak gösterilen FCK'nın üretimi artık Cenevre,
V iyana ve M ontreal S özleşm eleri ile sınırlandırılabilm iştir. A m a,
etkin bir souç alınam am ası, 1990 T em m u z'u n d a L ondra'da yapılan bir
başka konferansta F C K kullanım ından ve üretim inden hızla v az ge­
çilm esi karara b ağlan m ıştır.64
A m erik a D ü n y a K aynakları Enstitüsü'nün yaptığı araştırm alara
göre, iklim değişikliğine ve ozon tabakasının incelm esine neden olan
karbondioksit, metan ve F C K gazlarının daha çok Batılı ve D oğulu
sa nay ileşm iş ü lkelerden k ayna kla ndığ ı ortaya çıkm ıştır. Sera etkisi
yaratarak iklim değişikliğine de neden olan bu gazların em isyonunda
A B D 'nin katkısı % 17.6 ile en yüksektir. Eski Sovyetler Birliği'nin
payı da bu orandan az değildir. Federal A lm a n y a’nın payı %2.8, İngiltere'ninki % 2.7 ve Fransa'nın payı % 2.1'dir.65 A z g e lişm iş ü lk e le ­
rin katkıları ise, bu yüzyılın başında girdikleri sa nayileşm e süreciyle
b aşlam ıştır denilebilir. Ö zellikle fosil y akıtların aşırı k u llanım ıyla
64 Von Weizsaecker, loc. cit., s. 57.
65 Umweltschutz in der Entwicklungszusammenarbeit, Bundesministeri­
um für wirtschaftliche Zusammenarbeit, Eine Stellungsnahme des wis­
senschaftlichen Beirats beim Bundesministerium für wirtschaftliche Zu­
sammenarbeit, April 1991, s. 2.
43
Çin, Hindistan ve Brezilya, A B D ve eski Sovyetler Birliği'nden sonra
kirletici ülkeler olmuşlardır.
FCK üretiminin hem en hem en tümü sanayileşm iş ülkelerde
gerçekleşm ektedir. Çin ve H indistan, buzdolabı ve klim a araçları
üretirlerken bu gazların em isyo nlarına belli ölçülerde katkıda b ulun­
maktadırlar.
Ozon tabakasının incelm esinin doğa ve insan üzerinde olum suz
etkileri olm aktadır. G üneş yanıkları, cilt kanseri, derinin çabuk y aş­
lanması, hayvan ve insanlarda bağışıklık sisteminin zayıflam ası vb.
olaylarda hissedilir bir artış gözlenm ektedir.
3.3. K üresel İklim D eğ işik liğ i
Tıpkı ozon tabakasının in celenm esinden yıllar önce k orkulm a­
ya başlanm ası gibi, iklim değişikliğine neden olan "sera e tkisi” de
daha 1960'lı yıllarda tahm in edilm işti.66 G üney Kutbu'ndaki buzul­
ların gün geçtikçe eriyor olm aları bunun en güzel kanıtı idi. Bilim
adam ları sıcaklık artışının, aslında, doğal koşullar altında, 14 bin yıl
önce başlam ış olduğu na dikkat çe k m e k ted irle r.67 Hatta buzulların
erim esiyle, daha önce buzulların altında kalmış kara parçalarının
Kuzey ve G üney Kutuplarında tekrar ortaya çıktıkları gözlenmiştir.
A tm osferin bileşim inde oluşan d eğ işim ler yerkürenin hızla
ısınm asına neden olm akta ve bu değişim e havada biriken başta kar­
bondioksit olmak üzere diğer bazı gazların em isyonları yol aç m a k ta­
dır. FCK, metan ve azotdioksitin yanında karbondioksit gazının sera
etkisi y aratm a ve iklim değişikliğine neden olm ada payı % 50 ile en
fazladır.68 Fosil yakıtların yanlış kullanılm aları ve tropik orm anların
yer açm ak am acıyla yakılması ile saniyede 1000 ton karbondioksit
66 von Weizsaecker, loc. cit., s. 57.
67 John Firor, Değişen Atmosfer, [çeviri], Ankara Hacettepe Üniversitesi
Dış Politika Enstitüsü Yayınları, No:92 (7), 1992, s. 75.
68 Udo Ernst Simonis, "Globale Umweltprobleme und zukunftsfachige Ent­
wicklung," Aus Politik und Zeitgeschichte, B. 10 (Maerz 1991), s. 5.
44
atm osfere karışm aktadır. M otorlu taşıtlarda ve enerji üretim sant­
rallerinde düzensiz yakılan yakıtların oluşturduğu azotdioksit at­
m osferin dah a alt tabakalarında yoğu nlaşm ak tadır. FCK "un küresel
ısınm ada payları % 14'tür ve değişik püskürtücüler ve bazı temizlik
m addelerinin kullanım ından ortaya çıkmaktadırlar. M etan gazı ise,
pirinç ve sığır üretimi sırasında oluşm aktadır.
Bu gazların tek tek uluslararası düzeyde azaltılm ası konusunda
teknik, ekonom ik, siyasal açılardan ciddi sorunlar ortaya çık m ak ta­
dır.69 Sanayileşm iş ülkeler, özellikle A B D karbon dioksit üretiminde
ilk sırada y er’almaktadır. M etan gazı ise, pirinç ve sığır üretimi ne­
deniyle azgelişm iş ülkelerde yoğun olarak atm osfere karışm aktadır.
Y ine bu gazlardan bazılarının em isyonu kolayca denetim altına alı­
nabildiği halde bazılarının denetim i adım adım ve yavaş bir biçimde
olmaktadır.
Sonuçta, sanayileşm iş ülkelerin sera etkisi yaratarak küresel
iklim değişikliğine neden olan gazların e m isy o n u n d a ilk sırayı al­
m a la r ın a karşılık, kişi başın a d ü şe n e m isy o n m iktarı a z g elişm iş
ülkelerde en yüksektir. Örneğin, 1987 yılı için yapılan bir istatistiğe
göre70 A B D zararlı gaz em isy o n la rı bakım ından, k arşılaştırm a y a ­
pılan 20 ülke arasında ilk sırada y er alırken, dünyanın en yoksul ül­
kelerinden birisi olan Laos, kişi başın a düşen e m isyo n miktarı ne­
deniyle birinci sırada bulunm aktadır. A çıktır ki, bu adaletsiz durum,
K uzey-G üney ilişkilerini dah a da gerginleştirecektir.
Küresel sıcaklık artışı ile ilgili kestirim ler 0.1 C ile 5.2 C ve
1.5 C ile 4 C arasın da değ işm e k ted ir.71
69 Ibid., s. 5-6.
70 Udo Ernst Simonis, "Schritte zu einer globalen Klimakonvention," Ent­
wicklung und Zusammenarbeit, herausgegeben von der Deutschen Stif­
tung für internationale Entwicklung, Nr. 5 (1992), s. 8.
71 Robert Falkner, ’’Umweltzerstörung und ökonomische Entwicklung in der
Dritten Welt-ein Verteilungsproblcm," Vierteljahresberichte, Nr. 126
(Dezember 1991), s. 395.; Wilfred Beckermann, "Global Qarming anda
International Action: An Economic Perspective," Andrew Hurrel and Be­
nedict Kingsburg (eds.), The International Politics of the Environment:
Actors, Interests, and Institutions, Oxford, Clarendon Press, 1992, s.
259.
45
Küresel iklim değişikliklerinin som ut ekolojik sonuçları, böl­
gelere göre farklı biçimlerde d e olsa kaçınılm az olarak toplumsal
yapıya da yansıyacaktır.72 T arım ve orman alanları giderek yok ola­
cak, stepler ve çöller artacak, deniz suyu yükselecek, sel felaketleri
çoğalacak, erozyon nedeniyle toprağın niteliği düşecek ve en ö n e m ­
lisi tüm bu ekolojik gelişm eler insanların barış içinde birlikte yaşa­
malarını tehlikeye sokacak, m ilyonlarca insanı yerlerinden ederek
göçe zorlayacak ve yeni toplum sal çatışmaların ortaya çıkm asına
neden olacaktır.
Küresel iklim değişikliği, neden olan kim ya da neler olursa
olsun, tüm ülkeleri olum suz etkilemektedir. Sürekli ortaya çıkan sı­
caklık artışı nedeniyle yükselen d e n iz suları, pek çok kıyı bölgesinin
sular altında kalm asına neden olacaktır.73 Ö rneğin Bangladeş'in 1/
6'sinin sular altında kalm a tehlikesi vardır. Yine ada ve kıyılarda y a ­
şayan, dünya nüfusunun % 3 0 'u n a denk gelen nüfus, su baskınlarıyla
karşı karşıy a k a la c a k tır.74
Dünya ikliminin değişmesiyle ilgili karamsar ve korkutucu kestirimler hiç de yeni değildir. Doğu-Batı gerginliğinin doruk noktasına
ulaştığı dönem lerde bilim adamları, olası bir nükleer savaşın sonuçları
üzerine senaryolar üreterek, bir "nükleer kış" yaşanması konusundaki
kaygılarını dile getirmişlerdir.75 B u senaryo, bugün yaşanm aya baş­
lanan dünya ikliminin küresel ısınm a gerçeğinin tam tersine, aşağıyukarı 11 000 yıl önce yaşanan buzul çağına geri dönüşe neden olacak
küresel bir soğum adan söz etmekte idi. Birleşmiş Milletler Dünya
Meteoroloji Örgütü tarafından özetlenen senaryoya göre, yaşanacak
72 Falkner, op. cit., s. 395.
73 Beckcrman, op. cit., s. 263-266.
74 Hans M. Baumgartner, "Probleme einer ökologisehen Ethik," Max G. Hu­
ber (Hrsg.), Umweltkrise, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1991, s. 211.; Wilfrid Bach, "Wirkungsbereich Klima," Udo E. Simonis (Hrsg.), Basiswissen Umweltpolitik: Ursachen, Wirkungen und
Bekaempfung von Uniweltproblemen, Berlin, edition sigma, 1990, s.
117-118.
75 Christian D. Schonwiese, "Weltweite Klimaaenderung durch den Menschen," Peter J. Opitz (Hrsg.), Weltprobleme, 3. Auflage, Bonn, Bayerisclıe Landeszentrale für politische Bildungsarbeit, 1990, s. 110-111.
46
nükleer savaşın yaratacağı patlam alar sonucu, 100, 200 milyon ton toz
vc zerrecik atmosferde, kilometrelerce geniş bir alanda birikecek ve
güneş ışınları bu ned.enle yeryüzüne ulaşam ayacaktır. Bu alanlarda ise
sıcaklık, yaklaşık 15-20 C düşecek ve sonuçta insanlık yeniden, ama
bu kez yapay bir biçimde buzul çağına girecektir.
3.4. T r o p i k O r m a n l a r ı n Y o k e d ilm e s i
Küresel iklim değişikliği ile yakınd an ilgili bir başka sorun da
tropik orm anların yavaş yavaş y o k olm asıdır. T ropik orm anların
b u lund uğu azgelişm iş ülkeler aşırı nüfus artışı, y o k sulluk ve yüksek
dış borç baskısıyla y ağ m u r orm anlarını h ızla y ağm ala m a kta ya da
y a ğm ala nm a sına göz yum m aktadırlar. Fildişi Sahilleri ve M a d ag a s­
kar'daki ormanların % 80'inden fazlası çoktan yok edilmiş, Brezilya,
K olombiya, Peru, Endonezya, K am erun vc Zaire'deki orman varlığı­
na yönelik tehditler artm ıştır.76 D ü n y a çapındaki kuraklık ve ç ö l­
leşme, sel felaketlerinin artması ve pek çok bitki ve hayvan türlerinin
yok olm ası, büyük ölçüde bu orman alanlarının giderek azalmasından
kaynaklanm aktadır. 1988 yılında T o ro n to ’da yapılan 7 ’ler Z irvesi’nde
y ağ m u r orm anlarının korunm ası gereği önem le vurgulanm ış, böylece uluslararası siyasal ve ekono m ik platform da da bu konu kabul
g örm üştür. Y ine R io'da 1992 yılında yap ılan Birleşm iş m illetler
Ç evre ve G elişm e Konferansı'nda, orm anların yok olması da, iklim
değişikliği, ozon tabakasının incelm esi, biyolojik çeşitliliğin k ay ­
bolması gibi, temel küresel çevre sorunu olarak ele alınmıştır.
1980
yılında Birleşm iş M illetler G ıda ve T arım Ö rgütü
(FA O )'nün yaptığı araştırm aya göre, yery üzünd eki y ağm ur o rm a n ­
ları yaklaşık 19.4 m ilyon kilom etrekarelik bir alanı kaplamaktadır,
ama, daha 1980'li yıllarda bu alanın neredeyse yarısı, çoktan yok ol­
m a tehlikesi ile karşı karşıya k a lm ıştır.77
76 von NVeizsaccker, loe. cit., s. 60.
77 Falkner, op. cit., s. 396.; Pctra U. Nagelschmidt. "Raubbau am Tropischen Regemvald," Petcr J. Opitz (I lrsg.), VVeltprobleme, 3. Auflage, Bonn,
Bayerische Landcszentrale tur politisehe Bildungsarbcit, 1990, s. 77-80.
47
T ropik orm anların küresel karbondioksit em isyonlarını toplam a
ve küresel iklimin kararlı o lm a sın a yaptığı katkılar biliniyor, bu or­
manların artan oranda yok edilm esi, aynı zam anda atmosferdeki karbondiaksit miktarının yükse lm e sine ve bunun da "sera etkisi" yarata­
rak küresel ısınm aya neden olduğu artık kanıtlanmıştır. T ropik or­
manların yok olması, yalnızca küresel iklim değişikliğine neden ol­
mam akta, aynı za m a n d a biyolojik çeşitliliğin de büyük ölçüde orta­
dan kalkmasına, azalm asına neden olm aktadır. Yapılan kcstirim lere
göre, yeryüzünde 3 ile 10 m ilyo n hayvan ve bitki türü yaşamakta,
bunların % 50 ile %80'i tropik orm anlarda bulunmaktadır. Uzmanlar,
tropik ormanlardaki biyolojik tür varlığının % 3 0 ’unun tehlikede ol­
duğu uyarısını y apm akta dırlar.78
Öte yandan, tropik orm anlar, bir başka açıdan, yalnızca bulun­
dukları ülkenin değil, tüm insanların hizmetindedir. Pek çok ilacın
ana maddeleri tropik orm anlardaki bitkilerden elde edilmektedir.79
II.
U L U SA L D Ü Z E Y D E K İ
"K A M U M A L L A R I"
KAVRA­
M IN D A N K Ü R E SE L D Ü Z E Y D E K İ "O R T A K M A L LA R "
K A V R A M IN A G E Ç İŞ
Çevre ile ekonom i arasındaki ilişki, hem sorunların ortaya çık­
ması, hem sorunlara çözüm bulunm ası ve hem de sorunlar ortaya
çıkm adan önlenm esi aşam a larında yoğun bir biçim de görülmektedir.
N üfus artışı ile birlikte üretim ve tüketim eylemlerini içeren e k o n o ­
mik süreç, çevre tahribinin önem li iki nedenidir. Teknolojik gelişme
ve ekonom ik gönenç ne yazık ki, pek çok hayvan ve bitki türünün
yeryüzünden silinmesi ya da deniz, akarsu ve göllerin eski durum una
getirilem eyecek biçimde kirletilmesinden tutun da, yeryüzünü zararlı
güneş ışınlarından koruyan ozon tabakasının incelm esine ya da kü­
78 Neunter Bericht zıır Entwicklungspolitik der Bundesregierung, Bun­
desministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung,
Auszüge zum Thema Umwelt, Drucksache 12/4096. s. 18.
79 Ibid., s. 18.
48
resel bir ısınm a ile kendini gösteren, ekono m ik dengeleri altüst e d e­
cek iklim değişikliğine kadar yüksek bir bedelle ödenmektedir.
1. E k onom i ve Ç evre S o ru n la rı İlişkisi
Ç evre sorunlarının ortaya çıkış nedenleri insan, b üyüm e ve
sistem olm ak üzere üç başlık altında toplanabilir.80 Ç evre sorunlarını
yaratan nedenlerden birisi, bu ay ırım a göre, insandır. İnsan çevreye
her şeyden öncc, acım asızca d avra narak zarar vermektedir. Çünkü,
nc kendisinin, ııc de doğanın sınırlılıklarını bilm em ektedir ve insan­
da çevre etiği eksiktir. Çevre sorunlarının üstesinden de ancak insan­
daki değerler sisteminin değişm esi ile gelinebilecektir. İnsanın çe v ­
reye zarar vermesinin bir başka nedeni de, insan-doğa ilişkisi kon u­
sundaki bilgi yetersizliğidir. Bu eksiklik ise. devlet, sivil toplum ku­
ruluşları ve v atan daşlar arasındaki işbirliği ile giderilebilir.
1.1. Y aln ızca N icelik sel E r ek lere Y ön elm iş B ü yüm e
A n la y ış ı
Çevre sorunlarına yol açan ikinci nedenin ekonom ik büyüm e
olduğu savunulmaktadır. E kono m ik büyümenin temel özelliği, en
yalın anlatım la bir d eğe r artışı ve b una bağlı olarak da daha çok gelir
elde etmektir. A m a ekonom ik bü y ü m e sürecinde, çözülm esi güç pek
çok çevre sorununun ortaya çıktığı; bu sorunların yalnızca bugünkü
doğal yaşam temellerini tehdit etm ediği, tersine gelecek kuşaklar için
de türlü yükler getirdiği bilinmektedir. Gerçekten de, verimli tarım
alanlarının sanayi kuruluşları için h arcanm asından, kimyasal g ü b re­
lerin bilinçsizce ve yoğun bir biçim de kullanılması nedeniyle tarım
topraklarının verim sizleşm esine; yan lış yer seçim leri ve gerekli ö n ­
lemler alınmadan sanayi atıklarının çe vreye bırakılarak havanın, su ­
80 Bruııo S. Frey. UrmveUökonomie, 2. Aullage. Göttingcn, Vandenhocck
und Ruprecht, 1985, s. 37-42.
49
yun ve toprağın niteliğinin düşürülm esinden, h am m adde kaynakları­
nın hızla tüketilm esine kadar sayısız, çevre sorununda, ekonom ik b ü ­
yü m e çabalarının önem li katkıları vardır.
S an ayileşm iş ülkeler, b ugün kü gelişm işlik d üzeylerini bir a n ­
lamda, tüm bu olum suzlukları büyük ölçüde yaşayarak elde etm iş­
lerdir. 1970'li yılların başından itibaren ise, ekonom ik büyüm e h e ­
yecanı sönm üş, ekonom ik b üy ü m e y i başaram ayan ülkeler kadar,
bunu başarm ış ülkelerde de, düzeyleri ve biçimleri farklı da olsa,
yaşam niteliği d ü şm e y e başlam ıştır. E k o n o m ik b ü yüm e nin yaşam
niteliğini yükselttiği yanılgısı, ekonom ik büyüm enin niceliksel ve
nitelikse] yönleri arasındaki farkın artık bilinmesi ile bü yük ölçüde
giderilmiştir. Ö rneğin, B rez ilya ve M eksika'da, gelişm ekte olan bir
ek onom ik süreç ve diğer g elişm ekte olan ülkelere göre görece ileri
teknoloji egem en ama, aynı za m a n d a kitlesel yoksulluk ve yaşam
niteliğinin düşüklüğü de belirgindir.®'
E kono m ik büyüm e ve gelişm enin en önemli göstergelerinden
birisi olan G S M H arttığı, dah a fazla mal ve hizm et üretimi ve tüketimi
olduğu halde, insanlar çevre sorunlarını artan oranda d uyum sam aya
başlam ışlar ve böylece dünyanın geleceği hakkındaki kaygılar su
yüzüne çıkmıştır. O ysa, e k o n o m ik büyüm enin m utlak bir maddi d e ­
ğ e r artışını ifade ettiği savı ço k fazla anlamlı değildir. Belki de,
1970'li yılların başında R om a K ulübü'nün "B üyüm e Sınırları" k o ­
nusundaki hesaplarının temel yanılgısı b u r a d a d ı r . Ç ü n k ü , büyü­
meyi yalnız niceliksel olarak algılayan bu tür görüşler, ekonom iyi her
zaman çevrenin karşısına çıkarır. U n u tm a m alıdır ki, çevre zararla­
rını önlem ek ya da giderm ek için gerekli kaynakları sağlam ak ancak
e konom ik büyüm e ile müm kündür.
81 Andre Gorz, Ökologie und Politik: Bcitraege zur VVachstumskrise,
Übersetzung von Hubert Gaethe aus französisch, Hamburg, Rowohlt
Taschenbuch Verlag, 1977, s. 84-86.
82 K. Binswanger et. al., Arbeit ohne Unweitzerstörung: Strategien einer
neuen Wirtschaftpolitik, Frankfurt/a.M., S. Fischer Verlag. 1983, s.
140.
50
Ş im diye dek lıcp nicelikscl olarak gerçekleştirilm eye çalışılan
ekonom ik b ü yüm e ye artık nitel bir özellik de katılması geriği gü n ­
dem e gelmiştir. "Ekolojik B ü y ü m e "83 kavram ıyla da ifade edilen
büyüm e, tek başına maddi anlam d a bir değer artışından çok, örneğin
ürünlerin çeşitli ve nitelikli olm asının yanında, üretim sürecinde d a ­
ha az enerji kullanımım ve çevreye d a h a az zarar veren teknolojilerin
seçim ini ya da çevreye özen gösteren sanayi dallarına ağırlık veril­
mesini içermektedir. Çevre ekonom istlerinin savları da adeta, nite­
liksel büyüm e düşüncesini doğrular biçimde olup, çevreye zarar ve­
ren, yenilenebilir ve yenilenem ez kaynakları sorum suzca tüketen
ekonom ik eylemlerin G SM H 'nın artı b ölüm üne değil, eksi bölüm üne
yazılm ası gerektiğine dikkat çe k m e k ted ir.84 Hatta, bu konuda en
çarpıcı örnek E ndo n ez y a’dan verilm ektedir:85 1971-1984 yılları ara­
sında E ndonezya'nın yıllık % 7 ’lik b ü y ü m e oranının, orm anların yok
edilm esi, petrol ve diğer enerji kaynaklarının hızla tüketilm esi nede­
niyle ortaya çıkan kayıplar hesaba katılırsa aslında, ancak % 4 olabi­
leceği görülür.
Öte yandan, niteliksel b ü y ü m e yaklaşımı çerçevesinde E n d o ­
nezya'dan verilen bu örneğe tam karşıt bir örnek A B D 'den verilm ek­
tedir. Yapılan bir araştırm ay a göre,
1973-1985 yılları arasında
G S M H , A B D ’de, çevre korum a politikaları nedeniyle % 2.59 oranında
kayba u ğ ram ıştır.86 Bir başka deyişle, eko nom iyi çevre korum a y ö ­
nünde biçim lendirm eye uğraşmak, büyüm e hızına negatif etkide bu­
lunabilir ve bu da istenmeyen bir durum dur. Böyle bir savda göz ardı
edilen nokta, savsaklanan çevre koruma- çabalarının getireceği e k o ­
nom ik ve toplum sal maliyetlerin, çevre koru m a politikalarının uygu­
83 Frey, op. cit., s. 60.
84 Mine Kışlalıoğlu, Fikret Bcrkes, Ekoloji ve Çevre Bilimleri, 2.Basım,
İstanbul, Remzi Kitabevi, 1994, s. 316.
85 Ibid., s. 316.
86 A. Erinç Yeldan. "Çevre Ekonomisinin Uluslararası Platformda Uygula­
malarının Türkiye Açısından önemi," İşletme ve Finans, Sayı: 94-95
(Ocak-Şubat 1994), s. 46.
51
lanmasıyla katlanılmak zorunda olan ekonom ik maliyetlerden her
zaman daha çok olacağıdır.87
Niteliksel büyüm e kav ra m ı ile çok yakından ilgili bir başka
kavram da sürdürülebilir g elişm e kavramıdır. Kimi yazarlar sürdü­
rülebilir gelişme yerine sürdürülebilir büyüme ifadesini de kullan­
m akta ve en yalın anlatım la, "kişi başına gelecek d ö nem lerde de
azalmayan tüketim potansiyeli -ya da refah düzeyi-"88 biçimindeki
bir tanımı benim sem ektedirler. Brundtland Raporu'ndaki tanım da
buna koşut olarak, am a bu kez sürdürülebilir gelişm e (sustainable
developm ent/nachhaltige Entw icklung) kavramı yeğlenerek, y eryü­
zünde artan insan sayısı ile var olan kaynaklar arasındaki dengenin
kurulm ası olarak yap ılm ıştır.89
Sanayi, eko n o m ik d eğişm enin ve gelişmenin, teknolojik ilerle­
menin temel aracıdır ve bu nedenle toplum ve çevre üzerinde d oğru­
dan etkileri vardır. Ö yle bir sa nayileşm e modeli bulunm alıdır ki, bir
yandan ekonom ik b üyü m e ve gelişm e sağlansın, öte yandan çevre ve
toplum üzerindeki olum suz etkileri eıı aza indirilsin ya da hiç olmasın.
"Ekolojik Sanayi D evrim i"90 (Öko-industrielle Revolution) olarak
tanımlanan bu model, ekonom i politikalarında gerçekten bir devrim
niteliği taşım aktadır. Ö yle g ö rü n ü y o r ki, bu devrim bazı ülkelerde
çoktan başlam ış bulunuyor. Ö rneğin, Federal A lm anya'da, reklam ­
ların %50'si çevreyle ilişkilendiri lmiştir. Yine, Federal A lm an ya ve
Japonya'da, enerji ve h am m adde kullanım ı azaltılm ış, yeniden kul­
lanım olanakları artırılmış ve teknoloji kullanım ında risklerin azal­
tılm asına özen gösterilmiştir.
87 Otto Hüter, W. Sclıncidcr und B. Schütt (Hrsg.), Umweltschutz für uns:
Das Handbuch zur ökologischen Erneuerung, köln, Bund Verlag, 1988,
s. 199.
88 Çelik Aruoba, "Çevre Ekonomisi, Gelişme Ekonomisi," Ruşen Keleş
(ed.), İnsan Çevre Toplum, Ankara, İmge Kitabevi Yayını, 1992, s. 137140.
89 Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu, op. cit., s. 34.
90 Maurice F. Strong, "Themen far den Umweltgipfel 1992-die globale He­
rausforderung," Europa Archiv, Folge 9/1992, s. 233-234.
52
B üyüm e
(g row th/W ac hstum )
dc,
gelişm e
(developm ent/
E ntw icklung) de, G S M H ’daki, dolayısıyla üretim ve tüketim dü ze­
y inde ki artışı91 ifade etm ekle birlikte, birincisi daha çok gelişmiş
ülkeler için, İkincisi ise, gelişm ekte olan ülkeler için kullanılm akla­
dır. Ö te yandan, gelişm enin e k o n o m ik ve aynı zamanda, toplum sal
öğeleri birlikte içerdiği için eko n o m ik büyüm eyi de kapsadığını söy­
lem ek yanlış olm az.
B üyüm e ve gelişm e kavram larını birbirinden ayırt ederek,
farklı anlam larda kullanılması gerektiğinden söz e d e n le r d e vardır.92
Buna göre büyüm e (grow th/W achstum ), kaynakları tüketen maddi bir
artışı anlatırken, gelişm e (d e v e lop m ent/E ntw icklung) daha çok var
olan durum un iyileştirilmesi, b üyütülm esi, genişletilmesi ve m ü ­
kem m elleştirilm esi anlam ına gelm ek ted ir. Bir b aşka deyişle, bir şey
büyüyorsa, nitelik olarak daha iyi o luyor demektir. Büyüm enin nite­
liksel olm asının ya da gelişm enin aynı zam anda niceliksel özellik
gösteriyor olmasının bu ayırımı etkilem eyeceği savunulm aktadır.
A ncak, daha önce de belirtildiği gibi, bugün G S M H hesaplamalarında
büyüm e ve gelişme kavramları aynı anlam da kullanılmaktadır.
1.2. O rtak M allar ve Bu M a lla r Ü zerin deki M ülkiyet
Sorunu
Bundan önceki başlık altında, çevre sorunlarını yaratan et­
m enler arasında sistem de sayılmıştı. E konom ik sistemin ve buna
bağlı olarak toplumsal sistemle m ülkiyet düzeninin çevre tahribine
nasıl yol açtıkları M arksist d üşün c e ve liberallerin savları çerçeve­
sinde tarşılabilir.93
91 Walter A. Jöhr, "Instrumente der Wachstumsbegrenzung und der Wachstuinsumlenkung," Jörg Wolff (Hrsg.), Wirschaftspolitik in der Um­
weltkrise, Stuttgart, Deutsche Verlags-Anstalt, 1974, s. 9.
92 Robert Goodland et. al., Nach dem Brundtland-Bericht: Umweltvertraegliche wirtschaftliche Entwicklung, Bonn, Rheinischer Landwirts­
chafts-Verlag, 1992, s. 11.; Hans H. Lembke, op. cit., s. 11-12.
93 Frey, op. cit., s. 40-41.
53
M arksist dü şün cey e göre, üretim araçlarının özel mülkiyete
konu olması, toplumsal ve eko n o m ik eşitsizliklerin sürdürülm esinde
en etkili yoldur. 1989 yılına gelene dek, bu düşünsel temele dayanan
sosyalist model, çevre sorunlarının da kapitalist toplumdaki özel
mülkiyet-özel çıkar egem enliğ inden kaynaklandığını ve bu nedenle
çevre tahribinin ve kirlenmesinin de kapitalist toplumların bir hasta­
lığı olduğunu savundular. Sonuçta, eğer üretim araçları üzerindeki
m ülkiyet kaldırılabilirse, ortak çık arlar özel çıkarların yerini alacak­
tır denilmektedir. Çevre sorunları bağlam ında ise, tıpkı üretim araç­
larında olduğu gibi çevrenin kullanım ında da toplumsal çıkarlar bi­
reysel kâr güdüsünün önüne geçirilmelidir; çünkü kapitalist sistemde
çevre de bireylerin aşırı ve kötü kullanım ları konu olm aktadır.
Piyasa ekonom isinin savunucularına göre ise, sorun, mülkiyetin
bireylerde ya da kam uda olması değil, bugün çevre m allarında var
olmayan uygulanabilir bir m ülkiyet düzeninin getirilmesi ve aynı za­
m anda bu m allarda bir piyasa oluşm asının sağlanm asıdır. Bir piya­
sanın ancak özel mülkiyetin var olduğu bir sistem de gerçekleşeceği
savunulmaktadır. Böylece, çevre malları piyasa m ekanizm ası içinde
belirli fiyatlarla sunulacak, dah a önce bedava olarak kullanılan ve
tüketilen, bu nedenle de istismara konu olan bu mallardan ancak fiyatı
ödenerek yararlanm ak m üm kün olacaktır.
Hava, su ve toprak gibi çevre malları, ekonom istler tarafından
fiyatsız, tekrar geri getirilcm em e özelliklerine sahip kıt m allar olarak
nitelendirilmektedir. Örneğin toprak, miktarının sınırlı olm ası nede­
niyle kıt bir mal olarak kabul edilmektedir. Yararlanılabilir toprağın
bu nedenle yüksek fiyatlara sahip olduğu belirtilmektedir. Ortak
m allar olarak da adlandırılan çevre mallarının değişim değerin e d e ­
ğil, kullanım değerine sahip oldukları savunulm aktadır.94 A m a artık,
çevre malları üzerindeki kullanım değerine serbestçe sahip o luna m a­
yacağı, bunun için bir fiyat ödenm esi gerektiği düşüncesi kabul gör94 R.D. Brunowsky, L.Wicke, Der Öko-Plan: Durch Umweltschutz zum
neuen Wirtschaftswunder, 2. Auflage, München, R.Piper GmbH und
Co.K.G., 1984, s. 43.
54
inektedir. Nasıl ki, anamal ve em ek için iicrct ve faiz ödeniyorsa g e ­
lecekte çevrenin de bir üretim faktörü olarak bedelinin ödeneceği
tahmin edilebilir.95
Çevre mallarının kıt m allar o lm a özelliklerinin yanı sıra ka­
musal mal olm a özellikleri de, kullanım ları açısından önem taşı­
maktadır. Ö rneğin, hiç kimse kam u m a lla n olarak çevre mallarının
kullanımından vazgeçem ez. Öte y andan bu mallardan yararlanırken
diğer tüketicilerin de, kendileri gibi bedel ödemelerini beklerler.
Çevre mallarından, ortak mal olarak bedelsiz yararlanm a anlayışı
sonucu nda çevre tahrip edilmiş, m aliy et ise. kam unun üzerinde kal­
mıştır. O ysa, çevre kirliliğine neden olanlar, kirlilikten kaçınm a ve
bu malları yeniden üretm e maliyetlerini ö dem ek zorunda olm alıdır­
lar.
Çevre mallarının bir diğer özelliği de, tüketilirken herhangi bir
ödem e yapılmaksızın diğer insanlar üzerinde yan etkilerde b u lunm a­
larıdır. "Dışsallık" olarak nitelenen bu etkiler olumlu ya da olum suz
olabilirler. "Bir ekono m ik birimin etkinliklerinin, başka birimleri
(kişi ya da k u ru m la n ) etkilediği ve bu etkinin piyasa ekonom isi
yöntem leriyle giderilem ediği dış e tki"96 biçim inde tanım lanan dışsallıklardan n egatif olanları çevre sorunlarım yaratmaktadır. Sanayi
atıkları, tarım ilaçlan ya da kimyasal gübrelerin insanlar ve diğer
canlılar üzerindeki olum suz etkileri hep negatif dışsallıklara ö rnek­
tir.97 Bir kentin temiz havası o kent için bir anlam da ortak maldır;
gerek motorlu taşıt kullanım ı, gerek sanayi tesislerinin eylemleri,
gerekse ısınm a am açlı sıvı ve katı yakıt kullanımı sonu cunda bu hava
kirlenmektedir. N egatif etki ise, hem tek tek bireylere, hem de bir
bütün olarak kam uya yöneliktir.
95 Hüter, Schneider und Sclıütt, op. cit., s. 93.
96 Fellini Yavuz vc Ruşen Keleş, Çevre Sorunları, Genişletilmiş Yeni
Baskı, Ankara. A.Ü. SBF Yayını, 1983, s. 212.
97 Dieter Cansier, "Umweltökonomie 1: Theorien und Methoden," Franz Jo­
seph Dreyhaupt. Joseph Peine. Gerd W. Wittkacmper (Hrsg.), Uniwelthanthvörterbuch, Berlin. Walhalla und Praetoria Verlag. 1992, s. 64.
55
M ülkiyet, niteliği nedeniyle hem ekonom ik, hem siyasal ve hem
de sosyolojik bir kavramdır. M ülkiyet, sahip o lm a hakkı ile ta nım la­
narak toplumların hukuk sistemleri tarafından sınırlamalara konu ol­
m u ş t u r .98 Bu sınırlamalar, bir h akkın kullanılırken yüküm lülükleri
de beraberinde getirdiği düşüncesinden doğar. T oplum sal devlet a n ­
layışının da baskısıyla, kutsal sayılan m ülkiyet hakkının da bir sınırı
olm ası gerektiği, toplum yararına aykırı kullanılam ayacağı artık g e ­
nel kabul görmektedir.
Ortak m allar olarak da adlandırılan çevre mallarının mülkiyet
hakkı ile ilişkisi iki noktada kurulabilir: Birincisi, var olan mülkiyet
haklarına ve diğer bireysel özgürlüklere dayanılarak bu mallara zarar
verilmesinin önlenip önlenem eyeceği konusudur. İkincisi ise, piyasa
m ekanizm ası içinde, çevre malları üzerinde m ülkiyet hakkının kuru­
lup kurulam ayacağı ve ku rulm asının doğru olup olmadığıdır.
Ç evre k orum a çabalarını gerçekleştirebilm ek için her şeyden
önce dem okratik sosyal hukuk devletine gereksinim olduğu tartış­
m a s ı z d ı r . " Bireylerin kendi çıkarları için ortak değerlere zarar ver­
melerinin önlenm esi am acıy la getirilecek sınırlam alar açısından
devletin anayasadaki dem okratik, sosyal ve hukuk devleti olma nite­
likleri ve bu nedenle kendisine yüklenen sorum luluklar büyük önem
t a ş ım a k ta d ı r . 100 Örneğin T ürk A nayasası'nda okluğu gibi "Çevre
Hakkı" biçim inde ayrı bir m a d d e olarak d ü zenlen m em iş olm akla
beraber, çevreyi ko ru m ay a ve iyileştirm eye yönelik ilkeler. Federal
A lm anya A nayasası'nda, temel hak lar bölüm ünde, değişik m a d d e ­
lerde vurgulanm ıştır. Federal A lm a n y a A nayasası'nın 1.m addesinin
1. fıkrası insan -onurunun dokunulm azlığ ını, 2. m add enin 2. fıkrası
yaşam hakkını ve vücut b ü tünlüğ ünü koru m a haklarını, 20. m a d d e­
98 J.H. Dales, Çevre Sorunlarının Hukuki ve Ekonomik Temelleri, çev.
İ. Orhan Türköz, [basım yeri yok], Mobil Yayını, [tarih yok], s. 59.
99 F.r\vin Stein, "Recht des Natur-und Umweltschutzes," Gerhard Olschowy
(Hrsg.), Natur-und Umweltschutz in der Bundesrepublik Deutschland,
Hamburg, Paul Parey Verlag, 1978, s. 881.
100 Werner Maihofer, "Umweltpolitik in der Industriegesellschaft," Anatoly
F. Pavlenko, Horst Sund (Hrsg.), Umwelt in Europa, Konstanz. Universitaetsverlag Konstanz, 1991, s. 14-15.
t
56
nin 1. fıkrası ise sosyal devlet ilkesini düzenlem ektedir. Federal A l­
m a n y a Anayasası'nın değerler sıradüzeninde insan onurunu korum ak
ve sağlam ak en üstte yer alır. Devlet hiçbir önlem le ya da yasayla
bireyi, to plum da insanlık onu ru n a y a k ışm a y a c a k d u ru m a d üşürem ez
denm ektedir. Devletin bu y ü k üm lülüklerin e karşılık 14. maddenin 2.
fıkrası, m ülkiyet hakkının kam u y ara rın a aykırı kullanılam ayacağını
belirterek, Batı A vrupa'nın en gelişm iş kapitalist ülkelerinden birisi
olan Federal A lm anya'da, temel hakların en kutsalı olarak bilinen
m ülk iy et hakkını sınırlam ış o lm ak tadır. 20. m addenin 1. fıkrasında
ise, devlet, çoğulcu sanayi toplum unda, bütünleştirici bir etmen ola­
rak toplum un teknik, ekonom ik, kültürel ve hatta estetik çevre konu­
larında artan isteklerine yanıt v erm e k görevi ile yükümlendirilmiştir.
Bu yüküm lülük, sosyal devlet o lm a koşununun bir sonucu olarak
görülm ektedir.
A nay asalarla güvence altına alınan özgürlüklerin kullanımı
ekolojik açıdan olum suzluk yaratıyorsa ne olacak? Bireysel özgür­
lüklerden birçoğunun birlikte kullanılm ası ne yazık ki, doğal yaşam
temellerinin zarar görmesine neden o labilm ek tedir.101 Bunun belki
de asıl nedeni, tek tek bireylerin sayısız gereksinimlerinin ekolojik
bakış açısından yeterince d e ğe rlendirilm em e sidir. Y aklaşık 2000 yıl
önce çarşıya giden Sokratcs, kent paz arın d a gereksinimi olmayan ne
kadar çok şeyin satıldığını hayretle ifade e d e r . 102 Öte yandan, çevre
sorunlarının gün geçtikçe artan baskısı, bireysel hak ve özgürlüklerin
kullanım ına sınırlam alar getirm e düşüncesini ciddi olarak gündem e
getirmiştir. Ö rneğin, hangi arabanın ne kadar hızla kullanılabileceği
artık yalnızca bireysel ya da özel bir tercih değildir.103 Aslında,
başlangıçta güvenlik am acıyla konulan Iıız sınırlaması, bugün enerji
tasarrufu sağlam ak am acıy la daha d a önem kazanm ıştır. Y ine bugün,
sanayileşm iş Batı A vrupa ülkelerinde, hava kirliliğini önlem ek için
katalizatörlii ve daha az enerji harcayan otomobil üretilerek, kullanı­
101 C.Gramm, "Pracvention durch staatliche Information," Zeitschrift für
Rechtspolitik, Heft 5 (1990), s. 185-186.
102 Wohlckc, Umweltzerstorung..., op. cit., s. 58.
103 Brown, op. cit., s. 237.
57
mı özcndiıilm ektedir. Z am an zaman da yalnızca özendirm ekle kal­
mayıp, kesin yasal ölçüler getirilerek zorlama da gündem e gelm ekte­
dir, Burada sorun o halde, bireysel hak ve özgürlüklere getirilecek
sınırlam alar gönüllü mü, yoksa yaptırım ve zorlam alarla mı gerçekleştirilmelidir? Bu da felsefî ve siyasal bir ikileme neden olacak­
tır . 104 A ncak ekolojik gereklerin ve önceliklerin, bireysel hak ve öz­
gürlüklerin önüne geçmesini "ekolojik diktatörlük "105 olarak nite­
lendiren ve reddedilmesi gerektiğini savunanlar da vardır. Ulusal dü­
zeyde tartışılan bu sorunlar, uluslararası d ü zey e de rahatlıkla taşı­
nabilir. T artışm a elbette ki bu kez, bireysel hak ve özgürlüklerin y e ­
rine ulusal egem enlik ilkesi çerçevesinde yapılacaktır.
M ülkiyet hakkı ile, bu hakka konu olan şeyi belirli biçimlerde
kullanm a yüküm lülüğüne sahip olunm aktadır. Bu açıdan bazı ek o ­
nomistler, ortak mal olarak kabul edilen çevre mallarında mülkiyet
haklarının olm asını, böylece bu m alların p iya sada satışının m üm kün
bulunmasını, tüketiminden hariç tutulam am a özelliği de eklenince, bu
olu m suzluğu piyasa bozukluğu b içim inde açık lam aktadırlar.106 Yal­
nız burada en önemli nokta, m ülkiyet hakları ile özel mülkiyetin aynı
an lam da kullanılıp kullanılm adığıdır. Ortak m allarda m ülkiyet hak­
larından söz edildiğinde, m utlak olarak son zam anlarda tamam en
ideolojik bir kavram d urum una gelen özel m ülkiyet anlatılmak isten­
m e yebilir.107 Parklar, yollar nasıl ki, ortak olarak kullanılan kamu
malları ise, hava, su ve toprak gibi çevre malları da, kam u adına
devletin k u lla nım ın da olm alıdır. Çünkü kıt olm aları, yeniden üre­
timlerinin çok zor, hatta olanaksız olması, su ve havada olduğu gibi
hareketli ve sürekli yer değiştiriyor olmaları, m ülkiyet hakkının
sağladığı serbestiler -hukukî birtakım sınırlara ve sorum luluklara
karşın- çev re m allarında özel m ülkiyetin tehlikelerine işaret etm ek ­
tedir. Ancak, bunun tersini gösteren örnekler de az değ ild ir.108 Ör104 Ihid., s. 235.
105 von NVcizsaeckcr, Ioc. cit., s. 263.
106 R. Lecomber. İktisadi Büyüme ve Çevre Sorunları, çev. Hülya Şaııer,
İstanbul, Akbank Kültür Yayınları, 1983, s. 18.
107 Dales, op. cit., s. 61.
108 Kennedy, op. cit., s. 133.
58
ncğin Brezilya'daki y ağm u r orm anları yalnızca yasadışı biçimde,
küçük çiftçiler ya da büyük işletm eler tarafından yok edilmiyor. G ü­
ney A m erik a ile birlikte tiim d ü n y an ın nefes alması için büyük önem
taşıyan A m az o n Bölgesi'ndeki orm anların çok daha büyük bir bölü­
m ünün. h ub ubat ekim alanı olarak açılm ası am acıyla yok edilm esi
yasal olarak devlet tarafından desteklenm ektedir. Aynı biçimde, E n ­
don ezy a H üküm eti, 170 milyon E n d o n ez y a yurttaşının da A BD
yurttaşları gibi yaşam ayı hak ettiğini, bu nedenle eko n o m ik üretimi
artırm ak için ülke ormanlarının % 20'sinin kahve, pirinç ve diğer sa­
nayi bitkileri ekimi için kullanılacağını açıkça belirtm ektedir. G ö ­
rüldüğü gibi, devletin yetkisi ve d enetim inde olan ortak m allar örgütlü
biçimde, çok daha fazla zarar görmektedir. M ülkiyetin ekonom ik,
hu k u k î ve sosyolojik boyutları da bu bağlam da ortaya çıkmaktadır.
Ç evre mallarının özel mülkiyete konu olm aları sakıncalı g örülm ek ­
tedir ama, ortak mülkiyette olmaları nedeniyle de savsaklam aya ya da
aşırı k ullanım a konu olabilm e olasılıkları da vardır. M ülkiyet hak­
kının eko n o m ik yönü, mülkiyetle ilgili alım-satım, kiraya verme, kı­
saca kullanm a konuları olduğuna göre, önemli olan ortak kullanım­
daki çevre mallarının kullanım ına ilişkin hukukî düzenlem elerin et­
kili bir biçim de yapılması ve elbette toplumun da, bu malları koru­
yacak, geliştirecek bilince ve y a p ıy a sahip olm alarıdır.
2. K ü resel Ç evre M alların ın K u llan ım ı ve P a y la şım ı
Ekonom istler, kam u m alından söz edebilm ek için her şeyden
önce, belirli bir topluluk olması gerektiğini sa v u n u rla r.109 Örneğin,
bir deniz feneri, ışığından yararlanabilecek ölçüde kendisine yakla­
şan g em iler açısından kam usal m aldır, d e n m e k te d ir.110 Dünya d e ­
nizlerindeki balık varlığı, okyanuslar, biyolojik çeşitlilik ve atmosfer
ile bunlara bağlı iklim, devletler topluluğuna yönelik olm ası nede109 Lecomber, op. cit., s. 18.
110 P. A. Victor, İktisadi Açıdan Çevre Kirlenmesi, çev. Ömer Faruk Batırel, İstanbul, Akbank Kültür Yayınları, 1978, s. 78.
59
niylc küresel düzeydeki en önem li kamusal mallardır. Bu malların
belirleyici özelliği, birden çok devlet tarafından kullanılmaları ve bu
mallara verilen zararı .11 küresel tehlikeler yaratması, tüm insanlığı
tehdit etmesidir. Bir başka deyişle, küresel çevre mallarını kulla­
nanların tümü zarar veren de dahil olmak üzere, zarardan olum suz
etkilenmektedir. Bu anlam da zararın ve maliyetin bölünemeyeceği
açıktır.
Zengin olarak nitelendirilen sanayileşm iş ülkelerin bugün sahip
oldukları eko n o m ik b ü y ü m e düzeyi ve azgelişm iş ülkelerin gelişme
çabaları, küresel çevrenin yükü n ü sürekli artırm ış ve artırmaktadır.
İnsanlığın daha uzun süre yaşam a sı ile ekonom ik g elişm eye bağlı
olan üretim ve tüketim yapısının çevre dostu bir biçimde değiştiril­
mesi arasındaki giderilem ez gibi görünen karşıtlık, K uzcy-G üney
arasında gerçekleştirilecek uluslararası işbirliği ile aşılabilecektir.
G elişm e kte olan ülkeler, sa n ay ileşm iş ülkelerin, sa n ayileşm e
sürecinde yaptıkları, çevreye zarar verecek hataları yapm aktan kaçı­
nabilir, sahip oldukları, bitki vc hayvanlarıyla bir bütün olan doğal
güzelliklerini, hava ve suyun temizliğini koruyabilirler. Sahip olduk­
ları çevre mallarını korum ak ve hatta yeniden üretm ek yoluyla bu
ülkeler, diğer ülkeler karşısında görece üstünlüğe sahip olurlar ve
ekonom ik gelişmelerini de gerçekleştircbilirler. Ö rneğin bazı ülke­
ler, güzel m anzara, teiniz hava, te m iz su ve hoş bir iklim gibi çevre
mallarını sunarak, kitle turizmi sayesinde gelir elde etmektedirler.
Doğa, bu durum da bir bütün olarak yerel çevre malı olarak kabul
edilm ek tedir.111
Söz konusu yerel çevre m allarının kullanılması konusunda as­
lında, bir çelişki de göze çarpm aktadır. U luslararası işbölüm ünde
üstünlük yaratması ve gelir sağlayıcı olm aları nedeniyle korunm aya
çalışılan bu çevre malları, bir yandan da, yine bu özellikleri nede­
niyle hızla tüketilm ekte vc bozulmaktadırlar. Burada yapılm ası ge­
reken, devlet tarafından temel hu k u k î düzenlem elere gidilerek, ek o ­
nomik am açlarla çevrenin kötüye kullanılmasının önlenmesidir.
111 Frcy, op. cit., s. 84.
60
Yerel çevre mallarının görece bir bölge ya da ülke ile sınıflan­
dırılm alarına karşılık -en azından m ülkiyeti- küresel çevre malları,
belirli bir devletler grubuna ya da devlete ait değildir. H ava ve özel­
likle havadaki oksijen, hiçbir ülkenin tüketiminden vazgeçem eyeceği
küresel çevre mallarındandır. Bu tür çevre m allarında m ülkiyet hakkı
eksik olduğu için, tüketicilerle bir anlam d a üreticiler arasında sorun
çıkmaktadır. ABD, kendi ürettiğinden çok daha fazla oksijen tüket­
mektedir; buna karşılık da, sürekli oksijen üreticisi d u rum un da kabul
edilebilecek Brezilya'ya, adeta ithal ettiği oksijen için bedel ö d em e­
m e k ted ir.11“ Böyle orantısız bir ilişki içinde Brezilya'nın sahip o l­
duğu yağm ur ormanlarının özenle korum asını beklem ek gerçekçi ol­
maz. Yine küresel çevre mallarını kullananların hemen hepsi, bu
malların zarar görm esine az ya da ç o k bir katkıda bulundukları halde,
k orum a ve iyileştirm e çabaları için diğer katılım cıların aldığı ö n ­
lemlerden yararlanırken kendilerine düşen payı ödem ekten kaçınm a
eğilimi içindedirler.
Bu gerekçelerle, küresel çevre malları üzerinde uluslararası bir
uzlaşm a sağlanarak m ülkiyet hakları oluşturulm ası gerektiği sa v u ­
nu lm a k ta d ır.1 13 Sava göre, oksijen örneğinde olduğu gibi, üretilen
oksijende m ülkiyet hakkı oluşturulabilirse, bu Brezilya için bir
özendirm e olacak, A m azon orm anları da korunacak, hatta genişleti­
lecek, böylece oksijen su num u da artırılacaktır. Karşılığını ödeyen
diğer kullanıcılar da, bu çevre malını daha tasarrufa yönelik bir bi­
çim de kullanm ak zorunda kalacaklardır.
Görüldüğü gibi, özellikle Ü çüncü D ünya ülkeleri için sahip ol­
dukları yerel ya da ortak oldukları bölgesel ve küresel çevre mallarını
ko ru m ak ve ü retm ek yaşam sal ön em taşım aktadır. S anayileşm iş
ülkeler, çevreye zarar veren ürün ve üretim süreçlerinin yerine "çevre
dostu" olanları koyacak teknoloji ve akçal kaynağa sahiptirler. K üre­
sel çevre mallarını korum a çabaları çerçevesindeki uluslararası iş­
bölü m ünde sanayileşm iş ülkelere düşen görev, hem kendileri için,
112 Ibid., s. 84.
113 Ibid., s. 85.
61
— ....... wu,..u ¿.aıaı vcıcıı ue uam ı oımak üzere, zarardan olumsuz
etkilenmektedir. Bu anlam da zararın ve maliyetin bölünemeyeceği
açıktır.
hem de gelişmekte olan ülkeler tarafından istemde bulunulan sanayi
ürünlerini, çevreye daha az zarar vererek ya da vermeden üretmeye
çalışmaktır. G elişm ek te olan ülkelerin yap m ası gereken ise, doğal
kaynaklarını titizlikle korum aktır. Başta petrol olm ak üzere, yenile­
nem ez olarak tanım lanan doğal kaynakların kullanımını dünya istemi
mi, yoksa ulusal çıkarlar mı belirlem elidir sorusu henüz yanıtlana­
bilmiş değildir. Çoğu kıt, yeniden üretilmeleri çok zor ya da olanak­
sız olan yenilenem ez kaynakların kullanımı ve paylaşm a toplumsal
gruplar ve devletler arasında sürekli gerginlikler yaratm akta, zaman
zam an savaşlara bile neden olabilmektedir.
Küresel çevre m allarının korun m asında, uluslararası işbölümü
nedeniyle ortaya çıkan bir sorun da, gelişm ekte olan ülkelerin sana­
yileşm iş ülkelere te knolojik bağ ım lılıklarıdır. G elişm e kle olan ül­
keler bugüne kadar ham m add e üstünlüklerini, teknoloji transferi ko­
nusunda yeterince değerlendirem em işler, en ileri teknolojiler, belirli
sanayileşm iş ülkelerin elinde kalmıştır. Ö zellikle Japonya, ulusla­
rarası teknoloji piyasasına yeni bir boyut getirerek, teknolojileri ölçek
olarak küçültmekte ve daha e m e k yoğun d u rum a getirerek, işgücü
fazlası olan yoksul ülkelere ihraç etm ek ted ir.114 Çevre dostu tekno­
lojilerde de bu bağımlılık aç ık ç a görülmektedir. Bu biçimde bakıl­
dığında, ortaya karam sar bir tablo çıkıyor: O halde, gelişm ekle olan
ülkeler sanayileşm iş ülkeler için hep birer h am m adde kaynağı ola­
caklar, teknoloji ve sanayi ürünleri için ise, gelişm iş ülkelere bağımlı
kalacaklardır.
3.
U lu slararası E k olojik K ap italizm ya da Ç evre
E m p eryalizm i
Ç ağım ızda, bugüne d ek ü zerind e yoğun tartışmaların yapıldığı
ya da bir tabu gibi kimsenin üzerinde konuşm aya cesaret edemediği
temel ideolojiler, dü şün ce sistem leri artık tartışılır olm ak şöyle
114 Brown, op. cit., s. 190.
62
dursun, yeni anlam lar kazanm aya başladı. Özellikle İkinci Dünya
Savaşı'ndan sonra keskin çizgilerle birbirinden ayrılan ve 1980'lere
kadar varlığını sürdüren D oğu-B atı ayrım ı, yerini neredeyse bir
benzerliğe terk etmiştir.
21. yüzyıla artık ne kapitalizm , o eski sınır tanım ayan, her şeyi
yıkan bir kapitalizm; ne de sosyalizm , içine kapanık, özel mülkiyete
şiddetle karşı çıkan, kendi dışındaki ek o n o m ik sistem leri lanetleyen
bir sosyalizmdir. Her iki düşünce sistem indeki bu tür bir içerik değ i­
şimi belki de varlıklarını sürdürebilm eleri için gerekliydi. Çünkü,
dünyadaki ekono m ik, toplumsal ve siyasal gelişm eler bu değişim i
z o ru n lu kılm ıştı.
Ö zellikle 1980'li yıllardan başlayarak tüm d ü n y a k am uoyunda
ilk sıraya oturan, insan yaşam ının ve geleceğinin tehlikede olduğu
kaygısı ve buna bağlı olarak gelişen çevre duyarlılığı da, sözünü et­
tiğim iz iki temel düşünce sistemini d erinden etkilemiş, söylem lerin­
de Ve uygulam alarında çevreye ilişkin önceliklere yer vermelerine
neden olm uştur. G eıc k kapitalizm, gerekse sosyalizm, kendilerini
tercih etmelerini bekledikleri insanların daha uzun yaşamalarını
sağlam ak için birtakım ödünler verm eye hazır görünmektedirler. Bu
konuda birleştikleri temel noktalar, ekolojik dengenin korunması,
çevre değerlerine gereken önemin verilmesi, doğal kaynakların dik­
katli kullanılm asıdır.
