docsayı28 - Yeni Ufuklar Kültür ve Yardımlaşma Dayanışma Derneği
download 
Şikayet Transkript
sayı28 - Yeni Ufuklar Kültür ve Yardımlaşma Dayanışma Derneği
Yıl: 8, Sayı: 28, Ocak - Mart 2016 Yayın türü: Yerel süreli ( 3 ayda bir yayınlanır ) Editörden Değerli okuyucularımız merhaba, G enel Başkanımız Prof. Dr. Mustafa Argunşah beyin de belittiği gibi, “Yeni Ufuklar Derneği, kurulduğu 2002 yılından beri kültür ve sanat faaliyetlerinin çıtasını sürekli yükselten; yaptığı her faaliyeti dikkatle izlenen, söyledikleri dinlenen, birçok konuda tavrı merakla beklenen bir dernek olmaya devam ediyor.” Bir kez daha ifade edelim ki, Yeni Ufuklar Derneği’nin önceliği kültürdür. Kültürümüzün gelişmesi, yaygınlaşması ve bu yönde çalışmalar ortaya koyanların taltif edilmesi ana hedeflerimizden biridir. Bu çerçevede her yıl geleneksel olarak yapılan Türk Kültürüne Hizmet Ödülleri Töreni 28 Kasım 2015 Cumartesi günü Elit Düğün Salonu’nda gerçekleştirildi. Prof. Dr. Nevzat Özkan, Bünyamin Aksungur, Abdullah Ayata ve Nurkal Kumsuz Türk Kültürüne Hizmet Ödülleri 2015’e layık görülen isimler oldu... Aynı törende, derneğimize her zaman maddî ve manevî katkılarını sunmaktan geri durmayan değerli işadamlarımıza da birer şükran plaketi sunuldu. Kendilerini bir kez daha kutluyoruz. Törene dair geniş bir çalışmayı sayfalarımızda bulacaksınız. Dergimizin gördüğü ilgi hem içeriğin zenginleşmesi, hem de farklı konuların sayfalarımızda yer bulmasında önemli bir etken. Elbette bu konuların başında ülkemizde ve dünyada olup bitenler gelmektedir. Nitekim sınır komşumuz Suriye başta olmak üzere bölgemizde ve tüm dünyadaki gelişmeleri alanında uzman kalemlerin yorumları ile sizlere aktarmayı sürdürüyoruz. Yeni Ufuklar Derneği İstanbul Şubesi’nin her ay düzenlediği konferanslar serisinin Aralık ayı konuğu Analist Aydın Çetiner oldu. Çetiner, Türk Dış Politikası’nı, yansımalarını ve muhtemel gelişmeleri üyelerimizle paylaşıtı. O konferansın içeriğini Çetiner’in yazısında bulacaksınız. Aynı konuyla bağlantılı olarak Dr. Nejat Tarakçı’nın “Türkiye - Rusya İlişkilerinin Bozulması Neden İsteniyor?” başlıklı yazısı ile Dr. Aslan Yaman’ın iki bölüm halinde yayınlayacağımız “Gelecek 10 Yıl: 2015-2025” başlıklı çevirisini ilginç bulacağınızı umuyoruz. 28. sayımız da diğer sayılarda olduğu gibi sanattan eğitime, bilişimden araştırmaya değerli kalemlerin yazılarıyla bezeli. Bu sayımızda Prof. Dr. Ahmet Buran’ın Özbekistan izleninimi aktardığı gezi yazısı “Tarihten Geleceğe Özbekistan”ı da sizlerle paylaşıyoruz. Kardeş ülkeye ilişkin renkli bilgilerin yer aldığı yazıyı, yine Prof. Buran’ın objektifinden fotoğraflarla yayınlıyoruz. Paylaşarak ve birlikte öğrenerek daha güzel bir gelecek inşa etme arzumuzu tekrarlarken, bütün üye ve okurlarımıza selâm ve saygılarımzı sunuyoruz. Esen kalınız... Prof. Dr. Yakup Çelik YENİ UFUKLAR DERNEĞİ adına imtiyaz sahibi: Prof. Dr. Mustafa Argunşah Genel Yayın Müdürü: Prof. Dr. Yakup Çelik Yayın Koordinatörü: Doç. Dr. Mustafa Aksoy Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Zekeriya Muhiddin Arık Yayın Kurulu Prof. Dr. Mustafa Argunşah, Prof. Dr. Yakup Çelik, Prof. Dr. Gökhan Antalya, Doç. Dr. Mustafa Aksoy, Dr. Zekeriya Kökrek Tasarım A.Kadir Karataş Reklam Türkiye Yeni Ufuklar Reklam Rezervasyon 0212 230 86 59 Baskı Yek Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Matbaa Sertifika No: 32287 100. Yıl Mah. Mat.Sit. Matbaacılar Sitesi. 4. Cad. No: 122 34204 Bağcılar/İST. Tel: 0212 430 50 00 Yönetim Yeri Merkez Mah. Abide-i Hürriyet Cad. Yonca Apt. 148 Kat: 3 Daire: 8 Şişli - İstanbul 0212 230 86 59 - 230 94 43 [email protected] Kayseri İletişim Cumhuriyet Mah. Tennuri Sok. (Tennuri Geçidi) Hüsrevoğlu Kardeşler İşhanı No: 20/3 Melikgazi - Kayseri Tel: 0352 221 30 60 (3 hat) [email protected] Türkiye Yeni Ufuklar, T.C. yasalarına uygun olarak yayınlanmaktadır. Dergide yayınlanan yazı, fotoğraf ve haberlerin her hakkı saklıdır. İzinsiz kullanılamaz. İmzalı yazılardaki ifadeler yazarlarına aittir. sayfa Strateji 21 sayfa Gezi 40 içinde k iler KAPAK 04 Türk Kültürüne Hizmet Ödülleri Töreni STRATEJİ 18 Türkiye - Rusya İlişkilerinin Bozulması Neden İsteniyor? Dr. Nejat Tarakçı 66 Sineklerin Tanrısı ve Devlet Mustafa Şahin GEZİ 34 Tarihten Geleceğe Özbekistan Prof. Dr. Ahmet Buran İNCELEME 21 Türkiye masanın dışına itilmektedir 40 Kod adı Feride (Feride Güpgüp) Yüksel Kalkan 44 Edirne’de Kadınlara Ait Bazı Şâhideler-II Mehmet Kökrek Aydın Çetiner 26 Gelecek 10 Yıl: 2015-2025 Dr. Aslan Yaman EDEBİYAT 30 Yunus böyle de eydür Ekrem Sakar 47 Bizans’ın suyu nereden gelirdi? Dursun Yıldız Özdemir Özbay sayfa 10 Gündem sayfa 30 Çevre O CAK - ŞUB AT - M AR T 2 01 6 SANAT BİLİŞİM 50 Batı’ya açılan serhad şehrimiz: Edirne 74 Startup mı? O da ne? Alperen Talaslıoğlu DÜŞÜNCE 54 İstişarenin önemi Necdet Bayraktaroğlu ÇEVRE 58 5 Aralık BM Uluslararası Toprak Yılında İnsan ve Toprak Arasındaki İlişkinin Önemi Prof. Dr. İbrahim Ortaş EĞİTİM 70 Televizyonun çocuk üzerindeki etkileri... Hilal İlknur Tunçeli MUTFAK 76 Osmanlı’da ballı tatlılar Lale Özen KİTAP 78 Türk Etnolojisinde Zazalar Mitolojik Şifreler II 2015 Türk Kültürüne Hizmet Ödülleri Töreni Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH Yeni Ufuklar Derneği tarafından her yıl geleneksel olarak yapılan ödül töreni 28 Kasım 2015 Cumartesi günü Elit Düğün Salonu’nda yapıldı. Türk kültürüne hizmet ödülü alanlar ve verenler. Y eni Ufuklar Derneği, kurulduğu 2002 yılından beri kültür ve sanat faaliyetlerinin çıtasını sürekli yükselten; yaptığı her faaliyeti dikkatle izlenen, söyledikleri dinlenen, birçok konuda tavrı merakla beklenen bir dernek olmaya devam ediyor. Özellikle 2011 yılından itibaren yaptığı ödül törenleri ve bu törenlerin sonunda sunulan konferans veya konserler kalabalık dinleyici kitlesinden büyük takdir toplamaya devam ediyor. Dernekte düzenlenen yemekli sohbetlerin tadı damaklarda kalmış olmalı ki, sık sık yenilerinin ne zaman yapılacağı soruluyor. Bu toplantılarda Türkiye’nin ve Türklüğün gündemdeki sorunları çoğu akademisyen veya eli kalem tutar, sözü dinlenir, saygın, bilge kişiler tarafından tartışılıyor, konuşuluyor. Bazen bir misafirin sunduğu konferansın ardından tartışma başlıyor, bazen serbest kürsü olarak program ilerliyor. Katılan herkes çoğu kez mutlu ve gelecekten umutlu olarak ayrılıyor bu toplantılardan. Bu toplantılara İstanbul’dan katılanlar ayrı bir renk katıyorlar. Kayseri’nin ağırlaşan havasını İstanbul’dan taşıdıkları yeni havadislerle berraklaştırıyor, kırılan ümitleri yeniden tazeliyorlar. 2015 yılı da dolu dolu geçti Yeni Ufuklar’da... Burada tabii ki hepsini saymaya kalkmayacağız. 25 Nisanda Çanakkale Şehitleri anıldı büyük bir törenle... Tarihçi Ah- 4 Türkiye Yeni Ufuklar Derneği Genel Başkanı Prof. Dr. Mustafa Argunşah Prof. Dr. Nevzat Özkan, Bünyamin Aksungur, Abdullah Ayata ve Nurkal Kumsuz bu yıl ödüle layık görülen isimler oldu... met Nedim Kilci’nin görsel sunumla anlattığı Çanakkale Zaferi’nin destanlaşan hikâyesi bir taraftan gözlerimizi yaşartırken diğer taraftan o yüce insanların torunları olmakla bir kez daha gururlanmamıza sebep oldu. Tarih yeniden canlandı; top sesleri, tüfek sesleri, tayyare sesleri birbirine karışıp metrekareye altı bin mermi düşerken Mustafa Kemal’in sesi âdeta yeniden yankılandı salonda. Bir ay geçmeden 16 Mayıs’ta kutlu davanın kutlu neferlerinden Mustafa Öztürk Hocamız için hazırladığımız gecede salonlar dolup taştı. Türkiye’nin her yerinden insanlar aktı Kayseri’ye. Erzurum’dan, Elazığ’dan, Konya’dan, Sakarya’dan, İstanbul’dan... Aksakallar teşrif ettiler şehrimizi. Türklük davasının gençleriyle kocaları omuz omuzaydı. Dedem Korkut dilince soy soylandı, boy boylandı o muhteşem gecede. Öztürk Hoca’nın adı anıldı sık sık... Hatıralar dinlenildi kâh hüzünle kâh neşeyle. Salonu şenlendirenlerden birisi de Servet Kabaklı idi. Hocasını ölümüne seven ve sayan Kabaklı, bu güzel gecenin tadı damağında vardı uçmağa. Görklü Tanrı onu yarlıgasın. Sırada Türk kültürünün hizmetkârlarını ödüllendirmek vardı. Türklüğe hizmet her âdeme nasip olmaz. Türk’ün adını yücelten, onun muhteşem tarihini, edebiyatını, dilini, kültürünü, musikisini yaşatan, tanıtan ve yayan kutlu erleri unutmak olur mu? Onlar yaptıklarını Allah rızası için yaparlar ve ondan başka hiç kimseden ödül de beklemezler. Beklemezler amma Türk milleti bu gani gönüllü bilim erlerine, sanat erlerine teşekkür etmek ister. Emeklerinin boşa gitmediğini, okunduklarını, dinlendiklerini, anlaşıldıklarını, mesajlarının alındığını göstermek ister. Beklenmese de bir takdir etmek, bir alkışlamak, iki cümleyle de olsa övmek ister. Yeni Ufuklar Derneği tarafından her yıl geleneksel olarak yapılan ödül töreni 28 Kasım 2015 Cumartesi günü Elit Düğün Salonu’nda yapıldı. Yoğun bir katılımın olduğu gecede yemekten sonra törene geçildi. Fazıl Ahmet Bahadır tarafından sunulan tören hep birlikte İstiklal Marşının okunmasının ardından Dernek genel başkanı Prof. Dr. Mustafa Argunşah’ın açış konuşmasıyla başladı. Argunşah konuşmasında şunları söyledi: “Değerli misafirler, Geleneksel hâle getirdiğimiz ödül törenlerimizden birisini daha gerçekleştirmenin mutluluğunu yaşıyoruz. “Yeni Ufuklar 2015 Türk Kültürüne Hizmet Ödülleri Töreni”ne hoş geldiniz, şeref verdiniz. Yeni Ufuklar Derneği Yönetim Kurulu adına hepinizi saygıyla selamlıyorum. 2002 yılında kurulan Yeni Ufuklar Derneği 14 yaşına girdi. Bu süreçte büyük projelere imza attık. İlk yıl başladığımız öğrenci burslarımızı hiç aksatmadan devam ettiriyoruz. İstanbul şubemizle birlikte 500 öğrenciye burs vermek bizim en önemli faaliyetimiz. Sağ olsun Kayserili gönlü zengin, yüreği zengin insanlarımız... Bizi hiç yalnız bırakmıyorlar, onların desteğiyle güzel işler yapmaya devam ediyoruz. Biliyorsunuz, Türk milleti cömert bir millettir, kendisine ihtiyaç duyan her yere yetişmeye çalışır, kendisine sığınan hiç kimseyi geri çevirmez. Ta Doğu Türkistan’dan Balkanlara kadar 150 yıldır Anadolu’muz milyonlarca insanın sığınağı oldu. Zulümden kaçanlar, zalimlerden kaçanlar bizim kucağımıza sığındılar, burada kendilerine barınacak sıcak yuvalar, karınlarını doyuracak sıcak aşlar, işler buldular. Son yıllarda Suriye’den gelen 5 KİTAP Derneğimize burs veren iş adamlarına birer plaket takdim edildi. Mustafa İncetan’a Derneğimiz Kayseri Şubesi Başkanı Orhan Köksal, Tayyar Kaşıkçı’ya Derneğimiz Onursal Başkanı İbrahim Sungur, Ahmet Biçer’e ise Derneğimizin eski genel başkanlarından Vahdi Elbaşı birer teşekkür plaketi verdi. iki milyondan fazla insan da öyle. Biz onları asla Kürt, Arap, Süryani, Türkmen vesaire diye ayırmadık. Her gelen bizim misafirimizdir, bağrımızı, gönlümüzü, evlerimizi açtık. Kayseri’de de 35 bin dolayında Suriyeli sığınmacı bulunuyor, bunlar da bizim misafirlerimiz. Ödül almak güzel bir duygudur. İnsanlar Türk kültürü için yazarlar, çizerler, gönüllerini ortaya koyarlar. Onları 6 ödüllendirmek de bizim gibi sivil toplum örgütlerine ve devlet kurumlarına düşer. İş yapanları, üretimde bulunanları ödüllendirmek gerekir. Bu duygularla romancı, şair, müzisyen, bilim adamı, kim olursa olsun, herhangi bir ayrım yapmadan, Türk milletine hizmet eden, Türk kültürü için ortaya eser koyan insanlarımızı onurlandırmak, ödüllendirmek istiyoruz. Bugün de bilim insanı Törene katılanlardan bir grup (üstte). Ödül töreninden sonra sahneye TRT yapımcısı ve yönetmen, Türk dünyası sanatçısı Bünyamin Aksungur çıktı. Aksungur, Sibirya’dan Balkanlar’a, Kırım’dan Kerkük’e, Kaşgar’dan Erzurum’a kadar büyük Türk dünyasının her coğrafyasından türküler okudu. (yanda) Prof. Dr. Nevzat Özkan, daha çok romanlarıyla tanıdığımız yazarlarımız Abdullah Ayata ve Nurkal Kumsuz ile Türk dünyası müzikleri konusunda usta bir sanatçı olan Bünyamin Aksungur’a 2015 Türk Kültürüne Hizmet Ödülleri veriyoruz. Ayrıca derneğimize maddi katkıda bulunan Mustafa İncetan, Ahmet Biçer ve Tayyar Kaşıkçı Beylere de birer Teşekkür Plaketi takdim edeceğiz. Törenimizde bizi yalnız bırakmadığınız için hepinize teşekkür ediyor, saygılar sunuyorum.” Argunşah’ın konuşmasından sonra Türk kültürüne hizmet ödülleri sahiplerini buldu. Kısa özgeçmişleri ve eserleri okunan ödül sahipleri sırayla sahneye çağrıldı. Prof. Dr. Nevzat Özkan’ın plaketini Erciyes Üniversitesi Rektör Vekili Prof. Dr. Hamza Çakır, Bünyamin Aksungur’un plaketini Derneğimiz Genel Başkanı Prof. Dr. Mustafa Argunşah, Abdullah Ayata’nın plaketini Prof. Dr. Kuddusi Erkılıç, Nurkal Kumsuz’un plaketini ise Prof. Dr. Faik Bilgili verdiler. Daha sonra derneğimize burs veren iş adamlarına birer plaket takdim edildi. Mustafa İncetan’a Derneğimiz Kayseri Şubesi Başkanı Orhan Köksal, Tayyar Kaşıkçı’ya Derneğimiz Onursal Başkanı İbrahim Sungur, Ahmet Biçer’e ise Derneğimizin eski genel başkanlarından Vahdi Elbaşı birer teşekkür plaketi verdi. Ödül töreninden sonra sahneye TRT yapımcısı ve yönetmen, Türk dünyası sanatçısı Bünyamin Aksungur çıktı. Aksungur, Sibirya’dan Balkanlar’a, Kırım’dan Kerkük’e, Kaşgar’dan Erzurum’a kadar büyük Türk dünyasının her coğrafyasından türküler okudu. Doğu Türkistan’dan “Bülbüller Sayraşır”, Özbekistan’dan “Güzel Türkistan”, Kazakistan’dan “Tatlı Sözüm Kara Gözüm”, Azerbaycan’dan “Yar Geldi”, Kerkük’ten “Değirmançı”, Türkmenistan’dan “Yelpese” gibi türküler dinleyenleri Turan coğrafyasında gezdirdi. Türk müziğinin birbirine uzak coğrafyalarda bile benzer melodilerle okunduğu, bunların hepsinin ortak bir köke dayandığı hissedildi, görüldü ve yaşandı. Aksungur’un açıklamalarıyla daha anlamlı hâle gelen türkülerle milletimizin çok zengin bir sanat birikimine sahip olduğu bir kez daha görüldü. “Özbek, Türkmen Uygur, Tatar, Azer bir boydur / Karakalpak, Kırgız, Kazak, bunlar bir soydur” nakaratıyla Türk dünyasının her yöresinden seçilmiş parçaların birbirine ulanarak okunduğu muhteşem müzik gösterisi bütün dinleyenleri kendisinden geçirdi. Zaman zaman türkülere ilahilerin, tekbirlerin karıştığı program sonunda Aksungur ayakta alkışlandı. 7 MAKALE Yeni Ufuklar Türk Kültürüne Hizmet Ödülü alan Prof. Dr. Nevzat Özkan ile söyleşi: “En önemli ortak değerimiz dilimiz” Söyleşi: Yeni Ufuklar - Hocam, Yeni Ufuklar Derneği tarafından her yıl düzenlenen “Türk Kültürüne Hizmet Ödülleri”nin birisi de bu yıl size verildi. Öncelikle sizi tebrik ediyoruz. Bu konudaki duygularınızı alarak başlayabilir miyiz? Prof. Dr. NEVZAT ÖZKAN Nevzat Özkan, 1961 yılında Yozgat’a bağlı Büyükkışla kasabasında doğdu. İlk ve orta okulu doğduğu yerde, liseyi Kayseri Lisesi’nde bitirdi. 1982 yılında Kazım Karabekir Yüksek Öğretmen Okulu Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünden mezun oldu. 10 yıl Milli Eğitim Bakanlığına bağlı okullarda edebiyat öğretmenliği yaptı. 1988 yılında Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde yüksek lisans eğitimine başladı, 1990 yılında Yarkend Ağzı adlı teziyle bilim uzmanı oldu. Aynı yerde 1990 yılında başladığı doktora öğrenimini 1993 yılında Gagavuz Türkçesi Grameri adlı teziyle tamamladı. 1992 yılından beri Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde çalışmaktadır. 1994 yılında yardımcı doçent, 1997 yılında doçent, 2003 yılında profesör oldu. Prof. Dr. Nevzat Özkan, Türk dili, Türk dünyası, Türk kültürü ve edebiyatı ile ilgili çok sayıda yayımlanmış makale ile ulusal ve uluslararası bilimsel toplantılarda sunduğu bildirisi bulunmaktadır. Yayımlanmış kitaplarından bazıları şunlardır: Gagavuz Türkçesi Grameri (1996), Türk Dünyası Nüfus Sosyal Yapı Dil Edebiyat (1997), Aziz Mahmut Hüdayî Türkçe ve Arapça Tarîkatnâme (1998), Ahmet Cevdet Paşa-Fuat Paşa, Kavâ’id-i Osmaniyye (2000), Ahmet Cevdet Paşa, Medhal-i Kavâ’id (2000), Türk Dilinin Yurtları (2002), Gagavuz Destanları (2007), Adam Var Alemden Öte (2015). 8 -Tabii ki, ödül almak güzel. Yeni Ufuklar Derneği yöneticilerine teşekkür ederim. Ödülün adı da çok önemli, Türk Kültürüne Hizmet Ödülü. Ömrümüz milletimizin diline, edebiyatına, kültürüne hizmet etme çabası içinde geçti. Biz kendimize göre bir şeyler yapmaya çalıştık. Ancak bunun birileri tarafından fark edilip ödüle değer bulunması mutluluk verici. 5 yıldır bu ödülün verildiği törenlere katıldım. Ödüle lâyık görülen kişilerin büyük bölümünü de yakından tanırım. Hepsi de işinin erbabı, başarılı insanlardı. Bazıları bugün aramızda yok. Cümlesine Allah rahmet eylesin. Böylesine değerli bilim, kültür, sanat adamları ile aynı ödülü almak mutluluk verici. - Prof. Dr. Nevzat Özkan kimdir? Kısaca özgeçmişinizi paylaşabilir misiniz? -1961 yılında Yozgat’ın Büyükkışla kasabasında doğdum. İlk ve orta öğrenimimi doğduğum yerde tamamladım. Liseyi Kayseri Lisesi’nde okudum. Erzurum Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Yüksek Öğretmen Okulu’ndan mezun oldun. 1982-1992 yılları arasında öğretmenlik yaptım. 1992 yılından beri de Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde çalışıyorum. Yüksek Lisans ve doktora öğrenimimi Prof. Dr. Tuncer Gülensoy’un danışmanlığında Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde tamamladım. Yüksek Lisans tezim Yarkend Ağzı, doktora tezim Gagavuz Türkçesi Grameri. Bugüne kadar dokuz kitabım yayımlandı. Çok sayıda yayımlanmış bildiri ve makalem var. Ayrıca güncel sosyal ve kültürel konularla ilgilenmeye çalışırım. Bu alanlarda da yazılar yazdım. Evliyim, üç çocuğum ve iki torunum var. - Tarihî ve çağdaş Türk diliyle ilgili çeşitli çalışmalar yaptınız. Bizim en çok dikkatimizi çeken Türk dünyasıyla ilgili olanları... Türk Dilinin Yurtları adlı kitabınızda dünya Türklüğü hakkında bilgiler verdiniz. Sorumuz şu olacak. Dünyadaki Türklerin sayısıyla ilgili çok çeşitli rakamlar veriliyor. 200 milyon, 250 milyon hatta 300 milyon diyenler bile var... Sizin araştırmalarınızda çıkan sonuçları verebilir misiniz? -Nüfus konusundaki bu tutarsız rakamların sebebi, pek çok ülkenin kendi nüfusuyla ilgili net bilgiler vermemesi, nüfus sayımlarının güvenilirlikten uzak olması. Ancak bizde de olanı fazla abartma eğilimi var. Bu konuda yaptığım en son tespitler Türk dünyasının toplam nüfusunun 200 milyona yakın olduğu yolunda. Belirsiz rakamlar Doğu Türkistan, İran, Irak, Suriye, Afganistan gibi ülkelerden kaynaklanıyor. Bunların büyük bölümünde düzenli nüfus sayımı yok, olanlarda da Türk nüfusunu saklama veya yok sayma eğilimi var. - Demek ki, dünyada 200 milyon Türk yaşıyor. Ayrıca Türk dünyası çok geniş bir coğrafyaya yayılmış. Türk lehçelerinin bazılarının konuşurlarının sayısı oldukça az... Unesco 21. yüzyılın sonunda bazı Türk lehçelerinin öleceğini söylüyor. Sizin bu konudaki görüşlerinizi alabilir miyiz? -Evet maalesef Güney Sibirya Türk lehçeleri, özellikle Hakas ve Şor Türkçesi, Yeni Ufuklar, sayı 28 ETKİNLİK Doğu Avrupa’da Karay Türkçesi, Kırım’daki Kırımçak Türkçesi, Karadeniz’in kuzeyine yayılmış olan Urumların kullandığı ağız, Çin’de Fu-yu Kırgız Türkçesi, Sarı Uygur Türkçesi, Salar Türkçesi, İran’daki Halaç Türkçesi ve diğer ağızlar ciddi tehdit altında. Yakın bir gelecekte bu Türk dili alanları kaybolabilir. Ayrıca orta vadede yok olma tehlikesiyle yüz yüze olan daha fazla Türk dili alanı var. Mesela başta Almanya olmak üzere Avrupa’da göçmen işçi olarak yaşayan Türk ailelerin çocukları Türkçeyi yeterince öğrenemeden hayata atılıyor. Orada bile beklemediğimiz ciddi dil ölümlerine ve kimlik kayıplarına maruz kalabiliriz. -Ölümcül Türk lehçelerinden bahsettiniz. Belli ki bunlar yakın zamanda yok olacaklar. Bir de orta vadede öleceği düşünülen lehçelerimiz var, Gagauzca, Kırım Tatarcası gibi. Bunların ölmemesi, yok olmaması için ne yapmalıyız? ve resmî makamlara düşen görevlere. Elimizde dünyanın her kıtasına ulaşabilecek uydu üzerinden yayın yapan televizyon kanalları var. Bu kanallarda kaybolan Türk lehçeleri öğretilebilir. Ayrıca müzik, folklor ve kültür programlarıyla dille birlikte gelenek ve görenekler de yaşatılabilir. Belgesellerin, filmlerin, dizilerin, müziğin kısacası popüler kültürün hayatımızdaki yer giderek artıyor. Bu araçlar kullanılarak farkındalık yaratılabilir, gündem oluşturulabilir. İnsanları uyarmak ve bilgilendirmek çok önemli. - Türk dünyasının ortak kültürel değerlerinden bahsedebilir misiniz? -Bizim en önemli ortak değerimiz dilimiz, Türkçemiz. Tabii buna bağlı olarak bir diğer ortak değerimiz sözlü kültürümüz, türkümüz, destanımız, masalımız, büyük yazar ve düşünürlerimiz, yani edebiyatımız. Kimi zaman kavgayla, kimi zaman kardeşlikle geçen bir ortak tarihimiz var. Ancak tarihe bakış açısı çok önemli. Özellikle tarihimizin bir dönemini bir diğer dönemiyle, bir kahramanını veya hükümdarını bir diğeriyle kavga ettirmekten vazgeç- Özkan ödülünü Çakır’dan aldı. -Ölme sürecine girmiş dillerle ilgili yapacak bir şey yok. Çünkü dil ölümü, o dilin sahibi olan toplumun anadilini terk etmesi, hayatına soktuğu bir başka dili kendi diline tercih etmesi demek. Bu bazen zorunluluktan, bazen nüfus azlığından, bazen de asimilasyondan kaynaklanıyor. Bu sosyal ve siyasal şartlar değişmeden dilin korunması veya ömrünün uzatılması mümkün değil. Unesco gibi kurumlar veya uluslararası kuruluşlar sadece durum tespiti yapıyor. Yoksa onların da fiilî olarak duruma müdahil olması söz konusu değil. Türkologların kaybolan veya kaybolmaya yüz tutmuş Türk lehçeleri ile ilgili yapacakları tek şey, dil ölümü gerçekleşmeden sahadan ses kayıtları almak ve olabildiğince kapsamlı çalışmalarla bu metinleri incelemeye tâbi tutmak ve yayımlamaktır. Böylece bugünün dil durumunu yarınki nesiller için kayıt altına alabiliriz. Unutmayalım, yüzlerce yıl hâkimi olduğumuz, devletler kurduğumuz Hindistan, Mısır gibi ülkelerde bugün Türkçe tamamen unutulmuştur. Bugün bir Mısır veya Hindistan Türkçesinden söz etmek mümkün değil. Yarın da başka yerler için benzer durumlarla karşılaşmamız kuvvetle muhtemel. Çünkü Türkçenin sahadaki rakipleri çok dişli ve güçlü. Türkçe şu anda Rusça, İngilizce, Farsça, Çince, Arapça gibi çok etkin din, kültür ve devlet dilleriyle rekabet ediyor. Gelelim bu konuda devletimize 9 ETKİNLİK meliyiz. Mesela şu meşhur Cumhuriyet dönemini Osmanlı dönemiyle yarıştırmaktan; Yavuz’u Şah İsmail’le, Timur’u Yıldırım’la yeniden savaştırmaktan kaçınmalıyız. Söz konusu dönemin şartları içinde olup bitmiş olaylardan bugüne anlaşmazlık ve ihtilaf konusu üretmekten uzak durmalıyız. Zaten bugünün yeterince sorunu var. Biz geçmişimizi eğrisiyle doğrusuyla öğrenmeli ve bu bilgileri bugünümüzü daha güzel hale getirmek için kullanmalıyız. Çağımızın dayattığı sorunların çözümüne öncelik vermeliyiz. Bilimi, kültürü, iş ve güç birliğini ön plana çıkarmalıyız. Bir diğer önemli ortak değerimiz dindir. Dünyada bizim kadar aynı dinî inançta birleşen başka bir büyük millet daha yoktur. Mesela Çin’de, Hindistan’da, İran’da hatta Arap dünyasında tek bir dinî inançta birleşme oranı bizimki kadar yüksek değildir. Bugün Türklerin % 95’ten fazlası Müslüman. Geriye kalanların 2,5 milyon kadarı Ortodoks Hıristiyan. Bundan çok daha az miktar ve oranlarda Budist, Musevi ve Eski Türk dinine bağlı topluluklar bulunmaktadır. Bu durum bizim açımızdan birleştirici bir unsurdur. Ancak bugün, özellikle Ortadoğu’da, besmele çekerek kurşun atanların hedefinde kelime-i şahadet getirerek ölen on binlerce insan var. İşte bu sebeple mezhep ve din kavgalarından uzak durmaya, inancın ferdîliğini, kültürün ortaklığını ön plana çıkaran bir politika ve yaklaşıma ihtiyacımız var. Yakın tarihte yaşanmış çok derin ortak acılarımız bulunuyor. Unutmayalım insanları ortak zaferler kadar ortak acılar da birleştirir. Balkan faciası ve arkasından gelen göç dalgaları, Kırım’ın işgali ve adım adım gelen katliamlar, sürgünler. Millî Mücadelemiz, Orta Asya’dan Anadolu’ya, Kafkaslar’dan Balkanlar’a uzanan dostluk ve kardeşlik hikâyeleri. Türkiye’nin bağımsızlığını kazandığını gören Enver Paşa’nın Türkistan’daki Basmacılık hareketine katılması ve Tacikistan’da çarpışırken şehit olması. Nuri Paşa’nın Kafkas Orduları komutan olarak Demokratik Azerbaycan’ın temeline koyduğu kardeşlik harcı. Reşit Rahmeti Arat, Zeki Velidi Togan, Ahmet Caferoğlu, Sadri Maksudi Arsal, Hüseyinzade Ali Bey gibi Türk dünyası bilim ve devlet adamlarının Türkiye’ye kattığı zenginlikler. Daha bunun gibi yüzlerce göğüs kabartıcı, gurur verici örnek var. Bir olmamız için sebep çok. Yeter ki 10 birliğe niyetlenerek yola çıkalım. - Bu değerlerin tanınması için neler yapılabilir? Devletimize veya şahsi olarak bizlere düşen görevler nelerdir? Türklüğün ortak değerlerini tanımamız için bir kültür politikamız var mı? -Kültür politikaları çok önemli. Türk cumhuriyetlerinin ve akraba toplulukların ilişkilerini düzenleyen onlarca resmî ve sivil toplum kuruluşu var. Ancak ilişkilerin geliştirilmesi için somut adımlar atılması gerekiyor artık. İş birliği, güç birliği ve ortak projeler devreye girmeli. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ve Türk cumhuriyetlerinin bağımsızlığına kavuşmasının üzerinden çeyrek asır geçti. Daha bir ortak Türkçe inşa edemedik. Ortak bir alfabemiz yok. Hep birlikte izlediğimiz ortak bir haber kanalımız, ülkelerimizin her türlü zenginliğini ortaya koyan kültür ve eğlence programlarımız yok. Ortak bir edebiyat alanı geliştiremedik. Daha önemlisi bir ekonomik işbirliği teşkilatı kuramadık. Ülkelerimize pasaportla ve bin bir zahmetle girip çıkıyoruz. Mesela Türkistan’ın en önemli ülkesi olan Özbekistan, Türk dünyasının geri kalanına özellikle Türkiye’ye küs gibi davranıyor. Bu sorunun ortadan kaldırılması için adım atılması lâzım artık. Proje çok, ama hayata geçirilebileni az. Bir ortak tarih kitabı yazmaktan, Türkiye Türkçesinin ortak dil olarak okullarda öğretilmesinden çok söz edildi. Ancak hiçbiri hayata geçirilemedi. Türkiye’nin Rusya ile enerji alanında iş birliğine gitmesi, Afrika’ya açılması güzel de, bunların hiçbiri Türk dünyasını görmezden gelmeye veya unutmaya değecek işler değil. Bu tür ilişkilerde bazen bir sinek vızıltısı, bazen bir top gümbürtüsü her şeyi alt üst edebilir, etti de nitekim. Bizim bundan sonraki yüzyıllarda birlikte yaşayacağımız bir ortak dünyaya yönelik adımlara ihtiyacımız var. Böyle bakarsak bazı şeyleri daha iyi ayırt edebiliriz sanırım. - Siz doktorada Gagauz Türkçesinin grameri üzerine çalıştınız. Türk lehçeleri üzerinde yapılan çalışmaları yeterli buluyor musunuz? Daha neler yapılabilir? -Temel konuların büyük ölçüde halledildiğini söyleyebiliriz. Yani bugün artık tüm Türk lehçeleri ile ilgili gramer ve sözlük türü çalışmalar mevcut. Edebiyat antolojileri yayımlandı. Ancak karşılıklı bağlantıları kuracak, dil ve kültür birliğine temel teşkil edecek çalışmalar henüz ortaya çıkmadı. Bir de bizim bu çalışmaları toplumun dikkatine sunma konusunda sıkıntılarımız var. Türkiye’de yapılan çalışmalar kamuoyumuzun ilgisi ve bilgisi dışında kalıyor. Ayrıca öbür Türk cumhuriyetleriyle de özellikle Türkoloji alanında yeterli iş birliği yok. Hâlâ kitaplarımız, makalelerimiz Türk dünyasının pek çok ülke ve bölgesine ulaşmıyor. Oralarda yapılan çalışmaların çoğu da maalesef bize gelmiyor. Çalışma yöntemlerimizi de gözden geçirmek zorundayız. Karşılaştırmalı çalışmalara ve ortak projelere ihtiyacımız var. Dil bilimi yöntemlerini yeterince kullanmıyoruz. Çalışmaların çoğu metin neşrinden ibaret. Bunların yorumlanması, derinlemesine inceleme ve araştırma konusu yapılması gerekiyor. - Türk dünyasının geleceğini nasıl görüyorsunuz? Umutlu olmamız için yeterince sebep var mı? Ben hep umutlu olmak gerektiğini düşünüyorum. Bizim üniversite yıllarımızda, biz otuz yaşına varınca ortaya yedi Türk cumhuriyetinin çıkacağını söyleselerdi inanır mıydık? Gelecek daha çok güzelliğe gebe. Yeter ki biz zamanın ruhunu iyi okuyalım. Etrafımızda olup bitenleri iyi izleyelim, doğru tahlil edelim. Yerinde ve isabetli adımlar atalım. Aklın, bilimin yolundan ayrılmayalım. Daha çok çalışalım. Ülkelerimizi ve insanlarımızı zenginleştirelim. Basit günlük siyasi oyunlardan uzak duralım. Allah bize yardım ediyor. Biz bugün sahip olduğumuz nimetleri har vurup harman savurmazsak bütün milletimizi güzel bir gelecek bekliyor. Biz kendimizi bu geleceğin inşasına katkıda bulunabilecek bilgi ve beceriye ulaştırmakla yükümlüyüz, inanın arkası gelecektir. -Başka söylemek istediğiniz bir şey var mı? -Teşekkür ederim. Güzel bir sohbet oldu. Yeni Ufuklar Derneği’ne ve dergisine başarılar ve kolaylıklar diliyorum. Yolunuz bahtınız açık olsun. Yeni Ufuklar, sayı 28 ETKİNLİK Türkülerimiz ve Bünyamin Aksungur Bünyamin AKSUNGUR 1957 yılında Manisa’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Manisa’da, liseyi Edirne Erkek Öğretmen Okulu’nda tamamladı. 1975 yılında ilköğretim öğretmeni olarak Iğdır’da göreve başladı. 1976’da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkoloji Bölümü’ne giren Bünyamin Aksungur burada gece öğrenimine devam ederken gündüzleri de ilkokul öğretmenliği yaptı. Fakülteyi bitirdikten sonra ilkokul öğretmenliğine devam eden Aksungur,1986 yılında İstanbul Radyosu’nda çalışmaya başladı. Bir müddet prodüktör (yapımcı) kadrosunda hizmet verdikten sonra yapımcı-yönetmen olarak TRT İstanbul Televizyonu’na tayin edildi. Asli görevinin yanı sıra TÜRKSES adlı müzik topluluğu kurarak Türk dünyası müzikleri hakkında konserler düzenleyen Bünyamin Aksungur, bir yandan da Türk dünyası müzikleri üzerine araştırmalar yaparak konferanslar vermektedir. Yakın zamanlara kadar TRT Avaz’da sazı ve sesiyle katıldığı ‘Görül Avazı’ isimli programı hazırlayıp sunmakta idi. OĞUZ ÇETİNOĞLU Adriyatik’ten Çin Seddi’ne uzanan coğrafyada söylenen şarkılar, türküler, ezgiler ve melodiler, muhteşem bir Türk birliğinin temel taşlarıdır. Bu birlikte, notaların ve müzik aletlerinin ses ve biçim zenginlikleri, demlikten bardağa konulan çay ile çaydanlıktan akıtılan kaynar su gibi, birbirinden ayrılması mümkün olmayacak şekilde kaynaşmış, bütünleşmiştir. Bütünlük Üsküp’ten Astana’ya, Yakut’tan Kerkük’e kadar uzanmıştır. Melodiler, besteler ve müzik aletleri Türk dünyasının farklı bölgelerinde değişik şekillerle âdeta mecburi ikamete tâbi tutulmuştur. Şarkılar, türküler sınır tanımamış, aşıp gitmişler. Bir bölgenin bestesi, başka bir coğrafya parçasında yaşayan aynı soydan insanların öz malı olmuştur. ‘Çırpınırdı Karadeniz, bakıp Türk’ün bayrağına ...’ Vatan hasretini en duygulu şekilde terennüm eden bu şarkıyı heyecanla söyleyenlerin çoğu, söz yazarının ve bestecisinin Türkiye’de yaşayan bir Türk olduğunu düşünür. Oysa ki güfte Ahmet Cevad Ahundov’un, beste ise dünyaca tanınmış bestekâr Üzeyir Hacıbeyoğlu’nundur. Her ikisi de Azerbaycan Türklerindendir. Kırım’ın, adı ‘Sinan’ olan bir evladı o devirde ‘Karşı yaka’ olarak adlandırılan Türkiye’ye gelmiş ve yerleşmiş. Ve bir türkü yakmış: ‘Kırım’dan gelirim, adım Sinan’dır hey aman...’ Sinan da türküsü de 1990’a kadar Kırım’da bilinmiyordu. Gidiş-gelişler başlayınca, tanındı ve benimsendi. Kırım ve Anadolu türkülerinin ortaklığı daha önceleri de varmış: Uşak ilimizin bir türküsü: ‘Aya karşı duramam / Dama kilit vuramam. / Ay buluta girince, / Bağlasalar duramam.’ der. Aynı türkü, Kırım sanatkârının da dilindedir: ‘Çağırmasan men varmam. / Musafirin bolalmam. / Ay bulutka girgen son, / Bağlasan da turalmam.’ Bakû’de tar eşliğinde söylenen hüzünle renklendirilmiş ezgiler, Kerkük evlerinde, Abdulvâhit Küzecioğlu’nun, Abdurrahman Kızılay’ın dillerinden yıllar boyu gönüllere akmıştır. Sınır tanımayan müzik, Doğu Türkistan’dan Finlandiya’daki Kazan, Moldova’daki Gökoğuz Türklerine uzanmıştır. Yalnız şarkı ve türkülerde mi? Çocuk oyunlarında, günlük hayattaki hareketlerde birlik vardır. Mesela elden ele sabun ve bıçak verilirken uğursuz sayılan davranışlardan hassasiyetle kaçınılır. Bu davranışlar, Tuva’dan mı 11 ETKİNLİK Konya’ya geldi, yoksa Kayseri’den mi Bişkek’e uzandı? Hiç fark etmez. Bir kısmı öyle gitti, bir kısmı böyle geldi. Özbek Türklerinden Sabir Karger, bilmeyenlere gerçekleri güftesi ve bestesi kendisine ait Anayurt Marşı ile anlatıyor: Özbek, Türkmen, Uygur, Tatar, Azer bir boydur. / Karakalpak, Kırgız, Kazak bunlar bir soydur. Konya’da gördüğünüz Selçuklu Sultanları’na ait 12 kemerli türbelerin aynısını, Semerkant’ta, Buhara’da ve Taşkent’te de görebilirsiniz. Aynı mimarî zevk, anlayış ve kültürle yapılmış eserleri Doğu Türkistan’da göremiyorsak sebebi Çin vandalizmidir. Erzurum’da kümbetler vardır. Bir yapıda on iki tane. Ve on iki hayvan figürlü kemerler. Kümbetler neden on ikişer tane? Çünkü eski Türkler, on iki hayvanlı takvim sistemini kullanıyorlardı. O kültür, Balasagun’dan, Horasan’dan kalkmış, Anadolu’ya yerleşmiştir. Reşat Nuri Güntekin’in Çalı Kuşu isimli romanı, Rusçaya çevrilip Kiril harfleriyle basılarak Kazan, Azerbaycan, Çuvaş, Kırım, Özbek, Kazak ve Kırgız Türklerinin evlerine girmiştir. Ondan sonradır ki, ‘Feride’ isimli kızlarımızın sayısı bütün Türk dünyasında artmıştır. diyarına oldu. Doğu Türkistan’daki soydaşlarımızla, dindaşlarımızla, bütün Turan sevdalılarını temsilen kucaklaştı. Müzik hazinesine yeni mücevherler ekleyip oralara, kardeşlerimize doyamadan ve arkasında kendisine doyamayan dostlarını, hayranlarını minnettarlıklarla harmanlanmış hüzünler içerisinde bırakarak Türkiye’ye döndü. Tanıyanlar bilirler: Bu aşk onu bırakmaz. İlk fırsatta mutlaka tekrar gidecektir. Doğu Türkistan’dan hazinesine aldığı mücevherleri, ‘Kendim için aldıysam nâmerdim…’ diyerek, kürsü kürsü, salon salon, sahne sahne, şehir şehir belki de Türk dünyası- nın diğer köşelerinde diyar diyar dolaşarak sazıyla çalıyor, okuyor, duygulanıyor, duygulandırıyor. Söz olsun, müzik nağmesi olsun. Ağız boşluğunda oluşturulup gönderiliyorsa, kulak kepçesi boşluğunda kalır. Gönülden gelen sesler ise gönüllere yerleşir. Bünyamin Aksungur gönül adamıdır. Sesiyle sevgisiyle, sahnelere sığmayan cüssesiyle gönüllere yerleşmiştir. Dost insandır. ‘Gel’ dedikleri yerdedir. Evvelki gün Kayseri’deydi, dün Ankara’da… Sormaya gerek yok, bugün nerdedir. Kalplerdedir, gönüllerdedir. Turan’dadır. Irakları yakın, bilinmezleri ayan eden Türk Misak-ı Millî hudutlarımız dışında da Türkler bulunduğunu söyleme yasağı kalktıktan sonra Bünyamin Aksungur’un da takdire şâyan gayretleriyle bu gerçekler herkesçe bilinir ve kabul edilir oldu. Ülkemizde, ‘Türk dünyası müziği’ denilince ilk akla gelen isim Bünyamin Aksungur’dur. Tarih boyunca Türk atlılarının nal izlerini bıraktığı her bölgede söylenen, icra edilen müzik, onun kaybettiği öz malıdır. Her türlü fedakârlığa katlanarak gider, öğrenir, sazıyla çalar, gür sesiyle söyler, Türkiye’nin ve Turan’ın her bölgesindeki Türklere sebil cömertliğiyle sunar. Irakları yakın, bilinmezleri ayan eder. Bu maksatla gerçekleştirdiği (içerisinde bulunduğumuz zaman dilimi itibarıyla) son seyahati Çin 12 Aksungur ödülünü Argunşah’tan aldı. Yeni Ufuklar, sayı 28 ETKİNLİK Romanlarıyla ses getiren kalem... Abdullah AYATA Abdullah Ayata, 1958 yılında Kayseri’nin Tomarza ilçesine bağlı Şıhbarak köyünde doğdu. Şıhbarak İlkokulunu ve Tomarza Ortaokulunu bitirdikten sonra Malatya Akçadağ Öğretmen Okulu ve Gazi Üniversitesinde öğrenim gördü. Adıyaman, Erzurum, Giresun illerinde öğretmenlik yaptı. Çalışma hayatını Kayseri'de eğitimci olarak sürdürmektedir. Türk toplumu onu romanlarıyla tanıdı. Abdullah Ayata’nın romanları: Anılarda Son Ermeni (2004), Kartallar Kafese Sığmaz (2006), Horkut ( 2008), Keşke O Deli Ben Olsaydım (2009), Küçük Dağların Gölgeleri (2013), Muhbir Mehmet (2015), Toros’un Cinleri (2015). Ayata’nın yayımlanmayı bekleyen kitapları da bulunmaktadır. t Ayata, 2004 yılında yayımlanan Anılarda Son Ermeni adlı ilk kitabı ile büyük bir çıkış yakalamış, ona 2006 yılında Türkiye Yazarlar Birliği tarafından “Yılın Romancısı” ödülünü kazandırmıştır. Türk okuyucusu tarafından çok beğenilen bu eserin neredeyse her yıl yeni baskıları yapılmış, tiyatroya aktarılmış ve oynanmıştır. Bu kitabın sinemaya aktarılması çok istenilmişse de maalesef kısmet olmamıştır. Yazar, bu kitabın etkisiyle olsa gerek, daha sonra yayımlanan eserlerinde de “Anılarda Son Ermeni Kitabının Yazarı” olarak takdim edilmiştir. İlk eserde yakalanan büyük başarıyı sonraki eserlerde de devam ettiren Ayata, yalnız Kayseri’nin değil, bütün Türkiye’nin beğenerek okuduğu önemli yazarlarımız arasına girmiştir. Ayata “Anılarda Son Ermeni” adlı kitabını niçin yazdığını bir söyleşide şöyle anlatıyor: “Ben tepki olarak yazmaya başladım. İki kitaba tepki olarak... Birinci olarak ‘Harry Potter’ kitap serisine karşı yazmaya başladım. Bu kitapta Yunan mitolojisi bize sunuluyor. Ben bunun Türk versiyonunu sunmak için yazmaya başladım. Bunun için de yazdığım roman beklemede. Vakti geldiğinde onu da basıp yayınlayacağız. İkinci olarak Erciyes Üniversitene gelen bir kitap üzerine yazdım. Ermeni olaylarını anlatan bir kitaptı.” Anılarda Son Ermeni kitabının tanıtımı şöyle yapılmaktadır: Abdullah Ayata’nın Son Ermeni adını taşıyan romanı Türkiye’nin yakın tarihine farklı bir açıdan yaklaşıyor; dilleri ve dinleri ayrı olan iki milleti ‘sevgi-saygı’ çemberinde buluşturan Ayata’nın romanı, ‘anı’ kurgusundan dolayı ‘Kurtuluş Savaşı’nın tanığı olma özelliğine de sahip. Son Ermeni; Gazer Efendi, İbiş Hoca ve köy halkının dramatik yaşamlarını konu alır. Dönem, Osmanlı’nın son yıllarıdır. Roman, dinleri ayrı olan iki insanın birbirlerine duydukları aşkın öyküsü ile başlar. İbiş Hoca’nın köylüsü olan genç Veli ile Hristiyan olan güzel Horimsi dinlerin ayrıcalığını dinlemezler. İki gencin aşkı, bir zamanlar aralarından su sızmayan iki halkı -Ermeniler ile Türkleri- karşı karşıya getirse de İbiş 13 ETKİNLİK Hoca’nın tutumu ve davranışları, her iki tarafı da rahatlatacak, olay iki gencin evlenmesi ile yatışacaktır. Romanın asıl örgüsü ise Gazer Efendi üzerine kuruludur; yıkılmakta olan Osmanlı, uzun yıllar birlikte yaşadığı ayrı tebaalardan halkları kendi can güvenlikleri için uzak diyarlara göndermektedir. Gazer Efendi ve köylüsü de kendi köylerini boşaltmak zorunda kalır. Toplanır ve Beyrut trenine yetişmek için yollara düşerler. Kafilenin yolu İbiş Hoca’nın köyünden de geçer. İki halk, tıpkı eski günlerde olduğu gibi kucaklaşır. Türkler, son Ermenileri ellerinden geldiğince ağırlamaya, gönüllerini hoş tutmaya, onları dostlukla uğurlamaya çalışırlar. Bu arada Gazer Efendi rahatsızlanır. Kafile hastanın iyileşmesini bekler. Ancak Gazer Efendi, bu uzun yolculuğa çıkabilecek durumda değildir. Beyrut trenine yetişmek zorunda olan Ermeni kafilesi, Gazer Efendi’yi göz yaşları içinde İbiş Hoca’nın güvenli ellerine teslim eder. Roman, dinleri, dilleri ve dünya görüşleri ayrı bu iki insanın dostluğu üzerine gelişir. Gazer Efendi, ‘Kurutuluş Savaşı’ yıllarının Son Ermenisi’dir. Bir kış boyunca kendi halkı kadar çok sevdiği İbiş Hoca ve köylüleri ile yaşar. Abdullah Ayata, Son Ermeni’de, geçmişten günümüze milletimizin sahip olduğu değerleri anlatırken yaşadığımız birtakım sorunları da hoşgörü ile nasıl çözebileceğimizin ip uçlarını veriyor.” Ayata, durmadan okuyan ve araştıran bir tarihçi aynı zamanda. O Türk toplumunun ve özellikle doğup büyüdüğü toprakların insanlarının anılarını topluyor ve romanlarını bunların üzerine kurguluyor. Onun eserlerinde Türk toplum hayatının dününü ve bugününü buluyoruz. Kahramanları içimizden birisi... Bu topraklarda ya geçmişte yaşadılar yahut hâlen yaşamaya devam ediyorlar. Ayata bir söyleşide yazma amacını şöyle açıklar: “Lise yıllarımdan beri yazıyorum. Yerel gazetelerde ve okul dergilerinde yazmaya başladı. Çok fazla okuyan biriyim. Birçok 14 kitap yazdım. Yazdığım kitaplarda da bir mesaj veriyorum. Bu mesaj ne? diyeceksek olursanız, bu ülkeyi bize kimler nasıl bıraktı, onu göstermek istiyorum. Bugünlerde birlik ve beraberliğe ihtiyacımız var. Kendisini vatanına adamış insanlar bu vatanı bize hangi şartlarda, nasıl bıraktı? Biz onu ne hâle getiriyoruz. Bu mesajı vermek istiyoruz gençlere. Ben Ayata ödülünü Erkılıç’tan aldı. şuna inanıyorum. Hiç kimse doğduğunda ailesini, dinini, vatanını seçemiyor. Hep birlikte saygı ve sevgi içinde yaşamalıyız. Türk, Alevi, Çerkez, Laz, Kürt, ne olursa olsun, önemli değil. Zaten kimse bunu seçemiyor. Bu yüzden bu ülkeye hep birlikte sahip çıkmalıyız. Daha doğrusu bir insan ekmeğini yediği toprağa ihanet etmemeli” Yeni Ufuklar, sayı 28 ETKİNLİK “Aydın sorumluluk sahibi olmalıdır...” Nurkal KUMSUZ Nurkal Kumsuz, 01.03.1964’te Kayseri’nin Pınarbaşı ilçesine bağlı Aşağıbeyçayır köyünde doğdu. İlkokulu köyünde okudu. Pınarbaşı'nda başladığı ortaokulun ikinci sınıftan itibaren geri kalan kısmını ve liseyi Kayseri’de tamamladı. 1987 yılında Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünden mezun oldu. Aynı yıl Ordu ilinin Ulubey ilçesine bağlı Güzelyurt köyünde öğretmenliğe başladı (1987-1992). Yozgat-Yerköy İmam-Hatip Lisesi’nde (1992-1994) ve Pınarbaşı Lisesi’nde (1994-1996) çalıştı. 1996 yılından beri Kayseri Kocasinan Atatürk Lisesi’nde görev yapmaktadır. Yazı hayatına şiirle başlayan Nurkal Kumsuz, 1980’li yıllarda Kayseri’de mahallî gazetelerde şiirler yayımlamıştır. Daha sonra şiiri bırakarak hikâye, roman deneme, inceleme, araştırma, makale gibi değişik alanlarda eser vermiştir. Çok üretken bir yazar olan Kumsuz'un oldukça sade ve akıcı bir dili, kendine has bir üslubu vardır. Kumsuz, Türk Edebiyatı, Millî Eğitim, Gençliğin Sesi, Din Öğretimi, Tarla, Kültür Dünyası, Erciyes, Berceste, ANASAM Anadolu, Yeniden Diriliş, Mavi Sürgün dergilerinde yazılar yayımladı. ANASAM Anadolu (20022004) ile Yeniden Diriliş (2004-2006) dergilerinin genel yayın yönetmenliğini yaptı. Ortadoğu, Hergün, Kayseri Haber ve Kayseri Olay gazetelerinde köşe yazıları yayımlandı. Yeni Ufuklar Derneği’nin 2015 Türk Kültürüne Hizmet Ödülü’ne layık görülen Nurkal Kumsuz çok sayıda esere imza attı. Kumsuz’un roman, deneme ve araştırma-inceleme alanındaki eserlerinde ağırlıklı olarak aydın kimliği ve sorumluğu üzerine eğiliyor. Nurkal Kumsuz’un Yayımlanmış Kitapları: Romanları: Gönül Zindanım (1993), Bir Yol Arıyorum (1998), Önce Hayaller Ölür (2002), Dağlar Çağırdı Beni (2006), Ağır Bir Ölümdür Yaşamak (2007). Hikâyeleri: Renksiz Dünya (1995), Dağlar Ses Vermiyor (1999), Bir Bekleme Zamanı (2010). Denemeleri: Edebiyat Bahçesi (1997), Gönül Bahçesi (1999), Düşünce Bahçesi (1999), Hayat Bahçesi (2004), Hasbahçe (2005), Hüzün Bahçesi (2007), İnsanlık Bahçesi (2007) Araştırma-İncelemeleri: Öğretmen Şiirler Antolojisi (1999), ANASAM Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (2003), Güzel Sözler Antolojisi (2003), Edebî Terimler Sözlüğü (2003), Nükteler (2003), Bayram Şiirleri Antolojisi (2003), Hikâyelerine ve Kaynaklarına Göre Deyimler Sözlüğü (2003), İsimler Sözlüğü (2003), Ramazan Şiirleri Anto- lojisi (2003), Bu Şehrin Işıkları (2006), Edebiyat Dünyasında Hastalık ve Ölüm (2007). Kumsuz, “Aydın Kimliği ve Sorumluluğu” adlı makalesinde aydının görevlerini şöyle anlatır: “Aydının çözülen toplumda toparlayıcı, birleştirici, yönlendirici; yükselen toplumda ise geliştirici sorumluluğu vardır. Zamanın ve olayların akışı içinde ilkelerinden şaşıp sorumluluğunu zedelerse, kimliği çizginin dışına çıkmasını engelleyecektir. Çünkü aydının kimliği ile sorumluluğu birbirini tamamlayarak yaşadığımız hayatın sürekli yapılanmasını sağlar. Aydın, toplumu varmak istediği hedefe taşımak için yanılgıdan uzak en emin yolu açar. Gerçeği denetleyen alternatif fikirleri zihinlere yerleştirerek, herkesin hayatını kendi kontrolünde tutmasına yardımcı olur. Gerçeği denetleyen, kalıcı ve geliştirici prensipleri üreten sosyal mekanizmanın doğmasına da sebep olur. Aydın, kimliğinin gereği olan sorumluluğunu yerine getirirse; her zaman ve her şartta toplumun öncüsü durumundadır ve milletin istikbalinde batmayan güneştir. “ Kumsuz ödülünü Bilgili’den aldı. 15 MAKALE 16 Yeni Ufuklar, sayı 28 MAKALE 17 STRATEJİ Dr. Nejat TARAKÇI* Türkiye - Rusya İlişkilerinin Bozulması Neden İsteniyor? Giriş Aslında Türkiye – Rusya ilişkilerinin bozulması ve hatta kalıcı bir krize dönüşmesi ABD’nin en büyük tercihi olacaktır. Çünkü ABD ve Batı Ukrayna krizi sonrası kaybedilen Kırım’ı geri alma hedefini sürdürmektedir. Dr., Jeopolitikçi ve Stratejist * 18 24 Kasım 2015 günü düşürülen Rus savaş uçağı, 1920’de başlayan ve 85 yıldan bu yana en küçük bir çatışma yaşanmayan, Rusya-Türkiye ilişkilerinde tarihî ve radikal bir kırılma noktası oldu. İki yeni ülke geçmişteki uzun süreli savaşlara rağmen gerek Kurtuluş Savaşı’nda gerekse Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra her alanda dostluk ve dayanışma içinde oldular. Rusya-Türkiye sınırı Türk İstiklal Savaşı devam ederken 16 Mart 1921’de Moskova Anlaşması ile çizildi. SSCB’nin böyle bir anlaşmayı yeni Türk Hükümeti ile savaş devam ederken imzalaması, emperyalizme karşı duruşunun ve İstiklal Savaşı’na olan desteğinin politik bir göstergesiydi. Ayrıca, Kurtuluş Savaşı devam ederken Büyük Taarruzdan yaklaşık 8 ay önce 5 Ocak 1922 tarihinden itibaren Semyon İvanoviç Aralov’un Ankara’ya Büyükelçi olarak ataması bu siyasi desteğin diplomatik bir yansıması oldu. Suriye’deki Kaosu Kim Neden Kurguladı? Suriye’deki iç savaşın taraflarından rejime karşı yani Esat’a karşı savaşanların siyasi kimliği yoktur. Sadece rejim karşıtları parantezinde toplanıyorlar. Onlara siyasi ve fiilî destek veren ülke dışı aktörlerden Suudi Arabistan, Katar vb. gibi Sünni Monarşilerin siyasi hedefleri Suriye’deki mevcut Alevi (Şii) yönetimin Sünni bir yönetimle değiştirilmesidir. Bunu neden istiyorlar? Çünkü nüfusunun çoğunluğu Şii mezhebine mensup İran’ın, bölgede genişleyen nüfuz alanını kendi ülkeleri ve tahtları için büyük tehlike olarak görüyorlar. İran ile Suudi Arabistan, bölgede mezhep farklılıklarını siyasi rekabete dönüştüren ve bunu da beka sorunu olarak gören iki lider ülkedir. Kanaatimce son 10 yıldan bu yana bölgedeki keşmekeş ortamın esas nedenlerinden biri budur. İran’ın 1979’da İslam Cumhuriyeti’ne dönüşmesi, Suudi Arabistan’ın korkularına yeni bir boyut eklemiştir. Çünkü İran, kendisi gibi bir monarşiden, halk cumhuriyetine geçmiştir. Her ne kadar dinî konsey varsa da, İranlılar mahalli ve yönetsel temsilcilerini seçme hakkına sahip oldular. Bu yeni rejim, bölgede Sünni monarşiler altında ezilen veya ikinci sınıf vatandaş muamelesi gören Şii nüfus için bir nevi özgürlük meşalesi etkisi yaptı. Bahreyn (% 70 Şii) ve Suudi Arabistan (% 18 Şii) başta olmak üzere Şii nüfus barındıran ülkeler İran’ın rejim ihraç etme politikasından korkmaya başladılar. 2013 yılında Bahreyn’de ezilen ve işsiz Şii çoğunluk ayaklandı. Bu ayaklanma Suudi Arabistan’dan gelen tugay seviyesindeki askerî güçle bastırıldı. Özetle Ortadoğu’daki Müslüman ülkelerdeki esas sorun rejim sorunudur. Batı’nın kontrol ettiği ve küresel ekonomik sistem tarafından sömürülen monarşiler ortadan kalkmadıkça Ortadoğu’da savaş ve çatışmalar bitmeyecektir. Yeni Ufuklar, sayı 28 STRATEJİ İsrail Üzerinde İran Etkisi 1979’da İran’daki rejim değişikliği, bölgede Müslüman olmayan tek devlet olan İsrail için de çok önemli bir tehdit ortaya çıkardı. İran, İsrail’i bölgedeki karışıklıkların tek sorumlusu olarak görmeye başladı. Açıktan düşman ilan etti. Bu yaklaşım son derece yanlıştı. İsrail de İran’a karşı sert söylemler paralelinde katı politikasını sürdürüyor. Suriye, 1990’daki karışıklıklar nedeniyle kuzey Lübnan’ı işgal etti. Bu işgal 2005 yılına kadar sürdü. Suriye işgali, 1991’de Lübnan Ordusunun çekirdeği sayılan Hizbullah Ordusunun kurulmasını sağladı. Böylece İsrail, Suriye ve Hizbullah üzerinden sınırında yeni ve ciddi bir tehditle yüz yüze geldi. 2001 yılı, 11 Eylül’üne kadar, bölge ve dünya güç dengeleri açısından statik bir yıldı. O nedenle İsrail, aynı yıl Haziran ayında Hizbullah üzerinden kapısına gelen İran tehdidini bertaraf etmek için Suriye’ye bir teklif götürmüş ve reddedilmiş. Götürmüş diyoruz. Çünkü bu ancak 2012 yılı Ekim ayında açıklandı. Teklif şuymuş; İsrail Başbakanı Netanyahu, Golan tepelerindeki anlaşmazlığı bitirip 4 Haziran 1967 tarihli sınırlara dönmeye hazır olduklarını, bunun karşılığında Suriye’den Filistin, İran ve Hizbullah ile ilişkilerini bitirmesini şart koşmuş. Ayrıca iddialara göre bu mesaj trafiğinin Suriye’deki iç karışıklığın ilk dönemine (2011) kadar devam ettiği söyleniyor. Yani İsrail, 10 yıl süre ile Suriye’den İran ve Hizbullah ile bağlarını koparmasını isteyip durmuş. Bu tutum İsrail’in İran tehdidini ne kadar ciddiye aldığını ve sorunu Suriye ile diplomatik yoldan halletmek istediği şeklinde değerlendirilebilir.1 Suriye’de ABD İşgali Korkusu 11 Eylül 2001 ABD İkiz Kuleler Saldırısı dünya tarihi açısından bir milat olarak kabul edilebilir. Çünkü bu derece organize ve sonuçları korkunç bir terör saldırısı, bütün ülke yöneticilerini ve halklarını güven bunalımına soktu. Korku, endişe ve belirsizlik her yere hâkim oldu. Bu acı olay, ABD’yi uluslararası sermayenin istekleri doğrultusunda Irak’a müdahaleye zorladı. ABD’nin 2003 yılında Irak’ı işgali bölgenin yüzyılı aşkın siyasi, mezhepsel, etnik ve toplumsal dengelerini yerle bir etti. ABD askerlerinin hem savaş hukukuna, hem de insan haklarına aykırı tutum ve davranışları Irak’ta ve bölgede etkisi hâlâ devam eden kin tohumlarının ekilmesine yol açtı. Amerikan işgalinin Suriye’ye de önemli etkisi oldu. Irak’ın işgali, Haydut Devlet kategorisindeki Suriye’yi korkutmuştu. O nedenle 2005’te fazla direnmeden uzun süreden beri işgal ettiği Lübnan topraklarından askerlerini çekti. Türkiye ile ilişkilerinin düzelmesi de bu süreçten sonra başladı. İsrail, 2006’da güvenlik gerekçesi ile Lübnan’ın güneyini işgal için bir fırsat olarak gördü. Ancak İran ve Suriye destekli Hizbullah’a karşı hezimete uğradı. Yukarıdaki haberler doğru ise, İsrail’in Hizbullah’tan kurtulmak için 2011 yılı1 Ali Ulvi Özbey, İsrail: Golan Tepelerinden Çekilmeye Hazırız, 13 Ekim 2012. http://dogruhaber.com.tr/haber/53657-israil-golantepelerinden-cekilmeye-haziriz/ na kadar Suriye ile anlaşmaya çalıştığı görülmektedir. ABD İşgali İran’a Yaradı 2003’teki ABD ve İngiltere’nin Irak’ı işgali İran ile ABD arasındaki ilişkileri gerginleştirdi. Körfez Güvenliği ve Hürmüz Kanalı’nın kapanması olasılığı ABD ve Batı’yı ciddi anlamda endişelendirdi. Ancak ABD ve İngiltere askerlerinin 2008’de Irak’tan çekilmesi sonrasında, İran, Şiiler üzerindeki etki alanını genişletti. Bu durum Bahreyn, Kuveyt, BAE, Suudi Arabistan gibi Batı yanlısı monarşileri büyük bir korkuya sevk etti. Bu korku aslında bölgeyi yüz yılı aşkın bir zamandır sömüren Amerikan ve İngiliz şirketlerine aitti. İran’ın Hürmüz’ü kapatması senaryoları, onları alternatif güzergâhlar aramaya yönlendirdi. En uygun güzergâh olarak aksi istikametteki doğu Akdeniz seçildi. Çünkü burada güvenebilecekleri İsrail vardı. Suudi Arabistan’ın yarımadadaki eski boru hatları süratle onarılmaya başlandı. Bu jeopolitik karmaşa devam ederken 2009 yılında İsrail karasuları ve Münhasır Ekonomik Bölgesinde zengin petrol ve doğal gaz yatakları bulundu. Bu yataklar, Gazze Şeridi, Lübnan ve Suriye’yi de içine alıyordu. Dünya medeniyetinin merkezi iki bin yıl sonra yeniden başka bir merkez olarak yeniden doğuyordu. Akdeniz böylece tabanındaki enerji kaynakları ile birlikte dünyanın enerji merkezi haline gelecekti. Bu arada İran, Irak, Suriye ve Çin, 2010 Temmuz ayında İran ve Irak enerji kaynaklarının doğu Akdeniz’e akıtılmasını sağlayacak kendi boru hatları için anlaşmaya vardılar. Bu projenin fizibilitesi vardı. Çünkü Doğu Akdeniz’e kadar teritoriyal bir bütünlük sağlanıyordu. Oysa ABD ve İngiliz şirketlerinin boru hatlarının doğu Akdeniz’e ulaşmasına İran’ın müttefiki olan Suriye izin vermiyordu. Bu durumda Suriye’de Batı projesine izin verecek bir yönetim değişikliği gerekiyordu. Ayrıca Suriye aynı tarihte karasuları ve Münhasır Ekonomik Bölgesindeki enerji araştırma, çıkarma ve işletme haklarını Rusya’ya vermişti. Sanırım, bugün iç savaşa varan Suriye’deki karışıkları tasarlayanların kim olduğunu, İsrail’in ABD - İran nükleer anlaşmasına neden sürekli ve sert biçimde karşı çıktığını, Rusya’nın Suriye’ye neden fiilî askerî destek verdiğini anlamak daha kolaylaşmıştır. Özetle bugün Suriye ve Irak’ta hiçbir hukuki dayanak olmadan askerî operasyonları yapan; Rusya, İsrail, İran, Suudi Arabistan, Katar, ABD, Danimarka, Hollanda, Ürdün, İtalya, Fransa, Almanya2, İŞID, PKK, PYD, ÖSO, Nusra, El Kaide, Peşmerge gibi legal ve illegal aktörler bu merkezde söz sahibi olmak için çarpışıyorlar. Bu rekabette kaçınılmaz olan tek sonuç var. O da Irak ve Suriye’nin parçalara ayrılacağıdır. İstenen ve Beklenen Hedefler Dört yılı aşan Suriye’deki iç savaş ve buna eklemlenen IŞİD gerçeği ışığında, ülkelerin Suriye üzerinde çatışan veya birleşen temel siyasi stratejik hedeflerini özetleyelim: İsrail: İran’dan, Irak-Suriye-Lübnan üzerinden İsrail’e 2 Almanya’nın IŞİD’le mücadeleye askeri destek vereceği 1 Aralık 2015’te açıklandı. 19 STRATEJİ ulaşan Şii zincirini kırmak Suudi Arabistan: Suriye’de Sünni bir yönetimi başa geçirmek. Rusya: Suriye’deki mevcut durumu korumak, mümkün olamazsa, Suriye kıyı şeridinde kurulacak yeni Suriye’de mutlaka kalıcı bir üs sağlamak. İran: Suriye’deki mevcut durumu korumak, ABD: Rusya ve Türkiye’nin Suriye’de toprak kazanımlarını engellemek, İran’ın Suriye’deki etkisini azaltmak, Rusya ve Türkiye’nin olası işbirliği ve ortaklığını önlemek, Türkiye: Parçalanan Suriye’de PKK ve türevlerinin etkin hale gelmesini önlemek, yeni Suriye’de nüfuz alanı kazanmak. Yukarıdaki siyasi hedeflere bakıldığında dolaylı olarak İsrail ve Suudi Arabistan’ın siyasi hedeflerinin ilginç bir şekilde birleştiği görülmektedir. Rusya ve İran’ın da aynı hedefi paylaşmasına rağmen, Rusya gibi Suriye’de kalıcı bir hedefe ulaşması zor gözüküyor. Suriye’nin parçalanması halinde İran’ın Akdeniz’le olabilecek bağlantısının Rusya’nın tavizlerine bağlı kalacağı Ortadoğu öyle bir söylenebilir. ABD ve Rusya IŞİD’le noktaya getirildi ki, mücadele parantezinde ülkeler ne için olduğunu birleşmelerine rağmen, unutmuş bir şekilde bölgedeki jeopolitik birbirleri ile çatışıyorlar. çıkarları çatışmaktaBilgisizlik ve bağnazlık dır. ABD, Ukrayna Ortadoğu’da Batı’nın krizindeki itibar kaybı sonrasında Suriye’de kullandığı en ucuz ve de Rusya ile karşı sonuç alıcı vasıtadır. karşıya gelmiş durumİslam inancı tarihin hiçbir dadır. ABD IŞİD’le çağında iktidar ve güç mücadele ettiği sürece uğruna bu kadar yaygın Rusya’ya göz yumacak bir çatışmaya vesile gibi gözükmektedir. Ancak Rusya’nın olmamıştı. bölgede kalıcı bir statü kazanması ABD için ikinci bir Kırım olayı olacaktır. ABD yönüyle, Rusya’nın bölgedeki durumu zamana bırakılmış bir izlenim vermektedir. Rusya’nın Akdeniz’deki son tutunma noktası olan Suriye’den vazgeçmesi halinde yakın gelecekte yeni bir Kırım Savaşı ile karşılaşabilecektir. Obama iklim konferansı sonrası yaptığı açıklamada Suriye sorunu ile ilgili olarak Rus planı olan Viyana sürecine atıf yapmış, ancak Esat’ın Suriye’yi tekrar bir araya getiremeyeceğini vurgulamıştır. Süreç sonunda parçalanması kaçınılmaz olan Suriye’de Rusya’nın mutlaka söz hakkı olacaktır. Rusya’nın bölgesel ve küresel çıkarları yönüyle Akdeniz’de bulunması hayatidir. Çünkü eğer Rusya doğu Akdeniz’deki enerji denkleminden çıkarılırsa, Avrupa’nın doğrudan Rusya’dan gaz almasına gerek kalmayacaktır. Böylece Rusya’nın Avrupa üzerindeki enerji kozu elinden alınacak, siyasi etki alanı sadece Asya’ya münhasır olacaktır. Bu nedenle Rusya’nın doğu Akdeniz’de yeni bir Kaliningrad yaratması ve bölgedeki enerji denkleminde kontrol edici bir rol oynaması küresel oyunculuğunu devam ettirmesi için mutlak bir zorunluluk- 20 tur. Rusya’nın Suriye’de tutunamaması halinde, alternatif coğrafya Güney Kıbrıs’tır. Rusya’nın Rumlarla olan tarihî dostluk ve işbirliği ilişkileri, AB üyesi ve İngiltere’nin iki askerî üssünün bulunduğu Kıbrıs’ta tutunmasını sağlayabilecek mi? Stratejik ve devamlı bir ortaklık zor görünüyor. Türkiye – Rusya İlişkileri Nereye Varacak? Suriye sorununda Türkiye ile Rusya’nın politika ve stratejileri taban tabana zıttır. Ancak ortak çıkarlar vardır. Bunlar koordine edilerek uygun bir işbirliği zemini yaratılabilirdi. Rusya’nın Suriye’ye askerî müdahalesi aslında Türkiye için bazı fırsatlar yaratmıştı. Özellikle ABD’nin yanaşmadığı Kürt koridorunun ve PKK yanlısı Kürt gruplarının engellenmesi, Bayır Bucak Türkmenlerinin hedef alınmaması konuları görüşülebilirdi. Bilemiyoruz, belki de görüşülmüştür ve ondan sonra bir misilleme olarak Rus uçağı düşürülmüştür. Her neyse, Rus uçağının düşürülmesinden sonra süreç süratle tırmanıyor. Bu süreçte Türkiye’ye ABD, NATO ve diğer Batılı ülkeler siyasi destek veriyorlar. Ancak yarın daha ciddi bir durum olursa bu desteğin sözde kalma olasılığı çok yüksek. Aslında Türkiye – Rusya ilişkilerinin bozulması ve hatta kalıcı bir krize dönüşmesi ABD’nin en büyük tercihi olacaktır. Çünkü ABD ve Batı Ukrayna krizi sonrası kaybedilen Kırım’ı geri alma hedefini sürdürmektedir. Bu hedefe ancak Karadeniz’de serbestçe ve limitsiz bir güç bulundurmakla ve gerektiğinde bir askerî harekâtla ulaşılabilir. Bu nedenle hem Boğazları kontrol eden hem de Karadeniz’de en geniş cepheye sahip Türkiye’nin desteği bu harekâtın olmazsa olmazıdır. Kanaatimce Rusya – Türkiye ilişkilerinin bozulmasından memnunluk duyanlar ve bunu sürdürmesi için Türkiye’yi cesaretlendirenlere kanılmamalıdır. Bu aşamada Rusya’nın veya Türkiye’nin ne kadar haklı olup olmadığı önemli değildir. Rusya’nın da duygusal hareket edip bu işte hiç dahli olmayan Türk ve Rus vatandaşlarını cezalandırmaya hakkı yoktur. Diğer taraftan Suriye krizi çözüldüğünde Rusya’nın İngilizlerin Kıbrıs’taki Agratur ve Dikelya üslerine benzer şekilde Türkiye ile komşu olacağı düşünülürse, ABD ve NATO’nun Rusya’nın bölgeden çıkarılması için yine Türkiye’ye hayati derecede ihtiyaçları olacaktır. Bütün bu değerlendirmeler çıkarlara dayalı jeopolitik ölçütler ışığında ülkelerin yüksek çatışma olasılığına göre yapılmıştır. Bölgemizde yüz yıllardır devam eden karışıklık ve çatışma ortamı bizleri o kadar etkilemiş ki, olumlu düşünme yetimizi de kaybettik. Ortadoğu öyle bir noktaya getirildi ki, ülkeler ne için olduğunu unutmuş bir şekilde birbirleri ile çatışıyorlar. Bilgisizlik ve bağnazlık Ortadoğu’da Batı’nın kullandığı en ucuz ve sonuç alıcı vasıtadır. İslam inancı tarihin hiçbir çağında iktidar ve güç uğruna bu kadar yaygın bir çatışmaya vesile olmamıştı. En büyük ihtiyacımızın Atatürk gibi liderler olduğuna inanıyorum. Umarım en kısa zamanda çıkar. Yeni Ufuklar, sayı 28 MAKALE “Komşularla sıfır sorun” ve “soft power (yumuşak güç)” politikaları ışığı altında Suriye’deki gelişmelere bir bakış Aydın ÇETİNER* Arap Baharı ile yaşanan gelişmeler Arap dünyası için hızla bahardan sonra sonbahara dönüşürken, Suriye de bir iç savaşa sürüklenmiştir. Türk dış politikası açısından asıl kritik gelişmeler bu dönemde yaşanmıştır. * Jeopolitikçi ve Stratejist “Türkiye masanın dışına itilmektedir” Türk dış politikası son 10 yılda iki temel yaklaşım üzerinden şekillenmiştir: “Komşularımız ile sıfır sorun politikası” ve “soft power (yumuşak güç) politikası” Her iki temel yaklaşımın neticeleri bakımından ele alındığında hemen hiç etkili olmadığını görmekteyiz. Bu politikalar adına ülkemizin gösterdiği gayretler sonuçsuz kalmış, hatta komşularımız ile ilişkilerimiz daha sorunlu ele alınır olmuştur. “Soft power” yani “yumuşak güç” yaklaşımı orijinal kavram olarak Amerikalılara aittir. İlk olarak ABD’li Joseph Nye tarafından 1990 yılında ileriye sürülen bu görüş 2004 yılında uluslararası ilişkiler alanının hemen tamamına hâkim olan “hard power-sert güç” yaklaşımının alternatifi olarak anlatılmıştır. Buna göre ABD’nin direkt ya da dolaylı olarak silahlarının gücü üzerinden yürüttüğü dış politika yerine Amerikan demokrasisinin cazibesi, özgürlükler ülkesi olarak kabul görmesi, sunduğu ekonomik imkânlar, “American Dream” (Amerikan rüyası) ve hatta Hollywood filmleri ile dünyaya yayılan cazibe algısı üzerinden dünyanın zorluklar içerisinde yaşayan diğer ülkelerine cazip gelebilecek özelliklerinin ortaya konulması ve güvenlik öncelikli politik yaklaşımdan ticaret ve işbirliğini önceleyen cazibe yaklaşımına geçilerek ABD’nin politik hedeflerine ulaşabileceğini öngörmektedir. Ülkemiz ise benzer bir yaklaşım ile Türkiye’nin de silahlı askeri güce ve buna dayalı güvenlik politikalarının önceleyen yaklaşım yerine, ülkemizin bölgesindeki diğer ülkelere nazaran daha gelişmiş demokrasiye sahip olması, yüzü Batı’ya dönük gelişen ticaret şartlarına sahip bulunması, çevre ülkelerinin çoğunun Batı ülkeleriyle sorunlarına karşılık daha iyi bir konumda bulunması gibi faktörler hesap edilerek, yumuşak bir güç yaklaşımı geliştirilmek istenmiştir. 