docsağlık bakanlığı`na bağlı hastanelerde hasta hakları uygulamalarının
download 
Şikayet Transkript
sağlık bakanlığı`na bağlı hastanelerde hasta hakları uygulamalarının
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dalı SAĞLIK BAKANLIĞI’NA BAĞLI HASTANELERDE HASTA HAKLARI UYGULAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ İshak Aydemir Doktora Tezi Ankara, 2010 SAĞLIK BAKANLIĞI’NA BAĞLI HASTANELERDE HASTA HAKLARI UYGULAMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ İshak Aydemir Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara, 2010 iii TEŞEKKÜR Hazırladığım bu tez çalışması, tamamen uzun ve zorlu bir emeğin sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu uzun ve zorlu süreçte ; Öncelikle araştırma sürecinde, değerli zamanını, bilgisini, tecrübesini ve her şeyden önce ilgi ve desteğini her aşamada benden esirgemeyen ve zorlandığımda beni sürekli motive eden ve örnek aldığım çok değerli hocam ve danışmanım sayın Prof. Dr. Vedat Işıkhan’a; Araştırmanın uygulanması sürecinde, destek ve ilgilerinin sürekli olarak benden esirgemeyen görüş ve önerileri doğrultusunda tez çalışmamın tamamlanmasında çok büyük katkıları olan Tez İzleme Jüri Üyesi hocalarım sayın Prof. Dr. Beril Tufan, Ankara Üniversitesi Rektör Yardımcısı Prof. Dr. Yasemin Oğuz’a ; Katkılarından dolayı Prof. Dr. Veli Duyan, Prof. Dr. Yusuf Çelik ve meslektaşım Dr. Tarık Tuncay’a; Doktora çalışmamın başından sonuna kadar desteklerinden dolayı meslektaşlarım ve mesai arkadaş ve dostlarım sayın Ali Özhan, Tamer Büyük, Beyhan Çatlı ve Hasta Hakları Kurul Başkanı Uz. Dr. Ahmet Sarıca ve hastanemizin değerli başhekimi Prof. Dr. Mustafa Paç’a; Tez uygulanması sürecinde izin, destek ve katkılarından dolayı Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü Hasta Hakları Şube Müdürü Mehmet Kaymakçı, Levent Şümür, Emine Dal, Ersin Kayaaltı ve önceki Şube Müdürü Refik Atken ve veri toplama sürecinde görüşme formlarını doldurup gönderen ve araştırmama katkı sağlayan bütün Hasta Hakları İl Koordinatörleri ve Hasta Hakları Birim Sorumlularına; Son olarak, doktora sürecinin başından sonuna kadar evimizin ve çocuklarımızın sorumluluklarını alarak yükümü hafifleten sonsuz destek ve katkısı olan çok ama çok sevdiğim eşim Filiz Aydemir ve biricik çocuklarımız Umut ve Beril Aydemir’e sonsuz teşekkür ve şükranlarımı sunarım. 2010 İshak AYDEMİR iv ÖZET AYDEMİR, İshak. Sağlık Bakanlığı’na Bağlı Hastanelerde Hasta Hakları Uygulamalarının Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, Ankara, 2010. Son yıllarda ulusal ve uluslararası düzeyde yoğun bir şekilde tartışılmakta olan hasta haklarının yasal düzenlemeler ile korunması yönünde bir eğilimin ortaya çıktığı görülmektedir. Ülkemizde 2003 yılında kurulup faaliyete başlayan hasta hakları birimlerinin etkinliğinin değerlendirilmesi, verilen hizmetlerin arzu edilen sonuca ulaşıp ulaşmadığının ve hasta ve yakınlarının ihtiyaçlarına cevap verip vermediğinin saptanması önemlidir. Sağlık alanında akreditasyon, sağlık kuruluşlarının sundukları hizmetin tümünün kalitesini iyileştirmek ve sürekliliğini sağlamak için tasarlanmış standartları karşılayıp karşılamadığının değerlendirildiği süreçtir. Akreditasyonun temelinde, uluslararası kabul gören kriterlerin tanımlandığı standartlar bulunmaktadır. JCI (Joint Commission International), Amerika dışındaki sağlık hizmeti sunan kurumların akreditasyon taleplerini karşılamak için kurulmuş ve Joint Commission on Accreditation of Healthcare Organizations (JCAHO) kurumunun uluslararası akreditasyon hizmetleri için oluşturulmuş önemli bir birimidir. Bu araştırma, Türkiye’de Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde yürütülen uygulamaların JCI tarafından geliştirilen hasta ve yakınlarının haklarına yönelik akreditasyon standartları’na uygunluğunun değerlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmada değerlendirme modeli kullanılmıştır. Tam sayım yapıldığı için örneklemeye gerek duyulmamıştır. Araştırmanın evreni, Sağlık Bakanlığı’na bağlı 740 hastanenin hasta hakları birim sorumlusundan oluşmaktadır. Görüşme formu, hasta hakları birim sorumlularının bazı sosyo-demografik özellikleri, JCI standartlarının uygulanma durumu (hasta haklarının belirlenmesi, korunması ve teşvik edilmesi, hasta ve yakınlarının bilgilendirilmesi ve bakım sürecine dahil edilmesi, hasta ve yakınlarının hakları konusunda bilgilendirilmesi, personelin hasta hakları konusunda eğitilmesi, hasta ve yakınlarının şikayet, anlaşmazlık başvuruları, bilgilendirilmiş onay, bilimsel araştırmalar ve organ bağışı ve organ nakli) ve hasta hakları birim sorumlularının karşılaştıkları sorunlar, bu sorunları çözmek için geliştirdikleri yöntemler ve hasta hakları uygulamalarının v kalitesini arttırmak için konuya ilişkin önerileri olmak üzere üç bölümden oluşmuştur. Görüşme formu, hasta hakları birim sorumlularının Sağlık Bakanlığı’ndan alınan e-posta adreslerine gönderilmiştir. Veriler, hasta hakları birim sorumlularından e-posta yoluyla elde edilmiştir. Sonuçta hastanelerde görevli 552 hasta hakları birim sorumlusundan gelen görüşme formunun geçerli olduğu kabul edilmiştir. Araştırma sonunda; Türkiye’de hasta hakları ile ilgili olarak yürütülen çalışmaların mevcut durumu dikkate alındığında hasta hakları birim sorumlularına göre, yürütülen çalışmaların JCI standartları doğrultusunda büyük bir oranda (% 72.3’ü tamamen, % 21.5’i kısmen uygulanmakta, % 4.2’si ise uygulanmamakta) uygulandığı belirlenmiştir. Hasta hakları birim sorumlularının çalışma alanına ilişkin olarak, hasta hakları kurulu, birimin fiziksel yapısı, yasal mevzuat ve hasta ve yakınları ile ilgili birtakım sorunlarla karşılaştıkları, bu sorunları çözmek için birtakım yöntemler geliştirdikleri ve hasta hakları uygulamalarının kalitesinin arttırılmasına ilişkin önerileri de incelenmiştir. Araştırma, şu anki hasta hakları uygulamalarının JCI standartlarına uygun olduğunu göstermiştir. Hasta ve yakınlarının ve sağlık çalışanlarının sorunları çözüldüğü taktirde daha iyi sağlık hizmetine ulaşabilecekleri ve memnuniyet düzeylerinin artacağı bu araştırma ile öngörülmektedir. Anahtar Kelimeler: Hasta Hakları, Hasta Hakları Birimi, Hasta Hakları Birim Sorumlusu, Sosyal Hizmet Uzmanı, Tıbbi Sosyal Hizmet. vi ABSTRACT AYDEMİR, İshak. Assessment of Patient Rights Applications at the hospitals under Ministry of Health, Ph. D. Dissertation, Ankara, 2010. In recent years, it is seen that tendency through protecting patient right with legislations has become apparent, which is being discussed frequently on national and international levels. It is important to assess the effectiveness of patient rights units which have established in 2003, in our country and begun its activities, to define whether the services reached the desired outcomes and whether they meet the needs of patients and their relatives or not. Accreditation in the field of health sector is a process in which the services given by healthcare institutions are being assessed whether they meet the standards designed in order to improve the quality level at all and provide its continuity. On the basis of accreditation, there are standards defined by internationally approved criteria. JCI ((Joint Commission International) was established in order to meet the accreditation claims of institutions giving healthcare services outside the US and it is an important unit which was created for international accreditation services of the institution Joint Commission on Accreditation of Healthcare Organizations (JCAHO). This research has been performed for the purpose of assessing the conformity of the applications conducted in hospitals under Ministry of Health in Turkey to accreditation standards for rights of patients and their relatives, created by JCI. In this research, assessment pattern was used. Total count was done thus sampling was not needed. Research environment composed of officers of patient rights unit from 740 hospitals under Ministry of Health. Survey form consisted of three parts that are some socio - demographic features of patient rights unit officers, application status of JCI standards (identifying, protecting and encouraging patient rights, informing patients and their relatives and involving them into care process, informing patients and their relatives about their rights, training the employees about patient rights, complaint and conflict applications of patients and their relatives, informed confirmation, scientific researches and organ donation and transplantation of organs) and problems that patient rights unit officers have faced, methods they found to solve those problems and their suggestions about the subject vii aimed at improving the quality of patient rights applications. Survey forms were sent to e-mail addresses of patient rights unit officers, that we have taken them from Ministry of Health. Data have been gathered from patient rights unit officers via e – mails. As a result, it was considered that survey forms from 552 patient rights unit officers still in charge at hospitals, are valid. At the end of this research; when we consider the present conditions of studies conducted about patient rights in Turkey, according to patient rights unit officers, it was found that the majority of studies are being applied through JCI standards (72.3 % of them said completely, 21.5 % partially, 4.2 % not applied). Regarding the working area of patient rights officers, it was found that they have faced some problems about patient rights council, physical structure of the unit, legal statue and patients and their relatives. Research was revealed that present patient rights applications comply with JCI standards. With this research, it is envisaged that patients and their relatives can get better healthcare services and their satisfaction level can be increased, if the problems of healthcare employees are solved. Key Words: Patient Rights, Patient Risghts Office, Responsible Staff of Patient Rights Office, Social Worker, Medical Social work. viii İÇİNDEKİLER KABUL ve ONAY………………………………………………………………………… i BİLDİRİM…………………………………………………………………………………. ii TEŞEKKÜR……………………………………………………………………………….. iii ÖZET…………………………………………………………………………………........ iv ABSTRACT……………………………………………………………………………….. vi İÇİNDEKİLER………………………………………………………………………........ viii TABLOLAR LİSTESİ……………………………………………………………………. xi BÖLÜM I KURAMSAL ÇERÇEVE GİRİŞ……………………………………………………………………………………… 1 1. 1. HAK KAVRAMI…………………………………………………………………… 2 1. 2. HASTA HAKLARI KAVRAMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ………………….. 6 1.2.1. Dünyada Hasta Haklarının Gelişimi……………………………………………. 9 1.2.2. Çeşitli Ülkelerde Hasta Hakları Uygulamaları…………………………………... 14 1.2.3. Türkiye’de Hasta Haklarının Gelişimi…………………………………………. 16 1. 3. SAĞLIK HİZMETLERİNDE AKREDİTASYON SİSTEMİ……………………. 25 1.3.1. JCI Akreditasyonun Sisteminin Tercih Edilmesinin Nedenleri………………….. 31 1.3.2. JCI Akreditasyonunun Hasta ve Yakınlarına, Kuruma ve Kurum Çalışanlarına 35 Sağladığı Yararlar …………………………………………………………………... 1.3.3. JCI Akreditasyon Standartları …………………………………………………… 36 1.3.3.1. Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesi…………… 37 1.3.2.2. Hasta ve Yakınlarının Bakım ve Tedavileri Hakkında Bilgilendirilmesi ve 43 Bakım Sürecine Dahil Edilmesi………………………..................................... 1.3.2.3. Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Bilgilendirilmesi………………. 49 1.3.2.4. Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Sağlık Personelinin Eğitilmesi… 50 1.3.2.5. Hasta ve Yakınlarının Başvuru, Dilek, Önerilerinin Değerlendirilmesi……. 51 1.3.2.6. Bilgilendirilmiş Onay………………………………………………………... 55 1.3.2.7. Bilimsel Araştırmalar……………………………………………………….. 62 1.3.2.8. Organ Bağışı ve Organ Nakli………………………………………………... 66 1.4. HASTA HAKLARI İLE İLGİLİ YAPILAN ARAŞTIRMALAR………………... 67 1.5. HASTA HAKLARI ve SOSYAL HİZMET MESLEĞİ…………………………… 70 ix 1. 6. ARAŞTIRMANIN SORUNU………………………………………………………. 79 1. 7. ARAŞTIRMANIN AMACI………………………………………………………… 83 1. 8. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ………………………………………………………… 83 1. 9. ARAŞTIRMANIN SAYILTILARI………………………………………………... 84 1. 10. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI…………………………………………... 85 1. 11. TANIMLAR……………………………………………………………………….. 86 BÖLÜM II ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ 2. 1. ARAŞTIRMANIN MODELİ……………………………………………………… 88 2. 2. EVREN ve ÖRNEKLEM………………………………………………………… 89 2. 3. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI ve TEKNİKLERİ……………………………… 89 2. 4. VERİLERİN İŞLENMESİ VE ÇÖZÜMLENMESİ…………………………….. 90 2. 5. SÜRE VE OLANAKLAR………………………………………………………….. 91 BÖLÜM III BULGULAR VE YORUM 3. 1. HASTA HAKLARI BİRİM SORUMLULARINA AİT TANITICI BULGULAR 92 3. 2.JCI HASTA ve YAKINLARININ HAKLARINA YÖNELİK AKREDİTASYON STANDARTLARI………………………………………………………………….. 103 3.2.1. Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesi……………… 103 3.2.2. Hasta ve Yakınlarının Hak ve Sorumlulukları ve Bakım ve Tedavileri 115 Hakkında Bilgilendirilmesi ve Bakım Sürecine Dahil Edilmesi………………... 3.2.3 Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Bilgilendirilmesi…………………… 122 3.2.4 Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Sağlık Personelinin Eğitilmesi……... 126 3.2.5. Hasta ve Yakınlarının Başvuru, Dilek, Önerilerinin Değerlendirilmesi……….. 128 3.2.6. Bilgilendirilmiş Onay Süreci…………………………………………………… 131 3.2.7. Bilimsel Araştırmalar…………………………………………………………... 139 3.2.8. Organ Bağışı Ve Organ Nakli…………………………………………………... 143 3. 3. HASTA HAKLARI BİRİM SORUMLULARININ YÜRÜTTÜKLERİ ÇALIŞMALAR HAKKINDAKİ GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELERİ………………….. 145 3. 3. 1. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Karşılaştıkları Sorunlar………………… 146 x 3.3.1.1. Hasta Hakları Kurulu İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar……………………... 146 3.3.1.2. Hasta Hakları Biriminin Yeri, Fiziksel Yapısı İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar…………………………………………………………………… 3.3.1.3. Hasta Hakları Birim Çalışanlarının Sorunları…………………………….. 147 3.3.1.4. Mevzuat İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar……………………………. 149 3.3.1.5. Hastane İdaresi İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar……………………………. 150 3.3.1.6. Hasta ve Yakınları İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar………………………… 151 3.3.1.7. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Karşılaştıkları Diğer Sorunlar………. 152 3.3.2 Hasta Hakları Birim Sorumlularının Karşılaştıkları Sorunlara Yönelik 153 148 Geliştirdikleri Çözüm Yolları………………………………………………….. 3.3.3. Hasta Hakları Birim Çalışmalarının Kalitesinin Artırılmasına Yönelik Hasta 155 Hakları Birim Sorumlularını Önerileri……………………………………….. 3.3.3.1. Hasta Hakları Kurulu İle İlgili Öneriler…………………………………… 155 3.3.3.2. Hasta Hakları Biriminin Yeri, Fiziksel Yapısı İle İlgili Öneriler………….. 156 3.3.3.3. Hasta Hakları Birimi ve İşleyişi ile İlgili Öneriler………………………… 156 3.3.3.4. Hasta Hakları Birim Çalışanları İle İlgili Öneriler………………………..... 157 3.3.3.5. Mevzuat İle İlgili Öneriler…………………………………………... 158 3.3.3.6. Hastane İdaresi ile İlgili Öneriler…………………………………………... 158 3.3.3.7. Hasta ve Yakınları İle İlgili Öneriler……………………………………… 159 3.3.3.8. Diğer Öneriler…………………………………………………………….. 159 BÖLÜM IV SONUÇ – ÖNERİLER ve TARTIŞMA 4. 1. SONUÇLAR………………………………………………………………………… 160 4. 2. ÖNERİLER……………………………………………………………………......... 169 4. 3. KAYNAKÇA………………………………………………………………............... 179 EKLER EK 1. Görüşme Formu…………………………………………………………………… 190 EK 2. Görüşme Formu Uygulaması İçin İzin Başvurusu …………………………….. 198 EK 3. Sağlık Bakanlığı’ndan Alınan İzin Yazısı……………………………….............. 199 EK 4. Özgeçmiş……………………………………………………………………………. 200 xi TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Cinsiyet Dağılımı…………………………….. 92 Tablo 2. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Yaşa Göre Dağılımı…………………………... 92 Tablo 3. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Öğrenim Durumuna Göre Dağılımı…………... 93 Tablo 4. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Cinsiyete Göre Öğrenim Durumları………….. 94 Tablo 5. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Medeni Durumuna Göre Dağılımı……………. 95 Tablo 6. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Unvanlarına Göre Dağılımı………………….. 95 Tablo 7. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Bölgelere Göre Dağılımı………… 96 Tablo 8. Bölgelere Göre Hasta Hakları Birim Sorumlularının Unvan Dağılımı ……………... 97 Tablo 9. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Birim Sorumlusu Olarak Çalıştıkları Süreye Göre Dağılımı ………………………………………………………………………. 98 Tablo 10. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerin Niteliklerine Göre Dağılımı……………………………………………………………………………… 99 Tablo 11. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerin Yatak Sayıları……… 99 Tablo 12. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Göreve Başlamadan Önce Hasta Hakları İle İlgili Eğitim Alma Durumları……………………………………………………… 100 Tablo 13. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Göreve Başlamadan Önce Hasta Hakları İle İlgili Olarak Aldıkları Eğitimlerin Dağılımı ………………………………………... 101 Tablo 14. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerde Hasta Hakları Birimlerine Aylık Ortalama Yapılan Yazılı Başvuru (Şikâyet Başvurusu) Sayıları… 102 Tablo 15. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerde Hasta Hakları Birimlerine Aylık Ortalama Yapılan Sözel Başvuru (Yerinde Çözülen) Sayısı……. 102 Tablo 16. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesi İle İlgili Standartların Uygulanma Durumu……………………. 104 Tablo 17. Meslek Dağılımına Göre “Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan politika ve prosedürler bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamıştır” Standardının Uygulanma Durumu………. Tablo 18. Meslek Dağılımına göre “Hastanemizin korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili tanımlanmış bir politikası ve süreci vardır” standardının Uygulanma Durumu …………………………………………... 113 114 xii Tablo 19. Tablo 20. Meslek Dağılımına göre “Hastanemizde korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastaların tedavileri tanımlanmış politika ve prosedürlere göre yapılmaktadır.” Standardının Uygulanma Durumu……………………………. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Bakım ve Tedavileri Hakkında Bilgilendirilmesi ve Bakım Sürecine Dahil Edilmesi ile İlgili Standartların Uygulanma Durumu…………………………………………………... Tablo 21. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Bilgilendirilmesine İlişkin Standartların Uygulanma Durumu……………………… Tablo 22. Meslek Dağılımına Göre “Hastanemizde ilgili sağlık personeli tarafından her hastaya hakları ve sorumlulukları ile ilgili yazılı ve/veya sözel bir bildirim yapılmaktadır” Standardının Uygulanma Durumu …………………………………. 115 116 123 126 Tablo 23. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Sağlık Personelinin Eğitilmesine İlişkin Standartların Uygulanma Durumu……….. 127 Tablo 24. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Başvuru, Dilek, Önerilerinin Değerlendirilmesine Yönelik Standartların uygulanma Durumu ……. 129 Tablo 25. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Bilgilendirilmiş Onay Sürecine İlişkin Standartların Uygulanma Durumu…………………………………………………... 132 Tablo 26. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Bilimsel Araştırmalara İlişkin Standartların Uygulanma Durumu…………………………………………………... 140 Tablo 27. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Organ Nakli ve Bağışına İlişkin Standartların Uygulanma Durumu…………………………………………………... 143 1 BÖLÜM I KURAMSAL ÇERÇEVE GİRİŞ Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) sağlığı, bireyin, fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan tam iyilik hali olarak tanımlamaktadır. Yani bireyin sağlıklı olarak tanımlanabilmesi için fiziksel, ruhsal ve sosyal açıdan fonksiyonelliğinin tam olması gerekmektedir. Bireyin fizik, ruh veya sosyal açıdan fonksiyonelliğinin azalması veya yok olması ise hastalık olarak tanımlanmaktadır. Hastalık, bireyin psiko-sosyal ve fiziksel fonksiyonelliğini azaltan veya yok eden bir durumdur. Hastalık hali, hayatın normal akışının dışında ortaya çıkan bir durumdur. Dolayısıyla bireyin maddi ve manevi varlığını derinden etkileyebilmektedir. Hastalık durumunda, fonksiyonelliği azalan veya yok olan birey, yardıma ihtiyaç duyabilir, sağlıklı bir ilişki kuramayabilir ve bağımlı hale gelebilir. Bu nedenle hasta hakları, hastalar için karşılanması gereken temel gereksinimlerdir. Sağlıklı olmak, sağlıklı kalmak insanların doğuştan sahip oldukları vazgeçilemeyen, ertelenemeyen ve devredilemeyen hakların en başında gelmektedir. Bireyin yaşamı süresince onun insan olma özelliğinden kaynaklanan ve sahip olması gereken temel hak ve özgürlükler insan hakları olarak tanımlanırken, bunun sağlık alanındaki uygulaması ise karşımıza hasta hakları olarak çıkmaktadır. Günümüzde insan hakları, hukukun üstünlüğü gibi temelde insanı ve onun değerini ön planda tutan anlayışın giderek önem kazanması ve yaygınlaşması nedeniyle sağlık alanında da hasta hakları tartışılmaya başlanmıştır. Hasta hakları, esas olarak insan haklarının ve değerlerinin sağlık hizmetlerine uygulanmasını ifade etmekte ve dayanağını insan haklarıyla ilgili temel belgelerden almaktadır. Sosyal hizmet mesleğinin en önemli temel iki ilkesi, bireyin değer ve onuruna saygı ile uygun sosyal koşullar altında bireyin ve toplumun değişip gelişebileceğine ilişkin inançtır. Bu bağlamda sosyal hizmet mesleği, bireylerin, grupların ve toplumun temel ihtiyaçlarının karşılanması ve sorunlarının çözümlenmesine odaklanmakta, bu temel ihtiyaçlarının giderilmesi ve sorunların çözümlenmesinin insanlar açısından bir hak 2 olduğu düşüncesinden hareket eder. Sosyal hizmet mesleği, tüm mesleki uygulamalarını insanların ihtiyacı olduğu için değil, onların hakkı olduğu için gerçekleştirmeye çalışır. Sosyal hizmet mesleğinin ilgisine ve müdahale alanına giren her konu ve kavram hak temelinde tanımlanır. Kapsamı bakımından insan haklarından ayrı tutulmayacak olan hasta hakları, sosyal hizmet mesleğinin bu temel ilkeleri ve felsefesi kapsamında değerlendirilmektedir. Hasta haklarının temel insan haklarından ayrılır bir yanı yoktur ve hasta olan birey her şeyden önce insandır. Hasta haklarını sağlık alanında güvence altına almak ve etkin bir sağlık hizmetinin sunumunu sağlamak için ülkemizde 2003 yılından itibaren Sağlık Bakanlığı’nın başlatmış olduğu hasta hakları uygulamaları Oğuz (1993: 232-237)’un belirttiği gibi sağlık çalışanlarının insan hakları ve onun kavramlarını benimseme ve yaşama geçirme düzeylerine bağlı olarak uygulama olanağı bulmuştur. Bu bağlamda ülkemizde Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerdeki hasta hakları uygulamalarını değerlendirmek amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmanın kuramsal çerçevesi, hasta hakları kavramı, tarihsel gelişimi, ülkemizdeki uygulamaları ve sağlık alanında JCI akreditasyon standartlarının basamakları altında incelenmiştir. 1. 1. HAK KAVRAMI Kuramsal çerçeveye, bu araştırmanın ortaya çıkmasına düşünsel temelde öncülük eden bir kavram olan “hak” kavramı üzerinde durarak girmekte yarar vardır. Hak kavramına, zamana, mekâna, toplumdan topluma ve kültüre göre farklı anlam ve değerler yüklenmiştir. Hak kavramına ilişkin günümüzde bile ortak bir tanımlama yapmak mümkün değildir. Hak kavramının tanımına bakıldığında şunlar söylenebilir: Türk Dil Kurumu (2009) sözlüğünde hak kavramı, adalet, adaletin, hukukun gerektirdiği veya birine ayırdığı şey, kazanç, dava veya iddiada gerçeğe uygunluk, doğruluk, geçmiş ve harcanmış emek, pay, emek karşılığı ücret, sıfat doğru, gerçek olarak tanımlamaktadır. 3 Hak, hukuk düzeninin kişilere tanıdığı yetkilerdir. O halde hak kavramı hukuk kurallarına dayanmaktadır. Hukuk, belirli bir toplumda bireylerin devletle olan ilişkilerini düzenleyen ve devletin yaptırım gücü ile uyulması zorunlu kılınan davranış kurallarının oluşturduğu düzendir. Hukukun temel kavramı olan hak da hukuk sistemlerinin özünü belirler (Ziegen, 1996: 1086-1088). Hak kavramı tanımlandıktan sonra bu kavrama ilişkin tarihsel süreçte insan haklarının gelişimini konuyu pekiştirmesi açısından ele almakta fayda vardır. Çünkü hak kavramı doğal olarak insan hakları kavramını çağrıştırmaktadır. İnsan hakları, dinamik bir kavramdır. İnsan hakları, güvence altına alınmış ayrıcalıklardır. İnsan hakları, insanın yüce, kutsal ve dokunulmaz bir varlık olarak varlığına bağlı bulunan değerlerdir. İnsan, toplum içinde yaşamaya başlamadan önce özgür, düşündüğü, istediği ve yapabildiği her şeyi yapabiliyordu. İnsanlar biraraya gelip birlikte yaşamaya başladıklarında bazı istek ve düşüncelerinden vazgeçmek zorunda kaldı. İnsanlar birbirlerinin egemenlik alanlarına karşı kendilerini koruyan düzenlemelere gereksinim duydu. Bu gereksinimlere yönelik olarak bazı katman, grup ve sınıfa özel hak kavramları doğdu ve düzenlendi. Böylelikle insanlar, sosyal yaşamla birlikte özgürlüklerini devam ettirebilmek için hak kavramını geliştirdi (Anar, 2000: 42). Egemenlik alanlarına karşı insanları koruyan insan hakları düzenlemelerine gereksinim vardır. Bu gereksinime yanıt olarak bir katmana, gruba, sınıfa özel insan hakları kavramları doğmuş ve düzenlenmiştir. Örneğin, işçi hakları, kadın hakları, çocuk hakları, tüketici hakları, özürlü hakları, hasta hakları gibi düzenlemeler yapılmıştır. Ortaçağ'daki demokrasi ve insan hakları süreci açısından ilk önemli tarihsel adım, 13. yüzyıl'da (1215) "Mâgna Carta Libertatum" ile atılmıştır. Bu belge, birey hak ve özgürlükleri ile adalet anlayışının gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu anlaşma, İngiltere’deki toprak sahipleri ile Krallık arasındaki ilişkileri düzenleyen bir özelliğe sahiptir (Kapani, 1997: 45). 