Burada, daha çok, yeryüzündeki pek çok ülkede uygulanan,
uluslararasındaki eko n o m ik ilişkilerde de ağırlık taşıyan ve çevre
sorunlarının en önem li kaynağı olduğu biçimindeki suçlam alarla
karşı karşıya kalan kapitalizm in alm ay a çalıştığı yeni görünüm
üzerinde durulacaktır. Ancak, önem li bir nokta göz ardı edilm em eli­
dir. Kapitalist m odele tüm ülkeler için genellem e yaparak değerlen­
dirm ek yanıltıcı olur. Kapitalist gönenç t o p lu n d a n Kuzey ülkelerinde
düzenli, Güney ülkelerinde ise düzensiz ve kaos içinde bir görüntü
sergilem ektedir.115
115 Altvatcr, op. cit., s. 20.
63
Kapitalizmin temel özelliklerinden birisi, daha önce de belirtil­
diği gibi, ek onom ik büyüm edir. Bu büyüme, çağım ızda artık yalnızca
üretim artışını, ya da g elir artışını ifade etm em ekted ir. G elişen ka­
pitalist üretim politikası, üretim de ortaya çıkan maddi yapı değişik­
liği aracılığıyla, beraberinde eskiden olduğundan daha ciddi boyut­
larda ekolojik tehlikeler getirm ektedir. Metal işleme işleminin kim ­
yasallaştırılması, artan oranda m akineleşm e, mikro elektronik ve
kom pütür teknikleri ve diğer yeni süper teknolojiler, birçok alanda
çevre için tehlike çanları ça lm a sın a neden o lm a k ta d ır.116
Piyasa ekonom isi ve planlı ekonom ilerin dışında, son yıllarda
toplum sal bilim ler y az ının da üzerinde ç o k tartışılan "toplumsal pi­
yasa ekonom isi"nin de, bir üçüncü yol olarak, çevre korum a çabaları
ile kapitalizmi uzlaştırm ada kullanılabileceğini savunanlar da var­
d ı r . 117 Buna göre, toplumsal piyasa ekonom isinin iki temel düşün­
cesi, piyasa ekonom isinin çevre ile uyum lu durum a getirilmesini
sağlayacaktır. Piyasa ekonom isi düzeni, gönenci sağlamakta, ancak
bunu gerçekleştirirken içinde bulunduğu ekosistemle birlikte kendini
de tehlikeye atm aktadır. M antığı gereği, rekabet koşulları içinde, en
az maliyetle en yüksek düze y d e üretimi hedeflemesi, beraberinde
doğanın ve çevrenin tahribini de getirmektedir. T ahrip edilmiş bir
çevrede üretim artışı ve gereksinim lerin maddi anlam da giderilm esi
ise hiçbir anlam taşım am aktadır. Bu nedenle, piyasa ekonom isi, re­
kabet koşullarını koruyarak, kartel ve m onopol olu şum unu eng elle­
yecek yasal düzenlem elerin ve etkin çevre korum a yasalarının yapıl­
ması ile çevre politikalarında kullanılabilecektir. İkinci olarak, piyasa
ekonom isinin doğal sonuçları olan pek çok toplumsal adaletsizlik,
116 U.Briefs, Ökologischer Kapitalismus? Oder Ökologische Reformpoli­
tik?," Blaetter für Deutsche und Internationale Politik, Heft 6 (Juni
1988), s. 685.
117 L. Wicke, Ursachcneindaemmung auf volkswirtschaftlicher Ebene," U. E.
Simonis (Hrsg.). Basiswissen Umweltpolitik: Ursachen, Wirkungen
und Bckaempfung von Umweltproblemen, Berlin, edition sigma, 1990,
s. 181-182.; G. Wittkacmper, Umweltschutz: Einführung in Umweltpo­
litik und Umweltverwaltung unter Berücksichtigung des Umwelt­
rechts, Berlin, Walhalla und Praetoria Verlag, 1992, s. 49-51.
64
yine toplumsal piyasa ekonom isinin gerektirdiği doğrultuda alınacak
önlemlerle giderilebilecektir; örneğin, gelir ve servet vergileri bu
açıdan önerilmektedir.
İçeriği henüz tam anlam ıyla d o ldurula m am a kla birlikle "ekolo­
jik kap italizm "118 sözcüğü, kapitalizm i daha uzun süre yaşatabilm ek
için çağım ızın buluşlarından biri o lm u ş tu r ve kapitalist ekonom i ile
ekolojik düzeltim lerin uzlaştırılm ası olanağını gerçekleştirm ek sa­
yındadır. Ekoloji ile uzlaştırılabileceği düşünülen ekonom i p o liti­
kalarının, toplumsal piyasa ekonom isini savunanların da belirttiği
gibi, çalışanların büyük b ö lüm üne ve toplum sal bakım dan güçsüz
gruplara yönelik olm ası gerektiği bu bağlam da savunulmaktadır.
Ekolojik kapitalizmin hem ekolojik, hem toplumsal, hem taban d e ­
mokrasisine dayalı ve hem de her türlü yetkeciliktcn uzak olm a gibi
özellikler taşıyacağı da savlar a r a s ın d a d ır.119
Bu savlara karşılık, kapitalizm in yönelti değiştirerek "çevre
dostu kapitalizm" söylemiyle, gerçekleri çarpıttığı öne sürülmükted ir . 120 Bu görüşe göre, var olan çe v re korum a yöneltileri aslında,
kapitalist üretim biçimini d eğ iştirm ey e yönelik değildirler, tam ter­
sine üretim koşullarının çevre sorunları tarafından olum suz etkilen­
mesini önlemeyi hedeflemektedirler.
"Ekolojik Kapitalizm" sözcüğü keşfedilm eden önce de, kapita­
lizmin türlü yollarla insanlara şirin görü nerek ya da onları sistemin
içine iyice alarak varlığını s ü rd ü rm ey e çalıştığı, yine sol kesim ce
uzun süre tartışılmıştı. 1968 ile birlikte so rg u lan m ay a başlayan tü­
ketim toplum unun değerlerinin değişm esi gerektiği; yoksa var olan
sistemin kendini sürekli olarak yenileyeceği, böylece hiçbir şeyi d e ­
ğiştirm enin m üm kün olam ayacağı başta H erbert M arcuse, R u d o lf
118 Briefs, op. cit., s. 685.
119 Ibid., s. 685.
120 V. Ronge, "Die Umwelt im kapitalistischen System," Manfred Glagöw
(Hrsg.), Umweltgefaehrdung und Gesellschaftssystem, München, R.
Piper und Co. Verlag, 1972, s. 113-114.
65
Balıro gibi birçok yazar ve düşünce adamı tarafından ısrarla savu­
nu lm u ştu r.* 2 *
Bu eleştiriler ve tartışm alarla kısa bir süre sonra, var olan sa­
nayi to p lu m u n a karşı ey lem ler ortaya çıkm ıştır. D üşünsel temelden
b aşlay a ra k gelişen ve tüm d ü n y a y ı saran karşı çıkışların bir uzantısı
da 1970’li yıllarda, özellikle çevre korum aya ilişkin eylemleriyle
kendini gösteren "Yurttaş inisiyatifleri" (Bürgcriniliativcn)dir. Farklı
düşünce yapısına, farklı toplum sal katm anlara, m esleklere ve parti­
lere m ensup, her yaşta insanın b ir araya gelerek, yaşadıkları çevrede
bir şeyleri değiştirm ek için ortak eylem d e b u lu n d u k la r ı’22 ve F ede­
ral A lm a nya'da ortaya çıkan bu gruplar, yine sol kesimce şiddetle
eleştirilm ektedir. A lm a nca 'da "yurttaş" ve "burjuva" anlamlarını
karşılayan "Bürger" sözcüğü kanıl olarak gösterilerek bu grupların
yurttaş inisiyatifleri değil, tersine burjuva inisiyatifleri olduğu, eşit­
siz, insanı ve em eği bir mal gibi gören var olan kapitalist sistemi
sü rdürm ede ve sistemin değişm esini önlem ede bir araç olarak kulla­
nıldığı savunulm aktadır. Bu sa v a göre, yurttaş inisiyatifleri günü­
m üzün ekolojik kapitalizm anlayışının da önem li bir parçası olarak
kabul edilmelidir. Ancak, dünyadaki son gelişmeler, kapitalist olarak
nitelendirilen e k o n o m ik m odelin ortadan kalkacağına ilişkin herhan­
gi bir belirti taşım ıyor. O halde, hâlâ sistemi değiştirm e d ü şü n c e­
sinde ısrar etm ek, bu nedenle d e her türlü düzeltim çabalarını red­
detm ek, açıktır ki, y eryüzündeki yaşam ın giderek kötüleşm esi ve
hatta yok olması sonucuna katkıda bulunacaktır.
Öte yandan, Ü çüncü D ü n y a Ülkeleri, sanayileşm iş ülkelerin
küresel çevre korum a çabalarını "çevre em peryalizm i"*23 olarak gö­
rüyorlar. Ç evre em peryalizm i, "koloniciliğin 21. yüzyıldaki yeşil bi­
121 B. Maggee, Yeni Düşün Adamları, Yayına Hazırlayan: Mete Tunçay, İs­
tanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1979, s. 75-99.; R. Balıro, Kızıldan Yeşile,
Çev. Ali Tükel, İstanbul, Metis Yayınları 1990, passinı.; R. Bahro, Nasıl
Sosyalizm? Hangi Yeşil? Ne İçin Sanayi?, derleyen: Taıııl Bora, İstanbul
Ayrımı Yayınları, 1989, passim.
122 Necmi Zekâ, Alternatif Hareket, İstanbul, Metis Yayınları, 1985, s. 71.
123 Falkner, op. cit., s. 405.
66
çimi" şeklinde tanım lanıyor. K u ze y-G üne y ilişkisi çerçevesinde
dengesiz kaynak paylaşımı ve uluslararası e k o n o m ik düzende buna
koşut var olan adaletsizlikler, çevre em p eryalizm i k avra m ın a sıkıca
sarılan Ü çüncü D ünya ülkelerini adeta haklı çıkarm aktadır. Gerçek
şudur ki. azgelişm iş ülkelerin hep yakındıkları gibi, küresel çevre
sorunlarının o lu şm asın d a bugü nkü sa nayileşm iş K uzey ülkelerinin
payı çok büyüktür. S anayileşm iş ülkeler, sa nayileşm e süreçlerinde,
hem yerel, hem de küresel çevre mallarını bedava kullanarak ve d o ­
ğayı söm ürerek, bugünkü gönenç d ü zeylerine erişm işlerdir. Ama,
birdenbire ekolojik ta şıyabilirlik sınırlarına gelindiğinin ayırdına
varmışlar, doğal yaşam ın tehliked e o lduğun u görm ü şlerdir. Yine
aynı gelişm iş ülkeler, sağladıkları teknolojik ilerleme sayesinde,
kendi çevrelerine zarar vermeden gönençlerini artırm aya devam e d e­
bilmektedirler. Bu eşil olm ayan koşullar içinde uluslararası çevre
politikaları yine
Kuzey
ülkeleri
tarafından
yönlendirilmektedir.
Üçüncü D ünya ülkelerinin 1970'li yıllardan beri, küresel çevre so­
runlarının varlığını kabul etmeleri ve insanlığın ancak ortak bir g e ­
leceği olabileceğini o n a y la m a la rın a karşın, karşı çıkış noktaları
buradadır. M adem insanlık küresel b ir tehdit altındadır, çevre kirlili­
ğinin sınır ta nım am ası nedeniyle herkes tehlikededir, o halde çö­
züm ler de ortak üretilmelidir, dem ektedirler, uluslararası sistemde,
bugüne kadar varolm uş ve hâlâ da süren ek o n o m ik ve siyasal eşit­
sizliklerin, çevre korum a kaygılarıyla daha da keskinleşeceğinden
kuşku duym aktadırlar. Y aşanan bazı olaylar ne yazık ki. bıı k u şk u ­
ları haklı çıkarabilmektedir. Zengin ülkelerin verdikleri borçları, borç
alan ülkedeki çevre ve doğal kaynakları korum a çabaları karşılığında
silme yoluna gitmeleri, bir anlam da borçlu ülkenin doğal kaynakları
üzerinde bir ipotek yaratm aktadır. A zgelişm iş ülkeler de, gereksinim
duydukları teknoloji ve bilgi transferini, sanayileşm iş ülkelere doğa
korum a ça b alarına karşılık şantaj aracı olarak kullanm aktadırlar.
67
III.
Ü Ç Ü N C Ü D Ü N Y A ’D A K İ Ç E V R E SO R U N L A R IN IN
U L U SL A R A R A SI D Ü Z E Y E Y A N S IM A S I
1. U lu slararası E k on om ik , S iyasal ve E k olojik S istem ler
A ra sın d a k i E tk ileşim ve K a r şılık lı B a ğ ım lılık
1.1. U lu sla ra r a sı E tk ileşim ve K a r şılık lı B a ğ ım lılık
Son yıllarda ortaya çıkan ekonom ik, teknolojik, siyasal ve top ­
lumsal gelişm eler 21. yüzyıla girerken var olan değer ve anlayışlar­
da, türlü kavram ve ta n ım larda hızlı bir değişim süreci yaratmıştır.
Bu çerçevede, doğa ve insan ilişkilerinin giderek kötüleşmesi, yer­
yüzü n d e yaşamın son bulabileceğine ilişkin kaygılar sonucu izlenen
politikalar d evletler arasında etk ileşim e neden olm uştur. U luslarara­
sı ekono m ik ve siyasal sistemlerin kararlılığının, dengeli bir ekosistemin varlığına ve doğal kaynakların güvence altına alınm asına bağlı
olduğu tartışm asız kabul edilm ektedir.
Ekonom ik, toplumsal ve siyasal çıkarlara dokunulan her yerde,
ekolojik sorunlar gerilim i ve çatışm aları adeta ateşlemektedir. Ç ü n ­
kü doğal kaynaklar değerlerini salt kendilerinden değil, tersine, içinde
bulundukları toplum sal-ekonom ik sistemdeki değerlerinden
alır­
la r.124 İşte bu yüzden çevre sorunları, ekonom ik ve toplum sal geliş­
meden kaynaklanan sorunlarla yakından ilgilidir. Toplumsal ve ek o ­
nomik sorunlarla birleşen ekolojik bunalım, siyasal huzursuzluklara
neden o lm a k ta d ır.125 H abeşistan'da h ızla büyüyen nüfus, kırdaki
ekonom ik yetersizliğin sonucu olarak köylülerin yerlerinden k op m a­
ları, kuraklık ve erozyonun getirdiği açlıkla birleşince karşı devrim
harekete geçm iş ve Kral Haile Selasiye devrilmiştir. Benzeri bir d u ­
rum 1975'de Afganistan Kralı Zahir'in ve dört yıl sonra İran Şahı
124 G. Baechler et al., Urmveltzerstörung: Krieg oder Kooperation, Münster, agenda Vcrlag, 1993, s. 45.
125 U. Hoering, Zum Beispiel Umvveltzcrstörung, 1. Auflage, Göttiııgen,
Lamuv Taschcnbuch, 1991, s. 11.
68
Pehlevi'nin başına gelm iştir. El S alvador'daki içsavaşın asıl n ed e ni­
nin de çevre iflası olduğunu söylem ek abartm a sayılmaz. Bu ülkede,
1981 yılında, toprakların %60'ı, nüfusun %2 gibi çok küçük bir b ö ­
lüm ünün elinde bulunuyordu ve bu % 60'lık topraklar, ülkenin verimli
alanlarının % 45'ine denk geliyordu.
Yine, ekolojik tahribat nedeniyle ülke içinde, bir bölgeden di­
ğerine doğru gerçekleşen göçler, d a h a önce hiç çatışm am ış ya da
çatışm aları barışçı yollarla çözm eyi isteyen etnik ya d a farklı k ö ­
kenli grupları karşı karşıya getirm ektedir. V ar olan toplum sal ve et­
nik ayrım çizgisi, genç devletlerde böylece keskinleşm ekte ve ulus­
laşmayı e n g e lle m e k te d ir.126 Bu konu da da örnekler çoktur. N ijer­
ya'm güney bölüm ünde, petrol üretimi nedeniyle ortaya çıkan çevre
zararları, son yıllarda yeni bir ayrılıkçı hareketin güçlenm esine neden
olm uştur. Aynı tür olaylar G uatem ala'da, Filipinler'de ve Haiti'de de
v a rd ır.127
E k o n o m ik ve toplum sal azgelişm işlik, nasıl çevre sorunlarını,
niteliği farklı olm akla birlikte artırıyorsa, sanayileşm e de çevre açı­
sından riskleri yükseltmektedir. Bu noktada, devletler arasındaki
e k o n o m ik ve toplumsal bağlantılar d a önem taşımaktadır. G ünüm üz
toplum larında hızlı bir ekonom ik, siyasal, toplum sal ve psikolojik
değişim süreci g özlenm ektedir. Bu baş d ö ndürücü değişim sü rec in­
de, bir yandan bilginin evrenselleşm esi, öte yandan uluslararası tica­
retin genişlemesi ile insanların ve anamalın ülkeler ve kıtalararası
devingenliği, toplumları birbirine bağımlı duru m a getirirken, siyaset,
ekonom i ve nihayet çevre sorunları aralarında uzlaşm aya ve artan
o randa işbirliğine neden olm aktadır.
İşbirliğinin yanı sıra, uluslararası düzeydeki işbölüm ü de,
ekonom ik, siyasal ve ekolojik sistem ler arasındaki etkileşimi ve ba­
ğımlılığı yansıtm aktadır. Sanayi D evrim i ile birlikte, uluslararası
işbölüm ü, bu D evrim i gerç ek le ştirm iş ülkelerle gerç ek le ştirem em iş
126 Baechler et al., op. cit., s. 53.
127 Ibid., s. 54.
69
ülkeler ara sında o rtay a ç ı k m ış t ır . 128 Birinci grup ülkelerin sanayi
mallarının üreticisi vc ihracatçısı, ikinci grup ülkelerin de bu malların
pazarı ve ham m ad d e ile gıda m addeleri sunucusu konum u nda bulun­
duğu eko nom ik temele d ayanan işbölüm ünün, toplumsal yapılarda da
farklılaşm a yaratm ası k a ç ın ıl m a z d ı.129 G elişm iş olarak tanım lanan
ülkelerde sanayi anamalı siyasal iktidarı yönlendirirken, azgelişm iş
olarak tanımlanan ülkelerde, en önem li üretim etmeni olan toprağın
sahipliği ve ticaret anamalı siyasal gücü elinde bulundurur. 20. yü z­
yılın başlarından itibaren, az g elişm iş ülkelerin belli ölçüde san ay i­
leşme sürecine girmeleri, d ü n y a nüfusunu n hızla ve aşırı bir biçim de
artm a eğilimi, doğal kaynakların (yenilenebilir ve yenilenem ez kay­
nakların) tükeneceği konusunda ortaya çıkan ciddi kaygılar, ülkeler
arasındaki işb ölüm ün ün koşullarını ve niteliğini belirlem eye başla­
mıştır. Taraflara üstünlük sağ layacak güçler, artık ne y alnızca askerî,
ne de yalnızca ekonomiktir. B ugü ne kadar uluslararası sistemde,
anamal ve teknolojiyi denetim altında bulunduran ülkelerde toplanan
güce, h am m add e ve özellikle enerji kıtlığının ortaya çıkm asıyla, bu
kaynaklara sahip ülkeler ortak olm ak istem ektedirler.1’0
U luslararası işb ölüm ü n ed eniyle, bazı azgelişm iş ülkeler,
özellikle dış borçlarını öd ey e b ilm ek için doğal kaynaklarının s ö m ü ­
rülm esine izin vermektedirler. Ö rneğin, Brezilya Hükümeti, A B D ’den
sanayi alanında yatırım cıları ülkesine çekm ek için N ew Y ork T im es
Gazetesi'nde, atıkların yok edilm esi konusunda hiçbir çevresel kısıt­
lamaları olmadığını açıkça belirtmiştir. Yine, Endonezya, atık
özüm sem e kapasitesinin yarattığı ekolojik üstünlüğün farkına vara­
rak, Japon m aden şirketlerini Ja p o n y a'y a ham ce v her yerine, işlen­
miş c e v h er g ö tü rm e k için ikna e tm e y e ç a lış m a k ta d ır.131
D evletler arasında gerginliklere ve kimi zaman da çatışm alara
neden olan çevre sorunları, bir yandan sorunların karm aşık bir bi­
128 H. Gülalp, Gelişme Stratejileri ve Gelişme İdeolojileri, Ankara, Yurt
Yayınları, 1983, s. 17.
129 Ibid., s. 17.
130 Brown, op. cit., s. 7.
131 Ibid., s. 195.
70
çim de iç içe geçm iş olm asından, b ir yandan d a bu sorunların sınır
ta nım am a özelliklerinden kaynaklanm aktadır. Öte yandan, bir ülkede
alman köklen ekonom ik ya da siyasal kararlar ve belirlenen politika­
lar yalnız o ülke insanlarını değil, y eryüzü nün başka bölgelerinde ya
da ülkelerinde yaşayanları da ilgilendirm ektedir. İşte zaten bu ne­
denle ulusal eg e m e n lik kavram ı ta rtışılm aya başlanm ış, uluslararası
sistem deki bu karşılıklı bağım lılık ve etkileşim gerçeği "devletler
dünyası"ndan "dünya devleti" k u rm a düşlerini yaratmıştır. Dünya
devletine giden yolda birbirine alm aşık iki seçenek söz konusu­
d u r .132 Birinci seçeneğe göre, bugü ne kadar olduğu gibi Darwin'in
"güçlünün hayatta kalması" biçim indeki ilkesi uygulam aya devam
edilir ve var olan eşitsizlikler sürdürülür; İkincisine göre ise, ekon o­
mik ve ekolojik açıdan akılcı bir ç ö z ü m yoluna doğru adım atılarak,
ek onom ik açıdan yeryüzündeki zenginliklerin şu anda olduğundan
daha dengeli dağılımı gerçekleştirilir ve buna bağlı olarak da adil
siyasal güç dengesi sağlanır.
1.2. Ç evre S ığ ın m a c ılığ ı
Uluslararası ekonom ik, siyasal ve ekolojik etkileşim ve b a ­
ğımlılığa en iyi örnek belki de, çevre sorunlarından kaynaklanan kit­
lesel göç ve sığınm a hareketleridir.
Bugüne kadar pek çok insan savaşlar, etnik ayrılıklar, ek o n o ­
mik yetersizlikler, siyasal baskılar ve din ya da m ezhep çatışmaları
nedeniyle ülkelerini terk ederek b aş k a ülkelere sığınmışlardır. C e ­
nevre'de 1951 yılında im zalanan M ültecilerin Hukuki D urum una Dair
S ö z le ş m e ’niıı133 belirlediği sığınm acı tanım ının y anında "çevre sı­
ğınm acıları" olarak adlandırılan yeni bir grup sığınmacı ise, çevre
sorunlarının sınır tanım am asına ve uluslararası boyutlarına dikkat
132 Schaedlc, op. eit., s. 225.
133 Türkiye bu sözleşmeyi 29 Ağustos 1961 yılında onaylanmıştır. RG: 5
Eylül 1961/10898.
71
çeken bir olgu olarak 1980'li yıllarda ortaya ç ık m ıştır.134 Ekim
alanlarının bilinçsizce ve aşırı kullanım nedeniyle verim sizleşm esi,
yeşil alanların tükenm esi, ero z y o n ve hızlı nüfus artışı ile birlikte
bozulan nüfus-besin dengesi ekolojik nedenli sığınmaları gündem e
g etirm iştir.
Birleşmiş M illetler Ç evre P rogram ı (U N E P ), 1985 yılında ha­
zırladığı bir raporda, çevre ve sığ ın m a ilişkisi çerçevesinde bir tanım
yapm ıştır. Bu ta n ım a göre çevre sığınmacıları:
"...doğal ya da insan kaynaklı eylem ler nedeniyle ortaya çıkan
çevre zararları yüzünden varlıkları tehlikeye düştüğü ya d a yaşam
kaliteleri ağır bir biçimde kötüleştiği için geleneksel çevrelerini g e ­
çici ya da sürekli olarak terk etm ey e zorlanan..."135 insanlardır.
Yine de çevre sığınm acıları, devletler hukuku açısından gü­
venceye ya da koru m ay a sahip değildirler.136 Bunun belki de en
önemli nedenleri, bir yandan çevre hakkının çok yeni bir hak olması,
öte yandan da, çevre sorunlarına bağlı sığınm a ve göç olaylarının tek
bir nedeninin olmaması, aynı za m a n d a ekonom ik, siyasal ve top lu m ­
sal çatışm a ve dengesizliklerle beslenm esidir.
Ç evre sorunlarının neden olduğu sığınmaların temel özelliği,
bu sorunların çoğunlukla insan kaynaklı olması, su, hava ve toprak
gibi çevre mallarının insanlar ta rafından değişim e uğratılm asıdır. Bu
değişim iki türlü o lu r :137 Birinci değişim , sürekli bir süreç b iç im in­
dedir. D aha çok endüstriyel ve tarımsal üretim biçim lerinin yan etki­
leri olarak ortaya çıkar. İkinci değişim ise, sanayi ve teknoloji ala­
nındaki gelişm elere koşut ve onların belki de kaçın ılm az sonuçları
d iyeb ileceğim iz kazalarla y aşanan değişimlerdir.* 1984 yılında, H in ­
distan'da Bopal ve 1986 yılında, eski Sovyetler Birliği'nde ortaya çı­
kan Çernobil felaketleri bu ikinci değişim in çarpıcı örnekleridir.
134 Baechler, Schiemann Rittri, op. cit., s. 9; Hoering, op. cit., s. 8.
135Baechler, Schiemann Rittri, op. cit., s. 15.; Peter J. Opitz, "Das Weltflüchtlingsproblem im 20. Jahrhundert," Pcter J Opitz (Hrsg.), Weltprobleme, 3. Auflage, Bonn, Bayerische Landeszentrale für politisehe Bildungsarbeit, 1990, s. 391-392.
136 Ibid., s. 392.
137 Baechler, Schiemann Rittri. op. cit., s. 14.
72
T anım dan da anlaşıldığı gibi, çevre sığınm alarının bir diğer
nedeni de doğal yıkımlardır. Y anardağ patlam aları, sel ve deprem
yıkım ları da insanları yerleştikleri alanlardan kopararak, yeni yerle­
şim alanları b ulm a ya zorlam aktadır.
İster insan kaynaklı çevre sorunları, isterse doğal yıkım lar ne­
deniyle ortaya çıkan yer değiştirm eler, bir ülke içinde, bir bölgeden
diğerine de olabilir. G elişm ekte olan ülkelerde, kırdaki hızlı nüfus
artışı, tarım da m a k in eleşm e ve m ode rn tekniklerin kullanılm aya
başlanm ası, toprak p ay laşım ın d ak i dengesizlik ler, toprağın aşırı
kullanım nedeniyle verim siz d u ru m a gelmesi, su lam a sorunları, sık
aralıklarla karşılaşılan seller, kuraklık, bir yandan kente, bir yandan
da ülkenin sulak ve verimli tarım alanlarına göçü özendirm ektedir.
Ç evre sığınmacılığı bir olgu olarak Ü çüncü D ü n y a ülkelerinde,
daha doğrusu D ördüncü D ü n y a 138 ülkelerinde ortaya çıkm akta ve
kom şu ülkeler arasında çöz ü m le nm e si hiç de kolay olm ayan siyasal
ve askerî sorunlar yaratm aktadır. S ö z konusu sığınm acılık dalgaları­
nın daha çok yoksul O rta A frika ülkelerinde olduğunu görmekteyiz.
İç savaşlar, sık sık yinelenen ask erî darbeler, siyasal ve toplumsal
kararsızlıklar e k o n o m ik azgelişm işlik le birleşince sınır tecavüzleri
g ö rülm e ktedir.139 Yine, M e k sika ve Haiti gibi ülkelerden, A B D 'ye
hızlı nüfus artışı nedenli sığınm a istemleri, iki ülke arasında ciddi
sorunlara neden olm uştur. Ü lkeler arasında çıkan siyasal gerginlik­
lerin ve sınır çatışm alarının yakın za m and aki en iyi örneği B a n g la­
deş ve H indistan ara sın d a yaşananlardır.
Bir ülkenin kendi sınırları içinde kırdan kente göçün yarattığı
ekonom ik, siyasal, toplum sal ve kültürel sorunlar gibi, göç hareketleri
sınırötesi bir d u ru m a geldiğinde söz konusu sorunlar bu kez ulusla­
rarası d ü ze y e ta şınm ış olm a k ta d ır. Y ö nü az gelişm iş ülkelerden s a ­
138 Birleşmiş Milletler tarafından yapılan bir tanımdır. Çoğu Afrika ve Gü­
ney Asya'da yer alan, toplam nüfusları bir milyarı geçen, kişi başına dü­
şen millî gelirin çok düşük olduğu, gelişme umutları hemen hemen hiç
olmayan Çad, Uganda, Somali, Habeşistan ve Bangladeş gibi ülkeler bu
grupta yer almaktadır.
139 Ibid.,s. 21.
73
nayileşm iş ülkelere d oğru olan s ığ ın m a hareketlerine, sanayileşm iş
ülkeler dc polisiye ve askerî önlem lerle ve yasal düzenlemelerle tepki
göstermektedirler. Çünkü, devletler hukukuna göre korum aya sahip
olm am ası, bu tür göç ya da sığın ın a olaylarının yasadışı olarak ni­
telendirilm esine neden olm aktadır. Öte yandan, gelişmiş sanayi ül­
kelerinde son yıllarda güçlenen şovenist ve ırkçı eğilimler, h ükü­
metleri, insan hakları, kam u düzeni ve oy ikilemleri arasında bırak­
maktadır.
G elişm iş ülkelerden k a y n a k la n an sığınma, daha doğrusu göç
istemlerinin nedeni çok dah a farklıdır. S an ayileşm e ve gelişm e ile
ortaya çıkan çevre kirliliği ve sanayi toplum unun getirdiği riskler, bu
ülke yurttaşlarını dünyanın d o ğ a-insa n ilişkisinin ve dengesinin g ö ­
rece b o zu lm am 'ş bölgelerine y e rle şm e y e itm ektedir. 1986'da y aşa­
nan Çcrnobil felaketinden sonra, pek çok Batı A vrupa ülkesi yurttaşı,
ortaya çıkan rady oaktif tehlikeden kısa ve uzun dönem de korunabilmek için A vustralya ve Yeni Z elan d a'y a yerleşm ek üzere ülkelerini
terk etm işlerdir.*40
2. Ü çüncü D ün ya'd aki Ç evre S o ru n la rı ve B oyu tları
Kendi içlerinde farklılaşm akla birlikte, gelişm ekte olan y a da
azgelişm iş olarak ifade edilen Ü çüncü D ünya ülkeleri, yeryüzündeki
tüm devletlerin 5/6'sından fazlasını oluşturm akta, d ü n y a nüfusunun
3/4’ü bu ülkelerde yaşam akta, a m a dünya G SM H 'sının ancak 1/5'ini
bu ülkeler üretm ektedirler.*4 *
Yukarıdaki rakam lara bakarak, Ü çüncü Dünya ülkelerinin be­
lirgin özelliklerini kestirm ek hiç de giiç değildir. Bunlardan en çarpıcı
ve bu ülkelerdeki gelişm elere d am g asını vuran özellikler aşırı nüfus
140 Ibid., s. 16.
141 J. Hcrkcndcll, "Eniwicklungslaendcr und Uımvelt-am Beispiel der Bodenschutzpıoblematik-," F.J. Deyhaupt, J. Peine, G. W. Wittkaemper
(Hrsg.), Unweithandwörterbuch, Berlin, Walhalla und Prateoria Verlag,
1992, s. 55.
74
artışı, e k o n o m ik geri kalm ışlık, kişi başın a düşen gelirin azlığı ve
bunlarla yakından ilişkili çevre tahribidir.
Birleşm iş M illetler'in yaptığı ara ştırm alara göre, d ü n y a nüfusu
bugün 5.4 m ilyardır ve her saniyede üç insan d ünya nüfusuna katıl­
maktadır. Son 35 yılda, dünya n üfusundaki artışın %95'i ise, Afrika,
A sy a ve Latin A m erika'daki az g elişm iş ülkelerde g erç ek le şm iş­
tir. 142 Y ine 200 0 yılı için yapılan n üfus kestirimlerine göre, 6.5 m il­
yarlık bir dü ny ad a yaşayacak görü n ü y o ru z . A zge lişm iş ülkelerin bu
artıştaki payının % 72'dcn % 79'a çıkm ası b e k le n m e k te d ir.143
Bu akıl alm az nüfus artışının doğal yaşam ın temellerini zorla­
yacağı, hatta yok edeceği çok açıktır. Bu anlam d a bugün, pek çok
az gelişm iş ülkede doğal y aşam te m cilerin in sınırları çoktan aşıl­
mıştır. A zg e lişm iş ülkelerdeki hızlı nüfus artışı, m u tlak bir y o k ­
sulluğu da beraberinde getirmektedir. Tek tek bireyler açısından çok
çocuk toplumsal güvenlik için tek ç ö z ü m olarak görülmekte, ancak
ülke çapında bu durum y ıkım a neden o lm a k ta d ır.144
Çevrenin tahrip edilme hızı ve biçimi, bu ülkelerdeki ekonom ik
vc toplum sal koşullar çerçevesinde belirlenm ekte ve özellikle hızlı
nüfus artışı bu tahribin itici gücü n ü oluşturm aktadır.
N üfus patlam asıyla yakından bağıntılı bir diğer özellik de, a z ­
g elişm iş ülkelerde kişi başına d ü şe n m illî gelirin d üşü klüğüd ür.
E konom inin yapısı, toplumsal adaletsizliklerle birleşince, Üçüncü
D ün ya ülkelerinin gelişm e u m u tla n suya düşm ektedir.
S an ayileşm iş ülkelerle gelişm e k te olan ülkeler arasındaki g e ­
lişmişlik farkını belirlem ekteki tem el ölçüt, ekon o m ik bir anlatım
olan kişi başın a düşen m illî gelirdir. 1950'Ii y ıllarda g elişm işlik sı­
nırı 600 A m erikan Doları olarak belirlenm işti. A ncak, 19 50 ’li yılla­
rın daha ortasına gelindiğinde pek çok Batı A vrupa ülkesinin bu sı­
142 Ibid., s. 56.
143 D. Oberndorfer, "Das Entwicklungsproblem aus heutiger Sicht," Karl Ka­
iser, Hans-P. Schwarz (Hrsg.), Weltpolitik: Strukturen-AkteuerePerspektiven, Bonn, Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bil­
dung, Band 217, 1985, s. 185-186.
144 Schumann, op. eit., s. 18.
75-
nırı aştığı g ö rülm üştü r. G e lişm e k te olan ülkeler için 200-600 dolar
arası ve azgelişm iş ülkeler için ise, 200 doların altı biçim inde sap­
t a n m ı ş t ı r . 145
G ö rü ld ü ğ ü gibi, g elişm işlik farkı y alnızc a sa nayileşm iş ülke­
lerle Üçüncü D ünya ülkeleri arasında yoktur. Bu ülkeler de kendi
aralarında, diğer bazı alanlarda (toplumsal, siyasal ve kültürel yapı)
olduğu gibi kişi başına düşen m illî gelir açısından da türdeş değildir.
En alt grupta yer alan azgelişm iş ülkeler (least developed countries/
unterentw ickelte L aender) 1975 rakam larına göre kişi başına 200
dolardan daha az m illî gelire sahiptirler ve bu gruba Güney A sya ve
kara Afrika'daki bazı ülkelerle Haiti girm ek tedir.146 G elişm e k te olan
ülkelerde (low -incom c co u n tries/E ntw icklungslacnder) kişi başına
düşen millî gelir 2 0 0-600 dolar arasındadır. Bu ülkelerden bir kısmı
Tayvan, G üney Kore, M alezy a ve Singapur gibi bu grupta yer almakla
birlikte, yüksek bir eko n o m ik gelişm işlik düzeyine sahiptirler. D ü n ­
ya Bankası'n ın 1980 yılı için yaptığı araştırm alarda kullanılan kişi
başına düşen m illî gelir aralıkları, azgelişm iş ülkeler için 360 d o ­
lardan az, gelişm ekte olan ülkeler için 360-8269 dolar ve gelişm iş
ülkeler için 8270 doların üzeri olarak belirlenm iştir.147 A z g e liş m iş
olarak nitelendirilen ülkelerin çoğunluğu yine A frika ve Güney A s­
ya'dadır. D ünya B a n k a sı’nın 1994 D ünya G elişm e R a p o ru ’ndaki kişi
başına düşen m illî gelir, az g elişm iş ülkeler için 675 dolardan az,
gelişm ekte olan ülkeler için 67 5 -8 3 5 6 dolar ve gelişm iş ülkeler için
8356 doların üzeri olarak b e lirlenm iştir.148
Öte yandan belirtilmesi gereken önemli bir nokta da, gelişm iş­
lik düzeyinde yalnızca e k o n o m ik göstergeler kullanm anın yanıltıcı
olacağıdır. Bunun en güzel örneği O PE C üyesi ülkelerdir. Ekonom ik
göstergelere göre, Kuzcy'in san ayileşm iş ülkeleri ile boy ö lç ü şeb i­
lecek durum da olan bu ülkeler diğ e r göstergelere göre değerlendiril­
diğinde, gelişm ekte olan ülkeler grubund a yer almaktadırlar.
145 Oberndorfer, op. cit., s. 184-185.
146 Ibid., s. 196.
147 1983 Dünya Bankası Atlası: Nüfus, Kişi Başına GSMH ve Büyüme
Hızları, Devlet Planlama Teşkilatı, Mart 1985, s. 2.
148 World Development Report 1994.
76
Hızlı nüfus artışı, nüfusun b ü y ü k bö lüm ünü n yoksulluk içinde
yaşam ası, açlık, borç krizi, s a n ay ileşm iş ülkelerle Ü çüncü D ü nya
ülkeleri arasındaki gelişm işlik farkını sürekli artırmaktadır. 1970'li
yılların başından beri, özellikle 1980'li yıllarda Ü çüncü D ün y a yeni
bir tehditle, çevre sorunlarıyla, başa çık am a z d urum a gelmiştir. Bu
bağlam da, ekolojik göstergelerin de artık gelişmişlik düzeyini belir­
lem ede kullanılm aya başlandığını rah atlıkla söyleyebiliriz.
2.1. T op lu m sal ve E k o n o m ik A zg e lişm işlik
S anayileşm iş ülkelerin d ışın d a kalan ülkeler Ü çüncü D ün y a
ülkeleri başlığı altında to pla nm a kla birlikte, aralarındaki farklılıklar
göz ardı edilm emelidir. Aslında, ö y le görünüy or ki, ekon om ik ve
toplum sal azgelişmişlik bu ülkelerin belki de tek ortak noktalan.
B unun dışında, coğrafî konum ları, nüfusları, iklimleri, büyüklükleri,
ekonom ik, toplumsal ve etnik yapıları, kültürleri, siyasal sistemleri,
tarihsel geçm işleri ve hatta azgelişm işliklerinin nedenleri ve b iç im ­
leri de farklıdır.149 Bu arada, u nu tulm am alıdır ki, zenginlik ve y ok­
sulluk, yalnızca ülkeler ara sında karşılaşılan bir ayırım değildir. H er
ülkede ve kentte zenginlik ve yok sulluk bir arada bulunmaktadır. N ew
York'ta yoksul bölge Queens, W allstreet'ten ancak birkaç mil uzak­
lıktadır, öte yandan, H arlem 'de ortalam a yaşam beklentisi B an gla­
deş'ten d a h a d ü ş ü k tü r .150
G elişm işliğe etki eden etm en ler, iç ve dış etm en ler olarak
başlıca iki grupta incelenebilir:151 îç etm enlerden yapısal olanlar,
fiziksel etm enler (ülkenin büyüklüğü, coğrafî konumu, iklimi, ekolo­
jik niteliği, kaynak donanımı), d e m ogra fik-e tnik ve kültürel etm enler
(nüfus artışı ve nüfusun dağılımı, etn ik yapı, ulusal karakter, egem en
ideolojiler, din, tarihsel geçmiş, gelenekler), toplumsal etm enler
(sosyo-ekonom ik model, sınıflaşm a, elitlerin yapısı, toplumsal d e ­
149 Wohlcke, Umwelt-und..., op. cit., s. 15.
150 Altvater, op. cit., s. 19.
151 Wohlcke, loc. cit., s. 15.
77
vingenlik, toplum sal çatışm a gizilgücü, yargı geleneği), ekonom ik
etm enler (ekonom ik gizilgücün kullanılması, ekonom ik sektörler),
siyasal etm enler (siyasal rejim ve uygu lanm a biçimi, bürokrasinin
yapısı, toplum sal grupların siyasetteki rolü, siyasal kültür) ve nihayet,
ekolojik etm enler (ham m adde, doğa ve insan ilişkileri, çevre etiği)dir. B u n a karşılık, sık aralıklarla y inelenen iç etm enler, doğal y ı­
kımlar, kötü giden ekonom i ve toplumsal huzursuzluklardır. Öte
yandan dış etm enlerden yapısal olanlar, K uzey-G üney sorunu çerçe­
vesinde, Üçüncü D ünya ülkelerinin uluslararası düzendeki yerleri ve
dün ya e konom ik düzenindeki adaletsizlikler; sürekli yinelenenler ise,
dünya ticaretindeki gelişmeler (d ünya pazarlarındaki istemler, fiyat
oluşum u), uluslararası anam al piyasası (kredi koşulları ve kredi so­
num u) ve ege m e n güçlerin azgelişm iş ülkeler karşısındaki politika­
larıdır.
Böyle geniş bir etm enler yelpazesi gösterm ektedir ki, sonuçları
aynı o lm ak la birlikte, e k o n o m ik ve toplum sal azgelişm işliğin nice­
liği ve niteliği farklıdır.152
A zgelişm işliği açıklayan türlü ku ram lar vardır. Bunlardan en
önemlileri sekiz grupta to p la n m a k tad ır:153
1. Kalkış A şam ası (take-off) K u ra n n 'n a göre, geleneksel top­
lum yapısından kalkış a ş am a sın a geç m e k son derece zor bir süreçtir.
Pek çok ülke, bu ekonom ik ve toplum sal süreci gerçekleştirem emektedir.
2. Bu K uram 'a göre, azgelişm iş ülkeler işsizlik, yoksulluk ve
açlıktan oluşan bir şeytan üçgeninin içindedirler ve bu durum dan
kurtulm aları m üm kün değildir.
3. D urgunluk Kuramı ise, sürekli artan nüfus nedeniyle insan­
ların gereksinim lerinin karşılan a m az olduğunu belirterek azgeliş­
mişliği aç ıkla m a ya çalışm aktadır. Bu konu da bilinen en iyi örnek
Çin'dir.
152 Wassmund, op. cit., s. 57-63.
153Lindner, op. cit., s. 52-54'den Asit Datta, "Ursachen der Unterentwickluııg," Erklaerııngsmodelle und EnUvicklungsplaene, München, C. H.
Beck’sche Verlag, 1982.
78
4. D üalizm K uıam ı'na göre, yerli nüfusun kaderci ve boyun
eğen tutum u ile sanayileşm iş ülkelerd en ithal edilen d üşü nce biçimi
ve alışkanlıkların (sınırsız tüketim isteği, kazanç güdüsü vb.) yarat­
tığı çelişki, eko n o m ik ve toplum sal g elişm ey i o lu m s u z etkilem ekte
ve hatta engellemektedir.
5. Em peryalizm Kuramı, M a rk sist düşünce sistem inden kay­
naklanmakta; Ü çüncü D ünya'daki yoksulluğun nedenini, anamalın ve
üretimin belli bazı ülkelerde yoğ unla şm a sın d a aram ak gerektiğini
vurgulam aktadır. Bu yaklaşım, K üba'dan A ngola'ya kadar birçok
az g elişm iş ülkedeki kurtu luş sa v a şla r ın d a ön em li rol oynam ıştır.
6. Bir diğer yaklaşım ise, B a ğım lılık K uramı ile g etirilm ekte­
dir. Bu kuram a göre, azgelişm iş ülkelerin toplum sal yapıları, kendi
gücü ile değil, sömürgeci güçler tarafından belirlenmiştir. Özellikle
Latin A m erik a ülkeleri için geliştirilen bu yaklaşım , bu ülkelerdeki
azgelişm işlik ile sa nayileşm iş ü lk e lerd ek i g e lişm işlik süreçlerinin
eşzam anlı olduğun u s a v u n m a k t a d ır .,
7. G altung'un Y apısal E m p e ry a liz m K uram ı'nda, azgelişm iş­
lik, sanayileşm iş ülkelerin "m erkez" ve gelişm ekte olan ya da a z g e ­
lişmiş ülkelerin "çevre" k o n u m u n d a bulunm aları ve m erkezi o lu ş­
turan devletlerin, çevredeki devletler üzerindeki egemenliğinden
kaynaklanm aktadır. Öte yandan, G allung, bağım lılığın beş ayrı bi­
çim de ortaya çıktığını söylem ektedir: Ekonom ik, siyasal, askerî,
kültürel ve iletişimle ilgili em pery alizm bu bağım lılık türlerini
oluşturm aktadır. Belki de bunlara artık yeni b ir tür em peryalizm
olarak "çevre" de eklenecektir.
8. A zgelişm işlik, kimi d u ru m la rd a da, uluslararası ekono m ik
ilişkiler nedeniyle ortaya çıkm aktadır. Besin maddeleri gerçekte tüm
dün ya nüfusuna yctecek kadardır. A ncak, paylaşım sistemindeki bo­
zukluk yüzünden dünyanın bazı bölgelerinde insanlar açlıktan ölür­
ken. diğer bazı bölgelerinde aşırı tüketim ve savurganlık kendisini
gösterm ektedir. Bugün geçerli olan uluslararası ekonom ik işbölümü
ve diğer e k o n o m ik ilişkilerin tek yanlı olarak, gelişmiş ülkelerce
79
belirlenmesi de bir anlam d a Ü çünc ü D ünya ülkelerini azgelişmişliğe
tutsak etmektedir.
Ü çüncü D ü n y a ülkelerin deki azg elişm işlik sorunları şu b aş­
lıklar altında özetlenebilir:
- A şırı n ü f u s artışı
- Hızlı ve sağlıksız kentleşm e
- Kişi başına düşen m illî gelirin d ü şüklüğü
- Adil olm ayan gelir dağılımı
- E k o n o m ik yapının san ayileşm iş ülkelerin gereksinim lerine
göre biçim lenmesi
- Y ü k sek dış borçlanm a
- A daletsiz m ülkiyet ilişkileri
- D üşü k sa n ayileşm e d üze yi
- Y üksek orand a işsizlik
- D üşü k o k u m a -y a z m a oranı
- Yetersiz beslenme
- Sağlık koşullarının kötülüğü ve yetersiz sağlık hizmetleri
- Genel olarak dem okratik olm ayan yönetim biçimleri
- T oplum sal huzursuzluklar ve
- S ayısız çevre sorunlarının varlığı
Üçüncü D ün ya ülkelerindeki çevre sorunları türlü biçim lerde
ortaya ç ık m a k ta d ır .154 Çevre sorunu, bu ülkelerde, her şeyden önce,
geniş alanları kaplayan "göreli olarak kararlı sayılabilecek yerleşme
koşullarınca belirlenen bitki ya d a hayvan topluluklarının barındığı
biyolojik o r ta m " 155 biçim inde tanım lanan biyotop (Lebensraum)un
ve "belirli bir biyolojik ortam da denge içinde yaşayan hayvanlar ve
bitkiler to p lu lu ğ u "156 olarak tanım lanan biyosenoz (Lebensgemeins154 \Vöhlcke, loc. cit., s. 23-26.
155 R.Keleş ve C. Hamamcı, Çevrebilim, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları,
1993, s. 28.
156 Ibid., s. 28.
80
chaftcn)un yok edilm esi anlam ına g e lm ek ted ir.157 Y ok etme süreci,
ağaçların hızla kesilmesi, aşırı avlanm a , tek ürüne dayalı tarımsal
üretim ile ortaya çıkmaktadır.
Üçüncü Dünya'daki çevre sorunlarının bir diğer biçimi, mineral
ve fosil kaynakların aşırı kullanım ıdır. Kirlilik, zehirli atıklar ve
yapay çevrenin kötüleştirilmesi de b ir başka boyuttur. H avanın, yer
altı ve yerüstü sularının zehirli atıklarla kirletilmesi, özellikle Ü çüncü
D ünya ülkelerinde sürekli yıkım d u ru m u n a gelmiştir. Kentler, az g e­
lişmiş ülkelerde yapay çevrenin sürekli tahrip edildiği, yaşam k o ­
şullarının kötüleştirildiği alanlar olm ak tadır. Y etersiz altyapı, estetik
kaygılardan uzak yapılaşma, gürültü ve bunlarla bağlantılı daha pek
çok sorun, özellikle büyük kentleri tehdit etmektedir. Aşırı nüfus ar­
tışına eşlik eden hızlı ve sağ lık sız k en tleşm e, Ü çüncü D ün ya ü lk e ­
lerinin çarpıcı özelliklerinden biridir. Kırsal kesimde toprak-insan
ilişkilerindeki çarpıklıklar, toprak m ülkiyetindeki dengesizlikler, tek
ihraç ürününe bağımlılık ve devletin yerli tarımsal üretim karşısında
ithal gıda maddelerini destekleyici fiyat politikaları sonucu insanlar,
kırdan koparak kentlere akın etm ektedirler. K entler ise, sınaî ve ticarî
gizilgüce sahip olm adıkları için, nüfusun büyük bölümü işsiz k a l­
m akta ya da marjinal sektörde çalışm akta, kötü barın m a koşulları
altında yoksulluk içinde yaşam aktadırlar. Bu kentlerin dünyadaki
örnekleri olan Meksiko-City, C akarta, Bombay, Kahire ve Manila,
2000 yılı için yapılan nüfus kestirim lerine göre hem en hem en iki katı
nüfusa sahip olacaklardır. Bu ken tler içinde, yalnızca MeksikoCity'nin nüfusunun 2 000 yılında 30 m ilyona ulaşacağından söz edil­
mektedir. Y azar Carlos Fucntes, M cksiko-C ity'yi "azgelişmişliğin
başkenti" biçim inde ta n ım la m a k ta d ır .158
Y ukarıda sıralanan, Ü çüncü D ünya'ya özgü sorunların tü m ü ­
nün, çevre sorunlarıyla, neden ya d a sonuç olma biçim inde ilişkisi
vardır. Bunlardan birkaçı, çe v re so runlarıyla karşılıklı etkileşim i
nedeniyle daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
157 H. Bick. "Stichwort Ökologie," Handbuch des Urmveltrechts, Band, II.
Berlin, Erich Schnıidt Vcrlag, 1988, s. 86-87.
158 Hoering, op. cit., s. 7.
81
Kuzcy'in teknolojisi ve bilim i, hızla girdiği azgelişmiş ülke­
lerdeki geleneksel yaşam tarzını sarsm aktadır. E k onom ik büyüm e ve
gelişm e çabaları, m odern bilim, ileri teknoloji patlayıcı bir güç haline
gelerek toplum sal, kültürel ve siyasal çatışmaları kaçınılm az kıl­
maktadır. Öte yandan, yüksek gelir gru buna dahil, sanayileşm iş ülkclerinkine benzer yaşam ölçünlerine sahip küçük bir kesim ile y ok­
sulluk içinde y a ş am a y a çabalayan büyük kitleler, bu çatışm aları ar­
tırmaktadır. Yine, bu ça tışm ala rla yakından ilgili bir konu da, o rdu­
nun Ü çüncü D ünya ülkelerindeki yeri ve önemidir. Bu ülkelerde hâlâ
bütçenin önemli bir bölüm ü silahlanm a için harcanm aktadır. G eliş­
m ekte olan ülkelerden "kalkış aşam ası" (take-off)nda sayılan ve
hatta bugün "G üneydoğu Asya'nın Kaplanları" olarak nitelendirilen
T ayvan, Çin ya da G üney K ore silahlanma için Batılı ülkelere akıl
alm az ödem eler yapm aktadırlar. Zaten kıt olan akçal kaynakların bu
biçim de harcanm asının toplum sal vc eko n o m ik gelişm e önünde e n ­
gel olduğu açıktır. A slınd a silah la n m a yarışı, bir bak ım a sömürgeci
devletler tarafından tanım lanm ış ulusal sınırlar arasındaki coğrafi,
etnik ya da d inî çatışmaların bir sonucudur. Ö rneğin, Somali'nin
K enya ve H abeşistan üzerindeki toprak istemleri, Hindistan, Pakistan
ve B angladeş arasındaki an laşm azlık ya da S uriye vc M ısır ara sın ­
daki gerginlik silahlanmayı öze n d irm ek ted ir.159
Kişi başına d üşen m illî g e lir aç ısın d an bir k arşılaştırm a y a p ­
m ak gerekirse, Ü çüncü Dünya ülkelerindeki bugünkü rakamların,
bazı Batı A vrupa ülkelerinin d a h a 19.yüzyıldaki rakam larından bile
kimi durum larda düşük olduğu g ö rü lm e k te d ir.160 Fransa'nın 1820'de
kişi başına düşen m illî geliri 100 dolar, 1860'da 160 dolardı. 1913'tc
bu rakam 275 dolar olmuştur. A vru p a vc Japon ya için 1955-1980
yılları ara sındak i kişi başına d ü şe n m illî gelir artışı % 4.1'den
% 9.2'ye çıkmıştır. Ü çüncü D ü n y a ülkelerindeki artış bu oranın çok
altındadır. A m a bugün, a z g elişm iş ülke yurttaşları kitle iletişim
araçları, turizm, dış ülkelerde öğrenim görm e ya da ithal mallar ara­
159 Oberndörfer, op. cit., s. 189.
160 Ibid., s. 187-188.
82
cılığı ile yü ksek yaşam ölçünlerini ve y aşam niteliğini kendi ülkele­
rinde de istemekte ve bunun için siyasal elitlere baskı yapm aktadır­
lar.
Ü çüncü D ünya ülkelerinin eko n o m ik yapıları da birbirinden
farklı olm akla birlikte, k onum uz açısından ortak yanlara da sahiptir­
ler. G eleneksel ekon om ik yapının modernleştirilmesi için gerekli
akçal kaynakları sağlam anın bu ülkelerde sınırlı birkaç yolu vardır:
Borçlanm a, h am m adde ihracatı ve ucuz işgücü sunum u. H am m adde
ihraç ederek doğal kaynaklarını ç oğu kez geri getirilem ez biçim de
kullanan, yağm alayan bu ülkeler yine bu dünya pazarlarındaki fiyat
dalgalanm aları nedeniyle o lu m suz etkilenm ekte, uluslararası işbölü­
mü gereği tek ürüne (kahve, kakao, şeker, bakır) dayalı ekonom ilere
sahip azgelişm iş ülkeler sarsıntı geçirm ektedirler. Bu arada, h a m ­
m adde ihracatçısı d u rum unda olan ülkelerin zaman zaman aralarında
yaptıkları kartel oluşturm a çabaları da ters etki yap a b ilm ek te d ir.161
Ö rneğin, O P E C ülkeleri, petrol üreticisi ülkeler olarak, petrol fiyat­
larını denetlem ek istemekte, ancak, petrol krizi olarak baş gösteren
d üny a çapındaki eko n o m ik krizde yin e en çok azgelişm iş ülkeler et­
kilenmektedirler.