21 STRATEJİ Her iki dış politika yaklaşımı bakımından önemli bir gösterge ise Türkiye’nin Suriye siyasetidir. Suriye siyasetimiz adeta turnusol kağıdı gibidir. Suriye bir iç savaşa sürüklenmeden hemen önce ilişkilerimizde kısa bir bahar havası hâkim olmuştur. Baba Esad dönemi boyunca hasmane ve gergin devam eden ilişkilerimiz oğlu Esad döneminde kısa sürede gelişmiş, “bardağın dolu tarafına bakan” görüşler hâkim olmuş, oğul Esad misafir edilmiş ve iki ülkenin tek bir ülke olabileceğine varan görüşler ileriye sürülmüştür. Arap Baharı ile yaşanan gelişmeler Arap dünyası için hızla bahardan sonra sonbahara dönüşürken, Suriye de bir iç savaşa sürüklenmiştir. Türk dış politikası açısından asıl kritik gelişmeler bu dönemde yaşanmıştır. Öncelikle Libya’da yaşanan gelişmelere müdahil olunmuş, ancak gelişmelerin lehimize çevrilmesi sağlanamamıştır. Batı’nın Arap Baharı’na keskin müdahalesi Türk politikalarını etkisizleştirmiş hatta marjinalleştirmiştir. Burada yaşanan en kritik gelişme ABD’nin Libya Büyükelçisi Chris Stewenson’un El-Kaide militanlarınca 22 öldürülmesidir. Diğer yandan Mısır’da seçimleri Selefilerin desteği ile kazanan İhvancı Mursi iktidarı hararetle desteklenmiştir. Libya’da Türkiye’nin desteğini alan gruplar Libya’nın tamamını yönetenlere dönüşememiş, Mısır’da ise Batı’nın ilkesizce desteklediği bir askeri darbe sonucunda Mursi iktidarı devrilmiş, Sisi getirilmiştir. Bütün bunlar olurken hem Libya hem de Mısır’da politikalarını değiştirmeyen/değiştiremeyen Türkiye kademe kademe İhvancı grupları desteklemek hatta Sünni Ortodoks bir siyaset takip etmekle suçlanmaya başlamıştır. Mısır’da çoğu zaman Türkiye ile benzer politikaları takip eden Suudi Arabistan kendisine yakın duran Selefilerin Mursi iktidarını desteklemekten vazgeçmeleri ile politika değiştirmiş; ancak Türkiye ısrarını sürdürmüştür. Benzer manzara Yemen iç savaşında takip edilen politikalarda da gözlenmiştir. Suriye bir iç savaşa sürüklenince Türkiye tarafından Suriye meselesi “bizim içi meselemiz” yaklaşımı ile ele alınmıştır. İlk aylarda yapılan açıklamalarda Esad rejiminin gücü hafife alınmış, kısa zamanda devrileceği ifade edilmişti. Suriye meselesinin Türkiye için olduğu kadar bölge ve hatta dünya siyasal sistemi için önemli bir çatışma konusu olduğu gerçeği kaçırılmıştır. Türkiye, Suriye konusunda başından beri rigid (esnek olmayan, katı) bir politika takip etmiştir. Rejim muhaliflerinin kısa sürede Esad’ı devireceği, yerine Türkiye’ye yakın siyasal tercihleri olan yeni bir hükümet kurulacağı formülü üzerinden ele alınarak Esad rejiminin ve destekçilerinin gücünü hafife alan bir yaklaşım benimsenmiştir. ABD ve Batı ülkeleri ilk önce Türkiye’yi teşvik edici politikalar takip ederken, daha sonra El-Kaide, IŞİD, Cephetül Nusra gibi radikal cihatçı gruplara destek olmakla suçlamaya başlamış ve dışlamışlardır. Kısaca bu yaklaşımları ile başta ABD olmak üzere Batılı ülkelerin dolaylı yaklaşımı, Türkiye’yi gelecekteki Suriye’nin alacağı şekli belirleyen ülke olmaktan uzaklaştırmak olmuştur. Esad rejiminin kendi kontrollerinden uzak muhaliflerce, yine kontrolsüz bir şekilde devrilmesinin Batı çıkarlarına aykırı sonuçlar doğurabi- Yeni Ufuklar, sayı 28 STRATEJİ leceğini analiz ederek, Esad rejimi ile bir süre daha dolaylı işbirliği yapılabileceğini öngörmüşler. Makul bir süre sonunda ise Esad’ın gönderilerek yerine rejimin Baasçı karakterinin muhafaza edildiğini, Batı ile uzlaşabileceklerine inanılan rejim muhaliflerinin ılımlı unsurları ile bir araya getirildiği “geleceğin zayıf Suriye’si” hazırlıklarına girişmişlerdir. Bugün Suriye’de yaşanan hemen her gelişme temel olarak ABD’nin uygun gördüğü politik sonuçlara hizmet etmektedir İster rejim ister muhaliflerin herhangi bir kanadı olsun hemen hepsi direkt ya da dolaylı olarak ABD’nin bölgeyi siyasal dizaynının yolunu açmaktadırlar. Ortak amaçları doğrultusunda ABD ve Rusya, Suriye odaklı bir işbirliği geliştirmişlerdir. Bu yolla Esad’ı geçici olarak iş başında tutan ABD, Rusya’nın bazı menfaatlerine göz yummaktadır. Tartus limanındaki deniz üssü, Humeymim’deki hava üssü gibi faktörler Rusya’yı bölgede etkili ve güçlü yaparken Esad rejimini de Rusya’ya tam bağımlı kılmıştır. Oysa Rusya Esad’ın Suriye’nin geleceğinde olmayabileceğini açıklayarak asıl meselenin Esad meselesi değil, Suriye’nin geleceğini ABD ile birlikte belirlerken, Suriye meselesinde pay sahibi olmak şeklinde özetlemiştir. IŞİD ile başlayan gelişmeler Irak’tan başlayan Suriye’yi stratejik destek noktası alan, oradan Lübnan’a uzanan Şii hilali ile ilgilenen İran’a bir müdahale alanı açmıştır. Irak ve Suriye’deki IŞİD varlığı ve etkinliği ile mücadele görüntüsü altında “Fars jeopolitiği”ni ve “Fars stratejik çıkarları”nı kovalayan İran politikalarını “mazlumların yanında olmak, şeytanlaşmış IŞİD ile savaşmak” olarak dünyaya pazarlayan İranlı yetkililer bilmektedir ki, İran’ın Suriye’de ve bölgede elde edebileceği azami pay, ABD’nin verebileceği kadardır. ABD ise savaşın eşiğine geldiği İran ile çıkarları gerektirdiği anda barışma yoluna giderek kolayca anlaşmıştır. Suriye’nin kuzeyinde yer alan Kürtler ise mevcut durumdan en iyi şekilde yararlanmak hevesi ile öncelikle ABD ve Batı’nın desteğini alarak Esad rejimi ile dolaylı ilişkile- rini sürdürerek, kantonlar ilan ederek, gelecekte oluşabilecek bir gevşek federasyon yapısı içinde en yüksek payı alma planlarını uygulamaktadırlar. Askeri çözüm: Suriye meselesinde askeri çözümler aynı zamanda politik çözüme işaret etmektedir. Bölgede tayin edici role sahip ülke konumundaki ABD başından beri iki önemli adımı bir strateji çerçevesinde yürütmektedir. Birincisi koalisyon stratejisidir ki bu yaklaşım ABD’yi dünyaya müdahalelerinde yalnız kalmaktan korumaktadır. Buna bağlı olarak karada asker yürütmeyen ABD ikinci önemli adım olarak farklı askeri unsurlarını bütün ağırlıkları ile bölgede tutarak muhtemel siyasi sonucu belirlemek istemektedir. ABD IŞİD’i bir “çekirdek koalisyon” gücü ile Suriye’de havadan vurmuştur. Baştan beri bu koalisyona katılmakta gönülsüz davranan ve ABD’nin eleştirilerine maruz kalan Türkiye içeriden “Tarsus’ta durdurulan MİT tırları” ve dolaylı operasyonlar ile politika değiştirmeye zorlanmış, sonunda 23 STRATEJİ Dost düşman hemen her çıkar grubunun ülkemizi masanın dışında tutma çabasında olduğu Suriye’de gelecek hem Türkiye hem de Suriye halkı açısından çok da iç açıcı görünmemektedir. çekirdek koalisyona katılmıştır. En önemlisi, Türkiye çok da tartışılmadan İncirlik Üssü’nü ABD kullanımına açmış hatta Batman ve Diyarbakır üslerini de ABD ve Batılı müttefiklerin kullanımına açmıştır. Kırım’ın ilhakı, Ukrayna’nın doğusu gibi problemler yüzünden ABD ve Batılı ülkeler, Rusya ile NATO şemsiyesi altında bir askeri gerginlik yaşamaktadırlar. Başından beri Esad rejiminin en büyük destekçisi olan Rusya, Doğu Akdeniz’deki stratejik çıkarlarını Suriye Tartus’taki deniz üssünden yürütmekteyken, Humeymim’de bir askeri havaalanı inşa ederek bölgede operasyonlara girişmişlerdir. Rusya Hazar Denizi’ndeki gemilerden attığı Cruise füzeleri ve Doğu Akdeniz’deki Slava sınıfı savaş gemilerinden fırlatılan füzeler ile bir yandan bölgede askeri güç ve prestij kazanırken, diğer yandan da ABD ve Batı ülkeler ile dünyanın geri kalanına ne kadar güçlü olduğu mesajını vermiştir. ABD ile Suriye konusunda anlaşmış olmanın rahatlığıyla aylar 24 boyunca sıkıntılı sınırımız boyunca hava sahası ihlalleri yapmıştır. Türkiye ise daha önce bölgede keşif amaçlı silahsız uçuş yapan bir RF4E Phantom uçağının Suriye silahlı kuvvetlerince yerden havaya ateşlenen Rus yapımı bir Pantsir füzesi ile düşürülmüş olmasından dolayı “angajman kuralları”nı deklare etmiş, hava sahamızı ihlal eden uçakların düşürüleceğini açıklamıştır. Önceki ihlallerde sınırımıza yaklaşan bir Suriye MI17 helikopterini düşüren Türk Hava Kuvvetleri, daha sonra Hatay üzerinde Suriye ordusuna ait bir Mig 23 Flogger savaş uçağını füze ile vurarak düşürmüştür. Askeri pozisyonunu güçlendiren Rusya dolaylı olarak savaş uçaklarının sınır ihlalleri ile gözdağı vermek istemiş ancak Hatay bölgesinde sınırımızı 17 saniye süre ile ihlal eden bir (değişken geometrik kanatlı) SU24 Fencer Rus savaş uçağını Türk Hava Kuvvetleri’ni bağlı bir F16 Fighting Falcon uçağımız yakın savaşta kullanılan bir Sidewinder füzesi ile vurarak düşürmüştür. Rusya bu olayı Türkiye’yi Suriye meselesinden dışlamak için kullanma- Yeni Ufuklar, sayı 28 ya başlamıştır. Bu maksatla Türkiye’nin kırmızı çizgi ilan ettiği Fırat nehrinin batısında kalan bölgeleri ısrarla bombalamıştır. Türkiye’nin terörist olarak gördüğü PKK uzantısı PYD’nin silahlı kolu YPG’yi silahlandırmış ve Fırat’ın batısına geçilmesi konusunda teşvik etmiştir. İlginç olan, Türkiye’nin müttefiki ABD tersine açıklamalar yapıyor olsa da PYD ve YPG’ye askeri destek veriyor olmasıdır. Diğer yandan İsrail IŞİD’i kendisi için tehdit olarak görmemekte ve ihtiyaç hissettiğinde Rusya korumasındaki Suriye semalarında askeri hava operasyonları düzenlemektedir. (Kantar’ın öldürülmesi operasyonu) Zira Suriye’de adım adım barış görüşmelerine gidilirken sonuçta İsrail’in istediği gibi geleceğin zayıf Suriye’si de şekillenmektedir. Sonuç üzerine: ABD Suriye’de iç savaşın başından beri yürüttüğü taktik ve stratejik uygulamalarının sonlarına gelmiştir. Buna göre: Suriye radikal İslamcı cihatçı yerli-yabancı savaşçılara bırakılmamış, yerine Esad’ın ateşkes, barış görüşmeleri ve nihayetinden yapılacak seçimler ile yumuşak bir geçişle devlet başkanlığından uzaklaştırılması planlanmıştır. Rejiminin Baasçı karakteristiğinin muhafaza edilmesi yanı sıra ılımlı muhaliflerin (Batı ile uzlaşabileceklerine inanılan) masada uzlaştırılarak Suriye’nin geleceği oluşturulmaktadır. Esad en az iki yıl daha rejimin başında kalmaya devam edebilecektir. Kendisinin ümidi, yapılacak göstermelik seçimlerde başarı kazanarak daha sonraki dönemde de var olabilmek olsa da, bu mümkün görünmemektedir. Dost düşman hemen her çıkar grubunun ülkemizi masanın dışında tutma çabasında olduğu Suriye’de gelecek hem Türkiye hem de Suriye halkı açısından çok da iç açıcı görünmemektedir. Uzun menzilli balistik füze saldırılarını önleyecek (antiballistic) füze sistemlerine sahip olmayan ülkemiz her ne kadar müttefikleri de olsa başka ülkelerin temin ettiği füzeler (Alman, Hollanda, ABD, İspanya’ya ait Patriot füze sistemleri) ile savunma yapmak zorunda kalmıştır. ABD’ye kullandırdığımız İncirlik üssü ve diğer üslerimizde konuşlu ABD ve müttefik uçakları hava savunmamızı desteklemektedirler. Doğu Akdeniz’deki Slava sınıfı Rus destroyerleri Moskva savaş gemisi gibi ağır tonajlı Rus savaş gemilerine karşı ABD Aegis destroyerlerini getirmiş, Almanya, Fransa ve İngiltere Doğu Akdeniz’de destek ve kontrol görevine girişmişlerdir. Suriye meselesi Türkiye açısından öngörülen sonuçlardan uzak gelişmekte, yani sıra Doğu Akdeniz’de stratejik risklerimiz her geçen gün artmaktadır. Suriye meselesini istediği gibi çözümleyemeyen ülkemiz, şimdi de Doğu Akdeniz’de hak ve çıkar kayıpları ile karşı karşıya kalabilecektir. Türkiye Suriye’de siyasal çözüm hızla yaklaşır/yaklaştırılırken, Suriye meselesinde kendi siyasal çıkarları açısından tam bir çözümsüzlük ile karşı karşıyadır. 25 STRATEJİ Gelecek 10 Yıl: 2015-2025 Tercüme: Dr. Aslan YAMAN Analiz Rusya ile Ukrayna üzerinde yaşanan çatışmalı durum; gelecek 5 yıl içinde de uluslararası sistemin esas konularından birisini oluşturmaya devam edecek, ancak Rusya; mevcut politik ve ekonomik yapısını gelecek 10 yıl içinde koruyamayacaktır. 26 -1Stratfor, 23 Şubat 2015 Bu çalışma; Stratfor’un yayınladığı beşinci “10 Yıllık Gelecek” çalışmasıdır. 1996 yılından beri, ilki o yıl olmak üzere, sonu sıfır ve 5 ile biten yıllarda, bu tür bir çalışma yaparak, 10 yıl için öngördüklerimizi gözden geçirip gelecek 10 yıla ilişkin tahminlerimizden oluşan bir rapor yayınlıyoruz. Bir önceki çalışmamızda; Avrupa’nın ekonomik krizin üstesinden gelemeyeceğini, Çin’in ekonomik büyüme hızının yavaşlayacağını ve Amerika ile cihatçılar arasındaki savaşın evrileceği yönü doğru tahmin etmiştik. Ayrıca bazı hatalarımız da olmadı değil; mesela 11 Eylül’ü ve daha da önemlisi Amerika’nın 11 Eylül’e vereceği cevabın büyüklüğünü tahmin edemedik. 2005’te yayınladığımız raporda Birleşik Devletlerin sıkıntılar yaşayarak Islam Dünyasında konuşlandırdığı birliklerini geri çekmek zorunda kalacağını öngörmüştük. Çin’in zaaflarını erken dönemde farketmiş, ancak yine de Birleşik Devletlerden daha büyük bir ekonomi haline geleceğini öngörmüştük. Herşeyin ötesinde, objektif kriterlere göre oluşturduğumuzu düşündüğümüz yöntemleri kullanarak Birleşik Devletleri her zaman en kalıcı güç olarak değerlendirmiştik. Kuşkusuz, olacak herşeyi öngörmek mümkün değildir. Biz, esas olarak ana akım ve eğilimler üzerinde yoğunlaşmayı tercih ederek 2010 Yılı Raporu’muzda aşağıdaki hususları ele almıştık: “…Birleşik Devletler ile cihatçılar arasındaki savaşın şiddeti düşecek ancak cihatçı militanlar tasfiye edilemeyecek ve Ortadoğu’da devam eden iki büyük savaş 2020 yılına kadar bir çözüme ulaştırılamazsa, çatışmaların seviyesi en alt düzeye inecektir. Cihatçılar tarafından bazen küçük çaplı saldırılar gerçekleştirilerek başarılı sonuçlar dahi alınacaktır. Iran ile yaşanan nükleer krizin kontrol altına alınacağını ve bu kontrolun askeri bir harekat yapılarak İran’ın uluslararası sistemden tecrit edilmesi yoluyla veya mevcut ve gelecek hükümetlerle varılacak siyasi mutabakatlar yoluyla gerçekleştirileceğini öngörüyoruz. Fakat, orta vadenin ötesinde bölgede esas oyuncu olma gücü olmayan İran’la varılacak mutabakat büyük jeopolitik çerçeve açısından önemli olmadığından en önemli kazanımın İran’ın uluslararası sisteme dahil edilmesi olacağını söyleyebiliriz…” “…Sistem ve demografi çeşitliliği Avrupa Birliğinin kurumlarını ağır bir baskı altına alacaktır ki; biz, bazı kurumların ayakta kalacağından derin bir kuşku duyuyoruz. Kaldı ki; bu kurumların şu anda bile etkin bir şekilde çalıştıkları son derece şüphelidir. Ana siyasal eğilimin, farklı sosyal ve kültürel güçler ve birbirinden ayrı ekonomik yapıların sürüklediği milliyetçiliklerin etkisiyle çok milletli çözümlerden uzaklaşacağını öngörmekteyiz. İktisadi menfaatler ile kültürel istikrar arasındaki gerilim yeni Avrupa’yı tanımlayacak, sonuç olarak; Avrupa içindeki ilişkiler artan şekilde öngörülemez ve istikrarsız olacaktır...” “…Rusya, nüfusundaki azalma gerçek bir kangren olmaya başlamadan önce, 2010’ları kendisini güvende hissettirecek çözümleri üretme arayışı ile geçirecektir. Bu çözüm arayışları, daha çok sahip olduğu demografik yapı halen izin verirken ham ve işlenmemiş malzemeler ihracatçısı bir ülke durumundan, sahip olduğu bu hammaddeleri değeri artmış ürünler zincirine dönüştürerek ekonomisini güçlendirme çabaları üzerinde yoğunlaşacaktır. Ayrıca, demografik sorunlarını geciktirebilmek için pazarını büyütüp bölgesel tamponları da içine alacak şekilde eski Sovyet Cumhuriyetlerini aynı ‘uyumlu varlık’ yapısında bütünleştirmeye çalışacaktır. Bu çabalar; Sovyetler zamanında işleyen yapıdan çok daha saldırgan ve tehlikeli bulunacak, 2010’larda Rusya’nın atacağı adımlar komşularını ekonomik ve ulusal güvenlik açıdan tedirgin edecektir. Rusya’nın adımları en çok Orta Avrupa’da yer alan daha önceki uydu devletleri endişelendirecek –ve etkileyecek-tir. Diğer yandan da Rusya’nın öncelikli ve temel ilgi ve endişesi daha önceden Rusya’nın işgal edilme rotası olarak kullanılan Kuzey Avrupa Düzlükleri olduğundan, taşıdığı bu kaygı Avrupa’yı siyaseten daha da belirsiz hale getirecektir. Sürekli ve artan ekonomik, sosyal ve askeri gelişmelere ekti edeceğine inandığımız Orta Avrupa üzerindeki Rus Baskısı, yoğun bir askeri baskı haline dönüşmeyecek, ancak son Yeni Ufuklar, sayı 28 STRATEJİ kertede çok ciddi bir tehdit olarak algılanacaktır…” “…Çin ekonomisindeki büyüme oranları; tıpkı diğer Doğu Asya ve Japon ekonomilerinde daha önce görüldüğü üzere, sermayenin geri dönüş oranlarının ekonomik büyüme ve finansal sistemle dengeli hale gelebilmesi için dramatik bir şekilde aşağı inecek, Çin; bu düşüş sırasında sosyal ve siyasal gerilimlerle yüz yüze kalacaktır…” “…Amerika’ya baktığımızda ise; yüzyıl önce başlamış olan askeri ve ekonomik güç olma çabalarının 2010’lar boyunca da devam ettirileceğini öngörmekteyiz. Birleşik Devletler dünyada baskın askeri güç –fakat herşeye kadir olan değilolarak kalmaya devam edecek ve dünya refahının % 25’ini üretmeyi sürdürecektir…” On Yıl İlerisi 2008’de Rusya’nın Gürcistan’ı işgal etmesi ve primaltı kağıtların yarattığı finansal krizin piyasaları vurmasından sonra, Dünya, yeniden yapılanmasını sürdürmekte ve 3 model belirgin olarak öne çıkmaktadır. Avrupa Birliğinin içine düşüp bu güne kadar çözemediği ve her geçen gün daha da derinleşen krizini öncelikle ele almalıyız. Çözülemeyen bu kriz nedeniyle; Avrupa’daki ülkelerin 2008 öncesinde ulaşmış olduğu entegrasyon seviyesine bir daha erişemeyeceğini ve “Birlik” siyasal bir varlık olarak faaliyette bulunmaya devam edebilse bile, üyelerinin tümüne birden şamil olacak uygulamaların çok sınırlı ölçülerde olabileceğini öngörüyoruz. Geriye kalan tek alternatif ise her bir ülkenin tek tek ele alınıp bölük pörçük bazı uygulamaların yapılmasıdır. Bu şartlarda, daha fazla koruma önlemleri alınmadan Serbest Ticaret Bölgesi devam edemeyeceğinden, Almanya; gelecek 10 yıl içinde şimdi sahip olduğu gücü kaybederek çok acı bir ekonomik dönüşüm geçirecek ve bu süreçte Polonya’nın bölgedeki ağırlığı artacaktır. Rusya ile Ukrayna üzerinde yaşanan çatışmalı durum; gelecek 5 yıl içinde de uluslararası sistemin esas konularından birisini oluşturmaya devam edecek, ancak Rusya; mevcut politik ve ekonomik yapısını gelecek 10 yıl içinde koruyamayacaktır. Rusya’nın enerji ihracatına olan büyük bağımlılığı ve enerji fiyatlamasında çizdiği zikzaklar nedeniyle güvenilmez oluşu, diğer sektörlerde kurumsal ilişkiler kurulup bu ilişkileri sürdürülebilir halde tutmayı imkansız kılmaktadır. Moskova’nın sahip olduğu gücün gittikçe zayıflayacağını ve bu zayıflamanın Rusya içinde resmi ve gayrı resmi ayrışmalara yol açacağını düşünüyoruz. Dönemin sonlarına doğru Nükleer silahların çok önemli bir konu haline geleceğini ve Rusya’nın sahip olduğu nükleer silahların kontrol altında tutulmasının ise; taşıdığı risk nedeniyle, en büyük endişe kaynağı olacağını tahmin etmekteyiz. Avrupa’nın Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da suni sınırlar oluşturarak yarattığı milli devletlerin dağıldığı bir döneme girdik. Pek çok ülkede, güç artık devletlerin elinde değil, diğerleri tarafından mağlup edilemeyen, aynı zamanda diğerlerini mağlup edemeyen birbirine denk silahlı grupların eline geçmiş durumdadır. Bu durum, iç çatışmaların yaygınlaşacağı bir dönemi başlatmaktadır ki; Birleşik Devletlerin çatışmaların şiddetini azaltmak için sınırlı kuvvet kullanması, çatışmaların yatışmasına ve taraflara boyun eğdirilmesine yetmemektedir. Mesela; Türkiye’nin güney sınırları bu tür çatışmalar nedeniyle oldukça kırılgan bir hale gelmiş ve yavaş yavaş Türkiye’yi de içine çekmektedir. Yine de 2025’lere doğru Türkiye bölgesel bir güç haline gelecek, ve İran ile aralarında var olan rekabet artacaktır. Çin, yüksek büyüme oranları ve düşük ücretler dönemini tamamlayarak yeni ve daha makul bir sürece girmiştir. Bu süreçte daha yavaş büyüme görülecek ve yavaşlamanın yaratacağı toplumsal bölünmeler huzursuzlukların bastırılmasına yönelik güçlü diktatörlerin işbaşında olacağı bir döneme evrilecektir. Çin, her ne kadar büyük ekonomik güçlerden biri olarak kalmayı sürdürecek ise de; daha önceden olduğu gibi global büyümenin dinamik motoru olamayacak, Çin’in oynamış olduğu dünyanın dinamik motoru rolü bizim “Çin Sonrası 16’sı” olarak isimlendirdiğimiz Güneydoğu Asya, Doğu Afrika ve Latin Amerika’nın bir kısmının yer aldığı oldukça yaygın bir ülkeler grubuna geçecektir. Çin, önemli bir askeri güç bile olamayacak, Japonya hem coğrafyası ve hem de büyük ithalatçı olması itibarıyla çok muhtemelen Doğu Asya’nın patronu olmak için rekabet etmeyi sürdürecektir. Birleşik Devletler; dünyanın en önemli ekonomik, siyasi ve askeri gücü olmayı sürdürecek, ancak dünya sorunlarının çözümünde eskisine göre çok daha az insiyatif alacaktır. Birleşik Devletler ekonomisinin ihracattan elde ettiği gelirin ihmal edilebilir düzeyde olması, enerji ihtiyaçlarını kendi kaynaklarından karşılıyor olması ve geçtiğimiz on yıl içinde yaşamış olduğu tecrübeleri göz önünde buludurduğunda, dünyanın ekonomik ve askeri sorunlarına daha çok eğilme nedeni bulmak için kafası karışmaktadır. Büyük miktarlarda 27 STRATEJİ ithalat yapan ülkelerin bu ürünleri alamayacak duruma düşmeleri veya almak istememeleri halinde neler olabileceğini görmüş ve birbirine düşman ülkelerin bir arada tutulması için sahip olduğu gücün yeterli olmadığını öğrenmiştir. Dünya çok önemli ve stratejik tehditlerle yüzyüze kalacak, ancak Birleşik Devletler geçtiğimiz yıllarda aldığı rollere benzer bir adım atmayacaktır. Dünya, pek çok bölgede bekçilerin değişmesiyle daha bir düzensiz yer haline gelecek, ancak tek sabit olarak kalacak ve bunu sürdürecek olgun güç Birleşik Devletler olacaktır. Yine de, çok daha az göz önünde olacak ve gelecek 10 yılda gücünü çok daha az kullanacaktır. Avrupa Avrupa Birliği; halen yalnızca içinde olduğu Euro Bölgesi Krizi’ni değil, aynı zamanda Serbest Ticaret Bölgesi gibi Birliğin esasını oluşturan diğer temel problemleri çözme kaabiliyetinden de uzaklaşacaktır. İhracatı GSMH’sının % 50’sinden fazlasını oluşturan ve yapmış olduğu bu ihracatın yarısını Gelecek on yılda Birlik üyesi ülkelere gerçekleştiren Almanya, Avrupa BirAvrupa’yı öncelikli liğinin çekim merkezi olarak siyasal enstüryaratmış olduğu verimlilikle manlar olan milli kendi tüketebileceğinden çok daha fazlasını üretmeye devletlerin yenibaşlamıştır. Hatta bu fazlalık; den ortaya çıkekonomik büyümesini ması tanımlayasürdürebilmek, sosyal barışı ve tam istihdam düzeyini caktır... koruyabilmek için sahip olduYeni devletler ğu ihracat pazarlarını elde tutma zorunluluğu doğurekonomik ve siyamaktadır. Avrupa Birliği’nin sal baskılar yoluyyapısı- ki bunlara Euro’nun la Avrupa krizini fiyatlanması ve pek çok regulasyonlar da dahildir- bu derinleştirirken, ihracat pazarlarının devamlı bu durum özelelde tutulmasını kolaylaştırlikle gelecek 5 yıl mak üzere tasarlanmıştı. Avrupa Birliğinin Almaniçinde gerçekleşeya odaklı bu yapılanması cektir. en az iki parça olmak üzere Avrupa’da bölünmelere yol açarken, Akdeniz Avrupası ile Almanya-Avusturya gibi ülkelerin ihtiyaçları ve yürüdükleri yollar birbirlerinden tamamen farklıdır. Birlik nezdinde geliştirilecek yeknesak bir norm ve herhangi bir yerde zuhur eden bir sorun için üretilen çözüm tüm Avrupa’ya uygun düşmemektedir. Aslında bu türden sıkıntılar başlangıçtan beri var olmakla birlikte, şimdi oldukça uç noktalara ulaşmış, hatta Avrupa’nın bir bölümünün lehine olan bir durum, diğer bölümüne zarar verir hale gelmiştir. Milliyetçilikler, Avrupa’da dikkate değer bir şekilde yükselmiş ve bu yükselişe Ukrayna krizi ile Doğu Avrupa ülkelerinin Rusya tehdidi algısı üzerine yoğunlaşmaları da eklenmiştir. Rusya en başta Doğu Avrupa’da olmak üzere başka Avrupalar yaratma çabasındadır ki; eğer Birleşik Krallık ve İskandinavya’yı geriye kalan Avrupa’dan ayırırsak bu Avrupalar toplam dört adettir. Solda ve sağda Avroşüpheci partilerin yükselişi göz önünde bulundurulduğunda, ana akım partilerin meşruiyetini kaybetmesi ve Avrupa ülkelerinde ayrılıkçı partilerin popülaritelerinin yükselmesi bizim 2005 Raporumuz ve daha öncesinde ileri sürdüğümüz milliyetçiliklerin artışına ve parçalanmanın gerçekleşeceğine 28 açık deliller oluşturmaktadır. Bu akım devam edecektir. Avrupa Birliği mevcut yapısından oldukça farklı başka bazı formlarda devam edebilir, fakat Avrupa’daki ekonomik, siyasal ve askeri ilişkiler iki yanlı veya oldukça sınırlı çokyanlı ilişkiler kurulması şeklinde ele alınacak, ve bu şekildeki işbirlikleri çok küçük ölçülerde ve bağlayıcı olmayan ilişkiler olarak düzenlenecektir. Bazı devletler oldukça değişmiş bir Avrupa Birliği içinde üyeliklerinde ısrarcı olabilirler, fakat bunların bir arada durması, kuşkusuz ki; Avrupa’yı tanımlamakta yetersiz kalacaktır. Gelecek on yılda Avrupa’yı öncelikli siyasal enstürmanlar olan milli devletlerin yeniden ortaya çıkması tanımlayacaktır. Gerçekten de milli devletlerin sayısı, çeşitli hareketlerin başarılı olması veya kurucu unsuların birbirinden ayrılarak kendi yapılarını oluşturmaları yoluyla artacak ve yeni devletler ekonomik ve siyasal baskılar yoluyla Avrupa krizini derinleştirirken, bu durum özellikle gelecek 5 yıl içinde gerçekleşecektir. Almanya, milli devletlerin kitlesel olarak ortaya çıkışının yarattığı en etkili ekonomik ve siyasal güçtür. Ama yine de olağanüstü derecede kırılgan bir yapısı vardır. Dünyanın dördüncü büyük ekonomik gücü olmasına rağmen, bu gücü gerçekleştirdiği ihracata bağlı olarak elde etmiştir. İhracatçı güçler mutlaka bir kırılganlık üzerine inşa edilirler: müşterilerinin mallarını almak istemelerine ve aynı zamanda bu müşterilerin alım gücüne sahip olmalarına bağlıdırlar. Diğer bir deyişle, Almanya’nın ekonomisi gidişatın genelde iyi ve rekabete açık bir çevreye sahip olmasına sıkı sıkıya bağlıdır. Bu manada, pek çok güç Almanya’nın aleyhine çalışmaktadır. Birincisi; Avrupada artan milliyetçilikler sermayelerin ve iş gücünün korunmasına yönelik uygulamalara öncülük ederken, güçlü ülkeler –Birlik Üyesi ülkelerin vatandaşları da dahil olmak üzere- yabancıların ülkelerine girişine sınırlar getirecek, daha zayıf ülkelerse muhtemelen sermaye hareketlerini kontrol etmek üzere çeşitli düzenlemeler yapacaktır. Birlik içinde şu anda bile var olan – mesela tarım üzerindeki- koruyucu politikalar, gelecek yıllar içinde özellikle Güneyde yer alan ve mevcut krizden derinden etkilenerek ekonomilerini yeniden inşa etmek zorunda kalan daha zayıf ülkeler tarafından yaratılacak ticaret engelleri suretiyle genişletilecektir. Global düzeyde ise; Avrupa’dan yapılan ihracatın artan bir rekabetle karşılacağını ve belirsiz ekonomik çevrelerde çok çeşitli taleplerle karşılacağını da kolaylıkla öngörebiliriz. Bu nedenle, bizim tahminimiz; Almanya’nın büyük bir ekonomik daralma yaşayacağı ve bu daralma içeride sosyal ve siyasal krizlere yol açarak gelecek 10 yıl içinde Almanya’nın Avrupa üzerindeki etkisini azaltacağı yönündedir. Polonya, ekonomik büyümenin ve artan siyasal etkinin merkezi olacak, Almanya ve Avusturya dışında en etkileyici büyümeye sahip ülke olarak var olmaya devam edecektir. Polonya’nın da nüfusu azalacak olmakla birlikte, nüfus azalışı çok muhtemelen diğer Avrupa ülkelerinden çok daha düşük oranda gerçekleşecek, Almanya ekonomik ve siyasal alanlarda ciddi bir daralmaya maruz kalırken, Polonya stratejik Kuzey Avrupa Düzlüklerinde kendi ticaretini çeşitlendirerek baskın bir güç haline gelecektir. Daha da fazlası, biz Polonya’nın Rusya karşıtı koalisyonun lideri olacağını ve bu karşıt grubun içine ilk 5 yıl içinde Romanya’nın da dahil olacağını öngörüyoruz. İkinci yarıda Polonya merkezli ittifak; SSCB’nin kaybettiği toprakların da dahil olduğu Rusya sınırlarının resmi ve gayrı resmi manada yeniden şekillendirilmesinde en etkin rolü oynayacak, sonuçta, Moskova zayıflarken, ittifak yalnızca Ukrayna ve Belorusya’da değil, çok daha uzaklara önemli etkide bulunarak Polanya ve müttefiklerinin Yeni Ufuklar, sayı 27 STRATEJİ ekonomik ve siyasal konumlarını daha da güçlendirecektir. Polonya, Birleşik Devletler ile stratejik ortak olmasından da istifade edecektir. Lider global bir güç, bir ülke ile stratejik ortaklık ilişkisine girdiğinde, global gücün ilgili olduğu alanlar stratejik ortağını da ekonomik olarak güçlü kıldığı kadar istikrarı da inşa eder ve stratejik ortağı askeri güç oluşturacak imkana taşır. Polonya, Romanya’nın da erişeceği konum gibi Birleşik Devletler ile bu konumda bir ilişikiye sahip olacaktır. Washington’ın da kendi açısından önemli olan konuları bu şekilde ele alacağı açıktır. Rusya Rusya Federasyonu’nun enerji gelirlerini kendini üreten sürdürülebilir bir kalkınmaya dönüştürememiş olması onu enerji fiyatlarının dalgalanmalarına karşı kırılgan hale getirmiştir. Piyasa güçlerine karşı bir savunma silahı olmadığından bu yapısı ile yaşamasının muhtemel olmadığı açıktır. Federasyonun mevcut yapısında; elde edilen gelirler bölgesel hükümetlerde dağıtıma tabi tutulmadan -1980’lerdeki Sovyetler Birliği ile 1990’lardaki Rusya Federasyonu tecrübelerinin bir tekrarı olarak- doğrudan Moskova’ya akar ve Moskova tarafından çok çarpıcı bir dağıtıma tabi tutulur. Bu uygulama, 80 ve 90’larda Moskova’nın ülkedeki altyapıyı destekleme kaabiliyetine şimdiki yönetimin sahip olmaması nedeniye resmi ve gayrıresmi otonom varlıkları kendi kaynaklarını yaratmak durumunda bıraktığından Rus periferisinin Moskova’ya bağlılıkları aşınmaktadır. Daha önce bu tür aşınmalar gizli polis –KGB ve onun devamı olan Federal Güvenlik Hizmetleri (FSB) - üzerinden çözümlenmişti. Fakat, 1980’lerde KGB’nin sahip olduğu imkanlar ve güç FSB’de olmadığından, güvenlik cihazını kullanarak otonom bölgelerin Moskova’dan uzaklaşmalarını engellemek mümkün olamamaktadır. FSB’nin gücü liderlerinin milli ekonomiye daha fazla eğilmesi nedeniyle zayıflamış, olduğundan, ekonomi zayıflarken FSB de güç kaybetmektedir. FSB, gerçek bir terör ile ortalığı sarsmadıkça, Rusya Federasyonundaki bölünme önlenemez bir süreç olarak işlemeye devam edecektir. Rusya’nın Batısında; Polonya, Macaristan ve Romanya, Rusya’nın kaybedeceği bölgeleri çeşitli noktalardan kendi kapsama alanlarına almak için yarış içine girerek Belorusya ve Ukrayna’nın da aynı kapsama katılması için çalışacaklar, Güneyde, Rusların Kafkasları kontrol etme yetenekleri ortadan kalkacak ve Orta Asya istikrarsızlaşacaktır. Kuzeybatıda; Karelia Bölgesi yeniden Finlandiya’ya katılmak için arayış içinde olacak, Uzakdoğuda, denize kıyısı olan bölgeler Moskova’dan bağımsız bir şekilde Çin, Japonya ve Birleşik Devletlere daha çok yaklaşacaktır. Moskova’nın dışındaki özerklik peşinde koşmaya ihtiyaç duymayacak bölgeler ise; özerk olmaya doğru itilecektir. Esas nokta şudur: Moskova’ya karşı bir başkaldırı olmayacak, fakat Moskova’nın Rusya Federasyonunu kontrol etmekte ve desteklemekte sahip olduğu azalan gücü tümüyle elinden alınacak ve tekli ayrışmalar yaşanacaktır. Önümüzdeki on yıl içinde yaşanacak olan gelişmeler bir sonraki 10 yılda büyük bir krize yol açacaktır. Yine de önemli bir noktayı gözardı etmemeliyiz ki; Rusya kendi toprakları üzerinde yaygın ve yoğun bir nükleer saldırı bölgesidir. Bunu dikkate aldığımızda Moskova’nın azalan gücünün yaratacağı füzelerin nasıl ve kim tarafından kontrol edileceği ve hiçbir zaman kullanılmayacağının garanti edilmesinde sorumlunun kim olacağı en önemli sorulardır. Bu sorular önümüzdeki on yılda Birleşik Devletler için temel test sorusunu oluşturacak olmakla birlikte bu soruyu cevaplandırabilecek tek ülke yine Birleşik Devletlerdir. Ancak, Birleşik Devletler de bu kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış ve çok sayıdaki füzenin ateşlenmemesini askeri olarak garanti edebilecek durumda olmayacaktır. Birleşik Devletler ya askeri bir çözüm geliştirmek zorunda kalacak -ki şimdi bu pek mümkün görünmüyorveya bölgede füzeleri zaman içinde etkisizleştirecek istikrarlı ve yaşayabilir bir hükümet ortaya çıkarmaya çalışacaktır. Bu problemin nasıl çözümleneceğini şimdiden kestirmek oldukça zor olmakla birlikte, bizim tahminlerimizde Rusya’nın bölüneceğinin veri olduğu bir durumda sorunun çözümlenmesi, muhtemelen, bir sonraki onyıla kalacaktır. Önümüzdeki on yılın ilk 5 yılında Baltıklar ile Karadeniz arasındaki mesafe ne kadar uzak olursa olsun iki bölge arasında bir ittifak geliştirilecektir. Mantıken, bu ittifak Hazar Denizine, dolayısı ile Azerbaycan’a da ulaşmalıdır. Öyle veya böyle bu ittifak bizim Ortadoğu ve Türkiye için öngördüğümüz gelişmelere bağlıdır. ( DEVAM EDECEK) 29 DİL / EDEBİYAT Yunus böyle de eydür1 Ekrem SAKAR* Ahali arasında “ye aşı, kıl beşi, yat aşağı” şeklinde tasvir edilen, dini yalnızca ferdî ibadetlerin ifasından ibaret gören ve içinde bulunduğu cemiyetteki kimselerle olan münasebetlerine dikkat etmeyen kişileri Yunus Emre inceden inceye tenkit eder. Peygamber Efendimizin beşir ve nezir olarak gönderilmesi2, onun izinden ve isrinden ayrılmayan evliyaullahın da hem müjdeleyici hem de uyarıcı vasıflara haiz olduğu hakikati bazen göz ardı edilmektedir. Mükâfatın çok ön plana alıp cezanın çok arkalara itilmesi, insanların din ve tasavvuf algılarında bir takım sıkıntıların zuhur etmesine neden olmaktadır. Bu zihniyete dayanak noktasını oluşturan ise sufîlerin çarpıtılmış sözleridir. Söyledikleri yanlış yorumlanan ve yazdıklarından alâkasız manalar çıkartılan sufîlerin başında Mevlâna ve Yunus Emre gelmektedir. Yunus Emre’nin “Türkçenin peygamberi”, “Türk şiirinin zirvesi”, “En güçlü sufî şair” nev’inden yakıştırmalarla büyüklüğünü vurgulayanları, hatta bazen bunu yapanların mihenk taşı olarak Mevlâna’yı gösterdiklerini ve ondan daha iyi şiir söylediğini iddia edenleri okuduk, okuyoruz. Büyük olmasına büyük ama “Yunus neden bu kadar büyük?” sualine verilen cevaplar muhtelif; kimisi şiirindeki muhtevanın, kimisi üslubunun, kimisi dilinin sadeliğinden dem vurmaktalar. Sorun şu ki bu yakıştırmaları yapanlar, Yunus Emre’yi istedikleri istikamette yansıtmakta bir beis görmemektedirler. Söz gelimi Yunus’un hiç hak etmediği halde yerleştirildiği mecraların başında hümanizm gelmektedir. Hümanizmanın ne olduğunu bilen ve Yunus Emre’nin şiirlerini okuyan her kişi, onun hümanist olmadığını mutlaka kavrayacaktır. Yunus’ta elbette insan sevgisi ziyadesiyle vardır, mamafih bu sevgi “yaratılanın yaratandan ötürü sevilmesi”nden başka bir şey değildir. Onun sevgisi, “dinler üstü” gibi masum görünümlü muzır kavramlarla tanımlanan, dinin üstünde ve dolayısıyla dinden ırak bir muhabbet değildir. Yunus Emre, mütemadiyen cemaliyle ön plana çıkartılan, celali büsbütün hasıraltı edilen mutasavvıfların başını çekenlerdendir demiştik. Yunus Emre’nin divanını okuduğumuzda ise eserin sadece “sevelim, sevişelim” tarzı şiirlerden mürekkep olmadığı; sevdirdiği gibi ürküttüğü, müjdelediği gibi ikaz ettiği, hoş durumları tasvir ettiği gibi nahoş durumları da betimlediği dikkatınazarımıza çarpmaktadır. Üstelik Yunus, olumsuzlukları konu edinirken bunu şiirinde tüm çıplaklığıyla işlemektedir. Binaenaleyh biz bu yazımızda Yunus Emre’nin nezir, uyarıcı, korkutucu, kötülüklerden men edici cihetini göstermeye çalışacağız. Yani bir bakıma, eleştirdiğimiz zihniyete mutabık olarak Yunus’u bir yönüyle ele alacağız. Lâkin bunu, onu sadece bir veçhesinden anlamak ve anlatmak istediğimiz için değil; yalnızca bir müjdeleyici, dinin emir ve yasaklarını önemsemeyen profan bir şair, sevgisiyle dinlerin üzerinde cevelân eden bir hümanist vb. nitelendirmelerle belleyen ve belletmeye çalışan mantalitenin hatalı olduğunu göstermek için yapacağız. Haliyle vereceğimiz misaller de bu istikamette olacaktır.3 Yunus Böyle de Eydür Yunus Emre’de ölüm temi genişçe yer bulur. Üstelik ölüm her zaman hoş, kolay, keyifli bir vaka değildir. O bilâkis ölüm gerçeğinin soğuk yüzünü göstererek insanları gaflet uykusundan uyandırmak arzusundadır. Bunu yaparken dehşet verici tasvirlerden, kabir ve cehennem azabından bahsetmekten çekinmez: Çürimiş toprak içre ten sin içinde yatur pinhân Boşanmış tamar akmış kan batmış kefenleri gördüm derken kabrin içinde tek başına yatan, gözlerden gizli şekilde uzanmış ölünün damarlarından akmış olan kanlarla kefeninin kırmızıya boyandığını söyleyen Yunus, ölümün insanın özene bezene beslediği bedenini ne hale geti- * Marmara Üniversitesi, Araştırma Görevlisi 30 1 “eydür” fiili Eski Türkçede “der” manasındadır. 