4 Onsekizinci yüzyıl'daki Aydınlanma Çağı’nın üç filozofu olan Locke, Montesquieu ve Rousseau'nun, diğer birçok düşünürle birlikte, demokrasinin gelişmesi ve savunulmasında büyük rol oynadılar. Ancak demokrasi açısından tarihsel dönüm noktaları, eski dönemden yeni bir döneme kesin bir geçişi ortaya koyan, 1776 Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi ve 1789 Fransız İnsan ve Vatandaşlık Hakları Bildirisi oldu. Amerikan "İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi" ve Fransız Devrimi'nin "özgürlük, eşitlik, kardeşlik" anlayışı, demokrasi anlayışının gelişmesinde kilometre taşı teşkil etti (Anar, 2000: 42 ; Kapani, 1997: 45). Birinci ve İkinci Dünya Savaşı insanlığa hastalık, kıtlık, türlü sefalet ve ölüm getirmişti. Savaşların bu olumsuz etkilerini yaşayan insanlık, savaştan kurtulmak ve sürekli barışı sağlamak amacıyla 24 Ekim 1945 Birleşmiş Milletler Kurulu kuruldu. Bu kurulun amacı, milletler arasında barış ve güvenliği korumak, dostluk ilişkilerini geliştirmek, milletlerarası ekonomik, sosyal ve kültürel sorunları çözmektir. Birleşmiş Milletler Kurulu, 10 Aralık 1948'de "İnsan Hakları Evrensel Bildirisi"ni hazırladı. 30 maddeden ibaret olan bu beyanname, herkesin eşit olduğu, yaşam ve güvenlik hakkı, köleliğin yasaklanması, işkence ve her türlü ayrımcılığın yasaklanması, özel yaşama saygı, düşünce ve vicdan özgürlüğü gibi temel hakları güvence altına almayı amaçlamıştır (Kapani, 1997: 62). Anar (2000: 24)’ın belirttiği gibi insan haklarının dinamik bir kavram olması nedeniyle, insanlığın sürekli gelişmesi, ilerlemesi, toplumsal yapı, talep ve ihtiyaçların değişmesi, gelişmesi beraberinde insan hak ve taleplerinin çeşitlenmesi ve zenginleşmesini zorunlu hale getirmektedir. İnsan haklarının tarihsel gelişimi incelendiğinde hakları üç kuşağa ve hatta son zamanlarda dördüncü kuşak insan hakları diye ayırmak mümkündür. Bu kuşaklar; 1. Kuşak İnsan Hakları : Bu aşama, klasik kişi hak ve özgürlüklerinin gerçekleştiği aşamadır. Bu kuşakta kişisel ve siyasal haklar yer almaktadır. Bu hakların özelliği, koruyucu olması, devleti bireyin özel alanına karşı sınırlandırması, mülkiyet, siyasal haklar, bireylerin yönetime katılma, yurttaşlık, köleliğin reddedilmesi, vergi yükümlülüğü ve mülkiyet haklarını elde etmeyi hukuki olarak güvence altına 5 alınmasıdır (Akdur, 1997: 43). 1215 Magna Carta, Amerikan İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi ve Fransız İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisi birinci kuşak insan hakları ile ilgili en önemli kilometre taşlarıdır. Fransız İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisi, insan hakları ile ilgili en ünlü olanıdır (Kapani, 1993: 45). 2. Kuşak İnsan Hakları : 19. yüzyılın başından itibaren ve özellikle Birinci ve İkinci Dünya savaşlarının yaratmış olduğu olumsuz sonuçlara karşı tepki olarak gelişen hak ve kavramlar dönemidir (Akdur, 1997: 48). Bu dönemde Birleşmiş Milletler kurulmuş insan hak ve özgürlükleri tanımlanarak bunlara evrensel bir boyut kazandırılmıştır. Bu kuşakta sosyal, kültürel ve ekonomik haklar yer almaktadır. Burada sosyal eşitlik veya sosyal adalet kavramı ön plana çıkmaktadır. Örneğin, meslek seçme özgürlüğü, çalışma ve sosyal güvenlik hakkı, sosyal yardım hakkı, eğitim, sağlık, kültür, sanat, bilim, vicdan ve din özgürlüğü, görüşlerini açıklama, evlenme, aile kurma vb. haklar bu kuşak haklardır (Cılga, 2004: 17). Bu kuşakta yer alan hakların tamamına yakını sosyal refah hizmetlerinden faydalanma hakkı olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca temel insan hakları da bu kuşakta yer almaktadır. 3. Kuşak İnsan Hakları: 1950’den günümüze dek süren dönemdir. Bu dönemde çevre ve sürdürülebilir kalkınma kavramları en önde gelen önemli iki kavram olmuştur (Akdur, 1997: 48). Bu kuşak haklar, teknolojinin ilerlemesinin yarattığı sorunlar sonucu ortaya çıkmıştır. Ayrıca bunlara katılım ve dayanışma hakları da denilmektedir. Çocuk, hakları, kadın hakları, çevre hakkı, gelişme hakkı, barış hakkı (Cılga, 2004: 18) ve hasta hakları bu kuşak haklara örnek olarak gösterilebilir. 4. Kuşak İnsan Hakları: Bu da son zamanlarda bilimin kötüye kullanılmasını önlemeye yönelik haklardır. Buna insan klonlamayı önleme örnek olarak verilebilir. Tarihsel süreçte önce batı dünyasından başlayan ve giderek tüm dünyaya yayılan, içinde özgürlük, özerklik, demokrasi ve bunların ürünü olan insan hakları, bireysellik kavramlarını barındıran bir düşünsel akım olmuştur. Bu akımın teke tek bireylere en önemli getirisi insan hakları olmuştur (Oğuz, 1993: 232-237). 6 Hasta hakları kavramı, insan hakları kavramının ve hukuk sisteminin gelişmesi, benimsenmesi ölçüsünde gelişmektedir. Görüldüğü gibi hasta hakları, üçüncü kuşak insan hakları arasında yer almaktadır. Sağlık hakkı, insan hakları gelişim sürecinin ikinci aşamasında, üçüncü aşamada ise geliştirilerek özelde hasta hakları olarak kavramsallaştırılmıştır. Hak kavramı ve tarihsel süreçte insan haklarının gelişimini kısaca inceledikten sonra araştırmanın temel konusu olan hasta haklarının tanımı, dünyada ve ülkemizdeki tarihsel süreçteki gelişimi aşağıda incelenmiştir. 1. 2. HASTA HAKLARI KAVRAMI ve TARİHSEL GELİŞİMİ Hasta hakları, esas olarak insan haklarının ve değerlerinin sağlık hizmetlerine uygulanmasını ifade etmekte ve dayanağını insan haklarıyla ilgili temel belgelerden almaktadır. Bir başka deyişle; insan olarak saygı görme, kendi yaşamını belirleme, güvenli bir yaşam sürdürme, özel yaşamda saygı görme gibi ilkeler hasta haklarının da temelini oluşturmaktadır (Özlü, 2005: 14-17). Çağımıza özgü olarak ortaya çıkan ve gelişen insan hakları, eşitlik, demokrasi ve özgürlük gibi kavramların toplumsal yaşamın her alanını etkileyerek sağlık alanında hekim-hasta ilişkisini etkilemiştir. Hastalar, hekim ve diğer sağlık çalışanları ile kendi aralarında aynı düzeyde dengeli bir ilişki talep etmeye başlamışlardır. Bunun sosyal alandaki ifadesi ise “hasta hakları” olmuştur. Hasta hakları, hastaların sağlık çalışanları ile olan ilişkilerinde eşitliği sağlayıcı bir işlev görmektedir. Literatürde hasta haklarına ilişkin çeşitli tanımlamaların yapıldığı belirlenmiştir. Bunları aşağıda olduğu gibi ele almak mümkündür: Hasta hakları, sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan fertlerin, sırf insan olmaları sebebiyle sahip oldukları ve T.C. Anayasası, milletlerarası antlaşmalar, kanunlar ve diğer mevzuat ile teminat altına alınmış bulunan haklarını ifade eder (Hasta Hakları Yönetmeliği, 1998: 1 ). Hasta hakları, hasta ve müracaatçıları haksız, yersiz ve gereksiz uygulama ve tedaviden koruyan yasal, moral ve etik standartlardır (Barker, 1999 : 352). 7 Hasta hakları, sağlık hizmetine ulaşma hakkını ortaya koyarak bireylerin sağlık hizmetinden eşit ve adil olarak gereksinim duyduğu her türlü hizmete ulaşarak yararlanabilme hakkıdır. Hasta hakları gündeme geldiğinde, söz konusu hakların hukuksal olarak karşılığını düzenleyen hasta ile hekim arasında gerçekte olmasa bile varlığı kabul edilen bazı sözleşmelerden bahsedilir (Sütlaş, 2000: 52). Taraflardan birinin hekim olduğu ve temel görevi, hastanın bizzat ya da hasta yakının ödeyeceği bir ücret karşılığında bulgu, teşhis, tedavi ve bakım hizmetlerini yerine getirmek olduğu sözleşmeye Hekimlik Sözleşmesi denilmektedir. Bu sözleşmeler, hasta hekim arasındaki ilişkinin özellikle de hekim tarafından üstlenilen temel görevin konusuna ve içeriğine göre; hizmet, vekâlet ve eser (istisna) sözleşmesi olarak adlandırılmaktadır. Buna karşın teorik olarak, hasta hekim arasındaki ilişkinin kendine has bir yapısı ve içeriği olduğundan hareketle kendine özgü (sui generis) ve atipik bir iş görme sözleşmesi olarak nitelendirenler de bulunmaktadır (Demir, 2007: 154). Hizmet Sözleşmesi Yaklaşımı: Alman Hukukunca esas alınan bu yaklaşıma göre, hasta ile hekim arasındaki ilişkiye bir hizmetin yerine getirilmesi nazarıyla bakılmakta ve taraflara bu anlamda hukuki yükümlülükler düşmektedir. Hekim hastayı iyileştirme işini sözleşmenin edimi (borçlu kişinin yerine getirmekle yükümlü olduğu davranış biçimi) olarak üstlenmiştir. Eğer hekim, edimi gereği gibi yerine getiremezse sözleşme gereklerini yerine getirmemiş olur ve hekimin sorumluluğuna gidilir. Hasta da hizmet sözleşmesi gereği kendi edimi olan ücreti hekime ödeyecektir. Hasta tedavi sürecinde hekimin yönlendirmelerine ve uygulamalarına uyma ve itiraz etmeme yükümlülüğü altındadır. Aksi takdirde hekim sorumlu olmayacaktır (Sütlaş, 2000: 52). Vekâlet Sözleşmesi Yaklaşımı: Bu yaklaşımda, hasta ile hekim arasında bir vekâlet ilişkisi söz konusudur. Bu çerçevede, hekime vekâlet veren hasta, hekimin tedavi sürecindeki önerilerine “evet” ya da “hayır” demek suretiyle hekimi yönlendirebilecek, hekim de hastanın verdiği vekâlete dayanarak tıbbi olanaklar ölçüsünde ve hasta için iyi olduğuna inandığı tedaviyi yerine getirecektir (Sütlaş, 2000: 53). 8 Vekâlet sözleşmesinde hekimin hasta için uyguladığı tedaviyi belirleme ve uygulama özgürlüğüğüne karşılık, hasta, vekâlet ilişkisinin taraflara getirdiği hak ve ödevler çerçevesinde, vekâletten vazgeçme hakkını da her zaman kullanabilmektedir. Bu hakkın varlığı hekime, hastaya uygulanan tedavinin her aşamasında hastanın onayına başvurma yükümlülüğünü beraberinde getirmektedir. Hekimi tedavi sürecinde hastaya hastalıkla ilgili herhangi bir tedaviyi dayatma ve zorla uygulama imkânı yoktur (Sütlaş, 2000: 5354). Ayrıca bu sistem hukuksal niteliği açısından, ağırlıklı görüş çerçevesinde, ülkemizde benimsenen sistem olması bakımından da önemlidir (Demir, 2007: 154). Hizmet sözleşmesini vekâlet sözleşmesinden ayıran en önemli unsur, süre unsurudur. Hekimin hasta ile olan ilişkisinde tedaviyi bir süreye bağlamak mümkün olmayacaktır. Hekim tedavi süresince sonuç odaklı çalışmalar yapacağından süreyi dikkate almayacak ve tedaviye odaklanacaktır. Her ne kadar hekim uyguladığı tedavinin normal şartlar altında ne kadar sürede sonuçlanacağını tecrübeleri sayesinde kestirebilse de hastanın özel durumu sebebiyle tedaviye hangi sürede ve nasıl bir cevap vereceğini kestiremeyebilecektir. Böylelikle hekim ile hasta arasındaki Hekimlik Sözleşmesi Hizmet Sözleşmesi olarak nitelendirilemez (Demir, 2007: 154). Eser Sözleşmesi Yaklaşımı: Niteliği gereği, taraflardan birinin bir eser vücuda getirmesi ve karşılığında diğer tarafın da bir ücret ödemesinden ibaret bir özel hukuk sözleşmesidir. Hasta ve hekim arasında var olduğu kabul edilen sözleşmeye göre, hekim tedavi sonunda ortaya çıkaracağı sonucu taahhüt ederek yapmayı üstlenir. Genellikle plastik cerrahi müdahalelerde geçerli olan girişimler bu kapsamda değerlendirilir (Sütlaş, 2000: 54). Ancak bu görüşün tersini savunanlara göre ise, tedavi sürecinin başarıyla neticelenmesi, mahiyeti gereği öncesinden net olarak kestirilemeyen ve söz konusu yükümlülük altına girenin iradesi dışında (komplikasyonlar gibi) belirleyici faktörlerin olduğu gerekçeleriyle eser sözleşmesi kapsamında değerlendirilemeyecektir. Bu görüş yanlıları plastik cerrahi ameliyatlarını, eser sözleşmesi kapsamında değerlendirmelerinin yanı sıra cerrahi müdahaleyi gerçekleştiren hekimin beceri ve hüneri gibi yüksek kişisel nitelikte karakteri ön plana çıkacağı ve taraflar arasındaki ilişkinin belirgin düzeyde güvene dayanacağından dolayı ancak vekalet hükümlerinin uygulanacağını kabul etmektedir. Ancak Yargıtay 13. Hukuk Dairesi’nin 05.04.1993 9 tarih ve 131/2741 sayılı kararı plastik cerrahi ameliyatlarının bir eser sözleşmesi olduğunu ifade etmiştir (Özdilek, 2008: 15). Bu yaklaşımlara karşın 1970’li yılların başında Amerika Birleşik Devletleri’nde hasta hekim ilişkisinin bir iş ilişkisi olmadığı, aksine karşılıklı güvene dayanan bir ilişki türü olduğuna dair mahkeme kararları bulunmaktadır. Buna göre hasta, devlet tarafından yetkilendirilmiş kişiden (hekim) yardım talep eder, hekim de sorumlulukları çerçevesinde bu görevi yerine getirir (Sert, 2004: 63). Bu bağlamda hasta hakları kavramının dünyada ve Türkiye’deki tarihsel gelişimini irdelemek de gereklidir. 1. 2. 