N üfus artışı, buna koşut o la ra k yoksulluk, Ü çüncü D ün y a ül­
k elerinde iç ve özellikle dış b o rçla nm ayı artırmıştır. Bu bo rçla n m a­
lar, doğa ve çevre tahribinin önemli bir nedenidir. D ünya Bankası'nın
1988-1989 istatistiklerine göre, dış borç çemberi içinde sıkışıp k al­
m ış ülkeler bugün, 1982'de dış borç krizinin başladığı d ö n em d en
çok daha kötü d u ru m d ad ırla r.162
Üçüncü D ünya ülkelerindeki doğal kaynak yağm asının önemli
bir nedeni ihracat baskısıdır. Dış b orçlarım ödeye b ilm ek için adeta
doğalarını satışa çıkaran bu ülkelerin zo r d urum larından sa nay ileş­
miş ü lk e le r d e fazlasıyla yararlanm aktadır. Dış borçtan kurtulm ak ile
161 Ibid., s. 192.
162Schuman, op. cit., s. 18.; Veronika Büttner, "Das Weltfinanzsystem und
die Schuldenkrise der Dritten Welt," Peter J . Opitz (Hrsg.), Weltprobleme,
3. Auflage, Bonn, Bayerische Landeszentrale für politische Bildung­
sarbeit, 1990, s. 269-286.
83
çevre korum a önlemleri arasındaki ilişki (dept for nature sw aps) bu
bağ lam d a ortaya ç ık m ış tır.163 Hatta, A B D ile B rezilya arasında 1990
yılında, borç b ağışla m asına karşılık d o ğ a k o ru m a kon u su n d a a n ­
la şm a y a varılmıştır. T em el yap ısal d eğ işik lik ler g erç ek le ştirilm e­
den bu tür, iki tarafı da birbirinden bir şeyler kopararak, var olan
çarpık koşulları geçici olarak d ü z e ltm e k çabaları boşuna olacaktır.
2.2. K ayn ak ların B ilin çsizce K u llan ım ı ve Ç evreye V erilen
Z ararlar
Y eryü zünd c ki gön encin sa n ay ileşm iş ülkelerle az g elişm iş ül­
keler arasındaki dengesiz dağılım ı ile doğanın acım asızca tahrip
edilm esi vc söm ürülm esinin yarar ve maliyetinin adaletsiz dağılımı
büy ük bir karşıtlık o luştu rm aktadır.
Ağaçların bilinçsizce kesilmesi ve ormanların yok edilmesi,
erozyon, çölleşm e, bataklıkların artm ası, toprak, su, bitki ve hayvan
varlığı gibi doğal kaynakları o lum su z etkilemektedir. Y eryüzünde
yıllık olarak yaklaşık 20 m ilyon hektar verim li tarım alanı, toprak
erozyonu nedeniyle yitirilmektedir. Yine, D ünya Bankası istatistik­
lerine göre, çö lleşm e teh likesiyle karşı karşıya kalan alanların 2/5'i
Afrika'da, 1/3'ü A sy a’da vc 1/5’i de Latin A m erika 'd a dır.164 S anayi­
leşmiş ü lkelerde de belli oranlarda ağaç kıyım ı ve erozyon sorunları
vardır, ancak, nedenler çok farklıdır. Ü çüncü D ü nya ülkelerinde hızlı
nüfus artışı, kırsal nüfusun yoksulluğu, sürekli artan besin ve enerji
gereksinim i doğal kaynakların aşırı kullanım ını getirm ektedir. A z ­
gelişm iş ülkelerin çoğ u n d a yeterli enerji kaynağı y oktur ve enerji
üretm ek için de gerekli teknolojiden yoksundurlar. A lm aşık enerji
kaynakları için kullanılan teknolojiler son yıllarda sanayileşm iş ül­
keler açısından kazanç kapısı ve bağım lılık y aratm a yolu durum u na
g e l m iş t ir .165
163 Falkner, op. cit., s. 402.
164 Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwick­
lung, loc. cit., s. 16.
165 Wöhlcke, op. cit., s. 43.
84
Doğal kaynakların aşırı kullanım ı, doğal y ıkım lara da çağrı
çıkarm akta, toprak kaym ası, şiddetli yağm urlarla gelen sel yıkım ları
ya da tam tersine kuraklık, az gelişm iş ülkelerin daha da çok sarsıl­
m alarına yol açm aktadır. Ö zellikle kuraklık nedeniyle baş gösteren
açlık tehlikesi 1960'lı yıllarda 18 milyon insanı tehdit ederken,
1970'li yıllarda bu rakam 24 m ily o n a çıkmıştır. A frika'daki son açlık
yıkım ı ise, 150 m ily on insanı e tk ile m iş tir.166
G elişm ekte olan ülkelerde y aşanan doğal kaynakların y a ğ m a ­
lanması ve çevrenin artan oranda tahrip edilip çevre değerlerinin geri
getirilemez biçim de yok edilm esinin en güzel örneği B rezilya’da tüm
dün ya için önem taşıyan A m az on B ö lg esi'n d e y a ş a n m ıştır.167 H ü ­
zünlü bir öyküyü andıran olayları özetlem ek, bu olaylardan ders al­
m a k olanağını sağlayacaktır.
Birinci D ü n y a Savaşı'ndan hem en önceki dönem de, kauçuk
önemli bir sanayi ham m addesi olarak gündem e geldi. En büyük kau­
çuk üreticisi ise, doğal olarak B rezilya idi. K auçuğa istemin d ü şm e ­
siyle birlikte A m az o n Bölgesi de önem ini büyük ölçüde yitirdi. Buna
karşılık B rezilya H üküm eti 1960'lı yıllarda, bölge için bir gelişme
planı hazırladı ve d aha önce çok a z insanın yaşadığı A m az o n B ö l­
gesi'nde nüfus, göçlerle birden arttı ve son 20 yılda neredeyse 20
m ilyona çıktı. A m az on orm anlarının yok edilm e süreci de işte böyle
başladı. D ene tim siz göç hareketi, sonuçta yerleşim ve tarım alanı
için ormanların yok edilm esine neden oldu. Devlet ise, bu süreci ne
yazık ki durduram adı, en azından denetim altında tutamadı. B unun
üç temel nedeni vardı. Birincisi, yönetim in etkin olmaması, İkincisi
A m azon Bölgesi'ne göç eden kitlelerin Brezilya Hükümeti için oy
gizilgücü olarak görülmeleri idi. T oplum sal adaletsizlikler, siyasal ve
ekonom ik yollarla giderilem eyince, toprak-insan ilişkisindeki b o ­
zukluklar, açlık ve nüfus baskısı çevre zararlarını bu bölgede daha da
artırdı. G erçek an lam da bir toprak düzeltimi gerçekleştirilemedi ve
Brezilya H üküm eti büyük toprak sahiplerinin yağ m ur ormanlarım
166 Hoering, op. cit., s. 9.
167 Falkner, op. cit., s. 397-399.
85
yok etmelerine açıkça izin verdi. G örüldüğü gibi, burada, yoksulluk,
azgelişm işlik vc kaynak p aylaşım ın d ak i d en gesizlikler ortak so­
rumlulardır.
Ü çüncü neden ise, B rezily a H üküm eti'nin uyguladığı gelişme
politikalarıdır. T arım ve sanayi politikasında iki önem li hede f belir­
lenmişti: İç pazarı genişletm ek ve ihracatı özendirm ek. G elişm e
planları çerçevesinde, örneğin, Carajds Projesi, A BD , Japonya ve
A v ru pa Birliği tarafından birlikte finanse edilmektedir. Demir üreti­
mine yönelik bu proje çerçevesinde, diğer etmenlerin de varlığı göz
ardı edilm em ekle birlikte, y aklaşık 4 000 kilom etrekare orman alanı
yok edilm ektedir. Yine, enerji üretimi için inşa edilen dev baraj ve
santraller de, büyük bir orman alanının yok olmasını getirecek. B re­
zilya Hükümeti'nin hedefi 201 0 yılında 136 barajla, enerji üretiminin
%90'ını hidroelektrik santrallerden sağlam ak biçim inde belirlenmiş­
tir. Bu da, daha büyük orman alanlarının yok edilmesi anlamına gel­
mektedir.
2.3. S a n a y ileşm iş Ü lk elerin K irlilik İh racı
Kirlilik ihracı, özellikle K u ze y-G üne y çatışması çerçevesinde
anlam ve içerik kazanan bir olgudur. Kuzey'in sanayileşmiş gönenç
toplum larının kendi çevre m aliyetlerini azgelişm iş ülkelere aktar­
maları söz konusudur. Yine, son zam anlard a eski Doğu Bloku ülke­
lerinin ekonom ik gelişm işlik farkı bu yönde sö m ü rü lm e k te d ir.168
Çevre kirliliği ve çevre zararlarının ihracının üç değişik anlamı
v a r d ır :169 Birincisi, çevreyi özellikle kirleten ya da tehlikeli sanayi
dallarının, gelişm iş ülkelerce az g elişm iş ü lke lerde kurulm asıdır.
Böyle bir tercihin temel nedeni, azgelişm iş ülkelerdeki çevreye iliş­
kin normların ve kuralların daha h a f if olması ve denetim in de yetersiz
olm asıdır. Ç okuluslu şirketler ya d a yabancı anam al sahipleri çevre
resim , vergi ve harçlarını artırmaktadırlar.
168 Baechler et al., op. cit., s. 52.
169 Ibid., s. 52.
86
İkincisi, Batı A v ru pa ve Kuzey A m erika ülkelerindeki çevreye
zarar vereceği gerekçesiyle yasaklanan mal ve ürünlerin, bu ülkelerce
yine Ü çüncü D ünya ülkelerine ihraç edilmesidir. Ö rneğin, toprağın
vc su kaynaklarının niteliklerinin d üşm esine ve insan sağlığının
olum suz etkilenm esine neden olan pestisitlcr vc kimyasal gübrelerle
tehlikeli ilaçların ihracı böyledir. Ü çüncü D ün ya ülkelerindeki hükü­
metler, kısa dön em de ekon o m iy e yapacağı katkıları düşünerek, ekosistcmlerine zarar vermek sonucunu yaratacak da olsa, uygun koşul­
larla kendilerine sunulan ve zaten gereksinim duydukları bu mal ve
ürünlerin ithaline izin vermektedirler.
Son olarak, kirlilik ihracı, K uzey ülkelerinin sanayi çöplerini ve
zehirli atıklarını Ü çüncü D ünya ülkelerine depolanm ak üzere g ö n ­
derm eleriyle gerçekleşm ektedir. Ö zellikle O E C D ülkelerindeki y ü k ­
sek güvenlik giderlerinden, yasaklardan ve yüksek maliyetlerden
kurtulm ak için bu örgüte dahil ülkeler, çevre zararlarını azgelişmiş
ülkelere aktarm ak y o lu n a gitmektedirler.
A frika'd a sanayileşm iş ülkeler tarafından kurulan petrol arıtım
tesisleri, gübre fabrikaları ya da çelik işletmeleri sürekli olarak çe v ­
reye zarar verici atıklar üretm ektedirler. Asbest ve çim ento fabrika­
ları da, herhangi bir önlem alınm adan zehirli atıklarını hava, su vc
toprağa bırakmaktadırlar. Bu konudaki örnekleri çoğaltm ak m ü m ­
kündür. Yine, Japonya'nın önce P eru ve A vustralya'ya yaptığı çelik
üretim teklifi, bu ülkelerce reddedilince, Filipinlcr devreye girerek
ilgili Japon firm asına çağrıda bulunm uştur. Bir başka örnek ise, bir
A lm an asbest firm asının, daha önce H am burg'da sürdürdüğü faali­
yetlerini, 1970’li yılların so nunda G ü ney A frika'y a ta şım a sıd ır.170
Üçüncü D ünya ülkelerinin sağlığa zararlı ve ekosistemi tehdit
eden sanayi dalları için ucuz ve güvenli yerler olduğu kanısı uzun
süre egem en olm uş ve sa nayileşm iş ülkeler tarafından u y gula m aya
geçirilm iştir. G elişm iş Batı toplu ınlarında 1960'lı yılların sonundan
itibaren başlayan çevre bilinci ve çevreye karşı duyarlılık, h ü k ü ­
170 Hoering, op. cit., s. 79.
87
metlerin ekono m ik b üy üm e politikalarını tartışm aya açmış, bu p oli­
tikalar çerçevesinde gerç ekle ştirilm eye çalışılan pek çok yatırım
(kirletici sanayi dalları, otoyollar, havalim anları, nükleer santraller
vb.) kam u oyu tarafından tepkiyle karşılanır olm uştur. I980'li yılla­
rın sonundan beri ise, her alanda k üreselleşm enin bilincine varan yine
aynı kam uoyu, hü k ü m e t dışı örgütlerin (non governm ental organi­
zations/nicht R egierungs-organisatio ncn-N G O ’s) de katkısıyla, örne­
ğin Yeşil Barış (Greenpeace), "tek dünya-o rtak gelecek" söylemi al­
tında, bu kez Ü çüncü D ünya ülkelerine yapılan kirlilik ihracına tepki
gösterm ekted ir.171
Ö te yandan, tehlikede olan yalnızca ekosistem ve doğal yaşa­
mın temelleri değil, aynı za m a n d a devletler arasındaki ilişkiler ve
küresel barıştır da. Örneğin N ijerya, k om şu ülke Benin'e, çöplerini
ortak sınırda topladığı için ö fkelenm ekte ve askerî saldırıyla tehdit
etm ek ted ir.172
Kirlilik ihracı nedeniyle ortaya çıkan gerginlikler, bu ilişkide
yer alan devletlerin gerek ekono m ik, gerekse askerî güçlerinin eşit
olm am ası sonucunda, doğrudan gü ce dayalı çatışmaları g etirm e­
mektedir. A m a K uzey-G üney arasındaki gerginliği giderek artırm ak­
tadır. Kirlilik ithali yapan ülkede, eko n o m ik ve ekolojik koşullar d a ­
ha da kötüleşmekte; toplum sal ve siyasal gerginlikler oluşm akta ya
da büyük boyutlara ulaşmaktadır. Bir yandan, bu ithalata izin veren
hüküm et, diğer yanda bunu eleştiren muhalefet, sonuçlarıyla başa
ç ık m ay a çalışan yerel yönetim ler ve o yörede yaşayan insanlar karşı
karşıya g elm e k te d irle r.173
Atıkların birbirinden ayrılarak toplanması ve depolanm ası k o ­
nusund a uluslararası ölçünler ve kurallar henüz oluşturulam am ıştır.
S an ayileşm iş ülkelerde kullanılm ası yasak la n m ış tehlikeli m addeler
azgelişm iş ülkelere taşınm akta, bu ülkelerde çöplerin yakılm asıyla
ortaya çıkan zehirli gazlar, başta insan sağlığı olmak üzere tüm ekosistemi olum suz etkilemektedir.
171 Lembke, op. cit., s. 27-28.
172 Hoering, op. cit., s. 105.
173 Baechler et al., op. cit., s. 52.
88
Son yıllarda, mal ve hizm etlerdeki liberalleşme eğilim ine koşut
olarak, zararlı m addelerin uluslararası taşım ını d a y oğun laşm ıştır.
1983'te A vrupa'da 2.2 milyon ton toplam miktarla 10.000'in üzerinde
bu tür smırötesi zararlı m a dd e hareketi g erç ek le şm iştir.174
Çevre kirliliği genellikle Ü çüncü D ün ya ülkelerine yapılm akla
birlikte, bu, Kuzey'in sanayi ülkeleri arasında da zararlı atık ihracı
olm adığı anlam ına gelmez. Örneğin 1992 A ğustos'unda A lm an h as­
tane atıklarının yasadışı olarak F ransa'ya gönderildiği ortaya ç ık ­
m ı ş t ı r . 175 Ü lkeler arasında sınırötesi zehirli m addelerin taşınm ası­
nın y asak la n m a s ın a ilişkin bir sö z leşm e, 1989 yılında Birleşm iş
Milletler Ç evre Programı çe rçev esin de kabul edilmiştir.
3.
A zg elişm iş Ü lk elerd ek i Ç ev re K orum a Ç a b a la rın ın
K a r şısın d a k i E n g eller
Ü çüncü D ünya ülkelerindeki çevre korum a çabalarının bir ba­
kım a sanayileşm iş K uzey ülkelerindeki çevre k orum a politikaları
tarafından yönlendirildiğini sö y le m e k yanlış o lm a z .176 A z g e liş m iş
ülkelerin pek çoğu, düşük e k o n o m ik ve toplumsal gelişme dereceleri
nedeniyle, 1970'li yıllarda başlayan çevre korum a çabalarının erken
dönemlerindedirler.
E k o n o m ik gelişmişlik, daha önceki bölüm lerde ayrıntılı bir
biçim de üzerinde durulduğu gibi, çevre tahribinin en önemli neden­
lerinden birisidir. Bu, azgelişm işlikten kurtulma, sanayileşm e ç a b a ­
ları bir yandan çevre sorunlarını artırırken, öte yandan yeni çevre
zararlarının ortaya çıkm asına yol açabilm ektedir. T ek tek gelişmekte
olan ülkeler, özellikle "kalkış aşam ası" (take-off)ndaki ülkelere ba­
k ıldığında g elişm e çabalarının , k arşılaşılan so runlar açısından
174 U.E.Simonis und E.U. von Weizsaecker, "Globale Umweltprobleme,”
Europa Archiv, Folge 1/1990, s. 10.
175 Baechler et al., op. eit-, s. 52.
176 V.J.Hartje, "Umwelt-und Ressourccnschutz durch Entwicklungshilfe?
Die bilaterale Zusammenarbeit der Bundesrepublik Deutschland," Zeitsc­
hrift für Umweltpolitik und Umweltrecht, Nr.4 (1982), s. 352.
89
olum suzdan olum luya doğru, doğrusal bir süreç biçim inde gerçek­
leşmediğini, tam tersine bazı sorunların üstesinden gelinirken, yeni
birtakım sorunların üretildiği görülm ektedir. Bu nedenle ekonom ik
gelişm e süreci toplumsal, siyasal ve ekolojik anlam da disiplin altına
alınmalıdır. Bugüne kadar, bu k on u d a gelişmekte olan ülkelerin
elitlerinin üstlerine düşen sorum lu luğu yerine getirmedikleri bir ger­
ç e k tir.177
E k o n o m ik azgelişm işlik nedeniyle, zaten yetersiz olan akçal
kaynakları, çevre sorunlarım ö nle m e ya da giderm e am acıyla kul­
lanm ak çok güç, zaman zaman d a olanaksız olmaktadır. Yine, çevre
koru m a teknolojisi açısından d ış a bağım lılık da Ü çüncü D ünya ül­
kelerinin elini kolunu bağlam aktadır.
S anayileşm e ve kentleşm e sürecinin çev reye vereceği zararları,
yapılacak çevresel etki değerlendirm eleri ile önlem ek m üm kündür.
F abrika kurarken, yol, baraj ya d a kanallar yapılırken, bu yatırım ların
orta ve uzun dönem de çevreye yapm ası olası etkilerin mutlaka bilin­
mesi ve ona göre yer seçilmesi gerekir. A m a azgelişmiş ülkelerde yer
seçim inin gelişigüzel, kimi zam an da ekono m ik akılcılığa dalıi u y ­
m adan yapıldığına tanık o lunm aktadır.
Öte yandan, çevre ko ru m ay a ilişkin pek çok yasa ve kural henüz
gerekli görülm em ekte, özellikle çev re korum a çabalarının sanayileş­
meye engel olm asından korkulm aktadır. Sanayileşm e düzeyinin d ü ­
şük olması, aynı zam anda em isyonların ve atıkların çevreye vereceği
zararın k üçüm senm esin e de n eden olmaktadır. Bu nedenle, kalkış
aşam asındaki ülkelerde kirlilik sınırları çoktan aşılmıştır. Bugün
birçok Ü çüncü D ünya ülkesi gerçi, özellikle uluslararası sö zleşm e­
lerden aktarılmış çevreyi ilgilendiren yasal düzenlem elere sahiptir­
ler, ancak örgütlenme, personel ve akçal kaynaklar açısından bu d ü ­
zenlemeleri uygulam ak çok zordur. Devletin, her şeyden önce ek o ­
nom ik çıkarların savunucusu k on u m u n d a bulunması da bunda etkili­
d i r . ' 78
177 VVöhlckc, loc.cit.,s. 19.
178 VVöhlcke, Urmveltzerstörung..., op. cit., s. 71-72.
90
A zgelişm iş ülkelerdeki çevre k orum a çabalarının önündeki
önemli engellerden birisi de, çevre korum a düşüncesinin daha çok
kâğıt üzerinde kalmasıdır. Etkin bir çevre k orum a politikasının ve bu
politikaların uyg ulanm asın ın karşılaştığı zorluk, çevrenin siyasal
önceliğe sahip o lm a m a sıd ır.179 Ç e vre politikası bu ülkelerde hâlâ
genel politikanın önemli bir parçası olarak görülm em ektedir.
Ö nemli bir diğer engel de, azgelişm iş ülkelerdeki seçkinlerin
gerçek anlam da bir ekonom ik, siyasal, toplumsal, kültürel ve hatta
ekolojik gelişm e ile ilgilenm em e leridir.180 Ç ünkü var olan az g eliş­
miş sistem den dolaylı ya da d o la ysız olarak bu seçkinler de çıkar ya
da kâr sağlamaktadırlar.
Ü çüncü D ünya ülkelerindeki çevre sorunlarının niceliği ve b o ­
yutları konusunda aslında tam olarak yargıda b ulu nm ak kolay değil­
dir. Nedeni, bu alandaki verilerin, ölçüm lerin yetersiz, eksik ve d ü ­
zensiz olm asıdır. U luslararası k arşılaştırm ala r y ap m ayı da güçleş­
tiren bu olumsuzluklar, etkin ve uygulanabilir politikalar saptamayı
da engellemektedir.
Başarısızlık nedenlerinden birisi de, Ü çüncü D ünya ülkeleri­
nin, azgelişm işlikten kurtu lm ak için Batı A vru p a ve Kuzey A m eri­
ka'nın teknolojisini, bilgisini, kurum larını, yaşam biçim ini ve değe r­
lerini b en im sem ek için olağanüstü çaba h arcam alarıd ır.181 Çevre
korum a çabalarının hedefi, sistem in yapısı ile ilgili temel değişiklere
değil, tersine yalnızca zararların sınırlandırılm ası ve onarılması
m antığına dayandığı sürece, çevre korum a çabalarında etkinlik ve
etkililik sağlam ak olanaksız görünm ektedir.
Yine, çevre politikalarının ülkeden ülkeye farklı biçim lerde
formüle edilmesi, saptanması ve uygulanması çifte ölçünlcri ve
uluslararası sistem de anlaşm azlıkları da beraberinde getirmektedir.
179 Hartje, op. eit., s. 353.
180 Wöhlcke, loc. dt., s. 73.
181 M. Robbe, "Tradition der 'Westen' und die Eine Umwelt,” Vierteljahresberichte, Nr. 123 (Maerz 1991), s. 51.
91
IV . SO N U Ç
E k o nom ik etkinliklerin tem el am acının, ortak yaşam ölçünlerini yü kseltm ek olduğu savı doğrudur. Y aşam ölçünü ile yaşam ni­
teliği arasında ise, bir ilişkinin olduğu açıktır. A ncak bu iki kavram
m utlak olarak aynı an lam a gelm em ektedir. Şöyle ki, ortak yaşam ölçünlerinin yükselm esi doğrudan ortak yaşam niteliğinin de iyileşti­
rilmesi anlamına gelmez. Ç ü n k ü burada, ekolojik boyut gündem e
gelm ekte ve özellikle Ü çüncü D ü n y a ülkelerinde yaşam ölçünleri
y ükse ltilm eye çalışılırken, ortak yaşam niteliği çoğu kez kötüleştirilmektedir.
E kolojik bakış açısına göre yapılan dırılm ış bir eko n o m id e, bir
yandan insanların temel gereksinimleri göz önüne alınmalı, diğer
yandan da, dayanışm a ve so rum luluk ilkeleri göz ardı edilm emelidir.
M utlak olarak eko nom ik b üyüm enin sınırlanmasını getiren değil,
tersine daha iyi iş ve yaşam niteliği için istemleri formüle edecek
yeni bir ekonom i etiğine gereksinim vard ır.182
D oğu ve Batı arasındaki karşıtlık 1989 yılından beri büyük öl­
çüde ortadan kalkmıştır. A n ca k, K uzey-G üney arasındaki anlaş­
mazlıkların ortadan kalkması pek m üm kün görünm em ektedir. Çünkü
gerginlik nedenleri artık yaşam saldır. "Tek D ünya" (Only One
E arth/N ur eine Erde) düşüncesi genel kabul görmekte, ama, herkes
yaşam ak için yine de diğerlerine zarar vermekten geri kalm am akta­
dır.
Ü çüncü Dünya'da, ekolojik dengenin bozulması, bir yandan
adaletsiz toprak dağılımının, toplum sal ve eko nom ik dengesizlikle­
rin, dışa bağımlı g elişm e ç a balarının , yüksek nüfus artışının ve s a ­
vaşların bir sonucu, öte yandan da, yoksullaşm anın, dış borçların ve
toplum sal çatışm aların bir nedenidir.
182 Karin Roth, "Die verlorene Unschuld-Umweltpolitik und Gewerkschaf­
ten," Blaetter für deutsche und internationale Politik, Nr. 4 (April
1988), s. 457.
92
Bu bağlamda, çevre sığınm aları, özellikle son yıllarda Kuzey
ülkeleri tarafından askerî önlem ler alm a ve silahlanmayı gerekli ve
doğru gösteren bir araç olarak k u lla n ılm aya çalışılmaktadır. DoğuBatı çatışm asının ortadan k alk m asıy la K uze y ’in askerî aygıtı, bu kez
Güney'i, sığınm a eylemleri nedeniyle tehdit olarak görmektedir. Bu
da çevre politikalarının ask erileştirilm esi eğilim ine yönelik kuşku ­
ları artırm a k ta d ır.183
K uzey-G ü ney gerginliği çerçevesinde, sanayileşm iş ülkelerin,
azgelişm iş ülkelerin doğal kaynaklarını yoğun bir biçimde kullana­
rak ve kendi çevre kirliliklerini bu ülkelere aktarmak yoluyla "ekolo­
jik söm ürgecilik" dönem ini başlattıkları sa v u n u lm a k ta d ır.184 Öte
yandan, Kuzey'in sanayileşm iş ülkeleri, çok iyi uluslararası rekabet
koşullarına sahiptirler; diğer ülkeler için ek onom ik ve teknik gelişme
modeli olarak görülm ektedirler ve çe v re ekonom isi ve tekniğine iliş­
kin her türlü yeniliğe ve güce sahiptirler.
Türlü eşitsizliklerin egem en old u ğ u uluslararası ilişkiler siste­
minin varlığına karşın, son za m a n lard a Ü çüncü D ün ya ülkeleri açı­
sından yine de um ut verici g elişm e ler gözlenm ektedir. H er şeyden
önce, azgelişm iş ülkelerdeki çevre y ık ım larının, tüm yeryüzüne et­
kileri artık anlaşılm ıştır. S a n a y ile ş m iş ü lkelerin, az g elişm iş ü lk e­
lere yaptıkları çevre kirliliği ihracını, bu ülkeler, artan bir çevre bi­
linciyle, sanayileşm iş ülkelere geri gönderm ektedirler. Bu bağlamda,
azgelişm iş ülkeler, doğal kay n a k la rın ın aşırı kullanım ını getirecek,
çevre sömürgeciliği izlerini taşıyan p rogra m ve uygulam alara bir öl­
çüde de olsa hayır diyebilmektedirler.
Küresel çevre krizi aslında, düny anın bütün olarak içinde b u ­
lunduğu krizin bir parçasıdır. Siyasal, ekonom ik, toplumsal, kültürel,
moral ve ekolojik sorunlar k arm a şık bir biçim de iç içe geçm iştir ve
bu nedenle çözüm de son derece gü ç ve karmaşıktır.
183 Volker Böge, "Umweltfltichtlinge als Ursache gewaltsamen Konfliktaustrags?," Günther Baechler (Hrsg.), Umweltflüchtlinge. Das Konfliktpo­
tential von morgen?, Münster, agenda Verlag, 1994, s. 165.
184 Volker von Prittwitz, Das katastrophenparadox: Elemente einer Theo­
rie der Umweltpolitik, Opladen, leske und Budrich, 1990, s. 229-231.
93
İKİNCİ BÖLÜM
ÇEVRE SORUNLARININ
ULUSLARARASI SİSTEME YANSIMASI
VE KÜRESEL ÇEVRE KORUMA ÇABALARI
I.
Ç E V R E P O L İT İK A L A R IN IN U L U S L A R A R A S I S İST E M D E
B E L İR L E N M E Sİ
20. yüzyılın ikinci yarısında çe v re eylem lerinin yoğu n la şm a­
sının başlıca üç temel nedeni v a r d ır .185 Birincisi, bilimsel ça lış m a­
lar sayesinde hareketin çevre ko ru m ay a yönelik bileşenleri, özellikle
çevrebilim cilerin etkisiyle g enişletilm iş; ikinci olarak A vrupa ve
A m e r ik a ’nın dışındaki pek ço k ü lke de de çe vreye ilişkin değerlerde
g elişm e ler olm uş; son olarak da, çe v re sorunlarının bakış açısı d e ­
ğişm iş, çevre ço k d ah a geniş a n la m d a a lg ıla n m a y a başlanm ıştır.
Ç evre sorunları yalın an lam da doğanın kirletilmesi, doğal kay­
nakların tüketilm esi değildir. Ö yle olsaydı, çözüm bulmak, çevreye
verilecek zararları önlem ek de çok kolay olurdu. Nüfus, teknoloji,
değerlerin değişimi, eko nom ik ve toplum sal örgütlenm e de işin içine
girdiği için sorun, insan çevresinin sağlık ve estetik açılarından y a ­
şa nam a z durum a gelm esinden çıkıp, tüm insanlığın uzun süreli y a ­
şayabilirliği sorunu haline gelm iştir. 1950'li ve 1960'lı yıllarda y a ­
şanan bazı olaylar da çevre sorunlarının boyutlarına dikkat çekmeleri
bakım ından önemlidir. L ondra ve N e w Y ork'ta 1952 ve 1966 yılları
185 Umwelt-Weltweit: Bericht des Umweltsprogramms der Vereinten
Nationen (UNEP) 1972-1982, Bearbeitung: Martin W. Holdgate et al.,
Herausgeber der Übersetzung: Deutsche Stiftung für Umweltpolitik, Ber­
lin, Erich Schmidt Verlag, 1983, s. 2-4.
95
II
arasında yaşanan hava kirliliği, 1953 ve 1965 yılları arasında Ja p o n ­
ya'da M inam ata ve N iigata’daki öldürücü civa zehirlenmeleri, Kuzey
A m erika'd aki bazı göllerde y aşay a n kuşların toplu olarak ölm eleri ya
da D D T ve diğer pestisitlerin neden olduğu hastalık ve ölümler bu
olaylardan en çarpıcı olanlarıdır. Öte y andan Rachel C a rso n ’ın "The
Silent Spring" (Sessiz İlkbalar) adlı kitabı, İngiliz bilim adamlarının
1962'deki "The Ecologist's Blueprint for Survival" (Çevrebilim cinin
Y aşam Ş ablonu) adlı çalışm aları ve 1961'de Federal A lm a nya'd a
seçim kam panyasında kullanılan "Blaue H immel Ü ber der Ruhr"
(Ruhr üzerindeki mavi gökyüzü) savsözü, ekolojik sorunlara dikkat
çeken ilk çağrılardır.
1. U lu sla ra ra sı Ç evre P o litik a la rın ın O lu ştu ru lm a sın d a k i
K u ram lar
1.1. U lu sla ra ra sı İlişk iler K uram ı
Çevre sorunları ister yerel, ister sınırötesi, isterse küresel olsun,
uluslararası sistem e bir boyut olarak girmiştir. Ç ün kü daha önce
uluslararası politikanın doğa-ekosistem boyutu üzerinde d u ru lm a­
m ı ş t ı r . 186
Politika alanı olarak çevre, sınırötesi bağımlılığın ve içiçe
geçm işliğin, risklerin p aylaşılm asının ve pek çok ekolojik zararın
ortaya çıktığı bir alandır. Bu neden le çevre politikaları uluslararası
ilişkiler kuram larının konusu o lm a k ta d ır.187 U luslararası ilişkiler
kuram larında askerî -stratejik sorunların ağırlıklı olm a özelliklerinin
aşılm asıyla birlikte yeni ku ram sa l bakış açıları aranm ış ve u lusla­
186 Volker von Prittvvitz, "Drei Ansaetze zur Analysc internationaler Umweltpolitik," Beate Kohler-Koch (Hrsg.), Technik und internationale Politik,
1. Auflage, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 1986, s. 498-499.
187 Michael Strübel, "Umweltregime in Europa," Bcatc Kohler-Koch (Hrsg.),
Regime in den internationalen Beziehungen, 1. Auflage, Baden-Baden,
Nomos Verlagsgesellschaft, s. 247.
96
rarası çevre politikaları böylecc uluslararası ilişkiler k uram ına gir­
m i ş t i r . 188
D ünya, uluslararası ilişkiler k u ram larında toplum sal, siyasal ve
ekolojik bir sistem olafak g ö rü lm e k ted ir.189 Doğal ve yapay çevre,
doğal ve toplumsal etmenlerle belirlenmekte, bu nedenle ülkelere
göre farklılıklar göstermektedir. Ö rneğin, İskandinav ülkeleri, F ede­
ral A lm a n y a ya da Ispanya'da doğal ve yapay çevre, farklılık g öste­
rebilmektedir. Bu farklı çevreler ned eniyle ekolojik ilişkilerin türü de
farklı olmaktadır. Bu ilişkiler atm o sferle ilgili, ya da iç sular, ya da
denizler konusunda kurulabilmektedir. İlişkilerin mal ticareti ve tu­
rizm de olduğu gibi ekonom ik ve toplum sal özellik gösterenleri dc
vardır. S ö zkon usu toplum sal e k olojik farklılıkların çevre zararlarının
türlerini ve niteliğini de etkilediği savun u lm a k ta ve buna göre beş
ayrı tür bölge olduğu b elirtilm ektedir.190 Bu bölgelerin uluslararası
çevre politikalarına konu olm a yoğunlukları da farklıdır:
1. İnsanın d oğa üzerindeki etiklerinin çok az olduğu, kaynakları
işlenm em iş dağ ya da orm an bölgeleri.
2. Y oksulluk nedeniyle doğal çevrenin tahrip edildiği ve doğal
kaynakların yağm alandığı yoksul bölgelerde ekonom ik ve toplumsal
azgelişm işlik nedeniyle çevreye sürekli zarar veren y aşam ve üretim
biçimleri egemendir. Öte yandan yine aynı nedenlere çevre koruma
çabalarına da ilgi gösterilm ez ve uluslararası alanda da bu bölgeler
pek dikkat çekmezler.
3. İnsan eylemleri ve endüstriyel üretim, tüketim ve paylaşım
biçimleri nedeniyle çevrenin doğrudan doğruya tahrip edildiği alanlar
d a vardır. Özellikle nüfusun ve ek o n o m ik eylemlerin yoğun olduğu
alanlarda temel çevre malları olan hava, su ve toprağın zararlı m a d ­
delerle kirletildiği bu bölgelerde, toplum sal ve siyasal tercihler skalasında eko n o m ik ve teknik gelişm e ön plandadır. Klasik sanayileş­
m e sorunları olarak da tanım lanan bu tür çevre kirlilikleri, sınırötesi
188 Dierkes, Hratje, op. cit., s. 94.
189 von Prittwitz, loc. cit., s. 500.
190 Ibid., s. 501-502.
97
bir nitelik de taşıdıkları için, uluslararası düzeyde artan o randa poli­
tika konusu olmaktadır.
4. Bu gruptaki bölgeler ya d a ülkeler ileri derecede ekonom ik ve
teknik gelişm eye ve bu g elişm ey le bağlantılı bir tüketim düzeyine
sahiptirler. Bu ülkelerin uluslararası ilişkilerdeki ağırlıkları, e k o n o ­
m ik ve teknik gelişmişlikleri nedeniyle örnek olm a işlevleri ve
uluslararası rekabet güçleri vardır. Uluslararası işbölüm ünü de büyük
ölçüde bu ülkeler belirlemektedirler. Varolan üretim ve tüketim ka­
lıplarını d eğiştirm ek yerine, çe v re zararlarını zam an ve m ekân açı­
sından ertelem ek ve uzaklaştırm ak eğilimindedirler. Zehirli artıkları
ve çevreye zarar veren üretim biçim lerini azgelişm iş ülkelere ihraç
edenler yine bu grup ülkelerdir. Ç evre korum a çalışmalarını ulusla­
rarası politika durum un a getiren, politikaları belirleyenler de yine bu
ülkelerdir.
5. Bu son gruptaki ülkeler toplumsal ve ek onom ik gelişmenin
"niteliksel" olm ası gerektiğini kabul etm iş ve bu gerekliliğe göre
e kon om i, tarım, ulaşım ve enerji politikalarını yapılandırm ışlardır.
Ç evre sorunlarının, zam an ve m e k ân olarak ertelenm esinin yerine,
yapısal değişikliklerle çözü lm esi gereğini uluslararası politikalarda
çıkış noktası y a p m a y a çalışan bu ülkelerin uluslararası düzeyde çok
da taraftar buldukları söylenem ez.
G örülüy or ki, uluslararası çevre politikasının oluştuğu sistem
bakışık değildir. Bir yanda, hâlâ doğanın insana egem en olduğu böl­
geler ile azgelişm işlik n eden iyle doğanın ve doğal kaynakların söm ürüldüğü bölgeler vardır. Bu bölgelerde yer alan ülkelerin ulusla­
rarası çevre politikalarına katılım ları ya hiç yoktur, ya da türlü ç e ­
kincelerle katılım ları anlam sız d u ru m a getirilmiştir ya da bu politi­
kaları uygulam aları olanaksızdır. Öte yandan, sanayileşm ekte olan
ülkelerle, sanayi ülkeleri ve çe v re dostu yapısal değişiklikleri ger­
çekleştirm iş ülkeler ise, etkin olarak uluslararası çevre politikalarına
katılmaktadırlar. B u ülkeler aynı zam anda güçlü ulusal çevre politi­
kalarına da sahiptirler ve uluslararası düzeyde kendi politikalarını
kabul ettirmek ve uygulam ak için rekabet içindedirler.
98
U luslararası ilişkilerin yapısın a baktığım ızda, her şeyden önce
çıkarların farklı olm ası nedeniyle ekono m ik, siyasal ve ekolojik p o ­
litikaların uluslararası sistem deki çatışm aları artırm a ya da azaltm a
etkileri ön plana çıkm aktadır. Küresel çevre politikalarının uluslara­
rası ilişkilere etkisi, birbirinin tam karşısında yer alan iki yönde
olacağı sa v u n u lm a k tad ır.191 Bir yandan uluslararası ilişkilerde çevre
politikalarına indirgenmiş güç denem eleri, çevre sömürgeciliğini
(environmental colonialism) getirebilir, öte yandan küresel çevre po­
litikaları uluslararası sistem de eşitleyici (the great equaliser) bir rol
üstlenebilirler. Küresel çevre politikalarının uluslararası ilişkileri
hangi yöne çekeceği aslında tam am en sistemi oluşturan büyüklü kü­
çüklü, g elişm iş azgelişm iş ülk e lerin a nlayışlarına ve tutu m ların a
bağlıdır. Bilindiği gibi, küresel çevre politikaları konusundaki g ö ­
rüşm eler ço k taraflıdır. T ek tek ülkelerin güç konumları görece
farklıdır ve küçük devletlerin çevre politikaları sayesinde saygınlık
kazanarak (environmental forerunners) etkili olmaları mümkündür.
Bu bağlamda, ekonom ik ve teknik gücü düşük ülkeler için küresel
ekolojik tahrip gizilgücü artan oranda görüşme nedeni olarak kullanıl­
makta, gelişmiş ülkelerde bilgi (know -how ) ve akçal yardım isteminde
bulunulm aktadır. İleri derecede sanayileşmiş ülkeler ise, içeride ve
dünya kam uoyunda artan bir meşruiyet baskısı altındadırlar. Dünyanın
en yüksek bilincil enerji gereksinim ine sahip ABD, politikalarıyla
Rio'daki Çevre ve Gelişme K onferan sınd an önce ve sonra, hem ülke
içinde hem de uluslararası düzeyde, zo r durum da kalmıştır.
1.2. T icaret K uram ı
Ulusal çevre politikalarının uluslararası düzeydeki ekonom ik
sonuçları, çevre politikalarının uluslararası durum a getirilmesinin
191 Volker von Prittwitz, Klaus Dieter Wolf, "Die Politik globaler Giiter,"
Volker von Prittwitz (Hrsg.), Urmveltpolitik als Modernisierungsprozess, Opladen, Leskc und Budrich, s. 213-214.
99
önem li bir nedenidir. U luslararası çevre politikalarının ekonom ik
yönü, ticaret kuramı ile İncelenmektedir. Mal ve hizmetlerin üretil­
mesi sırasında ortaya çıkan o lu m s u z dışsallıkları g ide rm ek ya da
önlem ek için devletlerin alacakları kararlar ve izleyecekleri politika­
lar beraberinde bu mal ve hizm etlerin fiyatlarında kaçınılm az artışlar
da getirecektir. Çevre koru m a yatırımları için seçilen farklı araçlar ve
akçal yöntem ler, bunların değişik ö lçünler ve yollarla uygulanması
hem am açlanan çevre niteliğini, hem de üretim yapısını uluslararası
ve bölgesel düzeyde farklı d u ru m a g etirm ektedir.192
Farklı çevre politikalarının ekonom ik sonuçları nedeniyle çevre
korum a konusunda uluslararası uyum sağlam ak zor olmaktadır. Ül­
keler arasında çevre korum a politikasının araçları oylanırken ne y a ­
zık ki, çevre korum a hedefleri ek o n o m ik hedefler karşısında gözardı
edilebilmektedir. Çünkü, uluslararası çevre korum a için işbirliğinde
ekonom ik yararlar ve sakıncalar yeterince açıklanam am aktadır. G e­
nel olarak, ekonom iye yapılacak olası olum suz etkilerden kaçınmak,
çevre
politikalarının
olumlu
etkilerini
gerçekleştirm ekten
daha
önemli bir rol o y n am ak ta d ır.19-’
Sanayileşm iş ülkelerin çe v re p olitikalarına uygun üretim ölçünleri, gelişmekte olan ülkelerin ticaret politikalarını etkilem ekte ve
değiştirm ektedir. S anayileşm iş ülkelerin istemde bulundukları nite­
lik ve ölçün koşullarına uygun üretim yapam adıkları için bu ülkelerin
dış ticaret bilançoları sürekli açık vermektedir. Öte yandan, sanay i­
leşmiş ülkelerin yatırım ve sanayi m allarının fiyatları, çevre politi­
kalarının maliyeti yansıtıldığı için daha pahalı olmaktadır. Sonuçta,
bir yandan, uuluslararası pazarlara girme güçlüğü, diğer yandan, sa­
nayi m allarının pahalılaşm ası çevre politikalarının uluslararası ekonoıııik-ticarî ilişkilere etkilerini oluşturmaktadır.
Yine, gelişm ekte olan ülkeler açısından çevre korum a politika­
larının uygulanm asında önemli bir ikilem s ö z k o n u su d u r.194 Pazar
192 Dierkcs. op. cit., s. 362.
193 Ibid., s. 363.
194 Yeldan, op. cit., s. 61.
100
mekanizması içinde, üretim ve teknoloji seçimi yoluyla kirliliği
azaltm a yönündeki özendirici politikalar, ekono m ide yansız etkiler
yaratmakta, ancak çevre k orun m asın da etkili olamamaktadır. Bu tür
dolaylı politikalar yerine, üretim sürecine doğrudan etki yapan çevre
koruma politikaları, bu kez, e k o n o m ik yapıda olum suzluklara yol
açabilm ekte ve toplumsal maliyeti yükseltmektedir.
Ticaretin tek başına ve d o ğrudan çevre sorunlarına yol açtığını
savunm ak yanıltıcıdır. Örneğin doğal kaynaklar sahipsiz kalırsa, d o ­
ğal kaynakların kullanımı belirli bir temele dayandırılm azsa, küresel
çevre m allarında m ülkiyet hakları düze n le n m ez se ve kirliliklere karşı
bir ücret ödenm ezse, zaten çevre sorunları ortaya çıkacaktır. '^5
Çevre politikalarının olmadığı bir ortam d a ticaret ve büyüm e kaçı­
nılmaz olarak doğal kaynakların hızla tüketilm esini ve çevre kirlen­
mesini getirecektir.
U luslararası ticaretin çevre sorunları ve politikalarıyla ilişkisi
dört noktada ortaya ç ık m ak tad ır.1^ 6 Uluslararası ticaret, özellikle
serbest ticaret ekonom ik eylemlerin ölçeğini büyüttüğü için ekonom ik
büyüme hızını artıracağı açıktır. D a h a fazla büyüm e ve ekonom ik
gelişme ise, çevre k orum a için ek kaynaklar sağlayacaktır. Y avaş
büyüyen ya da sorunlu ekonom ilerde çevre bilincinin de zayıf olduğu
söylenebilir. Öte yandan, ticarette liberalleşmenin ortaya çıkardığı
çok m iktardaki sınırötesi taşım acılık zaten kötü olan hava, su ve
toprağın kirlenme düzeyini arttırabilir.
Uluslararası ticaret serbestleştiğinde, çevreye zarar verecek
ürünlerin el değiştirme yoğunlu ğu da artacaktır. Örneğin, zararlı
atıklar, kimyasal m addelerin ve türü azalmış canlıların ticareti çoğu
kez uluslararası ticaret andlaşm aları çerçevesinde g erçekleşm ekte­
dir. Aslında, uluslararası ticaretin serbestleşmesi, çevreye zararlı
m allar kadar yararlı m alların da alım satımını kola ylaştıracaktır.
Örneğin, çöp değerlendirm e tesisleri, hava temizlem e sistemleri ve su
arıtma teknolojileri uluslararası alan d a daha rahat dolaşacaktır.
195 Çandice Stevens, "Dünya Ticaretinde Çevre Politikaları", O rta Anadolu
İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği Bülteni, Eylül 1994, s. 3.
196 Ibid., s. 4-5.
101
Uluslararası ticaret çevreyi doğrudan etkilemediği halde, ulus­
lararası üretim ve tüketim yapısını etkileyebilir. Serbest ticaret reka­
beti geliştirdiği için çevre politikalarının maliyetinin fiyatlara yansı­
tıldığı örnek bir uluslararası ticaret ortamı yaratılabilirse, sürdürüle­
bilir gelişm eyi gerçekleştirm ek d a h a kolay olacaktır.
Son olarak, uluslararası ticarette serbestleşme, ticaret politika­
ları çevre politikalarıyla uyumlu d u ru m a getirildikleri sürece, ulusla­
rarası çevre korum a çabalarına hizm et edecektir. Bu nedenle ticaret
politikaları ile çevre politikalarının karşılıklı etkileri gözönünde bu­
lundurulmalıdır.
Ç evre korum a politikaları bir yandan çevre korum a am acına
hizmet ederken bir taraftan da uluslararası ticareti engelleyici unsur­
lardan arındırılm ay a çalışılm aktadır. Ö rneğin D anim arka, çıkardığı
bir yasayla m eşrubat türü tüm içeceklerin depozitolu ve geri verile­
bilir şişelerde p azarlanm asını zo ru n lu kılm ıştır. İthalatçı firm alar
için kâr kaybına neden olan bu uygulam a, diğer A vrupa ülkeleri ta­
rafından A v ru pa M a h k e m e si’ne şikâyet edilm iş, ancak M ahkem e,
çevrenin korunm asının ticaretin serbestliğinden daha önemli olduğu
yön ünde karar vererek, şikâyeti re d d e tm iştir.197
D ü nya ticaretini denetlem eye hizmet eden bir m ekanizm a olarak
G A TT , çevre korum a politikalarının ticaret politikalarıyla uyumlu
durum a getirilmesinde yetersiz görünm ektedir. Getirilen çevre ölçünleri, ticarette rekabet eşitliği ilkesini zedelem ekte ve ölçünlcrin
ülkelere göre farklılıklar gösterm esi de sorunlar y aratm aktad ır.198
H em uluslararası ilişkiler, hem de ticaret kuramları ile ulusla­
rarası çevre politikalarını açıklarken ortaya çıkan en önemli güçlük,
m üm kü n olduğu kadar kapsayıcı kurallar oluşturm aya yönelik ulus­
lararası işbirliği ağının son d ere ce k arm a şık o lm a s ıd ır.199
197 Ycldan, op. cit., s. 51.
198 Ibid., s. 49.
199 Dierkes, op. cit., s. 365.
102
2.
K ü resel Ç evre P o litik a la r ın ın O rtaya Ç ık ışı ve
T em elleri
Çevre sorunları çok eskiden beri vardı. Avcılık konusunda ge­
tirilen sınırlamalar, kanalizasyon yapım ı, çöplerin toplanması ve yok
edilm esi ça b a la n daha 19. Y ü z y ıld a başlamıştır. A nca k çevre k oru ­
m a düşüncesi sistem atik olarak 20. Yüzyılın ürünüdür denilebilir.
Çevre koru m a politikalarının A BD 'deki temelleri 1960'lı yılla­
rın b aşında atılmıştır. G azeteci y a z a r Rachel C arson, doğanın k im ­
yasal m addelerle, özellikle de tarım da kullanılan pestisitlerle nasıl
kirletildiğini "Silent Spring" (Sessiz İlkbahar) adlı kitabında anlatı­
yordu. Bu kitap öyle bir yankı uyandırdı ki, ilk önce kim ya sanayî
temsilcileri, kitabın kam u o y u n d a yaptığı etkiyi bastırm aya çalıştılar,
daha sonra kitabın bütün baskılarını satın aldılar. Yine de, kitap,
durdurulam az bir biçimde en çok satanlar listesine girdi.200 D enile­
bilir ki, böylece A m erikan kam uoyu harekete geçti. D D T ve diğer
pestisitler kısa sürede yasaklandı; deterjan üretilirken biyolojik olarak
d oğada yok edilebilir olm a k oşulu getirildi. Bu d önem de, çeşitli
çevre ve doğa koru m a birliklerinin, derneklerinin ve örgütlerinin ku­
rulduğuna da tanık oluyoruz. Ö te yandan H ava Kirliliğini Ö nlem e
Yasası (Clean Air Act) ve Su Kirliliğini Ö nlem e Yasası (Clean W ater
Act) ile birlikte y aklaşık 13.000 yasa, yönetmelik, tüzük ve m ahkem e
kararı çıkarılmıştır. Ulusal d ü ze y d e en üst resm î çevre örgütü olarak
Çevre K orum a K urum u (Environm ental Protection A gency-E P A ) da
yine bu dönem de kurulmuştur.
A v ru pa'da çevre politikalarının gelişmesi 1972 yılında S tock­
h o lm ’de yapılan B irleşm iş M ille tle r Ç evre K onferansı ile b aş lam ış­
tır. A m a, çevre sorunlarıyla bağlantılı olarak, varolan kapitalist top­
lum sistemine eliştiriler 1960'lı yılların son unda oldukça şiddetli bir
b içim de yapılm ıştır.
200 von W eizsaccker, loc. cit., s. 14-16.
103
Ja ponya'da çevre d üşüncesinin gelişmesi ise, daha som ut ve
ciddi zararların yaşanm ası ile gerçekleşm iştir. C ıva ve k adm iyum
zehirlenm eleri nedeniyle binlerce ölüm yaşanm ış; yine, büyük kent­
lerde ve sanayi alanlarında hava kirliliği sınır değerleri çok aştığı
için, örneğin T okyo polisi halka g az maskesi dağıtm ak zorunda kal­
mıştır. B una karşın yüzbinlerce Ja p o n , kronik bronşit v e ,a k c iğ e r
hastalıkları n edeniyle hastaneye kaldırılmıştır.
1970'li yıllara gelene kadar, uluslararası politikanın gündemini
ekonom i, serbest ticaret ve ask erî güvenlik konuları oluştururken,
artık küresel çevre sorunları da artan oranda uluslararası düzeyde
politika konusu olm uştur. Ö zellikle sınırötesi çevre kirlilikleri, kü­
resel iklim değişikliği, ozon tabakasının incelm esi, uluslararası-su­
ların korunması gereği, çevre korum anın uluslararası rekabete etki­
leri nedeni de eklenince, çevre politikaları uluslararası sistem de ön
plana çıkm ış uluslararası d u ru m a getirilmiştir.
Ç evre sorunlarına çözüm b ulm a k için uluslararası işbirliği g e ­
reği, daha doğrusu, çevre sorunlarının üstesinden gelmenin tüm d ü n ­
yanın görevi olduğu ilk defa 1972 S tockholm Birleşmiş Milletler
Ç evre K onferansı'nda dile getirilm iştir.201
Uluslararası çevre politikalarında çevre korum a çabalarına y al­
nızca bölgesel ya da yerel olarak b akm ak ve zararları giderm eye ç a ­
lışm ak yerine, soruna nedensel olarak yaklaşm ak ve küresel olarak
k avram ak kaçınılm azdır.202 E k o sistem in bugün karşı karşıya b u ­
lunduğu tehlikelerin bilincinde olm ak mutlaka gereklidir, ancak so­
runları abartarak, felâket senaryoları üretm ek de herhangi bir yarar
sağlam ayacaktır. R om a K ulübü'nün 1972'de yayınlattığı "B ü y ü m e­
nin S ınırlan " adlı kitabını, nüfus gözlem cisi Paul Ehrlich'in projek­
siyonlarını felâket haberciliği olarak nitelendirenler, aslında eko no­
m ik gelişmişliğin bu gibi o lu m s u z öyküleri arttırdığını öne sü rm e k ­
tedirler.203 Ancak, karamsar bir h av a yaratmakla birlikte ve ideolojik
201 Wittkaemper, op. cit., s. 31-32.
202 von V/eizsaecker, loc. cit., s. 11-12.
203 John Naisbitt, Patricia Aburdcne, Megatrends 2000, çev. Erdal Güven,
İstanbul, Form Yayınlan, 1990, s. 19.
104
taraflılığına karşın R o m a K ulübü'nün bu çalışm ası, çevre soru n ları­
nın ö nem ine ilk kez değişik bir boyutta dikkat çekmesi bakımından
yalnızca felâket haberciliği olarak hafife alınam az. "B üyüm enin S ı­
nırları", çevre ile ekonom i arasındaki ilişkiyi de ilk kez gündem e
getirerek, bugün tüm dünyaca kabul edilen "sürdürülebilir gelişme"
kavram ının da bir anlam da tem ellerini atm ıştır dem ek abartm a sa­
yılmaz.
A rjantin B arilo che Vakfı ta rafından 1976 yılında hazırlattırılan
küresel araştırm a "Y oksulluğun Sınırları" (G renzen des Elends)
a d ıy la y a y ın la n m ış tır .204 R om a K u lü b ü ’nün hazırlattığı raporun tam
karşısında yer alan bu araştırm anın savı, sınırlanm ası gereken e k o ­
nom ik b ü y ü m e değil, sanayileşm iş ülkelerin ö lç üsü z tüketim alış­
kanlıkları olduğudur. E konom ik büyüm e, yine bu sava göre, teknik
açıdan denetlenirse, ya da enerji sorunu nükleer enerji kaynakları ile
çözülebilirse çevre tahripleri ortaya çıkm ayacaktır. Çevre ve gelişme
sorunlarını çözm ek için Kuzey'den G üney'e teknoloji transferi yapıl­
ması gereği de bu araştırm adaki ön eriler arasındadır.
B ariloche R aporu olarak da anılan bu araştırm a, gelişm ekte
olan ülkelerin 1972 yılında S to ckho lm 'de ısrarla üzerinde durdukları,
sanayileşm enin tüm ülkeler için vazgeçilm ez bir hak olduğunu v ur­
gulam aktadır. Ö nce yok sulluk ve azgelişm işlik le savaşılacak, daha
sonra çevre politikaları y aşam a geçirilecektir.