2 Bakara 1/119. 3 Beyitleri, Mustafa Tatçı’nın Yunus Emre Divanı neşrinden iktibas ettik. DİL / EDEBİYAT receğini anlatır. Kimi zâri kılup aglar zebânîler cânın taglar Dutuşmış sinleri oda çıkan dütünleri gördüm derken de Allah’ın emir ve yasaklarına karşı gelenlerin göreceği eziyetin daha kabirde başladığını, bunun ne dehşet verici olduğunu ifade etmek için zebanilerin kızgın aletlerle ölüye işkence yaptığını, bundan ötürü kabirden duman yükseldiğini söyler. Ölene bak gözün aç dökülür sakal u saç Ilan çıyan gelür aç yiyüp içüp sir gider ve Niçe yatur düşübeni ılan çıyan üşübeni Sünükleri çagşabanı çüriyüben ulanı gör diyen Yunus, mezara konduktan sonra saçı sakalı dökülen, kemikleri dağılıp çürüyen ve haşerata yem olan bedenlerden bahseder. Öyle ki yılan, çıyan ve bilumum haşerenin aç karınlarını doyuranın işbu insan bedeni olacağını söyler. Aceb bu benüm cânum âzâd ola mı yâ Rab Yohsa yidi Tamu’da yana kala mı yâ Rab ve Mâlik eydür hey hey Tamu korkubanı ditrer kamu Tanrı buyrugın tutmayan anda bişe biryân ola beyitlerinden cehennem korkusu had safhada hissedilebilir. Yunus Rabbinin kendisini af edip etmeyeceği hakkında endişelidir. Yedi katlı cehennemde azaba duçar olmaktan korkmaktadır. Cehennemin bekçisi olan meleğin seslenmesiyle herkesin korkudan tir tir titrediği zaman Allah’ın sözünü dinlemeyenlerin ateşte pişmiş kebap gibi yanacağını anlatır. Yunus’un vurgulanmayan bir yönü de amel noksanlığına karşı takındığı sert tavırdır. Yunus, Allah’a karşı mesuliyetlerini yerine getirmeyen Müslümanların şiddetli cezalara çarptırılacağını vazıh ve sarih bir biçimde ortaya koyar. Bir gün ola bu dünyâyı âhirete degşüresin Dün ü güni kılgıl tâ‘at ayak uzadup yatmagıl diyerek vaktin nakit olarak bilinmesi gerektiğini, insanın bu dünyayı bir gün terk edeceği ve kabirde yatmaya bol bol vakit bulacağı için ona vaktini israf etmeyip ibadat u taatla geçirmesini salık verir. Meselâ Benden ögüt isterisen eydivirem bildigümden Budur Çalab’un buyrugı tutun oruç kılun namâz diyen şair kendisinden öğüt isteyenlere iki şey söylüyor: Biri namaz kılmaları, diğeri ise oruç tutmaları. Zira ikisi de Allah’ın emri olup yapılması gereken şeylerin başında gelmektedir. Müsülmânam diyen kişi şartı nedür bilse gerek Tanrı’nun buyrugın tutup biş vakt namâz kılsa gerek Yunus, derviş kıyafetleri giyip dünyadan elini eteğini çekmiş gibi görünmesinin bir önemi olmadığından, mütevazı görünümünün altında kibir, düşmanlık gibi habis huyların içini kemirdiğinden bahseder. İnsanlar ehl-i tasavvuf diye hüsn-i zanla bakmaktadırlar ama Yunus kendi nefs-i emmaresinin farkındadır. ve Gönlinde ikilik tutan ol metâ’ı bunda satan Yarın Cehennem’de yatan bunda namâz kılmayandur ve Her kim bu sözden almadı biş vakt namâzı kılmadı Bilün müsülmân olmadı ol Tamu’ya girse gerek sözleri de Yunus’a aittir. Görüldüğü üzere kendisini Müslüman olarak tanımlayan her kişiye beş vakit namazla mükellef olduklarını hatırlatmakla kalmaz, kılmadıkları takdirde - hiç yumuşak bir üslup kullanmadan - doğrudan cehennemi boylayacaklarını söyler. Namâz kılmayana sen müsülmândur dimegil Hergiz müsülmân olmaz bagrı dönmişdür taşa ve Namâz kılmaz kişinün kazandugı hep harâm Bin kızılı varısa birisi gelmez işe beyitlerinde görüldüğü üzere Yunus’a göre namaz o kadar ehemmiyetlidir ki beynamaz olanı Müslüman olarak adlandırmaz. Namazsız kişinin kalbinin taştan farksız olduğunu, hatta namazını kılmadığı için kazandığının da haram olduğunu dile getirir. Kılursın riyâ namâz yazugun çok hayrun az Dinle neye varur söz Cehennem’de yatarsın ve Bir tona kan bulaşıcak yumayınca mismil olmaz Gönül pâsı yunmayınca namâz edâ olmayısar diyen Yunus’un bu sözleri çok mühimdir. Ona göre namazın hareketlerini yapmak, namazı kılmak değildir. Yunus, riya için kılınan namazın hiçbir faydası olmadığını, riya için kılanın da cehenneme gideceğini belirtir. Ayrıca namazın kabul olması için necasetten taharet şart olduğu gibi insanın batınını da kirlerden arındırması gerektiğini söyler. Ahali arasında “ye aşı, kıl beşi, yat aşağı” şeklinde tasvir edilen, dini yalnızca ferdî ibadetlerin ifasından ibaret gören ve içinde bulunduğu cemiyetteki kimselerle olan münasebetlerine dikkat etmeyen kişileri Yunus Emre inceden inceye tenkit eder. İslâm’ın bir yaşama dini olması hasebiyle onu hakiki manada yaşayanların, Allah’la olan 31 DİLMAKALE / EDEBİYAT irtibatlarında temkinli oldukları kadar Allah’ın kullarıyla olan ilişkilerinde de özenli olmaları gerekir. Aksi takdirde ne denli ibadet ederlerse etsinler, ne cennete dâhil olmak ne de Allah’a yakın olmak söz konusu olabilir. Bundan dolayı Yunus’un eleştirdiği pek çok kötü huy, haslet ve davranış vardır. Gökden inen dört kitâbı günde bin kez okurısan Erenlere münkirisen dîdâr ırak senden yana ve Bir kez gönül yıkdunısa bu kıldugun namâz degül Yitmiş iki millet dahı elin yüzin yumaz degül ve Eger konşı hak’ı boynundayısa Cehennem’de yarın bâkî kalasın ve İlm okımak bilmeklik kendözini bilmekdür Pes kendözün bilmezsen bir hayvândan betersin diyerek evliyaullahı inkâr edenlerin Allah’tan uzak kalışını, dört kutsal kitabı her gün bin kere okumak gibi abartılı bir eylemin dahi engelleyemeyeceğini ifade eder. Keza insan gönlünü incitenin kıldığı namazın bir işe yaramayacağını, komşu hakkına girenlerin ebediyen cehenneme kalacağını, insanın nefha-i ilâhîyi taşıyan hazret-i insânın kendisini tanımak için tefekkür etmemesi neticesinde okuduğunun ilim olmadığını ve hayvandan daha beter olduğunu anlatır. Yunus yeri gelir, gidişatı kötü bularak toplumun tümünü tenkit eder. Dinin emirlerinin dinlenmediği ve tefessühün kol gezdiği bir cemiyetin ne hale geldiğini tarif eder. Yazının hacmini gereksiz yere büyütmemek için sadece küçük bir kısmını verdiğimiz şiirin devamını divanında bulabilirsiniz: Müsülmânlar zamâne yatlu oldı Helâl yinmez harâm kıymetlü oldı Okınan Kur’ân’a kulak tutulmaz Şeytânlar semirdi kuvvetlü oldı Harâm ile hamîr tutdı cihânı Fesâd işler iden hürmetlü oldı Yunus’un tenkidi yalnız etrafında müşahede ettiği insanlara ve içinde yaşadığı topluma değildir. Yani kendisini garantiye almışçasına fildişi kulesinden cemiyeti eleştirmez. Asla özeleştiriden kaçınmaz: İy bana eyü diyen benem kamudan kemter Şöyle mücrimem yolda mücrimler benden server Benüm gibi mücrim kul gel iste bir dahı bul Dilümde ‘ilm ü usûl gönlüm de dünyâ sever diyerek – şüphesiz bu bir tevazudur - dışarıdan iyi gibi göründüğüne bakılmamasını, aslında günahkâr olduğunu ve söylediklerinin aksine dünya sevgisi taşıdığını itiraf eder. İy dervîş diyen bana nem durur dervîş benüm Dervîşlik yaylasında hareketüm kış benüm Kendözümi görürem sallanuban yürürem Bugz u kibr ü ‘adâvet gönlümi almış benüm 32 Dervîş adın idindüm dervîş tonın tonandum Yola bakdum utandum hep işüm yanlış benüm diyen Yunus, derviş kıyafetleri giyip dünyadan elini eteğini çekmiş gibi görünmesinin bir önemi olmadığından, mütevazı görünümünün altında kibir, düşmanlık gibi habis huyların içini kemirdiğinden bahseder. İnsanlar ona ehl-i tasavvuf diye hüsn-i zanla bakmaktadırlar ama Yunus kendi nefs-i emmâresinin farkındadır. Netice Yunus Emre’nin mütemadiyen “beşir” tarafının ön plana çıkartılması sonucunda onun yanlış yerlere çekildiğini müşahede ettiğimizden, bu yazımızda onun “nezir” yönünü göstermeye çalıştık. Bu, daha birçok kavram ya da kelime üzerinden tatbik edilebilir. Meselâ Cennet Cennet didükleri Bir ev ile bir kaç Hûrî İsteyene virgil anı Bana seni gerek seni diyerek cenneti ve hurileri önemsemeyen de Yunus’tur, Uçmakdagı Hûrîleri geymiş anlar nûr tonları Ne bahtılu mü’minleri bize nasîb eyle Çalap deyip cennetteki hurileri bize nasip eyle diye dua eden de Yunus’tur. Evet, Yunus öyle de (müjdeleyici olarak da) eydür ama böyle de (uyarıcı olarak da) eydür. Hemen altını çizelim ki bunlar tezat değildir. Bir mutasavvıfın şiirleri söz konusu olduğunda; şiiri söyleme gayesi, söylediği zaman, söylediği hâlet-i rûhiye, hitap etliği kimse ya da kitle, içinde bulunduğu hâl yahut makam, vb. şiirlerin söyleminde belirleyici olan nice âmiller mevcuttur. Hangilerini gerçekten Yunus Emre yazdı hangilerini öteki Yunuslar yazdı meselesi ise hiç de mühim bir mesele değildir. Sonuçta divanlara girdiğine göre benimsenmiş, aynı geleneğin ve ekolün mahsulü şiirlerdir bunlar. Hasılıkelâm, bütün mutasavvıflar gibi onun da şahsî çıkarlara alet edilmesi karşısında teyakkuz hâlinde olmamız için Yunus hakkında yazılanlardan evvel Yunus’un kendisini okumalıyız. VEFAT VE BAŞSAĞLIĞI Üyelerimizden Vedat İnciroğlu’nun babası Hamdİ İncİroğlu 20. 12. 2015 tarihinde vefat etmiş, cenazesi aynı gün Camiîkebir’de kılınan cenaze namazının ardından defnedilmiştir. Merhuma Allah’tan rahmet, ailesi, yakınları ve sevenlerine başsağlığı dileriz. YENİ UFUKLAR DERNEĞİ Yeni Ufuklar, sayı 26 28 DİLMAKALE / EDEBİYAT 33 GEZİ İki yoldaşın seyahat izlenimleri bağlamında; TARİHTEN GELECEĞE ÖZBEKİSTAN Prof. Dr. Ahmet BURAN Taşkent 6 Aralık 2015 akşamı İstanbul’dan havalanan THY uçağı ile hareket ettik ve gece saat 03.00 sularında Taşkent’e indik. İlk şaşkınlığımızı hava alanı çıkışında yaşadık. Çıkıştaki döviz bürosundan yüz dolar bozdurmak istedik, ancak görevli, “bunu bozamam” dedi. Neden deyince, “bu çok, ancak 20 doları bozabilirim” dedi. Bozdurduğumuz 20 dolar ile hava alanından bir taksiye binerek önceden rezervasyon yaptırdığımız otele gittik. Bu vesileyle, Özbekistan’ın para birimi Som’un dolar karşısında oldukça düşük bir fiyatta işlem gördüğünü öğrenmiş olduk. Taşkent, geniş ve düz yolları, yeşil alanları, park ve bahçeleriyle modern bir başkent görünümündedir. Sovyetler Birliği döneminden kalma kimi yapıları saymazsak, geniş caddelerinin iki yanından yükselen binaları tarih ile bugünü bağdaştıran bir görüntü içinde. Tarih, kültür, sanat ve estetiği şehrin değişik cephelerindeki birçok ayrıntıda fark etmek mümkün. Tarihî ve geleneksel değerler ile modern hayat ve anlayış çok yerde yan yana, iç içe geçmiş durumdadır. Türkistan coğrafyasının her yerinde gördüğümüz halk pazarları, aşağı yukarı aynı özellikleriyle Taşkent’te de bulunmaktadır. Burada zaman aynası, farklı yüzyılları, farklı yaşama biçimlerini ve değerleri birlikte yansıtıyor… Taşkent’te ziyaret ettiğimiz yerlerden biri de Sovyetler Birliği döneminde, özellikle “Repressiya” denilen 1937-1938 yıllarında katledilen Özbek aydınlarının hatırasına dikilmiş olan anıt oldu: “Katağon kurbonlari hotirası heç kaçon unutilmaydi!” Özbekistan’da Latin alfabesi kullanılmakla birlikte, birçok yerde, birçok tabelada Kiril harfli yazılar da bulunmaktadır. Kiril alfabesi bütünüyle yasaklanıp kaldırılmamış, bir geçiş süreci düşünülmüş ve halen ikisi bir arada kullanılmaya devam ediliyor. Taşkent’te, otelimize gelen TİKA temsilcisi Süleyman Kızıltoprak, Elçilik Eğitim ve Ticaret müşavirleri ve değerli dostumuz Babahan Muhammet Şerif Bey’in arkadaşı olan Özbekistan Ticaret Bakanlığı bakan yardımcısı ile tanışıp çeşitli konularda sohbetler ettik. Nukus, Ürgenç, Hive 08 Aralık 2015 günü Taşkent’ten bindiğimiz küçük uçak, Nukus’a indi. Nukus, Karakalpakistan Özerk bölgesinin başkentidir. Özbekler Karluk, Karakalpaklar Kıpçak lehçesini konuşurlar. Nukus yolcuları indikten sonra uçak tekrar havalandı ve biz Ürgenç şehrine indik. Hava oldukça soğuktu. Bize refakat eden değerli dostumuz Babahan Muhammed Şerif Bey’in önceden haber verdiği dostları bizi karşıladılar. Babahan Bey’in çağırdığı bir taksiye binerek Ürgenç’ten Hive’ye doğru yola çıktık. Hive’ye doğru giderken, yolun iki yanında boş pamuk, pirinç ve kavun tarlaları uzayıp gidiyordu. (Oldukça lezzetli olan Hive kavununun tohumundan bir miktar getirdik.) Burada arazi dümdüz, küçücük bir yükselti bile yok. Açılan yüzlerce kanalla 34 Semerkant Amuderya’nın (Ceyhun) suları bu topraklara akıtılmakta ve sulamada kullanılmaktadır. Dolayısıyla koca nehir Aral gölüne varmadan kurumakta, bitmektedir. Aral gölünün kuruma nedenlerinden biri de budur maalesef! İlk dikkatimizi çeken şey, tarlaların etrafının yükseltilmiş ve içlerinin su ile doldurulmuş olmasıydı. Bu bölgede toprak tuzlu olduğundan kış boyu tarlalar su ile doldurulmakta, su ile birlikte toprağın yüzeyindeki tuz derinliklere inmekte ve böylece toprak daha verimli hale gelmekte imiş. Yeni Ufuklar, sayı 28 Taşkent. Hive, iç kalenin girişi. Özbekistan idari olarak 12 vilayete bölünmüştür. Hive, Harezm vilayeti içindedir. Harezm bölgesinde 14. yüzyılda oluşan tarihî yazı dili, Karahanlı yazı dilinin devamı olmakla birlikte, bir miktar Oğuz ve Kıpçak özellikleri de barındırıyordu. Harezm bölgesinde yaşayan halk o tarihî mirası bugüne taşımış olmalı ki, orada yaşayanlar ile daha kolay anlaşabiliyoruz. Nitekim, Hive’de Babahan Bey’in bizi tanıştırdığı ve kısa sürede çok samimi bir dostluk kurduğumuz Devletyar Bey’in bize ikram ettiği Hive kavununun ve Amuderya sazanının tadı ile birlikte sohbetimiz doyumsuz bir hal almıştı. Devletyar Bey, 1920-1930 yılları arasında Atatürk’ün bu bölgeye öğretmenler gönderdiğini ve bu öğretmenlerin bölgedeki halka okuma yazma öğrettiklerini, onları çok güzel eğittiklerini anlattı. Daha önce hiç duymadığımız bu bilgi bizi şaşırtmıştı. Devletyar Bey bu olay vesilesiyle Atatürk’e olan saygısını ve hayranlığını ifade ederken biz de Atatürk’ün ufkunu yeniden fark etmenin manevi hazzını yaşıyorduk… Hive’de şehir iç kale ve dış kale şeklinde iki bölüme ayrılmaktadır. İç kalenin kapısından içeriye girince birden bire zaman değişmekte, âdeta kendinizi bir masal diyarında yahut yüzlerce yıl önceki bir zamanda hissediyorsunuz. İç kale, iki kilometrelik bir surla çevrilidir. Bu surun içinde yeni hiçbir şey yok. Tamamen özgün özelliklerini koruyan yahut aslına uygun restore edilen yapılardan ibaret bir yer. İç kalenin kapısından girdikten sonra, âdeta zaman tünelinden geçtiğimiz için, ben ve yoldaşım İbrahim Sungur Bey zaman zaman göz göze geldiğimizde ikimi- 35 GEZİ Efsaneye göre B. Nakşibendi Hazretleri, bastonunu yere saplamış ve bu ağaç yeşermiş. Kutsanmakta, ziyaret edilmektedir. Çok sert olan ağaçtan elleriylebir parça koparanın dileğinin kabul olacağına inanılmaktadır (üstte solda). Kurut (üstte sağda) zin de hayranlık ve hayret içinde olduğumuz anlaşılıyor. Tamamen kendine özgü bir ruhu ve üslubu bulunan, bu yapılar karşısında ikimiz de söyleyecek söz bulamıyor ve “ harika, müthiş” kelimeleri duygularımızı anlatan ve en çok tekrar ettiğimiz sözler oluyor. Bu tarihî mekânı gezerken değerlendirmeler, karşılaştırmalar yapıyoruz. Bu bağlamda yaptığımız tespitlerden biri, buradaki restorasyonların çok güzel ve aslına uygun yapıldığı, Türkiye’dekilerle karşılaştırınca Türkiye’deki restorasyonların birçoğunun maalesef aslına uygun olmadığı ve asli estetiğini ve ruhunu yansıtmadığı gerçeği; ikincisi ise, Avrupa’da veya başka yerlerde de mimari olarak güzel binaların, tarihî yapıların bulunduğu ancak onların hiçbirinde bu ruh, bu uyum ve bu estetiğin bulunmadığı tespiti oluyor. 08 Aralık 2015 gecesi Hive’de kaldık. Ertesi gün kahvaltıdan sonra şehrin kalan bölümlerini hızlıca dolaştık ve Tarih Müzesini gezdik. Müzenin müdürü çok sempatik ve bilge bir aksakal idi. Bize ayrıntılı bilgiler verdi. Yerin üstünde kalan ve görebildiklerimizden başka arkeolojik kazılarla yer altından çıkarılan maddi kültüre ve medeniyet tarihimize ait kalıntıları görme imkânı bulduk. Ürgenç, Buhara 09 Aralık 2015 günü Buhara’ya gitmek üzere yola çıktık. Şoförümüz Adilbek, Harezm bölgesinden olduğu için dilini çok rahat anlayabiliyor ve yol boyu sohbet ediyorduk. Bu iyi yürekli, iyi şoförle üç gün ve 900 kilometrelik yol boyunca beraber olduk, yoldaşlık ettik. Buhara’ya giderken tekrar Ürgenç’ten geçtik. Babahan Bey Ürgenç’te kaldı, biz yola devam ettik. Ürgenç, Harzemşahlara başkentlik yapmış bir şehir. Türk tarihinin önemli devlet adamlarından ve komutanlarından biri olan ve 1220-1231 yılları arasında hükümdarlık yapmış olan Celalettin Harzemşah’ın (asıl adı: Mengüberti) burada çok görkemli ve güzel bir heykeli bulunuyor. Amuderya Ürgenç’in yakınlarından geçmektedir. Amuderya’nın üzerindeki köprüden geçerek Buyhara’ya doğru yolculuğumuza devam ettik. Hive ile Buhara arası 400 kilometredir. Bu mesafenin 300 kilometresini Kızıl Kum çölü kaplamaktadır. 300 kilometrelik Kızıl Kum çölünü geçtikten sonra akşam vakti rüya şehir Buhara’ya vardık. Küçük bir şehir gezisinden ve bir Uygur-Özbek lezzeti olan lağman ve şaşlık ile karnımızı doyurduktan sonra otelimize dönüp uyuduk. Otelimiz Buhara’nın merkezinde idi. 10 Aralık 2015 sabahı erkenden kalkıp şehrin otelin yakın çevresindeki bölümlerini gezdik. Sonra şoförümüz Adilbek, Buharalı bir arkadaşıyla geldi. Buharalı olan ve şimdi adını hatırlayamadığım dostumuz bize kılavuzluk yaptı ve bizi Buhara’nın görülmesi gereken her yerine götürdü. Bu şehirleri sadece fiziki görünümleriyle; binalarıyla, tarihî yapılarıyla anlamak ve anlatmak mümkün değil. Bu şehirler, tarih içinde yetişen ilim adamları, din alimleri, filozofları, şairleri ve sanatkârlarıyla 36 Hitler”den çok önce “gamalı haç” olarak bilinen işaretin Türkler arasında “damga” olarak kullanıldığı biliniyor. Registan Yeni Ufuklar, sayı 28 GEZİ bir bütündür. Dünyada Orta Çağ denilen tarih aralığında, dünyanın birçok bölgesinde insanlar cehaletin karanlığı içinde iken, bu şehirlerde yaşayan insanlar ilmin en parlak ışığıyla aydınlanmakta idiler. Harezmî, Birunî, İbni Sina, Uluğbek, Ali Kuşçu, İmam Buharî, Bahaüddin Nakşibendî ve benzerleri bu bölgede yetişen alimlerin bir bölümüdür. Toplumları millet haline getiren ve mensubiyet duygusunun ortaya çıkmasını sağlayan şey kültür değerleridir. Buhara’da eşeğe binmiş bir Nasrettin Hoca heykelini görünce, birçok kişinin sadece fıkralarına güldüğü Hoca’nın Türk dünyası için nasıl birleştirici bir rol oynadığını düşünüyoruz! Nasrettin Hoca, Köroğlu, Dede Korkut, Ahmet Yesevî ve daha birçok değerimiz aynı işlevle Türk dünyasının her yerinde yaşamaktadır… Buhara’da birçok medrese, cami, han ve başka tarihâ yapılar mevcut. Bunlar arasında, her kubbesi farklı bir şekilde düzenlenmiş olan 365 kubbeli büyük cami oldukça ilginç bir yapı olarak dikkatimizi çekti. Buhara’da iç kalenin içinde bulunan Han Sarayı bugün müze olarak düzenlenmiş ve ziyaretçileri tarih ile buluşturan bir mekân haline getirilmiştir. Bu müzeyi gezerken Buhara’nın muhteşem geçmişini ve gizemli tarihini bir de müze görevlisi bayandan dinleme fırsatı bulduk. Nakşibendi tarikatının kurucusu Bahaüddin Nakşibendi’nin türbesi de Buhara’da bulunmaktadır. Bu türbeyi ziyaret ettik. Nakşibendî külliyesi oldukça geniş bir alana yayılmıştır. Türbenin bahçesinde bulunan bir ağaç yöre halkı tarafından kutsanmakta ve tavaf edilmektedir. Efsaneye göre; “Nakşibendî Hazretleri bastonunu kuru toprağa saplamış ve o baston yeşererek ağaç olmuş”. Şimdi koca gövdesiyle yerde yatan ve oldukça sert bir gövdeye sahip olan kurumuş ağacın etrafında dönenler, elleriyle ona dokunmakta ve bir parça koparanın dileğinin kabul olacağına inanmaktadırlar. Ancak ağaç o kadar sert bir hal almış ki el ile bir parça koparmak neredeyse imkânsız. Buhara Semerkant ve Yeniden Taşkent 10 Aralık 2015 günü saat 16.00’da Buhara’dan Semerkant’a gitmek üzere yola çıktık. Buhara ile Semerkant arası 300 kilometre. Şoförümüz Adilbek, oldukça dikkatli, kurallara uyarak emin bir şekilde aracı kullanıyor. Yoldaşım İbrahim Bey, Hive-Buhara arasında yaptığı gibi, arka koltukta ara ara uyuyup uyanıyor. Ben şoför ile yol boyunca sohbet ediyorum. Birçok köyden, kasabadan geçtik, ancak bu yol üzerinde aklımızda kalan en önemli şehir Nevayî oldu. Türk dilinin, edebiyatının ve fikir hayatının en büyük isimlerinden birinin adının bir şehre verilerek yaşatılıyor olması bizi mutlu etti. Bu bağlamda şunu da belirtmek gerekir ki, Özbekistan devlet başkanı Sayın İslam Kerimov’un, Özbekistan’daki tarihî ve manevi hayatın yeniden canlanması, hatırlanması ve yaşanıp bilinmesi için gösterdiği gayret takdire şayandır. Nitekim bütün bu tarihî ve kültürel geçmişe dair eserler onun döneminde restore edilmiş, yeniden ayağa kaldırılmıştır Yorucu bir gün ve uzun bir yolculuktan sonra nihayet diğer 37 MAKALE bir rüya şehir olan Semerkant’tayız. Otelimize yerleştikten sonra çıkıp bir lokantada yemek yedik ve otele dönüp uyuduk. 11 Aralık 2015 günü, şoförümüz Adilbek ile birlikte ziyaretlere başladık. Önce Türk tarihinin müstesna devlet adamlarından biri olan Timur’un heykelini ve ardından türbesini ziyaret ettik. Hem heykel hem türbe tek kelimeyle muhteşem… Timur, 1370-1405 yılları arasında hükümdarlık yapmıştır. Anadolu’da kimi komik, kimi aşağılayıcı çok sayıda Timur hikâyesi anlatılır. Ancak gerçekte Timur, çok önemli bir devlet adamı, çok büyük bir komutan ve çok şuurlu bir Türkçüdür. Esasen Timur ile Yıldırım Bayezit arasındaki mektupları okuyunca Timur’a olan saygım daha da artmış idi. O, hükümdarlığı döneminde, bilim, kültür ve sanat adamlarını etrafında toplayıp onlara imkânlar sunmuş, çalışma ortamı hazırlamış ve “Timur Rönesansı” adı verilen aydınlanmanın oluşmasını sağlamıştır. Ahmet Yesevi türbesi dahil, Türkistan coğrafyasındaki birçok muhteşem tarihî, mimari eser onun döneminden kalmadır. Sonra Registan denilen muhteşem meydan ve yapıları gezdik. İhtişamın, zenginliğin ve gücün göstergesi olan bu yapılar, aslına uygun bir şekilde onarılmış ve Özbekler başta olmak üzere bütün Türklerin gurur duyabileceği eserler olarak ziyarete açılmıştır. İmam Buharî, aslen Buharalıdır, ancak Türbesi Semerkant’ta bulunuyor. Buharî türbesinin yanındaki caminin imamının bize anlattığı bir rivayete göre; “ Buharî, (810-869) 13-14 yaşlarında iken Mekke’yeMedine’ye gitmiş ve orada 35 yıla yakın kalmıştır. Bu sürede 600 bin hadisi toplamış, değerlendirmiş ve bu çalışmaların sonunda Sahih-i Buharî adı verilen ünlü hadis kitabını hazırlamıştır. Buharî daha sonra Buhara’ya dönmüş, kalan ömrünü Buhara’da geçirmek istiyormuş. Bir gün Buhara Han’ı, iki erkek çocuğuna ders vermesi için onu sarayına çağırtmış. İmam Buharî; ”ilim kimsenin ayağına gitmez, onların ilmin ayağına gelmesi gerekir” diyerek bu çağırıyı reddetmiş. Bu davranışa kızan Buhara Hanı, İmam Buharî’yi Semerkant’a sürmüş. 38 Buharî Semerkant’a geldikten birkaç yıl sonra vefat etmiş. Dolayısıyla mezarı da vefat ettiği yerde, Semerkant’tadır” İmam Buhari türbesini ziyaret edip, ecdada fatiha-yı şerifler okuduktan sonra, akşama doğru Taşkent’e dönmek üzere yola çıktık. Biraz ileride, şoförümüz bir tepede bulunan yapıyı işaret ederek “şurası Uluğbek’in rasathanesidir” dedi. Buhara’da Uluğbek Medresesini görmüş idik. Asronominin öncüsü olan Uluğbek’e yüce Allah’tan bir daha rahmet dileyerek yolumuza devam ettik. Hive’den Buhara’ya gelirken Buhara’da bir Özbek pilavı yiyelim diye kavli karar eyledik. Ancak gece geç saatte Buhara’ya gelince, yarın yeriz dedik. Ertesi gün öğleden sonra saat iki gibi pilav yiyelim diye lokantaları dolaştık ama pilav kalmamıştı. Çünkü Özbekler pilavı sabah ve öğlen yiyormuş, akşama kalmıyormuş. Semerkant’ta da vakit bulamayınca Özbek Pilavı’nı Taşkent’te yeriz artık diyerek görüp Yeni Ufuklar, sayı 28 MAKALE Satırbaşlarıyla kardeş ülke ÖZBEKİSTAN Özbek halkının adı, 1313-1340 yılları arasında hüküm süren Altın Ordu hükümdarı, Özbek Han‘ın adından gelmektedir. Özbek Han’dan sonra 1428 yılında Özbek Han’ın soyundan gelen Ebulhayr Han tarafından kurulan hanlığa, “Özbek Hanlığı” adı verilmiş ve bu hanlığın bünyesinde yaşayan halka Özbekler denmiştir. Özbek Türkçesi, Güneydoğu grubu, Doğu grubu ya da Karluk grubu olarak adlandırılan çağdaş Türk lehçelerinden biridir. Özbekistan’ın dışında, Kazakistan’ın güney bölümünde, Kırgızistan ve Türkmenistan’ın sınır bölgeleri ile Afganistan’ın kuzeyinde konuşulmaktadır. Latin alfabesi kullanılmaktadır. Özbekistan, Türkistan’ın coğrafî ve kültürel merkezi olup bölgenin en önemli cumhuriyetidir. Amuderya ve Sirderya nehirleri arasında Maveraünnehir ve Fergana havzasında yer alan Özbekistan, 447.400 km2 bir alana ve 31.000.000’u aşan bir nüfusa sahiptir. Kuzeyinde Aral gölü ve Kazakistan, doğusunda Kırgızistan ve Tacikistan, güneyinde ise Afganistan ve Türkmenistan ve batısında da yine Türkmenistan yer alır. Başkenti Taşkent olup 3,5 milyon nüfusa sahiptir. Sovyetler Birliği’nin parçalanmasından sonra 20 Haziran 1991’de bağımsızlığına kavuşmuştur. yaşadıklarımızın bize verdiği gurur, umut ve sevinçle yola devam ettik. Yine birçok köyden, ilçeden ve Cizzak ve Gülistan şehirlerinden geçerek 300 kilometrelik yolu tamamlamak için Taşkent’e doğru ilerliyorduk. Özbekistan’da, her vilayetin sınırında, basit bir gümrük kapısına benzer girişten geçiyorsunuz. Taşkent vilayeti sınırına geldiğimizde trafik polisleri arabamızı durdurdu ve kurallara çok dikkat eden şoförümüzün hız ihlali yaptığını söyleyerek 100 dolar ceza yazdılar. Adilbek polisler ile bu ko- nuyu tartışırken biz arabanın içinde oturuyorduk. Yanımıza yaklaşan bir çocuk bir şeyler satıyordu. Ne olduğunu sorduğumuzda “kavun kakı”, kavun kurusu sattığını söyledi. Bir miktar alıp ilk defa gördüğümüz kavun kurusunun tadına baktık. İşlemler bitince yola devam ettik ve nihayet Taşkent göründü. Ancak vakit yine çok geçti ve biz Özbek pilavı yiyemeden 12 Aralık sabahı THY uçağıyla İstanbul’a döndük. Taşkent, Semerkand, Buhara, Andican, Fergana, Hokand, Nukus, Nevai, Namangan, Ürgenç ve Hive ülkenin önemli şehirleridir. Özbekistan idari olarak 12 bölgeye (12 vilayet) ayrılmıştır. Bugün 31 milyonu geçen Özbekistan Cumhuriyeti’nin nüfusunun % 95’ini Türkler (Özbek, Karakalpak, Kazak, Türkmen, Tatar, Başkurt) oluşturmaktadır. Türklerden başka Ruslar, Tacikler, Ukraynalılar, Koreliler ve Yahudiler vd. etnik gruplar yaşamaktadır. 39 ARAŞTIRMA KOD ADI FERİDE FERRUHA GÜPGÜP (1891-1951) Yüksel KALKAN Ferruha Güpgüp, Konya’da asker hastanesinde yatarken Milli Mücadelede bir nefer olmak için yemin etmişti. Kayseri’nin tanımış ailelerinden İmamzade Reşid Ağanın eşi Seyide Hanım ile Güpgüpzade’nin konakları karşı karşıyaydı. İkisi de Milli Mücadele konusunda son derece duyarlı idi. 40 A nadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti Kayseri şubesi Başkan Yardımcısı... Milli Mücadelede “Feride” kod adıyla Kayseri’nin ilk kadın cephane müfreze komutanı... Cumhuriyet Halk Fırkası Kayseri İli İdare Heyeti üyesi ve Kayseri Belediye Meclis üyesi... Kadınların ilk kez oy kullandığı ve 1935’te yapılan V. Dönem milletvekilliği seçimlerinde Kayseri’den Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne seçilen ve kravat takarak meclise giren ilk kadın mebusu... Mecliste Sayıştay (Divan-ı Mühasebat) komisyonu üyesi Ferruha Güpgüp... Ferruha Hanım’ın annesi Akçakayalıoğlu Ömer Efendi’nin kızı Talia Hanım, Babası Güpgüpzâde ailesinden bestekâr Ahmet Mithat Efendi (1860-1930). Devlet adamı olan Güpgüpzâde Mithat Efendi çeşitli illerde müdürlük, kaymakamlık ve valilik yapmıştır… Bir tren kazası Baba, Vali Ahmet Mithat Bey, 1915 yılında emekli olmuş, evinin rızkını sağlamak için İzmir’e halı ve mobilya iş yeri açmıştı. Üç yıldır İzmir’de olan Ahmet Mithat Bey, her yıl eşi Talia, kızı Feruha, oğlu Feridun’u yaz tatili için akrabası Abdullah Güpgüp’ün yanına Kayseri’ye gönderdi. Misafirler için Kayseri’de yaz bitmiş, İzmir’e dönme vakti gelmişti. Feruha, kardeşi Feridun ve annesi Talia Hanım İzmir’e gitmek için hazırlık yapıyorlardı... Fransız destekli Ermeniler 1918 Mondros anlaşmasından sonra Anadolu’nun her bölgesinde olaylar çıkarmaya başlamışlar, Konya bölgesinde tren raylarına bomba koyma faaliyetine girişmişlerdi. Kayseri’de Güpgüpzade konağının kapısına yaylı araba dayanmış, misafirleri bekliyor- du. İzmir yolcuları duygular içinde yakınları Güpgüpzadelerle sarılıp kucaklaştılar… Araba yönünü NiğdeUlukışla’ya çevirdi. Ahmet Mithat Efendi, hasretle Ulukışla’dan trene binip İzmir’e gelecek eşi ve çocuklarını bekliyordu. Arabacı atlarına sevinçle kırbacını vurup dağlar, tepeler, kıvrımlı, tozlu yollardan arabasını sürdü... İncesu, Yeşilhisar’dan geçerek Niğde’ye ulaştılar, bir gece burada dinlendikten sonra sabah hareket ederek dağ yollarını aşıp, uzun, yorucu yolun sonunda sağ selamet Ulukışla tren istasyonuna vardılar. İstasyon görevlileri bir saat içinde İzmir treninin geleceğini söylediler… Tren, düdüğünü acı acı öttürerek Adana tarafından geldiğini duyurdu. Ulukışla’dan İzmir’e gidecek yolcuların eşyaları trene yerleştiren arabacı, “Selametle gidiniz” deyip Adana’dan gelen yolcuları alıp Kayseri yoluna düştü. İzmir’e gidecek kara tren çelik raylar üzerinde yavaş yavaş hareket ederken keskin düdüğü Ulukışla üzerine yayıldı. Tren hareketiyle İzmir’e, Ahmet Mithat Beye kavuşacak olmanın heyecanını yaşayan anne ve çocuklar ne acıdır ki ileride ölümün ağlarının kendilerini saracağından habersizdiler. Memleketimizde cirit atan Emeni komitacıların çelik raylara yerleştirdiği bomba aniden patlamış, tren katarının bazı bölümleri raydan çıkıp yan yatmıştı... Feryat figan ve acılar içinde bağrışmalar, vagon yaralılar ile dolu idi… Bu olayda Anne Talia Hanım ve 26 yaşındaki oğlu Feridun vefat etmiş, Ferruha Hanım yaralanmıştı. Yaralılar arabalarla Konya Asker Hastanesine taşındılar… Ahmet Mithat Efendi çok geçmeden bu acı olayı öğrendi. Konya’ya gelip cenazelerini aldı, kızını ziyaret etti, yanan yüreği ve gözyaşlarıyla Ermeni komitacılara lanetler yağdırdı. Doktorlar Kayserili Ferruha Hanıma çok iyi bakıp yakından ilgilendiler. Askerî Hastanede altı ay yattıktan sonra iyileşse de yürürken belli olacak kadar aksak kalmıştı. Baba-kız Kayseri’de... Baba ve kızın başlarına yeni bir MAKALE Cephede çarpışmalar hızla sürüyor, Kilikya bölgesine Fransızlar, Eskişehir çevresine Yunanlılar kâbus gibi çöküyordu... Düşmandan kurtulma çareleri arayan Ankara telaş içinde, Mebuslar, gece gündüz durup dinlenmeden Meclis oturumu yapıyor, her oturum tartışmalı sonuçlanıyordu… felaket daha gelir. İzmir’deki konakları işgalden sonra Yunanlılar tarafından yakılıp yıkılır. Eşini ve oğlunu kaybeden Ahmet Mithat Efendi, “Artık İzmir’de durmak caiz değildir” deyip 1919 yaz ortasında kızı ile Kayseri’ye döner. Kadınlar Müdafaa-i Vatan Cemiyetinin Kuruluşu Ferruha Güpgüp, Konya’da asker hastanesinde yatarken Milli Mücadelede bir nefer olmak için yemin etmişti. Kayseri’nin tanımış ailelerinden İmamzade Reşid Ağanın eşi Seyide Hanım ile Güpgüpzade’nin konakları karşı karşıyaydı. İkisi de Milli Mücadele konusunda son derece duyarlı idi. 19 Aralık 1919’da Kayseri’ye gelen Mustafa Kemal Paşa ve heyeti şehir- den ayrılalı bir ay olmuştu… Ocak ayı soğuk ve kar yağışı ile geçiyordu. Ferruha Hanım Raşid Ağanın eşi Seyide Hanımı ziyarete gelmişti. Ziyarette, cephedeki askerlere, dul, yetim ve fakir fukaraya yardım etme konusunda sohbet ederler. Seyyide Hanım Ferruha Hanıma merkezi Sivas’ta bulunan Anadolu ve Rumeli Kadınlar Müdafaa-i Vatan Cemiyeti’nin bir şubesini de Kayseri’de kurup kadınları örgütleyeceklerini, kurulacak Cemiyetinin başkan yardımcılığına kendisinin getirileceğini söyler. Böyle bir cemiyetin Kayseri’de kurulacağına çok sevinen Ferruha Hanım, verilen görevi düşünmeden kabul ederek, “Seyide Hanım, çok iyi düşünmüşünüz, merkezi Sivas’ta olan Anadolu ve Rumeli Kadınlar Müdafaa-i Vatan Cemiyeti”nin bir şubesini de burada kurup cemiyet adına yardımları daha rahat toplarız “der. Aldığı cevaba sevinen Seyide Hanım içinden şunları geçirir: “Ferruha Hanım gibi akıllı, asil, sözü geçen, saygın bir aile ferdinin bu dernekte yer alması derneğin daha güvenilir hale gelmesi demektir.” O yıllarda toplumda kadının fazla bir hükmü yoktu, şehrin ileri gelenlerinin bazıları, böyle bir cemiyetin kurulacağını duyunca, “Kadından Kuva-i Milliyeci asker mi olur, silah nasıl tutular, haberleri var mı? Bu da nerden çıktı?” deyip durdular. Şehirde yapılan dedikodulara aldırmayan başkan Seyide Hanım imzasıyla, Anadolu ve Rumeli Kadınlar Müdafaa-i Vatan Cemiyeti’nin Kayseri’de bir şubesinin kurulmuş olduğunu Sivas’a bildiren 22 Ocak 1920 tarihli yazı şöyledir: “Sivas’ta Kadınlar Müdafaa-i Hukuk-ı Vatan Cemiyetine ve Heyet-i Temsiliyeye… Efendim! Vatanımızda yarım asırdan beri tesirât-ı haricî ile serzede-i zuhur olan gavâil-i dâhilî ve hariciyeden dolayı milyonlarca nüfusumuzu din ve vatan uğrunda feda etmekle beraber mukaddes memleketimizin bir kısm-ı mühimmini dahi kaybettik. Elyevm mevcut vatanımıza da göz dikenlere insaniyet ve beşeriyet namına yaptıkları haksızlıkları bildirmek ve her türlü haksızlıklarla tecavüzlerini âlem-i medeniyet namına protesto etmek ve yetiştireceğimiz evlâtlarımızı bu gaye-i mukaddeseye doğru götürmek ve harb-i 41 ARAŞTIRMA âhir dolayısıyla tahammül-fersa bir sefalet altında terk-i hayata mahkûm kalan yüz binlerce yetimlerin ve dul kadınların imdadına koşmak üzere Kayseri hanımlarından Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Vatan Cemiyeti teşekkül etmiş ve bi-lûtfihî Teâlâ vatanî his ve gayelere matuf olan semerâtı iktitafa başlamış olduğunu arz eder, hayra matuf umur ve teşebbüsâtımızda muvaffakiyâtımızı Cenab-ı Hak’tan temenni eyleriz Efendim. 