1. Dünyada Hasta Haklarının Gelişimi Hasta hakları ile ilgili ilk çağlardan beri hekim sorumluluğunu belirleyen bir takım kuralların ve kanunların olduğu bilinmektedir. Dünyanın bilinen ilk yazılı hukuk kuralları olan Hammurabi kanunlarında olduğu gibi ilk çağ uygarlıklarının hemen hepsinde kötü ya da hatalı bir uygulama olduğunda hekim sorumluluğundan sözedilirken ilk kez Roma Hukukunda hekim bilgisizliği ve ihmali ağır kusur olarak sayılmıştır (Ersoy, 1995:1). Hasta hakları, 19. yüzyılın başından itibaren ve özellikle Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarından sonra gelişen insan haklarının sağlık hizmetlerine uygulanması sonucu gündeme gelmiştir (Canpolat, 2002: 67). Hasta haklarının gelişimi ve günümüzdeki kapsamına ulaşması uzun mücadeleler sonucunda olmuştur. Aşağıdaki örnekler hasta hakları ihlallerinin tarihte hangi boyutlara ulaştığını ortaya koymaktadır. Hasta hakları ihlallerine ilişkin en ünlü örnek, İkinci Dünya Savaşında insanı kobay olarak kullanan ve “Nazi Kasabı" diye de anılan Josef Mengele ile ilgilidir. Nazilerin Auschwitz toplama kampında 2.5 milyonu Yahudi olmak üzere dört milyon insan öldürüldü. Kampta insanlar üzerinde tıbbi deneyler yapan ve “Ölüm Meleği" olarak da bilinen Dr. Mengele’nin en az 400 bin insanı ölüme gönderdiği sanılıyor. Dr. Mengele, kampta tıbbi deneyler için 1560 ikiz çocuğa tifo ve tifüs mikrobu aşılamış ve denemeler sonucu bu çocuklardan ancak 180’i hayatta kalabilmiştir. Bir başka deneyde de çırılçıplak kar üzerinde bekletilen insanların soğuğa karşı dirençleri ölçülmüştür. Soğuk 10 tuzlu suya atılan insanların tuza karşı direnci konusunda da deneyler yapılmıştır. Dr. Mengele, yeni doğan bebekleri de aç bırakarak, bebeklerin açlık sınırı konusunda deneyler yapmıştır (Ross, akt. Akten, 2008: 7). Dr. Albertus Strughold’un kendisi hiç tutuklanmamış ya da sorgulanmamış olsa da birlikte çalıştığı yakın arkadaşları ve askeri üstleri Nuremberg duruşmalarında savaş suçlusu olarak yargılanmıştır. Bu grubun birlikte yaptığı deneyler arasında ünlü basınç odası deneyleri yer aldı. Bunun yanında, denize düşen Nazi subaylarının hayatta kalabilmesi için geliştirilmeye çalışılan deniz suyu arıtma teknikleri sırasında yüzlerce mahkum bu suyu içmeye zorlandı ve sonunda karaciğer ve böbrek perforasyonundan komaya ve ölüme kadar çeşitli olumsuz sonuçlar ortaya çıkmıştır (Ross, akt. Akten, 2008: 7). Tuskeegee Sfiliz çalışması, 1932 yılında ABD’nin Alabama eyaletinde başlamış ve çalışmaya eyaletin kırsal kesimlerinden okur yazar olmayan, sosyo-ekonomik düzeyleri çok düşük 399 zenci sfilizli (frengi) erkek ve 201 sfiliz olmayan normal kontrol grubu alınmıştır. Çalışma, 399 sfilizli zenci erkek hastanın hiçbir zaman sfiliz tedavisi almamasını sağlamak ve on yıllar boyunca sfilizin insan vücudu üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla yapılmıştır. Denekler ve aileleri çalışma ile ilgili olarak hiç bilgilendirilmemişlerdir. Zaten bu ailelerin hastalıklar ya da modern tıp konusunda en ufak bir fikirleri olmayıp cinsel yolla bulaşan ya da tedavisi olmayan hastalıklar için “kötü kan” lafını kullanıyor ve böyle insanların asla tedavi olamayacaklarını düşünüyorlardı. Nitekim çalışmaya alınan insanlara da kötü kanları olduğu söylenmiştir. 1932 yılında sfilizin standart tedavisi cıva, arsfenamine, neoarsfenomin kombinasyonuydu. Bu tedaviyle tam bir kür sağlanamasa da en azından hastalığın ilerlemesi durdurulabiliyor ve hastalar noninfekte hale gelebiliyordu. Sfiliz kürü için penisilin 1940’larda bulundu ve çalışmanın bitiş tarihi olan 1972’ye kadar bu hastalardan saklanmıştır. Hatta hastalar, çalışmaya katılmayan bir kliniğe başvururlarsa çalışma hemşiresi o kliniği arayıp hastanın çalışma içinde olduğunu ve tedavi verilmemesi gerektiğini söylenmiştir. Çalışmanın sonucu olarak sfilizli erkeklerin normal kontrollere göre daha hasta olduğu ve daha erken yaşta öldüğü tespit edilmiştir. Çalışma 1972 yılında bir araştırmacı gazeteci olan Peter Buxtun’un olayın üzerine 11 giderek medyanın ilgisini çekmesi ve halktan gelen tepkiler üzerine sonlandırılmıştır. Çalışmaya alınan denekler, daha önce de belirtildiği gibi hiçbir şekilde bilgilendirilmemiş ve aslında tedavisi mümkün olduğu halde tedavi edilmemişlerdir (Vikipedia, 2008; Ross, akt. Akten, 2008: 7). Ortaya çıkan bu ve benzeri istismarlar, tıp mesleğini icra eden kişilere karşı güvensizlik oluşturmuştur. Bu güvensizlik meslek saygınlığını düşürmüştür. Bunun karşılığında meslek etiğine ve insan onuruna uygun hizmet vermek isteyen hekimler ve meslek çalışanları hasta hakları kavramına sahip çıkmışlardır. Yani hasta hakları ortaya çıktığı için mesleki saygınlık düşmemiş bilhassa mesleki saygınlığın arttırılması, başarılı ve etik çalışan sağlık çalışanlarının korunması ve geliştirilmesi amacıyla hasta hakları ve uygulamaları başlatılmıştır (Akten, 2008: 16). Hasta hakları önceleri tıp mesleğinin etik kuralları içerisinde yer alıyordu. Herhangi bir yasal yaptırımı yoktu. Ancak yukarıda anlatılan örneklerden sonra hasta haklarının tıp mesleğinin etik kurallarından çok yaptırımı olan yasal kurallarla korunması gereği ortaya çıkmıştır. Hasta hakları ile ilgili ilk resmi deklerasyon 1947 yılında Nuremberg Mahkemelerinde ortaya çıkmış ve doktorlara tıbbi işlemleri uygulamadan önce hastanın bilgilendirilmiş onayının alınması sorumluluğu verilmiştir (Sayek, 1991: 3). Ancak kapsamlı olarak hasta hakları ile ilgili çalışmaların Amerika Birleşik Devletlerinde başladığı kabul edilmektedir. Aynı şekilde ABD’de mahkeme kararları, Amerikan Tabipler Birliği ve hastalar tarafından hastanın bilgilendirilmiş onayının alınması bir hak ve etik kural olarak benimsenmiştir (Sert, 2004: 64). Hasta hakları ile ilgili bilinen ilk ulusal belge, Amerikan Hastaneler Birliğinin 1972 yılında yayımlamış olduğu Hasta Hakları Bildirgesidir (Sert, 2004: 64). Bu beyanname, hasta haklarını kapsamlı bir şekilde ele almış ve hasta hakları ile ilgili yayınlanan ilk ulusal belge niteliğindedir. Beyannamede insan hakları temel alınmış ve hastanede yatan hastaların haklarının savunulması gereği vurgulanmıştır. 12 On beş maddeden oluşan Amerikan Hasta Hakları Bildirgesi, hasta hakları ile ilgili olarak saygılı bakım alma, bakımdan sorumlu olan doktor ve hemşireyi ismen tanıma, kendisine uygulanacak ve uygulanan tedaviyi bilme, tanısını bilme, mahremiyetin korunmasını isteme, uygulanan tedavinin risk ve seçenekleri konusunda bilgilendirilme, tedavi ve uygulamalardan önce fikrinin alınmasını isteme, yapılan tedavi ve uygulamaları reddetme, hastalığın gidişatını bilme, hastane kurallarını bilme, taburcu olduktan sonra ilaç kullanma, kontrollere gelme ve sağlık ekibi ile iletişim kurma gibi konularda bilgilendirilme, tedavi ücretlerinin içeriği ve bunun nasıl ödeneceği konusunda bilgilendirilme, kendi üzerinde yapılacak tıbbi araştırmalara katılıp katılmama konusunda karar verme, olanaklar ölçüsünde hastaneden hizmet talebinde bulunma, hastanenin kendi bakımı ile ilgili diğer sağlık kurum ve kuruluşları ile olan ilişkilerini bilme hakkı haklarına işaret etmektedir (Gaylin, 1973 akt. Saruç, 2007: 15). Hasta hakları konusundaki ilk uluslararası belge 1981’de Lizbon’da Dünya Tabipleri Birliği’nce açıklanan bildirgedir. Lizbon Bildirgesi, temel hasta haklarını tanımlayan altı madde ve bu maddeleri sağlama konusunda hekimlere görev veren bir paragraftan oluşmaktadır. Bu haklar; hekimini özgürce seçme, dış baskı altında kalmadan özgürce çalışabilen bir hekim tarafından bakılma, yeterli ölçüde bilgilendirildikten sonra tedaviyi kabul ya da reddetme, kendisiyle ilgili tüm tıbbi ve kişisel bilgilerin gizliliğine gereken saygıyı göstermesini hekiminden bekleme, onurlu bir biçimde ölme, dini temsilci de dahil olmak üzere, ruhsal ve manevi yönden teselli edilmeyi isteme ya da reddetme hakkı olarak sıralanmaktadır (Görkey, 2003: 100-126; Hatun, 1999: 83). Lizbon Bildirgesi, madde metinlerinin açıklayıcı olmaması, hasta hakları konusunda sorumluluğu sadece hekimlere bırakması ve sağlık hizmetleri ile ilgili bir çok sorunu ele almaması nedeniyle eleştirilmiştir (Saruç, 2007: 20). Dünya Sağlık gerçekleştirilen Örgütü’nün bir Avrupa toplantıda Bürosunca “Avrupa’da 1994 Hasta yılında Amsterdam’da Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi” kabul edilmiştir. Bu bildirge, Dünya Sağlık Örgütünün katkılarıyla Avrupa ülkelerinde hasta hakları ilkelerini belirlemek ve hasta haklarını geliştirmek amacıyla hazırlanmıştır. Bu bildirge altı bölümden oluşmuş olup, sağlık hizmetlerinde insan 13 hakları ve değerleri, mahremiyet ve özel hayat, bilgilendirme, bilgilendirilmiş onay, bakım, tedavi ve başvuru gibi hasta haklarını kapsamaktadır. 1995 yılında Lizbon Bildirgesi daha detaylı olarak Bali Bildirgesi adıyla yayınlanmıştır. Dünya Tabipler Birliği tarafından Eylül 1995 tarihinde Endonezya’nın Bali kentinde yapılan toplantıda kabul edilerek yayımlanmıştır. Amsterdam bildirgesi, hastalara daha geniş haklar tanırken buna karşın sağlık çalışanlarının yükümlülüklerini arttırmıştır. Bali Bildirgesi, hasta haklarını sınırlandırmasına rağmen gerçekçi ve uygulanabilir ilkeler içermektedir. Bali Bildirgesi; kaliteli tıbbi bakım hakkı, seçim özgürlüğü (hekimi, sağlık kurumunu seçme ve değiştirme hakkı), kendi kararını verme hakkı, bilinci kapalı hasta, yasal olarak karar verme yeterliliği olmayan hasta, hastanın isteği dışındaki prosedürler, bilgilendirme hakkı, gizlilik hakkı, sağlık eğitimi hakkı, onur hakkı ve dini destek alma hakkı gibi hasta haklarını detaylı bir şekilde tanımlamıştır (Oğuz, 1997a : 50-55). 2002 yılında Roma’da Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü benimsenmiştir. Bu temel doküman, hasta hakları ile ilgili olarak koruyucu tedbirler, yararlanma, bilgi, rıza (onay), özgür seçim, özel ve gizlilik, hastaların vaktine saygı, kalite standartları, güvenlik, yenilik (tedavi), gereksiz ağrı/acı ve kişisel tedavi, şikâyet ve tazminat hakkı gibi on dört maddeden oluşmaktadır. Temel doküman, on dört maddelik hasta hakları bildirisini ele almakta ve yukarıda yer alan temel hakları sağlık hizmetlerinin şu anki geçici durumuna uygun somut, uygulanabilir ve düzgün hale getirmeyi amaçlamaktadır. Tüm bu hakların amacı “insan sağlığının yüksek düzeyde korunmasını” ve çeşitli ulusal sağlık hizmetleri (kurumları) tarafından verilen hizmetin yüksek kalitede verilmesini sağlamaktır. Bu haklar, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Avrupa Konseyi tarafından yayınlanan birçok ulusal tebliği ve tavsiyeler ile bağlantılıdır (Bostan, 2005: 65). Dünya Hekimler Birliği tarafından 2005 yılında Santiago’da Hasta Hakları Bildirgesi yayınlanmıştır. Bu bildirge, nitelikli sağlık hizmeti alma hakkı, seçim yapma özgürlüğü, kendi kaderini belirleme, bilinci kapalı hasta, yasal yeterliliği olmayan hasta, hastanın isteğine karşı yapılan girişimler, bilgilenme hakkı, gizlilik hakkı, sağlık eğitimi hakkı, 14 onurunu koruma hakkı, dini destek hakkı gibi hasta haklarından oluşmaktadır (İzmir Sağlık Müdürlüğü, 2009). Hasta hakları ile ilgili uluslararası belge ve sözleşmelerde yer alan ortak noktalar; bilgilendirilme ve bilgi isteme, hizmetten genel olarak faydalanma, mahremiyet ve özel hayat, sağlık kuruluşunu ve personelini seçme ve değiştirme, hastanın, yeterli ölçüde bilgilendirildikten sonra tedaviyi kabul, reddetme, durdurma ve onay, dini sorumluluklarını yerine getirebilme, sağlık hizmetini güvenli bir ortamda alma, insani değerlere saygı gösterilmesi, saygınlık görme ve rahatlık isteme, müracaat, şikâyet ve dava, ziyaret ve refakatçi bulundurma, kendi kaderini belirleme, onurlu bir biçimde ölme, kendisiyle ilgili tüm tıbbi ve kişisel bilgilerin gizliliğine gereken saygıyı isteme ve istediği zaman bu bilgilerine ulaşabilme, sağlık bakımı sürekliliği olarak sıralanabilir (Oğuz, 1997a: 50-55). 1.2.2. Çeşitli Ülkelerde Hasta Hakları Uygulamaları Son yıllarda hasta hakları, ulusal ve uluslararası düzeyde yoğun bir şekilde tartışılmaktadır. Birçok ülke, sağlıkla ilgili olarak yasalarına hasta haklarını eklemiştir. Sağlığa ilişkin haklar, ülkelerin genellikle anayasalarıyla ya da temel yasalarla düzenlenmiştir. Hollanda, hekimlerin hastalarına karşı sorumlulukları ile ilgili yasayı kabul eden ilk ülkedir (Brody, 1985: 58-60). Bazı Avrupa ülkeleri, hasta hakları ile ilgili mevcut yasaları gözden geçirip güncellerken, diğer bazı ülkeler ise yeni yasalar çıkarmışlardır. Finlandiya hasta haklarını yasalaştıran ilk Avrupa ülkesidir. Bu yasa, 1993'de yürürlüğe girdi. Bu yasa, iyi sağlık hizmeti ve ihtiyaç duyulduğunda tedavi, tedaviye ulaşım, bilgilendirme ve kendi hakkında karar verme (self - determination), acil tedavi gibi hükümler içermektedir. Ayrıca bu hasta hakları yasası, şikâyet yöntemi ve hasta ombusmanlığı ile ilgili yeni hakları da gündeme getirerek, aldıkları tedaviden memnun olmayan hastaların ilgili kurumun sağlık hizmetleri sorumlusu müdürüne şikâyetleri bildirme hakkı tanınmıştır. Daha üst seviyede ise hasta, sorunu Medikolegal İşler Ulusal Kurulu'na ya da Bölgesel Hükümete götürebilir. Bir sağlık kurumunda tedavi gören bir hasta, 15 şikâyetini Devlet Adalet Konseyi Başkanına (Chancellor of the State Council) yönlendirebilir. Başkan, kamu memurlarının yöneticisi pozisyonunda olup onların çalışmalarını, düzenlemelerini denetlemekle yükümlüdür. Hastaların Hakları ve Statüleri Hakkındaki Yasaya göre her sağlık kurumu için bir ombusman atanır. Ombusmanlar hukukçu görevinde değildirler, ancak hastaların şikâyetlerinin değerlendirilmesinde etkin olarak rol alırlar (Fallberg, 1997: 25-26; HAYAD, 2006). Fransa'da hasta hakları kavramı, ilk kez 1936 yılında Mercer davasında bir Yüksek Mahkeme kararı ile gündeme gelmiştir. Mahkeme, sağlık hizmetleri ile ilgili hasta ve hekim arasında bir kontrat oluştuğu hükmünü getirmiştir. Hasta hakları konusuna değinen ilk Fransız hukuk metni 20 Eylül 1994 tarihli bir bakanlık genelgesi olmuştur. Fransa’da 1996 yılında toplanan Sosyal ve Ekonomik Konsey hasta hakları konusunda hazırladığı raporu hükümete sunmuş ve önerilerde bulunmuştur. Ayrıca 2002 yılında “Hasta Hakları ve Sağlık Sisteminin Niteliği” konulu bir yasa yürülüğe girmiştir (Leenen, 1993; Görkey, 2003: 100-126) . Yunanistan’da hasta hakları, 1939'da yayınlanan Tıp Pratiği Kodlarında ve 1995'te yayınlanan Tıbbi Deontoloji Düzenlemelerinde yer almıştır. Her iki metin de doktorların, hastaların dinsel, özgürlük ve onurlarını dikkate alarak tedavi sunmalarını ve tıbbi sırlarına saygı göstermelerini yükümlü kılmıştır. 