R om a K ulübü'nün ve B arilo che V akfı'nın hazırlattığı raporların
dışında, çevre sorunlarının uluslararası boyutlarına dikkat çeken ve
bu sorunlara ancak uluslararası işbirliği ile çözüm bulunabileceğini
savunan raporlar hazırlanm ış, bu k o n u d a p rogram lar uygulanm aya
çalışılmıştır. B un lar arasında 1979 tarihli "A vru pa T o p lu lu ğ u H ava
Kirliliğini Ö nlem e Sözleşmesi" (Luftreinhaltckonvention der EG),
A B D Başkanı Carter'a sunulan, Ç e v re Kalitesi Konseyi'nin (Council
on E nvironm ental Quality) hazırladığı "Global 2 0 0 0 ” ve "Global
Future" adlı raporlar, Uluslararası D o ğ a K orum a Birliği'nin (Interna204 Maracuja, Weltwirtschaft und Entwicklung, Informalionsbrief, Nr. 2
(August 1991), s. 4.
105
tional Union for the Conservation o f N ature) hazırladığı "W orld
C onservation S tra te gy”, 1982 yılında O E C D tarafından hazırlanan
"Econom ic and Ecological Interdependence", 1984'de D ünya K ay­
naklar Enstitüsü'nün (W orld R esource Institute) hazırladığı "The
Global Possible", 1987'de D ünya Çevre ve G elişm e K omisyonu'nun
hazırladığı "O rtak G eleceğim iz" adlı rapor sayılabilir.20^ T üm bu
raporlar ya da programlar, y önte m olarak farklı olsalar da, ortak
özellikleri d ünya çapındaki ekolojik sorunların boyutlarına ve ciddi­
yetine dikkat çekmeleridir. Ö rneğin, "Global Future" adlı raporda
ağırlık noktaları nüfus planlam ası, tarım alanlarının, genetik çeşitli­
liğin ve tropik orm anların korun m ası, kimyasal atıkların taşınm ası­
nın düzenlenm esi, karbondioksit kontrolü vb.'dir. "World C on serv a­
tion Strategy"de ise, toprağın korunm ası, ortak kullanım a konu olan
denizlerin, atmosferin ve A ntarktis'in kullanımının düzenlenm esi,
gelişm e yardım ları ve doğa k o ru m a yasalarının o n aylanm asına iliş­
kin konular yer alm aktadır.206
Uluslararası çevre politikalarında küresel bakış açısının g e ­
rekliliği yanında, bu politikaların siyasal açıdan uygulanabilirliği de
önem taşım aktadır. Ç evreye özen gösteren yeni bir gönenç modelinin
gerekli kıldığı üretim biçimi Avrupalı'Iara, A m erikalı'lara ve J a ­
pon'lara kabul ettirilerek, sürdürülebilir gelişme kavram ında, çoğu
zaman olduğu öne sürülen ideolojik ard niyetin gerçek olm adığı, d o ­
ğal yaşamın temellerini korum a maliyetinin herkese ait olduğu kan ıtlanm a lıdır.207 Y ine çevre politikasının getirdiği ekolojik kaygıla­
rın artık siyasal karar m e k an iz m a sın d a önem li ölçüde rol o ynam ala­
rının zam anı gelm iştir. Ö zellikle g elişm e politikaları ve dış politika
alanlarında çevre korum a düşüncesi etkili ve belirleyici olmalıdır.
S on olarak, çevre koru m a politikalarının altyapısını hazırlam ak
am acıyla eğitim, kültür, bilim ve teknoloji, çevre bilincini yayacak
b içim de yapılandırılm alıdır.
205 Wohlcke, Umwelt-und..., op. cit., s. 34-36.
206 Ibid., s. 37.
207 von Weizsaecker, loc. cit., s. 12.
106
2.1. K ü resel Ç evre P o litik a la rın ın O rta y a Ç ık ış N ed en leri
Çevre sorunlarının uluslararası durum a getirilmesi bir dizi zo­
runluluğun sonu cunda g erçekleştirilm iştir.208 İlk olarak, A vrupa ve
K uzey A m erika'y ı etkileyen geniş alanlı hava kirliliği, kükürtdioksit
ve azotdioksit em isyonlarının den e tim altına alınm ası gereğini ortaya
çıkarmıştır. Norveç ve İsveç gibi, bu em isyonlardan özellikle o lu m ­
suz etkilenen ükelerin yanında F edera l A lm anya da yer almıştır. Bir
diğer gelişme, ozon tabakasındaki incelem enin ortaya çıkarılması ile
gerçekleşm iş, önce 1986’da V iy a n a Sözleşm esi ve ardından 1987’de
M ontreal P rotokolü ile bu sorun d a uluslararası düzeye taşınmıştır.
Ü çüncü olarak, giderek kirliliğin arttığı Kuzey Denizi, Baltık Denizi
ve A kdeniz'in kirlilikten koru nm ası, uluslararası görüşm elere konu
olm u ştur.
Çevre sorunlarım küresel d üze yde ele almanın bu bağlam da
önemli nedenleri vardır.209 Birinci neden, bölgesel ya da küresel ni­
telikteki ortak çevre mallarının, K uzey A tlantik'teki balık varlığının,
sorum suzca, hızla ve geri getirilem ez bir biçimde tüketilmesidir.
İkinci neden çevreye verilen zararların ve çevre kirliliğinin artık sınır
tanımamasıdır. Bir diğer neden de, dünya pazarlarının çevre sorun­
ları açısından uluslararası d u ru m a gelm e özelliği sergilemesidir. Bu
pazar çerçevesinde çevreye zarar veren teknikler, ürünler ve atıklar
istenmemektedir. Öte yandan, çevre korum aya ilişkin getirilen k u ­
ralların ve ölçünlerin uluslararası ticarette rekabet koşullarını etkile­
mesi de önem taşım aktadır. Son olarak, çevreden ve doğal kaynak­
lardan yararlanm a ve bunlara zarar verme durum unda, maliyetlere
katlanm ak konusu nda adaletli bir paylaşım sağlanm ak istenm ekte­
dir.
Ulusal devletler artık e k olo jik krizin üstesinden tek başlarına
gelecek durum da değildirler. Bu nedenle çevre politikalarında ağır208 von Prittwitz, Das Katastrophenparadox..., op. cit., s. 235.
209 Helmut Breitmeier et al., "Internationale Umweltregime," Volker von
Prittvvitz (Hrsg.), Urmveltpolitik als Modernisierungsprozess, Opladen,
Leske und Budrich, 1993, s. 163-164.
107
lık, ulusal politikalardan uluslararası politikalara kaymaktadır. U lus­
lararası çevre politikaları ise, anc ak ulusal çevre politikalarının ba­
şarılı olmaları ile hedeflerine u laşabileceklerdir.210 T ek tek devlet­
lerin çevre politikalarının kendi sınırları içinde başarıya ulaşması,
uluslararası çevre politikalarının d a başarı şansını arttıracaktır. Öte
yandan, ne yazık ki, ulusal çevre politikaları gibi uluslararası çevre
politikaları da, şok etkisi yaratan y ıkım lar ya da olaylara tepki biçi­
m inde ortaya ç ıkm ak tadır.211
U luslararası çevre politikalarının oluşm asının zam an açısından
dört evrede gerçekleştiğini söyleyebiliriz.212
1. 1960 yılına kadar olan evre de çevre korum a çabalarının yal­
nızca doğa koruma, hayvan ve bitki varlıklarının korunm ası, o rm an ­
ların korunm ası gibi sınırlı alanlarda gerçekleştiği görülm ektedir.
2. 1960-1970 yılları arasınd a ise, çevre konusunun daha çok
düşünsel alanda tartışıldığı, "B üyü m enin Sınırları" gibi yeni d ü ­
şü nc ele rin ortaya atıldığı ve araştırm aların yoğu nlaştığı dikkat
çekmektedir.
3. 1970-1980 yılları arası, ulusal çevre korum a çabalarının ör­
gütlenm eye başladığı bir evre olarak kabul edilebilir. Bu dönem de,
örneğin, A B D 'de Ulusal Ç evre K o ru m a Yasası çıkarılmış, ya da
1972 S tocholm Birleşm iş M illetler Çevre Konferansı'ndan sonra bir
çok ülkede çevre bakanlıkları kurulmuştur.
4. 1980'li yılların başından itibaren ise, uluslararası işbirliği­
nin, çevre korum anın her alan ında yoğunlaştığı açıkça görü lm e k te­
dir.
210 Martin Uppenbrink, "Umweltpolitik und Umweltrecht," Bundesakademie
für Wehrverwaltung und Wehrtechnik in Mannheim (Hrsg.), Aktuelle
Rechtsfragen des Umweltschutzes, Heidelberg, R.v. Decker’s Verlag,
1981,s. 11-12.
211 Martin Jaenicke, "Erfolgsbedindungen von Umweltpolitik im Internatio­
nalen Vergleich," Zeitschrift für Umweltpolitik und Umweltrecht, Nr.
3 (1990), s. 213.
212 Bacchler et al., op. cit., s. 106.
108
Ekolojik sorunlar, iki biçimde uluslararası politikaların konusu
durumuna gelebilir.213 İlk olarak, çevre zararları siyasal açıdan artık ta­
şınamaz olarak tanımlanırsa ve ikinci olarak da, ulusal politikalar sınırötesi kirlilik ve zararların maliyetini taşıyamazsa ve zararların kaynağı
başka devletlerin sınırlan içindeyse, uluslararası işbirliği ilkesi gere­
ğince ortak politikalar oluşturmak ve yürütmek kaçınılmaz olacaktır.
Uluslararası çevre politikaları ulusal çevre politikalarından, bu
politikaları belirleyecek, u y g ulayacak ve eşgüdüm sağlayacak tek bir
m erkezî birim e -örneğin ulusal çe v re politikalarında bu birim devlet­
tir- sahip olm am akla ayrılm aktadır.214 Küresel ve sınırötesi çevre
zararlarına yönelik uluslararası politikalar ancak, uluslararası konfe­
ranslar, sözleşm eler, diplom atik girişim ler biçim inde, ya devletler
arasındaki tek taraflı görüşm elerle ya da uluslararası örgütlerin ara­
cılık ettiği çok taraflı görüşm elerle gerçekleştirilm ektedir. U luslara­
rası çevre politikalarının tek yaptırım gücü, devletler hukukuna da­
yanılarak hazırlanan sö zleşm elerin yalnızc a im zalam ış devletleri
bağlam asıdır. Öte y andan, uluslararası çevre korum aya ilişkin d ü ­
zenlemelerin uygulam aya konulm ası, tek tek devletlerde olduğu ka­
dar kolay ve etkin olm am aktadır.215
U luslararası çe v re politikaların ın karşı karşıya bulunduğu
güçlükler yalnızca personel, akçal ya da örgütsel olanlar değildir.
Belki bu güçlüklerden daha önem lisi, siyasal boyutta ortaya çıkan,
politikalar saptanırken çıkarların uzlaştırılm ası sorunudur. Farklı
ekonom ik, siyasal ve toplum sal yapılara sahip ülkeler arasında, çıkar
ve h e d e f çatışmalarının olması son derece doğaldır. Çünkü, aynı ü l­
kedeki farklı kurumların çevre politikaları arasında bile çoğu zaman
keskin ayrılıklar bulunmaktadır.
Uluslararası çevre politikaları ile ilgili bir diğer önemli sorun
da, çevre k orum a am acıyla d evletlerin içişlerine karışılacağı kaygı213 Dierkes, Hartje, op. cit., s. 93.
214 Ibid., s. 92.
215 Meinolf Dierkes, Karl-Heinrich Hansmeyer, "Umwelt und Gesellschaft:
Beitraege und Emfehlungen zur Rechts-, Politik-und Wirtschaftswissens­
chaftlichen Analyse von Umweltproblemen," Zeitschrift für Umweltpo­
litik und Umweltrecht, Nr. 1/1985, s. 7.
109
sidir. H içbir devletin içişlerine k a r ış l a m a y a c a ğ ı, devletlerin ulusal
egem enlik haklarının doğal bir sonucudur. A ncak yine, hiçbir devle­
tin, egem enlik hakkına dayanarak çevresini ve doğal kaynaklarını
sorum suzca tahrip ederek ortak yaşam ın temellerini tehlikeye ata­
mayacağı da unutulm amalıdır. Brezilya, Bolivya, Peru, Ekvator,
K olom biya ve V enezuela gibi A m azo n Bölgesi'nde yer alan ülkeler
bu açıdan çok ciddi eleştirilere h e d e f olmaktadırlar. Sayılan ülkeler
ise, ulusal egem en lik haklarını öne sürerek her türlü karışm ayı red­
detm ekle, ekolojik nedenli karışmaları, ülkelerini kurnazca ele ge­
çirm ekte kullanılacak T ruva atına benzetm ektedirler.216
Ç evre k o rum a çabalarının uluslararası rekabet koşullarını et­
kiliyor olm ası, uluslararası çevre politikalarına uzlaşm acı bir özellik
kaz and ırm aktad ır.217 Sözkonusu uzlaşm anın sağlanm ası ise, her za­
man istenen biçimde olm am aktadır. Örneğin, ozon tabakasının ko­
runması am acıyla bazı ülkeler, d a h a uzun süre önce kendileri için
sınırlam alar getirm işken diğer bazı ülkeler zararlı em isyonlarını h a ­
vaya bırakm akta sakınca görm em ektedirler.
Uluslararası çevre politikalarında A BD 'nin k onum u oldukça
önem lidir. Ç ünk ü her şeyden önce, gelişm ekte olan ülkelerin büyük
bölüm ünün dış borçlarının A B D 'y e olduğu görülm ektedir. Öte yan ­
dan, gelişm ekte olan ülkeler, A B D ihracat pazarının % 34'ünü oluş­
turm aktadırlar.218 Bir başka deyişle, gelişm ekte olan ülkelerdeki
ekonom ik, siyasal ve toplumsal kararlılık A B D ’nin hem istediği, hem
de bir anlam da istemediği bir durum dur. Ö rneğin, 1980'li yıllarda
borçlu ülkelerin borçlarının hızla tırmanması ve bu ülkelerdeki ka­
rarsızlıklar yaklaşık 1.8 m ilyon A m erik a n yurttaşını işsiz bırak­
m ı ş t ı r . 219 A ncak A BD , kendisi için bu açıdan önem li bir fırsat gibi
görünen Rio Zirvesi'ni yeterince kullanam amıştır. 1972 Stocholm
216 Wöhlcke, loc. cit., s. 80.
217 Ibid., s. 77-78.
218 James Gustave Spcth, "Eine bestandsfaehige Zukunft nach Rio?Perspektiven für die Wcltkonfercnz über Umwelt und Entwicklung," E u­
ropa Archiv, Folge 9/1992, s. 249.
219 Ibid., s. 249.
1 10
Konferansı'ndan bu yana üstlendiği öncü rolü de Rio Z irvesi'nde ta­
kındığı tavırla kaybetm iş; A v ru p a ve Ja p o n y a ’ya kaptırmıştır. Ç ü n ­
kü, özellikle Doğu-B atı gerginliği y um uşadığ ından beri, dünya poli­
tikalarının ağırlık noktası çevre ve azgelişm işlik sorunlarına k a y ­
m ış tır .
2.2. K ü resel Ç evre P olitik aların d a D üzey Sorunu
Uluslararası çevre politikaları, çevre korum a alanında işbirliği
çabaları ile ortaya çıkmıştır. U luslararası düzeyde çevre korum a
alanında hareketliliğin başlam asının türlü nedenleri vardır.220 Her
şeyden önce, R om a K u lübü’nün yayınlattığı "B üyüm enin Sınırları"
adlı raporun başını çektiği bir dizi araştırm a çevre sorunsalını, tüm
yeryüzünü tehdit eden kaynak sorunsalı olarak sunm uş ve çözüm ün
de, kaynak tüketim inde küresel bir değişiklikte yattığını sa v u n m u ş­
tur. D iğer bir neden ise, devletler ve halklar arasındaki dayanışm acı
ilişkinin devletler huku ku çe rçeve sinde biçim lenm eye başlamasıdır.
B una en iyi örnek 1972 S tockholm Bildirgesi'nin 21. ve 22. M a d d e ­
leridir.221 Bildirge'nin 21. m a d d esin e göre, devletler, Birleşmiş
Milletler Şartı’na ve devletler hukuku ilkelerine göre, egem enlik
h ak lan gereğince kendi çevre politikalarını uygulayabilirler, ancak
türlü eylemleri nedeniyle başka bir devlete ya da kendi egem enlik
alanı dışındaki bölgelere zarar verem ezler. Devletlerin verdikleri
zararların ödenm esi ve sorum lulukla ilgili devletler hukuku hük üm ­
lerinin geliştirilmesi konu sun da işbirliği yapm aları gereği de yine 21.
m addede vurgulanm aktadır.
T ek tek devletler düzeyinde uygulanm akta olan çevre kuralları
ve ölçünleri arasında, uluslararası düzeyd e uyum sağlam ak da bir d i­
ğer önemli neden olarak sayılabilir.
220 Von Prittwitz, "Drei Ansaetze...," op. cit., s. 491.
221 "Stockholmer Konferenz der Vereinten Nationen über die Umwelt des
Menschen vom 5. Bis zum 16. Juni 1972," Europa Archiv, Folge 18/1972.
s. 447.
111
Ç evre politikalarının etkin ve başarılı olabilmeleri için hangi
düzeyde belirlendikleri ve yürütüldükleri de önemlidir. Bu nedenle
uluslararası ya da ulusüstü örgütlerin, çevre sorunlarının çözüm ünde
hem siyasal, hem dc hukukî ağırlıkları nedeniyle daha etkili olup
o la m ayacakları tartışılm aktadır.222
Bir çevre sorunu hangi d ü ze yd e ortaya çıkıyorsa, doğal olarak
sorunu çözm ek için oluşturulacak politikalar da, o düzeyde belirlenip
uygulanacaktır.
Ç evre sorunlarının küreselleşm esiyle birlikte, bu sorunların
çözüm ü için politikaların hangi d üzeylerde etkin olarak oluşturula­
bileceği konusu da tartışılm aya başlanm ıştır. H atta bu konuda, bir
adım daha ileriye gidilerek, çevre kirizinin küresel nitelik taşır d u ­
ruma gelmesi nedeniyle bir "dünya hüküm eti" bile önerenler olm u ş­
tur.223 Sava göre, bu dünya hü küm eti, barışı ve insan haklarını g ü ­
vence altına alacak, yeryüzünde yaşayan insanların yeterli ve sürekli
olarak beslenmelerini sağlayacak ve çevre sorunlarının ortaya çık­
malarını önleyecektir. G erçekleştirilm esi durum unda, çok daha güzel
bir d ünya sözü veren "dünya hüküm eti" düşüncesi yine de, ancak bir
ütopya olarak kalm aya m ahkum görünüyor. Sözkonusu hükümetin
ko nu m una sahip o lm a m a sına karşılık, b ugünkü Birleşm iş M illetler
de dahil olm ak üzere uluslararası örgütlerin bile, uluslararası işbirliği
ç a b alarında çoğu kez başarısız olm aları bu olasılığı güçlendiriyor.
U luslararası çevre politikaları, bu politikaların hangi düzeyde
belirleneceği konusunda bir ikilem içinde bulunmaktadır. Bir yandan,
çevre sorunlarının artık sınır tan ım am ası, kurumsal açıdan uluslara­
rası ve ulusüstü örgütler yönü nde, bir başka deyişle üst düzeyde ör­
gütlenmeyi gerektirirken; yerel, bölgesel ve ulusal koşulların da gözönüne alınması ve daha alt düzeyd eki kurum sallaşm aya da önem
verilmesi gerekmektedir. Bu ikilem aslında, "küresel düşünme, yerel
davranm a" söylemi ve "yerellik ilkesi" (Subsidiarity Principlc/
222 von Prittvvitz, loe. cit., s. 490.
223 von Prittwitz, Das Katastrophenparadox..., op. cit., s. 219-220.
112
Subsidiaritaet Prinzip)224 ile aşılabilecektir. Ö rneğin, ozon ta b aka­
sının incelm esinde olduğu gibi, küresel çevre sorunlarının çözüm üne,
tek tek ulusal düzeyde başlanm alı, ancak daha üst d üzeylerde yoğun
ve etkili bir eşgüdüm ve karar m ekanizm ası geliştirilmelidir.
Yerellik, ya da hizmetle halka yakınlık ilkesi, katolik sosyal
öğretisinden doğm uştur. Pozitif yorum u, bir toplum un içinde örgüt­
lenmiş alt düzeydeki toplulukların, güçlerinin yetmediği yerde bir­
birlerine yardım cı olm alarını; neg a tif yorumu ise, görevlerini yerine
getiremedikleri yerde bu alt birimlere devletin karışm asını anlat­
m aktadır.225 Bu, ilke bugün, m odern devletlerde, daha çok, yönetim
düzeyleri arasındaki görev ve yetki paylaşımı ile işbölü m ünü ve iş­
birliğini anlatm aktadır. Her yönetim düzeyi, tekçi devletlerde m er­
kezî ve yerel yönetimler; federal devletlerde federal devlet, eyaletler
ve yerel yönetim ler olmak üzere, en etkin ve ekonom ik biçim de yeri­
ne getirebileceği görevleri üstlenmelidirler. Sanayileşm iş ülkelerdeki
özelleştirme çabalarının m antığının da sözkonusu ilke önem li ölçüde
etkili olm aktadır. Bir başka deyişle, burada, özel kesim ile kamu
kesimi arasında görev ve sorum lulukların paylaşıldığı sö y le n eb i­
lir.226 Ulusal düzeyde ortaya çıkm ış olan yerellik ya da hizmette
halka yakınlık ilkesi, ulusüstü örgütlerde, örneğin A vrupa Birliği'nde
çok önem kazanm aktad ır ve A v ru p a Birliği’nin kuruluş yasası sayı­
lan M aastricht A ntlaşm ası'nın da temel ilkelerindendir.
Çevre politikalarının düzeyinin belirlenmesiyle ilgili olarak
karşılaşılan ikilemi aşm anın bir diğer yolu da, çevre politikaları
açısından yerel, ulusal, bölgesel ve uluslararası ayrım ı yapm adan her
düzeyde etkin olm aktır.227 Ö rneğin, barış ve çevre ö rgütü olan Yeşil
224 "Subsidiarity principle" Prof. Dr. Ruşen Keleş tarafından "yerellik ilke­
si" ya da "hizmette halka yakınlık ilkesi" biçiminde kullanılmaktadır. Ça­
lışmamızda da, bu tanımlar kullanılacaktır. Bkz. Ruşen Keleş, "Hizmette
Halka Yakınlık (Subsidiarity) İlkesi ve Yerel Yönetimler," Çağdaş Yerel
Yönetimler, Cilt 4, Sayı 1 (Ocak 1995), passim.
225 Peter Eichorn et al. (Hrsg.), Verwaltungslcxikon, 2. ncu bearbeitete Auflage, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 1991, s. 806.
226 Keleş, "Hizmette..., loc. cit., s. 5.
227 von Prittwitz, loc. cit., s. 223.
113
Barış (Greenpeace), uluslararası düze y d e yaptığı gösteri niteliğin­
deki eylemleri ile dünya k am u o y u n u etkilemekte; am a aynı zam anda
ulusüstü, ulusal ve yerel düzeyde de ses getiren çalışm alar y ap m a k ­
tadır.
2.3. K ü r e s e l Ç e v r e P o l i t i k a l a r ı n ı n K u r u m s a l l a ş t ı r ı l m a s ı
1972 Stockholm Birleşm iş M illetler Ç evre K onferansı, y a l­
nızca çev re sorunların a bakış a ç ısın d a yenilik getirm ekle kalm am ış,
aynı zam anda, sorunların üstesinden gelebilm ek için uluslararası iş­
birliğinin gerekliliğini vurgulayarak, sorunun kurumsal yönüne dik­
katleri çekm eyi de başarm ıştır.
A slında birçok ülke, Stockholm Konferansı yapılmadan önce,
çevre sorunları ile uğraşan b ö lü m le r ya da birim ler o luşturm u şlar­
d ı.228 En eski kurum, İsveç'te 1969 yılında kurulan İsveç Ulusal
Çevre K orum a Kurulu (Sw edish N ational Environmental Protection
Boardy)'dur. K anada Ç evre Dairesi'nin (Canadian Departmanı o f the
Environm ent)
1970'de Japon
Ç e vre
Kurum u'nun
(Environm ent
A gency o f Japon) ise 1971 yılınd a oluşturulduğu görülmektedir.
Fransa, bir adım daha ileri gide re k yine ayııı yıllarda Çevre ve Doğa
K o ru m a B akanlığı kurm uştur. S tock h o lm Birleşm iş M illetler çevre
K onferansı'ndan sonra bu örgütlenm elerin sayısının arttığı bilin­
mektedir. Artan k uru m sallaşm a eğ ilim ine koşut olarak çev reye iliş­
kin yasal düzenlem elerde büyük bir patlam a m eydana gelmiştir. Öte
yandan, görevleri doğrudan çevre ko rum a olan bu birimlerin yanı sı­
ra, dışişleri bakanlıklarında, görevleri uluslararası çevre korum a
olan birim ler de oluşturulm u ştur. B u birim ler aracılığı ile Birleşmiş
M illetler ve O E C D gibi uluslararası örgütlerin çevre sorunlarına il­
gileri artm ıştır.229 H üküm etler böyle yeni yapılar kurarak çevre p o ­
litikalarına duyarlılıklarını serg ilem işler ve bu y önd e politik sinyal­
228 Umwelt-Weltweit: Bericht des Umweltsprogramms der Vereinten
Nationen (UNEP) 1972-1982, op. cit., s. 6.
229 Lang, op. cit., s. 172.
114
ler verm işlerdir. Dışişleri bakanlıkları içindeki k u ru m sallaş m a sü ­
recine, çevre bakanlıklarının k uruluş süreci eşlik etmiş; pek çok iki
taraflı ya da ço k taraflı gö rüşm elere çevre bakanlıkları da delege
g ö n d e r m e y e b aş lam ışla rd ır.230
Ç evre k o rum a çabalarının ö rgütle nm esi ve kurum sallaşm ası ile
ilgili iki model öne sürülm ektedir.231 Bu modellerden ilkine göre,
gerek ulusal gerekse uluslararası d ü ze y d e çevre politikalarından so ­
rumlu ve yetkili tek bir birim olmalıdır. Böylece kararlar daha çabuk
alınacak ve dah a etkili uygulanacaktır; aynı za m a n da değişik birim ­
ler arasında ortaya çıkacak eşg ü d ü m sorunları da önlenebilecektir.
A ncak bu m odelin yine de, m odern çevre ko rum a politikaları anlayı­
şına uym adığı açıktır. Çünkü çe v re sorunsalı ekono m ik, siyasal,
teknolojik ve toplum sal gelişm elerle yakından ilişkilidir ve bu g e ­
lişmelerle ilgili sorunlardan ayrı ele alınam az. Bu noktada, b ütü n­
leşme modeli olarak ifade edilen ikinci model günd em e gelmektedir.
Çevre korum a görevinin her düzeydeki yönetim birimine ve her
alanda çalışan örgütlere verilmesi, böylece her türlü politika alanıyla
bütünleştirilm esi am açlanm ak tadır. Ciddi e ş g ü d ü m sorunlarıyla bir­
likte bu modelde, asıl görevin çe v re korum a olm am ası nedeniyle kimi
zaman bu am acın geri planda k alm a ve ihmal edilm e tehlikesi ortaya
çıkm aktadır.
Ulusal düzeyde, tekçi devletlerde m erkezî yönetim le yerel y ö ­
netimler; federal devletlerde ise, federal devlet, eyaletler ve yerel y ö ­
netimler çevre korum a görev ve yetkilerine sahiptirler. Aynı zamanda
yurttaşların ve sivil toplum kum rularının da sorum lulukları vardır.
1970'li yıllardan itibaren kurulan çevre bakanlıklarının temel işlev­
leri, bir yandan ulusal çevre politikaları arasında eşgüdüm sağlamak,
siyasal sorum luluğu üstlenmek ve bir yandan da uluslararası alanda
ulusal çıkarları temsil etmektir.
230 Ibid., s. 173.
231 Ayşegül Kaplan, Wie laesst sich Umweltschutz als Querschnittsaufga­
be in der Verwaltungsorganisation umsetzen?, Yayımlanmamış Yük­
sek Lisans Tezi, Speyer, Hochschule für Verwaltungswissenschaften Spe­
yer, Maerz 1994, passim.
115
Uluslararası çevre politikalarının o luşturulm asında izlenen y o ­
lun da, iki m odelin uzlaştırılması biçim inde olduğu görülmektedir.
Birleşmiş M illetler Ç evre P ro gram ı (U N E P), diğer aktörler olan
uluslararası örgütler ve ulusal devletlerin çevre politikaları arasında
eşgüdüm sa ğ lam ak ta ve uluslararası işbirliğini gerç ekle ştirm e kte­
dir.
. Çevre politikalarında kurum sal yeterlilik için çevre korum a ç a ­
balarının eşg ü d ü m ü ve denetimi ö lç ü t olm aktadır.232 Çevre sorun­
larının karm aşık yapısı ve n edenlerin in içiçe g eçm iş olması, g e le ­
cekte ne tür g elişm e ler olacağını kestirmeyi güçleştirm ektedir. Bu
nedenle, g elecekte karşılaşılabilecek ekolojik tehlikelere hemen
tepki verecek, hazırlıklı olmayı sağlayacak çevre politikaları üretm ek
pek m üm kün görünm em ektedir. Ö rneğin, Federal A lm anya'da çevre
bakanlığı, Ç ernobil'de yaşanan rea ktör felâketinden hem en sonra,
1986'da kurulm uş ve gelişm ekte olan ülkelerde nükleer enerjinin
kullanım ının d üze n le nm esine ilişkin uluslararası çab alar için de
adeta bu felâketin yaşanm ası beklenm iştir. Öte yandan, ne akçal, ne
personel, ne kurumsal, ne hukukî ve ne de p rogram lar açısından h a ­
zırlıkların yeterli olm adığı a ç ıktır.233
2.4. K ü resel Ç evre P olitik a la rın ın D eğ erlen d irilm esi
U luslararası d üzeyde politika belirleme m ekanizm ası, her şey­
den önce ulusal devletlerin çıkar çatışm aları yüzünden güçlü bir bi­
ç im d e sınırlanm aktadır.234 K üresel çevre politikalarının değerlendi­
rilmesinde etkililik (efectivity/Effektivitaet), etkinlik (efficiency/
Effizienz) ve uygulanabilirlik (Practicability/Praktikabilitaet) olmak
üzere üç ayrı ölçüt kullanılm ak tadır.235
232 Willy Jürk, "Struktur des DDR Umweltministeriums," Informationsdi­
enst Umweltrecht, Nr. 2 (April 1991), s. 70.
233 Wöhlcke, loc. cit., s. 62.
234 Michael Strübel, "Umweltpolitik und internationale Beziehungen," Beate
Kohler-Koch (Hrsg.), Technik und internationale Politik, 1. Auflage,
Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 1986, s. 481.
235 von Prittwitz, Wolf, op. cit., s. 201-206.
116
Çevre politikalarının etkililiği, etki genişliği ve etki derinliği
boyutlarında ele alınmalıdır. K üresel çevre politikalarının en önemli
konusunu oluşturan küresel m alların korunm ası çabaları, alan olarak
kapsayıcı önlemleri gerektirm ektedir. Küresel bir mal olan iklim,
nasıl ki, yeryüzündeki tüm ülkelerin eylem leriyle değişikliğe uğruyorsa, tüm bu eylemlerin denetim i de tüm ülkeleri kapsayacak bi­
çim de olmalıdır. O zon ta bakasının incelm esine neden olan hidrokarbürlerin üretimi ve kullanım ı önceleri belli bazı ülkelerde y oğunlaş­
mıştı. 1980’li yılların sonuna k ad a r F C K 'lar A BD , İngiltere, Federal
A lm anya ve İspanya gibi az say ıd a ülkede üretilirken, Çin gibi ge­
lişmekte olan ülkelerdeki buzdolabı ve diğer soğutucuların üretimi
sırasın da da yaygın olarak k u lla n ılm ay a başlandı. Bu nedenle geniş
alanlı çevre politikaları kaçın ılm az d urum a geldi. Etki alanı daha dar
olan çevre politikaları ancak, bazı bölgelerle sınırlı çevre sorunları
için sözkonusudur.
Etki genişliği, çevre politikalarının yalnızca m ekânsal bo y u tu ­
nu değil, zaman boyutunu da ifade etmektedir. Küresel çevre m alla­
rının korunm ası ile ilgili önlem ler, sürekli ve kesin bir biçimde kurum sallaştırılm ışlarsa etkili olurlar. Bir de, etkililik için, önlemlerin
tüm eylem alanlarını kapsaması gerekm ektedir. Ö rneğin, etkili iklim
korum a önlem lerinde çevre politikaları, sanayi politikaları, tarım ve
orman politikaları hep birarada düşünülm elidir.
Çevre politikalarının etki derinliği büyük, orta ve az olmak
üzere farklılık gösterm ektedir. Ç e v re sorunlarını önlem eye yönelik
nüfus politikaları, çevre dostu teknolojilerin geliştirilmesi ve tüketi­
me yönelik ekonom ik b ü y üm e n in sınırlanmasını am açlayan politi­
kaların etki derinliği büyüktür. E tki derinliği orta olan politikalar,
örneğin, teknik anlam da atıkların etkisiz d u rum a getirilmesini ya da
yeniden kullanımını sağlayacak politikalardır. Onarıcı ve denetleyici
çevre politikaları ise, etki derinliği en düşük politikalardır.
Küresel çevre politikalarının etkinliği, ekonom ik-ekolojik, top­
lumsal ve siyasal-kurumsal b oyutlarda düşünülmelidir. Küresel çevre
politikalarının ek onom ik etkinlikleri, küresel çevre mallarının k o ­
117
runm asının yanı sıra, kısa d ö n em li ekonom ik hedeflerin gerçekleş­
tirilmesiyle ölçülm ektedir. Ekolojik etkinlik ölçütü ise, çevre korum a
politikalarında, katlanılan eko n o m ik ve toplumsal yük ile küresel
çevre m allarının ne ölçüde korunduğ u ilişkisidir. T oplum sal etkinlik
ölçütü, küresel çevre koruma önlemlerinin yarar ve maliyetlerinin
ülkeler arasında dengeli dağıtılıp dağıtılm adığıdır. S iyasal-kurum sal
etkinlik ölçütü, küresel çevre politikalarının varolan siyasal sistem ve
kurum lar tarafından uygulanabilirliğini ve taşınabilirliğini anlat­
maktadır.
Bu noktada küresel çevre politikalarının uygulanabilirliğinin
ekonom ik ve teknik, siyasal ve toplum sal anlam da ele alınması ge­
rekmektedir. Ancak, aktörlerin çevre bilinçlerinin dereceleri ve çı­
karları farklı olduğu için uzlaşm a ve dolayısıyla küresel çevre p oli­
tikalarının uygu lanm asın da g ü çlükler ortaya çıkmaktadır.
Bugün egem en olan küresel çevre politikalarının temel çizgileri,
zengin sanayileşm iş ülkeler ta rafından biçim lendirilm ektedir. Ç evre
bilinci ve çevre politikaları genelde, endüstriyel mal ve ürünlerin y a ­
rattığı atıklar, zararlı m adde em isyonları, türlerin ve doğal güzellik­
lerin yok edilmesi gibi modern toplum un uygarlık sorunları ile y a ­
kından ilgilidir. Bu nedenle, m odern çevre politikaları da modern
toplum un koşulları altında belirlenm ekte, sanayileşm iş ülkelerin ve
uluslararası örgütlerin çevre politikaları, bu nedenle, koşullar açı­
sından "zenginlik ekolojisi" olarak tanım lanm aktadır.236 Zenginlik
ekolojisi, insanın doğaya egem en olduğu bir evrenin ürünüdür. Her
ne kadar bugün bile, d oğ aya yakın geleneksel yaşam biçimleri varsa
da, ancak, bunlar yaygınlık k az an a m a m ış, m odern toplum karşısında
varlık göste rem em işlerdir. U luslararası çevre politikaları üzerinde bu
nedenle etkileri yoktur.
"Kıtlık ekolojisi” de zenginlik ekolojisi ile yakından ilgili bir
kavramdır. V arolan kaynak kıtlığında bu kavram, doğal kaynakların
yeniden kullanılabilm esini, yeniden kazanılmasını ve bilinçli tük e­
tilmesini anlatır.237 Kıtlık ve zenginlik ekolojileri yaklaşım larını
236 Ibid., s. 206-207.
237 Ibid., s. 209.
118
bütünleştiren kavram ise, "sürdürülebilir gclişme"dir. Küresel çevre
politikaları, çevre koru m a ve gelişm e politikalarının basit bir toplamı
değildir. Tersine, yeryüzündeki tek tek ülkelerin kıtlık ve zenginlik
ekolojilerinin bilinçli karışımıdır.
II. U L U SL A R A R A SI Ç E V R E P O L İT İK A L A R IN IN
A K T Ö R L E R İ V E K Ü R E S E L Ç E V R E P O L İT İK A L A R IN A
K A T K IL A R I
Uluslararası düzeyde çevre k o ru m a alanında işbirliği, her ne
kadar 1972 Stockholm Birleşm iş M illetler Ç evre K onferansı ile
başlam ışsa da, d a h a 20. Y üzyılın başında, d evletler arasında, ulus­
lararası hukuk aracılığı ile bir uluslararası çevre hukuku oluşturm a
çabaları başlam ıştı den ileb ilir.238 Ö rneğin, 1902 yılında, kuş türle­
rini korum ak üzere bir sözleşm e yapılm ış, 1930'larda Uluslararası
Ç alışm a Örgütü (ILO) çe rçeve sinde işçileri üretim sürecindeki za­
rarlı m addelerden k orum ak a m ac ıy la an dlaşm ala r im zalanmıştır.
Uluslararası çevre politikalarının, uluslararası çevre koruma
çabalarını ve işbirliğini etkileyen bazı temel özelliklerinin anım san­
m asında yarar vardır.239 Bunlardan birisi, politika aktörlerinin birbi­
rinden bağım sız birim lerden o luşm asıdır. Öte yandan, ulusal çevre
politikalarında olduğu gibi, devletin işlevine benzer bir işlev yükle­
nen, yaptırım gücünc sahip, bu b ağım sız birimlerin üzerinde bir birim
yoktur. Uluslararası çevre politikalarının bir diğer özelliği de, ülke­
lerin yapısal farklılıkları nedeniyle, toplumsal, kültürel, siyasal ve
ekonom ik ilişki kurm ada güçlük çekmeleridir. Yine, uluslararası
sistemde, uluslar ve kültürler arasın da varolan etki ve baskı ilişkileri,
çevre politikalarında da d uy um sanm aktad ır. A skerî vc kültürel etki
kullanım ının yanı sıra, bilgi kaynaklarına sahip ülkelerin, diğerleri
üzerindeki ezici etkileri bilinmektedir.
238 Michael Strübel, Interııaionale Umweltpolitik: Entwicklungen Defizite
Aufgaben, Opladen. Lcskc und Budrich, 1992, s. 222.
239 von Prittwilz. loc. cit., s. 217-219.
119
1.
U lu slararası D ü zeyd e Ç ev re K orum a Ç abaların ın
D önü m N ok taları
Küresel çevre sorunları ve bu sorunlardan kaynaklanan ekon o­
mik ve toplum sal sonuçlar, hem sanayileşm iş, hem de azgelişm iş
ülkeler için, tüm insanlığın y a ş a m a sorunu duru m u n a gelmiştir.
K arşılıklı bağım lılık ve kürese lle şm e, bu g ü n k ü çevre sorunlarının
iki temel özelliğidir. Ü çüncü D ün ya ülkeleri, küresel çevre sorunla­
rının m erkezinde y e r alm aktadırla r ve sanayileşm iş ülkelerin teknik
ve akçal yardım ları olm adan içinde bulundukları yoksulluk ve çevre
sorunlarından kurtulmaları m ü m k ü n görünm em ektedir. S anayileş­
miş ülkeler de, çevre sorunlarının küresel olm a özelliğinin ve ulus­
lararası sistem de karşılıklı bağım lılık yaratm asının bilincinde o la­
rak, uluslararası konferans ve zirvelerde, azgelişm iş ülkelere yardı­
ma hazır olduklarını dile getirmektedirler.
Ö te yandan, gelişm e ve çe v re sorunları arasındaki ilişkinin
farkına varılmasıyla, çevre politikaları, uluslararası ek o n o m ik iliş­
kiler ve uluslararası diplom asi d ü ze y in d e ele alın m a y a başlanmıştır.
1972 yılında S tockholm 'de yapılan ilk Birleşm iş M illetler Çevre
K onferansı, uluslararası çevre politikalarını o luşturm ak ve doğal
yaşam temellerini dün ya çapında ko ru m ak am acıyla çok taraflı g ö ­
rüşm elerin b a ş lam asın a öncülük etm iştir.
1.1. 1972 S tock h olm B irleşm iş M ille tle r Ç evre K on feran sı
S tocholm Birleşm iş M illetler Ç evre K onferan sı'na hazırlık
am acıyla, 1971 yılı Haziran ay ın da ayında İsviçre F ounex'de yapılan
toplantıda, çevre ve gelişm e arasındaki ilişki ilk defa ku rulm uştur
diyebiliriz.240 A zgelişm iş ülkeler her ne kadar çevre sorunlarına sa­
nayileşm enin neden olduğu nu ve b u sorunların sanayileşm iş ülkeler ,
240 Umwelt-Weltweit: Bericht des Umweltprogramms der Vereinten Na­
tionen (UNEP) 1972-1982, op. eit-, s. 5.
120
tarafından çözülmesi gerektiğini savunm uşlarsa da, son unda kendi
içinde bulundukları eko n o m ik ve toplum sal azgelişm işliğin de bir
çevre sorunu olduğunu kabul etmişlerdir. Öte yandan, gelişmekte
olan ülkelerin karşılaştıkları pek ç o k çevre sorunu nun sa n ayileşm iş
ülkelerin, sa nayileşm e süreçlerinin başlangıcın da ço ktan yaşad ık la­
rı; şimdi aynı hataların gelişm ekte olan ülkeler ta rafından y a p ılm a ­
sının önlenm esinin m ü m k ü n old u ğ u ortaya çıkmıştır.
E k o nom ik ve toplum sal azgelişm işliğin yarattığı kirlenm enin,
çevre sorunları içinde cn kötüsü olduğu hem Founex'dc, hem de daha
sonra S tock h o lm ’de kabul gö rm üştür.
1970'li yılların başında, İtalyan sanayici A urelio, o zamanki
O E C D Genel sekreteri A lexand er King ve diğer bazı işadam ları ta­
rafından kurulan R om a Kulübü, 1971 yılında Boston'd a Dennis ve
D onella M e adow s'a
G renzen des
"B üyüm enin Sınırları"
(Limits to G row th/
W a ch s tu m s) başlıklı bir rapor hazırlatmıştı. N üfus
miktarı, endüstriyel üretim, besin maddeleri, ham m adde ve çevre
kirliliği olm ak üzere beş ayrı d eğ işken ve aralarındaki ilişki üzerinde
durulan rapor tam am en karam sar bir tablo çiziyordu. Bugünkü geliş­
me tem posu bu biçim de sürerse, g elecekte ham m add e kıtlığı ve çevre
sorunları insanlığın sonu olacak denilm ekteydi.
M eadow s'a hazırlatılan bu rapor, özellikle S tockholm 'de y apı­
lan Çevre Konferansı üzerinde etkili olmuş, değişik tepkiler yarat­
mıştır. Ü çüncü D ün y a ülkelerini öfkelendirirken, yine de k am u o ­
y u n d a çevre k on usu nda geniş bir duyarlılık o luşm asına y ardım et­
miştir. Bu raporun bir diğer katkısı ise, 1987 yılında günd em e gele­
cek olan "sürdürebilir gelişme" (sustainable developmcnt/naclıhaltigc
E ntw icklun g) kavram ının tem ellerini atmış olm asıdır.241 Ekolojik
gelişme (Ecodcvelopm cnt/ökolo gischc E ntw icklung) de, ilk kez
S tockholm K on feransı'nda ortaya atılmıştır. A kıllıca bir çevre y ö ­
netimi ve ekolojik gereklere y ö n elm iş bir gelişm e anlayışı ile for­
241 Bu çalışmada, "kalkınma" kavramı yerine daha kapsayıcı olduğu düşü­
nülen "gelişme" kavramı kullanılmaktadır.
121
m üle edilen bu yeni model, S tockholm Konferansı'nı gelişmekte olan
ülkeler için oldukça çckici d u ru m a getirmiştir.242
Stockholm K onferansı'nın hazırlık aşam asında, Konferans'a
katılım la ilgili sorunlar büyük g üçlük yaratmıştır, K onferans'a Bir­
leşmiş M illetlcr'e üye tüm ü lkelerin, Birleşm iş M illetler'in u zm an ­
lık örgütlerinin ve Uluslararası A to m Enerjisi örgütii'nün (IAEA) ka­
tılması kararlaştırılm ış, ancak, D o ğ u ve Batı arasında çıkan an laş­
m azlık sonucu, R om an y a dışındak i V arşova Paktı üyeleri K onfcrans’ı boykot etmişlerdir. S onuçta, Moğolistan'ın çekilm esiyle,
Stockholm K onferansı 113 ülken in katılım ıyla gerçekleşmiştir.
Stocklıolm’da yapılan birinci uluslararası Çevre K onferansı'nda
ilk göze çarpan, katılımcı devletlerin zenginler ve yoksullar olarak
hem en iki gruba ayrılm alarıydı.243 Batı Avrupa, Japonya ve A B D bir
yanda, gelişm ekte olan ülkeler de diğer y anda idiler. A zgelişm iş ül­
kelerin tepkileri, sanayileşm iş ülkelerin telaşla gündem e getirdikleri
küresel çevre korum a söyleminin, zengin Kuzey'in yeni bir "oyun" u
olduğu biçim indeydi. Bloksuzlar olarak tanımlanan ülkeler de, azge­
lişmiş ülkelerin yanında yer alarak, Kuzey'in çevre korum aya ilişkin
istemlerini yeni sömürgecilik biçim inde niteleyerek gerçekleştirile­
m ez buldular. D oğu Bloku ülkeleri ise, çevre sorunlarının kapitalist
sistemin kaçınılmaz sonuçları olduğunu, bu yüzden, kendileri ile il­
gili herhangi bir sınırlamayı kabul etmeyeceklerini açıkça dile geti­
rerek bir kenara çekildiler.
T ü m bu zorluklarına karşın, K onferans'ın en büyü k b aşarıla­
rından birisi, çevre sorunlarının küresel olm a özelliğine uluslararası
düzeyde dikkat çekilm esi ise, bir diğeri de, Birleşmiş M illetler Çevre
Programı (U N E P )’nın kurulm uş olmasıdır. Ö rgütün merkezi, bir
dostluk gösterisi olarak G ü n ey ’de, Kenya'nın başkenti N airobi'de yer
almaktadır.
Stockholm Konferansı'nın uluslararası çevre politikalarına ilk
sayılan iki katkısı olm uştur. Birincisi, zengin vc yoksul ayırımı ya­
pılm aksızın, katılım cı tüm ülkeler tarafından, küresel çevre sorunla242 İbid., s. 6.
243 ibid., s. 6-7.
122
rınin boyutlarına ve tehlikelerine dikkat çekilm iş, tehditin tüm in­
sanlığa yönelik olduğu kabul e dilm iş ve sorum luluğ un paylaşılm a­
sında uzlaşm a sağlanm ıştır. İkinci olarak ise, Stockholm S on uç Bildirgesi'n de her insanın sağlıklı bir çevrede yaşam a ve çevre k oru­
m a y a ilişkin kararlara k atılm a hakkı olduğu vurgulanm ıştır. Bildirge'ye göre, insanların, insanlık onuruna yaraşır bir biçim de ve gönenç
içinde yaşam alarını sa ğ lam ak için, tıpkı ırkçılığa, sö m ürgec iliğe ve
diğer baskı b iç im le rin e karşı yapılan savaşım gibi çaba g e re k m e k ­
tedir.
S tock h o lm K o n fe ra n sı'n d ak i başlıca tartışm a noktaları şu n ­
lardı:244
- Yerleşim alanlarında çevre planlam ası ve çev re yönetimi,
- Doğal zenginliklerin kullanım ında çevre k oru m a ağırlıklı ba­
kış aç ısı,
- Uluslararası düzeyde çevreye zarar veren m addelerin tanım ­
lanması ve denetim i
- Çevre sorunları ile ilgili olarak eğitim, bilgi ve kültür politi­
kaları,
- G elişm e ve çevre
- Ç evre eylem lerinde uluslararası örgütlerin yer alması.
- Stockholm Çevre Konferansı'nda, Ü çüncü D ünya ülkeleri her
ne kadar sanayileşm iş ülkelerin çe v re k orum a politikalarına k u ş­
kuyla bakm ışlarsa da, K onferans'tan sonra bu ülkelerde, çevreye za­
rar vermenin gönençlerini de o lum suz etkileyeceği bilinci yerleşmeye
b a ş la m ış tır .
2. 1992 Rio B irle ş m iş M il l e t l e r Ç e v r e ve G e liş m e
K o nferansı
1992 H aziranında, R io'da gerçekleşen Birleşm iş M illetler
Çevre ve G elişm e K onferansı, aslında, uzun ve zahmetli bir hazırlık
244 "Die Stockholmer Konferenz der Vereinten Nationen über die Umwclt
des Menschen voııı 5. bis zum 16. Juni 1972," op. cit., s. 437;438.
123
sürccinin ürünüdür denilebilir. H azırlıkların daha 1988'de, Birleşmiş
Milletler'in aldığı bir kararla başladığı görülmektedir. Bu tarihin
önem i, tam olarak D oğu-Batı gerginliğinin anlatımı olan Soğuk Sa­
vaş dönem inin sonuna rastlam a sm d a ndır. S ovyetlcr Birliği'nin dışa
açılm asıyla birlikte sona eren eko n o m ik ve siyasal karşıtlık ve bir­
denbire esen değişim ve barış rüzgarları. Ü çüncü D ün ya ülkelerini
de, uluslararası ilişkiler açısından türlü yönlerden etkilem iştir.245 İlk
olarak, D oğu ile Batı arasında sağlanan uzlaşm anın sonucu olarak
Batı'nın gelişm e yardım ları y a ln ız c a G ü ney'e
yapılm aktan çıkmış,
D oğu'ya da yönelmiştir. Y ine, bu gelişm eye bağlı olarak, eski Doğu
Bloku ülkeleri, yardım alıcı d u r u m a gelm işler ve Batı'nın tüm d ik ­
katlerini, gelişm e gizilgüçleri ile çekm eyi başarm ışlardır. Bu d u ­
rumda, Güney'in uluslararası pazarlık gücünü n görece düştüğünü
söylem ek abartm a olmaz.
R io'da yapılacak K o n fe ra n s’m adı da daha hazırlık aşam asında
belirlenm işti: Birleşm iş M ille tle r Ç evre ve G elişm e K onferansı.
Yapılan ilk çağrılar sonunda, pek çok devletin hüküm et başkanlarının Konfcrans'a katılm aya istekli oldukları ortaya çıkınca, bu konferans'ın, Stockholm 'd e 1972'de yapılan konferanstan çok daha geniş
bir katılım la gerçekleşeceği anlaşıldı ve "D ünya Zirvesi" (Earth
S um ınit/Erdgipfel) terimi k ullanılm aya başlandı. Brezilya H üküm eti'nin toplantı yerini Rio olarak önerm esiyle Konferans, "Rio Zirvesi"
biçim inde de anılm ay a başlandı.246
H azırlık aşam asında, Rio Z irvesi'n in örg ütlenm esine ilişkin
hazırlıkların yanı sıra, gü n d em e y ö nelik yoğun çalışm alar da sürü­
yordu. Z irv e’de im zaya açılm ak üzere, uzun yıllardır üzerinde çalı­
şılan İklim Sözleşm esi ve B iyolojik Çeşitliliğin K orunm ası Sözleşmesi'ne son biçimleri verildi. Ö te yandan, tüm 21. yüzyıla ilişkin
görev ve sorumlulukları içeren "G ündem 21" (A genda 21) adlı eylem
programı ile, yine devletlerin im zasına sunulan "Yeryüzü Şartı"
(Earthcharta/Eıdcharta), hazırlanan belgeler arasındaydı.
245 von Weizsaecker, loc. cit., s. 205.
246 Ibid., s. 205.
124
İkinci B irleşm iş M illetler Ç e v re ve G elişm e K onferansı 3-14
Haziran 1992 tarihleri arasında Brezilya'nın başkenti Rio de Janeiro'da gerçekleştirildi ve 178 devletin katılım ıyla, bugüne kadar
uluslararası düzeyde gerçekleştirilen en büyük toplantı oldu.
Rio K onferansı, her ne kadar, üzerinde y aşad ığım ız gezegeni
kurtarm ak için son şans olarak görü lse de, K onferans başlar başla­
maz, A v ru p a Birliği ile A B D , sa n ay ileşm iş ülkelerle azg elişm iş ü l­
keler, siyaset ile ekonom i, h üküm etlerle hüküm et dışı örgütler ara­
sındaki g örüş farklılıkları hem en ortay a çık m ıştır.247 Rio Zirvesi'nde , katılım cı grupların tavırları bu nedenle ilginçtir. Pakistan
77'ler G rubu adına azgelişm iş ülkeleri sav unm akla birlikte, tüm ü l­
keleri, pek ço k karşıtlığa karşın b ir ara d a o lm a y a çağırmıştır. Bu,
77'ler G ru b u ’nun Stockholm
K onfcranst'nda takındığı tutumdan
açık ç a farklıydı.
A v ru p a Birliği'nin istemleri ise, yapıcı ve bütünleştiriciydi;
özellikle karbondioksit em isyonlarının 2000 yılına kadar azaltılması
kon usun da ağırlığını koyması dikkatleri çekti. A B D , Kuzey'in en
güçlü ülkelerinden birisi olarak, a m a takındığı olum suz tavır nede­
niyle, özellikle B iyolojik Ç eşitliliğin K orunm asına İlişkin Sözleşm e'd e ve küresel çevre politikalarının finansm anı tartışm alarında
yalnız kaldı.
Öte yandan,R io K onferansı'nın bazı eksiklikleri hem en göze
çarpm aktadır.248 ilk olarak, nüfus sorununun Konferans'ta ele alın­
m am ası
en
çok
eleştirilen
y ön
olm uştur.
Rio
Bildirgesi'nin
8.m addesinde kısaca geçiştirilen "...devletler, sürdürebilir gelişmeyi
ve tüm insanlar için yüksek yaşam niteliğini sağlam ak üzere uygun
nüfus politikalarını özendirmelidirler." Anlatımı da yeterli g ö rü lm e­
miştir. N üfus konusu, G ü ndem 21 'in 5. bölüm ünde de, özel bir bölüm
olarak değil, yalnızca çevre k o ru m a ve ekono m ik gelişme arasındaki
ilişki b ağlam ınd a ele alınmıştır. O y sa bugiin hızla arlan dün ya n ü ­
247 Wolfgang Engelhardt, Hubert Weinzierl, Der Erdgipfel: Perspektiven
für die Zeit nach Rio, Bonn, Economica Verlag, 1993, s. 108-1 10.
248 Ibid., s. 110-116.
125
fusu, çevre sorunlarının en önem li nedenlerinden biridir. N üfus so­
runu, Rio Konferansı'nda ele alınsaydı bile ne derece sonuç elde edi­
lebileceği de kuşkuludur. Ç ünkü, 1994 sonbaharında Kahire'de ger­
çekleştirilen Birleşm iş M illetler N ü fu s K onferansı tam bir başarı­
sızlıkla sonuçlanm ıştır. Dini grupların baskıları ve hüküm et tem sil­
cilerinin geri adım atmaları, etkin nüfus politikaları oluşturulm asını
önlem iştir.
Rio Z irvesi’nin en za y ıf noktası, belki de, ulusal egem enliğe
sahip devletlerin ağırlıkları old uğu bir toplantı olm asıdır.249 Oysa,
bir kez dah a gö rü lm ü ştü r ki. ulusal ege m e nlik anlayışı, 21.yüzyıla
girerken artık belirleyici olma özelliğini terketmeli, devletler iç poli­
tik önceliklerinden belli ölçülerde de olsa vazgeçmeyi, dünyanın
ekolojik geleceğine özen gösterm eyi öğrenmelidirler. Aksi durumda,
küresel çevre sorunlarına çözüm olacak etkin uluslararası çevre poli­
tikaları oluşturm ak m ü m kün olm ayacaktır.