22 Kânun-i Sanî 336 Kayseri Anadolu ve Rumeli Kadınlar Müdafaa-i Vatan Cemiyeti Reisesi Seyide Hanım” Gönüllü nefer Ferruha Hanım Ferruha Hanım yaralı kaldığı Konya Asker Hastanesinde “Milli Mücadelede bir nefer gibi çalışacağım” sözüne sadık kalıp aksak yürüyüşü ile ocak ayında kurulan cemiyetin bütün işlerine koştururken, Kapalı Çarşı’da bulunan Güpgüpzade Vakfı mülkü olan Kadınlar Çarşısı dükkânlarını Milli Mücadele adına terzihane olarak açtı. Ayrıca Ferruha Hanım’ın getirdiği 10 dikiş makinesi ile kadınlarımız canla başla bu dükkânlarda cephede bulunan askerlerimize iç çamaşırı, başlık, çorap, eldiven, kışlık ve yazlık askerî elbise dikişine başladılar. Biz kadınlar cephane nakline talibiz... Cephede çarpışmalar hızla sürüyor, Kilikya bölgesine Fransızlar, Eskişehir çevresine Yunanlılar kâbus gibi çöküyordu... Düşmandan kurtulma çareleri arayan Ankara telaş içinde, Mebuslar, gece gündüz durup dinlenmeden Meclis oturumu yapıyor, her oturum tartışmalı sonuçlanıyordu… Ordu ise asker sıkıntısı çekiyordu. Büyük Millet Meclisi tartışmalı geçen bir oturumunda Seferberlik Kanunu çıkarttı. Seferberlik bütün illere, ilçelere, köylere duyurularak eli silah tutanlar bütün erkekler askere alındı. Bu yüzden cepheye cephane taşıyacak 42 adam bulunamıyordu. Cepphe savaşlarından haberi olan Cemiyet Başkanı Seyide Hanım ve yardımcısı Ferruha Hanım, Kayseri Askerlik Şubesinin cepheye cephane taşıyacak adam aradıklarını duymuşlardı… Başkan, yardımcısı ve Cemiyet yönetiminde bulunan kadınlar oturup konuştular. Toplantıda bulunanlar hep bir ağızdan, “Cephaneyi götürmek için erkek yoksa biz varız, cephane sevkiyat görevi bize verilisin” dediler. Cemiyet üyesi Kuva-i Milliyeci bu kadınlar göreve talip olduklarını bildirmek için Askerî Bölge Kalem Reisi, Askerlik Şubesi başkanı Kurmay Yarbay Emrullah Bey’in yanına gittiler... Askerlik şubesi başkanı, odasında bir saattir dolanıp duruyor, cepheye cephanelerin nasıl gönderileceğini düşünüyordu. Çünkü çocuk yaştaki erkekler bile askere alınmıştı. Adam kıtlığından çözüm üretmekte zorlanıyordu. Böylesine bir çaresizliğe alışık olmayan Yarbay Emrullah Bey nerede ise sıkıntıdan çatlamak üzereydi… Aniden kapı açıldı. Gelen yarbayın postası Abdullah idi. Sert bir asker selamı çaktı: “Bir dolu namahrem sizi görmek istiyor” dedi. Emrullah Bey, “Al İçeriye! Al! Bakalım dertleri ne imiş” diye mırıldandı. Yerel kıyafetlerle, kimisi bürümcekli, kimisi peçeli bir dolu kadın komutanın makam odasına girdi. Selamlama, hal hatır konuşmalarının ardından başkan Seyide Hanım, “Emrullah Bey, siz de biliyorsunuz, Milli Mücadelede Türk kadınının gücünü göstermek için Anadolu kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti kuruldu. Savaştan dolayı şehrimizde erkek kalmadı, cepheye cephane, silah taşınacağını duyduk. Milli Mücadelenin her safhasında yer almak istiyoruz.” dedi. Yarbay Emrullah Bey’in ruh dünyasında bir heyecan oluştu, “Erkek yoksa kendilerinden emin olan, yürekleri Erciyes Dağı kadar büyük kadınlarımız var… Bu işi burada bitirmek gerek” cevabını verdi. M. Müfit Kansu Bey, Mebusluk görevi üzerinde kalması şartıyla, Mayıs 1920’de Elazığ valiliğine tayin olup Sakarya Savaşı günlerinde Ankara’nın korunmasında herhangi bir zafiyet karşısında Meclis çalışmalarının Kayseri’de yürütülebilmesi için tedbiren ve geçici bir zaman için Kağnı üzerindeki emanetleri yenide gözden geçirdiler. Akan sudan yüzlerini yıkayan müfreze, “Durmanın zamanı değil, bir an evvel yola çıkalım” deyip kağnıları, katırları, atları yola sürdüler. TBMM tarafından Kayseri’de sevkiyat müfettişliği ile görevlendirilmişti. Askerlik şubesine gelen Mazhar Müfit Bey’e “Aranan kan bulundu” deyip durumu izah etti Emrullah Bey. Askerlik şubesinde Anadolu Müdafaa-i Vatan Cemiyeti yönetimi ile cephane sevkiyatı yol güzergâhı hakkında görüş birliğine varıldı. Bunun ardından keskin nişancı kadınlardan oluşan, “Mızrak Duruşlu Kadınlar Mürfeze Ekibi” kuruldu. Şafakta yola çıkılıyor... Fişekleri kuşanıp, silahlarını omuzlarına çapraz takıp atların üzerinde yay gibi duran kadınların kafile müfreze komutanlığını kod adı Feride olan Ferruha Hanımın yapması kararlaştırıldı. Kayseri meydanında yapılan dualardan sonra kadınlar cephane yüklü kağnılarla şafak vakti Ulukışla’ya doğru yola çıktılar. Gözler etrafta, eller tetikte; atlar, katırlar, camızlar ile yol aldılar. Kağnı gıcırtısı ile Boğazköprü, İncesu derken Yeşilhisar’da bir gece dinlenmenin ardından yine taşlı, engebeli, bozuk yolları aşan kafile toz bulutlarını arkasında bırakarak kilometrelerce yol yürüyüp ikinci gün Niğde yakınlarında geceyi geçirmek üzere istirahata çekildiler... Kara Abbas eşkıyası yolu kesiyor... Bu bölgede baş belası Dişikitli Kara Abbas eşkıyası vardı. Yanına Yeni Ufuklar, sayı 28 ARAŞTIRMA topladığı asker kaçakları ile yolucuları soyup köyleri basıyorlar, haramilik yapıyorlardı. Kara Abbas Eşkıyasının adamları tepe üzerinden yol boyu geleni gideni gözlüyordu... Eşkıya gözcüsü Kayseri’den gelen kafileyi görünce arkadaşlarına haber verip Ağca Dere’nin içinde, ağaçların altında pusuya yattılar. Uzaklarından geçen cephane kafilesi, haramileri görmedi, kağnıların teker gıcırtısıyla taşlı, tozlu yollardan geçtiler. Hava karamak üzereydi... Kafiledeki kadınlar birlikte istişare edip, kendilerini ve hayvanları dış etkenlerden korumak için kayalık ve sulu bir bölgede kağnıları eğleyip geceyi burada geçirmeye karar verdiler… Kendilerini savunma amacıyla kağnıları hilal şekline getirip hayvanları çözdüler. Yol yorgunu hayvanların yem torbalarını takıp sularını verdiler. Kendileri de azık çıkılarını açıp akşam yemeğini hep birlikte yediler. Kafileyi korumak için arkadaşlarından ikisini nöbetçi bırakmışlardı… Eşkıyalar tarafından takip edildiklerinden habersiz, yorgun bedenlerini dinlendirmek için yanlarını kağnı tekerlerine dayayıp, mavzerlerini dizlerine koyup yıldızların altında sohbete başladılar. Feride Hanım Ulukışla trenine binip İzmir’e gitmek için bu bölgeden yaylı araba ile birkaç kez gelip gitmiş olduğu için yolu biliyordu. İstirahat sohbetinde arkadaşlarına bölgenin tehlikeli olduğunu, dikkatli ve uyanık olmalarını hatırlattı. Cephaneyi taşıyanların kadın olduğunu öğrenen Dişikitli Kara Abbas ve adamları cephane kafilesini avlayabilmek için acele etmiyor, “kafiledekiler kadın, biraz sonra yol yorgunluğundan bir yere çökerler”’ diye önemsemiyorlardı. Kafileyi gizlice takip eden eşkıya kılavuzları, kafilenin konakladığı yeri Kara Abbas’ın kulağına fısıldadı… Gece yarısında kafileye baskın yapılacağı haberi eşkıyalar arasında kulaktan kulağa duyuruldu. Eşkıya bozguncuları, “Bunlar kadın, uykuya dayanamazlar, şimdiye uyumuşlardır, uyanık olanlar da bizim sıktığımız silah sesinden korkup kaçar, silahlara el koruz.” diye kafileye doğru ağır ağır yol aldılar. Eşkıyayla çarpışma... Eşkıya başı Dişikitli Kara Abbas havaya ateş edip kadınlara, “Kağnıları, atları, katırları, camızları bırakın gidin! Sizin canınıza zarar gelmeyecek” diye seslendi. Halbuki kadınların hepsi çok iyi birer nişancı idi. Eşkıyanın silah sesini duyar duymaz kayaların ardına kendilerini siper edip, omuzlarına dayadıkları mavzerin tetiğinden parmaklarını çekmeden eşkıya bozuntularıyla çarpışmaya başladılar. Haramiler de pes etme niyetinde değildi. Akılları, Çukurova cephesine gidecek cephanede ve yiyeceklerde idi. Müfreze komutanı Feride Hanım, yüksek sesle arkadaşlarına “Türk kadınının gücünü eşkıya bozuntuları da görsün, emanet sandıklarında bitmeyen silah ve cephane var. Biz ölmedikçe bu kutsal emanetleri alamazlar, merminiz bitince sandıklardan alabilirisiniz, yeter ki kutsal bildiğimiz emaneti bu asker kaçaklarına teslim etmeyin arkadaşlar” diye emirler yağdırıyordu. Her tarafı barut kokusu sarmış, gecenin bir vakti silah sesleri ta dağların öteki yüzünden duyuluyordu… Dağlar silah sesinden birbirine kavuşuyordu. Kadınlar müfrezesi tarafından eşkıyaya öyle ateş ediliyordu ki sanki bir tabur asker makineli tüfekle ateş etmekteydi. Adeta kadınların yanında gölge gibi, eşkıyaya ateş eden, görünmeyen birileri vardı. Yüzünü görmediği, arkadaşı sandığı birisi boşalan şarjörü alıyor, dolusunu yanına bırakıyordu. Arkadaşlarının boşalan şarjörlerine mermi doldurup yardımcı olduğuna Feride Hanım seviniyordu. İçinden de “Bu Zehra Hatun’dur” diyordu. Biran anda gökyüzünde ay kendisini gösterip zifiri karanlık gitmiş, ışığını yeryüzüne masumca yaymıştı. Eşkıyanın ateş hattı daha da görünür hale gelmişti... Korku, heyecan ve sevinç, ışık veren mehtabın altında toplanmıştı. Kadınların silahlarından kan kusmuş, eşkıyayı hallaç pamuğuna çevirmişlerdi. Kendilerin yanında olan yardımcı gölgeler de bir anda yok olmuşlardı. Ateş ve barut kokusunun içinde kalıp “Yandım anam! Kadınlar tarafına destek geldi” diyen soyguncu eşkıya güruhu öleceklerini anlayıp kaçıp canlarını zor kurtardılar… Karşı taraftan silah sesi gelmese de Feride Hanım ve arkadaşları sabaha kadar elleri tetikte uyumamışlardı… Sabah gün ağarmasıyla birlikte, Kadınlar zaferlerini sevinçle birbirile- rini kucaklayarak kutlamışlardı. Ulukışla’ya varış ve emaneti teslim etme... Kağnı üzerindeki emanetleri yenide gözden geçirdiler. Akan sudan yüzlerini yıkayan müfreze, “Durmanın zamanı değil, bir an evvel yola çıkalım” deyip kağnıları, katırları, atları yola sürdüler. Yolda, eşkıya sohbeti açılmış, Feride Hanım, “Zehra Hatun boş şarjörleri ne çabuk doldurup veriyordun, bu kadar hızlı olacağını tahmin etmek zor” demişti. Zehra Hatun da heyecanla, “Ben, senin yanında değil, yukarı taraftaydım; bize mermiyi taşıyan sen zannediyordum Feride Hanım” diye şaşkınlığını ifade etmişti. Ortalık casus kaynıyordu, karşılaştıkları insanlarla konuşmadılar. Dağları aşıp, düz ovayı geçip Nihayet Ulukışla’ya geldiler. Müfrezede bulunan mızrak duruşlu kadınların yorgun yüzleri gülmüştü. Kayseri Anadolu Müdafaa-i Vatan Cemiyeti kadınları ne kadar yorgun olsalar da hayvanların üzerindeki cephane ve erzakları kendileri de kayıp vermeden Ulukışla Askerlik Şubesi’ne ulaştırmışlardı. Kağnılarda ve hayvanlarda yüklü cephaneyi ve erzakı Ulukışla Askerlik Şube Başkanı Teğmen Tahsin Bey’e teslim ettiler. Büyük önder diyor ki! Millî Mücadelenin bu muhteşem kadınları için son sözü Mustafa Kemal Paşa söyler: “Erkeklerden kurduğumuz ordumuzun hayat kaynaklarını kadınlarımız işlemiştir. Çift süren, tarlayı eken, kucağındaki yavrusu ile yağmur demeyip, kış demeyip cephenin ihtiyaçlarını taşıyan hep onlar, hep o yüce, o fedakâr, o ilahi Anadolu kadını olmuştur. Bundan ötürürü hepimiz bu büyük ruhlu ve büyük duygulu kadınlarımızı şükran ve minnetle sonsuza kadar aziz ve kutsal bilelim.” 43 SANAT TARİHİ Edirne’de Kadınlara Ait Bazı Şâhideler-II Mehmet KÖKREK* Edirne’deki diğer hotozlu şahidelerin tamamına yakını, neredeyse hiç bir süs öğesine sâhip değildir. Bu örneklerde şâhidenin nihâyetlendiği başlığın hotoz olduğu, form îtibariyle, vurgulanmış ve bunun dışında her hangi bir uygulamada bulunulmamıştır. Yazı dizisinin bir önceki bölümünde de arz edildiği üzere evlenme çağına eren fakat gelin olmadan göçen Osmanlı kadınları için 17.y.y.’dan îtibâren îmal edilen şâhidelerin çok büyük bir kısmı hotoz adlı serpûş ile sonlanır. Osmanlı toplumunda daha ziyâde Hristiyan tebaa tarafından kullanılan ve Rumca bir isimlendirme ile “istifan” denilen baş giysisi de tıpkı hotoz gibi gelinlik çağına eren kadınlar tarafından kullanılırdı.1 Moğollar tarafından kullanılan “boytag” adlı serpûşla mukâyese edilen2 hotoz, aslî îtibariyle Orta Asya’dan beri Türk kadınları tarafından kullanılan kadim bir başlıktır.3 Aslı kotâz ()قوتاز, kâytâz ( )قايتازolan4 hotozun birçok çeşidi mevcuttur. Hotoz çeşitlerinin bazıları şunlardır; saraylı hotozu, çimdik hotoz, Kürdî hotoz, felek tabancası hotoz, Zeyrek yokuşu hotoz, dudu burnu hotoz, gelin sorguçlu hotoz.5 Hotozların şâhidelerde görülmeye başladığı 17. asırda mezkûr kadın başlığının alt kısmı dar ve üstü geniş olacak şekilde îmal edilmiştir.6 Osmanlı şâhidelerinde görülen hotozların da neredeyse tamamı 17.y.y. hotoz modasına uygun olarak üretilmişlerdir. Edirne’de görülen hotozlu şâhide numûneleri, Osmanlı coğrafyasında görülen yekdiğerlerinden tipolojik cihet îtibâriyle ayrılırlar. Ayrıca Edirne’de görülen hotozlu şâhideler, süs öğeleri bakımından, İstanbul’daki örneklerden ayrılırlar. İstanbul’daki hotozlu şâhide örneklerinde görülen ve son derece geniş bir envanter yelpazesine sâhip olan takılar, Edirne’deki numûnelerin neredeyse hiç birinde görülmemektedir ki bu durum İstanbul’un başkent olması ile açıklanabilir. Edirne’de tespit edebildiğimiz hotozlu şâhide örnekleri arasından iki tanesi hotozunun arz ettiği sanatlı ve estetik görünüşü ile diğerlerinden ayrılır. Bu iki örnek arasından Üç Şerefeli Câmi hazîresinde bulunan, hicrî 1138 (m.1725-26) tarihli, Zeynep adlı bir hanıma ait şâhidenin nihâyetlendiği hotozunun her iki yanında da görülen sorguçlar son derece ilgi çekici olup, Edirne’deki üç adet sorguçlu hotoz numûnesinden biridir.7 Merhûmenin ölüm tarihi Rıdvan adlı birisi tarafından ebcetle verilmiş olup, ebcedin verdiği tarih ile şâhide üzerinde rakamla verilen tarih birbiri ile örtüşmektedir. Mevzûubahis olan şâhidenin kitabe kısmında günümüz harfleri ile şu ibâreler mahkûktur: Ruhuna el-Fâtihâ Şikâfte-i gonca-i bâğ-ı siyâdet soldu hayf Zehri ol derd-i yetimi hâke ğaltân eyledi Dedi ol mürg-i heştin tarihin Rıdvan bu dem Cân-ı Zeyneb gülistân-ı adne tayarân eyledi ()جان زينب كلستان عدنه طيران ايلدى sene 1138 Yüzbaşı Mustafa Ağa’nın kızı Fehime hanıma ait hotozlu şâhide. Sanat Tarihçisi * 44 Edirne’nin sanatlı ve estetik hotozlu şâhidelerinin bir diğeri ise günümüzde Edirne Türk-İslâm Eserleri Müzesi’nin bahçesinde teşhir edilen “Ayşe Hanım”a ait, hicrî 1255 (m.1839-40) tarihli şâhidedir. Şâhidenin kitabe kısmını kuşatan çiçek şekilleri ve hotoz kısmı üzerinde bulunan tasvirler son derece zarif bir görüntü arz etmektedir. Mezkûr şâhidenin kitabe kısmında mahkûk bulunan ibârelerin günümüz harfleri ile yazılışı Yeni Ufuklar, sayı 28 SANAT TARİHİ şöyledir: Fâtihâ Mîrahûr-ı evvel hazret-i şehriyârî Rütbe-i celîlesiyle surre-i hümâyun-ı Şâhâne emini el-hâc Ahmed Bey Hazretlerinin kerîme-i muhteremeleri Ayşe hanım ruhiçün 1255 Edirne’deki diğer hotozlu şahidelerin tamamına yakını, neredeyse hiç bir süs öğesine sâhip değildir. Bu örneklerde şâhidenin nihâyetlendiği başlığın hotoz olduğu, form îtibariyle, vurgulanmış ve bunun dışında her hangi bir uygulamada bulunulmamıştır. Horozlu Bayır sokak ile Ağaç Pazarı caddesi’nin kesiştiği yerde bulunan Keresteci Said Efendi Çeşmesi’nin hemen arkasında bulunan “Fehime Hanım”a ait hicrî 1283 (m.1866-67) tarihli şâhide bu tip şâhidelerden biridir. Yüzbaşı Mustafa Ağa’nın kızı Fehime’ye ait mezkûr şâhidenin kitabe kısmının günümüz harfleri ile yazılışı şöyledir: Fâtihâ Bir gonca-i zîbâ idi âh gül benzi soldu Mürg-i ruhu pervaz idüb bağ-ı adne kondu Yüzbaşı Mustafa Ağa kerîmesi Fehime hanım Peder û mâderin hasrette koyub yüzün bekâya döndü 1283 Surre Emîni Ahmet Bey’in kızı Ayşe Hanıma ait hotozlu şâhide. Aynı şekilde sâde olan ve tıpkı Fehime hanım gibi bir asker kızı olan Melek Fûrîz Hanım’a ait hicrî 16 Ramazan 1281 (m.12 Şubat 1865) tarihli şâhidenin kitabe kısmında günümüz harfleri ile şunlar yazmaktadır: Fâtihâ Kazak Alayının binbaşısı Murad Bey kerîmesi merhûme Melek Fûrîz hanım ruhuna fî 1281 Nun 16 Bademlik Kabristanı’nda bulunan bir başka hotozlu şâhide numûnesi ise hicrî 1229 (m.1813-14) tarihli olup, Abdullah kızı Emetullah hanıma aittir. Bundan evvel arz edilen üç örnekte de şâhide sâhibelerinin babaları ya asker ya da devlet görevlisiydi. Fakat bu şâhide sâhibesinin babası hakkında elimizde hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Mevzûubahis şâhidenin kitabe kısmında mahkûk bulunan ibârelerin günümüz harfleri ile yazılışı şöyledir: Fâtihâ Nev civânım eyledi azm-ı bekâ Kabrini gülşen ide Bârî Hüdâ Merhûme ve mağfure Emetullah bint-i Abdullah Ruhuna 1229 Şâh Melek Câmi hazîresinde bulunan hicrî 1248 (m.1832-33) tarihli şâhide de süs unsurlarından mahrum bir numûne olarak karşımıza çıkmaktadır. İbrahim Ağa kızı Fâtıma-üz’Zehra’ya ait mezkûr şâhidenin kitabe İbrahim Ağa kızı Fatıma’ya ait hotozlu şahide. 45 MAKALE Abdullah kızı Emetullah’a ait hotozlu şâhide. Ali kızı Nefise’ya ait hotozlu şâhide. kısmında mahkûk bulunan ifâdelerin günümüz harfleri ile yazılışı şöyledir: Fâtihâ Şol kader kim âşkı Kurân idi Leyl û nehâr bülbül gibi efgân idi Merhumet’un ve mağfuret’un-lehâ Fâtıma üz’Zehra bint-i İbrahim Ağa ruhiçün 1248 Bademlik Kabristanı’nda bulunan bir başka hotozlu şâhide örneği ise diğer bütün örneklerden daha eskidir. Ayrıca diğer numûnelerde görülen ve Edirne’de şâhide sanatının alâmet-i fârikalarından olan Fatiha v.b. ifâdelerin kitabe başına konma adetine bu şâhidede uyulmamıştır. Son derece sâde ve bir o kadar da kaba bir görüntü arz eden hicrî 1176 (1762-63) tarihli şâhide, Nefise(?) adlı bir hanıma aittir. Şâhidenin kitabe kısmında görmeye alıştığımız satır çizgileri bulunamamakta ve şâhide sâhibesinin babasının adı, kitabedeki diğer ifâdelere nazaran çok daha büyük hakkedilmiştir. Mezkur şâhidenin kitabe kısmında mahkûk bulunan ibârelerin günümüz harfleri ile yazılışı şöyledir: Nefise(?) bint-i Ali 1176 Verilen örneklerden ve dahi yazının başında da ifâde edildiği üzere hotozlu şâhideler evlilik çağına gelip, gelin olamadan vefat eden kadınlara ait şâhidelerde görülmektedir. Edirne’de bu tip şâhidelerin sayısı İstanbul’a oranla az ve kompozisyon îtibariyle de onların son derece gerisindedir. Edirne’deki hotozlu şâhide örneklerinin kitabeleri, tıpkı Edirne’de bulunan diğer 46 Binbaşı Murat Bey kızı Melek Fûrîz hanıma ait hotozlu şâhide. şâhidelerin de büyük kısmında görüldüğü üzere, Fâtihâ v.b. ile başlar. Edirne’deki bazı kadın şâhidelerini ve onların bazı husûsiyetlerini beyan etmek için ile kaleme aldığımız ve ilk iki kısmının neşredildiği bu yazı dizisi devam edecektir. 1 İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara 2006, s.772 2 Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, C.I, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1971, s.89 3 Konya’da kain Karatay Medresesi’nde faaliyet gösteren Karatay Çini Eserler Müzesi’ndeki hotozlu bir Selçuklu çinisi için bknz: Mehmet Önder, “Selçuklu Devri Kadın Başlıkları”, Türk Etnografya Dergisi, S.XIII, İstanbul 1973, s.4 4 Ahmed Vefik Paşa, Lehce-i Osmânî, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet 1306, s.390 5 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü, C.I, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1983, s.817 6 Sevgi Gürtuna, Osmanlı Kadın Giysisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999, s.22 7 Bu şâhide daha evvel Ayşegül Arslan tarafından hazırlanan yüksek lisans tezinde neşredilmiştir. Tez sâhibesi bu şâhideyi, sehvî olarak, erkek taşı olarak takdim etmiş ve kimlik kısmına da “belirlenemedi” kaydı düşmüştür. Şâhide kimliğinin belirlenemediği bir durumda şâhideyi bir erkeğe mâl etmek hayretâver bir davranış olsa gerekir. Zann-ı gâlibimize göre metinde günümüz harflerine aktararak paylaştığımız kitabe bölümünün sondan bir önceki satırında geçen “Rıdvan” ismi, müellifi şaşırtmış ve şâhidenin bir erkeğe ait olduğu yolundaki hatalı hükmü vermeye sevk etmiştir. Fakat kitabenin son iki satırına dikkat edilecek olunursa; sondan bir evvelki satırda ismi zikredilen Rıdvan’ın, ebcet ile tarih düşen kişi olduğu kolaylıkla takdir edilebilir. Bu satırın hemen altında, yani kitabenin son satırında, mahkûk bulunan “Cân-ı Zeyneb gülistân-ı adne tayarân eyledi” ifâdesi de şâhide sahibinin bir kadın olduğunu sarâhaten göstermektedir. Ayrıca mezkûr şâhide kitabesinin ilk satırının iptidâsında geçen “şikâfte” kelimesi, müellif tarafından ve sehven “şukufte” olarak okumuştur. Tamamı için bknz: Ayşegül Arslan, Edirne Üç Şerefeli Câmi Haziresi Mezar Taşları, Yayınlanmamış Master Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007, s.435 Yeni Ufuklar, sayı 28 TARİH Bizans’ın suyu nereden gelirdi? Dursun YILDIZ* Özdemir ÖZBAY** İstanbul Su Sistemi, Dr. Gülfettin Çelik’in hazırladığı “Vakıf Su Tahlilleri Su Hukuku ve Teşkilatı” adlı çok kapsamlı bir çalışmada incelenmiştir. İstanbul Su Külliyatı’nın XIV. cildi olan ve çok titiz bir araştırmayla hazırlanan bu çok değerli kitap birçok esere kaynaklık yapacak özelliktedir. Osmanlı İmparatorluğu’nda suyun en fazla kullanıldığı ve bazen su sıkıntısının çekildiği şehirlerin başında şüphesiz İstanbul gelirdi. Bu nedenle İstanbul’a son derece özen gösterilmiş, özel komisyonlar kurulmuş, detaylı krokileri ve haritaları çizilmiş ve hatta İstanbul Terkos İdaresi’ndeki su yollarında meydana gelebilecek herhangi bir tahribat veya zarardan anında haber alınabilmesi için mezkûr su yolları boyunca İstanbul Su Şirketi tarafından telefon hattı tesis edilmiştir (1). Bütün bunlara rağmen özellikle Osmanlı’nın son dönemlerinde İstanbul’un su ihtiyacını gidermede güçlük çekilmiş ve bazı mahallelerde halk susuzluktan mustarip olmuştur (2). Bu nedenle İstanbul’daki su hizmetleri Osmanlı’nın su konusundaki uygulamaları ve aldığı önlemler için çok iyi bir örnektir. Ancak İstanbul’un su yönetimini sağlıklı olarak incelemek için tarihsel bir bakışa ihtiyaç vardır. Bundan dolayı da özet olarak İstanbul’un su hizmetleri tarihi ile başlangıç yapmayı uygun gördük. İstanbul’un Kuruluşu ve Roma MÖ 680 yılında Yunanistan’dan gelen Megaralılar Marmara Denizi’ni geçerek bugünkü Kadıköy’de, MÖ 660’larda ise komutanları Bizans önderliğinde yola çıkan Megaralıların diğer bir kolu bugünkü Sarayburnu’nun olduğu yerde yerleştiler (3). İşte bu küçük yerleşimler İstanbul’un çekirdeğini oluşturdu. MÖ 202’de MakedonSu Politikaları Uzmanı, HPA Başkanı Avukat, DSİ Eski Başhukuk Müşaviri * ** yalıların tehdidinden korkan bu yerleşimler Roma’dan yardım istedi. Daha sonra MÖ 146’da bu küçük yerleşimlerin oluşturduğu Bizantion kenti Roma’nın egemenliğine girdi. 73 yılında ise Roma’nın Bithynia-Pontus eyaletine bağlandı. Kentteki sur inşaatlarına, hipodroma, yeni binaların yapımına ve sokakların düzenlenmesine MS 200’lü yıllarda başlandığı bilinmektedir. MS 330 yılında Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkenti olan İstanbul bu yeni konumu ile dünya kültürü ve siyasetinin önemli bir merkezi hâline geldi. I. Constantinus (324-337), Romalı soyluları Bizantion’a çağırarak kentin Romalı nüfusunu artırdı. Yeniden bir imar hamlesi başlatıldı. Limanlar ve su tesisleri yeniden düzenlendi. Kent içi su dağıtım sistemlerinin temelleri atıldı. Savunma için yeni bir sur yaptırıldı. Hipodrom (4) inşaatı tamamlandı. Önceleri Nea (Yeni) Roma adı ile anılan kentin adı 330 tarihinde Konstantinopolis olarak ilan edildi (5). Önce Aya İrini, ardından 360 yılında da Ayasofya kiliselerini yaptıran I. Constantinus, kenti Hristiyan dünyası için önemli bir merkez hâline getirdi. Bizans Döneminde İstanbul Bizans İmparatorluğu 395 yılında ikiye ayrıldı. Adriyatik’in batısındaki Batı Roma’nın 476’da yıkılmasından sonra Doğu Roma İmparatorluğu, Bizans İmparatorluğu’na dönüşmüş ve İstanbul da, bu yeni imparatorluğun başkenti hâline gelmişti. 6. yüzyılın ortaları (6), Bizans İmparatorluğu ve İstanbul için yeni bir yükseliş döneminin başlangıcıydı. Ancak 543’te kentte görülen veba salgını nüfusun yarısının ölümüne sebep olacaktı. 7, 8 ve 9. yüzyıllar İstanbul için kuşatılma yılları oldu. 1204’te kent, Haçlılar tarafından ele geçirildi ve yağmalandı. Bu işgal ve yağma sonrasında Orta Çağ’ın en büyük kenti 40-50.000 nüfuslu, yoksul ve harabe bir kente dönüştü. Buondelmonte, Latin işgali sonrasında İstanbul şehrinin perişan hâlini hatıratında anlatıyor. Planda da pek bina görünmüyor. Birçok eski eserin, Ayasofya dâhil kiliselerin harap hâlde olduğunu anlatıyor. Birçok binanın da metruk hâlde viraneleşmiş olduğunu belirtiyor. Bu bilgiler, 1432’de şehri ziyaret eden Bruquiere ve 1437’de gelen Venedik’li Tafur tarafından da teyit ediliyor. Onlar da benzer şeyleri söylüyorlar. Bununla beraber Galata cihetinde, Ceneviz kolonisinin bir yüzyıl önceki konumuna göre daha geniş bir alana yayılmış olduğu anlaşılıyor. Papaz Buondelmonte’nin 1410-1415 arasında olduğu tahmin edilen ziyareti sırasında yapmış olduğu İstanbul planı. Bu dönemden sonra İstanbul sürekli küçülmeye ve fakirleşmeye başladı. Şehrin soylu ve zenginleri İznik’e 47 MAKALE göç etti. Latin İmparatorluğu sadece İstanbul ve yöresinde egemenlik kurabildi. 1261 yılında Palailogos Hanedanı, İstanbul’u tekrar ele geçirdi ve böylece İstanbul’daki Latin dönemi sona erdi. Doğu Roma, Bizans (7) olarak 1453 yılına kadar yaşadı. Doğu Roma’nın Başkentine Su Nereden Gelirdi? Roma ve Bizans döneminde İstanbul’un su ihtiyacı, Hadrianus döneminde (117-138), Istıranca Dağları’ndan; Konstantinus döneminde (324-337) yine Istırancalardan; Valens döneminde (364-378) Belgrad Ormanları’ndan ve Theodosius döneminde (379-395) yine Belgrad Ormanları’ndaki dört ana su kaynağından karşılanıyordu (8). Strzygowski ve Forchheimer, İstanbul’un Bizans dönemi su yapılarını anlattıkları Die Byzantinischen Wasserbehalter von Konstantinopel (1893) isimli kitapta, Belgrad Ormanları’ndaki bendlerde toplanan suların, boru hatları ile alınarak Haliç’e akan iki derenin bulunduğu vadiler üzerinden su kemerleri yoluyla taşınarak Eğrikapı’ya kadar getirildiğini, yazarlar. Su buradan da kente dağıtılmak üzere üç ayrı semtteki (At pazarı, Yenibahçe, Ayasofya) havuzlara ve taksimlere ulaşırdı. Burada İstanbul kentinin tarihsel nüfusu ile bağlantılı bir su temini analizi için parantez açmak gerektiğini düşünüyoruz. Birçok makalede Fetih sırasında İstanbul’un nüfusunun 50 000 civarında olduğu ve su sıkıntısı çekildiği yer almaktadır. Bu nedenle de Fatih’in eski su yollarını onarttığı ve yeni su yolları yaptırdığı bilinmektedir. Ancak Fatih’in bu kararı İstanbul’un o dönemki acil su ihtiyacından daha çok İstanbul’un nüfusunun ve su talebinin artacağına yönelik bir öngörüden kaynaklanmıştır. Diğer bir husus ise İstanbul’un fetihten önceki nüfuslarının ortaya koyduğu su talebi tablosudur. İstanbul’un fetih öncesindeki nüfus tahminlerini ve kentin tarihçesini veren yayınlar incelendiğinde; özellikle 6. yüzyılın ortalarında Doğu Roma İmparatorluğu’nun yükseliş döneminde kentin nüfusunun yaklaşık 500 000 olarak tahmin 48 edildiği görülmektedir. Daha sonra veba salgını, kuşatma altında geçen 7. 8. 9’uncu yüzyıllar ve 1204’teki Latin işgal ve yağması kentin nüfusunun hızla azaldığı bir dönem olmuştur. Ancak bazı tahminlerde yine onuncu yüzyılın ortalarından on ikinci yüzyılın başlarına kadar 400.000’i aşan nüfusu ile İstanbul’un yine dünyanın en büyük şehri olduğu yer almaktadır. Bu dönemlerde İstanbul’da 400.000- 500.000 kişinin yaşadığı tahmini doğru ise bu nüfusun nerede barındığının ve su ihtiyacının nereden ve nasıl temin edildiğinin de açıklanması gerekir. Bu nüfusun abartılı olduğu ve yarısının yaşadığı kabul edilse bile bize o dönemde İstanbul’daki gelişmiş su altyapısının nedenini göstermektedir. Aslında İstanbul’un 330 yılında Doğu Roma’nın başkenti olarak ilan edilmesi ve Roma’lıların kente çağrılması, Kiliselerden su yollarına ve hipodroma kadar büyük bir imar hamlesinin başlatılması, bu dönemde nüfusun arttığını düşünmemiz için yeterlidir. Bunun yanı sıra, o dönemde tamamlanan hipodromun 100.000 kişilik oluşu da bu düşünceyi desteklemektedir. Ayrıca Doğu Roma döneminde İstanbul, Hristiyanlığın merkezi hâline geldikçe Hristiyan nüfus için bir çekim merkezi olmuştur. Bu da kentin nüfusunun artışında etkili olmuş olabilir. Buda şehrin suya ola ihtiyacını artırmıştır. Bu konuda Prof. Dr. İlhan Avcı şöyle der: “İstanbul’da başlangıçta ihtiyaç duyulan suyun, genellikle yerleşim alanı içinde açılan kuyulardan ve yüzeysel yağmur sularının toplandığı sarnıçlardan sağlanmış olduğunu görüyoruz. Daha sonra, milattan sonraki ilk yıllardan itibaren şehrin batıya doğru genişleyerek büyümesi ve nihayet 330 yılında Roma İmparatorluğu’nun başşehri olmasıyla gelişen şehre ve artan nüfusa tarihî yarımada sınırları içindeki sınırlı su kaynakları yetmez olmuş ve değişik Roma Hükümdarları döneminde yerleşim alanının dışından su transferlerini sağlayan isale tesisleri inşa edilmiştir” (9). Roma ve Bizans’ın Su Altyapısı Bu açıklama da dâhil olmak üzere yukarıdaki değerlendirmelerimizin tümü o dönemde İstanbul’da büyük Yeni Ufuklar, sayı 28 TARİH bir nüfusa su temin edildiğini ve bunun için bir su temini altyapısının bulunduğunu düşündürtmektedir. Aslında Roma İmparatorluğu su sistemleri konusunda oldukça ileriydi. MS 3. ve 4. yüzyıllarda Roma kentine su getiren ve toplam uzunluğu 500 km’yi bulan on bir su yolu inşa etmişti. Roma döneminin uzun mesafe su iletim sistemlerinden büyük bir bölümü İtalya dışında, bazıları Akdeniz ülkelerinde, bazıları da orta Avrupa ülkelerinde görülür. Bu su yollarının en uzunu 130 km ile Kartaca su yollarıdır (10). Roma’nın bu su iletim sistemlerinden bazıları da İstanbul’dadır. Araştırmacılardan M. Sabri Doğan ve İlhami Yurdakul, Osmanlı ve İstanbul Suyu ile ilgili eserlerinde Roma ve Bizans İmparatorluğu devrinde İstanbul’un büyük ve düzenli bir su şebekesine sahip olduğunu belirtmektedir (11). Tüm bu nedenlerle 500 000 kişi olmasa da Fetih’ten çok önceleri İstanbul’da yaklaşık 100 000-120 000 civarındaki bir nüfusa su temin edildiği söylenebilir. Bizans döneminde 7. ve 8. yüzyıllarda, şehir surları dışındaki Romalılardan kalma su tesisleri doğal afetler ve saldırılar sonucu ağır hasarlar görmüş ve kullanılamaz hâle gelmiştir. Özellikle 4. ve 5. yüzyıllarda yapımına ağırlık verilen kapalı ve açık sarnıçlar, Bizans döneminde şehrin dış su kaynaklarına bağımlılığını azaltmak için inşa edilen su yapıları olmuştur. Nitekim 1204’teki Latin istilasında, şehre dışarıdan su sağlayan isale hatları tamamen kullanılamaz hâle gelmiştir (12). Bu da daha önce yapılan açık ve kapalı sarnıçların ne denli gerekli olduğunu ortaya koymuştur. İstanbul’da 1 milyon Metreküplük Su Deposu Bizans döneminde 70’den fazla üstü kapalı sarnıç (13) yapılmıştır. Üstü kapalı sarnıçların kapasiteleri toplam 200.000 m3’tür. Bu dönemde üstü kapalı sarnıçlara ilaveten üstü açık sarnıçlar da yapılmıştır. Aetio (Vefa Stadı), Aspor (Çukurbostan) ve Hagios Makios sarnıçları bilinen en büyük üstü açık sarnıçlardır. Üstü açık sarnıçların yıllık su verimleri toplamı ise 800.000 m3tür (14). İstanbul’da o dönemde üstü açık ve kapalı olarak bilinen tüm sarnıçlarda yaklaşık 1 milyon m3 su depolanabildiği görülmektedir. Bu da kişi başına günde 25 litre su tüketimi (15) alındığında 200.000 kişilik bir nüfusun 200 günlük su ihtiyacını karşılamaya yetmektedir. Hasara uğramış olsa da kentte büyük bir nüfusa hizmet etmiş bir su altyapısının bulunması Osmanlı’nın işini oldukça kolaylaştırmıştır. Bu altyapı Fetih’ten hemen 25 yıl sonra 5 katına, 50 yıl sonra da 7-8 katına çıkan İstanbul nüfusuna su temininde yararlı olmuştur. Tarihsel olarak günümüzde de İstanbul’un önemi bu kente acil su teminini, suyun temini de İstanbul’un önemini arttırmıştır. Bu nedenle İstanbul’u yönetenler her zaman bu kente su temini için çok fazla çaba sarf etmiştir. Ancak Prof Avcı’ya göre “Hemen her dönemde gösterilen bütün çabalara rağmen, Romalılardan günümüze kadar İstanbul’daki su sorunu bir türlü çözülememiş ve 2000’li yıllara gelindiğinde de bu sorunun uzun vadeli çözümü için, “Bulgaristan sınırından başlayıp Bolu sınırına kadar uzanan bir alanda kullanılabilir ne kadar su kaynakları varsa, bunların hemen hepsinin toparlanıp İstanbul’a getirilmesi” gibi radikal bir yaklaşım ve uygulama içine girilmiştir” (16). Bu nedenle de İstanbul’un tarihsel gelişim süreci boyunca su konusu hep gündemde kalmış ve hatta kentin gelişmesinde en etkili unsurlardan biri olmuştur. Kaynakça (1) MV. 6, 146, 8 Zilkade 1328 (11.11.1910). (2) Prof. Dr. M. Mehdi İlhan, “Osmanlı Su Yollarının Sevk ve İdaresi” s. 60 http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18.940.11700.pdf. (3) İstanbul’un Tarihçesi, http://istanbuluntarihi.com (Erişim 12 Nisan 2012). (4) 100 bin kişilik hipodromun genişliği 117, uzunluğu ise 480 metreydi. (5) İstanbul’un Tarihçesi, http://istanbuluntarihi.com (Erişim 12 Nisan 2012). (6) İmparator I. Jüstinyen dönemi. (7) Bizans İmparatorluğu kavramı ilk defa Alman tarihçi Hieronymus Wolf ’un kullanmıştır. Wolf bu kavramı “Corpus Historiae Byzantinde” (basım yılı 1557) adlı eserinde kullanmıştır. İmparatorluk yıkılmadan önce ve 1557’ye kadar hiçbir dönmede kullanılmamıştır. İmparatorluğun adı Latince: Imperium Romanum, sonrada Yunanca Basileía tôn Rhōmaíōn olarak ifade edilmiştir. Doğu Roma halkı hiçbir zaman Bizans adını kullanmamış olup Türkler ve Araplar da onları Romalı anlamında Rum kelimesiyle tanımlamıştır. (8) Kâzım Çeçen, İstanbul’un Osmanlı Dönemi Su Yolları, (haz. Celal Koray), İstanbul, 1999, s. 21-23. (9) İlhan Avcı “İstanbul’un Tarihsel Gelişim Sürecinde Öne Çıkan Bir Öge: Su”, Türkiye Mühendislik Haberleri Dergisi, Sayı: 413, TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası Ankara 2001. (10) M. Sabri Doğan, İslam Su Medeniyeti ve Konya Suları. Nüve Kültür Merkezi. Konya, 2004, s. 4. (11) İlhami Yurdakul, Aziz Şehre Lezizi Su Dersaadet (İstanbul) Su Şirketi (1873-1933) İstanbul 2010, M. Sabri Doğan a. g. e. (12) Kâzım Çeçen, a. g. e., s. 26. (13) Yerebatan (Basilika), Binbirdirek (Philoxenus) ve Acımusluk Sarnıçları, bilinen en meşhur üstü kapalı sarnıçlardır. (14) M. Tevfik Göksu, “Kuraklık ve Su Yönetimi Sunumu”, http://www. tusiad.org.tr/__rsc/shared/file/TevfiGoksu.pdf (15) Günümüzde bir insanın yaşayabilmesi için en düşük tüketim değeri. 