1992 yılında Sağlık Sisteminin Organizasyonu ve Modernizasyonu hakkındaki yasa, hasta haklarında fiziksel güvenlik, bilgilendirilme, seçme ve şikâyet hakkı tanımıştır. Yasa, Ağustos 1997'de Bakanlık kararının ardından yürürlüğe girmiştir. Bu yasa ile her hastanede hastaların şikâyetlerini yönlendirebileceği hasta ofisleri ve tüm tarafların yer aldığı bir Parlemento Komitesi kurulmuştur. Bu komitenin aldığı karar sonrasında hasta haklarına yönelik bir yönetmelik taslağı hazırlanmıştır (Fallberg, 1997: 29-30; HAYAD, 2006). İzlanda, 1997 tarihinde hasta hakları hakkında yasa çıkarmıştır. Bu yasa, insan hakları ve onuruna uygun olarak hasta hakları tanımlayarak hastaların, sağlık hizmeti karşısındaki yasal statüleri güçlendirildi ve hasta - sağlık çalışanları arasındaki mevcut mahrem ilişkiyi desteklemiştir. Bu yasa, aynı zamanda hasta çocukların hakları ile ilgili hükümler içermekte olup 16 yaşından küçük çocuklar hakkındaki bilginin, 16 ebeveynlerine iletilmesinin yanı sıra, bu çocukların yaş ve seviyelerine uygun bilginin kendilerine iletilmesi gerekliliğini getirmiştir. Ayrıca bu yasa, aynı zamanda çocukların gereksiz testlerden ve prosedürlerin uygulanılmasından kaçınılmasını, ebeveynlerin ve diğer yakın akrabalarının yanında bulundurulmasına izin verilmesini zorunlu kılmıştır. Yasanın yürürlüğe girmesinden sonra Sağlık Bakanlığı, yasanın etkin olarak uygulanmasına yönelik olarak hasta ve yakınları ve sağlık çalışanları için kitapçıklar hazırlanması, bu kitapçıklarda yasanın ana noktalarının vurgulanması için bazı materyallerin hazırlanmasını sağlamıştır. Ayrıca, yasanın ana noktalarını vurgulayan ve tüm vatandaşlara dağıtılacak olan poster ve kitapçıklar hazırlanmış ve Sağlık Bakanlığı, sağlık çalışanlarının eğitiminde, hasta hakları ile ilgili çalışmalar yapmıştır (Görkey, 2003: 100-126; HAYAD, 2006). Hak kavramının tanımı ve taihsel gelişimi ve hasta hakları kavramının tanımı ve ortaya çıkmasına neden olan faktörler ve bazı Avrupa ülkelerinde uygulama örnekleri incelendikten sonra ülkemizdeki gelişimi ve uygulamaları aşağıdaki bölümde ele alınmıştır. 1. 2. 2. Türkiye’de Hasta Haklarının Gelişimi Hasta hakları kavramı, uluslararası alanda bu kadar yoğun bir şekilde tartışılırken, Türkiye’de hasta haklarına ilişkin çalışmalar son on yılda yapılmıştır. Ülkemizde, 1998 yılında yukarıdaki bildirgelerde yer alan hasta hakları, ülkemiz koşullarına uyarlanarak Hasta Hakları Yönetmeliği kabul edilmiştir. Türkiye’de hasta haklarının gelişimi ve yasal dayanakları ve pratikte uygulanan çalışmalar hakkında detaylı bilgi vermekte yarar vardır. Hasta hakları, ülkemiz için yeni bir kavram niteliğinde olup köklü bir geçmişe sahip değildir. Ülkemizde hasta hakları ile ilgili bir yasa bulunmamaktadır. Ancak hasta hakları ile ilgili yapılan düzenlemeler, tüzük, yönetmelik ve yönerge düzeyindedir. Ülkemizde sağlık hakkı, ilk kez 1961 Anayasasında yer almıştır. 1982 Anayasasının kişi hak ve ödevleri bölümünün 14. maddesinde herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahip olduğu (sağlık hakkı) ve tıbbi zorunluluklar dışında 17 kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamayacağı, izni olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamayacağı (hasta hakları) vurgulanarak vatandaşlara sağlık hizmeti sunmayı devlete bir görev olarak yüklemiştir (TC Anayasası, 1982). Türk Tabipler Birliği tarafından 1961 yılında Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi (Tüzük) kabul edilerek yayımlanmıştır. Nizamnamede hasta haklarından, hekim ve diş hekimlerinin sorumluluklarından bahsedilerek burada hekimler ile ilgili, hastanın mahremiyetine saygı, hastanın hekimini seçebilmesi, tanı ve tedavinin hastaya açıklanması, sır saklama, hekimin hastanın tedavisinden çekilebilme gibi konulara yer verilmiştir (Vural, 1993: 6 ; Bozkuş, 1997: 20). Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi, hasta hakları konusunda bazı hükümler taşımakla birlikte yetersiz kalmıştır. Ayrıca bu nizamname “Hekimlik ve Meslek Etiği Kuralları” adı altında yeniden düzenlenerek Türk Tabipler Birliğinin 1998’de Ankara’da yaptığı 47. Büyük Kongresinde kabul edilmiştir (Hatun, 1999: 22). Türkiye’de hasta haklarına ilişkin olarak atılan en önemli adım, Türkiye’nin taraf olduğu insan hakları sözleşmeleri ile hasta haklarının yer aldığı uluslararası bildirilerin etkisiyle, 1 Ağustos 1998 tarihinde kabul edilen “Hasta Hakları Yönetmeliği (HHY)” dir. Yönetmelik iç mevzuatımızda dağınık halde bulunan hasta haklarına ilişkin düzenlemeleri tek çatı altında toplamıştır. Hasta Hakları Yönetmeliği, dokuz bölüm ve toplam elli bir maddeden oluşmaktadır. Hasta Hakları Yönetmeliği sağlık hizmetlerinin insan onur ve haysiyetine yaraşır ve gelişmiş ülkelerdeki hastaların almış olduğu nitelik ve nicelikte bir sağlık hizmetinden faydalanmalarının ilkelerini tespit etmiştir. Hasta Hakları Yönetmeliğin amacı, temel insan haklarının sağlık hizmetleri sahasındaki yansıması olan ve başta Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nda, diğer mevzuatta ve milletlerarası hukuki metinlerde kabul edilen "hasta hakları"nı somut olarak göstermek ve sağlık hizmeti verilen bütün kurum ve kuruluşlarda ve sağlık kurum ve kuruluşları dışında sağlık hizmeti verilen hallerde, insan onuruna yakışır şekilde herkesin "hasta hakları"ndan faydalanabilmesine, hak ihlallerinden korunabilmesine ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmesine dair usül ve esasları düzenlemektir (Hasta Hakları Yönetmeliği, 1998: 1). 18 Hasta Hakları Yönetmeliği, sağlık hizmeti verilen resmi ve özel bütün kurum ve kuruluşları, bu kurum ve kuruluşlarda veya bunların dışında hizmete katılan her kademedeki ve unvandaki ilgilileri ve hizmetten faydalanma hakkına sahip olan bütün bireyleri kapsamaktadır. Hasta Hakları Yönetmeliğinin temel ilkeleri aşağıda verilmiştir: • Bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içinde yaşama hakkının, en temel insan hakkı olduğu, hizmetin her safhasında daima gözönünde bulundurulur. • Herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahip olduğu ve hiçbir makam veya kimsenin bu hakkı ortadan kaldırma yetkisinin olmadığı bilinerek, hastaya insan onuruna yakışır şekilde davranılır. • Sağlık hizmetinin verilmesinde, hastaların, ırk, dil, din ve mezhep, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç ve ekonomik ve sosyal durumları ile vb. farklılıkları dikkate alınamaz. Sağlık hizmetleri, herkesin kolayca ulaşabileceği şekilde planlanıp düzenlenir. • Tıbbi zorunluluklar ve kanunlarda yazılı haller dışında, onayı olmaksızın kişinin vücut bütünlüğüne ve diğer kişilik haklarına dokunulamaz. • Kişi, onayı ve Bakanlığın izni olmaksızın tıbbi araştırmalara tabi tutulamaz. • Kanun ile izin verilen haller ile tıbbi zorunluluklar dışında, hastanın özel hayatının ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz (Hasta Hakları Yönetmeliği, 1998: 2). Türkiye’de hasta hakları yönetmelik düzeyinde belirlenmiştir. 1998 yılında yayınlanan “Hasta Hakları Yönetmeliği” ile hastalara tanınan yasal haklar şunlardır: Sağlık hizmetlerinden adalet ve hakkaniyete uygun olarak faydalanma, bilgi isteme, sağlık kuruluşunu seçme ve değiştirme, personeli tanıma, seçme ve değiştirme, öncelik sırasının belirlenmesini isteme, tıbbi gereklere uygun teşhis, tedavi ve bakım isteme, tıbbi gereklilikler dışındaki müdahaleleri reddetme, tıbbi özen gösterilmesi, genel olarak bilgi isteme, kayıtları inceleme, kayıtların düzeltilmesini isteme, mahremiyete saygı gösterilmesi, bilgilendirilmiş onayı olmaksızın tıbbi müdahaleye tabi tutulmama, bilgilerin gizli tutulmasını isteme, tedaviyi reddetme ve durdurma, organ ve doku alınmasında ve tıbbi araştırmalarda bilgilendirilmiş onay alınması, gönüllünün 19 korunması ve bilgilendirilmesi, güvenliğin sağlanması, dini vecibeleri yerine getirebilme ve dini hizmetlerden faydalanma, insani değerlere saygı gösterilmesi ve ziyaret, refakatçi bulundurma hakları yer almaktadır (Hasta Hakları Yönetmeliği, 1998: 1-11). Türkiye’de 1998 yılında yürürlüğe giren Hasta Hakları Yönetmeliği ile ilgili olarak 2003 yılına kadar bu yönetmeliğin nasıl uygulanacağına ilişkin herhangi bir düzenleme yapılmamıştır. Hasta Hakları Yönetmeliği, günümüzde geçerliliğini korumakta olup, hasta haklarına ilişkin kamu ve özel sağlık kurum ve kuruluşlarında uygulanan çalışmalar bu yönetmelik hükümlerine göre yürütülmektedir. Ellisekizinci Hükümet Programında ve Acil Eylem Planında etkin ve kaliteli bir sağlık sisteminin vazgeçilmez olduğu, sağlık hizmetlerinin yerine getirilmesinin, sosyal devlet anlayışının vazgeçilmez unsurları arasında görüldüğü, sağlık hizmetlerinin bütünsel bir anlayışla ele alınması, yeni bir yapılanma ve işbirliğine gidileceği belirtilmiştir. Etkin ve kaliteli bir sağlık sistemi oluşturma, herkesin temel sağlık ihtiyacını karşılama, insanların ayırım gözetilmeksizin, ekonomik ve sosyal bakımdan güvencede yaşamaları ilkesi çerçevesinde yapılacağı belirtilmiştir. Bu bağlamda Sağlıkta Dönüşüm Programı çerçevesinde 1998 yılında yürürlüğe giren Hasta Hakları Yönetmeliğinin uygulanmasını sağlamak üzere 2003 yılında “Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönerge (HHUY)” yayımlanarak yürürlüğe konulmuştur. Bu uygulama ile hasta ve yakınlarının mevzuatta belirlenmiş haklarını kullanabilmeleri, her aşamada bilgilendirilmeleri, hasta ve yakınlarının hak ihlallerinden korunabilmeleri ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmeleri amaçlanmıştır. İlk etapta 60 hastanede başlatılan hasta hakları uygulamaları, yaygınlaştırılarak günümüzde Sağlık Bakanlığı’na bağlı tüm hastane ve diğer ayaktan tedavi hizmeti sunan kurumlarda uygulanmaktadır. Uygulamanın başladığı hastanelerde uygulamalar sırasında karşılaşılan güçlüklerin, sorunların, eksikliklerin giderilmesi ve uygulamayı yapan ilgili kişi ve birimler tarafından yapılan öneriler doğrultusunda yönergenin yeniden düzenlenmesi gereği ortaya çıkmıştır. Bu nedenle yönerge, revize edilerek ve günün koşullarına uyarlanarak 24.04.2005 tarihinde yeniden yürürlüğe girmiştir. 20 Bu yönerge, Sağlık Bakanlığı’na bağlı tüm kurum ve kuruluşlarını kapsamaktadır. Özel sağlık hizmeti sunan kurum ve kuruluşlarını kapsamamaktadır. Ülkemizde sağlık hizmeti sunan kuruluşların çoğu Sağlık Bakanlığı’na bağlıdır. Dolayısıyla Sağlık Bakanlığı’na bağlı tesislerde hasta haklarının yönetmelik ve yönerge doğrultusunda uygulanması önem arzetmektedir. Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönergenin amacı, hedefi ve uygulanmasına ilişkin olarak detaylı bilgileri aşağıda şöyle incelemek mümkündür. Yönergenin Amacı: Sağlık tesislerinde yaşanan, hasta hakları ihlalleri ile bunlara bağlı ortaya çıkan sorunların önlenmesi, sağlık hizmetlerinin kalitesinin arttırılması, sağlık hizmetlerinin insan onuruna yakışır biçimde sunulması ile hastaların hak ihlallerinden korunabilmesine ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmesine dair esas ve usulleri belirlemek ve tüm toplumu ve sağlık çalışanlarını hasta hakları konusunda bilgilendirmek, bilinçlendirmek ve eğitmektir (Hasta Hakları Uygulama, Yönergesi 2005: 2). Yönergenin Hedefi: Bu yönerge ile hastaların haklarının ihlal edilmediği, her aşamada bilgilendirildiği ve onayının alındığı, mahremiyete uyulduğu, hiçbir ayırım yapılmadan her türlü tıbbi tedaviyi aldığı, hekimini ve kurumu seçebildiği ve değiştirebildiği, kendisine sağlık hizmeti sunan sağlık personelinin kimlik ve unvanını bildiği, sağlık hizmetini güvenli bir ortamda aldığı, inançlarına saygı gösterildiği, güler yüzlü, nazik, şefkatli hizmet alabildiği, hastanede yattığı süre içinde ziyaretçi kabul edebildiği, yanında refakatçi bulundurabildiği bir sağlık hizmeti sunumu hedeflenmektedir (Hasta hakları Uygulama Yönergesi, 2005: 2). İlk aşamada 38 il ve 60 devlet hastanesinde uygulamaya geçilmesine karar verilmiştir. 