Rio Zirvesi, pek çok hayal kırıklığı ile birlikte, bazı gelişm eler
sağ lan m asın a da hiz m et edebilm iştir. B ir kere, Birleşm iş Milletlerin
çevre sorunları konusunda tek küresel yetkili örgüt olduğu düşü n c e­
sinde anlaşılmıştır. İkinci olarak, sürdürebilir bir e k o n o m ik geliş­
menin gerçekleştirilebilm esi için Birleşm iş M illetler E k o nom ik ve
Sosyal Konseyi (E C O S O C ) oluşturulm uştur. Öte yandan. Birleşmiş
M illetler Ç evre Program ı (U N E P ), Birleşmiş M illetler G elişm e
P rogram ı (U N D P ) ve Birleşm iş M illetler Ç evre ve G elişm e K onfe­
ransı ( U N C E D ) gibi kuruluşların çalışm alarının B irleşm iş M illetler
bölgesel ekono m ik konseylerinin yardım larıyla güçlendirilm esi g e ­
reği gü ndem e getirilm iştir.250
Rio Z irv esi’nin sonuçları ve küresel çevre politikalarına katkı­
ları şu noktalarda özetlenebilir:251
249 von Weizsaecker, loc. eit., s. 210.
250 Baechler et al., op. eit. s. 124.
251 Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwick­
lung, Neunter Bericht..., op. cit., s. 39-41.
126
G ü n d e m 21 ( A g e n d a 21): Ç evreye daha fazla zarar verilmesini
önlem ek, doğal kaynakların ta sarruflu ve gelecek kuşaklara da bıra­
kılabilecek biçimde kullanımını sa ğlam ak için, çevre ve gelişm enin
her alanında, sa nayileşm iş ya da az g elişm iş ayrım ı y ap m ad a n tüm
devletlere görev ve sorum luluk yüklenmiştir. Ü zerinde özellikle d u ­
rulan konular, yoksullukla savaş, çevre eğitim, çöp, kimyasallar,
enerji politikaları, finansm an olanakları, teknoloji ve çevre araştır­
malarıdır.
G ündem 21, gelecek yüzyıl için hazırlanan bir eylem progra­
mıdır. P rogram hem sanayileşm iş, hem de gelişm ekte olan ülkeleri
kapsam aktadır, programın yaşam a geçirilmesi ise, tek tek h üküm et­
lere aittir.
S anayileşm iş ülkelerin istem leri dah a çok enerji, ulaşım , e k o ­
nomi, tarım ve ticaret politikaları alanların da yoğunlaşırken, g eliş­
mekte olan ülkelerin istemleri yo ksullu kla savaş, nüfus politikası,
sağlık, eğitim, tarım, kırsal gelişm e politikası, atıkların depolanm ası
ve yok edilmesi alanlarında olm uştur.
G ü n d em 21 'in bitirilebilmesi için gerekle para yıllık yaklaşık
600 m ilyar do lar olarak belirlenm iş ve bunun 125 m ilyar dolarının
sa nay ileşm iş ülk e ler tarafından k arşılanm ası isten m iştir.252 Ama,
Kuzey ülkeleri daha önce verdikleri bir çok ödem e sözlerini yerine
getirm ediklerinden, bu paylarını d a ödeyecekleri konusunda kuşku
u y a n m ıştır.
Rio B ildirgesi: Rio Zirvesi’nin sonunda kabul edilen Rio Bil­
dirgesi, çevre ve gelişme ile ilgili konularda, devletlerin birbirleriyle
ve devletlerin kendi yurttaşlarıyla ilişkilerini düzenlem ektedir. K ü­
resel çevre bilincinin ve sorum luluğunun kilom etretaşlarından birisi
olarak kabul edilen Bildirge'ye göre, gelişme hakkı, yoksullukla s a ­
vaşımı, sanayileşm iş ülkelerin, küresel çevre sorunlarındaki ortak
sorum luluğu nedeniyle gelişme yardım ları yapm aları gereğini içer­
mektedir. Ç evre korum a politikalarının, tüm diğer politika alanlarıyla
252 von Weizsaecker, loc. cit., s. 121.
127
bütünleştirilmesi, kam uoy unun çe v re koru m a politikalarına katılım
ve çevresel etki değerlendirm esinin m utlaka uygulanması da, Bildirge'nin öteki ağırlık noktalarıdır. Yine, Bildirge'nin temel m antığına
göre, Kuzey'den hangi ülke, küresel çevre korum a gereklerine dikkat
etm ez, uluslararası yarar ve m a liy e t pay laşım ın d a başkalarının h a k ­
larını çiğnerse, devletler topluluğundan izole edilecek; Güney'den
hangi ülke gelişm e am acıyla da olsa, küresel çevre değerlerini hiçe
sayarsa, hem yaptırımlara katlanm ak zorunda kalacak, hem de ulus­
lararası dü zey de yalnızlığa itilecektir.253
Rio Bildirgesi ile 1972 yılında Stockholm K onferansı'nda kabul
edilen Bildirge arasında k oşutluk vardır ve pek çok ilke iki bildirgede
de yer almaktadır. Örneğin, bir devletin çevreyi tehlikeye sokan ey­
lemleri nedeniyle başka bir devlete zarar vermesinin uluslararası te­
am üllere göre yasaklanması h ükm ü, iki bildirgede de bulun m akta­
dır.
İk lim S ö zleşm esi: R io'da im zalanan İklim Sözleşmesi, dev let­
le r hukuku açısından tehlikeli iklim değişikliklerinin önlenmesi için
uluslararası işbirliğinin en güzel örneklerinden biridir. T em el amaç,
küresel iklim değişikliğine neden olan em isyonların belirli bir d ü ­
zeyde tutulmasıdır. Bu am aca u la şm a k için taraf devletlere bazı y ü ­
k ü m lülük ler getirmektedir. İklim değişikliğine ve bu değişikliğe
neden olan gazların em isyonla rına ilişkin ulusal envanterler hazırla­
mak, bunları düzenli olarak sınam ak, yayım la m ak ve güncelleştir­
m ek sözkonusu yüküm lü lüklerden bazılarıdır.254 S a n a y ile ş m iş ü l­
keler, özellikle finansm an k onusunda yükümlendirilmişlerdir. Öte
yandan, gelişm ekte olan ülkelerin bu sözleşm edeki yüküm lülükleri
yerine getirebilmeleri için desteklenm eleri de kabul edilmiştir.
B iy o lo jik Ç eşitliliğ in K oru n m a sı S ö zleşm esi: Y eryüzündeki
bitki ve hayvan türlerinin korunm asını hedefleyen Biyolojik Çeşitli­
liğin K orunm ası S özleşm esi ile genetik zenginlik ve bu türlerin ya253 Ibid., s. 205.
254 Bundesministerium für wirschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung,
loc. cit., s. 40.
128
şanı alanları güvence altına alınabilecektir. Bu S özleşm edeki önemli
bir düzenlem e de, genetik kaynakların bulunduğu ülkelerle, bunlar­
dan yararlanan ülkeler arasında adil bir ilişki öngörülm esidir.255
O rm an V arlığ ın ın K o ru n m a sın a İlişk in B ild iri: Bu Bildiri
hazırlanırken, görüşm elerde, sa n ay ileşm iş ülkeler, tropik o r m an la­
rın tüm insanlığa ait olduğunu ve bu nedenle korunm asının ve y en i­
den üretilmesinin bir gereklilik olduğu nu belirtirlerken, tropik or­
manlara sahip ülkeler, bu orm anlar üzerindeki ulusal egem enlik h a k ­
larını ısrarla vurgulam ışlardır. T ro p ik orm anların ko ru n m asın a iliş­
kin uluslararası bir sözleşm enin kabul edilmesi yolunda önem li bir
a d ım a tılm ıştır.
Rio zirvesi'nde hem en sonra, 1992 S onbaharında, Birleşmiş
M illetler 47. Genel Kurul T op lantısı'nda, aldığı bir kararla Birleşmiş
M illetler S ürdürülebilir G elişm e İzle m e K o m isyonu kurulm uştur.256
K om isyonun görevi, G ündem 21 'in uygulanmasını ve akçal y ü k ü m ­
lülüklerin gerçekleşip g erçekleşm ed iğini izlem ek, im zalanm ış s ö z ­
leşmelerin u ygula n m asın a ilişkin rap o rlar hazırlam aktır. Yine, B ir­
leşmiş milletler'in aynı G enel K urul T oplantısı'nda, A frika ülkeleri­
nin Rio'da, önerdikleri, çö lle ş m e y e karşı savaşla ilgili sö zleşm e için
de bir k om isy on oluşturulm uştur.
Öte yandan, Rio'da, dünya ekonom ik sisteminin çevre değerle­
rine ve sürdürülebilir gelişme ilkelerine uygun yapılandırılması da
kabul edilm iştir.
2. U lusal D evletler
Ulusal devletler, uluslararası politikalarda, 19. Y üzyıldan beri
en önem li aktör olm uşlardır. Ç ünk ü, en yüksek düzeyde, egem enlik
hakkına, düzenlem e ve korum a işlevlerine sahiptirler ve egem enlik
alanlarının tek denetçisi d u rum undad ır. A m a, y o ğunla şm a ya b aşla­
255 Ibid., s. 40.
256 Ibid., s. 40.
129
yan uluslararası ekonom ik, toplum sal siyasal ve nihayet ekolojik
karşılıklı bağım lılık nedeniyle bu hak ulusal devletlerin kimi zaman
kısmen de olsa vazgeçm eleri gereken bir durum a gelmiştir.
2.1. U lusal Ç e v r e P o lit i k a l a r ı n ı n T e m e l Ö ze llik leri
Ulusal çevre politikalarının hedefleri, insanlara sağlıklı ve in­
san onuruna yaraşır bir çevrede y aşam a güvencesi vermek, hava, su,
toprak ile bitki ve hayvan varlıklarını insanların zarar verici ey lem ­
lerinden korumak ve yine insan eylem leri sonucu ortaya çıkan zarar­
ları giderm ek biçiminde belirlenm ektedir.257
E k o nom ik ve siyasal kararların çevre açısından değerlendiril­
m esinde her sorunu çözecek, belirli bir reçete olamaz; tam tersine,
farklılaştırılm ış ve geniş bir b iç im d e çeşitlen d irilm iş p o litik alar
sözkonusudur. Bu politikalar ise, temelde iki eksen etrafında yer al­
m ak tadır.258 Birincisi, çevre dostu teknolojilerin ve çevreye zarar
verm eyen üretim süreçlerinin geliştirilmesi anlam ına gelen m ode rn­
leştirme, İkincisi, d o ğ a k o ru m a alanları oluşturm ak, çev reye karşı
duyarlı davranm ak, çevreye zarar verecek üretim ve tüketim ey lem ­
lerinden kaçınm ak d em ek olan korum adır. B ir başka deyişle, çevre
politikalarını, "ekolojik m odernleştirm e" ve "ekolojik koruma" poli­
tikaları olarak iki g ruba ayırabiliriz.259 Ekolojik m odernleştirm e
politikaları ile anlatılmak istenen, sanayi toplum unun ekolojik so­
runlarını teknoloji yardım ıyla çö z m e k için tüm yenilikleri kullan­
maktır. Buna karşılık ekolojik k o ru m a politikaları, korum a, kaçınma,
tasarruf etme, özen gösterm e ve vazgeçm e eylemlerini içermektedir.
Ö rneğin, doğa korum a alanlarının belirlenmesi ve korum a altına
alınm ası korum acılık politikalarına; sanayi tesisleri ve motorlu ta­
şıtlar için filtre zorunluluğu getirilmesi, m odernleştirm e politikala­
rına birer örnektir.
257 Uppenbrink, op. cit., s. 10.
258 Wöhlcke, loc. cit., s. 10-11.
259 Ibid., s. 48-49.
130
Ulusal devletin çevre politikalarının oluşm asında birbirinden
farklı evreler vardır.260 Bu ayırım a göre, ön evrede, çevre sorunları
henüz tek tek konular olarak ele alınmaktadır. İkinci evrede, çevre ve
çevre koruma, siyasal kavram lar duru m u n a getirilmektedir. Üçüncü
evreye geçildiğinde, çevre artık b ağım sız bir politika alanıdır. H er­
hangi bir sorun alanınd a d ü z e n le m e le r başlayınca, çık ar ça tışm ala­
rının da ortaya çıkması kaçınılm azdır. Ç evre k orum a alanında, bir
sonraki evrede çevre politikaları, toplum sal çatışma konusu o lm a k ­
tadır. Son evrede ise, ilgili toplum sal grupların ve diğer aktörlerin
katılım larıyla çevre politikaları yeniden yönlendirilmektedir. Ancak,
çevre koruma ile ilgili sürekli ortaya çıkan yeni sorunlar nedeniyle bu
evrelerin bu kadarla kalm ayacağını, yeni gelişm elere göre giderek
artacağını söy le m e k yanlış olmaz.
Ulusal çevre politikalarının onarıcı ve önleyici olm alarına göre
de farklı evrelerden geçtiği görülm ektedir.261 Birinci evrede, çevre
politikalarının hedefi, ortaya çıkan çevre zararlarını onarmaktır.
İkinci evrede, onarıcı çevre politikalarının maliyetlerinin yüksek ol­
masının anlaşılm asıyla birlikte, zararların ortaya çıkm adan ö n le n­
mesi hedeflenmektedir. Ü çüncü evre, önleyici çevre politikalarının
gerekleri doğrultusunda, çevreye zarar vermeyen, çevre dostu tek^
niklerin k u lla nılm aya başlandığı
bir basam ağı oluşturm aktadır.
D ördüncü ve son evrede ise artık, ekon om ide, teknolojide, hizmet,
ulaşım ve enerji se ktörlerinde yapı değişiklikleri gerçekleştirilm iş,
çevre değerlerine dikkat eden yap ılan m a tam am lanm ıştır.
Uluslararası çevre politikaları, özellikle Uluslararası Çevre
H ukuku aracılığıyla ulusal çevre politikalarına yansım akta, onları
yönlendirmektedir. Ulusal çevre politikalarının da, uluslararası çevre
politikalarını etkileyeceği açıktır. Ç e v re korum a için işbirliğine ka­
260 Ibid., s. 61'den Arnim Bechmann, "Globale Industrialisierung Globale
Umweltzerstörung? - Ansatzpunkte für umweltbewusste Entwicklungshil­
fe," Arnim Bechmann et al. (Hrsg.), Entwicklungspolitik auf dem Weg
zur ökologischen Wende?, Berlin, Schriftenreihe des Fachbereichs
Landschaftsentwicklung der TU Berlin, 1987, s. 10-29.
261 Jaenicke, "Ursacheneindaemmung...," op. d t., s. 219-220.
131
tılan devletlerin yönetim biçimleri (federal ya da tekçi) ile egemen
ideolojiler (sosyalizm , ulusçuluk ya da kökten İslamcılık) ve iktidar­
daki siyasal program lar (İsveç'te olduğu gibi sosyal demokrat, Federal
A lm anya'da olduğu gibi hıristiyan dem okrat ya da Japonya'da olduğu
gibi liberal m uhafazakâr), uluslararası sistemde çevre politikaları
oluşturulurken anlaşm azlıklara, ayrılıklara ya da görüş birliklerine
neden olmaktadır.
Başarılı ulusal çevre politikaları, uluslararası çevre politikaları
belirlenirken örnek ve başvuru kaynağı olarak kullanılabilirler.262
Bu bağlamda, ulusal çevre politikalarının, uluslararası çevre politi­
kaları üzerindeki etkilerinden birisi, etkin ulusal çevre politikalarının
sınırötesi çevre kirliliklerini önleyeceği biçim indedir. Öte yandan,
çevre p olitikalarında başarı sağlam ayı hedefleyen devletler, hem
ekonom ik, hem de ekolojik bakış açısından kendi ölçünlerini ulusla­
rarası d urum a getirebilirler.263
Devletlerin, tek tek özel ve tüzel kişilerin de çevre politikaları­
nın aktörleri arasında sayılm ası gerektiğini savunanlar vardır.264
Çünkü, hükümetlerin siyasal kaygılarla çoğu kez gönülsüzce uygula­
dıkları çevre korum a politikalarının en güçlü ve ateşli izleyicileri
yurttaşlar olacaktır ve hüküm etleri zorlayacaklardır.
2.2.
U lu sal Ç evre P o litik a la rın ın U lu slararası
K a r ş ıla ş tır ılm a s ı
K arşılaştırm alı çevre politikaları, 1960'lı ve 1970'li yıllarda
A B D 'd e başlayan K arşılaştırm alı Siyaset Bilimi akım ına uygun
olarak, en yeni politika alanı niteliğiyle araştırmalara konu o lm u ş­
tur.265 K arşılaştırm alı çevre politikaları araştırm aları da bu b ağ ­
262 Mayer-Tasch, "Dic verseuchte...," op. cit.,-s. 116-117.
263 Mayer, Tasch, "Internationalisierung...," op. cit. s. 185; Mayer-Tasch,
"Die internationale...," op. cit., s. 9.
264 Mayer-Tasch, Dic verseuchte..., op. cit., s. 119.
265 Heinriclı Pchle, ''Umvveltpolitik im intemationalen Vergleich," Volker
von Prittvvitz (Hrsg.), Umvveltpolitik als Modernisierungsprozess, Opladen, Leske und Budrich, 1993, s. 113.
132
lam da ortaya çıkm ıştır. Bu araştırm aların en büy ü k yararı, başka
ülkelerdeki deneyim lerin, bilgilerin ve politikaların karşılaştırılm a­
sını ve en etkili çözüm lerin saptanm asını sağlam asıdır. Çevre so ­
runları ve politikaları her ne kadar giderek uluslararası durum a geti­
riliyorsa da, ulusal politikalar, uluslararası politikalarla karşılıklı et­
kileşimleri nedeniyle yine de önem lerini korumaktadırlar. Bu yüzden
ulusal devletlerin çevre alanındaki sorunları çö zm e yetenekleri ve
niyetleri, uluslararası işbirliği açısından son derece anlamlıdır.
Ü lkelerde, hüküm et eden partiler ve programları, kurum sallaş­
m a ve devletin toplum sal gönenç devleti niteliği taşıyıp taşımadığı,
ulusal çevre politikalarının başarı şanslarını e tkile m ektedir.266 G e­
nellikle sosyal dem okrat partiler tarafından yönetilen İsveç'te çevre
niteliğinin iyileştirilm esi çabalarının, hıristiyan dem o krat h üküm et­
ler ağırlıklı İtalya'dakinden daha başarılı oldukları görülm ektedir.
Federal A lm anya'da ise, çevre k orum a düşüncesi sosyal dem okrat
W illy Brandt zam an ında gündem e gelmiş, ancak çevre politikaları
hıristiyan dem okrat birliği ve liberal parti koalisyonu dönem inde
durgunlaşm ıştır. Ö zellikle A vrupa'da, yeşil partilerin kurulm aları ile
birlikte, çevre politikaları açıkça siyaset konusu o lm aya zorlanm ış­
tır.
Ü lkeler arasında yapılan ara ştırm alar açıkça gösterm iştir ki,
çevıc politikasına ilişkin yapısını ve ilgili yasal düzenlem elerini er­
ken oluştu rm uş ülkeler, aynı z a m a n d a çevre politikalarında başarılı
sayılan ülkelerdir.267 Japonya, İsveç ve A B D , bu anlam da başarılı
olarak kabul edilebilirler. Örneğin Japonya, 1967 yılında çevre koru­
mayı anayasal d üzeyde gü vence altına almış ve yasal d üzenlem elere
başlam ıştır. İlk Japon ulusal çevre raporu 1969 yılında hazırlanm ış,
çevre bakanlığının kuruluşu da, iki yıl sonra, 1971 'de gerçekleştiril­
m iştir.
Öte yandan, bazı ülkelerde, çevre politikaları açısından adem-î
merkeziyetçi
eğilim ler kendini
göstermiştir.
266 Jaenicke, "Erfolasbedincunacn...," op. cit., s. 215.
267 Ibid., s. 217.
133
Örneğin,
İsveç’de,
1990'lı yılların başından beri, çe v re k orum a alan ında hem en hem en
tüm yetkiler yerel yönetim lere devredilm iştir.268 İsveç'te kurum sal­
laşma süreci biraz daha değişik b ir seyir göstermiş, ulusal çevre ör­
gütü 1967'de kurulurken, bunu yasal dü zen lem eler izlemiş, anayasal
düzenlem e daha sonra olm uştur. Ç evre bakanlığının ise, 1986'cla
kurulduğu görülmektedir.269 İsveç bir toplumsal gönenç devleti ola­
rak, çevre politikalarının toplum sal ve ekonom ik yükünü toplumsal
gruplar arasında adaletli bir b içim de dağıtabilen ender ülkelerden bi­
risidir. Bir devletin toplumsal gö nenç devleti niteliği taşıması, çevre
politikalarının başarılı olabilm esi için.önemli bir koşuldur.
G örülüyor ki, sanayileşm iş ülkeler çevre politikalarını çok d a ­
ha erken dönem lerde b elirlem işler ve u yg ulam aya koymuşlardır.
Ç evre koruma konusundaki yasal düzenlem elere de bu ülkeler öncü­
lük etm işlerdir. Erken d ö n em d e karşılaşılan çevre sorunlarının y a ­
rattığı baskıların da bu gelişm edeki payları büyüktür. Ö rneğin, İn­
giltere, L ondra'da yaşanan hava kirliliği nedeniyle 1956'da, hava
kirliliğini önlem ek am acıyla yasal düzenlem eler getirmiştir.
A BD 'de, Japon ya ve İsveç'ten farklı olarak çevre yasalarının
daha katı olduğu bir gerçektir. Ö zellikle dünyada ses getiren "B üyü­
m enin Sınırları" ve "Global 2000" gibi raporların A B D 'de y ayınlan­
m ış olm ası, bun da etkili olm uştur. A B D 'de çevre politikaları, biraz
da federal yapısından kaynaklanan adem -î merkeziyetçi bir özellik
gösterm ektedir.270
3. U lu slararası Ö rgütler
İkinci D ü nya Savaşı'ndan sonra, uluslararası sisteme egem en
olan özellik, devletlerin birbirleriyle ilişkilerini yalnızca doğrudan
268 Pclıle, op. cit., s. 135.
269 Jaenicke, loc. cit., s. 218.
270 Martin Jaenicke, Harald Mönch, "Ökologischer und wirtschaftlicher
Wandel im Industrielaendervergleich," Politische Vierteljahresschrift,
Sonderheft, 19 (1988), s. 403.
134
doğruya değil, tersine, artan o randa uluslararası örgütler aracılığı ile
yürütm eye başlam alarıdır. Zaten özellikle, devletler hukuku açısın­
dan bağlayıcı olan sözleşm elerin hazırlanm asında, tüm devletlerin
biraraya geldiği konferansların d üzenlenm esinde uluslararası örgüt­
lerin rolleri çok büyüktür. Öte yandan, uluslararası örgütlerin çevre
korum a alanında bilgi ve deneyim değişim inde aracılık, ettikleri de
unutulm am alıdır.
3.1. U lu sla ra ra sı İşb irliğin in N ed en leri
Uluslararası örgütlerin, belirli bazı ortak girişim lerin etkin bir
biçim de karşılanm ası am acıyla o rta y a çıktıkları bilinmektedir. D e v ­
letlerin, ulusal eg em enlik ilkesine sıkı sıkı sarıldıkları; uluslararası
düze y d e karşılıklı bağım lılık ve d a y a n ışm an ın b ugü nkü kadar b ü ­
yük boyutlarda olm adığı dönem lerde, devletler, diğer devletlerle tür­
lü sorunların çözüm ü için diplom asi yoluyla doğrudan ilişkiye gir­
m iş lerd ir.271 İkinci D ünya Savaşı'ndan sonra başlayan ideolojik ve
güç politikasına dayalı uluslararası gerginlik, çatışm aların barışçı
yollarla çözülm esi gereksinim i ve ortak çabaların eşgüdüm ü gibi
konuları gün d em e getirmiştir. A rtan teknolojik karşılıklı bağımlılık,
ekonom ik gelişme, sanayi alanındaki ilerlemeler ve devletler arasın­
daki iletişim ağının genişlem esi de, uluslararası işbirliğinin uzun
süreli ve çok işlevli örgütlenm e m odellerine yönelm esine neden ol­
m u ş tu r.272 Böylece ekonom ik, siyasal, askerî ve nihayet ekolojik
sorunların yarattığı uluslararası karşılıklı bağım lılık, sorunların ni­
celiği ve niteliği, ancak işbirliği yapılm ası durum unda, devletlerin bu
sorunların üstesinden gelebilecekleri gerçeğini gündem e getirmiştir.
Bugün yaşayan insanların ve g elec ek kuşakların yaşam temellerini
271 Scha L. Meray, Devletler H u ku kuna Giriş, İkinci Cilt, Yeniden Göz­
den Geçirilmiş 4. Baskı, Ankara. A.Ü. SBF Yayını, No: 206, 1975, s.
165.
272 Wassmund, op. cit., s. 119.
135
tehdit eden küresel çevre sorunları, devletler için artık birlikte sava­
şılması gereken ortak bir d ü şm a n d u ru m u n a gelmiştir. Nasıl ki,
geçm iş yıllarda Prusya ve Bavyera, ortak ek o n o m ik ve kültürel ne­
denlerle Fransa'ya karşı birleşm iş, ya da A lm a n y a ve Fransa, köm ür
ve çelik gereksinimleri ve S S C B 'y e karşı güç birliği etm ek için or­
taklık kurmuşlarsa, küresel çevre sorunları da uluslararası ortaklık­
ları y a r a tm ıştır.273 D aha 1990’larda yaklaşık 160 uluslararası örgüt
vardı ve bunların %10'u hüküm et örgütleri, geri kalan bölüm ü ise,
hüküm et dışı gruplardan m e y d a n a g elm ek teydi.274 Bu dönem deki
uluslararası örgütlerin ortak özellikleri, A v ru pa kökenli olmaları,
görece siyasetten uzak, daha çok teknik, hu kukî toplumsal ve İnsanî
hedeflere yönelik çalışm alarıydı.
Uluslararası örgütlerin, uluslararası çevre politikalarında etkili
olabilmeleri, aynı za m a nda siyasal g elişm elere de sıkı sıkıya bağlı­
dır. Çevre ile ilgili siyasal akım lar kabul gö rd ükçe uluslararası ö r­
gütlerin bu alandaki çalışm aları d a artacaktır.275 Uluslararası örgüt­
ler, çevre politikalarının oluşturulm asında dah a çok eylem e geçirme
görevi üstlenmekte, çevre konularını gündem e getirmekte ve böylece
uluslararası işbirliğini özendirm ektedirler.276 Öte yandan, uluslara­
rası örgütlerin bir başka işlevi de, uluslararası işbirliğinde eşgüdüm
görevi yapmaktır.
Uluslararası örgütler düzeyinde daha etkin çevre korum a çaba­
larını gerçekleştirm ek am acıyla türlü düzeltim önerileri getirilm iş­
tir.277 Bunlardan birisi, dönem in F ransa Başbakanı Rocard tarafın­
dan, uluslararası düzeyde kurulm ası düşünülen "D ünya Çevre M a ­
273 Kenneth Waltz, George H. Quester, Uluslararası İlişkiler Kuramı ve
Dünya Siyasal Sistemi, çev. Ersin Onulduran, Ankara, A.Ü. SBF Yayını,
No: 510, 1982, s. 134-135.
274 Wassmund, op. cit., s. 120.
275 Oran R. Young, "International Organizations and International Instituti­
ons: Lessons Learned from Environmental Regimes," Sheldon Kamieniecki (ed.), Environmental Politics in the International Arena, New
York, State University of New York Press, 1993, s. 154.
276 Ibid., s. 150.
277 Strübel, Internationale..., op. cit., s. 243.
136
kam ı" olarak ortaya atılmıştır. Bu e n üst düzeydeki çevre biriminin,
üye ülkeler üzerinde yaptırım gücü olacaktı ve gereken durum larda
üye ülkeleri uluslararası yargıya gönderebilecekti. B enzer bir başka
öneri de, Federal A lm a n y a ’dan 1989 yılında gelmiştir. Bu öneriye
göre ise, Birleşmiş M illetler b üny esind e tıpkı G üvenlik Konseyi gibi
organ statüsünde bir "Çevre K onseyi" kurulacaktı. Çevre Konseyi'niıı
de yaptırım gücü olacaktı ve devletler bu Konsey'de egem enlik h a k ­
larından kısm en vazgeçeceklerdi. A m a , Birleşm iş M illetler G ü v e n ­
lik Konseyi'niıı bugüne dek gösterdiği hantallık ve ağır işleme y a ­
nında, kurucu devletlerin veto yetkileriyle pek çok kararı bloke et­
meleri Ç evre K onseyi'n de de aynı aksaklıkların olacağı kuşkusunu
getirmiştir. H ele de, K uzey-G üney çatışm asının son derece keskin
olduğu düşünülürse bugünkü ortam d a Ü çüncü D ünya ülkelerinin bu
öneriye neden sıcak bakm adıklarını anlam ak güç değildir.
3.2. U lu slararası H ü k ü m et Ö rgü tleri
3.2.1. B irleşm iş M illetler ve U zm a n lık Ö rg ü tleri
B irleşm iş M illetler Şartı'nın 1. M addesi, Birleşm iş M illetler'in
am aç ve hedeflerini şöyle sıralam a k ta d ır:278
" 1 . B a rış a y ö n elik te h d itle ri ö n le m e k ve o r ta d a n k a ld ırm a k , b a rışı b o z a ­
c a k d a v r a n ış la r ı b a s tır m a k ve y in e b a r ış ı teh lik e y e d ü ş ü re c e k ç a tış m a d u r u m ­
la r ın ın o r ta y a ç ık m a sın ı ö n lem ek için u lu s la r a r a s ı g ü v en lik ve d ü n y a b a r ış m a
h izm et ed ecek o rta k ö n lem ler a lm a k ;
2. D ü n y a b a rış ın ı sa ğ lay ıcı ö n le m le r a lın ırk e n h a lk la r ın k e n d ile rin i y ö ­
n e tm e ve eşit h a k la r a s a h ip o lm a ilk e le rin e d ik k a t etm ek ;
3. E k o n o m ik , to p lu m sa l, k ü ltü re l v e İn san î tü rd e k i u lu s la ra ra s ı s o r u n la r ı
çö zm ek için y a p ıla c a k u lu s la r a r a s ı işb irliğ in d e in sa n h a k la r ın a , tem el h a k ve öz­
g ü rlü k le re , ırk , cinsiyet ve d in ay ırım ı g ö zetm ek sizin d ik k a t etm ek ;
278 C ha rter of the United Nations an d Statute of the International Co­
u rt of Justice, Department of Public Information, United Nations, New
York.
137
4.
O r ta k h ed eflerin g e rç e k le ş tirm e sin d e u lu s la rın b ir b ir le r in i d estek lem e­
lerin i s a ğ la m a k ."
Birleşmiş Milletler'in çevre korum asındaki rolü, 1972 S to ck­
holm B irleşm iş M illetler Ç evre K onferansı ile ön plana çıkmıştır.
Birleşm iş M illetler 1945'de k u rulm uştu, ancak çevre politikalarının
oluşturulm asıyla ilgili görevleri d a h a sonraları üstlendiği g örülm e k ­
tedir. Küresel iklim değişikliği, o zo n tabakasındaki inceleme ve bi­
yolojik çeşitliliğin kaybı gibi so ru n la r y ava ş yavaş B irleşm iş M il­
letler'in g ün dem in e girmiştir. B irleşm iş M illetler, tek tek devletlerin
bu sorunların üstesinden g elem eyeceğinden yola çıkarak, çevre ko­
rum a çabalarında hüküm etlere yard ım etmek, aralarında eşgüdüm
sağlam ak, kısaca uluslararası işbirliğini gerçekleştirm ek işlevine is­
tekli o lm u ş tu r.279
Birleşm iş M illetler'in, çe v re politikalarına bugüne dek iki
önem li katkısı olm u ştu r.280 İlk olarak, uluslararası kam uoyunun
dikkatini çevre sorunlarının boyutlarına ve tehlikelerine çekm iş ve
b ir duyarlılık yaratmıştır. B irle şm iş M illetler'in, birinciyle b ağ lan­
tılı bir diğer katkısı da, çevre sorunlarının küresel etkilerini vurgula­
ması ve bu sorunların altından anc ak ortak sorum lulukla kalkılabile­
ceğini gündem e getirmesidir.
Birleşm iş Milletler'in çe v re politikaları konusundaki yetkili
örgütü, Birleşm iş M illetler Ç evre Programı (U N E P)'dır. A m a diğer
örgütleri, örneğin Birleşm iş M illetler G ıda ve T arım Ö rgütü (FAO),
Birleşm iş M illetler Eğitim Bilim ve Kültür Ö rgütü (U N E S C O )
U luslararası Ç a lışm a Ö rgütü (IL O ), ya d a Birleşm iş M illetler G e ­
lişme Programı (U N D P ) da, çe v re politikalarına katkıda bulu n m a k ­
tadırlar.
279 Peter S. Thachcr, "The Role of the United Nations," Andrew Hurrell and
Benedict Kingsbury (eds.), The International Politics of the Environ­
ment: Actors, Interests, and Institutions, Oxford, Clarendon Press,
1992, s. 184.
280 Wohlcke, loc. cit, s. 32.
138
Birleşm iş M illetler Ç evre Program ı, D ün y a B ankası, D ünya
G ıda ve T arım Ö rgütü ve U N E S C O gibi uluslararası örgütler, h ükü­
met örgütleri biçiminde nitelendirilmektedirler, am a aynı zamanda,
bu ö rgütler artan ölçüde hüküm et dışı örgütler (N G O 's) ile işbirliğine
gitm ektedirler. Ö rneğin, zehirli atıkların uluslararası taşınmasını
düzenleyen Basel S özleşm esi'nin oluşturulm asında, hükü m et te m ­
silcisi niteliğindeki uluslararası örgütlerle uluslararası hüküm et dışı
örgütlerin işbirlikleri, özellikle de, h ü küm et dışı örgütlerin lobi e y ­
lemleri çok etkili olm uştu r.281
Son yıllarda yapılan küresel çevre sorunlarına ilişkin k on fe­
ranslarda, ulusal hüküm et temsilcileri, uluslararası örgütler ve h ü k ü ­
met dışı örgütlerin katılım larıyla oluşturulan alt örg ü tle n m ele r ve
kom isyonlar b içim inde yeni işbirliği m odelleri geliştirilm iştir.282
B öylece dah a etkin çevre politikaları oluşturulacağı d ü şü n ü lm ek te­
dir.
Uluslararası çevre politikalarında, Birleşm iş Milletler'in tüm
dünyayı kucaklayan bir örgüt olduğunu söyleyebiliriz. Yine, U NEP,
hedefi ve görevleri doğrudan çevre korum ak olan tek örgüttür dem ek
de yanlış olmaz. G A T T , FAO , U N E S C O ya da D ünya Bankası gibi
Birleşm iş M illetler şem siyesi altında yer alan örgütlerin, çevre k o ­
rum a çabalarında katkıları olm akla birlikte, asıl hedefleri bu değildir.
G A T T 'ın B irleşm iş M illetler Ç e v re ve G elişm e K onferansı (UNC E D ) aracılığı ile çevre politikaları oluşturm a açısından yoğun bir
baskı altına sokulduğunu ve yeşil bir G A T T d a n sözedildiğini gör­
mekteyiz.283 Uluslararası serbest ticaret ilişkilerinde çevre çıkarla­
rının gözetilmesi istenmektedir. Ç ünkü , serbest ticaretin gereği olarak
m a lla r arasında ayırım g ü d ü lm e m e si ve m allara eşit işlem yapılm ası
gerekecektir. Bu durum ise, kimi zam an, çevreye zarar verecek m ad­
281 Peter H. Sand, "UN und Umwelt," Peter J. Opitz, Volker Rittberger
(Hrsg.), Forum der Welt: 40 J a h re der Vereinten Nationen, Bonn,
Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung, Band 249, 1986,
s. 180.
282 Strübel, loc. cit., s. 242-243.
283 Bacchler et al., op. cit., s. 116.
139
delerden üretilmiş malların ticaretinin sınırlandırılm asını ya da ya­
sa klanm asını isteyen çevre p olitikalarına ters düşm ektedir. Böyle bir
d urum da G A TT 'ın çevre politikası gereklerine uym ak için serbest ti­
caret kurallarını hiçe sayacağını beklem ek gerçekçi olmaz. Ancak
G A TT , yine de, uluslararası bir örgüt olarak, üye ülkeler arasındaki
bu konuda u zlaşm a ve işbirliğine aracılık edecektir.
Ç evre k o ru m a alanında B irleşm iş M illetler sistemi içindeki
örgütler arasında bir işbölüm ü o lduğu gözlenm ektedir. Bunların,
çevre k oru m a alanında, değişik ağırlık noktaları üzerinde yo ğu n la ş­
maları yarar sağlam akla birlikte, yapısal ve kurumsal bütünlüğü
b ozm akta, eşgü düm sorunları yara tm ak tad ır.284
3.2.2. B irleşm iş M illetler Ç ev re P rogra m ı (U N E P )
B irleşm iş M illetler Çevre P rog ram ı (U N E P ), 1973 yılında,
1972 S to ckho lm Birleşm iş M illetler Ç evre K onferansı'ndaki çabalar
sonucu k u ru lm uştu r ve m erkezi K enya'nın başkenti Nairobi'dedir.
Birleşm iş M illetler Ç evre P rogram ı, Birleşm iş M illetler E k o nom ik
ve Sosyal K onsey (E C D SO C )'in ve Birleşmiş M illetler Genel Kurulu ’nun g öze tim inde, sınırlı bir ö z e rk likle çalışm aktadır. Birleşmiş
Milletler'in böyle bir kuruluş o luştururken amacı, uluslararası çevre
korum a çabalarında bir eşgüd üm ve yönetim organı yaratm aktı.
U N EP'in görevi de, Genel Kurul k ararm a göre, küresel çevrenin ne
durum d a olduğunun sürekli gözlenmesi, küresel çevrenin güvence
altına alınm ası ve ortaya çıkan sorunların uluslararası düzeyde ç ö ­
züm ünün sağlanm ası biçim inde belirlenm işti.285
Bu arada, U N EP 'in, B irleşm iş M illetler’e bağlı D ünya G ıda ve
T arım Ö rgütü (FA O ), D ünya Sağlık Ö rgütü (W H O ), Uluslararası
Ç a lışm a Ö rgütü (ILO), Birleşmiş M illetler E ğitim Bilim ve Kültür
Ö rgütü (U N E S C O ) ve Genel G üm rük ve T arif Birliği (GATT) gibi
284 Strübel, loc. cit., s. 242-243.
285 Ibid., s. 10.
140
h ükü m et örgütleri ile h üküm et dışı örgütlerle de yakın işbirliği y a p ­
ması gerektiği vurgulanm ıştır. U N E P 'in işlevleri, çevre k orum a ça­
balarında, Birleşmiş M illetler'in d iğ e r uzm anlık örgütleriyle işbirliği
yapm anın yanı sıra onların tek tek çevre politikaları arasında eş g ü ­
düm sağlam ak; U N E P üyesi ülkelerde çevre korum a çabalarına iliş­
kin deney im lerin karşılıklı değişim in i sağlam ak; özellikle geliş­
m ekte olan ülke hükü m e tle rin e d a n ışm a n lık y apm ak, Birleşm iş
M illetler uzm anlık örgütleriyle işbirliği yapm alarına aracılık etmek;
tek ve çok taraflı uluslararası işbirliklerini eylem e geçirmektir.
U N E P danışm anlık hizmetini yerine getirirken, personel ve akçal
yetersizliklere sahip bir çok Ü çüncü D ünya ülkesine, taraf oldukları
andlaşm aları
uygulayabilm eleri
için
y ardım da
bulunm aktadır.
U N EP'in uluslararası çevre politikaları için üye devletler üzerinde
doğrudan etkisi yoktur.286
Tehlikeli kimyasalların uluslararası katalogunu yapm ayı ve
çe vreye ilişkin tüm bilgilerin toplandığı bir bilgi bankası oluştur­
mayı da U N EP'in görevleri arasında sayabiliriz.287 U N E P olm ak sı­
zın, zehirli atıkların taşınm asını
düze nle yen Basel Sözleşm esi
oluşturulam azdı dem ek yanlış o lm az. K üresel iklim değişikliği k o ­
nusunda da D ünya Meteoroloji Ö rgütü (W M O ) ile birlikte sorunun
ciddiyetini ilk kez U N E P gün d em e getirm iş ve bu konuda k onfe­
ranslar ve sem inerler düzenlenm esini sağlamıştır. A kdeniz'in ko ru n­
m asına ilişkin program lar ve A rap Körfezi ile kıyılarını koruyacak
projeler de UNEP'in çabalarıyla uyg u la n m ay a konulm uştur.
U N EP'in görev alanı za m a nla gelişm ekle birlikte, tam olarak
bir uzm anlık örgütü biçim inde değil de, bir "Program" biçim inde d ü ­
zenlenm esi, bu kuruluşun zayıflığı olarak görülmektedir. Ç ünk ü y ü ­
rütm e yetkisi yoktur ve kaynak ları da sınırlıdır. D iğer Birleşmiş
M illetler ö rgütleriyle karşılaştırıld ığında personel ve akçal k a y n a k ­
286 Lutz Wicke, Jochen Hucke, Der ökologische Marshallplan, Frankfurt/a.
M., Verlag Ullstein, 1989, s. 27.
287 Joochim Spangenberg, Umwelt und Entwicklung: Argumente für ei­
ne globale Entwicklungstrategie, Marburg, Schüren Pressverlag, 1991,
s. 180.
141
larının, b ununla bağlantılı olarak da araştırm a gücünün son derece
sınırlı olduğu söylenebilir.288
U N E P yalnızca kimyasalların insan ve çevre üzerindeki olum ­
suz etkilerini araştırm akla kalm ayıp, atm osferde karbondioksit ora­
nının artm asıyla, asit yağm urlarıyla, ozon tabakasının incelm esiye, iç
suların ve okyanusların kirlenmesiyle, tropik ormanların yok edil­
m esiyle ve genetik çeşitliliğin azalm asıyla hep artan oranda ilgilen­
miş, bu konulardaki uluslararası işbirliklerine öncülük ve aracılık
etmiştir. A m a, yine de UNEP'in, küresel çevrenin du ru m u n a ilişkin
1974, 1982, 1987, 1989 ve 1991 yıllarında hazırlam ış olduğu rapor­
lar bulunm akla birlikte,289 bu raporlar her yıl hazırlanır d urum a g e ­
tirilememiştir. Böyle bir eksiklik de, yine, U N EP 'in dışında ya da
U N EP 'in yerine dah a yetkili ve işlevsel bir üst çevre birimi oluştu­
rulm ası gereğini vurgulam aktadır.290 Bilgi toplama, yönetme, tehli­
keleri ve riskleri önceden belirleme ve kestirme, uluslararası ve ulusal
çevre politikaları arasında eşg ü d ü m sağlam a, kuralların, ölçünlerin
ve sözleşm elerin uygulanm asını d enetlem e, yıllık raporlar hazırlam a
b içim inde işlevleri özetlenebilir. Bu üst birimin, küresel çevre so ­
runlarının çö zülm esin de yapacağı katkılar açıktır.
Z ayıflıkları ya da sınırlılıklarına karşın U N E P yine de, B ir­
leşm iş M illetler içinde diğer kuruluş ve o rganlara etkide b u lu n m a k ­
ta, özellikle çevre konusunda güçlü bir uluslararası hukuk yaratılması
için etkili olm aktadır.291
3.2.3. B ölgesel İşb irliği Ö rgü tleri
U luslararası çevre politikalarının oluşturulm ası ve uyg ulan­
m a sında , B irleşm iş M illetler’e bağlı örgütlerin dışında bazı bölgesel
işbirliği örgütleri de katkıda bulunm aktadırlar. Bunlardan A vrupa
288
289
290
291
Strübel, loc. cit., s. 185.
Wittkaemper, op. cit., s. 137.
Bacchler et al., op. cit., s. 122-123.
Strübel, loc. cit., s. 185.
/
142
Konseyi ve E k o n om ik G elişm e v e İşbirliği Ö rgütü (O E C D )'nün
çevre koruma çabalarına katkıları ö rn ek olarak incelenebilir.
A vrupa K onseyi: 1948 yılında kurulan A vrupa Konseyi, 1950
yılında, A v ru p a İnsan Hakları S ö zleşm esi'ni kabul etm iş ve bu arada
A vrupa İnsan Hakları K om isyonu ile etkin bir insan hakları politikası
izlemiştir. Konsey'in bir diğer etkin politika alanı ise, çevre k o ru m a­
dır. Ç evre alan ında ça lışm ay a 1961 yılınd a aldığı bir tavsiye kararı
ile başlayan A v ru p a Konseyi, çalışm alarını çevre politikaları açı­
sından şu a la n la rd a y o ğ u n la ş tır m ış tır :292
- D oğa ve türlerin korunması,
- M im arlık ve arkeolojik m irasın korunması,
- Kent planlam ası ve kent yenilem e.
A vrupa Konseyi, kongrelerle, kam panyalarla bu alanlarda ç a ­
lışmakta, kararlar ve tavsiyelerle ü y e ülkelerin çevre politikalarına
etkide bulunmaktadır.
E k on om ik G elişm e ve İşb ir liğ i Ö rgütü (O E C D ): OECD ,
Batılı sanayi ülkelerinin en önemli örgütü olarak 1960 yılında kurul­
muştur. E k o nom ik planlam a ve çevresel etki değerlendirmesi k o n u ­
larında yoğunlaşarak, önleyici bir çevre politikası izleyen O E C D ,
çevre koruma alanında daha çok, tek tek ülkelerde çevre bilinci
oluşturm a çabasındadır. "Kirleten öder" ilkesinin en ateşli sa v u n u ­
cusudur ve özellikle, zehirli atıkların taşınması ve yok edilmesi ile
ilgili çalışmaları dikkat çe k m e k te d ir.293
O E C D , 200'ün üzerinde k om isyon ve çalışma grupları ile e k o ­
nomi ve çevre politikalarını gerçekleştirm ektedir. 1979 yılında h a ­
zırladığı çevrenin durum un a ilişkin rapor ile ekon om ik büyüm e,
ekonom ik büyüm enin yönlendirdiği gönenç biçimi ve ekolojik s o ­
runlar arasında ilişki kurarak, bu konularda ciddi verileri kam uoyuna
a ç ık la m ış tır .294
292 VVittkaenıper, op. cit., s. 129-130.
293 Lang, op. cit., s. 182.
294 Witıkaemper, op. cit., s. 131.
143
OECD'niıı çevre ile ilgili ça lışm a alanları, iklim değişikliği,
zararlı em isyon çıkarm ayan otom obillerin geliştirilmesi, gürültüyü
önlem e, ekolojik ulaşım ve enerji politikaları ve su kaynaklarının
korunması biçiminde sıralanabilir.
ı
3.3. U lu slararası H ü k ü m et D ışı Ö rg ü tler (Internation al
N on G overn m ental O rgan ization s)
U luslararası politikalar oluşturulurken, ulusal hükümetlerin
ağırlıklarının giderek azalması d ik ka t çekicidir.295 Ulusal hüküm et­
lerin bu biçim de bir anlam da etkilerini kaybetm eleri, uluslararası
çevre politikaları alanında liderlik eksikliğini gündem e getirm iş­
tir.296 Ulusal egemenlik haklarından vazgeçmeye hiç de istekli ol­
m ayan ulusal devletlerin çevre politikalarına yaklaşımları genellikle
önleyici olmaktan çok tepkisel olm uştur. Çünkü, ekonom ik b üyüm e­
yi olum suz etkileyecek her türlü politika reddedilmiştir. G örülüyor
ki, çevre politikalarının uluslararası düze y d e oluşturulm ası ve yü rü ­
tülm esinde hükü m etler önderlik işlevini başarılı bir biçimde yerine
getirememektedirler.
3.3.1. H ü kü m et D ışı Ö rg ü tlerin U lu sla ra ra sı Ç evre
P olitik aların d a E tk in lik lerin in A rtm ası
H üküm et dışı örgütler, h ü küm e te bağlı birim ler biçim inde örgütlenm eyip, üyelerinin çıkarlarını ya da d ah a geniş anlam da kamu
yararına gözeten yapılar olarak ortaya çıkmaktadırlar. Bunların bir
diğer özellikleri de, kâr amacı taşım ayan gönüllü örgütler olm aları­
d ır.297 H üküm et dışı örgütler, ulusal ya da uluslararası düzeyde ça­
lışabilirler.
295 John McCormick, "International Nongovernmental Organizations: Pros­
pects for a Global Environmental Movement," Sheldon Kamieniecki (ed.),
Environmental Politics in the International Arena, New York, State
University of New York Press, 1993, s. 131.
296 Ibid., s. 131.
297 Ibid., s. 132.
144
G erek ulusal, gerekse uluslararası düzeyde çalışan hüküm et
dışı örgütlerin sayıları giderek artm aktadır. Bunların büyük bölüm ü
de, çevıc korum a alanında e y lem d e bulunm aktadır. H ü küm et dışı
örgütler, uzun süre, yaptırım ve etkilem e güçleri olmadan uluslararası
düzeyde çevre ve doğa korum a a lanla rınd a istemlerde b u lunm uşlar­
d ır.298 Örneğin, g elişm e projelerinin m utlaka çevreye etkileri ve
çevrenin taşıyabilirliği ile bu projelerin toplum a getireceği yükler
açısından sınanm ası gerektiğini vurgulam ışlardır. Bugün, hüküm et
dışı örgütlerin çok d ah a güçlü oldukları ve uluslararası kuruluş ve
örgütlerle hüküm etlerin ve ticarî bankaların aranan işbirliği tarafları
du ru m u n a geldikleri görülm ektedir. D ünya Bankası 1989 yılı Ç a lış­
ma Raporu'nda, şim diye kadar y aklaşık 200 projede, özellikle böl­
gesel düzeyde bu örgütlerle çalıştıklarını açıklam ıştır.299
Uluslararası düzeyd e ö rgütle nm iş örnekler arasında, Yeşil B a­
rış (Greenpeace), Y eryüzü Dostları (Friends o f Earth), O ro V erde
V akfı (Oro Verde Stiftung) ya da A vru p a D oğa Mirası Vakfı (Stif­
tung Europaeisches Naturerbe) en çok bilinenlerdir. Bu örgütler,
çevre k oru m a a m aç ların a karşılık, çalışm alarındaki ağırlık nokta la­
rıyla birbirlerinden ayrılm aktadırlar. Ö rneğin, Yeşil Barış (G ree n ­
peace), çalışm alarında daha çok çevre koru m a için kam uoyu o lu ş­
turma ve bu konuda siyasal bilinç yaratm a çabalarına ağırlık ver­
mekte, ulusal sınırlar tanım ayarak üyeleri ile birlikte doğrudan ey­
lemlere girişmektedir.
Uluslararası hüküm et dışı örgütlerin çoğu A vrup a ve Kuzey
A m erika'd a üstlenmişlerdir.-100 Bu örgütlerin, uluslararası çevre po­
litikalarının sivil aktörleri olarak gelişm e projeleri ile Ü çüncü Dünya
ülkelerindeki çevre korum a çabalarında, doğal kaynakların korun­
m asına katkıları açıktır. U luslararası gelişme yardım ları ç e rçev e­
sinde, hüküm et dışı örgütlerin, y ardım alan ülkelerdeki nitelikli ve
siyasal açıdan yansız plan doğa ve çevre koru m a örgütleriyle çalış298 Schumann, op. cit., s. 17.
299 Ibid., s. 17.
300 McCormick, op. cit., s. 135.
145
m a la n başarı için önemli bir koşuldur. Böylece, "kendine yardım "
söylemi ile, sorunun gerçek sahipleri durum undaki sivil güçler eyle­
me geçirilebilir. Yardım alan ülkeler de ancak bu biçimde, dayanışm a
konusunda saygınlık kazanabilirler. Öte yandan, uluslararası hukuk­
taki varolan eksiklikler giderilebilir ve h üküm et dışı örgütlerin et­
kinliklerini artırıcı düzenlem eler yapılabilirse, bu örgütlerin ulusla­
rarası çevre politikalarında etkileri artacaktır. Siyasal yaptırım güç­
leri o lm am asın a karşın, k am u o y u n d a güçlü bir d urum da olmaları,
ulusal hükümetlerin ve uluslararası örgütlerin çevre politikalarını bir
anlam da denetlem e yetenekleri, h ü küm et dışı örgütleri, çevre politi­
kalarının vazgeçilm ez aktörleri d u ru m u n a getirmiştir. Akçal kay­
naklarının sınırlı olm ası ve çoğu kez, ey lem de bulundukları ülkelerin
yasalarının bu eylem leri k ısıtlam asına karşılık, çevre korum a ko nu­
sunda halk eğitimi ve bilimsel araştırm alar yoluyla ulusal hü k ü m e t­
leri harekete geçirmektedirler.
3.3.2. U lu sla ra ra sı H ü k ü m et D ışı Ö rg ü tlerin Ç evre
P o litik aların ı D iğer P o litik a A lan larıyla
B ü tü n leştirm e Ç a b a la rı
H ük ü m et dışı örgütler yaln ızca çevre korum a alan ında eylem de
bulunm am aktadırlar. Örneğin, spor alanında Uluslararası Futbol F e­
derasyonu (FIFA), basın alanında Uluslararası Basın Birliği (UPI),
insan hakları alanında Uluslararası A f Örgütü (A m nesty Internatio­
nal) ya da İnsanî yardım alanında Kızılay ve Kızılhaç Örgütleri
Uluslararası Federasyonu sayılabilir.-^01
Uluslararası hüküm et dışı örgütler, çevre politikalarında söz
sahibi oldukları kadar, gerek gelişm ekte olan ülkeler, gerekse sana­
yileşmiş ülke hüküm etlerinin eko n o m ik ve toplum sal politikalarına
karşı yaptıkları eleştirilerle de d ikk a t çekm ektedirler. Yine, ulusla­
rarası örgütler de, gelişme konusundaki, çoğu kez çevre değerlerini
301 Hüseyin Pazarcı, Uluslararası Hukuk Dersleri, II. Kitap, Gözden Geçi­
rilmiş 3. Baskı, Ankara, Turhan Kitabevi, 1993, s. 209.
146
korumayı gözardı eden özendirici rolleri nedeniyle bu eleştirilerden
paylarını almaktadırlar. 1988 E ylül'ünde Berlin'de yapılan Ekoloji
K ongresi'ne, gelişm ekle olan ve sa nayileşm iş ülkelerden toplam 150
çevre k orum a örgütü katılmıştır. O ld u k ça tartışmalı geçen bu
Kongrc'de, özellikle D ünya Bankası ve Uluslararası Para F o nu’nun
finanse ettikleri projelere işaret edilerek, D üny a B an kası’nın borç
para vererek desteklediği g elişm e ve m ode rnleşm e program ları ile
Uluslararası Para Fonu'nıın yardım ettiği uyum programlarının, ulu­
sal ekonom ik, toplumsal ve ekolojik yapılara sürdürülebilirlik açı­
sından etkileri üzerinde d u ru lm u ştu r.302
Birleşm iş M illetler A ndlaşm ası'n ın 71. M a d d esin d e de, E k o ­
nomik ve Sosyal K on sey’in yetki alanına giren konularda, uluslararası
h ükü m et dışı ö rgütlerle işbirliği yapılabileceği ve gerekli d u ru m la r­
da onlara danışılabileceğine ilişkin bir hüküm b ulun m a k ta d ır.303
U lu slararası h ü k ü m e t dışı örgütler, çalışm alarını yaln ızca a z ­
gelişm iş ülk elerde değil, aynı za m a n d a, sanayileşm iş Kuzey ü lk e­
lerinde de gerçekleştirm ektedirler.304 Çoğu kez Kuzey ülkelerinin
sahip oldukları yaşam biçim ini ve tüketim alışkanlıklarını d eğ iştir­
meleri için kam pan yalar açm aktadırlar. Çünkü, bu yaşam biçiminin
olum suz etkileri Güney ülkelerinde ve ortak çevrede hissedilm ekte­
dir. Ö te yandan, K uzey-G üney ilişkilerini iyileştirecek değişim
program ları da geliştirm ektedirler. Yine, azgelişm iş ülkelerde g e r­
çekleştirilm esine katkıda bulun acakları toplum sal dön üşüm aracılığı
ile çevre bilincini geliştirm ey e çalışm aktadırlar. Hazırladıkları her
projede çevresel etki değerlendirm esi yapılması koşulunu ön plana
çıkarm aları da yaptıkları bir başka katkıdır.