49 SANAT ustalarının gözünden Batı’ya açılan serhad şehrimiz: EDİRNE Sahip olduğu tarihi mirasa bakıp, “Edirne, İstanbul’un Boğaz’dan yoksun ikizidir” dersek, çok da yanlış söylemiş olmayız herhalde. Antik yerleşim kalıntılarını bir kenara bıraksak bile Roma, Bizans ve Osmanlı dönemine ait tarihi eserler Edirne’yi kültürel miras anlamında farklı bir noktada tutuyor. Elbette günümüze ulaşan en önemli eserler, bir dönem başkentliğini de yaptığı Osmanlığı İmparatorluğu’na aittir Edirne’nin. Cumhuriyet döneminde yapılan eserler arasında ise Mimar Kemaleddin’nin imzasını taşıyan tarihi gar binası ilk akla gelen yerlerde arasındadır. Gar, 1910 - 1927 yılları arasındaki I. Ulusal Mimarlık Dönemi üslubunun özgün örneklerinden biridir. Elbette bir çırpıda kulliye, kervansaray, hamam, köprü ve de cami adı saymak mümkün Edirne ilimizde bulunan. Fakat herkes bilir ki, Edirne deyince Koca Sinan, Koca Sinan deyince de Selimiye’dir ilk anılan. Türk Mimarisi’nin dehası Koca Sinan’ın II. Selim adına yaptığı ve “Ustalık eserim” dediği Selimiye Camisi, UNESCO tarafından Dünya Mirası olarak tecsillenmiş anıtsal yapılarımızın en görkemlilerinden biridir. Doğaldır ki o dönem ve sonrasında kentte yapılan ve mimarı anlamda büyük değerler ifade eden başka yapılar, bu şahaserin gölgesinde çok da varlık gösterememiş ve hatta neredeyse görmezden gelinmiştir. Günümüze değil Selimiye hakkında çok yerli ve yabancı sanat tarihçileri, bilim insanları, mimarlar çok şeyler yazıp, söylediler. Muhakkak ki, bundan sonra da çok şeyler yazılıp, çizilecek. İstedik ki bu serhat şehrimizi usta objektiflerin kadrajında ve onların bakış açılarıyla sizlere ulaştıralım. Buyurun, ÇOFSAT ustaların gözünden Edirne, Selimiye ve diğer şaheserleri izlemeye... Keyifli seyirler... 50 Selahattin KALAYCI SANAT Dünya kültür mirasının köşe taşları sayılan uygarlıklardan Roma, Bizans ve Osmanlı’nın bir dönem hükmettiği Edirne, Türkiye Cumhuriye’nin Batı’ya açılan kapısı. Tarihin her döneminde farklı kültürlerin yoğun ilgisiyle karşılaşmış olması, bu kentimizi neredeyse ayrıcalıklı bir konuma getirmiştir. Hemen her medeniyetin izlerini barındıran ve yüksek bir turizm potansiyeline sahip olan Edirne denilince, elbette ilk akla gelen yer Selimiye Camii oluyor. Mimar Sinan’ın ‘ustalık eserim’ diye netilendirdiği bu mimari harika, yerli ve yabancı turistlerin en çok ziyaret ettikleri anıtsal yapılar arasında yer almaktadır. SANAT Enver AYDIN Edirne köprüleriyle de ünlü bir kentimiz. Meriç, Tunca, Fatih , Kanuni köprüleri başta olmak üzere birer mimari şaheser durumundaki Edirne köprüleri yerli ve yabancı turistlerin en çok ilgisini çeken yerler arasında gelmektedir. Adalet Kasrı da önemli anıtsal yapılardan biridir. Yeni Ufuklar, sayı 28 SANAT Mustafa Celal KILIÇMAN Estetiğin ve mimarî dehânın bir mabedde zirveye ulaştığı yerdir Selimiye Camii... Gündüz ayrı, gece ayrı bir görkemle kendini hissettirir âdeta. Serhad şehrimiz Edirne bu ulu mabedle özdeşleşmiş ve onunla anılır olmuştur nereydesye. Bir zarafet nişânesi denebilecek minareleriyle Türk’ün üstün sanat gücünü başka kanıta gerek bırakmayacak biçimde haykırır... DÜŞÜNCE İstişarenin önemi Necdet BAYRAKTAROĞLU Türkçe sözlüğün atası Kaşgarlı Mahmut’un (10081105) derlediği Divanu Lügati’tTürk’te “Geniş elbise parçalanmaz, danışmakla gelen bilgi ise bozuk ve kötü çıkmaz” ve “Danışıklı bilgi gittikçe artar, danışıksız bilgi ise eskir” denilmektedir. 54 İstişare herhangi bir konuda doğruya ulaşmak veya yaklaşmak için ehline sormak, danışmak, görüş alışverişinde bulunmak, fikir almak ve birlikte karar vermektir. İstişarede asıl hedef hakikatin gerçekleşmesi, netleşip ortaya çıkmasıdır. İnsan başkalarına muhtaç bir varlıktır. İstişare de muhtaç olma gerçeğinin ortaya konulmasıdır. Hayatımızdaki önemli meselelerde daha çok ihtiyacımız vardır. İsabetli görüşün, kararların ortaya çıkması için yapılır. Umumu ilgilendiren konularda ise istişare daha çok önemlidir. Dinimiz İslam büyük veya küçük her işte istişare ile karara varmayı emretmektedir. Kuranımız Şura suresi 38. ayetinde “Onlar işlerini aralarında danışarak yaparlar” denilmekte, Ali İmran suresi 159. ayetinde ise “…Yapacağın işlerde onların görüşlerini al. Sonra da karar verince de Allah’a dayan, çünkü Allah, kendine güvenip dayananları sever” denilmektedir. Allah Resulü Peygamberimiz de “Kendi düşüncenize göre hareket etmeyin”, “Yapacağı işi ehliyle istişare edene, o işin en güzeli nasip olur” demektedir. Hz. Enes anlatıyor. Bir mümin Allah’ın Resulüne, “Bana öğüt ver” ricasında bulundu. O da şöyle buyurdu: “Faydalı ve zararlı taraflarını düşünerek ve gerekli istişareleri yaparak işe başla. Yapacağın işin sonucunu hayırlı görürsen o işe devam et. Yok eğer o işte dine, ilme ve olgun akla aykırı bir uygulama içine düşmekten korkarsan hemen bırakıver.” Peygamberimiz Ali İmran’daki ayette “İş hususunda onlarla müşavere et” emri gereğince, önemli meselelerde sahabe ile istişarelerde bulunmuştur. Bedir, Uhud, Hendek Savaşlarında ve Hudeybiye Antlaşması gibi önemli konularda, sahabe ile istişare ederek karar almıştır. Akıl ve bilgi yönüyle insanların en mükemmeli olan Peygamberimize bile, Allah istişareyi emretmiştir. İslam idaresi istişare esası üzerine kurulmuştur. Herkesin görüşünün alınması gereklidir. Peygamberimiz yapılacak işlere herkesin ruhen ve fikren iştirakini istemiş “İstişare eden güvenlik içindedir” demiştir. Hz. Ebubekir de “İşlerinde Allah’tan korkanla istişare et; selamet bulursun” demektedir. Atalarımız “Ulu sözü dinleyen ulu dağlar aşar”, “Ulu sözü dinlemeyen uluya kalır”, “Akıl akıldan üstündür”, “Bilmemek ayıp değil, sormamak ayıp olur”, “Danışan dağı aşmış, danışmayan düz ovada yolu şaşırmış” demişlerdir. İstişare ederken kime, kimlere danışılmalıdır? Dinimizde istişare edilecek kişiler ve kişilerde hangi vasıflar olması gerektiği belirtilmiştir. Bu vasıflar şunlardır: a) Akıllı olmalı. “Akıllıya danışıp onu dinleyen doğruyu bulur, dinlemeyen pişman olur” (Hadis) b) İlim sahibi ve salih olmalı. “Salih olan alimlerle istişare edin” (Hadis) c) Tecrübeli ve işin ehli olmalı. “Ehline soran kişi hakiki yolu bulur” (Hadis) d) Fikri kuvvetli ve sıhhatli olmalı. “Eğer bin bilsen bile sormalısın bir bilene” e) Güvenli olmalı. “İstişare edilen güvenilen kişidir. Kendisine layık gördüğünü başkasına tavsiye eder.”, “Danışan yardıma kavuşur, istişare edilen emindir” (Hadis) Eski Türklerde devlet işlerini görürken danışmak, istişare etmek, aldıkları kararları topluma benimsetmek, doğru olanı yapmak ihtiyacını duymuşlardır. İstişareler Toy ve Kurultay denilen devlet işlerinin görüldüğü meclislerde yapılırdı. Orta Asya Türk devletlerinde Hükümdarlar Kaan, Han, Yabgu gibi unvanlar taşır, devlet başkanı olarak devleti düzenlemek, varlığını koruma ve Yeni Ufuklar, sayı 28 MAKALE Oğuzhan’ın meclisinin minyatürü halkın refahını sağlamakla görevliydiler. Bunları yaparken töreye uymak zorundaydılar. Törenin kaynağı ise halk, Han, Toy veya Kurultaydı. Han bu nedenle halka ve Toy veya Kurultaya bağlı olmak zorundaydı. Devlet meclisi Toy veya Kurultay, Han’dan sonra devletin iç ve dış sorunlarının istişare edildiği, kararların alındığı yüksek kuruldur. Toy geleneği Toy geleneğinin ilk olarak yapıldığı toplantılar Asya Hun İmparatorluğunda başlamıştır (M.Ö. 209-174). Devlet işlerinin görüldüğü üç büyük toplantı yapılırdı. Yılbaşı, ilkbahar, güz dönemlerinde olan bu toplantılarda istişareler yapılır, kurbanlar kesilir, ibadetler yapılırdı. Benzer şekilde diğer Türk devletlerinde Toyun yerine aynı şekilde Kurultay veya başka ad altında meclislerin olduğu istişarede bulunduklarını görüyoruz. Tabgaç devletinde “Nazırlar Meclisi”, Hazar devletinde “İhtiyarlar Meclisi”, Peçeneklerde “Komenton”, Tuna Bulgar devletinde “Millet Meclisi” istişarelerin yapıldığı önemli meclislerdi. Oğuz Türklerinde devlet işlerinin istişare edildiği Toyları görüyoruz. Toya başta hakan olmak üzere hakanın karısı Hatun, Ayguca (Hükümet Başkanı) prensler, buyruklar, Erkin, Tudun, İlteber denilen beyler katılırdı. Toyun üyelerinden Hatun, devlet işlerinde söz sahibiydi. Türk teşkilat yapısının temeli, birlik ve dayanışmaya önem veren bir toplum yapısına dayanıyordu. Bu güçlü yapı Toy, Kurultay gibi benzer, danışma istişare meclisleri ile yürütülüyordu. Ayrıca Türklerde bilge kişilere danışmak da değer verilen bir gelenekti. Bu husus Oğuz Türklerinin destanlarından olan Dede Korkut’ta şöyle ifade edilmekte: “Korkut Ata, Oğuz kavminin müşkülünü hallederdi. Her ne iş olsa Korkut Ataya danışmayınca yapmazlardı. Her ne ki buyursa kabul ederlerdi. Sözünü tutup tamam ederlerdi.” Türk Dil Tarihinin yazılmasını sağlayan, Türkçenin bilinmeyen pek çok konusunu aydınlatan, Türkçe sözlüğün atası Kaşgarlı Mahmut’un (1008-1105) derlediği Divanu Lügati’t-Türk’te “Geniş elbise parçalanmaz, danışmakla gelen bilgi ise bozuk ve kötü çıkmaz” ve “Danışıklı bilgi gittikçe artar, danışıksız bilgi ise eskir” denilmektedir. Türkistan’ın Balasagun şehrin- den Yusuf Has Hacib’in Türk-İslam Edebiyatının meşhur eseri Kutadgu Bilig’de akıl, bilgi ve danışma çok fazla anlatılmaktadır. Kutadgu Bilig’de “Akıl ve bilgiyle hareket eden iki dünyada kutlu olur”, “İnsan akıl ile yükselir, bilgi ile büyür. Her ikisi ile insan itibar görür” denilerek akıl ve bilginin değeri çok güzel ifade edilmiştir. 1082 yılında Kûhistan Sultanı Keykâvus bin İskender tarafından kaleme alınan ahlaki nasihatlerin olduğu Kabusname’de ise “Her işin evvelinde aklınla, bilinle danış, ondan ol, işi et. Zira padişahı, veziri, vüzerası akıl ve bilidir.” denilerek akıl ve danışmanın önemi belirtilmiştir. Selçuklularda da, önemli konularda büyük ve geniş katılımlı Kurultay düzenlenir ve istişarede bulunulurdu. Tuğrul Bey ve Çağrı Bey, Gazne Hükümdarı Mesut’u Dandanakan’da (23 mayıs 1040) büyük bozguna uğrattıktan sonra, Merv’de toplanan kurultayda eline bir ok aldı, bunu büyük kardeşi Çağrı Bey’e vererek kırmasını istedi. O, oku kolayca kırdı. Ok sayısı üçe çıkınca zorlandı, ama dört oku kıramadı. Tuğrul Bey, Selçuklu ailesi arasında birliğin lüzumunu göstermek maksadıyla yaptığını belirterek kurultaydakilere; “Birlik halinde 55 DÜŞÜNCE Evlilikte bir eş kadın veya erkek fark etmez, evinde eştir. Birbirleri ile istişare etmeleri aile saadetini de güçlendirecektir. Karı koca yuvanın, evliliğin parçalarıdır. Birbirlerini tamamlamaktadırlar. 56 kalmadıkları takdirde tek ok gibi kırılabileceklerini, Selçuklu ailesinin birleşik oklar gibi birlik içinde kalmaları halinde hiç kimsenin kendilerini yenmeye muktedir olamayacaklarını, cihanı bile fethedebileceklerini” söylemiştir. Sultan Alparslan da ilme ve ilim adamlarına çok önem verir, ulemaya devamlı danışırdı. Başveziri Nizamülmülk büyük bir alim idi ve Sultana ülkenin yönetiminde, savaş zamanlarında büyük danışmanlık yapmıştır. Melikşah da devrin alimlerine danışır, sohbet ederdi. Sultan Sencer de ilme ve alime çok değer verir, onlara devamlı danışırdı. Döneminde yaşayan büyük alim İmam Gazali ve Ahmed Namık-i Cami’nin tavsiyelerinden faydalanmıştı. II. Kılıçarslan istişareye önem verir, alimlere ve ulemaya danışırdı. Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev, Alaattin Keykubat ve diğer Selçuklu Sultanları da istişareye önem verir, alim ve ulemaya saygı gösterirlerdi. Osmanlı da ilme, alime ve istişareye çok önem verirdi. Divan-ı Hümayun istişare prensibine dayalı bir meclisti. Konular istişare edilir ve karar altına alınırdı. Osman Gazi Selçuklunun bir uç beyiydi. Bir karar alırken etrafındaki alimler ve beylerle istişare eder, ona göre davranırdı. Şeyh Edibali onun hem danışmanı hem de kayınpederi idi. Osman Gazi oğlu Orhan Gazi’ye nasihatinde, “Bildiklerini ulemaya danış, bir şeyi iyice bilmeden harekete başlama...” demiştir. Orhan Gazi de istişareye çok önem verirdi. Çandarlı Halil’in tavsiyesiyle devlet hazinesini kurmuştu. I. Murat da aynı vezirin tavsiyesiyle yeniçeri ocağını kurmuştu. Yıldırım Bayezıd tahta çıktığında 29 yaşında idi. Genç yaşta kazandığı zaferler, fazla gurura kapılmasına yol açmıştı. Kosova Savaşında Yıldırım unvanını almış, Niğbolu’da haçlıları dize getirmişti. Timur’la savaşında vezirleri Ali Paşa ve Emir Sultan’ın savaştan vazgeçilmesi fikirlerini dinlememişti. Fatih Sultan Mehmet de ulemaya ve istişareye önem verirdi. Değerli hocası Akşemseddin büyük bir alim, yüce bir rehber, yönlendirici ve güçlendirici bir danışmandı. Cihan devletinin idaresini en hayati noktalarda etkilemiş, İstanbul’un fethinde büyük rol üstlenmiştir. Fatih Sultan Mehmet, fetihten sonra İstanbul’a giriyordu. Rum kızları padişah zannedip ellerindeki çiçekleri Akşemseddin’e uzattılar. Oda Fatih’i işaret ederek “Padişah odur” dedi. Bunun üzerine Fatih Sultan da, “Padişah benim ama, o benim hocamdır, çiçekleri ona götürün” diyerek kızların çiçekleri ona götürmesini söyledi. Yavuz Sultan Selim de, alimleri sever ve istişareye önem verirdi. Danışmanı Zembili Ali Efendi’yi çok sayardı. Huzuruna girdiğinde ayağa kalkacak kadar ona saygı gösterirdi. Bir gün Yavuz’un atının dizginlerine yapışıp şöyle demişti: “Sultanım, eğer adaletten ayrılır, kendi başına emir verir, şunu bunu keyfince cezalandırırsan, ben de Şeyhülislam olarak senin padişahlığını inkâr eder ve bütün dünyaya yayarım.” 1516-1517 yılları… Mısır seferi sırasında Şeyhülislam İbn-i Kemalpaşa da Yavuz Selim’in yanındadır. Dönüş yolunda atbaşı giderlerken Kemalpaşa’nın atının ayağından bir parça çamur, Yavuz Selim’in kaftanına sıçrar. O büyük alim telaşlanır, ne yapacağını şaşırır. Onun bu telaşlı haline karşılık, Yavuz Sultan tarihe geçen şu sözleri söyler: “Alimin atının ayağından sıçrayan çamur parçası bizim için şereftir. Öldüğümde şu çamurlu kaftan üzerime örtülsün” Kanuni Sultan Süleyman da alim ve ulemaya, istişareye çok değer veren bir padişahtı. Danışmanı Ebussuud Efendi’ye sevgi ve saygısı yüksekti. Onun nasihatlerini dinlerdi. Kanuni, sarayının önündeki bir bahçeye kendisine hediye edilen bir armut ağacını diktirir. Zaman zaman onun büyüyüp büyümediğini kontrol eder. Her nasılsa karıncalar armut ağacını kemirerek kuruturlar. Bunun üzerine Kanuni, Şeyhülislam Ebussuud Efendi’den karıncaları öldürmek için yazdığı şu beyitle fetva ister. “Dırahta ger ziyan etse karınca, Zarar var mıdır anı kırınca” (Ağaca karınca zarar verdiği zaman,onu kırmanın, yok etmenin mahzuru var mıdır?) Ebussud Efendi de bir beyitle cevap verir: “Yarın Hakk’ın divanına varınca, Süleyman’dan hakkın alır karınca” Osmanlının yedi maddelik anayasasının birinci maddesi “Her nerede ilim ehli duyarsan ona kulak ver” diyordu. Atalarımız “Büyüklere hürmet Yeni Ufuklar, sayı 28 DÜŞÜNCE eden, saadet bulur” demişlerdir. Osmanlı padişahları alimlere danışmadan işlerini yapmazlardı. Devletin işleri Divan-ı Hümayun’da istişare edilir, padişaha arz edilerek karara bağlanırdı. Padişah bazen Divan-ı Hümayun’a başkanlık etmezdi ama parmaklık arkasından istişare edilen meseleleri dinlerdi. Divan-ı Hümayun’a sadrazam, vezirler, kazaskerler, yeniçeri ağası, kaptan-ı derya, şeyhülislam ve defterdar katılırdı. Padişahlar halka ve kadılara hesap verirlerdi. Halk cuma selamlığında “Gururlanma padişahım, senden büyük Allah var” diyerek haddini bildirirlerdi. Devlet başkanı, başbakan dahil ve devletin kurumlarında (Büyük Millet Meclisi, Bakanlar Kurulu, İl ve İlçe meclisleri, köy ihtiyar meclisi gibi), vakıf, cemiyet, dernek, kooperatif, şirketler ve iş yerlerinde istişareye önem verilmeli ve kararlar alınmalıdır. Devlet yöneticilerinin bütün kararlarını tek başına alması ve uygulaması mümkün değildir. Yönetici istişareyle kararları alarak ekibi ile işbirliği halinde uygulamaya koyacaktır. İdare de akla bilgiye dayanmalıdır. En akıllı insan başkalarının düşüncelerine saygılı olan, onlardan yararlanan, doğruya ulaşmak için başkalarının görüşüne başvuran insandır. Zira Peygamberimiz “İstişarede bulunan pişman olmaz” diyerek istişarenin önemini belirtmiştir. Ata büyüklerimiz de “Akıl akıldan üstündür” demişlerdir. Kişi ne kadar akıllı, zeki ve tecrübeli olursa olsun, istişarede bulunmadıkça faydalı neticelere varması, problemlerini iyi bir şekilde çözümlemesi mümkün değildir. Yine bir atasözünde “Akıllıya danışırsan, onun aklı seninle olur” denilmektedir. Akıllı ile istişare etmek, galip gelmek demektir. İşin çözümünde birçok fikir bir araya gelirse daha doğru, mükemmel çözüm elde edilmiş olur. “Başbaşa vermeyince taş yerinden kalkmaz” derler. Bu nedenle işyerlerinde her türlü konu ve problemlerde fikir alma, danışma, bilgilendirme şeklinde yapıldığı takdirde başarı her zaman yüksek olur. Düşünür Konfüçyüs “Bir sorunu çözmek için en güzel yol, başkalarının da fikrini almaktır” demektedir. Ailede de işler istişare ile görüşülmeli, fikirler söylenmeli, istekler konuşulup karar verilmelidir. İstişare aileye işlerlik kazandırır, sıcak bir yaklaşım sağlar. Farklı iradeler, istek ve talepler istişarede var olmak ister. Aile fertleri gönül hoşluğu ve şevk içinde bunu yapmalıdırlar. Ailenin dirlik ve huzurunun sağlanmasında önemli bir payı vardır. Aile olabilmek için birlikte düşünüp birlikte karar almak gerekir. Her konuda istişare içinde olan ailelerin mutluluğunun diğer ailelere göre daha fazla olduğu görülmektedir. Beraberce yaşama paylaşma ile olur. Aynı yuvayı paylaşan eşler, yardımlaşmaya daha fazla muhtaçtırlar. Evlilik hayatı, eşlerin beraberce taşın altına ellerini koymaları ile kolaylaşır ve zorluklar aşılır. İşte zorlukları yenmenin, hayatı kolaylaştırmanın ve yuvayı mutlu kılmanın yolu istişaredir. Aile bireyleri, ortaklaşa verdikleri kararların bereketini mutlaka göreceklerdir. “Bir elin nesi var, iki elin sesi var” derler. Hayatı beraberce paylaşan, sıkıntıları birlikte göğüsleyen her eş, istişareyi yuvasının mutluluğu için her zaman istemelidir. Kuran’ımız ailenin yönetimini prensip olarak erkeğe vermiştir. Aile reisliği ağır bir sorumluluk olup kişiye özgürlük değil, temsil ve yükümlülük yükler. Problemlerde paylaşımcı, istek ve beklentilere önem veren, çözüm üretme yolunda istişare yapan, bir aile reisi olunmalıdır. “Tek kanatlı kuş uçmaz” derler. Birlik ve beraberlik sayesinde evlilik başarılı yürür. Anton P. Çehov “Bir akıl iyidir, ama iki akıl daha iyidir”, Gerald Massey de ”Danışın ve danıştığınız kişinin görüşlerini kendi görüşlerinizle birleştiriniz ki, doğru ortaya çıksın” demiştir. Evlilikte bir eş kadın veya erkek fark etmez, evinde eştir. Birbirleri ile istişare etmeleri aile saadetini de güçlendirecektir. Karı koca yuvanın, evliliğin parçalarıdır. Birbirlerini tamamlamaktadırlar. “Tek taşla duvar olmaz” derler. Ailede kadın ve erkeğin rolleri bellidir. Kadın eş ve anne, erkek ise eş ve babadır. Kurulan ailede eşler görevlerini, rollerini, gereği gibi yaparlarsa mutluluk onlarla olur. Ailede babanın, annenin, karı-kocanın her konuda birbirlerine danışmaları, aralarındaki sevgi ve güveni artıracak, çocuklara örnek teşkil edecektir. Yeri geldiğinde çocuklarla da istişare edilmelidir. Hz. Ali Efendimiz “7 yaşına kadar olan çocuğunuzla oynayınız, 15 yaşına kadar arkadaşlık ediniz, 15 yaşından sonra istişare ediniz” demiştir. İstişare yapılan evlerde çocuklar da istişare yapmayı öğrenir. Çocuklar ve gençler de, anne ve babalarından, dedelerinden ve büyük annelerinden, yakınlarındaki sevdiği, güvendiği büyüklerinden her zaman kendi hayatları, toplum ve ülke meselelerinde, çevre ile ilgili sorunlarında sorarak, danışarak karar vermelidirler. İstişarede bulunan devletler, milletler, fert ve toplumlar doğruyu bulmanın ve isabetli icraatın, başarılı bir geleceğin yolunu bulur. İstişare sonucu çıkan hükümler, halk üzerinde zulüm, baskı ve adaletsizlik getirmemiş olur. Peygamberimiz “Bir millet istişare ettiği müddetçe zillete düşmez” demektedir. Hz. Ömer ise “Davalarını istişari yolla halletmeye çalışan bir millet, idaresinde en doğru yolu bulmuştur” diyerek devlet ve millette istişarenin önemini çok güzel ifade etmektedir. Atalarımız “Nerde birlik, orda dirlik” derler. Düşmanlar bile, yıkıcılık, hainlik, fitne ve fesadın yapılmasında, yayılmasında birbirlerinin fikirlerine başvurmakta, birbirinden faydalanmaktadırlar. Günümüzde insanların istişareye daha çok ihtiyacı var. İnanç ve değer hükümleri giderek bozulmaktadır. Eğitim ve öğretim kurumlarında, basın ve medyada, gazete ve dergilerde, sokakta, parkta, her yeni günde millî ve manevi değerler kaybolmaktadır. Bu nedenle insanlarımız, özellikle gençlerimiz ülkesi, ailesi, çevresi ve kendisinin geleceği ve hayatı için, bilmediklerini işin ehline, uzmanına, büyüğüne, bilenine danışarak hareket etmelidir. “Bin bilirsen de bir bilene danış” derler. KANAKLAR 1-Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı, İstanbul, 1969. 2-Bahattin Ögel, Türklerde Devlet Anlayışı, Ankara, 1982, s.7 3-İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, İstanbul, 1995; Türkler ve Medeniyet, Ankara, 1957. 4-Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkûresi Tarihi, İstanbul, 1979. 5-Erol Güngör, Tarihte Türkler, İstanbul, 1990. 6-A. Arslan - Z. Demirel, Osmanlı Tarihinden ilginç Hikâye ve Anekdotlar, Akçağ Yay., Ankara, 2008. 7-Ö. Coşar Özcan, Osmanlı Tarihine Seyahat, Akasya Kitap, Ankara, 2007. 57 ÇEVRE İbrahim ORTAŞ* 5 Aralık BM Uluslararası Toprak Yılında İnsan ve Toprak Arasındaki İlişkinin Önemi Bütün tarihî kaynaklar ve arkeolojik bulgular Anadolu ve Mezopotamya topraklarının Uygarlık Tarihinin başladığı günlerden bu yana hep verimli doğal çevre olduğunu göstermektedir. Prof. Dr., Çukurova Üniversitesi, öğretim üyesi * 58 Özet İnsan toprak ilişkisi insanın varlığı ile doğrudan ilişkilidir. Güneş derilinin ifadesi ile toprak insan değil, insan toprağa bağlıdır. Bu bağlamda 5 Aralık 2015 günü Birleşmiş Milletler tarafından Dünya toprak günü ilan edilmiştir. Birleşmiş Milletlerin 2015 yılını Uluslararası Toprak Yılı ilan etmesinden dolayı toprağa yönelik farkındalığı arttırmak ve insanlığın beslenme kaynağı olan bu kıt kaynağın yerinde ve amacına uygun kullanımını teşvik etmek için uluslararası alanda çeşitli etkinlikler düzenlemektedir. FAO Genel Direktörü Dr. José Graziano da Silva, 5 Aralık Dünya Toprak Günü için yaptığı açıklamada insanlığın “sessiz dostu” olan toprağa yeterince önem verilmediğini belirtti. Âşık Veysel’in gönül gözü ile gördüğü “sadık yârinin” yetirince anlaşılması için toprağın yeniden tanımlanması gerekiyor. Dr. da Silva, “sağlıklı toprakların sadece gıda, yakıt ve tıbbi ürünlerin kaynağı olmakla kalmadığını; ekosistem için şart olmakla birlikte, suyun filtrelenmesi, karbon döngüsü ve karbon depolanması gibi konularda, sel ve kıtlık gibi felaket zamanlarında toprakların kritik bir rol oynadığını” belirtiyor. Ekosistemdeki bitki ve hayvanların doğrudan veya dolaylı beslenme kaynağı olan toprak bugün ne yazık ki kentlerde arsa, sanayinin hammaddesi ve diğer amaç dışı kullanımdadır. Son yıllarda artan küresel iklim değişimleri çerçevesinde toprağın gıda kaynağı olması yanında dünyanın dengesini koruması bakımından atmosferdeki karbondioksitin tutulma kaynağı olarak görüldüğü için önemi yeniden keşfedilmiştir. 31 Kasım 2015 tarihinde Paris’te yapılan iklim değişimi zirvesinde konuşulan konuların içinde tarım-toprak yönetimi ne kadar vardı bilmiyorum. Ancak iklim değişimleri konusundaki çalışmalarda toprak ve ekolojisi anlaşılmadan çözülemeyeceği artık açıktır. Toprağı atık bir meta veya ham madde olarak görmemek ve onun işlevini ve önemini çok boyutlu olarak her düzeyde topluma anlatmak gerekiyor. Toprağın ilk orta öğretimde öğrencilere öğretilmesi, üniversitelerde “temel bilim disiplini” olarak kabul görmesi yararlı olacaktır. Ekoloji bilimi çerçevesinde toprak biliminin her yönü ile işlenmesi ayrıca yararlı olacaktır. Uygarlık Tarihinde Toprağın Yeri Uygarlık tarihi insanın ilk insan olarak gelişimi ile başlayan ve geniş bir zaman dilimini kapsayan bir süreci tanımlamaktadır. Bugün en ilkel kabileden en gelişmiş çağdaş toplumlara kadar her toplumun veya ulusun bir uygarlık tarihi vardır; fakat her birinin kilometre taşları birbirinden farklıdır. İlk insanın avcılık-toplayıcılık yaşam biçiminden, hayvancılık (çobanlık) -tarımcılık teknolojisine geçişi insanoğlunun görüp geçirdiği en büyük kültürel devrimlerden biri olarak kabul edilmektedir. Uygarlık; bir halkın kendisine özgün yanını ortaya koyan, yaşam biçimlerinin, kullanılan aletlerinin, çalışma biçimi ve yöntemlerinin, inananların, düşünsel ve sanatsal faa- ÇEVRE FAO Genel Direktörü Dr. José Graziano da Silva 5 Aralık Dünya Toprak Günü için yaptığı açıklamada insanlığın “sessiz dostu” olan toprağa yeterince önem verilmediğini belirtti. liyetlerinin, siyasal ve sosyal örgütlenme biçimlerinin bütünüdür. İnsanın bütün yaşam yolculuğunda daha iyi yaşam için verdiği savaşımda elde ettiği kazanımların temelinde insanın kendi yaratısı yanında doğal çevrenin verimli olması da önemli katkıda bulunmuştur. Bu bağlamda, insan, var oluşuyla birlikte daha iyi koşullarda yaşayabilmek, kendisini doğadan gelebilecek tehlikelere karşı koruyabilmek için verimli bir doğal çevre arama ve yaşamını orada sürdürme gereğini duymuştur. Bu nedenledir ki sürekli verimli alanları, sulak alanları seçmiş ve buralarda kalmayı yeğlemiştir. Bütün tarihî kaynaklar ve arkeolojik bulgular Anadolu ve Mezopotamya topraklarının Uygarlık Tarihinin başladığı günlerden bu yana hep verimli doğal çevre olduğunu göstermektedir. Bu nedenledir ki Yukarı Mezopotamya olarak bilinen “Fertile Crescent” (verimli hilal) kavramı bu topraklar için kullanılmaktadır. O zaman uygarlık veya uygarlıklar, insanla verimli bir doğanın ortak ürünüdür denilebilir. Sorunun insanla başlaması, insanın tarihi ve onun yaşamsal faaliyetlerinin açıklanması ile başlamaktadır. İnsanın insan olma sürecinde, yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için oluşan ihtiyaçların karşılanması ile başlayan süreç, bu soruların yanıtı olarak kabul edilmelidir. İnsanın ne zaman evrimleşerek insan olmaya başladığının ve ihtiyaçlarının ne olduğunun bilinmesi için en doğru bilgi, arkeolojik kazı sonuçları ve ondan sonra gelen yazılı anlatımlardır. Bu bilgi başlangıçta şekillerle ifade edilen yazının ta kendisiydi. Sümerlerin toprak parçasını üçgen ve dörtgene bölerek ölçümler yaptığı yine kil tabletleri üzerine çizilen yazılı belgelerden anlaşılmaktadır. Bilgi çağına giren dünyanın bazı bölgelerinde, halen, tarım toplumunu yaşayan insanların bulunması geçmişten günümüze insan-toprak-tarım ilişkisinin anlaşılmasında önemli bir kilometre taşı olarak kabul edilmektedir. Bu toplumlar, insanın toprak ile ilgili bilgi birikimini net bir şekilde açıklamaktadır. Toprak Nedir? Toprak nedir, neden önemlidir? Toprağın bilimsel tanımı yeterince yapıldı ancak insan ve sürdürülebilir yaşam için önemi yeterince açıklanmadı ve insanlık bu konuda ikna edilmedi diye düşünüyorum. İnsan toprakla nasıl tanıştı? İnsanlığın toprak hakkındaki 59 MAKALE ÇEVRE Mezopotamya’da üretim ilişkileri gelişmiş ve üretim artışı ve artı değerler için ev odaları yetmeyince daha büyük binalar inşa edilmiş ve Tanrı’nın evi bu binalara (tapınaklara) taşınmıştır. Üretimin artışı ve nüfusun artışı ile ilk sınıfsal farklılıkları barındıran kentler oluşmaya başladı. 