2004 yılı sonuna kadar ise 81 il ve tüm büyük ilçelerde uygulamaya başlanmıştır. İlk aşamada uygulama başlatılan hastanelerin belirlenmesinde kalite konseylerinin oluşmuş olması esas alınmıştır. Uygulama ile birlikte Bakanlık Hasta Hakları Merkez Şubesi, Hasta Hakları İl Koordinatörlüğü, Hastane Hasta Hakları Kurulu, Hastane Hasta Hakları Birimi, Sağlık Grup Başkanlıklarında Hasta Hakları Kurulları, Ayakta Teşhis ve 21 Tedavi Yapan Sağlık Kurum ve Kuruluşlarında Oluşturulan Hasta Hakları İletişim Birimleri kurulmuştur. Sağlık Bakanlığı Hasta Hakları Şubesinin; Hasta Hakları İl Koordinatörlüğü'nün ve hastanelerde Hasta Hakları Kurullarının kurulmasını sağlamak, sağlık kurumlarında oluşturulan kurul ve birimde görev alacak ekibin niteliğini belirlemek, hasta hakları uygulamalarına yönelik projeler üretmek, gerek hasta hakları kurulu ve hasta hakları birimi bünyesinde, gerekse sağlık kurumunun sağlık çalışanları ile hasta ve yakınlarının hasta hakları konusunda sürekli eğitimlerini koordine etmek, danışmanlık yapmak, denetlemek, doğrudan başvuruları ilgili kuruma yönlendirmek, başvuruların zamanında sonuçlandırılmasını sağlamak, bakanlık ve bakanlık dışı birimler arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlamak, kurumların hasta hakları uygulamaları performansını değerlendirmek, kitap, afiş, broşür, dergi vs. yayın hazırlanmasını sağlamak, web sayfası oluşturmak, geliştirmek, işlerliğini sağlamak, seminer, sempozyum gibi etkinliklere katılmak, güncel ve konu ile ilgili yayınları izlemek, ilgili yerlere duyurmak, hasta hakları ile ilgili araştırmalar yapmak, yaptırmak, hasta hakları uygulamalarını sistematik olarak değerlendirmek, bunun için gerekli istatistik ve kayıt sistemleri geliştirmek, Sağlık Müdürlüğünden gelen formları incelemek ve değerlendirmek, tüm kamu kurum ve kuruluşlarında yürütülen hasta hakları uygulamalarını yerinde denetlemek ve denetlenmesini sağlamak, uluslararası hasta hakları uygulamalarını araştırmak, ülkemize uyarlanmasını sağlamak, sertifika, katılım belgesi, kredi sistemi gibi ödül sistemleri geliştirilmesine yönelik faaliyetlerde bulunmak gibi görevleri vardır (Hasta Hakları Uygulama Yönergesi, 2005: 3). İl koordinatörlüğü, hasta hakları uygulamalarını il genelinde koordine etmek ve denetlemek amacıyla Sağlık Müdürlüğü bünyesinde kurulmuştur. İl koordinatörü, İl Sağlık Müdürünün önereceği kişiler arasından, Valiliğin teklifi ve Bakanlığın onayı ile görevlendirilir. İl Sağlık Müdürü adına hasta hakları uygulamaları görevini yürütür. İl Koordinatörü halk sağlığı uzmanı, deontoloji uzmanı, pratisyen hekim, sosyal hizmet uzmanı, psikolog, halkla ilişkiler uzmanı gibi meslek elemanları arasından belirlenir (Hasta hakları Uygulama Yönergesi, 2005: 4). 22 Hastane Hasta Hakları Kurulu, hastane hasta hakları biriminden gelen raporları değerlendiren, sonuçlandıran ve hasta hakları uygulamalarının geliştirilmesine yönelik önerilerde bulunan ve söz konusu sağlık kurumlarında oluşturulan kurulu ifade etmektedir. Yönerge gereği, hasta hakları uygulamalarını planlamak, değerlendirmek, uygulamak ve önerilerde bulunmak amacıyla il merkezlerindeki bütün kamu hastaneleri ile ilçelerdeki 100 yatak üzerindeki hastanelerde “Hasta Hakları Kurulu” oluşturulur. Kurul biri başkan olmak üzere toplam sekiz kişiden oluşur. Kurul üyeleri, kamu hastanelerinde hastanenin kalite hizmetlerinden sorumlu Başhekim Yardımcısı, hasta hakları birim sorumlusu, hakkında başvuruda bulunulan personelin birim sorumlusu, hasta hakları konusunda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşu temsilcisi, varsa hastanın avukatı (hastayı temsil ettiğine dair vekaletin bulunması gerekir), 4688 Sayılı Kamu Sendikaları Kanununa göre kurumda yetki almış sendika temsilcisi, Valilinin veya ilçelerde Kaymakamın belirleyeceği bir vatandaş (kendisi ve yakınlarının Sağlık Bakanlığına bağlı kurumlarla ticari ilişkisi olmayan, sağlık hizmetleri veya sosyal hizmetler alanında temayüz etmiş, 65 yaşını geçmemiş, kurula sürekli olarak katılmasını engelleyecek kronik bir rahatsızlığı olmayan, gönüllü bir kişi) İl Genel Meclisi üyeleri arasından Vali tarafından seçilecek bir üyeden oluşmaktadır (Hasta hakları Uygulama Yönergesi, 2005: 5). Kamu hastaneleri için sosyal hizmet uzmanı, psikolog, halkla ilişkiler uzmanı, hemşire (lisans mezunu) unvanına sahip kişiler arasından, Valiliğin teklifi ve Sağlık Bakanlığı’nın onayı ile hasta hakları birim sorumlusu görevlendirilir. Hasta hakları biriminde çalışan personel görevlendirildikten sonra kendi istekleri dışında başka bir kurum, kuruluş veya ünitede görevlendirilemezler. Yaptıkları iş gereğince ayrımcılığa veya ceza olarak algılanabilecek işleme tabi tutulamazlar. Birim sorumlusu, Valiliğin teklifi Bakanlığın onayı ile görevden alınabilir, yeri değiştirilebilir (Hasta Hakları Uygulama Yönergesi, 2005: 6). Hasta hakları birimi, hasta ve yakınlarının hastane hizmetlerini alırken karşılaştıkları sorunların çözümü için birime başvurduğunda hasta ve çalışan personel arasında birim görevlileri sorunu olumlu yönde çözmeye çalışarak hastanın mağduriyetini gidermeye çalışır. Hasta ve yakınlarının sorunu çözüldüğünde “şikâyet başvuru formu” doldurulur 23 ve üzerine “sorun çözülmüştür” ibaresi konulur ve kaydedilerek işlem yapılır. Sorun çözülemediği durumlarda yazılı olarak şikâyette bulunan hasta ve yakınının yazılı şikâyeti kabul edilerek sayı ve tarih verilir. Kabul edilen yazılı şikâyet Sağlık Bakanlığı’nın resmi internet sitesine kaydedilir ve dilekçe sahibine şikâyetini internetten takip etmesi için şifre verilir. Daha sonraki süreç şöyle takip edilir; • Hastanın görüş veya şikâyeti aynı gün alınır. Şikâyet Formu doldurtulur. • Çok acil bir durum varsa çözülmesi yolunda hastane idaresi aynı gün bilgilendirilir. • Şikâyete maruz kalan hastane çalışanından bir gün içinde bilgi istenir. Hastane çalışanı bu bilgiyi en geç iki gün içinde cevaplandırmak zorundadır. • Taraflar dışında bilgi alınması gereken kişiler varsa onlardan da iki gün içinde bilgi istenir. • Alınan tüm bilgiler ve belgeler hastane hasta hakları kuruluna dosya oluşturularak üçüncü günün sonunda dağıtılır. • Kurul haftada bir toplanarak (kurulun kendisinin belirleyeceği gün ve saat) en geç 11 gün içinde dosyaları değerlendirir oy çokluğu ile karar verir. • Karar hasta hakları birimine bildirilir. Hasta hakları birimi raporları arşivler. • Şikâyetten sonra en geç 15 iş günü içinde, sonuçtan taraflar yazılı olarak haberdar edilir. • Hasta Hakları Kurul kararı ve gerekçesi ile birlikte hem şikâyet başvurusu yapan hasta veya yakınına ve ilgili personel veya birime yazılı olarak e-posta (başvuranın yazılı talebi olması halinde), posta yolu ve kurum içinde idare kanalıyla ile gönderilir. Başvuran hasta veya yakınına ve ilgili hastane personeline gönderilen sonuçta, karar hakkında bilgi verilir, bu aşamadan sonra yapması gerekenler konusunda bilgi verilir, hastanın sonraki süreci takip etmesini kolaylaştırıcı olmak üzere irtibat veya kayıt numarası verilir (Hasta Hakları Uygulama Yönergesi, 2005: 7). Yüz yataktan daha az yatak kapasitesine sahip ilçe hastanelerinde hasta hakları iletişim birimleri kurulur. Ancak bu yönergede belirlenen şekilde hasta hakları kurulu ve hasta hakları birimi oluşturabilenler bu şekilde hizmet sunabilir. Birim, Hasta Hakları Kurul Başkanı olan Başhekim Yardımcısına bağlı olarak faaliyet gösterir. Hasta Hakları 24 İletişim Birimi Sorumlusu, tercihen lisans veya önlisans mezunu sağlık personeli arasından sorumlu hekimin teklifi ile sağlık gurup başkanı tarafından görevlendirilir. İlçe merkezlerinde Sağlık Grup Başkanlıkları kurulmuştur. Hasta hakları uygulamalarını planlamak, değerlendirmek ve uygulamak amacıyla Sağlık Grup Başkanlıkları bünyesinde Hasta Hakları Kurulları, Hasta Hakları Birimleri, Hasta Hakları İletişim Birimleri Kurulmuştur. Kurulan bu kurul ve birimlerin görevleri, çalışma esasları, yataklı tedavi hizmeti sunan hastanelerdeki kurul ve birimlerle aynıdır. Sağlık kurumlarında oluşturulacak olan hasta hakları birimlerine ulaşan tüm hasta hakları şikâyetleri iki ayda bir Hasta Hakları Merkez Birimine elektronik ortamda ve yazılı formlarla ulaştırılmaktadır (Hasta Hakları Uygulama Yönergesi, 2005: 9). Ülkemizdeki genel olarak Sağlık Bakanlığı’na bağlı kuruluşlarda hasta hakları uygulamaları bu şekilde yürütülmektedir. Hasta hakları uygulamaları ile hasta ve yakınlarının karşılaştığı sorunlar, hasta hakları birimleri vasıtasıyla öncelikle yerinde çözülmeye çalışılmaktadır. Yerinde çözülemeyen sorunlar, hasta hakları kurullarına yazılı olarak gidilerek kurul tarafından sonuçlandırılmaktadır. Ayrıca hasta hakları birimleri vasıtasıyla hasta ve yakınlarından sağlık hizmetlerinin kalitesinin arttırmasına yönelik olarak gelen öneriler hasta hakları kurullarında görüşülüp değerlendirildikten sonra hastane idaresine sunulmaktadır. Başhekimliğe gönderilen Hasta Hakları Kurul Kararı, tavsiye niteliğinde olup herhangi bir yaptırımı yoktur. 2003 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından oluşturulan hasta hakları birimleri ve hasta hakları kurulları sayesinde çalışan ile hasta/hasta yakınları arasında ortaya çıkan birçok sorun hastane içerisinde tarafsız birim ve kurullarda çözümlenmektedir. Hastalar aldıkları hizmete sağlık çalışanları da esas amaçları olan sağlık hizmetine odaklanabilmektedir. Her iki tarafın ortak çözümü ise hasta hakları ve uygulamalarına sahip çıkmaktır. Akten (2008: 21)’e göre, sağlık hizmeti sunumunda sağlık çalışanları hasta hakları uygulamaları sayesinde, sorun yaşayacağı birçok hastayı hastane hasta hakları 25 birimlerine yönlendirerek gereksiz kavgalardan ve tartışmalardan kendilerini korumaktadır. Bu uygulama aynı zamanda sağlık çalışanlarının iş doyumlarını arttırmaktadır. Hastaların haklarının korunabilmesi ve bu hakların uygulamaya geçirebilmesi için sağlık kurumlarında çalışan sağlık personeline hasta haklarının, hasta ve personelin hukuki sorumluluklarının, iletişim kurma tekniklerinin anlatılması ve onların bu konuda bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi gerekir. Böylece yaşanan problemlerin ortadan kaldırılması, sağlık hizmetlerinin kalitesinin arttırılması, sağlık hizmetlerinin insan onuruna yakışır biçimde sunulması ve hastaların yaşadığı hasta hakkı ihlallerinin önüne geçilmesi gerçekleştirilebilir. Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde yürütülen mevcut hasta hakları uygulamalarının JCI tarafından geliştirilen akreditasyon standartlarına uygunluğunun değerlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmanın aşağıdaki bölümde akreditasyon kavramı, tarihsel gelişimi, bu standartların tercih nedenleri, yararları ve hasta hakları ile ilgili standartlar incelenmiştir. 1. 3. SAĞLIK HİZMETLERİNDE AKREDİTASYON SİSTEMİ Akreditasyon, sağlık kuruluşlarının sundukları hizmetin tümünün kalitesini iyileştirmek ve sürekliliğini sağlamak için tasarlanmış standartları karşılayıp karşılamadığının değerlendirildiği süreçtir. Akreditasyonun temelinde, uluslararası kabul gören kriterlerin tanımlandığı standartlar bulunmaktadır (JCI, 2008: 2) Standartlar, sistemin altyapısıyla, süreciyle ve çıktısıyla ilgili olmak üzere üçe ayrılır. Standartlara dayalı kalite değerlendirme modelleri, ruhsatlandırma, sertifikalandırma ve akreditasyon olmak üzere üç maddeden oluşur. Bu yaklaşımın her biri ürünün kalitesine değişik amaç ve perspektiften bakmaktadır. Akreditasyon standartları kuruluşun ulaşabileceği maksimum performans noktasına ulaşıp ulaşmadığını, ruhsatlandırma standartları kabul edilebilecek en düşük düzeyin sağlanıp sağlanmadığına, 26 sertifikalandırma bireylerin, kuruluşların veya kuruluşların bir bölümünün belirli spesifikasyonlara uyup uymadığını ortaya koyar. Akreditasyon, Amerikan Cerrahlar Birliğinin sağlık bakım hizmetlerindeki kendi ampirik deneyimleri üzerine inşa ettikleri bir yapıdan kaynaklanmaktadır. Yani sağlık hizmetlerinin sunumunda edindikleri gerçek deneyimler sonucu ortaya çıkmıştır. Bunların bu deneyimlerinden önce sağlık bakım kalitesine ilişkin herhangi bir standart vb. yapı bulunmamaktaydı. Dolayısıyla bunların ortaya koydukları kriterler, diğer sağlık kurumları tarafından farklı algılanmamış ve herkeste aynı düşünceleri yaratmıştır (Arce, 1998: 470). Hastanelere yönelik standartlar, hasta bakımı kalite ve güvenliğinin izlenmesi ve denetlenmesi amacıyla, ilk defa Amerika Birleşik Devletlerinde 1910 yılında Dr. Ernest Cotman tarafından başlatılmış, onu takiben 1913 yılında American College of Surgeons (ACS) tarafından geliştirilmiştir. 1917 yılından itibaren oluşturulan “Hastaneler için Standartlar Programı” resmen uygulanmaya başlanmıştır (Roberts, 1987: 936). Böylelikle sağlık alanında akreditasyon macerasına resmen başlanmıştır. Sağlık sektöründeki ilk akreditasyon kurumu 1951'de, American College of Surgeons, American College of Physicians, American Hospital Association, American Medical Association ve Canadian Medical Association'ın katılımıyla "Joint Commission on Accreditation of Hospitals" (JCAH) olarak kurulmuştur. Misyonu; uluslararası toplulukta hasta bakımı güvenliği ve kalitesinin iyileştirilmesidir. 