302 Schumanıı, op. cit., s. 19.
303 Pazarcı, op. cit., s. 210.
304 Spangenberg, op. cit., s. 160-161.
147
4. U lu süstü (S u p ran ation al) Ö rgü tler
4.1. U lu sü stü Ö r g ü tle n m en in Ç ık ış N ok tası
İkinci D ünya S avaşı'ndan sonra, uluslararası bütünleşm e k o ­
nusunda, iki temel bakış açısı o rta y a çık m ıştır.305 Bunlardan ilki,
bir "dünya hükümeti" önerisidir. T em el am aç, devletler arasında ç ık ­
ması olası savaşları önlemektir. Ç ünkü , ulusal devletlerin örgütlenm e
biçimi tam am en bencil ve kendi çıkarları ile bağlantılıdır. Bu ne­
denle, tüm dünyayı kucaklayan m e rk e zî bir yönetim ya da hükümetin
uluslararası sorunlara, ortak çıkarlard a birleşilebilecek çözüm ler
üreteceği düşünülm üştür. Ancak, siyasal açıdan ulusüstü biçimde
örgütlenmiş, üstelik tüm d ün ya devletlerini kapsayan bir toplum ya
da hüküm et kurm ak kadar, onu yaşatm ak da son derece güç g ö rü n ­
mektedir. H er şeyden önce, bireyler toplum sal kimliklerinden vaz­
geçm eye ve yalnızca bu dünya devletinin bir üyesi olm aya hazır d e ­
ğildirler. Öte yanda, ulusal çıkarlar farklı bir kararı ya da uygulamayı
gerektirdiğinde, gerek bireylerin, gerekse ulusal hükümetlerin, dünya
devletinden yana tavır alacaklarını beklem ek gerçekçi olm ayacaktır.
Yine, bireyler, yardım a m uhtaç olan bireylere ya da halklara her türlü
yardım ı yapm aya hazır olm akla birlikte, onların dah a mutlu ve daha
yararlı yurttaşlar olarak yaşayabilecekleri yerlere gitm elerine karşı
çıkm akta ve oldukları yerde kalm alarını istemektedirler.3°6
B ugünkü ulusüstü (supranational) örgütlerin düşünce k aynağı­
nın da, bir dünya devleti kurm a özlem i olduğu söylenebilir. A vrupa
Birliği, ulusüstü bir örgüt olarak, Batı ve Orta A vrupa bölgesinde, bir
ölçüde sözkonusu özlemi gerçek leştirm iş sayılabilir. A m a yukarıda
belirtilen güçlükler A vrupa Birliği'nde de açıkça göze çarpm akta­
d ır.3^
305 Wassmund, op. cit., s. 120-123.
306 Hans J. Morgenthau, Uluslararası Politika, Cilt 2., çev. Baskın Oran
ve Ünsal Oskay, Ankara, Türk Siyasi İlimler Derneği Yayını, 1970, s.
648-649.
307 Ibid., s. 670.
148
İkinci bakış açısı ise, siyasal, ideolojik vc toplum sal-ekonom ik
çatışm aların üstesinden g elebilm ek için bu alanlarda yoğun bir iş­
birliği ağı geliştirilm esini s a v u n an yaklaşım dır. B irleşm iş M illetlcr'in uzm anlık örgütleri, bu yaklaşım ı yansıtm aktadırlar. U luslara­
rası Ç alışm a Ö rgütü (ILO), D ü n y a Sağlık Ö rgütü (W H O ), D ünya
G ıda ve T arım Ö rgütü (FA O ) gibi bu uzm anlık kuruluşlarının herbirinin kendi kuruluş yasaları, bütçeleri, yönetim yapıları ve karar
m ekanizm aları vardır ve belli sa y ıd a üye devletin aralarında yaptık­
ları an d laşm ala rla kurulm uşlardır. G ö re v alanları giderek genişleyen
bu kuruluşlar, dah a önceleri ulusal devletlerin yetkisinde olduğu ka­
bul edilen askerî hazırlık, verim lilik, fiyat vc güm rük vergilerini b e ­
lirleme ve doğal kaynaklara ilişkin konularda söz sahibi olm aya
b a ş la m ış la rd ır .
U luslararası örgütler ile ulusüstü örgütlerin birbirinden ayrıl­
dıkları ve önemli nokta, uluslararası örgütlerin, üye devletlerin ulusal
eg e m e nlik haklarına d o k u n m a k tan kaçınm asına karşılık, ulusüstü
örgütlerin katılımcı devletlerin ulusal egem en lik haklarına sınırla­
m alar getirm işlerdir.308 Örneğin A v ru p a Birliği, ulusüstü bir örgüt
olarak, A vrupa K om isyonu ve A v ru p a P arlam entosu gibi organları
aracılığıyla, üye ülkeleri h ukukî açıdan bağlayan direktifler oluştu­
rabilmektedir. Ç evre korum aya ilişkin direktifler Birlik ülkeleri için
bağlayıcıdır ve çevre niteliğinin ko ru nm ası ile Birlik içinde çevre
ölçün ve kurallarının uyum unun sağlanm ası gibi hedefler sözkonusudur.
U luslararası çevre politikalarının uygulanm asında, uluslararası
örgütlerden daha etkili oldukları açıkça gözlenen ulusüstü örgütler
yine de bir sakıncayı beraberinde getirm ektedir.309 H er şeyden önce,
birlik üyelerinin hepsi aynı gelişm işlik düzeyinde olmayabilirler. Bu
nedenle de, çevre ölçün ve kurallarının tüm üye ülkeler için aynı o l­
ması sorunlar yaratabilir. Öte yandan, yine aynı nedenle, aralarında
birkaç gelişm iş vc etkin üyenin, kendi çevre politikaları ile ilgili
308 von Prittwitz, loc. cit., s. 221.
309 Ibid., s. 221.
149
beklentilerini dayatmaları ya da dalıa yum uşak bir anlatımla, kendi
çevre politikalarını tüm örgüt üyesi devletlere kabul ettirmeleri sözkonusu olabilir. Bir başka sak ınca ise, ulusüstü örgütlerin, "bölgeci­
lik" ile bağlantısının kurulması s o n u c u n d a ortaya çıkmaktadır. Hatta,
ulusüstü örgütler bazı yazarlarca y abancılaşm ış bir uygarlığın y ara­
tılm asında aracı kurum lar olarak tanım lan arak eleştirilm işlerdir.310
4.2. A vru pa B irliği
Ulusal devletlerin üzerinde bir güç olarak kendi hukukuna ve
kurum larına sahip olan A vrupa Birliği, ulusüstü (supranational) bir
örgüt biçim inde tanım lanm aktadır. Sınıröjesi çevre sorunlarının ç ö ­
zülebilm esi ve uluslararası çe v re politikalarının oluşturulm asında
A vrupa Birliği, başarılı bir ö rnek olarak gösterilm ektedir. Ulusüstü
olm a niteliği nedeniyle, devletlerin egem enlik tutkularının büyük öl­
çüde törpülendiği, böylece çevre korum a konusunda ortak kuralların
ve ölçünlerin daha kolay oluşturulduğu ve devletlerin de bu kural ve
ölçünlere uymalarının dah a iyi sağlandığı görülmektedir. A vrupa
Birliği, çevre politikalarını olu ştururken ekonom ik, siyasal, toplum ­
sal ve kültürel alanlarda olduğu gibi bir bütünleşm e hedefi gütm e k ­
tedir. Öte yandan, çevre korum a politikaları dar anlam da kalmam akta,
ekonom ik, siyasal, toplumsal ve kültürel kararlara doğrudan yansı­
yarak, eylem programları ve direktifler biçiminde saptanm akta ve
uygulanm aktadır. D ışarıy a karşı da, çevre politikaları açısından tam
bir birlik gösterilmektedir. Tek tek üye ülkelerin toplum sal-ekonomik
koşullarının özellikleri ve yapısal farklılıklar arasında uyum un nasıl
sağlanacağı ise, temel sorun olarak ortaya çıkmaktadır.
Ulusüstü bir örgüt olarak A v ru p a Birliği'nin çevre politikala­
rında, Birlik ile üye ülkeler ara sında yetki ve görev paylaşım ının ne
biçim de gerçekleşeceği önemli bir sorun olmaktadır. Bir yandan et­
kili çevre korumanın gerekleri, öte yandan devletler ve bölgeler ara­
310 Ibid., s. 222.
150
sında ekon om ik çıkarların denkleştirilm esi gereği, sözkon usu payla­
şım ı önem li k ılm a k ta d ır.311
A vrupa Birliği'nin bir a n la m d a kuruluş yasası olan Maastricht'e
göre yerellik ya da hizm ette halka yakınlık ilkesi çerçevesinde, Birlik
ancak, üye devletlerin hedeflerine kendi çabalarıyla ulaşamadıkları
durum larda yetkili olacaktır. Ö rneğin, dış politika ve ortak güvenlik
konularında Birlik yetkilidir.
A vrupa Birliği içindeki federal yapıya sahip devletlerin eyalet­
leri, pek çok alanda olduğu gibi çevre korum a alanında da, Birlik
karşısında yetki kaybına uğradıkların dan yakınm aktadırlar. Federal
yapıda, asıl güçlü birimler olarak kabul edilen eyaletlerin ve kom ün ­
lerin yetki paylaşımı konusundaki duyarlılıkları bilinmektedir. A n ­
cak, çevre sorunlarının boyutları g ö zö n ü n d e alındığında, çevre ko­
rum a alanında küresel bir d ay a n ışm ay a gereksinim duyulduğu bu
dönem de, tek tek birimlerin yetkilerini kaybetmekten korkmaları çe­
lişki olarak görünm ektedir.
Çevre politikalarının oluşturulm asınd a A v ru p a Birliği ile üye
devletler, bölgeler ve k om ünle r arasındaki işbölümü ve yetki payla­
şım ında cn önem li ölçütler, serbest ticaret karşısındaki engellerin
kaldırılması ve rekabeti önleyecek durum lardan kaçınm ak olsa ge­
rektir.312 Bu ö lç ü tle rd e , Birlik içindeki kural ve ölçümlerin uyumlu
durum a getirilmelerini gerekli kılmaktadır.
İşbölüm ü ve yetki paylaşım ı çerçevesinde Birliğin yetki ve
sorum lulukları, çevre politikalarının genel çerçeve koşullarını belir­
lemek; kirleten öder ilkesi do ğrultusunda maliyet hesaplarının yapı­
labilmesi için gerçekçi ölçütler ve m ekanizm alar geliştirmek ve ni­
hayet em isyonlar için ölçün ve kurallar belirlemek biçim inde özetle­
nebilir.313
311 Michael Kloepfer. "Interdisziplinaere Aspekte des Umweltstaats," Deutsches Verwaltungsblatt, Nr. 1/1994, s. 19.
3l2Jürgen Trittin, "Die Umweltpolitik der Europaeischen Gemeinschaften
aus der Sicht cines Bundeslaııdes," Christian Calliess ıınd Bemhard Wegener (Hrsg.), Europaeisches Unnvcltrecht als Chance, Bremen, Schrifteıı des Instituts tur Umweltrecht Bremen. Eberlıard Blottııer Verlag, 1992,
s. 53-54.
313 Ibid., s. 56.
151
Üye devletlerin, bölgelerin ve komünlerin görevleri ise, Birliğin
getirdiği kuralları uygulam aktadır. Elbette bu arada, yerel ve bölgesel
gereklilikleri ve özellikleri dikkate almalarında ve kuralları bu yönde
yorum lam alarında da bir sakınca g örü lm em ektedir.314
Son 20 yıldır, 200'ün üzerinde direktif ve kararla A vrupa Birliği
çevre korum a ve çevre politikası oluşturm a çabalarını sürdürm ek te­
dir. 1973, 1977, 1983 ve 1987'de olmak üzere dört ayrı eylem prog­
ram ında Birliğin çevre politikalarının çizgilerini ve gelişim ini g ö r­
m ek m üm k ündür.315 Beşinci eylem programı da tam am lanarak uy­
gu lam aya koyulmuştur. 1993 yılından beri yürürlükte olan bu son
program la yeni bir felsefe getirilmiş, çevre korumanın, Birliğin tüm
politika alanlarıyla bütünleştirilm esi ve tüm toplum sal grupların
çevre politikalarına katılım larının sağlanm ası üzerinde du ru lm u ş­
tur.3 ^
III. U L U SL A R A R A SI Ç E V R E P O L İT İK A L A R IN IN
ARAÇLARI
1. E k on om ik A raçlar
1.1.
E k olojik G elişm e (E cod evelop m en t/Ö k o lo g isch e
Entvviekung)
A çıkça anlaşılm ıştır ki, Ü ç ü n c ü D ünyadaki g elişm e ve çevre
sorunları tek tek yürütülen projelerle çözülem ez. "Ekolojik gelişme",
314 Ibid., s. 56.
315 Kay
Hailbronner,
"Stand
und
Pcrspektiven
der
EGUmvveltgeseızgebung," Chrisıian Calliess und Bernhard Wegener
(Hrsg.), Europacisches Umweltrecht als Chance, Bremen, Schriften
des Instituts für Umweltrecht Bremen, Eberhard Blottner Verlag, 1992,
s. 20-21.
316 Kurt Vittinghoff, "Europaeische Umweltpolitik. Konsequenzen und Pcrs­
pektiven," Karin Roth, Reinlıard Sander (Hrsg.), Ökologische Reform in
Europa: Globale Probleme und neue Kooperationen, Köln, Bund Vcrlag, 1992, s. 85-86.; Towards Sustainability, A European Community
Programme of Policy and Action in Relation to the Environment and Sus­
tainable Development, Volume II, Commission of the European Commu­
nities, Brussels, 27 March 1992.
152
toplum sal, e k o n o m ik ve ekolojik değerlerin uzlaştırılmasına dayalı,
gelecekteki kuşaklarla d ayanışm a içinde olan bir gelişm e biçim idir.
Bu gelişm e biçimi, Ü çüncü D ün y a ülkelerinde ekolojik taşıyabilirlik
ölçütüne dayalı bir toplum modeli de getirecek317; böyle bir toplum
modelinde, üretim ve tüketim temel gereksinim lere yönelik olacak;
enerjiden yüksek oranda tasarruf sağlanacak, ham m addelerin yeniden
kullanım ı yoluna gidilecek, tarım da tek ürüne bağımlılıktan vazge­
çilecek, toplum sal yaşam ın her alan ın d a katılım y ay g ın laştırıla cak ­
tır.
"E kolojik gelişme" kavramı, uzun dönem de, aynı anda gerçek­
leştirilmesi gereken üç hedefe y ö nelm iştir.318
1. T üm nüfusun temel gereksinim leri karşılanmalı ve insan
varlığı güv en c e altına alınmalıdır.
2. T oplum sal yüküm lülüklerin ve kazancın, toplumsal gruplara
dengeli ve eşit olarak dağıtılm ası a n la m ın d a toplum sal taşıyabilirlik
gerçekleştirilm elidir. Burada sözü edilen eşitlik, eşitlik ütopyaların­
dan farklı bir içerik taşım aktadır ve açık, çoğulcu bir toplum da, top ­
lumsal barış ve adalet sağlayıcı b ir kavramdır.
3. Çevre dostu, insanın ruhsal ve fiziksel varlık nedenine say­
gılı, doğal kaynakların k orunm asın a özen gösteren bir ekolojik taşıyabilirlik sağlanmalıdır.
N üfus artışı, yoksulluk, çe v re zararları, doğal kaynakların
yağ m ala n m a sı ve dış b o rçla n m a a ra sın d a karşılıklı etkileşim olduğu
konusunda kuşku yoktur. Bu nedenle, çözüm olarak, d ünya çapında
uygulanm ası düşünülen E kolojik Marshall Planı (Environm ental
Recovery Program -E R P) önerilm ektedir.319
Marshall Planı, bilindiği gibi 1940'lı yılların sonunda, ek o n o ­
mik açıdan güçlü ulusların zayıf olanlara, yeniden durumlarını d ü ­
zeltmeleri için yaptıkları yardım ı anlatm aktadır. Bu yardım ların
317 VVöhlcke, loc. cii., s. 75-76.
318 Ibid., s. 11.
319 Schumann, op. cit., s. 19.
153
gerçekleştirilm esinde A B D ’nin özellikle çıkarı vardı. H er şeyden
önce, A lm anya'nın savaştan so nra içine düştüğü eko n o m ik sıkıntı ve
maddi yıkım nedeniyle tekrar Birinci D ünya Savaşı'ndan sonra ol­
duğu gibi bir barut fıçısına dönm esin den korkuluyordu. Öte yandan,
toplumsal ve ekonom ik yönden z a y ıf devletlerin Sovyetler Birliği'nin
saflarına çekilm eleri korkusu da o dönem in A B D Dışişleri Bakanı
G eorge M arshall'ın adıyla anılan Marslıall Planı'nın önem li bir gerckçesiydi.3- 0
M arshall Planı'nın temel düşünceleri bugün, uluslararası çevre
politikalarına aktarılmıştır. Ç ün k ü , gerek y ağ m u r orm anlarının yok
edilmesi, gerek denizlerin kirliliği ve gerekse ozon tabakasının gide­
rek incelmesi tek tek ülkelerin değil, tüm dünyanın ve tüm insanlığın
sorunu duru m u n a gelmiştir. G elişm iş ülkeler bu nedenle, çevre so­
runlarıyla başedem eyen az gelişm iş ülkelere akçal ve teknik yar­
dım lar y ap m ak la kendi yaşam tem ellerini ve gelecek kuşakların y a ­
şam tem ellerini k o ru m a y a ç a lışm aktadırlar. Bu planın başarıya ula­
şabilmesi büyük ölçüde yardım alan ülkelerin çabalarına ve "kendine
yardım " ilkesini benim sem elerine de bağlıdır. Aksi durum da planın
siyasal açıdan uygulanm ası olanaksızdır.
E kolojik Marshall Plan özellikle, ozon tabakasının korunması,
yağm ur orm anlarının yok olm aktan kurtarılması, sınırötesi hava kir­
liliğinin önlenm esi ve iç suların tem iz tutulması konularında ulusla­
rarası işbirliğine aracılık etm ekledir. Ancak, ortaya çıkacak yüksek
m aliyetler ve h enü z tam olarak açıklığa k avu şturulam am ış finans
m ekanizm aları nedeniyle uluslararası düzeyde pek kabul görm em iş,
özellikle sanayileşm iş ülkeler tarafından gerçekçi bulunm am ıştır.
1.1.1. Ç e v r e ve G e lişm e Y a r d ı m l a r ı
Bugünkü boyutlarıyla ve çeşitliliğiyle küresel çevre sorunları­
nın tek tek ülkelerin, özellikle azgelişm iş ülkelerin üstesinden gel­
320 Wicke, Hucke, op. cit., s. 29-30.
154
meleri olanaksız görünm ektedir. U luslararası işbirliği çerçevesinde
sanay ileşm iş ülkelerin, g elişm ekte olan ülkelere yapacakları geliş­
m e yardım ları, bu nedenle, uluslararası çev re politikalarının o luştu­
rulması ve uygulanm asında önem li bir araçtır.
B atı’da gelişm e kavram ı çok zaman önce, yalnızca ekonom ik
büyüm e ölçütlerine göre tanım lam aktaydı. D ah a sonra ise, beslenm e,
barınma, öğrenim gibi temel İnsanî gereksinim ler de katılarak , kav­
ram a toplum sal bir içerik kazandırılm ıştır. 1980'1 i yılların başından
beri de ekolojik ölçütler gelişm e kavram ını tanım larken kullanılır
olm u ştu r.
Bu nedenle gelişm e yardım ların ın ekolojik ölçütlere göre bi­
çim lendirilm esi gereklidir. G elişm e yardım larının ekonom ik ve si­
yasal boyutlarına bir de ekolojik b oyu t eklenmektedir. Ekonom ik y a ­
rarı en çoğa çıkarm anın ve e k olojik zararları en aza indirmenin yanı
sıra ulusal çıkarları g ö zetm ek ve küresel sorum luluğu gerçekleştir­
mek, gelişm e yardım ları ile u laşılm ak istenen hedefler durum una
g e lm iştir.321
U luslararası g elişm e yard ım ların ın am açları şöyle öze tle n eb i­
lir.322 Birincisi, gelişm ekte olan ülkelere ulusal çevre politikalarını
uygularken destek olmak; İkincisi, yine bu ülkeleri doğal kaynakları
ve çevreyi korum a konularında ö zendirm ek; üçüncüsü uluslararası
işbirliğini çevre açısından biçim le n d irm ek ve nihayet uluslararası ve
bölgesel çevre korum a çabalarına katk ıd a bulunmaktır.
G elişm e yardım larının g erçekleştirilm esinde en önemli aktör­
ler hüküm etle birlikte hük üm et dışı örgütlerdir.
H üküm etlerle, h üküm et dışı örgütler, gelişm e yardım larına
ilişkin projelerde değişik biç im le rd e işbirliği yapm aktadırlar. Örnc321 Wohlcke, loc. cit., s. 47.; Sandra Postcl, Christopher Flavin, "Global Eko­
nominin Yeniden Biçimlendirilmesi," Lester R. Brown (ed.), D ü n y a n ın
Durumu 1991, Yaşamını Sürdürebilir Bir Topluma Ulaşma Amacıyla
Hazırlanan Worldwatch Ensıitüsü Raporu, Yayma Hazırlayan: Erol User,
İstanbul, Maya Yayıncılık, [tarih yok], s. 223.
322 Bundesministerium fiir wirtschafiliche Zusamıncnarbeit und Entvvicklung, loc. cit., s. 49.
155
ğin Federal A lm anya H ükümeti, uluslararası d eneyim e sahip hükümet
dışı örgütlerle işbirliği yap m ayı yeğlem ektedir. İşbirliği biçimi ne
olursa olsun, bu aktörler, yerel
gruplarla çalışarak çevre korum a
projelerini hazırlam akta, finanse etm ekte ve uygulamaktadır. Projeler
toprağın verim liliğinin k orunm asından, tarım ilaçlarının bilinçli kul­
lanımını sağlam aya, enerji üretim inde ve sanayi sektöründe üretilen
zehirli em isyonların sınırlandırılm asından kent yenilem eye kadar
geniş bir alanda yürütülm ektedir. Örneğin, Türkiye'de körfezlerin
atık sulardan arıtılması ya da Brezilya'daki y ağ m u r ormanlarının
korunm ası projeleri de bu kapsam dadır. D iğer yandan azgelişmiş
ülkelerde sık sık yaşanan doğal yıkım ların zararlarını g iderm ek ve
bu yıkım lardan korunm ak ya da zararlarını en aza indirmek de g e ­
lişme yardım larının önem li k onularından birisidir.
U luslararası gelişm e yardım ları çerçevesinde gerçekleştirilen,
tropik ormanların korunm asına yönelik eylem planı(Tropical
Fo­
restry A ktion Plan), uluslararası uzlaşm alardan birisidir. Bu plan,
Birleşm iş M illetler G ıda ve T arım Ö rgütü (FA O ) tarafından hazır­
lanmış ve 1986'da hük üm etler düzeyinde kabul görmüştür. H er ne
kadar doğal kaynakların k orunm ası konusunda önemli bir adım ka­
bul edilse de akçal yardım ın yetersiz olduğu ve ticari ormancılığın
ad eta teşvik edildiği gerek çeleriyle eleştiriler alm ıştır.323 Görülüyorki, belli ölçülerde de olsa, uluslararası çevre yardım larının, doğal
kaynakların söm ürülm esi için bir araç olarak kullanılabileceği kuş­
kusu doğru görünmektedir.
G elişm e yardım larında, çevre sorunlarının nedenlerinin çok
çeşitli olduğu ve basit tek bir çö z ü m ü n bu nedenle bulunmadığı bi­
linciyle, çalışılan alanın çok yönlü ele alınması zorunludur. Örneğin,
y ağ m u r ormanlarını korum ak için hazırlanan bir projenin başarılı
olabilmesi için, her şeyden önce, proje bölgesindeki yoksullukla sa­
vaşm ak, bölgeye göçü azaltm ak, böylece nüfus artışını engellem ek,
ağaçların enerji sa ğlam ad a kullanılm asını ön lem ek için almaşık
323 Falkner, op. cit., s. 401.
156
enerji kaynaklan yaratm ak ve elbette tüm bu çabalarda ilgili devletin
resm î organlarının desteğini sağ lam ak gerekli koşullardır. Bu proje­
ler için işbirliği ya akçal, ya teknik, ya da ikisini birden içerecek b i­
çimde yapılabilir. T eknik yardım dan kastedilen, m alzem e ve tekno­
loji yardım ı olabileceği gibi personel yardım ı d a olabilir. G elişm e
yardım larına yön verici savsöz "kendine yardım " olm alıdır. Zaten
gelişm e y ard ım ların ın m a n tığ ın a bakıldığında, B irleşm iş M illetler'in çok öncedcn u ygu lam aya koyduğu toplum kalkınm ası çalış­
m alarıyla büyük benzerlikler görülmektedir.
Ekolojik gelişmenin öğeleri, kendine güven (Selbstverlass) g e ­
reksinim lere yönelm e (Bedürfnisorientierung), katılım (Partizipati­
on) ve ekolojik taşıyabilirlik (U m w eltvertracglichkeit) tir.324
G elişm e yardım larının, tek tek projeler bazında da olsa Üçüncü
D ünya ülkelerindeki çevre ve doğal kaynakları k orum a çalışmalarına
katkıları yadsınam az, ancak h ü k ü m e t yardım larında yardım ı veren
ülkelerin siyasal tercihleri ne yazık ki, yardım ların verilip verilem e­
mesini ya d a miktarlarını belirleyici olm aktadır. Özellikle, insan
hakları ve dem okrasi tartışm alarının, uluslararası sistem de ülkelerin
sın ıfla ndırılm a sına yol açm ası, g e lişm e yardım ları yapılırken bu
ölçütlerin kullanılm ası yaygınlık kazanm ıştır. Bu da ekon om ik, si­
yasal toplum sal ve eko lojik sistem lerin karşılıklı etkileştikleri, h e p ­
sinin az ya da çok, şu ya da bu biçim de birbirinin sonucu ya da nedeni
olduğu gerçeğinin gözardı edilm esi anlam ına gelmektedir. Öte y an ­
dan yine küresel ekolojik tehditlerden korunm ak için adaletli ve gö­
rece de olsa eşit koşulların geçerli old uğu bir uluslararası sistem y a ­
ratılm aya çalışılırken, nedenler yine eko n o m ik ve toplum sal az g e ­
lişmişlik olan d em o k ra tik le şe m e m e y a da insan haklarının ç iğ n en ­
mesi gibi sorunlar yüzünden, Ü çüncü D ünya ülkeleri ekolojik açıdan
da azgelişm işliğe itilmektedirler.
Kuzey ülkelerinin kamuoyu, Ü çüncü Dünya'da ekonom ik ve
toplum sal gelişm enin etkin bir b içim de gerçekleştirilm esi, hızlandı­
324 Bernhard Glaeser, Umweltpolitik zwischen Reparatur und Vorbeu­
gung, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1989, s. 130-132.
157
rılması vc kitlesel yoksulluğun giderilebilm esi için gelişme y ard ım ­
larına bel bağlamışlardır. A nca k, bu yardım ların istenen hedefe
ulaşm asında yardım ı alan ülkelerin ekonom ik ve toplumsal politika­
ları büyük rol oynam aktadır. Ö rneğin yabancı bir ülke tarafından fi­
nanse edilen kırsal gelişm e projeleri, eğer y a rd ım ı'a la n devlet ta­
rımsal ürünlerin ithalini destekleyen bir ekonom ik politika izliyorsa
kaçınılm az bir biçim de başarısız olacaktır.
Öte yandan g elişm e yardım larını hem veren hem alan ülke hü­
kümetlerinin bu konuda m eşruiyet sağlamaları gerekm ektedir.325
Y ardım ı veren ülkenin bir yandan uzun dönem de ekon om ik çıkarları
vardır ve uluslararası sistem de dc siyasal saygınlık elde etmesi söz
konusudur. Yardım yapılan gelişm ekte olan ülkenin doğal kayn ak­
larına yakın olabilm ek de bu ülkeler için bir diğer azım sanam ayacak
yarardır.
G elişm e yardım ını alan ülkeler ise, özellikle yönetsel yapıları­
nın hantallığı ve bürokrasilerinin yeteneksizliği yüzünden bu yar­
dımları zahmetli ve masraflı girişim ler olarak görm e eğ ilim inded ir­
ler. Yönetsel yapıdaki eksikliklerin yanında, siyasal k ararsızlıklarda,
bu ülkelerde yardım ların başarısını olum suz yönde etkilem ektedir.
Özellikle 19 80 ’li yılların b aşından bcıi yoğunluk kazanan, tek
taraflı (bilateral) ya da çok taraflı (multilatcral) gelişm e yardım ları­
nın, Üçüncü D ünya ülkelerindeki ekonom ik ve toplumsal gelişmeye;
çevre ve doğal kaynakları korum a çabalarına ne kadar katkıda bu­
lunduğu tartışmalıdır. Y ardım ı alan ülkedeki, e k o n o m ik siyasal vc
toplumsal kararsızlıklar bu k u ş k u la n bir ölçüde haklı çıkarmaktadır.
Yine bu ülkedeki kam uoyunun ve projeler çerçevesinde yerel halkın
ve kam u yönetimlerinin konuya ilgisizlikleri ve sorunlara sahip çıkm a
konusundaki isteksizlikleri de yardım lara bel bağlayanları um utsuz­
luğa itmektedir. Belki de, bu nedenle gelişme yardım larının büyük
bölüm ü son yıllarda "kalkış aşam a sı" (take-off)ııdaki ülkelere y ö ­
neltilmiştir. Kredi ve teknik yardım lar, büyük bir gelişm e gizli g ü ­
cüne sahip bu ülkeleri daha da başarılı kılmaktadır.
325 Obcrndörfer, op. cit., s. 200.
158
G elişm e yardım ları, tek taraflı (bilateral), bir başka deyişle
devletten devlete olabileceği gibi, çok taraflı (multilateral), yani
uluslararası örgütler ya da uluslararası fonlar (örneğin A vrup a Birliği
G elişm e Fonu) aracılığıyla da olabilir. İster tek taraflı, isterse çok
tarad ı olsun, gelişm e yardım ları h ü k ü m e tle r arasında da g erç ek le ş­
tirilebilir. Öte yandan h üküm et dışı örgütlerin dc bu yardım ları y a p ­
tıkları bilinmektedir. (Örneğin, F ederal A lm anya'da Kilise Yardım
Sendikaları, Ticaret Odaları, S iyasî Vakıflar, Sendikalar vb).
Y alnızca tek tek ülkeler değil, bölgesel işbirliği örgütleri de
gelişm e yardım larından y ararlanab ilm ektedirler.326 Örneğin, K ari­
bik D evletler topluluğu ( C A R IC O M ), Doğu Afrika Devletleri
(IG A D D ) ya da Güney D oğu A frik a Devletleri (SA D CC), Federal
A lm a n y a H üküm eti'nin tek taraflı işbirliği programları çerçevesinde
yardım almaktadırlar.
H ü küm et dışı örgütlerin çalışm aları yerel ve halka dah a yakın
olm aktadır. Yalnız, bunların çalışm aları kimi zam an, yardım alan
ülkenin toplumsal, siyasal ve kültürel yapılarına uym ayabilir.327 Ö r­
neğin, Kiliseler Birliğinin M üslüm an bir ülkede, ya da sendikaların
sivil toplum örgütlenm esine izin verilm eyen bir diktatörlükte çalış­
m alarını ve başarılı olm alarını b e k le m e k saflık olur. Bu tür ça tış­
m alar nedeniyle, siyasal g erekçelere dayanılarak pek çok azgelişmiş
ülke, h üküm et dışı örgütlerle ilişkilerini sınırlandırm aktadır.
1990'Iı yılların gelişm e y a rd ım politikası, 1989 yılında, H ol­
landa'nın L ahey kentinde yapılan toplantıda 24 sanayileşm iş ve g e ­
lişm ekte olan ülke devlet ve h ü k ü m e t başkanlarının im zasıyla h a ­
zırlanan Bildiri'de belirlenm iştir.328 Bildiride, ortak yaşam te m elle­
rini korum ak için yeni yöneltiler, yeni devletler hukuku ilkeleri ve
etkili karar ve uygulam a m ekanizm aları bulunması gereğinden sözedilmektedir. Finansm an k o nusu nda ise, çevre zararları ile özellikle
326 Bundesministerium für wirtshaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung,
loc. cit., s. 52.
327 Oberndorfer, op. cit., s. 202.
328 Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwick­
lung, loc. eit., s. 52.
159
k arşı karşıya kalan ülkelerin ak çal açıdan d esteklenecekleri anlaşıl­
maktadır.
1.1.2. S ü rd ü rü leb ilir G elişm e
"Sürdürülebilir gelişme" k avram ı ilk kez, Federal A lm anya'da
Baden bölgesinde 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başında K araormanların yok edilmesini önlem ek am acıyla çıkarılan yasalarda kullanıl­
mıştı. Bir yandan odun gereksinim ini k arşılam akta sürekliliği sa ğ ­
lamak, diğer yandan da ormanların rüzgarı önleme, su gereksinimini
karşılam a ve dinlenm e alanları olm a özelliklerini korum ak için or­
manlardan yararlanırken yalnızca bugünkü gereksinim leri gözetm e­
mek, tersine onların daha sonraki kuşaklara da hizmet etmesini sağ­
la m ak üzere hep yeniden üretm ek g erekm ektedir diye d ü şünülm üş­
tür.329 Sürdürülebilirlik aynı za m a nda sürdürülebilir ürün (nachhal­
tiger Ertrag/sustained yield) biçim inde 19. yüzyılda hem Alman hem
İngiliz dilind e kulla n ılm ay a başlanm ıştır. 19. yüzyıl başında itiba­
ren özellikle A lm any a'da orm anların ekolojik ve estetik açıdan iş­
levlerini vurgulam ak am acıyla sürdürülebilirliklerinden sözedilmiştir. Koşut gelişm elerin son 25 yılda A ng losakson dilinde de olduğu
ve sürdürülebilir (sustainable) sıfatının artan oranda ekolojik bir içe­
rik kazandığı görülm ektedir.330
Sürdürülebilir gelişme kavram ı daha sonraki yıllarda toplum sal
gelişm e kav ra m ına uyarlanm ıştır. Bir toplum anc ak gelecek kuşak­
ların da varlıklarını güvence altına alacak biçim de y apılan m ışsa ve
davranıyorsa varlığını sürdürebilecektir.331 S ürdürülebilir gelişme
329 Hermann Hill, "Die neue Verwaltung nachhaltige entwickeln," Die Öf­
fentliche Verwaltung, Heft 2 (Januar 1993), s. 56.
330 Hans G. Nutzinger, "Langzeitverantworlung im Unweitstaat aus ökono­
mischer Sicht," Carl F. Gelhmann, Michael Kloepfer, Hans G. Nutzinger
(Hrsg.), Langzeitverantwortung im Umweltstaat, Bonn, Economica
Verlag, 1993, s. 63-67.
331 Donella H. Und Dennis L. Meadows, Jorgen Randers, Die neuen G ren­
zen des Wachstums: Die Lage der Menscheit, Bedrohung und Zu­
kunftschancen, Übersetzung von Hans-Dieter Heck aus dem amerika­
nisch, Stuttgart, Deutsche Verlags-Anstalt, 1992, s. 250.
160
kavramı nihayet D üny a Çevre ve G elişm e K o m isy o n u ’nun yay ım la­
dığı B rundtland R apo ru 'nda daha geniş boyutlu bir içerik k azanm ış­
tır.
Brundtland R aporunda da belirttiği gibi sürdürülebilir gelişme
gelecek kuşakların kendi gereksinim lerini g iderm e olanaklarını teh­
likeye atmadan bugünün gereksinimlerini yerine getirmek biçim inde
de tanım lanabilir.332
Brundtland R aporu olarak da anılan D ün ya Ç e vre ve Gelişme
K om isyonu R aporunda sürdürülebilir gelişm e "teknik ilerleme, ku­
rumsal yapılarda, yatırım larda ve doğal kaynakların kullanım ında
bugünkü ve gelecekteki gereksinim lerin uzlaştırıldığı bir süreç" ola­
rak tanım lanm aktadır.333 Buradaki sürdürülebilirlik, yalnızca e k o ­
nomi ile ekoloji arasında uyum sa ğlam ak biçim inde anlaşılmam ası
gereken, tersine ayrıcalıkların kaldırıldığı siyasal kurum sal süreçler
içeren çok daha karm aşık ve çok boyutlu bir k avra m dır.334
1983 yılında Birleşm iş M illetler ta rafından görevlendirilen ve
başkanlığını N orveç B aşbakanı G ro H arlem B rundtland'ın yaptığı
D ünya Çevre ve G elişm e K o m isy onu (W orld C o m m ission on E nvi­
ronm ent and D evelopm ent) 1987 yılında "Ortak Geleceğim iz" (OurC o m m o n F uture) başlıklı raporu yayınlay arak "sürdürülebilir geliş­
me" (sustainable developm ent) kavram ını d ü n y a g ündem ine yerleş­
tirmiştir. Bu rap o ra göre, sürdürülebilir gelişm enin gerekleri şöyle
sıralanm aktadır.335
- N ü fu s artışı hem en durdurulm alıdır.
- Tem el gereksinim lere göre belirlenmiş yöneltiler izlenm eli­
dir,
- G ıda m addelerinin sağlanm ası sürekli d urum a getirilmeli ve
güv ence altına alınmalıdır,
332 Strübel, loc. cit., s. 273.
333 Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu, op. cit., s. 9.
334 Simonis, "Globole...," op. cit., s. 3.
335 Hans-Jürgen Harbort, Dauerhafte Entwicklung statt globaler Selbstzcrstörung, Berlin, edition sigma, 1991, s. 52-53.
161
- Ekosistemin ve tür çeşitliliğinin yok edilmesi süreci d u rd u ­
rulmalıdır,
- Enerji tüketim inde yenilenem ez enerji kaynaklarının yoğun
kullanım ından kaçınılmalı, yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelinmelidir,
- Doğal kaynaklara ve çevreye zarar vermeyen teknolojiler ge­
liştirilmelidir,
- Büyük kentlerin denetim siz büyümeleri önlenmelidir.
Ulusal düzeyde belirlenen bu hedeflere, uluslararası düzeyde
diğer bazı hedefler de e k le n e b ilir :33^
- Başta D ün y a Bankası o lm a k üzere tüm uluslararası gelişme
kuruluşları, pro g ra m la rın d a sürd ü rü leb ilir gelişm e anlayışını u y g u ­
lamalıdırlar,
- Okyanuslar, Antartika ve uzay gibi ulusüstü ekosistemler,
devletler topluluğunun ortak sorum luluğun da olmalı ve gelecekleri
güv ence altına alınmalıdır,
- S avaşlardan kaçınılm alıd ır,
- UNEP'in çabaları, d üşün c e düzeyinde ve akçal olarak da d es­
teklenm eli ve görev alanları genişletilm elidir. Bu arada Birleşmiş
Milletler,
U N EP 'in
dışında
"S ürdürülebilir
G elişm e
Progra-
m ı"kurm alıdır.
Sürdürülebilir gelişm e, yalnızc a gelişm ekte olan ülkeler için
önerilmemekte, zengini ve yoksulu ile tüm dünya devletlerinin sür­
dürülebilir gelişmeyi dikkate alması ve uygulaması gerektiğinden
sözedilerek "uluslararası gelişm e politikaları" da bu bağlam da g ü n ­
dem e getirilmektedir.337 Yine benzer bir politikayı "D ünya Politika­
sı" (Erdpolitik) olarak ifade e d e n l e r d e vardır.33^
336 Ibid., s. 53.
337 Hans Jürgen Harborth, "The Debate about sustainable development: Star­
ting point for an environment-oriented international development policy?,''
Economics, Vol. 44 (1991), s. 9.
338 von Weizsaecker, loc. cit., s. 9-10.
162
D ü nya politikası her şeyden ön ce gerçekçi ve uygulanabilir ol­
malıdır. G eçm işte yapılan çevresel hatalar iyi bilinmeli, bunlardan
ders alınmalı, bugünkü durum doğru değerlendirilmelidir. V atan­
daşlardan, siyasal ve yönetsel m a kam lardan gerçekleşm esi m üm kün
olmayan taleplerde bulunulm ası gerekmektedir. İkinci olarak, dünya
politikası uluslararası olmalıdır. 19. yüzyılda ortaya çıkan ulus devlet
kavram ıyla ön em kazanan ulusal politikalar, bu alanda artık aşılm a­
lıdır. Ü çüncü ve son alarak, dünya politikası bir vizyona sahip o lm a ­
lıdır. Bu vizyon ise uzun dönem i kapsam alıdır.
S ürdürülebilir gelişmenin tanım ın d a iki önem li unsur bulun­
m ak tadır.339 Birincisi, niteliksel e k o n o m ik büyüme ve İkincisi de,
zaman ve m ekân boyutuna sahip adil bir paylaşım sistemidir. Bu
paylaşım ın zam an boyutu ise, tüm bu öğelerin kuşaklar arasındaki
p a y la şım ıd ır .
Brundtland R aporu'nun eleştirilen yönü, büyüm e ve gelişme
önerilerinin belirsiz vc m uğlak o lduğu biçimindedir.340 Yapılan
analizde, sorunun ekonom i politik boyu tunun eksik kaldığı savunul­
maktadır. Öte yandan, R aporda gelişm ekte olan ülkelerin içinde b u ­
lundukları azgelişm işlikten m ü m k ü n olduğu kadar çabuk k urtulm a­
ları ve bu bağlam da sanayileşm iş ülkelerin de lo k om otif görevi üst­
lenmeleri gerektiği vurgulanm aktadır. Bunun için kurumsallaşma,
teknolojik gelişm e ve insanların ne biçim de yönlendirileceği soruları
biraz belirsiz kalmaktadır.
Brundtland R aporu'na yöneltilen diğer eleştiriler de şöyle sıra­
lanm aktadır:341 Birincisi, R apor'da büyüm e vc gelişme kavramları
arasınd a gerekli ayırım y ap ılm a m ıştır denilm ektedir. B üy üm e g e ­
nellikle kaynakları tüketici bir m addi değer artışı biçim inde anlatıl­
m ak ta ve sınırlı bir eko sistem de doğal olarak sınırlı bir nitelik taşı­
dığı savunulmaktadır. Bu nedenle "sürdürülebilir büyüme" (sustai339 Helge Majcr, "Anreizsysteme für nachaltige Wirtshaftsentwicklung," Mo­
dern Industriegesellshaft; Herausforderungen und Perspektiven,
Ludwigsburg, Verlag Wissenschaft, 1991, s. 182.
340 Lembke, op. cit., s. 9.
341 Ibid., s. 11-12.
163
nable growth) kavramı olam ayacağı, ancak "sürdürülebilir gelişme"
(sustainable developm ent) den sözedilebileceği savunulm aktadır.
Ç ünkü doğa büyüm ez, ancak kendini geliştirir.
Bir başka eleştiri, sürd ü rü leb ilir g elişm e kavram ının zaman
boyutuna yöneliktir. K avram ın temel mantığı, gelecek kuşakları da
gözeten bir gelişme biçim idir, a m a bugünkü kuşaklar, gelecek k u ­
şaklar için bugün elde edebilecekleri yararların ne kadarından vaz­
geç m e k zorundadırlar. Bu paylaşım da ölçüt nc olmalıdır? Bu so ru ­
ların yanıtları verilm em iştir.
1.1.3. Ü çüncü D ün ya Ü lk elerin d e E k o n o m ik ve E k olojik
D ö n ü şü m
"Yeşil D evrim" Ü çüncü D ünya ülkelerinde, kullanılacak y ük ­
sek teknoloji sayesinde, tarımsal üretimi nicelik ve nitelik olarak art­
tırmayı ve bu arada uluslararası işbölüm ünü adil d uru m a getirmeyi;
gelir ve beslenm e dengesini sağlam ayı anlatm aktadır.342 Sözü edilen
yüksek teknolojinin ise, sanayileşm iş ülkelerden transfer edilmesi
düşünülm ektedir. Bu yöntem, yoğun biçim de H indistan'da uygulan­
mıştır. Ö zellikle buğday, mısır, arpa ve pirinç gibi hububat üreti­
m inde m üthiş bir artış sağlanm ıştır. Bir yand an tarımsal üretim
olanakları genişletilmiş, diğer yan d a n da yeni türler yetiştirilerek
miktarları artırılmış; hatta ihracatları bile g erçekleştirilm iştir.343
Her ne kadar, öne sürülen bu model ile belirlenen hedeflere tam
olarak ulaşılam am ışsa da, tarımsal üretimde gözle görülebilir bir
artış sağlanm ıştır. Ö rneğin, T ü rk iy e'd e buğday üretimi iki katına
çıkm ış, M eksik a'da hektar başına alınan tarım sal ürün 800 kg’dan
300 0 kg'a çık m ıştır.344
Ancak, to plum sal-ekonom ik ve ekolojik bazı olum suzluklar da
ortaya çıkmıştır. O rtalam a üretim miktarı yükselm ekle birlikte, zen­
342 Spangeııbcrg, op. cit., s. 113.
343 Kennedy, op. cit., s. 222.
344 Spangenbcrg, op. cit., s. 113.
164
i
gin vc yoksul kesim arasındaki u çurum giderek açılmış; toprak m ü l­
kiyeti belli ellerde yoğunlaşm ış, kitlesel işsizlik kentlere ve sanayi
bölgelerine göçü zorlamıştır. Ö te y andan, uluslararası işbölüm ünün
daha adaletli durum a getirilmesi ya da gelir dağılımındaki dengesiz­
liğin giderilmesi gibi m ak ro hed efler de gerçekleştirilemem iştir.
Uluslararası ilişkiler açısından eko n o m ik ve ekolojik sonuçlarına
gelince, "yeşil devrim " ile artan üretim, azgelişm iş ülkelerde e k o ­
no m ik d ö n ü şü m ve gelişm e ye n eden ola m am ış, tersine, üretim artışı
yine dün ya pazarlarında gelişm iş ülkelerin gereksinim duyduğu
ürünlerde gerçekleşm iştir. D aha ç o k üretm eye heveslenen azgeliş­
miş ülkeler ise, bir yandan orm an
alanlarını lıızla tahrip etmişler,
diğer yandan da, kullanılan kimyasal gübre vc tarım ilaçları nedeniyle
ta rım alanları gide re k v e rim siz le şm e y e başlam ıştır. A zg e lişm iş ü l­
kelerin, tarımsal üretim araçlarının ithaline bağımlı d uru m a geldiği
bu süreçte, zaman zaman, tarım ürünlerinin dünya pazarlarındaki fi­
yat dalgalanmaları nedeniyle zarar ettikleri, üretim masraflarını bile
çoğu kez k arşılayam adıkları görülm üştür.
"Beyaz D evrim" ise, A vrupa Topluluğu'ııun tarım sömürgeciliği
olarak tanım lanm akta ve Topluluğun, süt üretimini Hindistan'a ihraç
etmesini anlatm aktadır.-45 B öylecc H indistan,-gelişm ekte olan ülke
sıfatıyla-A vrupa ülkelerinin m od ern tarım teknolojilerine bağımlı
d u ru m a gelmektedir. N e yazık ki, yeşil devrim denem esi ile yapılan
pek çok hata burada da yinelenm iştir. 1970'de şim diki adıyla A vrupa
Birliği, FA O ve Hindistan hüküm eti tarafından gerçekleştirilen beyaz
devrim , A vrupa T o pluluğu’nun gönderdiği süt tozlarının ve kaymağın
Hindistan'da kurulan özel fabrikalarda taze süt olarak yeniden üretil­
mesini amaçlıyordu. Ancak, ithal edilen süt tozu ile gerçekleştirilen
ucuz süt üretimi, geleneksel süt ekonom isini giderek çıkm aza sokmuş
ve sonuçta m onopol haline gelmiştir.
"Mavi D evrim "de yeşil vc beyaz devrim de olduğu gibi, H in ­
distan'da uygulanan, bu kez balıkçılığı geliştirm eye yönelik çabaları
345 Ibid., s. 126.
165
anlatm aktadır.346 Y ine sa nayileşm iş ülkelerden yap ılacak teknoloji
transferi ile balıkçılık alanınd a üretimi artırmak hedeflenm işken, bu
arada yerli geleneksel üretim se k tö rü n ü n rekabet şansı kalm am ış ve
gerekli hazırlık yapılm adığı için de, bu işten g eçim ini sağlayan in­
sanların hızla işsiz kalması ve sonuç ta da kentlere göç etm e süreçleri
b a ş la m ıştır .
K uzey-G ün ey çatışm asınd a en önemli sorun kaynaklarından
birini de biyoteknoloji ya gen teknolojisi diye anılan konu oluştur­
maktadır. B iyoteknoloji ve gen teknolojisi alanında yapılan çalış­
malar ya doğrudan Üçüncü D ü n y a ülkelerinde yapılmakta, ya da sa­
nayileşmiş ülkelerde yapılarak Ü çünc ü D ünya ülkelerine ihraç edil­
mektedir. Sözkonusu teknolojiler kullanılarak ve geliştirilerek tarım
ve hayvancılıktaki her türlü sorunun çözülebileceği savunulmaktadır.
Hatta bu yolla, dünyada çekilen açlığın da önüne geçilebileceği savlar
arasındadır. Geliştirilecek yeni bitki türleri sıcak, soğuk ve nem gibi
iklim koşullarından etkilenm eyecekler, böylece daha fazla ürün alı­
nacak, tarımsal zararlılardan etkilenmeyecekleri için de ürün kayıp­
ları en aza indirilecek ve hayvancılık nitelik ve nicelik olarak iyileş­
tirilecek; teknik m anipülasyonla yeni ırklar yaratılacaktır. Bu arada
bitki türlerine bu özelliklerin biyolojik olarak kazandırılması, k im ­
yasal gübre ve ilaçları da gereksiz kılacağından ekosistem e verilecek
zararlar azalacaktır.
Gen teknolojisi, sayılan b u n ca yarar kadar ve belki de daha çok
sakıncayı da beraberinde getirmektedir. Brundtland R aporu'nda b e ­
lirtildiği gibi, azgelişm iş ülkelerin tarım ve hayvancılık sektörlerinin
giderek özel yabancı gen bankaları ya da gen çiftliklerine bağımlı
duru m a gelecekleri tehlikesi açıktır. Öte yandan, arşivlenm iş genetik
bitki kaynaklarının yarısından çoğu sanayileşm iş ülkelerde, kalan
1/3'ü ise Ü çüncü D ü nya ülkelerinde ve bazı uluslararası kuruluşlarda
bulunm aktadır.347
346 Ibid., s. 128.
347 Ibid., s. 134-136.
166
Üçüncü D ünya ülkeleri, görüldüğü gibi, gen teknolojisi açısın­
dan sanayileşm iş ülkelere bağım lı olm akla birlikte, Çin, Hindistan,
E ndo n ez y a ve Brezilya gibi ülkeler bu teknolojileri geliştirme gücüne
sahiptir ve bu y ö n d e çalışm aları vardır. A n ca k diğer azgelişm iş ve
gelişm ekte olan ülkelerdeki gibi, bu ülkelerde de, temel ekonom ik,
toplum sal ve ekolojik sorunlar, üretim azlığından değil, paylaşım
sorunlarından kaynaklandığı için bu durum bir üstünlük sa ğ lam a­
maktadır. Öte yandan tropik bitkiler bile, A vrupa ve Kuzey A m erika
ülkeleri tarafından üretilir d u ru m a getirilmiştir.348 Bunun da, azge­
lişmiş ülkelerin zaten tek ürüne dayalı ihracat ekonom ilerini nc bi­
çim de etkileyeceğini son derece açıktır.
K uzey-G üney ilişkileri açısından bu tür sakıncalar taşıyan gen
teknolojisi ve biyoteknolojinin en önemli etkilerinden birisi de ek o ­
lojik dengeyi bozm ası ile gerçekleşm ektedir. Gen manipulasyonu
yalnızca bitki ve hayvan türleri ile ilgili tedhitler getirm em ekte, aynı
zam anda insan varlığını da tehlikeye sokmaktadır. Bu nedenle sözkonusu teknolojinin denetlenmesi ve belirli ölçünler getirilmesi ko­
nusunda uluslararası çabalar göze çarpm aktadır. 1992'de R io'da kabul
edilen Biyolojik Çeşitliliğin K orunm ası Sözleşm esi gen teknolojisi
ve biyoteknoloji ile ilgili düzenlem eleri getirmiştir.
1.2. U lu slararası Ç evre F in an sm an ı
Küresel çevre sorunlarının üstesinden gelebilm ek ve doğal y a ­
şam temellerini koruyabilm ek için gerekli uluslararası çabaların fi­
nansmanı konusunda türlü öneriler getirilmiştir.349 Örneğin, H in­
distan eski Başbakanı Rajiv G andhi, yeryüzünün kurtarılması için bir
Fon oluşturulm asını, her ülkenin G SM H 'sın ın % 0 .1 ’ini bu Fon'a
katkı olarak ödem esini önerm işti. K uzey-G üney ilişkileri ç e rçev e­
sinde oluşturulan ve d ön em in
Batı A lm a n y a Başbakanı Willy
348 Ibid., s. 140-141.
349 Marajucâ, Weltwirtschaft und Entwicklung, Informationsbrief, Nr. 3
(Maerz 1992), s. 4-5.
167
Brandt'ın başkanlığında ve onun adını taşıyan kom isyonun h azırla­
dığı raporda da benzer bir öneri yapıldığı görülmektedir. B randt Raporu'na göre, bir yandan ülkelerin G SM H 'larının belli bir yüzdesiyle
bir Fon oluşturulacaktır. Bu Fon'u n bir diğer gelir kaynağı da, ulus­
lararası ticaret, silah üretimi ve ihracatı, uluslararası turizm ve tüm
insanlığın ortak malı sayılan çe v re mallarının fiyatlandırılması y o ­
luyla oluşturulacaktır.350 B ir b aşka öneri ise, uluslararası vergi ko­
yulm ası biçimindedir. Buna göre, her yurttaş, uluslararası gelir ve
tüketim vergisi ödeyecektir. A slında, toplumsal gönenç devletlerinde,
gelir ve tüketim vergilerinden sağlanan kazanç, görece yoksul kesime
aktarılarak toplum sal adalet gerçekleştirilm cktedir. A ncak y ery ü­
zünde bir çok ülkede hâlâ gerçekleştirilem eyen bu tür bir toplumsal
ve ekon om ik denkleşm eyi, uluslararası sistem de uygu lam aya çalış­
mak pek gerçekçi görünm em ektedir. Çünkü, bir kez, ülkelerin özel­
likle Kuzey ülkelerinin gönüllü katılım ını sağlam ak güçtür. İkinci
olarak; yaptırım olanağına sahip uluslararası bir kuruluş olmadığı
durum da, katılımı ve katkıları dene tle m e k olanaksızdır. Öte yandan,
gerek G SM H 'lardan yapılacak, gerekse gelir ve tüketim vergilerinden
sağlanacak katkılarda, açıktır ki, K u zey ülkelerinin payı daha büyük
olacaktır. Y ine eşit koşullard a oluşm ayan , daha çok para verenin
dah a çok sahibi olduğu ortaklıklarda, özellikle doğal kaynakların
yönetimi konusunda kaygılar ortaya çıkmaktadır.