60 düşünceleri evrim süresince değişti mi? İnsan toprağa maddi ve manevi anlamda nasıl bir değer biçti? İnsanın çamuru, sonra da kil tabletlerini kullanımı, yumuşak malzeme ve kayaları oyarak üzerinde canlı resimlerini çizmesi ile toprak bilinci arasında bir ilişki var mı? İnançların topraktaki yeri nedir? Toprağın inançtaki önemi nedir? Günümüzde insanlığın yarattığı uygarlıklar ve bilgi birikiminde toprağın yeri nedir? Bu ve benzeri sorular uzun zamandır sorulmaktadır. Bu tür sorular sosyal bilimciler yanında din bilginleri ve halk arasında da sıkça sorulan sorulardır. Soruların kesin bir cevabı olmamakla beraber günümüzden geçmişe değişik disiplinlerin araştırma bulguları ve tarihin sayfaları arasından ayıklanarak birtakım ilişkiler sağlanabilmektedir. Toprak Felsefesini Anlamak Gerekir mi? Toprağı anlamak salt toprak bilimi okumak ile olmuyor, temel bilimler yanında tarih ve sosyoloji de bilmek gerekiyor. Toprağı anlamak için toplumların dinamiğini ve tarihin işleyişi ile arasındaki diyalektik ilişkiyi doğru algılamak gerekir. Sorunun insanla başlaması insanın tarihi ve onun yaşamsal faaliyetlerinin açıklanması ile başlamaktadır. İnsanın insan olma sürecinde yaşamsal faaliyetlerini sürdürmek için oluşan ihtiyaçların karşılanması ile başlayan süreç bu soruların yanıtı olarak kabul edilmelidir. İnsanın ne zaman evrimleşerek insan olmaya başladığının bilinmesi ve ilk ihtiyaçlarının ne olduğunun bilinmesi Yeni Ufuklar, sayı 27 ÇEVRE için en doğru bilgi arkeolojik kazı sonuçları ve ondan sonra gelen yazılı anlatımlardadır. Bilgi çağına giren dünyanın bazı bölgelerinde halen tarım toplumunu yaşayan insanların bulunması geçmişten günümüze insan-tarım ilişkisinin anlaşılmasında önemli bir kilometre taşı olarak irdelenmektedir. İnsanın bir kısmının bilgi çağında yaşadığı dünyamızda halen bazı insanların neolitik dönemi yaşamları insanın tarım ile ilgili bilgi birikimini net bir şekilde açıklamaktadır. Yeni Papunagine, Afrika’daki bazı kabileler ve Brezilya’daki Amazon yerlileri halen hasırdan yapılmış ve etrafı çamurla sıvanmış evlerde oturmakta, ağaçla toprak açılmakta ve beslendikleri bitkilerin tohumları toprağa gömülmekte, toprak kaplarda yemek pişirilmekte ve su taşınmaktadır. Bugünkü bilgi toplumunun bu süreçten geçtiği dikkate alındığında toprak-insan ilişkisinin evrimi ve yaratıcılığının sonuçları daha net olarak görülmektedir. İhtiyaçtan doğan alet kullanma ile başlayan ve bugün en üst düzeyde teknoloji geliştiren insanın ilk yaşama kaygısı ile başlattığı süreç bugün aynı şekilde devam etmektedir. İnsanın Yaşam Yolculuğunda Şu Ana Kadar Kat Ettiği Aşamalar İnsanın insan olma süreci ile başlayan ve birisinin birisinden daha fazla pay almasını sağlayan ve bu uğurda binlerce yıllık yaşamda müşterek oranda yaşama savaşının geldiği nokta olarak görüyorum. Mağara yaşamından 104 katlı gökdelenlere, Mahrem yerlerini bitki yaprağı ile kapatan yaşamdan günde birkaç defa değişen takım elbiselere, Avcılık ve toplayıcılıktan lüks restoranlara, Ok fırlatmaktan kıtalar arası balistik füzelere, Uçurtmadan uzay gemilerine, Öküz ile çekilen kağnılardan, saatte 500 km hızla giden süper iletken trenlere, Saldan modern uçak gemilerine Organik gıdalardan transgenik olarak üretilmiş gıdalara kadar bir alanı insanlık kat etmiştir. Anadolu, insanlığın tarım ve toprakla tanıştığı alanlardan biridir. Aşıklı Höyük kazılarında ortaya çıkmıştır ki, MÖ 7200-5000 yılları arasında ilk sürekli köy topluluklarına geçen yarı göçebe topluluklar çanak Yard. Doç. Dr. * çömleği düzenli kullanmaya başlamışlardır. Çanak çömlek kullanımını kerpiçten evlerin yapımı izlemiştir. Bugün halen Ortadoğu evleri kerpiçten yapılmaktadır. Yemen’in birçok kentinde üç kata kadar kerpiçten evler yapılır. Kerpiç ve sıva için kullanılan kilin farklı olduğu ve her toprağın kullanılamayacağı ta o zamandan belirlenmiş olacak ki ileriki dönemlerde seramik, çini ve tuğla sanayiinde belirli toprakların kullanıldığı ve belirli bölgelere yoğunlaştıkları belirlenmiştir. Tabii çanak çömlek yapımındaki gelişme ile kil tablet kullanımına geçilmiş midir bilinmiyor fakat aynı coğrafyada olması bu ihtimali güçlendirmektedir. Neolitik dönem genel olarak değerlendirildiğinde çiftçilik ve çobanlığın yaygınlaştığını göstermektedir. Arkeolojik verilerle Anadolu’da Çatalhöyük’te ilk yaşamın belirtileri ortaya çıkmaktadır. Mezopotamya’da üretim ilişkileri gelişmiş ve üretim artışı ve artı değerler için ev odaları yetmeyince daha büyük binalar inşa edilmiş ve Tanrı’nın evi bu binalara (tapınaklara) taşınmıştır. Üretimin artışı ve nüfusun artışı ile ilk sınıfsal farklılıkları barındıran kentler oluşmaya başladı. Tapınaklarda başlayan farklılaşma süreci tarım ve sanayi farklılaşmasına kadar süregelmiştir. Bir dönemler kadınların elinde bulunan çömlekçilik, şarapçılık ve dokumacılık erkeklerin eline geçmiş ve bölgede yeni zanaat oluşmuştur. Bu süreç ile Mezopotamya’da erkek egemen toplum süreci başlamış oldu. Anadolu’da ve Eski Türklerde Doğa ve Toprağa Verilen Önem Toprak kutsal bir varlık olarak değişik kültürlerde en üst düzeyde değer görmüştür. Kökeni belli olmamakla beraber insanlığın toprağa biçtiği değer onun son derece temiz ve kirletilmemesi doğrultusundadır. Bu durum Mecusilerde (ateşe tapanlar) çok belirgindir, toprak kirlenmesin diye ölülerini toprağa defnetmezler, sadece kemiklerini bir çömlek içinde defnederler. Eski Türklerde ‘yağız yer’ olarak adlandırılan toprak her etkinliğin en son kutsanan halkası olarak adlandırılmaktadır. Hatta gerek Anadolu Alevileri, Şamanlıkta ve gerekse Budizmde dinsel törenlerde içilen içkilerin son damlaları ‘bu yağız yerin hakkıdır’ diyerek toprağa dökülürmüş. Divan edebiyatında da bu son damlanın cür’a adıyla toprağa dökülmesi kuralı var diye belirtilir. Ayrıca yine inanca göre günahlı ölülerin başı mezarlarında toprakla bulaşmasın diye bir taş üzerine konur ve buna da ‘yağız yeri kirlenmesin’ nedeni gösterilir. Anadolu Tahtacı Türkmenlerinde en ağır suç olarak zina bilinir ve günah işleyen kişinin cesedi gömülürken toprağı kirletmesin diye başı dışarıda tutulur. Yine doğu kökenli dinlerde benzeri inanışların olduğu belirtilmektedir. Arap kültüründe ve İslam geleneğinde toprak yine bir temizlik unsuru olarak görülür ve suyun olmadığı durumlarda teyemmüm (abdest) toprak ile alınır. Kuranıkerim’de toprak ile abdest alınması bir ayet ile belirtilmektedir. Halk arasında eli kirlenen kişi elini toprakla ovarak temizler. Değişik kültürlerde toprak (kil) en iyi temizleyici olarak algılanır ve saçın temizlenmesinde toprak kullanılır, çamaşır yıkamada toprak kullanılır. Ayrıca toprak Ortadoğu kültüründe pekmez ve zeytinyağı işletmelerinde acı giderici (arıtıcı) olarak kullanılmaktadır. Masare sona ermeden kazana bir avuç toprak serpilerek bileşikteki her türlü ağır metal ve istenmeyen bileşiklerin toprak kolloidleri tarafından tutulması ve çökeltilmesi sağlanmaktadır. Halen de Ortadoğu halkları nedenini bilmez fakat önemini kavradığı için bu tür işlemlerde toprak kullanmaktadırlar. Bugünkü modern teknoloji rafine işlemlerinde benzer yaklaşımla yüzeyi genişletilmiş kil blokları kullanmaktadır. Budizm, Şamanizm, Zerdüştlük ve Anadolu Alevilerinde yani genellikle doğu kökenli din ve inançlarda doğayla iç içe olmaları sonucu toprak ve toprakla ilgili birçok ismin bulunduğu belirtilmektedir. Toprakkale, Topraktepe, Topraklı gibi köy ve yerleşim isimleri eskiden beri bulunmaktadır. Hitit döneminde Anadolu’da yerli halkın en çok benimsediği tanrılar; toprak, bitki ve verimin tanrısı Telipinu, Fırtına tanrısı ve Güneş tanrısı gibi doğayı simgeleyen tanrılar olmuştur. İlginçtir ki, genelde bütün dinler ve mitolojik bilgiler bütün uygulamaların altında 61 MAKALE öbür dünya korkusunu gösterirken, Anadolu’da insanlar Ana tanrıçayı öte dünya kaygısı ile sevmemişlerdir. Tabii topraktan insan yaratmak bütün medeniyetlerde ve mitolojilerde görülmektedir. Topraktan geldik toprağa gidiyoruz. Yunan mitolojisinin Havası Pandora Zeus’un buyruğu ile Tanrı Hephaistos tarafından su ve topraktan heykeli yapılarak yaratılır. Ona bütün kötülüklerin ve acıların içine doldurulduğu kapalı bir kutu verirler. Pandora bir gün bu kutunun kapağını açar ve bütün kötülükler ve acılar dışarı çıkar. Sadece umut kalır kutunun içinde. Asya ve Mezopotamya’da buna benzer söylentiler anlatılmaktadır. Nuh Tufanı da buna benzer bilgiler taşımaktadır. İlkel İnsandan Günümüze Kadar Toprak Koruma Kavramı Kızılderili reisi Seattle’nin, 1854’te, kendisinden toprak satın almak isteyen ABD Cumhurbaşkanı- 62 na yazdığı mektupta toprağın insana değil insanın toprağa ait olduğu güçlü bir şekilde vurgulanmaktadır. Tabii beyaz adam toprağın ve suyun kıymetini alınır ve satılır meta olarak gördüğü için sonunda her türlü yöntemle, gerek yerlileri öldürerek ve gerekse esir alarak baş etmiştir. Bugün tarih sayfalarındaki bu konu geniş olarak filmlere konu olacak kadar yaygınlaşmıştır. Kızılderili Seattle’nin Amerikan Cumhurbaşkanına yazdığı mektuptan bazı pasajlarda bugün bile birçoğumuzun aklına gelmeyecek kadar derin bir felsefe ve doğa korumacılığı bulunmaktadır. Diyor ki Kızılderili reis şöyle diyor: “Belki vahşi olduğum için anlayamıyorum, ben ve halkım için önemli olan şeyler oldukça başka; insan bir su birikintisinin çevresinde toplanmış kurbağaların, ağaçlardaki kuşların ve doğanın seslerini duymadıkça yaşamın ne anlamı, ne değeri olur? Biz Kızılderili’yiz ve anlamıyoruz. Biz Kızılderililer, bir su birikintisinin yüzünü yalayan rüzgârın sesini ve kokusunu severiz. Çam ormanlarının kokusunu taşıyan ve yağmurlarla yıkanıp gelmiş meltemleri severiz. Toprak satmamız için yaptığınız öneriyi inceleyeceğim, eğer önerinizi kabul edecek olursak bizim de bir koşulumuz olacak. Beyaz adam bu topraklar üstünde yaşayan tüm canlılara saygı göstersin. Ben bir vahşiyim ve başka düşünemiyorum... Şu gerçeği iyi biliyorum. Toprak insana değil, insan toprağa aittir. Ve bu dünyadaki her şey, bir ailenin bireylerini birbirine bağlayan kan gibi ortaktır ve birbirine bağlıdır. Bu nedenle de, dünyanın başına gelen her felaket, insanoğlunun da başına gelmiş demektir.” İnsan-Toprak İnsanın doğadan etkilenerek sosyal yapısını düzenlemesi olgusu en iyi toprak sürecinde tanımlanabilir. Çevremizde gördüğümüz küçücük bir bahçede büyük-küçük, çiçekliçiçeksiz, meyveli-meyvesiz, güzel kokan-kokmayan, tek yılık-çok yıllık bitkiler aynı ortamda konaklamakta, beslenerek varlıklarını sürdürmektedir. Bunun biz insanlara yansıması ise, bizler de birlikte yaşayabiliriz, bizler de paylaşabiliriz. Fakat her zaman doğada çınar ağacı olacaktır ve gölgesinde ot bitirtmez, bizim aramızda da ben merkezli hep bana hep bana diyenler olacaktır. Bu diyalek- Yeni Ufuklar, sayı 28 ÇEVRE tiğin kuralıdır. Toprakta son yılların teknik imkânları ile birbirinden farklı özelikte milyonlarca toprak canlısının var olduğu anlaşılmıştır. Bunların bir kısmı birbirini destekler, bir kısmı birbirini yok ederken bir kısmı da birbirini kontrol etmektedir. Bütün bu olgular, büyük bir âlemde canlıların birbirlerini ne denli tamamladıklarını göstermektedir. İşte bu noktada insan halkanın dışında değil halkanın içinde bulunmaktadır. Topraktan insana beslenme zincirinde bütün canlıların bir şekilde topraktan beslenerek bir sonraki aşamaya besin kaynağı hazırladıkları belirlenmektedir. İşte topraktaki beslenme zincirinde meydan gelebilecek bir aksama insanın beslenme ilişkisini bozacaktır. Bu ilişkinin bozulmaması için yakın geçmişin büyük ozanı Âşık Veysel insanlara şu mesajı vermiştir: “Âdem’den bu yana neslim getirdi Bana türlü türlü meyve bitirdi Her gün beni tepesinde götürdü Benim sadık yârim kara topraktır”. Toprak Kavramının Modern Bilime Katkısı İnsanın doğaya hâkim olma sürecinde, bulduğu çanak-çömlek, tekerleğin keşfi, toprak işleme ve diğer buluşlar beraberinde bilginin entegrasyonu ve yazılı duruma geçişini zorunlu hale getirmiştir. Yerleşim yerlerinin oluşması, kent yaşamı, mimarinin gelişimi, tarlaların ekilip dikilmesi, oluşan artı ürünün değerlendirilmesi ve yeni üretimin yapılması için bazı ek bilgilerin kullanımı zorunlu hale gelmişti. Bu bilgi başlangıçta şekillerle ifade edilen yazının ta kendisiydi. Sümerlerin toprak parçasını üçgen ve dörtgene bölerek ölçümler yaptığı yine kil tabletleri üzerine çizilen yazılı belgelerden anlaşılmaktadır. Bilindiği gibi insanlar Nil kenarındaki verimli arazilerde dört mevsim tarım yapmaktadır. Zaman zaman Nil 80-100 km sağa ve sola taşmakta ve getirdiği kil, silt ve kum birikintileri yüzeye düşmektedir. Her ne kadar gelen materyal iyi bir yetiştirme ortamı hazırlıyorsa da çiftçilerin tarlaları ve onların sınırları kaybolmaktadır. Zamanla toprak anlaşmazlıkları çıkmaktadır. Yüz yıllar süren bu tür sorunlar Öklit’in geometrisini yaratır. Öklit çiftçilerin sınır anlaşmazlıklarını Öklit bağıntı yardımı ile çözer. Çanak yapımı gibi tuğla yapımının kullanıcı insana kazandırdığı özgür irade kullanımı insanın ev ve yerleşim yeri sağlamada yeni olanaklar yaratmıştır. Tuğla mimarisi uygulamalı matematik bilimine de büyük bir katkıda bulunmuştur. Eşkenar dörtgen şeklinde yapılan tuğlaların yığındaki tuğla sayısı üç kenardaki tuğlaların sayısının çarpımı ile hesapladıkları bilinmektedir. İnsanlar bu anlamda artı değerlerini korumak için ‘anaforlar’ geliştirmişlerdir. Anaforların günümüzde bazı bölgelerde kullanılıyor olması tarım toplumunun etkilerinin ne denli güçlü olduğunun bir göstergesidir. Mısır’da kent ekonomisinin gelişmesi beraberinde geometrik ilişkiler konusunda da bilgi gerektiriyordu. Ekilecek tohum miktarı için tarlanın alanının saptanması gerekiyordu. Vergi toplayıcı ne kadar vergi alacağını bilmek için tarlanın büyüklüğünü bilmesi gerektiği için kabaca alan hesapları geliştirmişlerdi. M.Ö 3000 yıllarında Sümerler, tarlaların alanlarını her iki kenarını birlikte hesaplayarak bulurlardı. Kısaca dikdörtgenin alanını doğru bulmak için doğru formülü kullandıkları anlaşılıyor (Gordon Child, 2001, Kendini Yaratan İnsan, Varlık yayınları). Mısır ve Babil’de tarlaların üçgen veya dörtgenlere ayrılarak hesaplandığı görülmekte fakat ölçek bilgisinin gelişmediği anlaşılmaktadır. Kazanılan topraklarda meyve ağaçları ve bağlar zamanla tarım tekniklerinin geliştirilmesini ve bunların öğretilmesini sağlamıştır. Fakat bunun nasıl ve hangi süreçlerden geçtiği tam bilinmiyor. İnsanın bugün geliştirdiği teknoloji birikimi bir noktada geçmişte doğadan etkilenen ve sorun çözmeye dayalıdır. Mühendislikte yapı şekilleri tanımlamasında doğa ölçüleri ilkedir. Yer yüzeyi şekilleri, doğal objelerdir. Ayrıca ölçü birimlerinin kullanılmasında yine doğa birimleri kullanılmıştır. Batının kullandığı ark, foot gibi ölçü birimleri ta ilk çağlarda kullanılan birimlerdir. Arazi ölçümlerinde ayak mesafesi, parmak ölçümü gibi kavramlar ilk tarım toplumunun kullandığı kavramlardır. Türkiye Toprak Kullanımı ve Kaybı Yönünden ne Durumda? Türkiye’nin yüzölçümü 777.971 km2 olup, en önemli doğal kaynaklarından birisi de toprağıdır. Ülke topraklarının tarımda kullanılan arazisi ise 27.9 milyon hektardır. Ancak amaç dışı toprak kullanımından dolayı bugün kullanılabilir tarım arazisi 24 milyon hektardır. Ülkemiz, yanlış bilinenin aksine su ve tarım toprağı yoksuludur. Bununla beraber her yıl binlerce dekar birinci ve ikinci sınıf tarım arazisi, konut, sanayi ve turizm yapılaşmaları nedeniyle işgal ediliyor Ülke yüzölçümünün ancak % 6.4’ü birinci sınıf, % 8.7’si ikinci sınıf tarım toprağını oluşturmaktadır. Türkiye topraklarının ancak % 5 kadarı kaliteli, % 93.5 kadarı ise özürlü topraklara sahiptir. Ülkemiz topraklarında halen mevcut tarım yapmaya uygun I, II ve III. sınıf arazi toplamı 19,3 milyon ha’dır. Bazı koruma tedbirleri alınarak işlemeli tarım yapılabilecek IV. sınıf arazi miktarı ise 7,2 milyon ha’dır. İşlemeli tarıma uygun olmayan, orman ve çayır ile kaplı olması gereken 50,1 milyon ha arazinin ise, 20,7 milyon ha’ı orman, 21 milyon ha’ı çayır ve mera, geriye kalan 8,3 milyonluk kısmında ilkel ve uygun olmayan usullerle tarım yapılmaktadır. Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüsünce yapılan bir araştırmaya göre 1938 yılında Türkiye’nin % 16,9’u tarım, % 13,4’ü orman, % 52,8’i mera (yaylalar da dahil) alanı iken 1980 yılı itibariyle % 31,5’i tarım, % 26,0’sı orman ve % 27,9’luk kısmı ise mera alanı haline gelmiştir. Sanırım günümüzde durum daha da vahim biçimde mera ve ormanlık alanlar aleyhine değişmiştir. Görüldüğü üzere ülkemizde maalesef tarım toprağı olmaması gereken alanlar tarla toprağına dönüştürüldü. Bunun sonucu toprak üretkenliği azaldı ve toprak çok kısa sürede yorgun üşerek verimsizleşti. Belki asıl sıkıntının ve ormanlar üzerindeki otlatma baskısının temel sebeplerinden birisi de bu durumdur. 63 MAKALE Yanlış ve Amaç Dışı Toprak Kullanımı ve İnsanlığın Geleceği Kırsaldan kente göç ile birlikte başta Çukurova olmak üzere Osmaniye’den Mersin’e kadar E5 karayolunun sağlı sollu olarak oluşan yerleşim yerleri ve sanayi tesisleri en çarpıcı örneklerin başında gelmektedir. Bu şekilde amaç dışı kullanılan tarım topraklarının % 5 düzeyinin üzerinde olduğu bilinmektedir. Tuğla ve seramik sanayii için başta Manisa, İznik ve Bursa ovası olmak üzere çok sayıda alanda tarım toprakları metrelerce derinlerden alınarak tuğla sanayiine taşınmakta ve açılan çukurlar tarım alanlarının bozunumuna neden olmaktadır. Trakya bölgesinde sanayileşme ile birlikte başlayan tarım topraklarının kirlenmesi yanında Karadeniz sahil yolunun tahrip ettiği kıyı şeridindeki fındık için uygun tarım alanları, toprakların elden çıkmasına neden gösterilen alanların başında gelmektedir. Yanlış toprak ve bitki yönetimi sonucu tarım alanlarının hızla tuzlulaşması da ayrıca tarım topraklarının bozunumunu tehdit eden faktörlerin başında gelmektedir. Türkiye genelinde 1.5 milyon hektar alan değişik düzeylerde tuzluluk sınıflarında olup GAP’ın sulamaya açılması ile birlikte yapılan yanlış sulama ve toprak bitki yönetiminden dolayı bugüne kadar 15 bin hektar alan tuzlulaşmıştır. Konya ovasında aşırı şekilde çekilen yer altı sularının yarattığı olumsuz etkiler ve azalan su miktarı ile birlikte başlayan Tuz Gölü’nün kuruması önümüzdeki dönemlerde İç Anadolu’da başlayacak olan kuraklık ve çölleşme ile birlikte tarım topaklarının elden çıkmasına neden olacaktır. 1 Temmuz 2006 tarih ve 26215 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan Dokuzuncu Kalkınma Planı Raporu’nun (2007-2013’te Plan Öncesi Dönemde Türkiye’de Ekonomik ve Sosyal Gelişmeler) başlığı altında son on yılda tarım dışına çıkarılan yüksek verimli tarım alanları toplamının 1.26 milyon hektara ulaştığı belirtilmektedir ki bu rakam İstanbul’un iki misli kadardır. 64 Erozyon ve Toprak Bozunumu Türkiye’nin en Ciddi Sorunlarının Başında Geliyor Ülkemiz topraklarının % 78.8’ü aktif erozyon (orta veya şiddetli erozyon) ve çeşitli derecelerde erozyon tehdidi altındadır. Küresel iklim değişimleri ile azalacak olan yağış ve su ile birlikte çölleşme ve erozyonun artacağı beklenilmektedir. Toprakların erozyona uğramasıyla, barajların ve göllerin doğal ömründen çok daha önce dolmasına neden olur. Toprakların kirlenmesi ile beslenme zincirinde aksaklıklar oluşarak üretilen ürün ve gıdaların toplum sağlığını bozması kaçınılmaz olacaktır. Sonuç olarak her ne kadar topraktan dolaylı yollardan gıda sağlasak da toprağı yeterince tanımadığımı söylersem abartmamış olurum. Toprak bilimcileri olarak artan iklim değişimleri konusu çerçevesinde toprağın öneminin ne denli büyük olduğunu bir kez daha öğrenmiş bulunuyoruz. Günden güne toprağın fonksiyonlarını ve sürülebilir yaşam için önemini kavramaya çalışıyoruz. Bu bağlamda üzerinde beslendiğimiz ve varlığımızı sürdürdüğümüz toprak konusunda ülkemizin bir tarım-toprak politikasının olması önemli. Toprakların amaca uygun kullanımı ayrıca çok çok önemlidir. Hepsinden önemlisi ise toprağın öneminin topluma kazandırılması gerekir. 5 Aralık 2015 uluslararası toprak yılı bu bağlamda bir vesile olmaktadır. Hepimizin günü mutlu ve kutlu olsun. Yararlanılan Kaynaklar 1. Güzel Bahçe (Revnak-ı Bostan), yazarı bilinmiyor, 16 yüzyılda yazıldığı belirlenen makale Abdi Özkök tarafından Türkçeleştirmiştir, Tarım Bakanlığı Yayınları, Ankara 1967. 2. Nejat Bindoğan, Bilim ve Ütopya, Sayı 38, 1997. 3. Orhan Hançerlioğlu, Dünya İnançlar Sözlüğü, İnkılap Yayınevi, İstanbul 1995. 4. E. Akurgal, Anadolu Uygarlıkları, Net Yayınları, İstanbul 1987. 5. Carleton Coon Caravan, The Story of the Middle East, New York, Holt 1962. 6. Shelton H. Davis, Indigenous Views of Land and the Environment, 188 World bank Discussion paper. Washington. D.C. 1993. 7. Daniel Hillel, Rivers of Eden, Oxford Universitey Press, New York 1994. 8. Gordon Child, Kendini Yaratan İnsan, Varlık Yayınevi, İstanbul 2001. 9. Clive Ponting, A Green History of the World: The Environment and the Collapse of Great Civilizations, Penguin Books, New York 1991. 10. Alaeddin Şenel, İlkel Topluluklardan Uygar Topluma, Ankara 1997. MAKALE Sineklerin Tanrısı ve Devlet Mustafa ŞAHİN Golding’in yazdığı Sineklerin Tanrısı aslında, Robert Ballantyne’nin Mercan Adası romanına bir karşı tez olarak karşıya çıkmıştır. Britanyalı her çocuğun okuduğu ya da haberdar olduğu Mercan Adası’nda da Sineklerin Tanrısı’nda olduğu gibi adaya düşen Britanyalı çocukların hikâyesi anlatılmaktadır. 66 Sineklerin Tanrısı ve Devlet Doğrudur felek bu gün bizi rüsvay eyledi Amma hey! Sen sen ol tenhada elime geçme -Süleyman Çobanoğlu William Golding’in alegorik biçimde kaleme aldığı kendisine Nobel ödülü getiren Sineklerin Tanrısı, alışılmıştan farklı olarak insanın içindeki iyi özlere değil kötü özlere dikkat çeker.Bu kötü özlere dikkat çekmek için yine sıra dışı bir yöntem seyrederek kendisine çocukları seçen Golding, bu seçimi sebebiyle çok fazla eleştiriye maruz kalır.Yazıldığı dönem itibariyle Avrupa Merkezli tarih anlayışında medeniyetin zirvesi kabul edilen Britanya’da yetişmiş ilk ve ortaokul çocuklarının Sigmund Freud’un Totem ve Tabu’sunda anlattığı kabilelere dönüşmesi 3. Dünya Savaşı sırasında nükleer bir saldırıdan kaçırılmaları esnasında uçaklarının düşmesiyle başlar ve Jack ve kabilesinin öldürmek için kovaladığı Ralp’in kaçarken bir subayın ayaklarının önüne düşmesiyle son bulur. İlk düşme şokunu atlatan çocuklar adanın her tarafına dağılmış haldeyken gerçek adını öğrenemediğimiz ve domuzcuk olarak çağırılan şişman, gözleri ileri derecede bozuk, seyrek saçlı ve astım hastası olan çocuk bir deniz kabuğu bulur ve bunu öttürmesi için yaşıtlarına göre gelişmiş vücutlu, zeki ve daha olgun davranışları olan Ralp’e verir. Şeytanminaresi olarak adlandırılan deniz kabuğunu Domuzcuk’un telkinleriyle öttüren Ralp adaya dağılmış çocukların sahile toplanmasını sağlar ve yapılan seçimde lider seçilir. Ralp’e rakip olarak kilise korosunun başı olan Jack çıkar fakat çocuklar şeytanminaresini bir çeşit meşruiyet aracı olarak görüp Jack’i değil Ralp’i destekler.Aydın zümresi Domuzcuk olan, aydın zümrenin önerilerini dikkate alan, medeniyetle bağını koparmak istemeyen lideri Ralp olan ve din temelli iktidarını genişletememenin hırsıyla bilenen, muhalefeti Jack olan minimal bir devlet kurulur.Bu kadar çok hastalığın domuzcuk’ta toplanmış olması Golding’in aydın zümrenin sıkıntılarını anlatmak için seçtiği bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır.Bununla birlikte Golding aydın kesimi de eleştirmekten geri durmaz.Domuzcuk çoğu zaman rahatsızlıklarını öne sürerek işten kaçmaktadır ve kendilerini Rusların kurtarmasının sonuçlarının daha kötü olacağına inanmaktadır.Bilgelider Ralp’in öncelikleri kurtarılmak ve barınak yapmak iken muhalif lider Jack’in hedefleri avcılıktır, öyle ki Jack bir domuz avlamadan adadan kurtulmayı dahi istememektedir. İlk toplantıda barınak yapılması ve açıktan geçen gemiler tarafından fark edilmek için ateş yakılması planlanır fakat ikisi de tam olarak gerçekleştirilemez. Çocuklar ilk ateş yakma deneyimlerinde adanın bir kısmını yakarlar ve ilk toplantıda bir çeşit canavardan bahseden bir küçük çocuğun ölümüne sebep olurlar. Başarısız olan ilk ateş yakma deneyiminin ardından grup işbölümü yaparak ikiye bölünür, Jack ve avcıları dağda avcılık ve ateşi faal tutma görevlerini üstlenirken Ralp ve diğer çocuklar sahilde barınak yapımını üstlenir. En başından beri şeytanminaresini önemsemeyen Jack grubun önceliklerini hiçe sayarak nöbetçilerde dahil olmak üzere dağda kalan herkesi ava çıkarır, yumuşak huylu olan Ralp ise sahilde kalanları bir türlü istediği çalışma temposuna sokamaz. Grubun ikiye bölünmesi esasında Ralp’in iktidarına büyük bir darbe vurmuştur, dağdaki grup üzerinde sınırsız ve keyfi iktidar sahibi olan Jack bir daha Ralp’in grubun tümüne liderlik etmesine izin vermeyecektir. Zıtlıklar eşit olarak dağılmış haldedir; mutlak iyi olan Simon,Ralp’ten yana tavır alırken mutlak kötü olan Roger,Jack’ten yana tavır alır. Grup ilk kurtuluş fırsatını Jack’in avcılık hırsı sebebiyle kaçırır. Ateşin sönmemesinden sorumlu nöbetçiler domuz avına götürülür, ateş söner ve açıktan geçen gemidekilerin görmesi gereken duman ortaya çıkmaz. Bu büyük ihmalin üzerine sahilde kalan Ralp ve grubu dağa avcıların yanına hesap sormaya giderler. Arzusuna ulaşan, bir canlıyı öldürme hissini yaşayan Jack, söylenenleri umursamaz. Kitapta mutlak kötü olan Roger kendisinden haberi olmayan bir Yeni Ufuklar, sayı 28 MAKALE medeniyetin kendisini koşullandırmasına bağlı haldedir. Küçüklerden birini taşla ezerek öldürmek istemesine rağmen medeniyetle olan bağını koparamamış olması cinayeti engeller. Jack ise medeniyetle olan bağını yüzüne sürdüğü boyalar sayesinde tamamıyla koparmıştır. Roger ve Jack’ın medeniyetten kopma çalışmaları sürerken Domuzcuk bir çeşit güneş saati yaparak medeniyete daha sıkı bir şekilde bağlanmak ister fakat fikri Ralp tarafından beğenilmez. Ralp’ten yana tavır alan iyiliğin vücut bulmuş hali olan Simon da medeniyetle bağını koparmak istemeyenlerdendir, bu sebeple canavar hikâyesinin gerçek olmadığını ispatlamak için dağın en tepesine, canavarın yaşadığı yere gitmek istemektedir. Adadaki devletin aydın zümresi olan Domuzcuk artık totaliter bir lider haline gelmiş Jack’ten ilk önemli darbesini yer, dağa hesap sormaya giden Ralp’e eşlik eder ve tartışma sonucu çıkan arbedede Jack, Domuzcuk’a saldırarak gözlüğünün camlarından birini kırar. Ülkenin aydını artık dünyayı tek gözle görecektir.Jack Ralp’in kendisi üzerindeki kesin otoritesini belki de son kez kabul ederek Domuzcuk’tan özür diler ve avcıları üzerinde olan iktidarını bu “cesur” duruşuyla bir kez daha arttırır.Ardından avladıkları domuzu Domuzcuk’un gözlüğünün camını kullanarak yaktıkları ateşte pişirerek yerler. Ertesi gün sahilde Şeytanminaresi öttürülür ve toplantı yapılır. Ralp olanlardan dolayı sinirli ve üzgündür. Kurtuluş şansı kaybedilmiş, Domuzcuk zarar görmüş ve kendi iktidarı hiçe sayılmış haldedir. Medeniyetle bağ kurmanın önemini bu toplantıda uzun uzun vurgular, esasında istedikleri tuvalet olarak sadece bir yeri kullanmak, içilebilir suyu barınaklara bir hatla taşımak, kendilerini fırtınada koruyacak barınakları sağlamlaştırmak ve kurtulmalarının tek ümidi olan ateşi sürekli faal halde tutmaktır. Adadaki nüfus düşünüldüğünde Ralp’in istedikleri basit ve sıradan şeylerdir fakat devreye Jack ve iktidar hırsı girmiştir. Dönülmez akşamın ufku çoktan aşılmıştır. Canavarın var olup olmadığı üzerine sonuca bağlanamayan tartışmalar yapılır,Jack küçüklere bağırıp çağırırken Ralp meseleyi daha insani yollarla çözmeye çalışır. Simon’sa adada aslında onlardan başka canavar olmadığını iddia ederek Domuzcuk’u sinirlendirmiştir. Simon haklıdır, insandan daha zararlı bir yaratık dünyaya gelmemiştir bununla birlikte insandan daha yararlı bir yaratık da dünyaya gelmemiştir. Simon’un sözleri tartışmaya yol açar ve Jack beklediği fırsatı elde eder. Ralp’in, seçimin, şeytanminaresinin meşruiyetinin reddederek gerçek işi kendisinin yaptığını iddia eder ve toplantı dağılır. Meşruiyeti ve iktidarı sorgulanan Ralp liderliği bırakmayı düşünür fakat Domuzcuk ve Simon Ralp’i bu fikrinden vazgeçirirler. Simon ve Domuzcuk Jack’in şef olması durumunda sonsuza dek adada kalacaklarına ve başlarına kötü şeylerin geleceğine inanmaktadırlar. Ralp telkinlerle bu düşüncesinden vazgeçer fakat iktidarının eskisi gibi olmayacağının ve kötü şeylerin kapıda olduğunun farkındadır. Medeniyetten kopmuş Toplantının ardından ateş nöbeti tutan ikizler hariç tüm çocuklar uyur, ateşin başında sohbet eden ikizler adanın tepesinde canavar zannettikleri şeyi görürler, rüzgâr estikçe kabaran, garip sesler çıkartan kocaman bir yaratığın onlara doğru baktığı zannıyla sahile kadar kaçarlar. İkizlerin canavar zannettikleri şey uçaktan paraşütle atlayan fakat sağ kurtulamayan bir askerdir. Paraşüt ağaca takıldığı için rüzgârda kabarıp şişmektedir, paraşütün ipleri de ölü askerin cansız bedenine takıldığından vücutta her rüzgâr estiğinde hareket etmektedir. Medeniyetten kopmuş, muhakeme yetenekleri gelişmemiş çocuklar işin aslını araştırmamış orada bir canavarın olduğuna inanma yolunu seçmişlerdir. Simon, Domuzcuk ve Ralp dışında herkes bir canavarın varlığına inanır. Başta canavarın olmadığını, olamayacağını söyleyen Jack dahi canavara inanır. Canavar korkusu esasında Jack’ın tüm iktidarı elde etmesine olanak sağlar. Artık şeytanminaresi’nin meşruiyeti kalmamıştır, Ralp iktidarını korumak için elinden geleni yapmaktadır fakat yeterli olmamaktadır. Küçük çocukların yanına büyüklerden sadece Domuzcuk bırakılır ve canavarı öldürmek için bir avcı timi oluşturulur. Her zamankinden farklı olarak time, Ralp ve Simon’da katılırlar. Ralp bu time katılmadığı takdirde tüm meşruiyetini yitireceğini bildiğinden bu yolculuğa katılır. Simon ise hem canavarın varlığına inanmadığından hem de Ralp’i yalnız bırakmak istemediğinden bu time katılır. Gidilen yerlerde canavara dair bir emare görmeyen tim adanın diğer tarafına doğru yürürken Ralp medeniyetten ne kadar uzaklaşmış olduklarını bir kez daha farkeder. Elbiselerin artık bir önemi kalmamıştır, edepli olmak ya da rahat etmek için değil sadece alışkanlıktan elbise giydiklerinin farkına varmıştır. Kabile içinde sadece Domuzcuk elbisesi kirlendikçe yıkamakta ve ısrarla bunu devam ettirmektedir. Daha da vahim olanı elbiselerin alışkanlık olarak giyilmesine tüm kabile alışmıştır. Ralp bunları düşünürken önlerinden bir domuz geçer, şuursuzca mızrağını fırlatan Ralp’in tahta mızrağı domuzu sadece yaralar. Domuza karşı güç kullanabilmiş olmasının avcılar arasında ona sağladığı saygınlığın keyfini kısa bir süreliğine de olsa tadan Ralp’in mutluluğu Jack’in başlattığı ayinle son bulur, çocuklardan birisi domuz gibi davranırken diğerleri de onu avlamaktadır. Domuz taklidi yapan çocuğa zarar vermekten haz duyanların arasına Ralp’te katılır. Ayinde “domuzu gebert, gırtlağını kes” sözleri bir ilahi gibi söylenmektedir. Adaya düşmelerinin üzerinden daha bir ay bile geçmiş 67 MAKALE olmamasına rağmen çocuklar hiçbir zaman medeniyetle bağ kurmamış kabilelere dönüşmüş haldedir. Adaya düşmelerinden önce kilise eğitimi alan ve kilise korosunun başı olan Jack tüm bildiklerini hiç öğrenmemişçesine bu kabilenin ayin yöneticisi haline gelmiştir. Totem domuz tabu ise canavar olarak yorumlandığında medeniyetin zirvesi addedilen Britanya’da yetişmiş çocuklar artık ilkel bir kabiledir ve bir kabilenin yaptığı her şeyi çok yakında yapacakları zaman çok uzakta değildir. Canavarı öldürme timinin adada gitmediği tek yer kalmış haldeyken o tepeye çıkmaya Jack gönüllü olur ve Ralp’i de tahrik ederek yanına alır, Ralp sayılarının az olduğunu söyleyerek karşı çıkınca Roger’da onlara katılmaya karar verir ve tepeye kadar çıkarlar. Karşılarına karanlıktan dolayı kafası dizlerinin arasında uyuyan kocaman bir maymun olduğunu zannettikler paraşütçü ölü asker çıkar. Rüzgar esince maymun öne doğru bir adım atar ve çocuklar mızraklarını bırakarak fütursuzca kaçarlar. Sahilde şeytanminaresi son kez öttürülür fakat bu kez öttüren Ralp değil Jack’tir. Jack, Ralp’in iyi bir lider olmadığını, sadece sağa sola emir yağdırdığını, avcıları korkaklıkla suçladığını, eskiden sınıf temsilcisi bile olamadığını söyleyerek liderlik için bir oylama yapar, Esasında Ralp’e yöneltilen suçlamalar Jack’te vücut bulmuş haldedir. Ralp’e şefliği getiren şeytanminaresini de elinde sıkıca tutarken oylamayla Ralp’i deviremeyeceği anlar. Et yemek ve korunmak isteyen kim varsa kendisiyle dağa gelmesini söyler ve grubu ikiye bu kez kesin olarak böler. Çocukların güç, kuvvet ve yaş olarak üstün olanların çoğunluğu Jack’in bu çağrısına başta olmasa da zamanla uyar. Ortaya bir diktatör ve bir devrik lider çıkar. Diktatörün silahları,askerleri,avcılığı varken devrik liderin bir geveze aydını bir de mutlak iyisi kalmıştır. Yanında küçükler dışında dört kişi kalan Ralp halen daha ateşi faal tutma ve kurtarılma derdinde iken yanında neredeyse güçlü çocukların tamamı bulunan Jack avcılık derdindedir. Artık medeniyetle olan son bağ da kopartılmıştır. Totem ve Tabu’ya konu olabilecek bir vahşi kabile ortaya çıkmıştır. Dağdaki tüm çocuklar Jack gibi yüzlerini boyamış bir parça don dışında tüm kıyafetlerini bırakmışlardır. Hristiyanlık artık çok geride kalmıştır, canavar sadece maddi 68 Golding insanın içindeki kötü özlerin törpülenmediğinde ya da onların üzerinde müspet ya da menfi bir güç olmadığında