Brandt K om isyonu'nun raporunda, uluslararası çevre politika­
larının finansm anında özel ve re sm î kredi kaynaklarının harekete
geçirilmesi gerektiğinden de sözedilm ektedir. Uluslararası akça! iş­
birliğinin daha çok gelişm ekte olan ülkelerin yararına düzenlenm esi
ve yapılandırılması gereği de v urgulanm ak tadır.351
350 Brandt Report: Bericht der Nord-Süd-Kommission, aus cnglish von
Barbara Bortfeldt, Gütersloh, Ullstein Sacbuch, 1983, s. 360. [NorthSouth: A Programme for Survival, Report of the Independent Com­
mission on International Development Issues, London Pan Books,
1980.]
351 Ibid., s. 369.
168
Uluslararası çevre finansm anı konusunda bir diğer çabanın
K uzey-G üncy görüşmeleri çerçevesinde, A m erika kıtasından 30
devletin katkılarıyla gerçekleştirilen; ekono m ik, siyasal ve ekolojik
alanlara yönelik finansm an kaynakları ile ilgili çalışmanın olduğu
görülm ektedir.352 Bu çalışm ada, ilk olarak askerî harcam aların
azaltılm ası gereği üzerinde görüş birliğine varılmıştır. İkinci önemli
nokta, iç ve dış borçların yaratıcı bir biçim de kullanılm ası gerektiği
görüşüdür. Bunu sağlam ak için uluslararası borç işlerini d ü ze nle ye­
cek bir birim oluşturulm ası kabul edilmiştir. Yine, tek taraflı ve çok
taraflı g elişm e yardım larının am açların ın ve kullanım biçimlerinin
yeniden gözden geçirilmesi istenmiştir. Son olarak, gelişmekte olan
ülkelerin gereksinim lerini karşılam ak üzere, her varil petrolden alı­
nacak 1 A m erikan doları vergiden oluşacak yıllık 16 m ilyar dolarlık
bir E kolojik Fon kurulm ası düşünülm ü ştür. E konom ik, siyasal ve
toplum sal yapıları ve gelişm işlik düzeyleri farklı olan ülkelerin
oluşturduğu böyle bir Fon'un gerçekleştirilm esi ve uygulam aya g e ­
çilm esi oldukça güç görünm ektedir. İşbirliği yapan ülkeler, çevre
korum anın önemi konusunda görüş birliğine varm akla birlikte, ö n e ­
rilen m odelin akçal y ü kü m lülüklerini taşım aya yanaşm am aktadırlar.
1990 K asım ında Paris'te, D ü n y a Bankası'nın düzenlediği to p ­
lantıda toplam 25 sanayileşm iş ve gelişm ekte olan ülke temsilcileri
Küresel Çevre Fonu (Global Environm ental Facility/Global U mw elt
Fazilitaet) kurulm ası kon u su n d a g örüş birliğine varmıştır. Bu Fon'da
toplanan 1.3 m ilyar dolar, devletlerin isteklerine bağlı katkılardan
oluşm akta, yönetim i ise, D ü nya B ankası, Birleşm iş M illetler Çevre
Program ı (U N E P ) ve Birleşm iş M illetler G elişm e Program ı (U N D P)
tarafından gerçekleştirilm ektedir. B ug üne k adar en büyük katkıyı
Federal A lm anya, İtalya ve Fransa'nın yaptığı görülm ektedir.353 Fon
352 Spcth, op. cit., s. 249.
353 Günther Winckler, Anneke Trux, "Tropenwaldcrhaltung durch Interes­
senausgleich," Entwicklung und Zusam m enarbeit, herausgegeben
von der Deutschen Stiftung für internationale Entwicklung, Nr. 5/1992,
s. 16.
169
azgelişm iş ülkelerde küresel çe v re sorunlarına yol açacak çevre z a ­
rarlarını ve doğal kaynakların y ok edilmesini ö n le m ek üzere yatırım
projelerini desteklem ekte ya da doğrudan para yardım ı yapmaktadır.
Ozon ta bakasının korunm ası, uluslararası suların tem iz tutulması,
küresel iklimin korunması, bitki ve hayvan türlerinin sürekliliğinin
sağlanm ası konuları Fon için özellikle önem taşımaktadır.
Rio Zirvesi'nde de, Federal A lm anya'nın başını çektiği bazı
sanayileşm iş ülkeler, Küresel Ç e vre Fonu'nun yeniden yapılandırı­
larak, gelişm ekte olan ülkelerin d e katkılarının sağlanm ası gerekti­
ğini vurgulam ışlardır.
2. S iyasal A raçlar
2.1. Ç ev reye Y ön elik D ış P o litik a
Çevre k oru m a ile dış politika, aslında birbirine hiç de yabancı
olm ayan iki kavramdır. Özellikle çevre koruma, m odern devletlerin
önem li görevlerinden biri du ru m u n a geldiğinden beri, dış politikanın
da önem li konulardan birisi olm uştur. A slında daha 19. Yüzyılda,
bugünkü anlam da olm asa bile çevrenin tem iz tutulması ve birden çok
devlet arasında akan T un a ve Ren gibi akarsuların korunm ası dış
politikanın ilgisini çekmiştir. Y ine hava kirliliğinin önlenmesi için
1960'lı yıllardan itibaren dev letler arasında diplom atik görüşmelerin
yapıldığı bilinmektedir. Öte yandan, 1963'te, atom bom bası den e­
melerini durdurm ayı am açlayan sözleşm e de, her ne kadar silahsız­
lanm a politikasına hizm et etmeyi hedeflem işse de, çevre korum aya
yönelik etkileri de olm uştur.354 A çık tır ki, çevre ve dış politika ara­
sındaki ilişki, durup dururken değil, gereksinim lerden d oğm uştur ve
adım adım g e liş m iş tir .355 Önceleri komşu devletlerin çevreye zarar
veren kuruluşlarının ya da sanayilerinin sınıra yakın yerlerde k u ru l­
354 Lang, op. cit., s. 171.
355 Ibid., s. 172-184.
170
ması konusundaki görüşm elere tem silci g ö n derm e kle başlayan bu
süreç zam anla yatırım lara ve protestolara kadar uzanmıştır.
Kimi yazarlarca "siyasal bir sistem olan devletin, temel hedef­
lerini, diğer devletlerle rekabet içinde gerçekleştirmeyi denediği bir
eylem süreci"356 olarak tanım lanan dış politika ve çevre korum a
arasındaki ilişkinin iki yönü bulund uğu kabul edilm ektedir.357 Çevre
korum a, bir yandan dış politikanın aracı olarak görülürken, diğer
yandan dış politika, uluslararası çe v re politikasının bir aracı olm a
görevini üstlenmektedir.
Ç e vre k oru m a çabalarının dış politika aracı olm a özelliği, aynı
zam anda, uluslararası ilişkilerde yeni bir işbirliği alanı olma özelli­
ğinden kaynaklanm aktadır. Ç ünkü devletlerin, bugünkü uluslararası
sistem d e karşılıklı ilişkilerini y o ğ u n la ştırm a k ta ve güçlendirm ekte
büy ük çıkarları vardır. Dış p olitikada ise, çevre korum ayı araç olarak
kullanm anın türlü yararları vardır. H er şeyden önce, çevre sorunla­
rının artık küresel olm aları, tüm insanlığı tehdit etmeleri siyasal,
ideolojik ve eko n o m ik açılardan g ruplaşm ış ülkeleri biraraya g eti­
rebilmektedir. Ç evre korum anın dış politikadaki rolü, D oğu ile Batı
arasındaki gerginliğin doruk noktasına çıktığı 1970'li yıllar ve 1980’li
yılların başında önem kazanm ıştır. Böyle bir o rtam da çevre koruma,
dış politika konusu olm uş, siyasal gerg inliklere karşın, "business as
usual" olarak ortak bir çıkar oluşturm uştur. S ovyetler Birliği'nin
1970'li yıllarda çevre koruma, enerji ve ulaşım konularındaki gö­
rüşm e ve konferans önerileri de, D o ğ u -B atı y u m u şa m a sın a katkıda
bulunm uştur. Aynı biçimde, Ü çünc ü D ünya ülkeleri de, KuzeyG üney ilişkisi çerçevesinde daha adil bir dünya eko nom ik düzeni
yaratm ak için sahip oldukları doğal kaynakları ve çevreye zarar ver­
m e gizilgüçlerini pazarlık aracı olarak kullanmaktadırlar. Son olarak,
A v ru pa Birliği, çevre korum anın dtş politika aracı olarak ne kadar
yararlı olduğ unu gösteren güzel bir örnek biçim inde karşım ıza çık­
maktadır. A vru p a Birliği, kabul ettiği çok taraflı sözleşm eler ve bu
356 von Prittwitz, loc. cit., s. 246.
357 Lang, op. cit., s. 173-176.
171
sözleşmeleri etkin bir biçimde u y gula m a yeteneği ile sürekli bir si­
yasal aktör ve devletler hukuku konusu olarak yerini sağlam laştır­
m ış tır .
Sözk o n u su karşılıklı ilişki çe rçev e sin d e dış politika da, çevre
korum a çabalarının hizmetindedir. Sınırötesi kirlilikler hükümetleri
harekete geçirmekte, diplom atik yollar işlemeye başlam aktadır. Bu
diplom atik yollardan birisi, diğer ülkelerdeki çevre politikalarının
bilgi alışverişi ve gelişm elerden yararlan m ak için izlenm esidir. Bir
başka yol, çevre ko ru m ay a ilişkin uluslararası sözleşm elerin ve bil­
dirilerin görüşülm esi ve hazırlanm asının sağlanm asıdır. Devletler,
diplom atik yollarla uluslararası örgütlerde kendi ulusal istemlerini
dile getirebilirler ve kendileri için önemli ekolojik tehditlere dikkat
çekebilirler.
Dış politikanın hedefleri, güvenliği, dem okrasiyi insan hakla­
rını ve gönenci sağlam ak, toplum sal adaleti gerçekleştirm ek ve çe v ­
reyi korum aktır.358 Bunlardan ne güvenlik, ne toplumsal adalet ve ne
de gönenç, ekolojik boyut gözardı edilerek gerçekleştirilemez. Bu,
aynı za m a nda 1992 Rio B irleşm iş M illetler Ç evre ve G elişm e K o n ­
f e ra n sın ın da çevre ve g elişm eye ilişkin en önem li ve en temel ile­
tilerinden birisidir.
Dış politika, bu hedeflere ulaşırken üç temel araca başv ur­
m ak tadır.359 Bunlar, andlaşm alar ve diplom asi, devletler hukuku ve
uluslararası örgütler b içim inde sayılabilir. A ndlaşm alar tek taraflı ya
da çok taraflı olabilirler. D iplom asi ise, devletler arasında çatışan
çıkarlar için ortak bir nokta b u lm a çabası olarak ifade edilebilir.
D evletler hukuku, bir araç olarak, devletlerin kendi sınırları içinde
getirdikleri hukuk m odeline göre devletler arasındaki ilişkileri d ü ­
ze nle m eye çalışm aktadır. U luslararası örgütler, hem dış politikanın
en önemli aracı, hem de aktörleri olarak ortaya çıkmaktadırlar. Dcv358 Staehelin, op. cit., s. 140.
359 Carl Friedrich von Wcizsaecker, Wege in Gefahr: Eine Studie über
Wirtschaft, Gesellschaft und Kriegsverhütung, 6. Auflage, München,
Deutscher Taschenbuch Verlag, 1987, s. 241.
172
letler arasındaki ilişkiler artık çoğu kez uluslararası örgütler tarafın­
dan yönlendirilmekte, devletler, bölgesel, uluslararası ve ulusüstü
örgütlenmelere giderek ekonom i, siyaset ve çevre sorunları alanla­
rında işbirliğini gerçekleştirm ektedirler.
Dış politika, çevre politikası aracı olarak kullanıldığı sürece,
çevreye yönelik dış politika b içim inde de ifade edilebilir. Çevreye
yönelik dış politika, o ülkenin, ulusal çevre politikalarını da kaçınıl­
m az olarak etkileyecektir.360 U luslararası görüşm eler sonucunda,
başka ülkelerdeki deneyimler, bilgi ve teknikler öğrenilecektir. Bu,
hem bir öğrenme hem de öğretm e sürecidir. Ulusal çevre politikala­
rının da, çevreye yönelik dış politikayı etkileyeceği açıktır.361 Ö r­
neğin bir hükümet, ekonom ik ya da siyasal nedenlerle uygulayam a­
yacağı bir sözleşm eyi im z alam aktan kaçınabilir. Ç evreye yönelik dış
politikanın başarısı, ulusal düzeydeki ekonom i, siyaset ve ekoloji
arasındaki uzlaşm anın sa ğ lan m asın a bağlıdır. Yine, çevreye yönelik
dış politika, ekonom i ve ekoloji arasında uluslararası çıkarları
denkleştirm ede çok önemli bir araç olarak kullanılabilir.362
Ç evreye yönelik dış politika ile ulusal çevre politikaları birbi­
rinden tam am en ayrı olgular değildir; tersine aralarında oldukça sıkı
bir ilişki vardır.363 H er şeyden önce, çe vreye yönelik dış politika
uluslararası politikanın diğer temel birimleri karşısında ulusal çevre
çıkarlarını temsil etmektedir. A m a dah a önce, ulusal bir çevre politi­
kası varolm alıdır. Ç evre politikası, tarihsel süreç içinde, güç politi­
kası ve askerî politikaların tersine iç politikadan dış politikaya doğru
ge lişm iştir.
İkinci olarak, çevre zararlarının sınır tanım am a özelliğinin or­
taya çıkması, iç k am uoyund a bü y ü k yankılar uyandırm akta, devlet360 Lang, op. cit., s. 185.; Karsten D. Voigt, "Internationale Umwcltpolitik,"
Die neue Gesellschaft, Nr. 10/1987, s. 953-954.
361 Lang, op. cit., s. 185.
362 Winfried Lang, "Diplomatie zwischen Ökonomie und Ökologie," Europa
Archiv, Nr. 4 (Februar 1988), s. 109.
363 von Priltwitz, "Drei Ansaetze...,", op. cit., s. 495-496.; von Prittwitz, Umweltaussenpolitik, Grenzüberchreitende Luftverschmutzung in Euro­
pa, Frankfurt/a. M., Campus Verlag, 1984, s. 8-9, 25-27.
173
lcrin bu zararları gidermesi için uluslararası girişim lerde bulunması
istenmektedir. Öte yandan, ulusal çevre politikasının inandırıcı olup
olm am ası ve iç politikadaki çe v re korum aya ilişkin karar süreçleri,
uluslararası çevre politikalarını etkilem ektedir. Yine, çevreye yönelik
dış politikalarda devletlerin ağırlıkları, büyük y a da küçük devlet
olm alarına göre farklılık gösterm ektedir. Sınırötesi çevre zararları­
nın sonuçları küçük ülkelerde d a h a çabuk d uyum san m akta ve bu ne­
denle tepki de hem en gösterilcbilm ekte denmektedir.
Ç evre politikalarının dış politika aracılığı ile g erçekleştiril­
m esinde bazı güçlükler b ulunm a kta dır.364 Çevre, ekonom i, ticaret ve
klasik güvenlik politikalarının yan ın da görece yeni bir politika ala­
nıdır ve bu nedenle dış politika ko nusu olarak uzun süre geri planda
kalmıştır. İkincisi, çevre politikaları 1960'lı ve 19 7 0 ’li yıllarda ortaya
çıktığından beri, maliyetlere etkisi nedeniyle hep ulusal ekonom ik
çıkarların k arşısında g ö rülm üştür. Öte yandan, çevre zararları g e ­
nellikle yerel ve ulusal d üzeyde değerlendirilmiş, sınırötesi çevre
kirliliklerinin ayırd ın a varılm ası zam an almıştır. Üstelik, sınırötesi
kirliliğin tanımlanması hiç de kolay değildir.
Ç evreye yönelik dış politikayı u ygulam ak için devletler ara­
sında ortak çıkarlar bulm ak, p o zitif özendiriciler geliştirm ek ve si­
yasal baskı uygulam ak biçim inde yollar denenm ektedir.365 Birinci
yol özellikle kom şu ülkeler arasında g erçekleşen sınırötesi kirlilik
durum larında kullanılmaktadır. G erek kirliliğin giderilm esi, gerekse
önlenm esi için m a liyetler açısından uzlaşm a sa ğ lan m ay a çalışıl­
maktadır. İkinci yol ise, bir anlam d a ikinci adım olarak ortaya çık­
maktadır. Ortada bir çevre zararı varsa, sorumlu, kirleten öder ilkesi
çerçevesinde ödence verir, ya da başka bir politika alanında zarara
uğrayan ülkeye üstünlük sağlar. Siyasal baskı, aslında, uluslararası
sistemdeki güç dengesizliği nedeniyle doğrudan uygulanam am akla
birlikte, diplom asi ve kam uoyu çalışm aları aracılığı ile çevre politi­
kalarının dış po litikalarla belirlenm esine yardım cı olmaktadır.
364 von Prittwitz, Das Katastrophen..., op. cit., s. 245.
365 Ibid., s. 252-256.
174
Dış politikanın, çevre k o tu m a politikaları oluşturm ada ne ka­
dar uygun bir araç olduğunu gösteren en güzel örnek İskandinav ül­
keleri tarafından verilmiştir. N o rv e ç ve İsveç, asit yağm urları ned e­
niyle karşı karşıya bulundukları tehlikeden ko ru n m ak için A vrup a
çapında bir diplom asi yürütm üşlerdir.
2.2. Ç evre D evleti
Çevre devleti olarak tanım lanan devlet, diğer görevlerinin yanı
sıra daha çok çevre korum aya ilişkin görev, yetki ve hedefleriyle ta­
nımlanmakta, çevre korum a öncelikli görev d uru m una getirilmekte­
d i r . 366
Devletin am açlarının devletin tarihsel geçm işine bağlı olarak
yeni çıkan gereksinim lere göre değişm ekte, daha doğrusu am açlarına
yenilerinin eklenm ekte olduğu görülm ektedir. Devletin ilk baştaki
kuruluş amacı olan güvenlik sağ lam anın yanı sıra dah a sonraları bi­
reysel hak ve özgürlüklerin güv en c e altına alınması eklenm iş, bunun
için de devlete hukuk devleti ve toplum sal devlet olma özellikleri
kazandırılm ıştır. Bu süreç gibi, çe v re m allarının kötü kullanımı,
doğal kaynakların hızla tüketilm esi ve diğer çevre zararları, çevre
korumayı öncelikli ve bağım sız bir am aç olarak ele almayı gerektir­
miştir. Bu nedenle 21. Yüzyıl devletinin bir "çevre devleti" olacağı
savunulm aktadır.367 Bu sava göre, çevre devleti olm a niteliği de,
anayasalarda demokratik, hukuk ve toplumsal devlet olma nitelikleri
ile birarada ve uyum içinde yer alacaktır. Bu arada, vurgulanması
gereken en önemli nokta, bir çevre devleti oluşturulm adan önce bir
"çevre toplum u"na sahip olma gereğidir. Y oksa, anayasalara çevreye
ilişkin h üküm ler koymak ve yasal düzenlem elerle devleti, çevre k o ­
rum a am acına göre yapılandırm ak, to plum da çevre bilinci olmadığı
ve bu yönde bir devingenlik gözlenmediği sürece çevre korum a ç a ­
366 Kloepfer, op. cit., s. 12.
367 Ibid., s. 14.
175
b alarında istenilen ve beklenen sonu çlara ulaşılm asını güçleştire­
cektir.
Ç evre devletinin çevre koru m a görevini etkin bir biçim de yerine
getirebilmesi için kararlı ve sürekli bir çevre örgütlenmesine sahip
olm ası gerekir.368 Dalıa önce tartışılan, çevre ko rum a çabalarının
k urum sallaştırılm asınd a ben im se n ece k m erkezileştirm e ya da b ü ­
tünleştirme modelleri çerçevesinde, devletin türlü birimleri arasında
yetki ve g örev paylaşım ının d ü ze nle nm esi önem taşımaktadır. Etkin
bir çevre korum a, tam olarak işleyen bir hukuk devletinde ulaşılm a­
yacak bir hede f değildir.369 Devletin çevre korumayı görev olarak
üstlenmesi ve bu görevi yerine getirirken gerektiğinde yaptırım lara
b aşvurm asını m e şru laştırm ak a n c ak hukuk devleti olm a özelliğini
ta şım akla m ü m k ü n d ü r.
Ç evre korum a görevinin devlette yapılandırılm asının önemi iki
noktada kendini gösterm ektedir.370 İlk olarak, devletin çevre korum a
görevini yoğun bir biçimde üstlenmesi, bu konuda toplumun, so ru m ­
luluktan kurtulacağı anlam ına gelm em ektedir. Hizm ette halka ya­
kınlık ve işbirliği ilkeleri gereğince, devlet ve toplum arasında bir
görev paylaşım ı sözkonusudur. Bir başka deyişle, bireylerden olu­
şan toplum, çevre korum a konusund a elinden geleni yapacak ve ye­
tersiz kalm aya başladığında, devlet devreye gerecektir. A m a burada,
ikinci nokta ön plana çıkmaktadır. Devlet, çevre korum a görevinin
hangi yoğunlukta yerine getirecck ve çevre korum a görevini yerine
368 Michael Kloepfcr, "LangZeitverantwortung im Umweltstaat," Carl F.
Gethmann, Michael Kloepl'er, Hans G. Nutzinger (Hrsg.), Langzeitverantw ortung im Umweltstaat, Bonn, Economica Verlag, 1993, s. 3637.
369 Michacl Klocpfer, "Alte und neue Handlungsformen staatlicher Steue­
rung im Umweltbercich," Klaus König, Nicolai Dose (Hrsg.), Instru­
mente und Formen staatlichen Handelns, Köln, Carl Heymanns Verlag
K.G., 1993, s. 358.
370 Kloepfer, "Interdisz...," op. eit., s. 15.; Michael Kloepfer, "Umweltschutz
und Verfassungsrecht-Zum Umweltschutz als Staatspflicht," Ökologie:
Krise Bewusstsein Handeln, Vorlraege im Wintersemester 1987/88, He­
idelberger Verlagsanstalt, 1989, s. 125-130.
176
getiren devletin karışm a yetkisi nasıl d enetlenecek? Yanıtın, anaya­
sada yer alan dem okratik, toplum sal hukuk devleti deyim i olacağı çok
açıktır.
M odern devletin örgütlenm esinin ve işlevlerinin son yıllarda
tartışm aya açıldığını görüyoruz. Kimi y az arla rc a bu ta rtışm anın
çevre sorunsalı ışığında y a p ılm a sın ın türlü yararlar sağlayacağı s a ­
vunulm aktadır.371 İlk olarak, devletin yaptırım gücü en iyi çevre
korum a alanında denenebilir denm ektedir. Bir başka deyişle, k a m u ­
yu tehdit eden sorunlar ve bunlara karşı alınan önlem ler en iyi çevre
korum a alanında sınanabilir. İkinci olarak, ulusal devlet kavramının
aşın m a sıy la ortay a çıkan, birbirine karşı gibi görü nün "küreselleş­
me" ve "a dem -î m erkezîleşm e" anlayışları, çevre k orum a alanındaki
"küresel düşü nm e yerel hareket etm e" (Think globally, act locally/
Global denken, local handeln) sö ylem iy le uzlaştırılabilıııektedir.
Çevre devleti, kullanacağı araçları seçerken çevre sorunlarının ve
buna bağlı olarak da çevre korum a görevinin bazı ayırdedici özellik­
lerini gözönünde bulunduracaktır.372 H er şeyden önce, çevre sorun­
ları ile nedenleri arasındaki ilişki so n derece karm aşıktır. O rtaya çı­
kan sorunun çoğu kez birden çok nedeni vardır ve bu nedenler kar­
şılıklı etkileşim içindedirler. Öte yandan, çevre zararlarının n ed e n ­
leri ile zararlar farklı-mekânlarda bulunabilirler. Yine, özellikle y e ­
nilenem ez kaynaklara verilen zararlar gelecek kuşakları da olum suz
etkileyeceğinden, çevre devletinin gelecek kuşaklara karşı da so­
rumlu olacağı açıktır.
3. U lu slararası Ç evre H u ku ku
Uluslararası Çevre Hukuku, bir anlamda, ulusal düzeydeki d e ­
neyimlerin uluslararası düzeye taşınmasıdır. Ulusal egem enlik h ak ­
371 Martin Jaenicke, "Übcr ükologisehe und politisehe Modcmisicrungen,"
Zeitschrift für Umvveltpolitik und Uımvcltrecht, Nr. 2 (1993), s. 163164.
372 Kloepfer, "Interdisz...," <>p. cit., s. 15.
177
kının saklı kalması, bu hakkın sınırötesi çevre kirliliklerinin orlaya
çıkm asıyla birlikte sınırlandırılm asına ya da yeniden d ü ze nle n m esi­
ne engel olm aktadır. Birleşm iş M illetler Şartı'nın Ö nsözü'nde sözü
edilen "iyi kom şuluk" gereği, hiçbir devletin kendi toprak egemenliği
hakkını kullanırken diğer devletlerin hakkını çiğnem eyeceği kuralı,
Uluslararası Ç evre H ukukunun d a çizgilerini b e l i r l e m e k t e d i r . ^ g u
ilke, 1972 Stockholm Birleşmiş M illetler Ç evre Konferansı Sonuç
Bildirgesi'nde de y e r almıştır. Bu Bildirge, d ünya ulusları kendi ik­
tidar ve hukuk alanları içindeki eylem leri ile başka devletlerin sınır­
ları içinde ya da ulusal yargı sınırları dışında kalan bölgelerdeki
doğal sistemlere zarar verem ez diyerek, ulusal egem enlik hakkının
kötüye kullanılam ayacağını vurgulamıştır.-574
Aynı anlatım ın, 20. yıl so nra, 1992 Birleşmiş M illetler Ç evre
ve G elişm e K onferansı'nın son u n d a kabul edilen Rio Sonuç Bildirgesi'ndc de yer alması bir rastlantı değildir.
K om şu devletler arasında, çevre korum aya yönelik sorum lulu­
ğun temel koşulu, ayırım cılık y a p m am a k ilkesinin tanınmasıdır.
Bunun anlamı, komşu devlet yurttaşlarının çevre çıkarlarının da,
sözkonusu devletin yurttaşlarım nki kadar önem li olduğu ve bu çı­
karlara dikkat edilmesi ve saygı gösterilm esidir. Bu ilkenin en önemli
siyasal sonucu, uluslararası sözleşm elerin yapılm asıdır. B ir başka
deyişle, uluslararası çevre k o ru m a y a ilişkin sözleşm eler, devletler
hukuku ve özel hukuktan doğan sorum luluk ve yükümlülükleri, eşit­
lik bakışı çerçevesinde devletler arasında düzenlemektedirler.-^75 Bu
durum da, devletler, planlam a ve üretim yöntemlerinin komşu ülke­
lere çevre açısından ne tür etkilerde bulunacağını gözönün e almak
zorundadırlar.
373 Mayer-Tasch, "Ursacheneindemmung...," op. cit., s. 231.
374 Christopher D. Stone, "Überlegungen zur globalen Umweltkrise: Die spi­
rituellen, juristischen und institutionellen Wurzeln," Übersetzung von Johann-Friedrich Blume, Informationsdienst Umweltrecht, Nr. 3 (Juli
1992), s. 148.
375 Dierkes, op. cit., s. 361.
178
Uluslararası Ç evre H u k u k u n u n , uluslararası karşılıklı b a ğ ım ­
lılık, uluslararası sorum luluk ve uluslararası alanların hulcukî d ü ze n ­
lem elerine ilişkin gelişm elerle ortay a çıktığı söylenebilir.376 K üre­
sel çevre sorunlarının üstesinden geleb ilm ek için yapılm ası gereken
uluslararası düzenlem elerin ve bunların uygulanm asının uzun ve
zahmetli bir süreç olduğu açıktır.
Uluslararası hukukun, ulusal eko n o m ik ve siyasal sisteme etki­
leri gözönüne alınırsa, uluslararası düzeyde çevre korum a çabaları
konusunda aktörler arasında u zlaşm a sağlam anın ne denli önemli
olduğu ortaya çıkar.
Ulusal egem enlik ilkesi gereğince, sınırötesi bir zarara neden
olm a durum unda, sorum luluğun doğabilm esi için ortada bir kusurun
bulunması gerekiyordu. A ncak, uluslararası hukukta son yüzyılda
ortaya çıkan gelişm elere koşut, sınırötesi çevre sorunları ile ilgili
olarak, kusur bulunm asa bile, zarara neden olan eylemi yapan devlet
ya da devletler sorum lu tutulm aktadır.377 G örülüyor ki, sorum lulu­
ğun doğabilm esi için devletlerin kusurlu eylemlerini aram ak yerine,
bir eylem nedeniyle yarar sağlayanın bunun olum suz sonuçlarına da
katlanm ası gerektiği dü şü n c esin d e n yola çıkılm aktadır.378
Uluslararası yargı kararlarının bu gelişm ede katkıları çok bü­
yüktür. Uluslararası Çevre Hukukunun, bu yüzyılın ilk yarısından beri,
uluslararası mahkem elerin kararları ile geliştiğini savunm ak yanlış
olmaz. Bunlardan 1929'daki O der olayı, 1941 ’deki Trail Smelter Olayı
ve 1949'daki Korfu Boğazı O layı'n a ilişkin yargı kararlan yol gösteri­
cidir.379 Kanada'nın A B D sınırına yakın bir sanayi tesisinin yarattığı
hava kirliliği A BD 'de havanın kirlenmesine neden olm uş ve Trail
Smelter Davası ile Kanada ödenceyc m ahkum edilmiştir. Korfu Boğazı'nda ise, Arnavutluk, karasularındaki mayınların İngiliz gemilerine
376 Pazarcı, op. cit., s. 407-408.
377 Ibid., s. 408.
378 Hüseyin Pazarcı, "Çevre Sorunlarının Uluslararası Boyutları," Prof.
Fehmi Yavuz'a Armağan, Ankara, A.Ü. SBF Yayını, No: 528, 1983, s.
207-208.
379 Mayer-Tasch, "Internationalisierung...," op. cit., s. 176.
179
zarar vermesi sonucunda doğan sorumluluktan, mayınlardan haberi ol­
madığını savunduğu halde kurtulam am ış ve m ahkum olm uştur.380
Uluslararası Çevre H ukukunda, uluslararası sorumluluktaki bu
gelişm enin yanı sıra, bir başka g elişm e de, hiçbir devlete ait o lm a ­
yan, ortak kullanım alanı olarak tanım lanabilecek uluslararası alan­
ların düzenlenm esinde görülm ektedir. D aha çok açıkdenizlerin kirli­
liğe karşı korunm asını am açlayan bu gelişm eler, U luslararası Çevre
H uku kunun da gelişm esine katkıda bulunm uştur. K uzey Denizi,
Baltık Denizi ve Akdeniz'i k oru m ak için yapılan konferanslar, im za­
lanan sözleşm eler ve hazırlanan p lanlar bu gelişm elere örnektir.381
Bu arada, çevre sorunları nedeniyle ortaya çıkan karşılıklı ba­
ğım lılık ve d ayanışm a, uluslararası örgütleri harekete geçirm iş ve
kon u y a ilgi duym alarını sağlam ıştır. Ç evre sorunlarını çö zm ek için
uluslararası işbirliği yap m anın ö nem i anlaşıldığından beri, ulu sla­
rarası örgütler, çevre korum a çabalarına koşut olarak, özellikle ulus­
lararası sö zleşm eler aracılığıyla b ir uluslararası hukuk o lu şturulm a­
sına k atkıda bulunm uşlardır.
B ugün e kadârki çevre k o ru m a girişim lerinden bazıları 1973 ve
1978'deki G em iler Aracılığı ile D enizlerin Kirletilmesinin Ö nlenm esi
S özleşm esi, 1979 yılındaki U zun Menzilli Sınırlarötesi H ava K ir­
lenmesi Sözleşmesi, 1980 tarihli A kdeniz’in K ara Kökenli Kirlen­
m elere Karşı K orunm ası Sözleşm esi ve dah a önce im zalanm ış olan,
A kdeniz'in kirlenm eye karşı korunm asını hedefleyen 1976 Barselona
S ö zle şm e si'd ir.382 Yine,
ozon
ta bakasının
k o ru n m asın a ilişkin
uluslararası sözleşm eler ve protokoller, uluslararası hukukun ne ka­
dar etkili bir araç olduğunu gösterm ektedir. 1985'dc V iyana S özleş­
mesi, 1987'de Montreal Protokolü, 1989'daki Helsinki Bildirgesi ve
1990'daki L ondra Konferansı, bu çabalar zincirinden örneklerdir.
O zon tabakasının incelm esi ile F C K g az la n arasındaki doğ ru­
dan ilişki kanıtlandığı andan itibaren, bu konuda uluslararası düzen380 Pazarcı, Uluslararası..., op. cit., s. 408-409.
381 Ibid., s. 409.
382 Simonis, "Schritte...," op. cit., s. 9.
180
içmelerle, F C K gazlarının üretimi ve tüketiminin sınırlandırılması
konusunda bir eğilim ortaya çıkm ıştır. Bu bağlam da, V iyana S ö z­
leşmesi ile kurum sal çerçeve çizilmiş, teknik konular ise, Montreal
Protokolü'n de düzenlenm iştir.383 P rotokol’e göre, V iyana Sözleşmesi'ııi im zalam ış ülkeler 1999 yılına kadar, 1986'ya göre F C K tü ­
ketimini % 50 azaltacaklardır. A yrıca, her dört yılda bir denetim ö n ­
lemleri sınanacaktır. 1989'da H elsinki'de yapılan protokol revizyonu
ile 2000 yılında F C K 'lcrden ta m am en v azgeçilm esi kararlaştırıl­
mıştır; ozon tabakasına zarar veren diğer gazlar için de adım adım
indirim e gidileceği belirtilm ektedir.
Bu gereklere gelişmekte olan ülkelerin ayak uydurabilmeleri
am acıyla, sanayileşm iş ülkelerin akçal ve teknik açıdan yardım
yapm aları eklenm iş: L ondra'da 1990 yılında yapılan konferanstan
sonra, sözleşm eyi im zalam ış 60 ülkenin katkılarıyla oluşturulacak
bir Fon kurulm uştur. G elişm ekte olan ülkeler, ozon tabakasına zarar
veren gazların em isyonlarını azaltm ak için bu Fon'dan yararlanabi­
leceklerdir.384
Devletler, uluslararası çevre korum a çabalarına her zaman,
uluslararası sö zleşm eler gibi h u k u k î bağlayıcılığı olan araçlarla k a ­
tılmam akla, kim i zaman da kendilerini hukukî olarak henüz bağlan­
m aya hazır hissetmemeleri nedeniyle "soft law" diye ifade edilen yolu
tercih etm ektedirler.385 K onferanslar, uluslararası örgütlerin kararla­
rı, siyasal niyet bildirm e ve belirli sanayi sektörlerinin çevre k oru­
m a y a ilişkin direktiflerinden oluşan bu yol, açıktır ki, etkin küresel
çevre politikalarının belirlenmesi ve uygulanm asında yetersiz kala­
caktır. Uluslararası Ç evre H u k ukunun , çevre politikalarında etkili bir
araç olarak kullanılabilm esi için bağlayıcılığın ve yaptırımların ol­
ması gereklidir. Bu nedenle kimi yazarlar, uluslararası politikaların
383 Simonis, "Globale...," op. cit., s. 8.
384 Ibid., s. 8.
385 Lothar Günding, "Internationale Umweltpolitik. Beitrag der Gemeinschaft zur neuen Solidaritaet," Karin Roth, Reinhard Sander (Hrsg.), Ökologische Reform in Europa: Globale Probleme und neue Kooperationen, Köln, Bund-Verlag, 1992, s. 46-47.
181
güçsüzlüğünü, Uluslararası Ç evre H ukukunun güçsüzlüğüne bağla­
m aktadırlar.386
Çevre korum a çabalarının hu k u k î olarak uluslararası düzeyde
d ü ze nle nm esin de bazı güçlükler ortaya çıkmaktadır. H er şeyden ö n ­
ce, çevre zararlarının birbirine geçm iş, birden çok nedeni vardır. Bu
yüzden, sorunun çözüm ü için yap ılacak hukukî düzenlem eler de kar­
m aşık bir durum almaktadır. İkinci olarak, kimi zam an, zararın ne­
deninin varlığı ile zararın ortaya çıkm ası arasında geçen sürenin ol­
d ukça uzun olması ve bu nedenle önleyici düzenlemelerin gündem e
geç gelmesi sorunu vardır.387 Son olarak, uluslararası çevre sorunla­
rını çöz m e ye çalışırken farklı devletlerin, farklı eko n o m ik ve siyasal
çıkarları nedeniyle uzlaşm a sa ğlam ak güçtür.
IV. S O N U Ç
Etkin ve gelecek kuşakların h aklarına saygılı çevre politikaları,
bugünün zengin ve yoksul ülkelerinde yaşayanlardan, gerek ek o n o ­
mik beklentileri, gerek yaşam biçimleri ve gerekse toplum sal davra­
nışları konu su n d a değişiklik yap m alarını zorunlu kılm aktadır. Ama,
pek çok ülkede, siyasal iktidara sahip güçler bunu gerçekçi ve uygu­
lanabilir bulm am akta, seçm enlerini kurban etmekten kaçınm aktadır­
lar.388
U luslararası çevre p o litikalarının başarılı olm asının bir k oşu ­
lu, çevre zararlarını önlem eye yönelik katkıların tüm devletleri k ap ­
samasıdır. Örneğin, hava kirliliği k onusunda bazı ülkeler em isyonla­
rını azaltm ak am acıyla önlem ler alırken, diğer bazı ülkeler sorum lu­
luklarını yadsırlarsa soruna ç ö z ü m bulm ak olanaksızdır. Aynı bi­
çimde, K olom biya yağm ur ormanlarını korurken Brezilya hızla yoketm eyc devam ederse, ya
da E ndon ezy a hükümeti karbondioksit
386 Mayer-Tasch, "Ursacheneindaemmung...," op. cit., s. 231.
387 Ernst Hasşo Ritter, "Von den Schwierigkeiten des Rechts mit der Ökolo­
gie," Die Öffentliche Verwaltung, Nr. 15 (August 1992), s. 642.
388 Kennedy, op. eit., s. 161.
182
em isyonlarını denetim altında tutarken, Ç in'de aş ın kö m ü r kullanımı
nedeniyle bu oran artarsa, uluslararası çevre koruma çabalarının hiç­
bir işe yaram ayacağı çok açıktır. Bu noktada, en önem li söylem
"küresel düşünm ek, yerci d av ra n m ak " olmalıdır.
Öte yandan, uluslararası konferanslar, andlaşm alar, bildirgeler
ve program lar çevre korunm a alanında bir şeyleri harekete g eçir­
mektedir, ancak som ut sorunları önlem ed e yeterli değildir. Ç evre ve
kaynak koruma, ulusal ve uluslararası politikaların önem li bir parçası
olmadığı ve yaptırım yetkisine sahip uluslararası denetlem e birimleri
kurulam adığı sürece, uluslararası düzeydeki çevre korum a çabaları
etkisiz kalacaktır.
K uzey-G ün ey ilişkisinin e k olojik bakış açısına göre yeniden
düzenlenm esi ve bu arada paylaşım sorununun da çözülm esi gerek­
mektedir. Uluslararası işbölüm ü ve ekonom ik düzenin de yapısal bir
takım değişiklikler gerçekleştirilm ezse, tek tek projeler ya d a u lus­
lararası hukuk açısından b ağ layıc ılık taşıyan sözleşm eler, yaraları
m akyajla kapatm aktan öte bir anlam taşımaz. S özkonusu yapı d eğ i­
şikliğinin ve yeni ekonom ik d üny a düzeninin gerekleri çeşitlidir.389
Her şeyden önce, uluslararası işbölüm ün de doğal kaynakların yağ ­
m alanm asını önlem ek için düzeltim yapılmalıdır. G elişm ekte olan
ülkelerin şim diye kadarki h a m m a d d e sağlayıcı rolleri d eğ iştirilm e­
lidir. İkincisi, doğal kaynaklar üzerindeki ihracat baskısı, dış borç ve
dış ticaret koşulları iyileştiriİmelidir. Ü çüncü olarak, d ü n y a paz ar­
larında fiyat oluştururken ekolojik kaygılar bir ölçüt olmalıdır. Bir
diğer önemli nokta da, doğal kaynakların söm ürülm esi ile ortaya çı­
kan dışsallıkların uluslararası düze y d e, ülkeler arasında d enkleşti­
rilmesi gereğidir. Son olarak da, Ü çüncü dünya ülkelerindeki çevre
korum a çabalarının desteklenm esi için sanayileşm iş ülkelerin ana­
mal ve teknoloji transferi yapm a görevini üstlenmeleri bir zorunluluk
olarak görünmektedir.
389 Falkner, op. cit., s. 402.
183
SO N UÇ V E D EĞ ER LEN D İR M E
Ç a lışm anın bulgularını şu nok ta lard a özetlem ek m üm kündür:
1. Küresel nitelik kazanan çevre sorunları, çevre kirliliğine,
doğanın tahrip edilm esine ve y ap ay çevrenin bozulm asına ilişkin
sorunlar b içim inde üç başlık altında ele alınabilir. Çevre kirliliğine
ilişkin sorunların başlıcaları, k a rbon dioksit ve F C K em isyonlarının
neden olduğu iklim değişikliği ve ozon tabakasındaki incelme, hava
kirliliği ve asit yağmurları, kimyasal maddelerin neden olduğu kirli­
likler, nükleer kirlilik, deniz ve kıyı kirlilikleri ile yeraltı su kaynak­
larının kirliliğidir. Doğanın tahrip edilmesi ile ilgili sorunlar ise, ve­
rimli tarım alanlarının erozyon ve çölleşm e nedeniyle kaybı, yağm ur
orm anlarının yok edilm esi, hayvan ve bitki türlerinin giderek azal­
ması ve yokolm ası ve deniz kaynaklarının aşırı kullanım ı biçim inde
ortaya çıkm aktadır. Kırsal alanda toprak kullanımı ve mülkiyetine
ilişkin sorunlar, çok hızlı büy üyen kentleri denetim altına almak,
kentsel alanlarda yoğun bir biçim de duyulan, başta barınm a olmak
üzere diğer ekonom ik, toplumsal ve kültürel hizmetlerin sağlanması
ile kullanm a ve içme suyu gereksinim lerinin karşılanması, yapay
çevreye ilişkin sorunlar olarak ortaya çıkmaktadır.
2. D evletin eg e m e n lik alanları dışındaki, bir başka deyişle or­
tak kullanım a konu olanlar çev re korum a açısından giderek önem
kazanm aktadır. Çünkü, UN EP'in yaptığı araştırm alara göre, çevreye
yönelik tehditlerin %70'i, devletlere ait olmayan, ortak küresel mallar
b içim inde nitelendirilen ozon tabakası, iklim, biyolojik çeşitlilik,
dün ya denizleri, deniz dipleri ve A ntartika'ya
yönelm iştir.390 Bu
m allara verilecek zararların sonuçları, yine devletlere yansımaktadır.
T üm insanlığın ortak kullanım ına açık olan küresel çevre mallarının
390 Baechler et al., op. cit., s. 134.
184
korunm ası da ortak bir anlayışla ve küresel işbirliği ile g erçekleşti­
rilebilecektir.
3. O rtaya çıkış nedenleri ve biçimleri farklı olsa da, hem sa n a­
yileşm iş, hem de az g elişm iş ü lke lerde çevre sorunları vardır. Ç evre
sorunlarının giderek sınırötesi bir özellik kazanm ası, d ü n y a d evlet­
lerini birbirine bağımlı d urum a g etirm ekte ve hiçbir devlet, başka
devletlerin sınırları içindeki çevre zararlarına duyarsız kalam am aktadır. Ç ünkü sonuçta, uzun d ö n e m d e de olsa, kendi yaşam temelleri
de tehlikeye düşm ektedir. İşte bu noktada çevre sorunlarının Kuzey-G üney ilişkilerine getirdiği yeni bir boyut tartışm a konusu ol­
maktadır. Küresel çevre sorunları, gerçekten, sanayileşm iş ülkelerin
kaygıyla gündem e getirdikleri gibi, insanlığın bugünkü ve gelecek­
teki ortak yaşam temellerini tehdit etm ekte midir, yoksa bu, varolan
adaletsiz uluslararası eko n o m ik ve siyasal ilişkileri sürdürm ek için
K uzey'in zengin ülkelerinin bir buluşu m udur? H er şeyden önce,
bugünkü boyutlarıyla küresel çevre sorunlarının tüm devletler için
yaşamsal bir tehlike olduğu gerçektir. D ünya ikliminin her yıl biraz
d ah a ısınması, ozon tabakasının h er geçen gün biraz d ah a incelmesi
ya da yağm ur orm anlarının hızla tükenm esi tüm dünyayı büyük bir
yıkım a doğru sürüklem ektedir. S orun lar belki tek tek ülkeler tarafın­
dan yaratılmaktadır, ancak çözüm için tek tek çabalar artık yetersiz­
dir. Bu nedenle, küresel çevre sorunlarının üstesinden gelebilm ek için
uluslararası düzeyd e işbirliğine gereksinim olduğunun tartışılm aya­
cağı açıktır. Öte yandan, azgelişm iş ülkelerin, bugün kü dünya ek o ­
nomik ve siyasal düzenine bakarak, uluslararası çevre politikalarının
gereklerini kuşkuyla karşılam aların da anlayış g öste rm ek gerekir.
4. 18. ve 19. yüzyıllar toplum sal
düzeltimlerin ön planda ol­
m asıyla adından söz ettirmişken, 20. ve 21. Y üzyıllarda ekolojik
düzeltimlerin önem kazanacağı açık ça görülm ektedir. Çünkü, çevre
sorunlarının
kazandığı küresel o lm a niteliği, tüm insanlığın ortak
yaşam temellerinin tehlikede o lduğ u kaygısını artırmakta, bu ne­
denle de, çevre korum a çab aların d a evrensel bir dayanışm ayı kaçı­
nılm az kılmaktadır. Hatta bu noktada, çevre korum a konusunda, kü­
185
resel düzeyde bir "toplum sözleşm esi"nin yapılması gereğinden sözedenler bile vardır.391
Öte yandan, gerek ulusal, gerekse uluslara­
rası d üzeyde çevre korum a çabaları, yalnızca yönetsel örgütlenmeyi
değiştirm ekle kalm ayıp, toplum larda ortak çıkar du ru m u n a gelerek
hem ekonom ik, hem de siyasal yapılanm ayı da etkilemektedir.
5. Ç evre korum a konusund a yoğun bir biçimde gündem e gelen
başlıca istemler, eko nom ik yap ın m temel gereksinim lere doğru y ön­
lendirilmesi, yalnızca niceliksel ereklere yönelm iş ekonom ik büyüm e
ve bu b üyü m e tarafından belirlenen aşırı tüketim den vazgeçm e, b ü ­
tün ekonom ik ve siyasal kararların ekolojik sonuçlarını dikkate alma,
doğal kaynakların ve enerji kaynaklarının en yüksek düzeyde tasar­
rufu ve doğal kaynakların m ü m k ü n olduğu kadar çok defa kullanımı,
etkili bir tüketici korum a ve yurttaşların çevre korum a çabalarına et­
kin katılım ı biçim inde sıralanabilir. Bu bağlamda, son yıllarda üze­
rinde sıkça tartışılan ekolojik gelişm e kavram ının içerdiği iki temel
koşul, toplum sal ve ekonom ik gelişm e için çevre korum a boyutunun
ne kadar önemli olduğunu gösterm ektedir. Birinci koşul, ekonom ik
büyüm e gerçekleştirilirken çevreye ve doğal kaynaklara etkilerinin
hesaba katılması; ikinci koşul ise, ekonom ik gönencin uluslararası
düzeydeki dengeli paylaşımı ve çe v re zararlarının en önemli nedeni
olan azgelişm işliğin ortadan kaldırılm asıdır.
6. A zge lişm iş ülkelerin uluslararası çe v re p olitikalarına karşı
çıkış nedenlerinin başında, çe v rey e ve doğal kaynaklara yönelik
tehditlerin, K uzey'in aşırı g elişm iş ek onom ilerinden kay naklandı­
ğına inanm aları g elm ektedir. Bir başka deyişle, az gelişm iş ülkeler
y oksullukla savaş nedeniyle doğayı söm ürürken, sanayileşm iş ülke­
ler, yüksek gelişm işlik düzeyi nedeniyle çevre zararlarına neden o l­
m aktadırlar. Y ine, azgelişmiş ülkelere göre, uluslararası çevre poli­
tikaları sa nay ileşm iş ülkeler tarafın dan geliştirilm iştir ve çevre k o ­
rum a alanındaki yeni ürünler ve teknolojiler için yeni pazarların
391 Altvater, op. cit., s. 31'den Petrella Riccardo, "Un contrat mondial
pour une nouvelle humanité," in: Le monde diplomatique, Février
1992.
186
oluşturulm ası temel am açtır. U luslararası örgütlerin çevre korum a
çabaları ise, bu ülkeler tarafından çoğu kez yararsız bulunm akta ve
çevre korum a programlarının dah a çok A vrupa ve Kuzey A m eri­
ka'nın çıkarlarını en çoğa yük se ltm e k olduğu savunulmaktadır.
7. S anayileşm iş ülkelerin, Ü ç ü n c ü D ünya ülkelerindeki, küre­
sel etkileri olan çevre sorunlarına türlü biçimlerde katkıda bulunduk ­
ları bilinmektedir. Birincisi, bu ülkeler, doğrudan doğ ruy a verdikleri
kredilerle, ya da bilgi ve teknoloji transferleriyle Ü çüncü Dünya ül­
kelerindeki doğal kaynakları istedikleri gibi kullanılabilmektedirler.
İkincisi, dolaylı bir katkıdır ve doğal kaynakların söm ürülm esine el­
verişli gelişm e m odellerinin a z g elişm iş ülkelere bcnim setilm esiyle
g erçekleştirilm ektedir. Son olarak ise, sanayileşm iş ülkelerin dünya
e konom ik düzenine egemenlikleri sonucu, kuralları ve koşulları be­
lirleyici konum ları, varlıklarını sü rd ü re b ilm ek için azgelişm iş ülke­
lere, doğal kaynaklarını yağ m ala m a k tan başka seçenek bırak m a­
maktadır.
8. Ç evre koru m a ça b alarınd a etkin bir uluslararası işbirliğinin
temellerini oluşturacak yeni bir ek o n o m ik ve toplum sal dünya d ü z e ­
ninin gerekleri neler olabilir? H er şeyden önce, uluslararası sistem ­
deki ülkeler arasında varolan p aylaşım sorunları çözülmelidir. Kuzey
ülkeleri, dünya ham m adde kaynakları ve küresel çevre üzerindeki
baskıya dayanan büyüme m odellerinden vazgeçmelidirler. Böylece,
Üçüncü D ün ya ülkelerine daha geniş hareket alanı sağlanacak ve bu
ülkeler kendi gelişm e çabalarını gerçekleştirebileceklerdir. İkinci
olarak, azgelişm iş ülkelerdeki çe v re kirlilikleri ve zararlarının en
önemli nedenlerinden birisi olan iç ve dış borçlanm a konusu da ye­
niden düzenlenm elidir. Borçların silinm esi, azgelişm iş ülkelere y a r­
dım biçim inde görülm em eli ancak, bu ülkelerin ham m ad de ve diğer
doğal kaynaklarını yağm alayarak borçlarını ödeyecek durum a g el­
meleri önlenmelidir. Öle yandan, Kuzey ülkeleri tarafından yapılan
gelişme yardımları da, "kendine yardım " söylemi çerçevesinde, k o ­
şulsuz am a çevre değerlerine dikkat etm e konusunda bilinçlenmeyi
sağlayacak bir araç biçiminde kullanılmalıdır. Böylece, yaratılmaya
187
çalışılan yeni eko n o m ik ve siyasal dünya düzenine katkıda bulunu­
lacaktır.
Yine "yeni dünya d üzeni"nde siyasal etkinin, askerî güçten çok,
ekonom ik güç ve bunun yanında çevre korum a konusundaki öncü­
lükten kaynaklanacağı da savunulabilir. Y alnızca güçlü bir ek o n o ­
m iye ve askerî güce sahip olm ak b ir bakım a artık yetmem ekte, sahip
olunan güçlü ekonom inin, çevre k orum a gereklerine göre yapılandı­
rılması istenmektedir. Örneğin A B D , Rio Zirvesi'ndeki olum suz tu­
tum uyla, öncü rolünü A vrupa Birliği ve Japonya'ya kaptırmıştır d e ­
nebilir.392
9. Ç evre korum a konu sun da uluslararası işbirliğinin temelinde,
sa nay ileşm iş ülkelerin, d ü n y a pazarlarındak i rekabet koşularını
eşitlem e
çabalarının
yattığını
söylem ek
yanlış
olmaz.
G erek
O E CD 'nin ve gerekse A v ru pa B irliği’nin uluslararası düzeyde çevre
politikası oluşturulm ası için bu denli istekli ve ısrarlı olmaları bunun
en iyi kanıtıdır. E konom ik politikalar tarafından güdülenseler bile,
uluslararası çevre politikalarının oluşturulm ası elbette ki çok önem li
ve takdire değerdir, ancak, bu d u ru m gizli bir tehlikeyi de beraberinde
getirmektedir. Çünkü, ekon om ik kaygılarla yönlendirilm iş çevre p o ­
litikalarında temel am aç her zam an ekolojik gereklilikler değil, daha
çok uluslararası ticarî ve e k o n o m ik eylem lerde rekabet koşullarını
düzenlem ek olmaktadır.
10. K üreselleşm e eğilimleri ve bu arada ortak yaşam ın tehli­
kede olduğuna ilişkin kaygılar her ne kadar ulusal egem enlik ilkesini
sınırlasa ve küresel dayanışm a gereği olarak bir "dünya devleti" öz­
lemi yaratsa da, devletler dünyasından dünya devletine geçm ek pek
de kolay görünmem ektedir. Birincisi, siyasal, ekonom ik, toplumsal ve
kültürel yapı ve gelişmişlik farkları, devletler arasında ortak çıkarlar
belirlemeyi güçleştirmektedir. İkinci olarak ise, yalnızca A vrupa'da,
392 Lester R. Brown, "Yeni Diinya Düzeni," Lester R. Brown (cd.), Dünya­
nın Durumu 1991, Yaşamını Sürdürebilir Bir Topluma Ulaşma Ama­
cıyla Hazırlanan Worldwatch Enstitüsü Raporu, Yayına Hazırlayan: Erol
User, İstanbul, Maya Yayıncılık, [tarih yok], s. 20.
188
A v ru p a Birliği çerçevesinde bile ulusüstü bir örgütlenmeyi sürdürme
çabaları kim i en gellerle karşılaşabilm ektedir. A vrupa 'da yaşayan
insanların kendi ulusal kimliklerinden vazgeçm eye istekli olm adık­
ları, Birliğe üyelik için yapılan halk oylam alarınd a açıkça gözlen­
mektedir. Bu nedenle, ekonom ik, teknolojik ve ekolojik gerekler, sı­
nırlarını zorlaşa da, ulusal devletlerin ortadan kalkacağını düşünm ek
gerçekçi olmaz.
11. Ç evre sorunlarının nedenlerin in k arm aşıklığı ve sınır tanı­
m a m a özelliği, küresel çevre politikasının aktörleri olan ulusal dev ­
letler, uluslararası örgütler ve ulusüstü örgütlerin yoğun bir biçimde
işbirliğini g erektirm ektedir. "K üresel düşünm ek, yerel davranmak"
anlayışı ile gerçek leştirilecek işb ö lü m ü n e, ulusal ve uluslararası
çevre politikaları arasında bü tünlük sağlanm asına gereksinim vardır.
Çünkü, çevre politikaları giderek uluslararası durum a getirilmekle
birlikte, ulusal politikalarının uluslararası politikalarla karşılıklı et­
kileşimleri nedeniyle ulusal çevre politikaları da hâlâ önem ini k oru­
maktadır. Devletlerin benimsedikleri yönetim biçimleri, siyasal re­
jim leri ve hukuk sistemleri, uluslararası çevre politikalarına da ren­
gini kaçınılm az olarak vereccktir.
12. U luslararası çevre politikalarının başarısında, Uluslararası
Çevre H ukukunun rolü çok büyüktür. Uluslararası örgütler, uluslara­
rası sözleşm eler aracılığı ile etkili bir U luslararası Çevre H ukuku
oluşturulm asına katkıda bulunm aktadırlar. Devletlerin farklı ek o n o ­
mik, siyasal ve ekolojik çıkarları arasında uzlaşm a sağlam a güçlüğü,
bu kez de Uluslararası Ç evre H ukukunu n önünde engel olarak yer
almaktadır. B urada görev, "tek d ü nya" için, çıkarlarından bir ölçüde
de olsa özveride bulunm ak zorunda olan ulusal devletlere dü şm e k te­
dir.
13. Küresel çevre politikalarının temelinde, insanlığın ortak
çıkarlarını korum ak yatmaktadır. Bu nedenle, küresel çevre politika­
larının geliştirilmesi ile küresel barış sa ğ lam a çabaları arasında
ilişki vardır ve bu ilişki tek yönlü değildir. E kosistem dcki dengenin
korunm ası ve doğal kaynakların k u lla nım ında ve paylaşım ında d ik ­
189
katli olunm ası, aynı za m a nda d ü n y a barışını sağlam anın da gerekli
bir koşuludur. Aynı biçimde, çevrenin ve doğal kaynakların güvence
altına alınması için de dün ya barışının sağlanm ası gerekli g ö rü n ­
mektedir. Savaşların hem doğal hem de yapay çevre üzerinde yaptığı
yıkıcı etkiler bilinmektedir. 1992 yılında yapılan Rio Zirvesi sonunda
yayınlanan Bildirgc'de de bu nokta üzerinde durulm uş, savaşlarda
ülkelerin, çevrenin gözetilmesi am acıyla uluslararası hukuka saygı
gösterm eleri gerektiği belirtilm iş ve barış, çevre k o ru m a ve geliş­
m enin birbiriyle sıkı ilişki içinde olduğu vurgulanm ıştır.
14.
Küresel çevre politikaları oluşturm ak için, tüm dünyayı
kucaklayan, harekete geçirm e ve e ş g ü d ü m sağ lam a işlevine sahip tek
aktör olarak B irleşm iş M illetler karşım ıza çıkm aktadır. Ancak,
Birleşmiş Milletler'in, yapısı ve b u g üne dek izlediği politikalar gözönünde tutulursa, etkili, etkin ve uygulanabilir çevre politikaları
olu ştu rm a k o n u su n d a ne ö lç üd e başarılı olacağı tartışm alıdır. H er
şeyden önce, türdeş bir y apıya sah ip olm ayan B irleşm iş Milletler,
bazı devletlerin veto hakkına sahip olması nedeniyle uluslararası
çevre politikalarının som ut bir b içim de kurumsallaştırıldığı bir örgüt
olm aktan bir parça uzak görünm ektedir. Ç özüm olarak ise, Birleşmiş
M illetler Şartı'nda uygun değişikliklerin yapılm ası gereklidir d en i­
lebilir. Öte yandan, Birleşmiş M illetler çerçevesinde varolan ilke
gereğince, askerî yaptırım yasağı bulunm aktadır ve sınırötesi ekolo­
jik saldırılar karşısında B irle şm iş Milletler'in nasıl bir tavır alacağı
tartışm a konusu olm uştur. U luslararası çevre politikalarının uygu ­
lanmasını sağlayabilm ek için d evletler açısından zorlayıcı önlemler
alınabilmesi ve askerî olm ayan yaptırım yollarının bulunması ge­
rekmektedir. Bu konudaki ciddi bir öneri de, "mavi bereliler" gibi,
Birleşm iş M illetler b üny esind e "yeşil bereliler" oluşturularak e k o ­
lojik saldırılar ve anlaşm azlıklard a çözüm aranm ası biçim indedir.393
A m a, açıktır ki, d ü n y a barışını sa ğlam ak için mavi berelilerin kulla­
nılm asında karşılaşılan g ü ç lü k le r bu kez yeşil berelilerin harekete
393 Baecher et. al., op. cit., s. 127.
190
geçirilmelerinde ortaya çıkacaktır. Ö te yandan, çevrenin çok yönlü
olması nedeniyle, her yönünü kapsayan uluslararası bir birim o lu ş­
turmak m üm kün görünmüyor.
15.
Uluslararası çevre politikalarının belirlenmesi ve uygulan­
m a sın d a karşılaşılan g üçlüklerin başında, zam an hızla geçtiği ve
sorunlar bilindiği halde, hâlâ pek ç o k alanda ciddi gelişmelerin ol­
m am ası ya da önlemlerin çok geç alınması gelmektedir. Örneğin,
ozon tabakasındaki incelm enin 1970'li yılların başında k eşfedilm e­
sine karşın, ozon tabakasının k o ru n m asın a ilişkin uluslararası d ü ­
ze nle m eler ancak 1985 yılında başlayabilm iştir. O ysa süre uzadıkça,
çevre zararlarının niccliği ve niteliği büyümektedir. Ülkelerin, e k o ­
nom ik ve siyasal çıkar ve g elişm işlik d ü zeylerine göre gruplaşm aları
da, çevre k orum a çabalarında kuralların genelleştirilmesi, uy g u la n ­
ması ve den etim inde güçlük ler yaratm aktadır. Bu gruplaşm anın a k ­
törleri, sanayileşm iş ülkelerin örgütü sayılan O E C D , Ü çüncü Dünya'nın azgelişm iş ve kalkış aş a m a sın d a k i ülkeleri, D oğu A v ru p a
ülkeleri ve B ağım sız Devletler T opluluğu'dur. Öte yandan, denetim,
eşgüdüm ve yaptırım m ekan iz m a ların ın eksik işlemesi yüzünden,
küresel çevre sorunlarının üstesinden gelebilm ek için uluslararası
düze y d e işbirliğine giden y olda son derece yavaş yol alınmaktadır.
191
ZUSAM M ENFASSUNG
Die globale Aufgabe, die Grundlagen m enschlicher Existenz
auch für künftige G enerationen zu sichern, wird in den letzten Jahren
ernsthaft diskutiert.
Man soll betonen, dass die H auptursache für die globale U m ­
weltkrise in dem verschw enderischen W ohlstandm odell des Nordens
zu sehen ist. U m w eltproblem c kennen keine Grenzen mehr, und F ra­
gen des Umweltschutzes stellen sich welweit. D ennoch tragen die Industriclaendcr eine besondere V erantw ortung, weil sie überhaupt erst
die Möglichkeiten für eine um fassende N utzung der U m w elt gesc­
haffen haben.
Es wurde bereits dara uf hingew iesen, dass die meisten Drittwelt-Staaten nicht nur ökono m isch unterentwickelt, sondern auch
ökologisch fehlentwickelt sind. E ntw icklungslaender haben U m w elt­
problem e wie V erschuldungskrise, Bevölkerungsw achstum , H u n­
gersnot und V erelendung breiter B cvölkerungsw achstum , Hungersnot
und V erelendung breiter Bevölkerungsteile etc. Seit A nfang der 70er
Jahre kam ein neues Bedrohungspotential für die Dritte Welt zur
Sprache: Um w eltzerstörung und deren globalen A usw irkungen. Die
armen L aender sachen sich einer doppelten H eim suchung ausgesetzt:
U ntercntw icklung und U m w eltzerstörung.
Die Industrielaender sind a u f vielfache W eise an der U m w elt­
zerstörung in der Dritten Welt beteiligt. Sie sind vor allem hauptsaechliche V erbraucher von Rohstoffen und Krcditgacbcr und w ich­
tigste A kteure heutiger W cltw irtschaftsordnung. D esw egen m uss man
im N orden eine neue ökologisch orientierte W irtschaftsweise ent­
wickeln ohne die E rde zu ruinieren.
U m w eltschutz und wirtschaftliche E ntw icklung stehen eigent­
lich nicht im w iderspruch zueinander. W irtschaftliche E ntw icklung
192
ohne eine rationale U m w elt-und Ressourcenpolitik nicht mölich sein.
E benso gilt auch: Eine solche Politik ist nur möglich, die Formen der
A rm ut zu überwinden.
Umw elt-und R cssourcenschutz muss als eine besondere A rt des
Wirtschaftens gesehen werden, da U m w eltschutz erm öglicht dauer­
hafte und tragfaehige Entwicklung.
Globale U m w eltproblem e sind dadurch charakterisiert, dass ih­
re Ursachen vielfaeltig und kom plex sind oder dass Unsicherheit
hinsichtlich ihrer raeumlichen und zeitlichen Effekte besteht. Die
Folgen vieler U m w eltp ro blem e lassen sich zw ar regional und lokal
begrenzen, aber im m er m ehr B elastungen ziehen A usw irkungen von
globaler B edeutung nach sich. D eshalb sind nicht nur einzelne, son­
dern alle L aender verantw ortlich, und unter den Folgen leiden nicht
nur m anche L aender oder R egionen, sondern ganze Erde.
Durch den Bericht von M eado w s, danach von W eltkom m ission
für U m w elt und Entw icklung w urde klar geworden, dass E ntw ick­
lungsziele im Hinblick a u f ihre U m w eltvertraeglichkeit neu definiert
und formuliert w erden müssen. E ntw icklung der armen L ae nder und
globaler U m w eltschutz sollen a u f diese W eise gewaehrleistet werden.
"N achhaltige E ntw icklung" (sustainable developm ent) und "Ö kolo­
gische Entw icklung" (ecodevelopm ent) sind neue Begriffe, die man
unbedingt durchsetzen soll, und bei der U N O -K onferenz in Rio von
1992 ganz stark betont wurde.
Im internationalen U m w eltbereich w urde mit der S tockholm er
U m w eltkonferenz von 1972 der A nfang für eine inzwischen w eltw e­
ite Kooperation gemacht. Der ersten U N O -U m w eltkonferenz in
Stockholm folgte eine grosse A nzahl multilateraler V erhandlungen
mit dem Ziel, eine internationale U m w eltpolitik zu konzipieren und
den S chutz der natürlichen Lcbcnsgrundlagen weltweit durchzuset­
zen.
Im Jahre 1992 die K onferenz der Vereinten N ationen über U m ­
welt und Entw icklung w ar eine Gipfelkonferenz, a u f der die Staaten
ihr umweltpolitisches E ngagem ent erneuern, ihr nationales und in193
ternationales umwcltpolitisches H andeln neu strukturieren und die
globale Probleme, etwa die globale Klimaveraenderung, die V erdün­
nung der Ozonschicht und der Raubbau der tropischen W aelder angchen wollen. U m w elt und E ntw icklung wurden nicht mehr als Gegensaetze gesehen, sondern als zw ei Dim ensionen ein und derselben
Sache.
Im internationalen Bereich besteht ein grösser umweltpolitisc­
her K ooperationsbedarf. A ber dieser ist im nationalen Bereich schon
schwierig zu erzielen, noch kom plizierter wird cs in der internationa­
len Politik.
U m w cltpolitik ist die G esam theit aller M assnahm en, um den
M enschen eine intakte U m w elt zu sichern, wie er sie für seine G e ­
sundheit und für ein m enshen w ürdiges Dasein braucht, und um B o­
den, Luft und Wasser, Pflanzen-und Tierarten von negativen W ir­
kungen m enschlicher Eingriffen zu beseitigen.
Die internationale Aspekte d er U m w eltpolitik umfassen alle di­
ejenigen U m w eltproblem , die durch nationale U mw cltpolitik allein
nicht zu lösen sind, aufgrund ihres Einflusses a u f nationale und glo­
bale U m w eltqualitaet lösungsbedürftig gehalten werden. Die N ot­
wendigkeit internaionaler U m w eltpolitik hat zwei Gründe: Z um einen
ist die Existenz grenzüberschereitender U m w eltproblem en,
wie
transnationale L uftverschm utzung, und zum anderen ist die B ed ro ­
hung glübaler Güter, wie A tm osphaere, Weltklima, W eltm eere und
biologische Vielfalt.
Die Ziele internationalar U m w eltpolitik sind vor allem interna­
tionale H arm onisierung von Instrumenten der U mweltpolitik. A n d e ­
rerseits soll man gleichzeitig U m w eltnorm en und Umweltstandarten
ausgleichen.
Internationale U m w eltpolitik stellt sich als komplizierter Pro­
zess dar, weil die A kteure internationaler U m w eltpolitik ganz un­
terschiedlich sind. A uch unter geographischem , sozioökonom ischem
und politisch- kulturellem G esichtspunkt stellt sich internationale
U m w cltpolitik als besonders unheitlich. Die A kteure internationaler
194
Umweltpolitik sind N ationalstaaten, internationale Regierungs- und
nichtregierungsorganisationen und supranationale Organisationen.
Die Vielzahl von bestehenden und neugegründeten internationalen
Organisationen haben um w eltpolitische Aktivitaeten entfaltet.
U m w eltpolitische Instrumente werden effizient und adm inist­
rativ einfach eingesetzt müsen und sic sollen politisch durchsetzbar,
so das sic auch in w eniger w ohlhabenden Lacndcrn V erbreitung fin­
den können. Und alle Politikbereiche wie Entw icklungspolitik und
A ussenpolitik oder Energie-A grar- und Verkehrspolitik soll man
langsam ökologisiercn.
G lobalisierung, Interdependenz und transnationale V erflech­
tung sind zu grundlegenden weltpolitischen T endenzen geworden.
Das Prinzip der territorialen Integritaet und der staatlichen Souveraenitaet wird durch internationalen Schadstoffverkehr unablacssig
verletzt. Die Staaten können nicht m e h r ihre Grenzen davon verteidi­
gen. D esw egen braucht man je denfalls internationale Solidaritaet. Die
M enschheit m uss die harte T atsache akzeptieren, dass sie nur eine
gem einsam e Z ukunft oder überhaupt keine Zukunft hat.
195
KAYNAKÇA
A LLO TT, Philip, Eunomia: New O rd erfo r a New World, Oxford, O x ­
ford Univcrsily Press, 1990.
A L TV A T E R , Elmar, Der Preis des Wohstands- oder Umweltplünde­
rung und neue WeIt(un)ordnung, I. Auflage, Münster, Verlag
Westfaelisches D ampfboot, 1992.
ARIN, Tiilay, "Dünya Düzeni: Emperyalizm Nereye?, 11. Tez Kitap
Dizisi, Sayı: 1992/1, s. 17-71.
A R U O B A , Çelik, "Çevre Ekonomisi, Gelişme Ekonomisi," Ruşen
KELEŞ (ed.), İnsan Çevre Toplum, Ankara, İmge Kitabevi
Yayını, 1992, s. 129-146.
AUER, Alfons, "Im Konfliktfall gilt der Vorrang der Ökologie vor der
Ökonomie," Landeszentrale für politische Bildung (Hrsg.),
Bedrohte Lebenselemente: Erde, Luft Wasser, Baden W ürt­
temberg, 1985.
BACH, Wilfrid, "Wirkungsbereich: Klima," Udo Ernst SIM ONIS
(Hrsg.), Basiswissen Umweltpolitik: Ursachen, Wirkungen
und Bekaempfung von Umweltproblemen, Berlin, edition sisma, 1990, s. 117-128.
BA E CH L E R, Günther et al., Umweltzerstörung: Kreig oder Koopera­
tion, Münster, agenda Verlag, 1993.
BA ECH LER, Günther und Catherine S C H IE M A N N RITTRI, "Umweltflüchtlinges als Konfliktpotential," Günther BA E C H LE R
(Hrsg.), Umweltßiichtlinge. Das Konfliktpotential von mor­
gen?, Münster, agenda Verlag, 1994, s. 7-36.
BA H RO , Rudolf, Nasıl Sosyalizm? Hangi Yeşil? Ne için Sanayi?,
derleyen: Tanıl BORA, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 1989.
BA H RO , Rudolf, Kızıldan Yeşile, çev. Ali T Ü KEL, İstanbul, Metis
Yayınları, 1990.
196
BA R TM A N N ,
Hermann,
"Praeventive
Umweltpolitik,"
Hermann
B A R T M A N N , Klaus D iter JO H N (Hrsg.), Praeventive Um­
weltpolitik, Wiesbaden, G abler Verlag, 1992, s. 11-27.
BA U M G A R T N E R , Hans Michael, "Probleme einer ökologischen Et­
hik," Max G .H U B E R (Hrsg.), Umweltkrise, Darmstadt, W is­
senschaftliche Buchgessellschaft, 1991, s. 201-217.
B E C K E R M A N N , Wilfrcd, "Global W arm ing and International Action:
An Economic Perspective," Andrew H U R R E L and Benedict
K IN G SB U RY (eds.), The International Politics o f tlie Envi­
ronment: Actors, Interests, and Institutions, Oxford, Claerendon Press, 1992, s. 253-289.
BICK, H., "Sticlnvort Ökologie," Handbuch des Umweltrechts, Band
II, Berlin, Erich Schmidt Verlag, 1988, s. 86-90.
B IN SW A N G E R, Hans Christoph, Holger BO N U S und Manfred TIMM E R M A N N , Wirtschaft und Umwelt, Stuttgart, Verlag Kohl­
hammer, 1981.
B IN SW A N G E R , Hans Christoph et al., Arbeit ohne Umweltzerstö­
rung: Strategien einer neuen Wirtschaftspolitik, Frankfurt/
a.M., S. Fischer Verlag, 1983.
BISCHOF, Henrik, "Umwcltzerstörung im Ostblock," Die neue Ge­
sellschaft, Nr. 10/1987, s. 955-959.
BLACK, C.E., Çağdaşlaşmanın itici Güçleri, çcv. M. Fatih G Ü M ÜŞ,
A nkara, Verso Yayıncılık, 1989.
B O R A T A V , Korkut, "Türkiye Ekonom isinde Yapısal Değişim," 94'e
Girerken Türkiye Ekonomisi, İstanbul, Toplumsal Araştırma­
lar Vakfı Panel Dizisi 3-4-5, 1994, s. 21-34.
BÖGE, Volker, "Umweltflüchtlinge als Ursache gewaltsamen Konfliktaustrags?," Günther B A E C H L E R (Hrsg.), Umweltflüch­
tling. Das Konfliktpotential von morgen?, Münster, agenda
Verlag, 1994, s. 164-167.
Brandt Report: Bericht der Nord-Siid-Kommission, aus dem Englisc­
hen von Barbara B O R TF E L D T , Gütersloh, Ullstein Sachbuch,
1983.
197
BR EITM EIER, Helmut et al., "Internationale Umweltregime," Volker
von P R ITT W IT Z (Hrsg.), Umweltpolitik als Modernisie­
rungsprozess, Opladen, Leskc und Budrich, 1993, s. 163-192.
BRIEFS, Ulrich, "Ökologischer Kapitalismus? Oder ökologische reformpolitik?," Blaetter fü r Deutsche und Internationale Poli­
tik, Heft 6 (Juni 1988), s. 684-694.
B R O W N , Lester R., Yirmidokuzuncu Giin, [çeviri]. Istanbul, Arpaz
Matbaacılık, 1979.
B R O W N , Lester R., "Yeni Dünya Düzeni", Lester R. B R O W N (ed.).
Dünyanın Durumu 1991, Y aşam ım Sürdürebilir Bir Toplum a
Ulaşm a A m acıyla Hazırlanan W orldw atch Enstitüsü Raporu,
Y ayına Hazırlayan: Erol U SE R , İstanbul, M aya Yayıncılık,
[tarih yok], s. 1-21.
B R U N O W SK Y , R.D., Lutz W IC K E , D er Öko-Plan: Durch Umwelts­
chutz zum neuen Wirtschaftswunder, 2. Auflage, München, R.
Piper G m b H und Co. K.G., 1984.
BÜ T TN ER , Veronika, "Das Weltfinanzsystcm und die Schuldenkrise
der Dritten Welt," Peter J. O PIT Z (Hrsg.), Weltprobleme, 3.
Auflage, Bonn, Bayerische Landeszentrale für politische Bil­
dungsarbeit, 1990, s. 269-305.
CA N SIER, Diter, "U mw eltökonomie I: Theorien und Methoden,"
Franz Joseph D R E Y H A U P T , Joseph PEINE, Gerd W. WITTK A E M P E R (Hrsg.), Umwelthandwörterbuch, Berlin, W alhal­
la und Praetoria Verlag, 1992, s. 64-69.
DALES, J.H., Çevre Sorunlarının Hukuki ve Ekonomik Temelleri, çev.
İ. Orhan T Ü R K Ö Z , [basım yeri yok], Mobil Yayını, [tarih
yok].
D IE R K E S , Meinolf, "U m w eltschutz als internationales Problem,"
Zeitschrift fü r Umweltpolitik und Umweltrecht, 3/1981, s.
357-370.
DIERKES, Meinolf, V olkmar H A RTJE, "Internationale Aspekte der
Umweltpolitik,” Konrad B U C H W A L D , Wolfgang E N G E L ­
H A R D T (Hrsg.), Handbuch f ü r Planung, Gestaltung und
Schutz der Umwelt, Band 4- Umweltpolitik, München, BLV
Vcrlagsgescllschaft, 1980, s. 92-110.
198
DIERKES, Meinolf, Karl Heinrich H A N S M E Y ER , "Umwelt und G e­
sellschaft: Beitraege und Empfehlungen zur Rechts-, Politikund Wirtschaftswissenschaftlichen Analyse von U mweltprob­
lemen," Zeitschrift fü r Umweltpolitik und Umweltrecht, Nr. 1/
1985, s. 1-28.
Dünya Bankası Atlası (1983): Nüfus, Kişi Başına GSMH ve Büyüme
Hızları, Ankara, Devlet Planlama Teşkilatı, Mart 1985.
EICHNER, Harald und Siggi RICH TER, Bedrohung fü r Millionen mit
der M assenarbeitslosigkeit ins naechste Jahrtausend, Bonn,
Verlag J. H. W., 1989.
EIC H OR N , Peter et al., Verwaltungslexikon, 2. Neu bearbeitelc Aufla­
ge, Baden-Baden, N om os Verlagsgesellschaft, 1991.
E N G E L H A R D T , Wolfgang, H ubert W EINZIERL, Der Erdgipfel:
Perspektiven fü r die Zeit nach Rio, Bonn, Econom ica Verlag,
1993.
FA L K N E R, Robert, "Umweltzerslörung und ökonomische E ntw ick­
lung in der Dritten Welt -ein Vcrteilungsproblem," Vierteljah­
resberichte, Nr. 126 (D ezember 1991), s. 393-407.
FRE N CH , Hilary F., "Doğu A vrupa ve Sovyetler'deki Çevre K oşulla­
rının Düzeltilmesi," Lester R. B R O W N (ed.), Dünyanın Du­
rumu 1991, Y aşam ını Sürdürebilir Bir T o p lu m a Ulaşm a
Amacıyla Hazırlanan W orldw atch Enstitüsü Raporu, Yayına
Hazırlayan: Erol USER, İstanbul, M a y a Yayıncılık, [tarih
yok], s. 112-134.
FIROR, John, Değişen Atmosfer, [çeviri], Ankara, Hacettepe Ü niver­
sitesi Dış Politika Enstitüsü Yayınları, No: 92(7), 1992.
FREY, Bruno S., Umweltökonomie, 2. Auflage, Gittingen, Vandenhoeck Ruprecht, 1985.
GERBER , Marcel, "Migration, ein Risiko für die nationale Sicherhe­
it?," Günther B A E C H L E R (Hrsg.), Umweltflüchtlinge. Das
Konfliktpotential von morgen ?, Münster, agenda Verlag, 1994,
s. 154-164.
GLAESER, Bernhard, Umweltpolitik zwischen Reparatur und Vorbe­
ugung, Opladen, W estdeutscher Verlag, 1989.
199
G O O D L A N D , Robert et al., Nach dem Brundtland-Bericht: Umwelt-
vertraegliche wirtschaftliche Entwicklung, Bonn, Rheinischer
Landwirlschafts- Verlag, 1992.
G ORZ, André, Ökologie und Politik: Beitraege zur Wachstumskrise,
Übersetzung von Hubert G A E T H E aus französisch, Hamburg,
Rowohlt Taschenbuch Verlag, 1977.
G RA M M , Christof, "Praevention durch staatliche Information," Ze­
itschrift fü r Rechtspolitik, H eft 5 (1990), s. 183-189.
G Ü LA LP, Haldun, Gelişme Stratejileri ve Gelişme ideolojileri, A n­
kara, Yurt Yayınları, 1983.
G Ü N D L IN G , Lothar, "Internationale Umweltpolitik. Beitrag der G e­
meinschaft zur neuen Solidaritaet,” Karin ROTH, Reinhard
S A N D E R (Hrsg.), Ökologische Reform in Europa: Globale
Probleme und neue Kooperationen, Köln, Bund-Verlag, 1992,
s. 43-57.
H A IL B R O N N E R , Kay, "Stand und Perspektiven der EG- Umweltgesetzgebung," Christian C O L L IE S S und Bernhard W E G E N E R
(Hrsg.), Europaeisclies Umweltrecht als Chance, Bremen,
Schriften des Instituts für Umweltrecht Bremen, Eberhard
Blottner Verlag, 1992, s. 15-30.
H A M A M C I, Can, "Çevre vc Hukuk," Prof. Fehmi Yavuz'a Armağan,
Ankara, A.Ü. SBF. Yayını, No: 528, 1983, s. 239-250.
H A M A M C I, Can, "Çevre H akkı Ü zerine Düşüncelcr," insan Hakları
Yıllığı, Ankara, T O D A İ E Yayını, C.5-6 (1983-1984), s.
171-180.
H A R B O R T H , Hans-Jürgen, Dauerhafte Entwicklung statt globaler
Selbstzerstörung, Berlin, édition sigma, 1991.
H A R B O R T H , Hans- Jürgen, "The Debate about sustainable dev e­
lopment: Starting point for an environm ent- oriented inter­
national developm ent policy?," Economics, Vol. 44 (1991),
s. 7-32.
200
HARTJE, Volkmar, "Umwelt- und Ressourcenschutz durch Entwick­
lungshilfe? Die bilaterale Z usam m enarbeit der Bundesrepublik
Deutschland," Zeitschrift f ü r Umweltpolitik und Umweltrecht,
Nr. 4 (1982), s. 347-379.
H E N N ICK E , Peter, "Neue Energiepolitik und Umwelt (Schutz) Poli­
tik," Ulrich SA R CIN E L L I (Hrsg.), Demokratische Streitkul­
tur, Bonn, Bundcszentale für politische Bildung, 1990, s.
398-413.
H E R K EN D E L L , Josef, "Entwicklungslacnder und Umwelt -am Beis­
piel der Bodenschutzproblematik-," Franz Joseph D REYHAUPT, Joseph PEINE, Gerd W. W IT T K A E M P E R (Hrsg.),
Umwelthandwörterbuch, Berlin, W alhalla und Practoria Ver­
lag, 1992, s. 55-62.
HILL, Hermann, "Die neue Verwaltung nachhaltig entwickeln," Die
Öffentliche Verwaltung, Heft 2 (Januar 1993), s. 54-60.
H O ER IN G , Uwe, Zum Beispiel Umweltzerstörung, 1. Auflage, G öt­
tingen, Lamuv Taschenbuch, 1991.
HO LTZ, Uwe, "Nord-Süd Kam pagne des Europarates," Vierteljahres­
berichte, Nr. 111 (Maerz 1988), s. 3-5.
H Ü TER , Otto, Werner S C H N E ID E R und Bernd S C H Ü T T (Hrsg.),
Umweltschutz fü r uns: Das Handbuch zur ökologischen Erne­
uerung, Köln, Bund Verlag, 1988.
JA E N IC K E , Martin und Harald M Ö N C H , "Ökologischer und wirts­
chaftlicher Wandel im Industrielaendervcrgleich," Politische
Vierteljahresschrift, Sonderheft 19 (1988), s. 389-406.
JA E N IC K E , Martin, "Ursacheneindaemmung durch nationale Politik,"
Udo Ernst SIM O N IS (Hrsg.), Basiswissen Umweltpolitik: Ur­
sachen, Wirkungen und Bekaempfung von Umweltproblemen,
Berlin, Edition sigma, 1990, s. 218-229.
JA EN IC KE, Martin, "Erfolgsbedingungen von Umweltpolitik im In­
ternationalen Vergleich," Zeitschrift fü r Umweltpolitik und
Umweltrecht, Nr. 3 (1990), s. 213-232.
201
JA EN IC KE, Martin, "Über ökologische und politische M odernisierun­
gen," Zeitschrift fü r Umweltpolitik und Umweltrecht, Nr. 2
(1993), s. 159-175.
JÖHR, Walter Adolf, "Instrumente der Wachstumsbegrenzung und der
W achstumsumlenkung," Jörg W O L F F (Hrsg.), Wirtschaftspo­
litik in der Umweltkrise, Stuttgart, Deutsche Verlags-Anstalt,
1974, s. 9-44.
JÜRK, Willy, "Struktur des D D R Umweltministcriums," Informati­
onsdienst Umweltrecht, Nr. 2 (April 1991), s. 70-73.
K A PL A N , Ayşegül, Wie laesst sich Umweltschutz als Querschnittsa­
ufgabe in der Verwaltungsorganisation umsetzen?, Y ay ım ­
lanmamış Y üksek Lisans Tezi, Speyer, Hochschule für Werwaltungswissenschaften Speyer, M aerz 1994.
KELEŞ, Ruşen, "Çevre Sorunları ve Çevre Hakları," insan Hakları
Armağanı, Ankara, Birleşmiş Milletler T ürk Derneği Yayını,
1978, s. 79-115.
K ELEŞ, Ruşen, "Hizmette H alka Yakınlık (Subsidiarity) İlkesi ve
Yerel Yönetimler," Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 4, Sayı 1
(Ocak 1995), s. 3-14.
K ELEŞ, Ruşen, Can H A M A M C I, Çevrebilim, Ankara, İmge Kitabevi
Yayınları, 1993.
K E N N E D Y , Paul, In Vorbereitung a u f 21. Jahrhundert, Übersetzung
aus englisch von Gerd H Ö R M A N N , Frankfirt/a. M., S. Fischer
Verlag, 1993.
KING, Alexander, D er Zustand unseres Planeten: Die Förderung nach
einem Welt- Warnsystem, Stuttgart, Deutsche Verlags- Anstalt,
1977.
KIŞLALIOĞLU, Mine, Fikret BERKES, Ekoloji ve Çevre Bilimleri, 2.
Basım, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1994.
KLOEPFER, Michael, "Umweltschutz und Verfassungsrecht- Zum
Umweltschutz als Staatspflicht," Ökologie: Krise Bewusstsein
Handeln, Vortraege im W intersemester 1987/88, Heidelberg,
Heidelberger Verlagsanstalt, 1989, s. 125-141.
202
KLOEPFER , Michael, "Alte und neue Handlungsformen staatlicher
Steuerung im Umweltbereich," Klaus KÖNIG, Nicolai D O SE
(Hrsg.), Instrumente und Formen staatlichen Handelns, Köln,
Carl Neym anns Verlag KG., 1993, s. 329-371.
KLOEPFER , Michael, "Langzeitverantwortung im Umweltstaat," Carl
F. G E TH M A N N , Michael K LOEPFER , Hans G. NUTZING E R (Hrsg.), Langzeitverantwortung im Umweltstaat, Bonn,
E conom ica Verlag, 1993, s. 22-42.
KLOEPFER, Michael, "Interdisziplinaere Aspekte des Umweltstaats,"
Deutsches Verwaltungsblatt, Nr. 1/1994, s. 12-23.
K Ö LB LE, Josef, "Staat und Umwelt," Die Öffentliche Verwaltung,
Heft 1-2 (Januar 1977), s. 1-11.
L A NG , Winfried, "Diplomatie zwischen Ökonomie und Ökologie,"
Europa Archiv, Nr. 4 (Februar 1988), s. 105-11.
L A NG , Winfried, Internationaler Umweltschutz: Völkerrecht und
Aussenpolitik zwischen Ökonomie und Ökologie, Wien,
Wirtschaftsverlag, 1989.
L E C O M B E R , Richard, İktisadi Büyüme ve Çevre Sorunları, çev. Hül­
ya ŞAN ER, İstanbul, A kbank Kültür Yayınları, 1983.
L E M B K E , Hans H., "Umwelt" in den Nord-Siid-Beziehungen: M ach­
tzuwachs im Süden, Öko-Diktat des Nordens oder Globalisie­
rung der Verantwortung?, Berlin, Deutsches Institut für Ent­
wicklungspolitik (DIE), 1991.
L IN D N ER, Eberhard, Ausweg aus d er Weltkrise, Karlsruhe, M. Lindner Verlag, 1984.
M A G G E E , Brian, Yeni Düşün Adamları, Y ayına Hazırlayan: Mete
T U N Ç A Y , İstanbul Milli Eğitim Basımevi, 1979.
M A IH O F E R , W erner, "U m w eltpolitik in der Industriegesellschaft,"
Anatoly F. P A V L E N K O , Horst S U N D (Hrsg.), Umwelt in
Europe, Konstanz, Universitaetsverlag Konstanz, 1991, s. 738.
M AJER, Helge, "Anreizsysteme für nachhaltige Wirtschaftsentwick­
203
lung," Michael von H A U F F (Hrsg.), Festschrift fü r P rof Dr.
Ruth Endress: Moderne Industriegesellschaft; Herausforde­
rungen und Perspektiven, Ludwigsburg, Verlag Wissenschaft
und Praxis, 1991, s. 181-195.
M A N D E L , Ernest, Avrupa Meydan Okuyor, çcv. Tunç TA Y A N Ç,
Ankara, Bilgi Yayınevi, 1974.
MARACUJA, Weltwirtschaft und Entw icklung, Informationsbrief, Nr.
2 (August 1991).
MARACUJA, Weltwirtschaft und Entw icklung, Informationsbrief, Nr.
3 (M aerz 1992).
M A Y E R -TA S C H , Peter C., "Internationalisierung der Umweltproblem e und staatliche Souvcraenitaet," Martin JA EN ICKE, Udo
E. SIMONIS, Gerd W E IG M A N N (Hrsg.), Wissen fü r die
Umwelt, Berlin, Walter de Gruyter Verlag, 1985, s. 175-193.
M A Y E R -T A S C H Peter C., "Die internationale Umweltpolitik als H e­
rausforderung für die Nationalstaatlichkeit," Aus Politik und
Zeitgeschichte, B.20 (Mai 1985), s. 3-20.
M A Y E R -T A S C H Peter C., Die verseuchte Landkarte; Das grenzenlose
Versagen der internationalen Umweltpolitik, M ünchen, Verlag
C.H. Beck, 1987.
M A Y E R -T A S C H Peter C., "Ursacheneindaemmung durch internatio­
nale Politik," Udo E.SIM ON IS (Hrsg.), Basiswissen Umwelt­
politik: Ursachen, Wirkungen und Bekaempfung von Umwelt­
problemen, Berlin, edition sigma, 1990, s. 229-239.
M C C O R M IC K , John, "International Nongovcrnmental Organizations:
Prospects for a Global Environmental Movement," Sheldon
K A M IE N IEC K I (ed.), Environmental Politics in the Interna­
tional Arena, N ew York, State University o f N ew York Press,
1993, s. 131-145.
M E A D O W S, Donella H., Dennis L. M E A D O W S , Jorgen RANDERS,
Die Neuen Grenzen des Wachstums: Die Lage der Menschheit,
Bedrohung und Zukunftschancen, Übersetzung aus amerika­
nisch von Hans-Dieter H ECK , Stuttgart, Deutsche Verlagsanstalt, 1992.
204
M E N K E -G L Ü C K E R T , Peter, "W eltökologische probleme." KarlK A IS E R ,
H ans-P etc r
S C H W A R Z (H rsg .).
Weltpolitik:
Strukturen-Aktuere-Perspektiven, Bonn, S chriftenreihe der
B undcszentrale für politische Bildung, 217, 1985, s. 209219.
M E R A Y , Seha L., Devletler Hukukuna Giriş, İkinci Cilt, Yeniden
Gözden Geçirilmiş 4. Bası, Ankara, A.Ü. S B F Yayını, No:
206, 1975.
M O R G E N T H A U , Hans J., Uluslararası Politika, Cilt 2, çev.Baskın
ORAN, Ünsal O SK A Y , Ankara, Türk Siyasi İlimler Derneği
Yayınları, 1970.
N A G E L S C H M ID T , Petra U., "R aubbau am Tropischen Regenwald,"
Peter JJ. O PITZ (Hrsg.), Weltprobleme, 3. Auflage, Bonn,
Bayerische Landeszentrale für politische Bildungsarbeit, 1990,
s. 77-83.
NAISBITT, John, Patricia A B U R D E N E , Megatrends 2000, çcv. Erdal
G Ü V E N , İstanbul, Form Yayınları, 1990.
Neunter Bericht zur Entwicklungspolitik der Bundesrengierung, Bonn,
Bundesministerium für wirtshaftliche Zusammenarbeit und
Entwicklung, Auszüge zum T hem a Umwelt, Drucksache 12/
4096, 1991.
North-South: A Programme fo r Survival, Report o f the Independent
Commission on International Development Issues, London,
Pan Books, 1980.
N U SC H E L E R , Franz "Entwicklungslinien der politikwisscnschaftlichen Dritte Welt-Forschung," Politische Vierteljahresschrift,
Sonderheft 16/1985, s.'7-27.
N U T Z IN G E R , H ans G., "L a ngze itv e ra ntw o ru ng
im U m w eltstäat
aus ö k o n o m is ch e r Sicht," Carl F. G E T H M A N N , M ichael
K L O E P F E R , Hans, G. N U T Z I N G E R (Hrsg). Langzeitve-
rantwortung im Umweltstaat, Bonn, E co n o m ica Verlag,
1993, s. 42-77.
205
O B E R N D O R F E R , Dieter, "Das Entwicklungsproblem aus heutiger
Sicht, "Karl KAISER, H ans-Peter S C H W A R Z (Hrsg.), Welt­
politik: Strukturen-Akteure-Perspektiven, Bonn, Schriftenrei­
he der Bundeszentrale für politische Bildung, Band 217, 1985,
s. 184-208.
OPITZ, Peter J„ "Das Wcliflüchtlingsproblem im 20. Jahrhundert,"
Peter J. O PIT Z (Hrsg.), Weltprobleme, 3. Auflage, Bonn, B a­
yerische Landeszentrale für politische Bildungsarbeit, 1990, s.
361-405.
Ortak Geleceğimiz, Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu, çev. Bclkıs
Ç O R A K Ç I, Ankara, Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Yayını,
1989.
Ökologische Krise als Nord-Süd-Problenı, Eine Studie der Kam m er der
E K D für Kirchlichen Entwicklungsdienst, Gütersloh, Gütersloher Verlagshaus, 1991.
P AZA RC I, Hüseyin, "Çevre Sorunlarının Uluslararası Boyutları,"
Prof. Fehmi Yavuz’a Armağan, Ankara, A.Ü. SBF. Yayını,
No: 528, 1983, s. 201-237.
PAZA RCI, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri, II. Kitap, Gözden
G eçirilmiş 3. Baskı, A nkara, Turhan Kitabevi, 1993.
P EH LE, Heinrich, "U m w eltpolitik im internationalen Vergleich,"
V olker von P R IT T W IT Z (Hrsg.), Umweltpolitik als M oder­
nisierungsprozess, O pladen, Leske und Budrich, 1993, s.
113-137.
R E N N E R , M ichael, "Askeri K esim in Ç evreye Açtığı Savaşın D e ­
ğerlendirilmesi," L ester R. B R O W N (ed.), Dünyanın D uru­
mu 1991, Y aşam ını S ü rd ü reb ilir Bir T o p lu m a U laşm a
A m ac ıyla Hazırlanan W o rldw atch Enstitüsü Raporu, Y ayına
Hazırlayan: Erol U S E R , İstanbul, M a y a Yayıncılık, [tarih
yok], s. 158-181.
PITTER, Ernst Hasso, "Von den Schwierigkeiten des Rechts mit der
Ökologie," Die Öffentliche Verwaltung, Nr. 15 (August 1992),
s. 641-650.
206
ROBBE, Martin, "Tradition der "Westen" und die eine Umwelt," Vier­
teljahresberichte, Nr. 123 (M aerz 1991), s. 51-58.
R O N G E , Volker, "Die U m w e lt im k apitalistischen System ," M a n f­
red G L A G O W (Hrsg.), U m weltgefaehrdung und G esells­
chaftssystem , M ünc hen, R. Piper und Co. Verlag, 1972, s.
97-124.
ROTH, Karin, "Die verlorene Unschuld-Umwcltpolitik und G ew erks­
chaften," Blaetter fü r deutsche und internationale Politik, Nr.
4 (April 1988), s. 450-462.
SAND, Peter H., "UN und Umwelt," Peter J. OPITZ, Volker RIT T ­
BE R G E R (Hrsg.), Forum d er Welt: 40 Jahre Vereinte Natio­
nen, Bonn, Schriftenreihe d e r Bundeszentrale für politische
Bildung, Band 249, 1986, s. 177-182.
S A N D H Ö V E L , Armin, "Prinzipien der Umweltpolitik," Franz Joseph
D R E Y H A U PT, Joseph PEINE, Gerd W. W IT T K A E M P E R
(Hrsg.), Umwelthandwörterbuch, Berlin, Walhalla und Praetoria Verlag, 1992, s. 169-174.
SA N D RA , Postei, Christopher F LA V IN , "Global Ekonominin Yeniden
Biçimlendirilmesi," Lester R. B R O W N (ed.), Dünyanın D u­
rumu 1991, Y aşamını S ürdürebilir Bir T oplum a Ulaşma
Amacıyla Hazırlanan W orldw atch Enstitüsü Raporu, Yayına
Hazırlayan: Erol USER, İstanbul, M aya Yayıncılık, [tarih
yok], s. 203-226.
SA V RA N , Sünger, "Globalizm, Miliyetçilik, Enternasyonalizm," 11.
Tez Kitap Dizisi, Sayı: 1992/1, s. 72-111.
SCH AED LE, Werner, "Umweltproblcme in der Drittenwelt," Peter J.
O PITZ (Hrsg.), Die Dritte Welt in der Krise: Grundprobleme
der Entwicklungslaender, München, Verlag C. H. Beck, 1984,
s. 208-227.
SCH Ö N W IESE,
Christian-Dietrich,
"Weltweite
Klimaaendcrung
durch den Mcnschcn," Peter J. O PIT Z (Hrsg.), Weltprobleme,
3. Auflage, Bonn, Bayerische Landeszentralc für politische
Bildungsarbeit, 1990, s. 83-117.
207
S C H U M A N N , Hartmut, "Schuldcnkrise und Umweltschutz," Europa
Archiv, Folge 1/1991, s. 17-25.
SIMONIS, Udo E., "Schritte zu einer globalen Klimakonvention,"
Entwicklung und Zusammenarbeit, herausgegeben von der
Deutschen Stiftung für internationale Entwicklung, Nr. 5/
1992, s. 8-13.
SIMONIS, Udo E., "Globale U mw eltprobleme und zukunftsfaehige
Entwicklung," <4(15 Politik und Zeitgeschichte, B.10 (Maerz
1991), s. 3-12.
SIMONIS, Udo E., Ernst Ulrich von Weizsacckcr, "Globale Umweltprobleme," Europa Archiv, Folge 1/1990, s. 1-11.
S PA N G E N B E R G , Joachim, Umwelt und Entwicklung: Argumente fü r
eine globale Entwicklungsstrategie, Marburg, Schüren Pres­
se verlag, 1991.
SPETH, James Gustave, "Eine bestandsfaehige Zukunft nach Rio?Perspektiven für die Weltkonfcrenz über Umwelt und Ent­
wicklung," Europa Archiv, Folge 9/1992, s. 244-251.
S TA EH ELIN , Fritz R., "Umweltmigration und nachhaltige Entwick­
lung," Günther B A E C H L E R (Hrsg.), Umweltflüchtlinge. Das
Konfliktpotential von morgen?, Münster, agenda Verlag, 1994,
s. 140-146.
STEIN, Erwin, "Recht des Natur-und Umweltschutzes,” Gerhard
O L SC H O W Y (Hrsg.), Natur-und Umweltschutz in der Bun­
despublik Deutshland, Hamburg, Paul Parey Verlag, 1978, s.
877-889.
STEV EN S, Candice, "Dünya Ticaretinde Çevre Politikaları," [çeviri],
Orta Anadolu İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği Bülteni,
Eylül 1994, s. 3-5.
"Stockholmer Konferenz der Vereinten Nationen über die Umwelt des
M enschen vom 5. bis zum 16. Juni 1972," Europa Archiv,
Folge 18/1972, s. 437-451.
208
STONE, Christopher D., "Überlegungen zur globalen Umweltkrise:
Die spirituellen, juristischen und institutioneilen Wurzeln,"
Übersetzung von Johann-Friedrich BLUME, Informationsdi­
enst Umweltrecht, Nr. 3 (Juli 1992), s. 145-152.
S T R O N G , M aurice F., "Themen für den U m w eltgipfel 1992-die glo­
bale Herausforderung," Europa Archiv, Folge 9/1992, s.
231-238.
STR Ü BEL, Michael, "Umweltpolitik und internationale Beziehungen,"
Beate K O H L E R -K O C H (Hrsg.), Technik und internationale
Politik, I . Auflage, Baden-Baden, N om os Verlagsgesellschaft,
1986, s. 468-489.
STR Ü BEL , Michael, "Umweltrcgim e in Europa," Beate KOHLERKoch (Hrsg.), Regime in den internationalen Beziehungen,
Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 1989, s. 247-274.
STRÜ BEL, Michael, "Internationale Umweltpolitik," Franz Joseph
D RE Y H A U PT, Joseph PEIN E, Gerd W. W 1TTKAEM PER
(Hrsg.), Umwelthandwörterbuch, Berlin, Walhalla und Praetoria Verlag, 1992, s. 222-226.
S TR Ü BE L , Michael, Internationale Umweltpolitik: Entwicklungen
Defizite Aufgaben, Opladen, Leske und Budrich, 1992.
T H A C H E R , Peter S., "The Role o f the United Nations," Andrew
H U R R E L and Benedict K IN G SB U R Y (eds.), The Internatio­
nal Politics o f the Environment: Actors, Interests, and Institu­
tions, Oxford, Clarendon Press, 1992, s. 183-227.
Towards Sustainability, A European Community Programme of Policy
and Action in Relation to the Environment and Sustainable
Development, Com mission o f the European Communities,
Volume II, Brussels, 27 M arch 1992.
T R IT T IN , Jürgen, "Die U mw eltpolitik der Europacischen G em eins­
chaften aus der Sicht eines Bundeslandes," Christian CALLIESS und Bernhard W E G E N E R (Hrsg.), Europaeisches
Umweltrecht als Chance, Brem en, Schriften des Instituts für
U m w eltrecht Bremen, Eberhard Blottner Verlag, 1992, s.
51-62.
209
Umweltschutz in der Entwicklungszusammenarbeit, Bonn, Bundcsministerium für wirtschaftliche Z usam menarbeit und Entwick­
lung, Eine Stellungnahme des wissenschaftlichen Beirats beim
Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und
Entwicklung, April 1991.
Umwelt- Weltweit: Bericht des Umweltprogramms der Vereinten Natio­
nen (UNEP) 1972-1982, Bearbeitung: Martin W. H O L D G A ­
TE et al., Herausgeber der Übersetzung: Deutsche Stiftung für
Umweltpolitik, Berlin, Erich Schmidt Verlag, 1983.
U PPE N B RIN K , Martin, "Umweltpolitik und Urmvcllrecht," Bundesakademic für Wehrverwaltung und W ehrtechnik in Mannheim
(Hrsg.), Aktuelle Rechtsfragen des Umweltschutzes, Heidel­
berg, R.V. Decker's Verlag, 1981, s. 9-21.
V ICTOR, Peter A., İktisadi Açıdan Çevre Kirlenmesi, çev. Ö m er Faruk
B A TIREL, İstanbul, A k b an k Kültür Yayınları, 1978.
V IT T IN G H O FF , Kurt, "Europaeische Umweltpolitik. K onsequenzen
und Perspektiven," Karin RO TH , Reinhard S A N D E R
(Hrsg.), Ökologische Reform in Europa: Globale Probleme
und neue Kooperationen, Köln, Bund Verlag, 1992, s. 87105.
VOIGT, Karsten D., "Internationale Umweltpolitik," Die Neue G e­
sellschaft, Nr. 10/1987, s. 951-955.
von LERSNER , Heinrich Freiherr, Die ökologische Wende, 1. Auflage,
Berlin, Siedler Verlag, 1991.
von PRITTW ITZ, Volker, Umweltaussenpolitik. Grenzüberschreiten­
de Luftverschmutzung in Europa, Frankfurt/a. M., Campus
Verlag, 1984.
von PRITTW ITZ, Volker, "Drei Ansaetze zur Analyse internationaler
Umweltpolitik," Beate K O H L E R -K och (Hrsg.), Technik und
internationale Politik, 1. Auflage, Baden-Baden, Nomos Verlagsgessellschaft, 1986, s. 490-505.
von P R ITT W IT Z , Volker, Das Katastrophenparadox: Elemente einer
Theorie der Umweltpolitik, Opladen, Leske und Budrich,
1990.
210
von PRITTW ITZ, Volker, Klaus Dieter W O LF, "Die Politik globaler
Güter," V olker von P R IT T W IT Z (Hrsg.), Umweltpolitik als
Modemisierungsprozess, Opladen, Leske und Budrich, 1993,
s. 193-218.
von W A L T E R S K IR C H E N , Martin P., "Bemerkungen zur Umweltpo­
litik," Chirstopher HORN, Martin P. von W A L T E R S K IR C ­
HEN, Jörg W O L F F (Hrsg.), Umweltpolitik in Europa, Frau­
enfeld, Verlag Huber, 1973, s. 9-20.
von W E IZ SA E C K E R , Carl Friedrich, Wege in Gefahr: Eine Studie
über Wirtschaft, Gesellschaft und Kriegsverhütung, 6. Aufla­
ge, München, Deutscher Taschenbuch Verlag, 1987.
von W E IZ SA E C K E R , Ernst Ulrich, Erdpolitik: Ökologische Realpoli­
tik an der Schwelle zum Jahrhundert der Umwelt, 3. Aktuali­
sierte Auflage, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgcscllschaft, 1992.
von W E IZ SA EC K E R , Ernst Ulrich, "Umweltpolitik nach Rio," Ent­
wicklung und Zusammenarbeit, herausgegeben von der D e­
utschen Stiftung für internationale Entwicklugen, Nr. 8 (A u­
gust 1992), s. 21-22.
V A LTZ, Kenneth, G eorge H. Q ESTER, Uluslararası İlişkiler Kuramı
ve Dünya Siyasal Sistemi, çev. Ersin O N U L D U R A N , Ankara,
A.Ü. SBF. Yayım, No: 510, 1982.
W A S SM U N D , Hans, Grundziige der Weltpolitik, München, C.H.
Beck’schc Verlag, 1982.
W ICK E, Lutz, Jochen HUCKE, Der Ökologische Marshallplan,
Frankfurt/a. M., Verlag Ullstein, 1989.
W ICKE, Lutz, "Ursacheneindacmmung a u f volkswirtschaftlicher Ebe­
ne," U do E. SIM O N IS (Hrsg.), Basiswissen Umweltpolitik:
Ursachen, Wirkungen und Bakaempfimg von Umweltproble­
men, Berlin, edition sigma, 1990, s. 181-193.
W IN CK L E R, Günther, Anneka T R U X , "Tropcnwalderhaltung durch
Interessenausgleich," Entwicklung und Zusammenarbeit, he­
rausgegeben von der Deutschen Stiftung für internationale
Entwicklung, Nr. 5/1992, s. 15-16.
21 1
W IT T K A E M P E R , Gerhard W., Umweltschutz: Einführung in Um­
weltpolitik und umweltverwaltung unter Berücksichtigung
des Umweltrechts, Berlin, Walhalla und Praetoria Verlag,
1992.
W Ö H L C K E , Manfred, Umweltzerstörung in der Dritten Welt, M ünc­
hen, Beck'sche Reihe, 1987.
W Ö L H C K E , Manfred, Umwelt-und Ressourcenschutz in der inter­
nationalen Entwicklungspolitik: Probleme und Zielkonflikte.
I. Auflage,
1990.
Baden-Baden,
N om o s
V erlagsgesellschaft,
Y A V U Z , Fellini, Ruşen KELEŞ, Çevre Sorunları, G enişletilm iş Yeni
Baskı, Ankara, A.Ü. SBF. Yayını, 1983.
Y E LD A N , A. Erinç, "Çevre Ekonomisinin Uluslararası Platformda
U ygulamalarının T ürkiye Açısından Önemi," İşletme ve Fi-
nans, Sayı: 94-95 (Ocak-Şubat 1994), s. 44-63.
YOUN G , Oran R., "International Organizations and International Ins­
titutions: Lessons Learned from Environmental Regimes,"
Sheldon K A M IE N IEC K I (ed.), Environmental Politics in the
International Arena, N ew York, State University o f New York
Press, 1993, s. 145-165.
ZEKA, Necmi, A lternatif Hareket, İstanbul, Metis Yayınları, 1985.
Z IM M E R M A N N , Klaus, "Zur Anatom ie des Vorsorgeprinzips," Aus
Politik und Zeitgeschichte, B. 6 (Februar 1990), s. 3-15.
212
"... O rtaya ç ık ış n e d e n le r i v e b iç im le r i fark lı o lsa da, h em
s a n a y ile şm iş, h em d e a z g e liş m iş ü lk e le r d e çev re so ru n la rı vardır.
Ç ev re so r u n la r ın ın g id e r e k sın ır ö te si b ir ö z e llik k a za n m a sı, d ü n y a
d e v le tle r in i b irb irin e b a ğ ım lı d u ru m a g e tir m e k te v e h iç b ir d e v le t,
b a şk a d e v le tle r in sın ırla rı iç in d e k i çev re zararlarına d u y a rsız
k alam am ak tad ır. Ç ü n k ü so n u çta , u z u n d ö n e m d e d e o lsa , k e n d i y a şa m
te m e lle r i d e te h lik e y e d ü şm ek te d ir. İşte b u n o k ta d a çev re so r u n la rın ın
K u zey - G ü n e y iliş k ile r in e g e tir d iğ i y e n i bir b o y u t tartışm a k o n u su
olm ak tad ır. K ü re sel ç e v re soru n ları, g er çe k ten , sa n a y ile şm iş
ü lk e le r in k a y g ıy la g ü n d e m e g e tir d ik le r i g ib i, in s a n lığ ın b u g ü n k ü
v e g e le c e k te k i ortak y a şa m te m e lle r in i te h d it etm ek te m id ir , y o k sa bu,
v a ro la n a d a le tsiz u lu sla ra ra sı e k o n o m ik v e siy a sa l iliş k ile r i sü rd ü rm ek
için K u z e y 'in z e n g in ü lk e le r in in b ir b u lu şu m ud ur? H er ş e y d e n ö n ce,
b u g ü n k ü b o y u tla rıy la k ü r e se l çe v re so r u n la rın ın tüm d e v le tle r iç in
y a şa m sa l te h lik e ta şıd ığ ı b ir gerçektir. D ü n y a ik lim in in h er y ıl biraz
d aha ısın m a sı, o z o n ta b a k a sın ın h er g e ç e n g ü n biraz d ah a in c e lm e s i ya
d a y a m u r o rm a n la rın ın h ız la tü k e n m e si tü m d ü n y a y ı b ü y ü k bir y ık ım a
d oğru sü rü k le m ek te d ir . S oru n la r b e lk i te k tek ü lk e le r tarafın d an
yaratılm ak tad ır, a n ca k çö z ü m iç in tek tek çabalar artık y etersizd ir. Bu
n e d e n le , k ü r e se l çev re so r u n la rın ın ü s te s in d e n g e le b ilm e k iç in
u lu slararası d ü z e y d e işb ir liğ in e g e r e k sin im o ld u ğ u n u n
ta rtışılm a y a ca ğ ı açıktır..."
ISBN 975-7400-07-6
9 7 8 9 7 57 400073