neler yapabileceklerini de gösterir. Aydın zümrenin önemini, safsatanın insanları ne hale getirdiğini ve gerektiğinde içlerindeki kötüyü cezalandırmamanın sonuçlarını ortaya sunar. değil manevi olarak da var kabul edilmiştir. Jack ilk avladıkları domuzun başını canavara sunmalarıyla artık canavarın onları rahatsız etmeyeceğine inanmaktadır. Yüzyıllar önce kötü ruhlara bir kurban sunarak onların tehlikelerinden kurtulacaklarını zanneden insanlar nasıl davranıyorlarsa Jack ve avcıları öyle davranmaktadır. Mutlak kötü Roger artık eski çağlardaki bir savaşçı gibi vahşice işkenceler yapabilecek rahatlığa kavuşur. İlk fırsatta da bunu yapar, yakaladıkları domuzu işkenceyle öldürür. Domuzun başı kesilir, mızrağa takılarak canavara sunulur. Kitap ismini de bu canavara sunulan armağandan almaktadır. Simon mızrağa takılmış bu domuz kellesini gördüğünde yüzlerce belki binlerce sinek kelle üzerinde ve çevresinde uçuşmaktadır. Domuz kellesi canavara sunulan bir adak bir çeşit armağanken bu armağan canavarın değil sineklerin karnını doyurmuştur. Avın ardından Jack ve avcıları sahile eski lider Ralp’in yanına giderler ve onları akşam verecekleri şölene katılmaya davet ederler,bu yolla Ralp’in yanında kalmış birkaç çocuğun da kendilerine katılacağını uman Jack istediklerini söyledikten sonra yanındakilerden “söylemeleri gereken şeyi” söylemelerini ister ve ikizler “şef söyleceğini söyledi” derler. Kabile şefinin söyledikleri de kutsiyete bürünmüştür artık. Simon’sa canavara inanmadığından dağın tepesine çıkıp gözleriyle gerçeği görmek ister ve yolda sineklerin tanrısını tekrar görür, onunla tartışır, sineklerin tanrısı kendisinin avlanarak öldürülecek bir şey olmadığını içlerinde yaşadığını söyler.Bu Simon’un canavar hakkındaki kanaatiyle aynıdır, adada çocuklardan başka bir canavar yoktur.Ralp ve Domuzcuk şölene en son katılanlar olur, gördükleri onları şaşırtır,;Jack kendisine bir taht yaptırmış halde herkesin doymasını bekler ve ardından onlara yemek sunduğunu söyleyerek herkesi kendi kabilesine katılmaya davet eder. Ralp, Domuzcuk, dağdaki Simon ve ikizler hariç bu davete herkes katılır. Ardından çocuklar ateşin etrafında ayin yapmaya başlar, Domuzcuk bütün bu saçmalıkların avcılık uğruna, bir parça et yemek uğruna kurtulmaktan vazgeçmek olduğunu düşünerek Gazzali’nin yüzyıllar evvel değindiği noktaya işaret etmiştir; “akıllı kimselerin düşüncelerindeki yanılmalar, akıllı kimselerin vehimlerinin yansımasıdır.” Ralp daha evvel katıldığı bu ayinin ne kadar ileri boyutlara taşındığını farkeder. Çocuklar yüzlerine sürdükleri boyalar sayesinde tüm utanç duvarlarını yıkmış ve geçmişlerindeki tüm kısıtlayıcılardan kurtulmuşlardır. Çocuklardan bir tanesini domuz taklidi yaparken diğerleri de ateş etrafında sürekli dönen domuzu öldürür gibi yapmakta ve bundan vahşice bir zevk almaktadır. Ve hep aynı şeyleri söylemektedirler, “Canavarı gebert, gırtlağını kes, kanını dök”.Ayin devam ederken Simon dağdan emekleyerek şölenin yapıldığı yere gelmektedir, tahmininde yanılmamış, canavar olmadığını gözleriyle görmüş ve paraşütçünün ölü bedenini iplerden kurtarmıştır. Kendilerine doğru dört ayaklı bir canlının geldiğini gören avcılar ayini bırakarak bu gelenin canavar olduğu düşüncesiyle saldırıya geçerler, Simon’un bedenine mızraklar girip çıkarken Simon “tepedeki ölü adam” dışında birşey söylemeye fırsat Yeni Ufuklar, sayı 28 MAKALE bulamadan ölür. Simon öldürüldükten sonra esen sert rüzgâr, dağın tepesinde bulunan ve ağaçla bağlantılarından kurtulan ölü paraşütçüyü paraşütüyle beraber kaldırıp denize atar. Jack ve kabilesi Simon’un ölümünü cinayet olarak görmez zira adanın tepesinde oturan canavar adadan uçarak gözden kaybolmuştur. Göstermelik olarak en zayıf çocuklardan bir tanesi cezalandırılır. İkizler, tek gözlü domuzcuk ve Ralp hariç herkes ilkel,vahşi kabilenin zorla veya gönüllü olarak üyesi olmuştur. Domuzcuk meşruiyetini ve iktidarını çoktan yitirmiş Ralp’e hala şef olduğunu hatırlatarak bir toplantı yapması gerektiğini söyler fakat Ralp reddeder. Domuzcuk’un Simon cinayetini bir kaza olarak Ralp’e kabul ettirmeye çalışması onu kendine getirmek için seçtiği bir çeşit yoldur fakat başarılı olamaz. Simon’un cinayetine hepsi şahit olduğu halde herkes kimse şahit olmamış gibi davranmaktadır. Ralp yanındaki üç kişiyle ateşi faal tutmaya çalışırken Jack ve kabilesi barınak olarak adaya tek ve dar bir geçitle bağlanan kayaya yerleşerek kendilerini güvene alırlar. Roger girişin üstündeki tepede en büyük kayanın altına bir kütük koyarak lüzum hissedildiğinde kayayı aşağı atabileceğini tüm kabileye gösterir. Jack’se diktatörlerin çoğu gibi şizofreniye yakalanmıştır, kurdukları düzenin yıkılmaya çalışılacağını bunun için her zaman hazır olmaları gerektiğini sürekli telkin eder. Tarihsel düşman ihtiyacı Ralp ve yanındaki yarı kör domuzcuk ve ikizler sayesinde karşılanır. Ralp artık Ruslar tarafından dahi olsa kurtarılmaya razıdır. Ateşi sönen kabileyse ateşe sürekli sahip olmanın gözlüğe sahip olmak olduğunun farkına varır ve gözlüğü elde etmek için gece baskını yapmaya karar verir. Gece vakti sağlam kalan tek barınakta uyuyan Domuzcuk ve Ralp seslere uyanır ve baskının farkına vararak onlarla kavgaya tutuşur, Jack ve kabilesi başarılı olur. Aydın zümreyi tamamen kör ederler.Domuzcuk kör kalmanın etkisiyle sürekli ağlayarak gözlüğünü geri almayı ister. Ertesi gün Ralp Domuzcuk’un gözlüğünü geri istemek ve barışmak için yanına Domuzcuk ve ikizleri alarak Kaya’ya gider. Girişlerine izin verilmez, ikizler yakalanıp elleri bağlanır ve Jack ile Ralp kıyasıya bir kavgaya tutuşur. Bunlar olurken kavgayı yukardan seyreden Roger Domuzcuk’un üstüne daha evvelden hazırladığı kayayı yuvarlayıp öldürür. Ralp bunun üzerine tek başına kaçar ve adada saklanmaya başlar. Onların yakınında olduğu zaman kendisini bulamayacaklarını düşünür fakat bu planından ikizlere bahseder. İkizleri işkence ile konuşturan Roger, Ralp’in yerini öğrenir ve onu olduğu yerden çıkarmak için bir ateş yakar. Adadaki ilk ateş yakma deneyimlerinde olduğu ateşi kontrol edemezler ve ateş adanın bütününe yayılır.Bu kadar büyük bir ateş çocukları uzun süredir arayan arama ekibinin onları farketmesini sağlar. Ralp öldürülmek üzereyken sahilde bir subayın ayaklarının önüne düşer ve ağlamaya başlar. Subay yaramazlık yapıp yapmadıkları sorar, Ralp sadece ağlar. Arkada bir savaş fırkateyni tüm heybetiyle dururken Ralp ağlayarak 3 kişinin öldüğünü söyler ve heyecanla başlayan ada maceraları sona erer. Golding’in yazdığı Sineklerin Tanrısı aslında, Robert Ballantyne’nin Mercan Adası romanına bir karşı tez olarak ortaya çıkmıştır. Britanyalı her çocuğun okuduğu ya da haberdar olduğu Mercan Adası’nda da Sineklerin Tanrısı’nda olduğu gibi adaya düşen Britanyalı çocukların hikâyesi anlatılmaktadır. Fakat bu kez adaya düşen çocuklar büyük Britanya medeniyetinin küçük bir kopyasını kurmuşlardır. İşleyen bir hukuk düzeni, güçlü bir siyasal erk ve toplumsal düzen vardır. Golding insanları Britanya Medeniyetinin büyüklüğü rüyasından uyandırmak istemiştir. Bu büyük medeniyetinin çocukları adada Britanya’da var olan medeniyeti devam ettirmek yerine Britanya medeniyetinin en başından beri yaşadıkları süreci yaşamayı tercih etmişlerdir. İlkel bir kabile haline gelmiş ve hiç medeniyet görmemişçesine davranmışlardır. Tarihten gelen tecrübeyle oluşturulan ne varsa bir kişinin iktidar hırsıyla nasıl söndüğü gözlerimizin önüne süren Golding insanın içindeki kötü özlerin törpülenmediğinde ya da onların üzerinde müspet ya da menfi bir güç olmadığında neler yapabileceklerini de gösterir. Aydın zümrenin önemini, safsatanın insanları ne hale getirdiğini ve gerektiğinde içlerindeki kötüyü cezalandırmamanın sonuçlarını ortaya sunar. Çocukları seçerek tam olarak ne çeşit bir mesaj vermek istemiştir bilemeyiz fakat semavi dinlerde iyiliğin ve temizliğin tecessüm etmiş hali olarak tasvir edilen çocuklar üzerinden üç noktayı tespit edebiliriz; a.Halkın irfanı yahut kolektif bilinç olarak tanımlanan ve iyiye yöneleceği düşünülen iradenin kendilerini imar ve ıslah eden alim, aydın ve ariflerinden yoksun olması ve onları dikkate almaması kolektif bilinç veya halkın irfanının iyiye değil kötüye yönelmesi sonucunu doğurabilmektedir. b. İnsanlığın halihazırda insanlıkta ulaşmış olduğu nokta hem bölgesel hem de evrensel birikmişliğin ürünüdür, bu birikmişliğin sürekliliği güneşin doğudan doğup batıdan batması kadar olağan kabul edilmemelidir. İnsan olarak kalmak bir emeğin ve bedelin ürünüdür. Bedeli ödenmeden elde edilen nesnenin kıymeti tam olarak bilinemez. c. Avrupa merkezli tarih anlayışında modernleşmenin ulaştığı nihai nokta olarak kabul edilen Britanya’nın bulunduğu nokta daimi olarak kalacağı yer değildir. Şairce konuşursak; “Gün akşamlıdır devletlüm/ Elbet biz de ölürüz”( Hilmi Yavuz-Beyazıd Paşa) 69 EĞİTİM Televizyonun çocuk üzerindeki etkileri... Hilal İlknur TUNÇELİ* Televizyon programlarının içeriği, okul öncesi çocukların davranışları üzerindeki etkisi ve öğretimsel amaçlarla kullanılmasını konu alan çok sayıda araştırma sonucu bulunmaktadır. Bu araştırma sonuçlarına göre televizyon programları fiziksel ve sosyal saldırganlık örnekleri içermektedir. *Araş. Gör., Marmara Üniversitesi 70 Çağımız teknoloji çağı… Bilgiye hızlıca ulaşılan bir dönem… Teknolojinin hayatımıza getirdiği milyonlarca olumlu etkinin yanı sıra özellikle çocuklar için doğru şekilde kullanılmadığında ise ciddi sonuçlara yol açabilecek birçok olumsuz etkisi de bulunmaktadır. Teknolojik araçlar arasında ise her evde en az bir tane bulunan ve en kolay ulaşılabilir olan televizyonun çocuklar üzerindeki etkileri nelerdir? Televizyonu önemli kılan etmenlerden biri kendisinden sonra gelen pek çok teknolojiye rağmen bu teknolojilerin tanıtımındaki baskın rolü ve televizyonda yayınlanan çeşitli programların bu teknolojiler aracılığı ile yaygınlaşmasıdır (Postman, 2004). Hem sanal hem de gerçek öğeleri, görsel-işitsel uyaranları birlikte kullanarak sunması ona dünyaya açılan pencere işlevini yüklemiştir. Bu görsel teknoloji özellikle öğrenmeye aç erken çocukluk dönemi çocuklarının ilgi odağını oluşturmaktadır (Akçalı, 2007). Postman (2004)’a göre televizyon eğlendirirken aynı zamanda eğiten, kültürü şekillendiren ve taşıyan özelliğe sahiptir. Çocukların yaşı, seyrettikleri televizyon programının türü, izleme süresi ve izleme sırasındaki paylaşımları çocuk-televizyon etkileşiminin değerlendirilmesinde göz önüne alınması gereken değişkenlerdir. Ekonomik, sosyal, psikolojik ve kültürel yapı, kişisel özellikler, genetik yatkınlıklar gibi faktörler çocukların televizyondan etkilenme ve etkileri davranışlarına yansıtma biçimlerini etkilemektedir (Ertürk ve Gül, 2006). Uluslararası televizyon endüstrisinin önemli ülkelerinden Amerika Birleşik Devletleri, televizyonun çocuklar üzerindeki olumsuz etkilerini engellemek amacı ile üç temel önlem almıştır. Bunlardan birincisi çocuk izleyicilerin yoğun olarak televizyon izlediği saatlere şiddet içerikli programları koymamak, ikincisi şiddet içerikli programları sınıflandırması ve izleyiciye duyurmasıdır. Sonuncu temel önlem ise televizyon alıcılarına çip yerleştirmek yolu ile şiddet içeriğinin izlenmesini engellemektir. Ayrıca 1990 yılında ABD’de Çocuk Televizyon Yasası çıkarılmıştır. Yasaya göre televizyon kanalları haftada üç saat çocuklar için eğitici, bilgilendirici yayınlar yapmakla yükümlü kılınmıştır (Çaplı, 2001). Ülkemizde te-levizyon 1960’lı yıllarda TRT kanalı ile birlikte yayın hayatına başlamıştır (Şentürk vd., 2009). Çizgi filmler gibi çocuklara dönük olan programlar başlangıçta belirli saatlerde yetişkinlere dönük televizyon kanallarında yayınlanmaktaydı. Çocukların birer reklam potansiyeli olarak önemsenmesi ile birlikte çocuk kanalları ortaya çıkmıştır. İlk çocuk kanalı 1979 yılında Amerika Birleşik Devletlerinde kurulan Nicledon kanalıdır. Bunu Disney Chanel ve Cartoon Network izlemiştir. Bu kanallar 1990’lı yıllardan itibaren Güney Amerika, Avrupa, Asya, Avustralya ve Afrika’da kurulmuştur. Günümüzde doğrudan çocuk programları yapan ve ülkemizde de yayında olan Nicledon, TRT Çocuk, Yumurcak TV gibi pek çok televizyon kanalı mevcuttur ve bunlara sürekli yenileri eklenmektedir (Çaplı, 2001). Televizyon programlarının içeriği, okul öncesi çocukların davranışları üzerindeki etkisi ve öğretimsel amaçlarla kullanılmasını konu alan çok sayıda araştırma sonucu bulunmaktadır. Bu araştırma sonuçlarına göre televizyon programları fiziksel ve sosyal saldırganlık örnekleri içermekte (Luther ve Legg, 2010; Fouts, Callan, Piasentin ve Lawson, 2006), okul öncesi dönem çocuklarının duyguları öğrenmesini sağlamakta (Caswell, 2009) ve ırklara ilişkin önyargıları azaltmakta (Peresson ve Eizenman, 2003), çocukların yiyecek, içecek, giysi ve aksesuar gibi Yeni Ufuklar, sayı 28 EĞİTİM tercihlerini etkilemekte (Aşçı, 2006), çocukların iletişim biçimleri ve etkinlikleri (Serhatlıoğlu, 2006) üzerinde etkili olmakta, ayrıca davranış problemlerini arttırmaktadır (Huang ve Lee, 2009). Ayrıca televizyon çocukların tüketim davranışları, cinsel kimlik oluşumu ve karşı cinsle iletişim, aile bireyleri ile iletişimleri üzerinde etkili olmaktadır (Büyükbaykal, 2007). Farklı araştırmalardan ortaya çıkan sonuçlar bir arada değerlendirildiğinde televizyon programlarının çocuklar üzerinde olumsuz etkilerinin yanı sıra olumlu etkilerinin de bulunduğu anlaşılmaktadır. Televizyon ve olumsuz etkileri Televizyonun çocuklarda aşağıda belirtilen olumsuzluklara yol açtığı bilinmektedir (Ertürk ve Gül, 2006): Fiziksel saldırganlıkta artış Şiddete başvurma ve şiddete karşı duyarsızlaşma Okuma zevkinde azalma Dikkat eksikliği, ders çalışmaya karşı ilgisizlik Kendini ifade edememe Gerçeklerden uzaklaşma Hayal gücü ve yaratıcılığın azalması Sosyal ilişkilerde zayıflık Sağlık problemleri yaşama (göz, uyku problemleri, obezite) Televizyon ve olumlu etkileri Konuşma ve ifade etme becerisinin gelişmesi Müzik dinleme zevkinin gelişmesi Yeni bilgiler edinme Algısal becerilerin gelişmesi Şiddetten arınma Yaratıcılık ve hayal gücünün gelişmesi Dünyayı tanıma ve anlama Yukarıdaki olumlu ve olumsuz etkiler dikkate alındığında benzer durumların hem olumlu hem de olumsuz etki kategorisinde yer aldığı dikkati çekmektedir. Çocuğun yaşı, televizyon izleme süresi, izlediği içerik ve ebeveynlerin tutumları çocukların televizyondan etkilenme yönünü (olumlu-olumsuz) etkilemektedir (Büyükbaykal, 2007; Ünal ve Durualp, 2012). Önemli olan çocuklara televizyon içeriği hakkında farkındalık kazandırmak ve doğru izleme ve izlediklerini anlama-yorumlama konusunda rehberlik etmektir. Ailelerin bu konuda bilinç kazanması için okul öncesi dönem öğretmenlerinin ailelerle toplantılar yaparak televizyon ve etkileri konusunda bilgi alış verişinde bulunması önem taşımaktadır. Aile tarafından televizyon izlemeye dönük olarak yapılacak arabuluculuk çocukların izlediği programlardaki karakterleri tanımlaması, reklamları diğer programlardan ayırt etmesi, zararlı etkilerden uzaklaşması gibi konularda onlara destek sağlamaktadır (Warren, 2003). Ayrıca ailelerin çocuğun yaşına uygun program seçmesinin ve çocukla birlikte izlemesinin çocuğun öğrenmesine katkı sağladığı bilinmektedir (Kirkorian, Wartela ve Anderson, 2008). Hem ailelerin hem öğretmenlerin çocuklara televizyonun etkileri konusunda gerekli desteği sağlayabilmesi için medya konusunda bilinçli olmaları gerekmektedir. Diğer bir deyişle medya okur-yazarı olmaları gerekmektedir. Bundan sonraki kısımda ilgili literatür temel alınarak gerek doğrudan çocukları hedef alması gerekse araştırma sonuçları ile çocukları etkilediği belirlenmiş olması nedeni ile reklamlar ve çizgi filmler hakkında genel bilgi verilecektir. 71 EĞİTİM Çizgi Filmler Türkiye’de çocuk kanalları dışındaki televizyon kanallarının genel yayın süresi içerisinde çocuk programlarına (çoğunlukla çizgi filmler) ayırdığı en fazla süre % 7’dir. Çocuklara dönük televizyon kanallarında haber, aksiyon, eğitim, macera ve komedi gibi çeşitli programlar yer almasına karşın bu prog-ramların oranları dikkate alındığında çocuk kanallarının çizgi filmle özdeşleştirildiği söylenebilir. Çizgi filmlerin ucuz olması ve farklı dillerde seslendirilmesinin kolay olması bunda etken olmaktadır (Çaplı, 2001). Çizgi filmler aynı zamanda üretildiği ülkenin tarihsel koşullarını ve ideolojisini de yansıtmaktadır. Örneğin: Walt Disney yapım evi Amerika’nın beyaz, ataerkil, burjuva ideolojisini yansıtan filmler tasarlamıştır (Gökçearslan, 2010). Araştırmalar 5-12 yaş grubunda yer alan çocukların televizyonda en çok tercih ettiği programın çizgi filmler olduğunu göstermektedir (Erdoğan ve Baran, 2008; Doğan ve Göker, 2012; RTÜK, 2006). Televizyonda çocuklar için geliştirilen programlar, özellikle çocuk izleyiciler tarafından tercih edilen çizgi filmler, şiddet veya olumlu sosyal davranışları (yar-dımseverlik, işbirliği vb.) teşvik eden sözel ve görsel uyaranları içerebilmektedir (Kaya-Balkan, 2011). Çocukların kendi kişisel özellikleri ve deneyimleri temelinde bu davranışlardan bazılarını model almaları ola-sıdır. Bu noktada çocuklarla birlikte zaman geçiren, onlarla yakın etkileşimde bulunma fırsatı bulunan ailelere ve okul öncesi öğretmenlerine büyük sorumluluklar düşmektedir. Çocukların televizyonla etkileşimi sonucu (özellikle çizgi filmler) çocuğun ev, okul ve sokaktaki davranış ve tercihleri önemli ölçüde etkilenmektedir (Adak-Özdemir ve Ramazan, 2012). Hatta Marsh (2005) tarafından da belirtildiği gibi çocuklar medyada yansıtılan karakterlerle ilgili oyuncaklara sarılmakta, birlikte uyumakta, banyo yapmakta, konuşmakta, ve oynamaktadır. Bu karakterler aynı zamanda çocukların kimlik oluşumu üzerinde etkili olabilmektedir. Reklamlar Televizyonda yayınlanan reklamlar çocuklar üzerinde etkili olan mesajlar iletmektedir. Bunlar kültürel değerler; tüketim alışkanlıkları; cinsiyet rolleri, farklı yaşam biçimleri ve aile içi ilişki ve roller olarak sıralanabilir. Reklam yapımcıları çocukları ailelere ulaşmak amacı ile köprü olarak kullanma, yetişkinlerin çocuklara yönelik harcamalarını belirleme ve çocuklarda marka tercihi ve tüketim biçimi oluşturmaya dönük reklam içerikleri yapma eğilimindedirler (Elden ve Ulukök, 2006). Yapılan bazı araştırmalar ailelerin televizyon reklamlarının çocuklara zarar verdiği ve etik açıdan sorun taşıdığına inandıklarını ortaya koymaktadır. Aileler çocuklarının reklam alışkanlıklarını en çok film-çizgi film kahramanlarının oynadığı reklamların yönlendirdiği ve çoğunlukla oyuncak reklamlarından etkilendikleri ve çocukların reklamı yapılan gıda ve diğer ürünlerin alınması için ısrarda bulundukları yönünde görüş belirtmektedir (Koçer ve Koçer, 2012; Karaman, 2010; Asena, 2009; Karaca, Pekyaman ve Güney, 2007). Televizyon ve onunla birlikte evlerimize giren çizgi filmler ve reklamların denetiminin dikkatli şekilde yapılması, çocukların gelişimsel özellikleri ve psikolojileri göz önüne alınarak içeriklerin belirlenmesi çok önemlidir. Unutmayalım ki; televizyon bir iletişim aracıdır ama asla çocukları oyalayacak bir araç değildir… Kaynaklar *Zembat, R. (2011). Okul Öncesi Eğitime Giriş. Hedef CS Yayıncılıktan alıntılanmıştır. 72 Yeni Ufuklar, sayı 28 MAKALE 73 BİLİŞİM Startup mı? Oda ne? Alperen TALASLIOĞLU Bu yazımızda son yıllarda en çok duymaya başladığınız kelimelerden biri olan startup kavramını birlikte ele alacağız. Önceki yazılarımızda detaylı bir şekilde ele aldığımız internet ve yeni trendlerin bilgilerini de kullanarak, birlikte girişimcilik okyanuslarına yelken açacağız. Okullarda açılan girişimcilik merkezleri, şirketler tarafından kurulan inkübasyon merkezleri, girişim fabrikaları ve pek çok yepyeni yatırım neden bu kadar hızlandı? Beraber inceleyip görelim, startup nedir ne değildir? Her şeyden önce kafanızda oluşan bir soru işaretine odaklanarak yazıma başlamak istiyorum : Startup nedir? Startup kelimesi İngilizce bir kelime olsa da artık Türkçeye girmiş ve aktif olarak kullanılan bir terim haline gelmiş durumda. Özellikle teknoloji, bilişim ve telekom sektörlerinde çalışan ya da ilgisi olan kişilerin yıllardır aşina olduğu bir terim. Özünde bize yabancı olmayan bir şey aslında startup. Startup demek “girişim” demek yani tam Türkçe karşılığıyla “teşebbüs” demektir. Yeni teknolojiler ya da ürünler çıkaran yenilikçi iş girişimlerine verilen isimdir aslında startup. Startup dediğimiz atılımcılık ya da girişimcilik her sektör ve alanda olabilen, kişi ya da kişilerin yenilikçi fikirlerine göre ortaya çıkan bir olgu aslına bakarsak. Bir sürecin işleyişi... Peki ya sürekli duyduğumuz Silikon Vadisi denilen yer de neyin nesi? Instagram nasıl milyarlarca dolara satıldı? Airbnb’nin bu trajik yatırım arayış hikâyeleri de nereden çıktı gibi sorularınızı duyar gibiyim. Önceki pek çok yazımda İnternet ve yeni trendler hakkında konuşmuş, sizleri bilgilendirmeye çalışmıştım. İnternetin bu kadar çok yayılması ve aktif kullanılması, insanları İnternet girişimleri yapma konusuna oldukça teşvik etti. Günümüzde startup kelimesi artık İnternet girişimleriyle özdeşlemiş durumda. Unutmadan söylemek gerekiyor, startup bir şirket ya da iş türü değil, şirketlerin yaşayıp geçirdiği bir dönem aslında. Startup olarak başlayan ve o süreçleri atlattıktan sonra kurumsallaşıp büyüyen pek çok şirket şu an dünya devi olmuş durumdalar. Konuyu biraz dağıttım gibi gözükse de aslında konunun özünü size dağınık örneklerle vermek istedim. Startup yeni ürün veya hizmet sunmayı amaçlayan bir iş fikrinin hayata geçip pazarda söz sahibi olana kadar geçirdiği dönemdir aslında. Peki neden bu kadar popüler ve önemi arttı? 74 Yeni Ufuklar, sayı 28 BİLİŞİM İnternet İnternet İnternet ve yine İnternet. Dünyayı değiştiren, iş modellerini ve geleneksel iş süreçlerini, tüm iş alışkanlıklarını ortadan kaldıran İnternet, hayatımızın tam ortasına kocaman bir startup ekosistemi yarattı. Farkında olmadan kullandığımız pek çok uygulama ve web site birer İnternet girişimi aslında. Silikon Vadisi denilen San Francisco’da bulunan bölge ise dünya genelinde çok büyük girişimlerin merkezlerinin bulunduğu dünyanın teknoloji ve arge merkezi konumunda. Eğer bir iş fikriniz var ve startup kurmak istiyorsanız, dünya devi olabilmek için yolunuz muhakkak ama muhakkak San Francisco’dan geçmek zorunda. Bir dönerci girişimi gibi Şu ana kadar anlattığım startup hakkında olan her şey size aşina şeyler gibi gelebilir. Örneğin uygun bir yere açılan bir dönerci de bir girişimdir aslında. Peki startupın tam anlamıyla farkı ne sizce? En başta tanımladığım gibi startup yeni bir ürün veya hizmet vermek üzere kurulan girişimdir. Ama bu girişimin bu yola çıkmadan önce belirlediği iş planında, hedef kitlesi ve güçlü bir iş modeli vardır. Bir startup hayata geçmeye başladıktan sonra ilk hedefi problemini çözmeyi hedeflediği soruna odaklanarak hedef kitlesine ulaşmaktır. Startupların iş modellerini kanıtlayıp hedef kitleye ulaşma noktasındaki hallerine “pivot” evresi denir. Bu noktada iş modelini kanıtlayıp hedef kitleye ulaşan startuplar yollarına devam ederken, başarısız olanlar pivot evresinde iş modeli değişikliklerine ya da hedef kitlelerini tekrar gözden geçirme halinde olurlar. 1.65 milyar dolar Şu ana kadarki bilgilerin çoğu size teorik gelmiş olabilir ama hepsi farkında olmadan hayatımızda olan kavramlar. Peki ya bu duyduğumuz çok meşhur startup satın almalar da neyin nesi? Son yılların en büyük satışlarından biri olan Instagram’ı hepiniz duymuşsunuzdur. Tam 1 milyar dolara Facebook Instagram’ın tamamını satın aldı. Çoğunuz belki bilmiyor ama Facebook henüz çok küçük bir startup iken 2007 yılında Microsoft tarafından tam 240 milyon dolar yatırım aldı ve o zaman bu yatırım ile Microsoft Facebook’un sadece yüzde 1.6 hissesine sahip olabildi. Youtube henüz büyüme evresine yeni girmiş bir startup iken Google tarafından 1.65 milyar dolara satın alındı. Ve bunun gibi pek çok satın alma ve yatırım haberleri gündeme bomba gibi düştükten sonra hayatımıza yepyeni kavramlar girmeye devam etti. Melek yatırımcı ve Venture Capital yani büyük yatırım fonları hızla arttı, marketleri domine ettiler. Büyük para sahibi iş adamları hem yeni sektörlere açılabilmek hem de daha çok para kazanabilmek adına startuplara yatırımlar yapıp, onların büyük oranda hisselerini alarak kendi bünyelerine kattılar ve katmaya devam etmekteler. Her şey önce bir fikirle başlar, sonra startup doğar. Startuplar toplumda olan ihtiyaç ve problemlere odaklanarak doğan oluşumlar ve yakın gelecekte adından daha sık söz ettireceklerinden emin olabilirsiniz. 75 SOFRA Osmanlı’da Ballı tattılar... Lale ÖZEN* Osmanlıların tatlı gıdalara düşkünlüğü ve tatlı çeşitlerinin bolluğu, Batılı gezginleri her zaman şaşırtmış ve onların anılarında geniş yer tutmuştur. *Gazeteci 76 İ stanbul’da 1900’lere kadar günde iki öğün yemek yeniyordu. Biri sabahla öğle arasında, yani kuşluk vakti yenilen, akşama kadar tok tutacak kuvvetli bir öğün, diğeri de ikindi namazından sonra yenilen akşam yemeğiydi. Osmanlılarda çok eskilerden beri sofrada konuklara yemekten önce bir kaşık bal ikram edilirdi. Bu bal, meyvelerin kaynatılıp, üzerine bal katılmasıyla hazırlanırdı. Yemek saatleri dışında gelen konuklara ise bal ve ekmek ikram edilmesi yaygın bir âdetti. Zengin ve vükela konaklarında hatırlı konuklara balla yapılmış tarçınlı, karanfilli kabak reçeli ikram edilirdi. İmaretlerde de bal şerbeti ve bal-ekmek ikram etme âdeti vardı. Osmanlıların tatlı gıdalara düşkünlüğü ve tatlı çeşitlerinin bolluğu, Batılı gezginleri her zaman şaşırtmış ve onların anılarında geniş yer tutmuştur. Osmanlı’da tatlılar hamur tatlıları, sütlü tatlılar ve meyve tatlıları olmak üzere üç türe ayrılabilinir. Bütün Osmanlı tatlıları içinde de muharrem ayının 10’uyla 20’si arasında, zengin fakir her evde pişen aşurenin farklı bir yeri vardır. Bir de ana malzeme olarak yağ, un veya irmik ve şeker veya bal kullanılarak hemen her vesileyle yapılan helvalar vardı. Doğum, ölüm, hac dönüşü, çocukların okula başlaması, sünnet, askere gitme, okulu bitirme, ev alma, hastalıktan kurtulma, gurbetten dönme, hatta ilk çiğdemin görülmesi ve kuzuların sütten kesilmesi bile Osmanlı evlerinde helva yapılması gereken özel günlerdi. Yani her sevinçli ve üzücü olayın ardından bir helva yapılırdı. Yapılan helva bazen konu komşuya dağıtılır, bazen de komşular helva yemeğe çağrılırdı. 18. yüzyılda Osmanlı sarayında görevli dört yüz helvacı vardı. Bu helvacılar mutfaklara bitişik helvahanelerde çalışır, helva dışında macun, şerbet gibi sarayın gereksinimi olan diğer bazı tatlıları da hazırlardı. Turşular da helvahanede yapılırdı. Helvahanenin, sarayın eczanesi olmak gibi bir işlevi daha vardı. Osmanlı döneminde, balın yörelere göre farklı tüketim şekilleri vardı. Örneğin Karadeniz’in şerbeti balla yapılan “bal baklavası” ünlüydü. 1. Dünya Savaşı başlayana dek İzmir’de konuklara yağlı ballı denilen bezdirmeler ikram edilirdi. Yine unutulmuş tatlılardan balla yenilen sünger bazlaması, Anadolu’da değerli misafirlere yapılan bir ikramdı. Sünger Yeni Ufuklar, sayı 28 MAKALE bazlaması yapmak için, sıvı kıvamlı hamur, kızgın sac üzerine yayılır ve kızaran hamur alındıktan sonra parçalanıp içinde bal bulunan tabağa dökülürdü. Savaş yıllarında bal 2. Dünya Savaşı sonrası da bal Anadolu halkının neredeyse tek tatlısıydı. Şeker çok pahalıydı ve alınamıyordu. Üzüm yetişen yerlerde pekmez, ama hemen her yerde bal, şeker yerine kullanılıyor, baldan çeşitli tatlılar yapılıyordu. Celal Davut Arıbal Anadolu’da yenilen bal ekmeğinden bahsetmiştir. Bal ve un yoğrularak hamur haline getirilir, küçük ekmekler şeklinde pişirilir. Arıbal hafif esmer renkli ekmeklerin çok lezzetli olduğunu söyler. Bir de Anadolu’da zenginlerin misafirlerine ikram ettiği ballı kestane tatlısı vardır ki, Arıbal onu da “Kestaneler suda haşlandıktan sonra kabukları soyulup temizlenir, iyice ezildikten sonra bir tepsiye yayılır, üzerine bal dökülerek karıştırılır” diye tarif eder. 16. yüzyıl ortalarında yurdumuzda bulunan bir İspanyol gezgin, görev yaptığı Sinan Paşa Konağındaki şerbetlerden söz eder: “...Kiraz, kayısı, erik gibi meyveleri kaynatıp şeker veya bal katarlar. Bozulmasın diye her gün yenisini kaynatırlar. Misafiri şerbet içmeden bırakmazlar.” Ramazan aylarında Eminönü Valide Camii’nde teravih çıkışı bal şerbeti dağıtılırdı. Isparta’da bulunan Kutlubey Camii’nin vakfiyesinde de balın okkası bir akçeye bile çıksa mevlidin bal şerbetiyle okutturulması yazılırdı. Osmanlı Sarayı’ında üretilen en önemli tatlı, adı bazı kayıtlarda rikak, bazılarında ise baklava diye ge- çen rikak baklavasıydı. Osmanlı dönemi baklavasının en önemli farkı, bal ile yapılmasıydı. Ulufe ödemelerinin yapıldığı günde ve Ramazan ayının 15’inde Hırka-i Şerif ziyareti sonrası, yeniçerilere şerbeti daha çok bal ve daha az şeker katılarak yapılmış, bademli rikak baklavası dağıtılıyordu. Günümüzde de çok sevilen, incecik açılmış kat kat yufkadan yapılan baklava, Osmanlılarda hamur tatlılarının gözdesiydi. Baklava yapan hanımlar kaç yaprak yufka kullandıklarını söyleyerek övünürlerdi. Haksız da değillerdi, çünkü 70-80 yaprak yufka kullanıldığı olurdu. 1860’lardan sonra yavaş yavaş Batılı yaşam tarzı Osmanlı sarayına girdi. Yemeklerde çatal bıçak kullanılmaya başlandı. Artık sabah kahvaltısında mutlaka bal, kaymak, peynir ve reçel bulunuyordu. Bu tür Batılı tarzı kahvaltı, zamanla saray dışında da yaygınlaştı. Böylece bal kahvaltı sofrasının vazgeçilmez gıdası oldu. 77 KİTAP r la a z a Z e d in s ji lo o tn E k r ü T apakçur-Dı-Karşılaştırmalı Bingöl/Ç kimliği, rel ltü kü za Za a; ad ışm Bu çal mıli Halk İnançları ı altında ele ir Mitolojik kültürün çeşitli başlıklar -Zaza Halk Sufizmine Da n farklı üle sür ri ile da nu ko bu alınıp, Notlar arı ile birğrafyaları fikirler, ilgili çeşitli yayınl -İran-Anadolu Kültür Co arın yaz a, rıc Ay . dır kta : Goranma ıtıl prü likte tan Arasında Sufistik Bir Kö Hanefi, n aya yaş a n’d liler İra im ve ers ye Türki lar/Zazalar/Dımıliler/D Hak l-i Eh ve aş ılb Anadoe Kız vi/ ind ris Ale Şafii, i Türkçe İçe ları kültü- -Dünya Dil nç ina lk ha n e Dair arı rin zal Ye Za ın lı inanç lu Dillerinden Zazacan u çalışuğ old ş mı yap da sun nu rü ko Görüşler r yapılarak malara da, karşılaştırmala e Türk Halk İnançları: k yazısı) -Urfa Yöresind pa ka ka (Ar ir. ted ek pça Konurilm yer ve Karakeçililer, Zazalar, Ara r ile ek İçind şanlar inde Za-Sunuş -Anadolu Türk Halk Sufizm şı Ba -Söz zalar lk İnançla-Karir Zazaları ve Türk Ha -Kaynaklar rında Mitolojik Veriler -Dizin Türkleri -Ehl-i Hak / Karakoyunlu Mitolojik Şifreler II Bu çalışma; Yaşar Kalafat, Muham- Amasya Halk İnanmala met Avşar ve Meral Ozan rı ve Bazı tarafından, Monogra filerden Mitolojik Verile Anadolu'nun; Bodrumr Muğla, (Yaşar Kalafat) Avanos-Nevşehir, Teke-İ zmir, ilçe- Teke Yöresi Salur Halk leri ile birlikte Amasya, Zil İnançlarında e-Tokat, Ka rşılaştırmalı Mitolojik İzle Bolu ve ayrıca Gerede çev r (Yaşar resinden Kalafat & Muhammet Av derlenilmiş, alan çalışm şar) ası özellikli, - Altaylar’dan Zile’ye Ov halk inançları öncelikli, oo/Oboo’lar halk kültürü(Ya şar Kalafat) nün çeşitli alanlarındaki bilgilerden - Bolu Yöresi Halk İnanm oluşmuştur. Çalışma, ha alarında lk kültürü Mi tolojik Şifreler - I (Yaşar monografilerinde mitol Kalafat & ojik izler araMeral Ozan) ma metodunun ikinci de nemesidir. - Bolu Yöresi Halk İnanm (Arka kapak yazısı) alarında Mitolojik Şifreler - II (Yaşar Kalafat & Meral Ozan) İçindekiler - Kaynaklar - Sunuş Dizin - Söz Başı - Anadolu Türk Mitolojisin den Yapİsteme adresi: Berikan Yay raklar: Karşılaştırmalı Bo ınevi, drum Halk Cu mhuriyet Mah. Bayındır İnançları (Yaşar Kalafat) 1 sokak 15/1-2 Kızılay-Çankaya/AN - Bir Kısım İnanç Semboll KA RA eri İtibariyle Telefon: 0312. 232 62 18 Avanos Halk Kültürü (Ya şar Kalafat) http://www.berikanyay inevi.com.tr 78 Yeni Ufuklar, sayı 28 MAKALE 79 MAKALE 80