1987 yılında kurum hastaneler dışında sağlık hizmeti sunan diğer kurum ve kuruluşları akredite etmesi, dolayısıyla adını Joint Commission on Accreditation of Healthcare Organizations (JCAHO) olarak değiştirmiştir. JCAHO, hastaneler, evde bakım, ayaktan bakım, davranışsal sağlık bakımı, uzun-dönem bakım, klinik laboratuarlar, huzurevleri, hastalığa özgü sertifikasyon gibi alanlarda sağlık hizmeti sunan kurumları akredite etmektedir (Viswanathan, 2000: 1118). JCAHO, Amerika’da 20.000’den fazla kurumu akredite etmiştir (Schyve, 2000: 255-258). ABD’de sağlık hizmeti sunan kurum ve kuruluşları akredite etmeye yönelik olarak çok sayıda akreditasyon kuruluşu vardır. Bu kuruluşlar, Joint Commission on Accreditation 27 of Healthcare Organizations JCAHO), the National Committee for Quality Assurance (NCQA), the American Medical Accreditation Program (AMAP), the American Accreditation HealthCare Commission/Utilization Review Accreditation Commission (AAHC/URAC), the Accreditation Association for Ambulatory HealthCare (AAAHC) ve the Foundation for Accountability (FACCT) and the Agency for Healthcare Research and Quality (AHRQ)’dir. Bu kuruluşlar sağlık bakım kalitesinin yükseltilmesinde önemli bir rol oynarlar. Bu kuruluşların her biri kendi alanında kendisine özgü misyonu, vizyonu, standartları, tarihsel geçmişi, uygulama alanı, süreç ve programları vardır (Viswanathan, 2000: 1117) . Joint Commission on Accreditation of Hospitals 1997 yılında yayımladığı akreditasyon raporuna göre Amerika’da hastane yataklarının % 97’sinin akredite edildiği belirtilmektedir (www.jcrinc.com 15.06.2009). Amerikan Hastaneler Birliğinin 2003 yılı verilerine göre Amerika’daki 5585 hastanenin 4671’i yani yaklaşık % 84’ü (yaklaşık % 80’nin üzerinde hastane JCAHO tarafından) akredite edilmiştir (Sprague, 2005: 9). Dünyada akreditasyon ve kalite geliştirmeye olan ilginin artmasına bağı olarak, Joint Commission International (Uluslararası Birleşik Komisyonu) 1999 yılında uluslararası akreditasyon programını hazırlamıştır. JCI, sağlık hizmetlerinin kalitesini ve güvenliğini arttırmaya odaklanmış, kar amacı gütmeyen Joint Commission on Accreditation of Healthcare Organizations (JCAHO) kurumunun uluslararası akreditasyon hizmetleri için oluşturulmuş birimidir (JCAHO, 2009). JCI'ın amacı, tüm dünyada sağlık hizmeti sunan kurumların uluslararası standartlara ve kriterlere uygunluğunu denetlemek ve hasta güvenliği ve memnuniyeti gibi konular başta olmak üzere kalite artışını ve gelişmeyi teşvik etmektir (JCI, 2008: 1). JCI, Amerika dışındaki sağlık hizmeti sunan kurumların akreditasyon taleplerini karşılamak için kurulmuştur. Amerika’daki sağlık bakım hizmeti sunan kurumlara bu hizmeti sunmamaktadır. JCI akreditasyon standartları, deneyimli hekimlerden, hemşirelerden, sağlık idarecilerinden, kamu yönetimi uzmanlarından oluşan 16 üyeli bir uluslararası görev gücü tarafından ilk defa Amerika Birleşik Devletlerinde bir araya gelerek sağlık alanına 28 ilişkin uluslararası nitelikte standartlar geliştirilmiştir. Bu standartlar en az iki yılda bir gözden geçirilerek çağdaş sağlık hizmet uygulamasını, ortak mevcut teknolojiyi, kalite yönetim uygulamalarını ve benzerlerini yansıtmıyorsa gözden geçirilir veya kaldırılır (JCI, 2009). Akreditasyonun, sağlık hizmet kuruluşları için ortaya konulan ve optimali hedefleyen standartlara uyum ile hizmet kalitesinin geliştirilmesi, sağlık hizmetlerinin entegrasyonu ve yönetiminin geliştirilmesi için kıvılcım oluşturma, sağlık sisteminde seçilmiş altyapı/süreç/çıktı standartlarına ve/veya kriterlerine ilişkin karşılaştırmalara uygun veritabanı oluşturma, hizmetlerin etkililiği ve verimliliği üzerine yoğunlaşarak maliyetleri azaltma, sağlık hizmetlerinde “kanıta dayalı” ve “iyi uygulama” stratejileri oluşturulmasına katkıda bulunma, toplumun sağlık sistemine, kuruluşlarına ve profesyonellerine güvenini artırma ve sağlık görevlilerinin hizmetten doğan kendi sağlıklarıyla ile ilgili risklerini azaltma gibi amaçları vardır (JCI, 2009; Roney ve Ostenburg, 1999 akt. Montagu, 2003: 9). Akreditasyon programları, hastanın teşhisi ile yapılan tetkikler arasındaki tutarlılık, tedavi planları, ilaç kullanımı, beslenme şekli, tedavi sürecine etkisi olan hasta ve yakınlarının eğitimi, hasta hakları gibi pek çok konuyu kapsamaktadır. Akreditasyon, günümüzde sağlık kurumları için en önemli “Dış Kalite Değerlendirme” aracı haline gelmiştir. Akreditasyon dış kalite değerlendirme aracı olması nedeniyle aşağıdaki dört önemli özelliğe sahiptir; • Yazılı ve basılı standartlar üzerine yapılandırılmıştır. • Denetim ve gözetimler profesyonel kişiler tarafından yapılmaktadır. • Akreditasyon süreci, bağımsız biri denetiminde yapılmaktadır. • Akreditasyonun amacı, kurumsal gelişimi desteklemek ve buna yönelik kurumu cesaretlendirmektir (Montagu, 2003: 8). Akreditasyon süreci, benzer nitelikte sağlık hizmeti sunan kurum ve kuruluşların sundukları hizmetlerin karşılaştırılmasını öngörmektedir. Buna da “benchmarking” denilir. Bir kuruluşun ortaya koyduğu performansın rakip düzeydeki benzer kuruluşların 29 performansı ile mukayese edilmesidir. Yani birbirlerine göre üstün, güçlü ve zayıf yönler vb. durumların ortaya konulması sürecidir (Mantagu, 2003: 8). Akredite olmak isteyen bir kurum, özellikle klinik fonksiyonlarının kanıta dayalı performansını geniş bir şekilde ortaya koymaya, şeffaf bir değerlendirme ile geniş çaplı ve revize edilmiş bir raporlama yapısı ile geniş ve açık bir yönetim yapısına sahip olmaya istekli olmalıdır (Pawlson, v.d. 2005: 290). JCAHO akreditasyonu üzerine ABD Florida’da 140 hastanede yapılan bir çalışmada, JCAHO’dan yüksek derece ile akredite olan hastanelerin vergi öncesi faaliyet kârı ve vergi öncesi varlıkların geri dönüşü değişkenleri bağlamında, akredite olmayan veya düşük derece ile olan hastanelere oranla çok daha yüksek bir performans sergiledikleri görülmüştür (Langland, v.d. 1996: 385-399). Akreditasyon ABD, Avustralya, Kanada, İspanya ve İngiltere gibi gelişmiş ülkelerde gelişmiştir (Hayes ve Shaw, 1995). Amerika dışında, Tayvan, Polonya, Rusya, Slovenya, İsveç, İsviçre, Hollanda, Almanya, Güney Afrika, Yeni Zelanda, Çek Cumhuriyeti, İsrail, Japonya ve diğer birçok ülkede de farklı şekillerde farklı akreditasyon sistemleri kurulmuştur. Avrupa akreditasyon konusunda Amerika’yı takip etmiştir. İngiltere, İspanya, Portekiz, İtalya, Fransa, Finlandiya ve Hollanda’da akreditasyon yasal ve zorunlu bir statü kazanmıştır (Shaw ve Collins, 1995: 781). Türkiye’de sağlık akreditasyon sisteminin yapılandırılma sürecinde Sağlık Bakanlığı önderlik görevini yürütmektedir. Sağlık Bakanlığı, Sağlık Dönüşüm Programında akreditasyon sisteminin kurulmasını önermiştir. Ayrıca Sağlıkta Dönüşüm Programı, Türkiye’ de şimdiye dek gündemde yeterince yer almamış bir ihtiyaca öncelik vermektedir. Proje “Ulusal Sağlık Akreditasyon Sistemi”nin kurulmasını gündeme getirmiştir. Akreditasyon sisteminin yapılandırılması sürecinde Sağlık Bakanlığı’nın iki temel sorumluluğu bulunmaktadır. • Sağlık sektöründeki paydaşların katılımını sağlayarak akreditasyon sisteminin yapılandırılması sürecine önderlik etmek, 30 • Kamu ve özel sektör kuruluşlarının akreditasyon sürecine hazırlanmalarını sağlamak (Gülay, v.d. 2005: 24). Sağlık Bakanlığı akreditasyon konusunda paydaşlar arasında görüş birliği oluşturmak amacıyla toplantılar düzenlemiştir. Sağlık sektörünün tüm temsilcilerinin de katılımıyla gerçekleştirilen toplantılar sonucunda Türkiye’de sağlık akreditasyon sisteminin kurulması konusunda tüm taraflar arasında mutabakat sağlanmıştır. Bu amaçla akreditasyon sisteminin uluslararası deneyimler ışığında kurulması amacıyla Sağlık Bakanlığı ve Joint Commission International (JCI) arasında; sistemin yapılandırılması, standart geliştirme, kalite izleme ve ölçme sistemlerinin geliştirilmesi, veri tabanı oluşturulması konularını kapsayan bir işbirliği protokolü imzalanmıştır (Aydın, 2007). Sağlık Bakanlığı ve sağlık sektörü temsilcilerinin katılımıyla, akreditasyon sisteminin yapılandırılması sürecinde etkin rol oynayacak “Yönlendirme Komitesi ve Politika Metod ve Organizasyon – Kaynaklar” adlı çalışma grupları oluşturulmuştur. Yönlendirme Komitesi ve çalışma grupları, sistemin temel stratejilerini ve hedeflerini belirlemek, akreditasyon sisteminin kurulması sürecinin teknik ve hukuki altyapısını oluşturmak için gerekli çalışmaları tamamlamıştır. Sağlık Bakanlığı ayrıca hastanelerin akreditasyon sürecine hazırlanmalarını sağlamak amacını taşıyan mevzuatı yürürlüğe koymuştur. Bu amaçla Sağlık Bakanlığı Performans ve Kalite Daire Başkanlığı tarafından 2008 yılında “Yataklı Tedavi Kurumları Kurumsal Kaliteyi Geliştirme ve Performans Değerlendirme Yönergesi” hazırlanmıştır. Yönergede JCI’nın hastane akreditasyon standartlarından yararlanılarak “Kalite Geliştirme ve Değerlendirme Kriterleri” geliştirilmiştir. Bu yönerge, hastanelerin akreditasyon sistemine hazırlanmalarını sağlamaya yönelik bir başlangıç niteliğindedir. Sağlık Bakanlığı’na bağlı tüm hastaneler Kurumsal Kaliteyi Geliştirme ve Performans Değerlendirme Yönergesinde tanımlanan kriterleri yerine getirmek ve kriterler doğrultusunda yapılanmak üzere çalışmalarını sürdürmektedir. 31 1. 3.1. JCI Akreditasyonun Sisteminin Tercih Edilmesinin Nedenleri Küreselleşen ve rekabetin ön plan çıktığı değişen dünya koşullarında bütün sağlık kurumları ürün veya hizmetlerinde kaliteyi sürekli iyileştirmek zorundadır. Hastalar için yeni alternatif tedaviler, uygulamalar, ilaçlar geliştirilmekte ve ileri teknoloji ürünleri olan bu yeni uygulamalar, hasta ve yakınlarının kurum seçiminde önemli bir rol oynamaktadır. Bununla beraber hastalar, belli standartların üzerine çıkmış, beklentilerini karşılayan, hatta yüksek standartlarda hizmet veren, hasta odaklı kurumları tercih etmektedir. Bu nedenle sağlık hizmeti veren kamu ve özel sektör kurum ve kuruluşları ister istemez kaliteli sağlık hizmeti felsefesine uygun bir yönetim sistemini esas alan bir yaklaşıma yönelmektedir. Dolayısıyla tamamıyla sağlık kurumları için tasarlanmış akreditasyon standartlarını karşılamaya çalışmak bir zorunluluk haline gelmektedir. Son yıllarda sağlık alanında özellikle hastaneler, hasta ve yakınlarına sundukları hizmetlerin kalitesini yükseltmek için ISO 9001: 2000 Kalite Yönetim Sisteminin gerekliliklerini yerine getirerek hizmet kalitelerini belgelemektedir. ISO standartları, tüm mal ve hizmet sektörleri için tasarlanmış standartlar dizisidir. Tüm kuruluşlar için aynı standartları gerekli kılmaktadır. Hastane hizmetlerinin karmaşık ve girdisinin insan olması nedeniyle bu standartların yetersiz kaldığı, bu nedenle sağlık alanına özgü standartları karşılayan akreditasyon sisteminin ISO standartları yerine ikame edilmeye başlandığı görülmektedir. Akreditasyon standartlarının daha ayrıntılı kriterlere sahip olması, tanımlanan kalitenin niteliğini arttırmakta ve hastaneleri yüksek kalite seviyesine çıkarmaktadır. Dolayısıyla JCI akreditasyon standartlarını karşılamak ve bunlara uymak, kaynakların optimum kullanımını garantilemekte ve hastane bazında da harcanan çabayı da maliyet-etkin kılmaktadır. ISO ve akreditasyon standartları birbirlerinin alternatifi veya rakibi değil tam tersine birbirlerini tamamlayan yaklaşımlardır. Bunla birilikte, belirtilen standartlar birbirini tamamlar nitelikte olup birbirlerine göre farklılıkları vardır. Bu farklılıklar üstünlük 32 şeklinde algılanmamalıdır. Ancak, ISO standartları esas olarak sanayi kuruluşlarına göre düzenlenmiş bir kalite sistemi olup, sağlık alanına uyarlandığı zaman, sağlık hizmeti üretim ve sunum süreçlerinin tamamını kapsayamamaktadır. Bu nedenle tıbbi süreçlerin kalıcılığının sağlanmasında ve sonuçlarının kalitesinin kontrol edilmesinde yeterli değildir. JCI akreditasyon standartları, hastaneyi bir bütün olarak ele almakta ve hastanenin tüm süreçlerini kapsamaktadır. Bu doğrultuda JCI akreditasyon sisteminin özellikleri şöyle sıralanabilir; • Sağlık hizmetleri için oluşturulmuş bir kalite sistemidir. • Hasta bakım kalitesi ve hasta güvenliği ile ilgili süreçlere odaklıdır. • Bizzat sağlık hizmeti verenler tarafından oluşturulmuştur. • Anlamlı ve uygulanabilir süreçler içermektedir. • Hizmet süreçleri bilimsel ve yasal kurallara dayandırılmıştır. • İzlenebilir, ölçülebilir ve sürekli gelişmeye açıktır. • Kalite seviyesinin yükselmesine katkı sağlar. • JCI, standartlarını ve ölçülebilir unsurlarını sürekli geliştirmektedir. • JCI, uluslararası hasta güvenliği hedeflerini her yıl yeniden gözden geçirerek hasta güvenliğini sağlamak amacıyla ve gelişebilecek risklere karşı yeni hedefler oluşturmaktadır. Bu hedefleri akredite ettiği kurumlarla paylaşarak, uygulamaları zorunlu kılmaktadır. • Devletten, hizmeti sunanlardan (örneğin hastaneler) ve hizmeti satın alanlardan (örneğin sigorta kuruluşları) bağımsızdır. • Katılım isteğe bağlıdır. • Akreditasyon yapan ekip genellikle bir doktor, bir hemşire ve bir yöneticiden oluşmaktadır. Ekip üyeleri gönüllü veya yarı zamanlı olarak çalışmaktadır. • Koşullu akreditasyon bir yıl, tam akreditasyon üç yıl sürelidir. • Akreditasyon programları genellikle hastaneler ile başlamakta, daha sonra diğer sağlık hizmetleri (poliklinikler, aile hekimleri ve bakım evleri gibi) için de programlar geliştirilmektedir. • Sağlık kuruluşları akreditasyon durumlarını zorundadır. yayınlayarak duyurmak 33 • Akreditasyon kuruluşunu genellikle sağlık kuruluşları ve tıp çalışanları oluşturur. Bunların yanında Amerika Birleşik Devletleri’nde JCAHO’nun halk arasından seçilmiş üyeleri mevcuttur. • Bu kuruluşların ana gelir kaynağı akreditasyon hizmeti için alınan ücretlerdir. Bu ücret ortalama 60 bin ABD doları civarındadır. Ayrıca eğitim, yayınlar ve danışmanlık aktivitelerinden de gelir elde ederler. • Akreditasyon kuruluşları standartlarını yayınlar ve belli aralıklarla bu standartları güncelleştirir. • Ayrıca hastane akreditasyonu, kurumsal altyapı, süreçler (prosesler) ve çıktılar (hizmet veya ürünler)’a odaklanmıştır (JCI, 2009; Shin, 1995: 22-28). JCI standartlarının en büyük özelliği sadece sağlık kurumları için uygulanabilir olmasıdır. Son yıllarda sayıları gittikçe artmakta olan özel hastaneler, çeşitli niteliklerdeki sağlık tesisleriyle hizmet yarışına girmiş durumdadır. Bu nedenle sektörde fark yaratabilmek için kalite, artık bir tercihten öte zorunluluk ve sektörün olmazsa olmaz bir parçası haline gelmiştir. Bu konuda son yıllarda yaygınlaşan JCI Akreditasyonu, dünya genelinde etkili bir kalite değerlendirme ve yönetim aracı olmuştur. JCI akreditasyonu, giderek büyüyen bir talebe yanıt olarak tasarlanmış bir insiyatiftir. JCI akreditasyonunun temel amacı, uluslararası topluma sağlık hizmeti sunan kuruluşların değerlendirilmesi için standartlara dayalı objektif bir süreci sunmaktır. Bu programın hedefi, uluslararası nitelikte standart ve göstergeleri uygulayarak sağlık hizmeti veren kuruluşlarda sürekli ve kalıcı bir iyileşmenin uyarılmasıdır. Ayrıca dünya çapında hasta güvenliği ve sağlık hizmetlerinin kalitesinin geliştirilmesi için ortakları ile birlikte çalışmaktadır (JCI, 2008: 3). JCI, ABD’de yaklaşık 18.000 sağlık kurumunu akredite eden dünyanın en büyük akreditörü JCAHO’nun uluslararası alanda faaliyet gösteren bölümüdür. Kar amacı gütmeyen JCI’ın, 1999’de uluslararası alana uygun standartların geliştirmesinden sonra 31 ülkede 170 sağlık kurum ve kuruluşunu akredite etmiştir (Timon, 2009: 1). Bu nedenle tüm dünyada büyük ilgi görmektedir. 34 Ayrıca Türkiye’de bir laboratuar (Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Merkez Laboratuarı), bir ambulans servisi (Medline Alarm Sağlık Hizmetleri A.Ş.), bir Kan Merkezi (Turkish Red Crescent Society Middle Anatolia Regional Blood Center Ankara) ve 25 hastane JCI tarafından akredite edilmiştir. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Erişkin Hastanesi ve Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi akredite olan iki üniversite hastanesi olup diğerleri Acıbadem Bursa, Acıbadem Kadıköy, Acıbadem Bakırköy, Acıbadem Kocaeli, Acıbadem Kozyatağı Hastanesi, Alman Hastanesi, Anadolu Sağlık Merkezi, Güven Hastanesi, Bayındır Hastanesi, Mesa Hastanesi, Şişli Florenge Nightingale Hastanesi, Dünya Göz Hastanesi, Ege Sağlık Hastanesi, Hisar Intercontinental Hastanesi, International Hospital, İstanbul Memorial Hastanesi, Kent Hastanesi, Özel Medicana Hastanesi Camilca, Özel Medicana Bahçelievler Hastanesi, Yeditepe Üniversitesi Hastanesi, Vehbi Koç Amerikan Hastanesinden oluşan özel hastanelerdir (JCI, 2009). Ancak, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hiçbir hastane veya kuruluş henüz akredite olmamıştır. JCI akreditasyonu, sağlık alanında dünyada en yaygın ve en çok kabul gören birikim ve deneyime sahip olması, kriterlerinin ülkemiz sağlık sektöründe de tanınıyor olması ve Türkiye’de çok sayıda hastaneyi akredite etmiş olması gibi nedenlerden ötürü tercih edilmektedir. Birçok ülke kendi akreditasyon sistemlerini kurmuştur. Zambiya, Eritre, Almanya, Fransa, Çin, Nikaragua, Suudi Arabistan, Brezilya, İspanya, Portekiz buna örnek verilebilir. JCI akreditasyon standartları, 368 adet standart, bu standartlarla ilgili 1032 adet ölçülebilir bileşeni (unsuru), 11 ana bölümde, hizmetlerin doğal sürecine göre sınıflandırmıştır. Sınıflandırılan bu alanlar, sırasıyla hastanın hastaneye girdiği andan çıkışına kadar ve taburcu olduktan sonraki iyileşme sürecini kapsamaktadır. JCI, akreditasyon belgesi verdiği hastaneleri, belgelendirmeyi izleyen her üç yılda bir denetlemektedir. Bu denetlemelerde herhangi bir uygunsuzluk saptanması, akreditasyon belgesinin iptaline neden olabilmektedir. Bu nedenle kurumlar akreditasyonu bir belgelemeden daha çok bir yaşam tarzı olarak kabul etmektedir. 35 1.3.2. JCI Akreditasyonunun Hasta ve Yakınlarına, Kuruma ve Kurum Çalışanlarına Sağladığı Yararlar JCI Akreditasyonunun hasta ve yakınlarına, kuruma ve kurum çalışanlarına sağladığı yararları şu şekilde ifade etmek mümkündür; • Hasta bakım hizmetlerinin kurum içinde devamlılığını ve sağlık çalışanları arasında işbirliği ve uyum sağlayarak hasta ve yakınlarına her aşamada kaliteli hizmet sunumunu sağlar, • Hastaların devam eden bakım gereksinimlerinin karşılanabilmesi için kurum içinde ya da başka bir kuruma uygun şartlarla transferlerinin yapılması için politikalar belirlenmesini ve böylece güvenli hasta transferini sağlar, • Hastanenin tüm hizmetlerinin performansı hakkında, iyileştirme yapabilmek için sürekli bilgi toplanmasını, ölçülmesini ve değerlendirilmesini sağlar, • Hasta kayıtlarının, hastayı tanımlamak, tanıyı desteklemek, tedaviyi doğrulamak, tedavinin gidişatını ve sonuçlarını belgelemek, bakımın devamlılığını sağlamak için gerekli ve yeterli bilgileri eksiksiz olarak içermesini sağlayarak, hizmetin hasta ve yakınlarına en üst düzeyde sunulmasını sağlar, • Hasta, çalışanlar ve ziyaretçileri korumak amacıyla, enfeksiyon risklerinin sürekli tespit edilerek gerekli önlemlerin alınmasını sağlar, • Oluşturulan politika ve prosedürler ile tüm hastaların aynı tipte bakım almasını sağlar, • Hasta ve yakınlarının eğitim ihtiyacının saptanarak bakım ve tedavi süresince beslenme, ilaç kullanımı, hareket, egzersiz gibi konularda gereken eğitimlerin uzmanlarınca planlanıp uygulanmasını sağlar, • Hastanın bakım ve tedavi sürecinin her aşamasında hasta ve yakınlarının haklarının desteklenmesini sağlar, • Hasta ve yakınlarının, yapılacak her tür riskli işlemler öncesinde uzman sağlık personeli tarafından ayrıntılı olarak bilgilendirilip onaylarının alınmasını, böylece hasta yakınlarının bakım sürecine katılımının desteklenmesini sağlar, • Hastaların ihtiyaçlarını karşılamak üzere standartlara uygun güvenilir radyoloji ve laboratuar hizmetlerinin sunulmasını sağlar, 36 • Hastaların beslenme durumlarının taranıp, gerekirse daha ileri değerlendirme için uzman kişilere havale edilmelerini sağlar, • Hastanedeki tüm süreçlerin çok iyi tasarlanarak, ölçülerek değerlendirilmesini ve sürekli iyileştirilmesini sağlar, • Çalışan tüm personelin sürekli eğitimle gelişimlerini desteklenmesini sağlar, • Hasta ve yakınlarının, çalışanların ve hastane ortamında bulunan diğer kişilerin güvenliklerini tehdit edecek tüm risklerin önceden tespit edilip, yangın, doğal afetler gibi acil durumlarda yapılacakların planlanarak kontrol altına alınmasını ve güvenli bir çevre oluşturulmasını sağlar (Assaf ve Akgün, 2008: 392-396). 1.3.3. JCI Akreditasyon Standartları Uluslararası alanda JCI Akreditasyonu (denklik) son 10 yılda en çok kabul gören bir değerlendirme modelidir. Akreditasyon, hasta sağlığına biçim vermek için en büyük potansiyele sahip metodoloji olarak kabul edilmektedir. JCI akreditasyon standartları, hastaneyi bir bütün olarak ele almakta ve hasta bakım kurallarını bu temel düşünce üzerine inşa etmektedir. Bu nedenle JCI akreditasyon standartları, hasta ve organizasyonel (kurum) odaklı olmak üzere iki ana kategoriye ayrılmaktadır. Hasta odaklı standartlar; hastaların değerlendirilmesi, hastaların bakımı, bakıma ulaşım ve bakımın sürekliliği, hasta ve hasta yakınlarının hakları ve hastaların eğitimini içermektedir. Organizasyon odaklı standartlar ise yönetişim, liderlik ve yönlendirme, tesis yönetimi ve güvenlik, enfeksiyon kontrolü, bilgi yönetimi, çalışanların nitelikleri ve eğitimi, kalite iyileştirme ve hasta güvenliği konularından oluşmaktadır. Kurum odaklı standartların temel amacı, tıbbi tedavinin etkinliğinin arttırmaya yönelik alt tapı ve süreçleri tamamlamaktır. Tıbbi tedavi süreçlerinden ziyade idari süreçlerle ilgilidir. Hasta odaklı standartların amacı ise, tamamen hastanın teşhis, tedavi sürecine odaklanarak hastanın tedavisinin en etkin ve kısa sürede tamamlanmasını sağlamaktır. Hastanın tedavisi odaklı olup tedavinin etkinliğini arttırmaya yöneliktir. 37 Bu çalışmada hasta ve hasta yakınlarının haklarına ilişkin standartlar temel alınmış olup hasta hakları birim sorumlularına göre, hasta hakları birimlerinde yürütülen çalışmaların bu standartlara uygunlukları değerlendirilmiştir. Aşağıda ele alınan standartlar, JCI tarafından revize edilerek 2008 yılında yayınlanan 3. baskı “Joint Commission International Accreditation Standards For Hospitals” sının 53-70 sayfalar arasında yer alan “Patient and Family Rights (PFR)” bölümden yararlanılarak incelenmiştir. Hasta ve yakınlarının hakları standartlarının amacı, hasta ve yakınlarının haklarını güvence altına almak, hak ihlallerini önlemeye yönelik düzenlemeler yapmaktır. JCI tarafından hasta ve yakınlarının hakları ile ilgili 11 temel standard tanımlanmıştır. Ayrıca bu 11 temel standardın 106 adet ölçülebilir alt standardı tanımlanmıştır. Bu standartlar, hasta haklarının belirlenmesi, korunması ve teşvik edilmesi, hastaların hakları konusunda bilgilendirilmesi, hasta ve yakınlarının bilgilendirilmesi ve tedavi sürecine dahil edilmesi, hasta ve yakınlarının başvuruları (şikayet, anlaşmazlık, öneri vb.), bilgilendirilmiş onay alınması, bilimsel araştırma ve deneyler, organ nakli ve bağışı olmak üzere sekiz başlık altında incelenmiştir. 1. 3. 3. 1. Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesi Hastane yöneticileri, hastanın ihtiyacına uygun sağlık hizmeti sunumundan ve bu sağlık hizmetini sunarken hasta ve ailesinin haklarına saygı gösterilmesinden birinci derece sorumludur. Bu nedenle, yöneticiler hasta ve ailesinin haklarını ve hastanenin sorumluluklarını mevzuat ile belirlenmiş olduğu şekilde bilmek ve uygulamak zorundadır. Yöneticiler, kuruluş çapında personelin bu hakların korunması ile ilgili sorumluluk almalarını temin edecek şekilde yönlendirme yaparlar. Hasta haklarını etkin olarak korumak ve geliştirmek için yöneticiler ile hastane çalışanları işbirliği içinde çalışmak ve kuruluşun hizmet verdiği toplumla ilgili kendi sorumluluklarını anlamak için çaba göstermelidirler. Hastane yöneticilerinin yasa ve düzenlemeleri bilmeleri ve bunları uygulamaları yetmemektedir. Bunun yanında hasta hakları ile ilgili sorumluluklarının farkında olmaları ve bu doğrultuda çalışmaları gerekmektedir. Sorumluluğunun farkında olan yönetici, yapılması gereken bir işi zamanında yapabilmek için insiyatifi ele alıp 38 kendiliğinden harekete geçebilmelidir. Sorumluluğunun bilincinde olan yönetici, kendi üzerine düşen görevleri ve işlevleri zamanında ve istenilen şekilde ve biçimde yerine getirme zorunluluğu hisseder. Hastane yöneticileri, hasta ve yakınlarının haklarının korumak ve geliştirmek için sorumluluklarının farkında olmaları ve bu doğrultuda çalışmaları gerekmektedir. Böylece hasta hakları ile ilgili ihlallerin yaşanması engellenerek hasta ve yakınlarının aldıkları sağlık hizmetlerinden memnuniyetleri artacaktır. Hasta ve yakınlarının hakları, hastane, personel, hasta ve yakınları arasındaki tüm iletişimin temel unsurudur. Bu nedenle, bütün personelin hastane içerisinde hastalarla etkileşim içine girdikleri süre içinde hasta ve yakınlarının haklarının farkında olmaları ve yanıt vermelerini sağlamak için politika ve yöntemler geliştirilmelidir. Her hasta, bakım sürecine sahip olduğu kendi değer ve inançlar bütününü getirir. Bazı kültürel veya dinsel kökenli değer ve inançlar, bütün hastalar tarafından yaygın olarak benimsenirler. Bazı değer ve inançlar da sadece hastanın kendisine aittir. Tüm hastalar, kendi inançlarını diğerlerinin inançlarına saygılı olacak şekilde ifade etme konusunda cesaretlendirilirler (JCI, 2008: 56-57). Hastanenin, hastanın değer ve inançlarını belirleyen ve saygı gösteren bir süreci olmalıdır. Bu süreç, personelin bu süreci kullanması ve hastaların inanç ve değerlerine saygılı olan bir bakım sağlamasını içermelidir. Tüm personelin bu konuda hassas davranması konusunda eğitilmesi gerekir. Bu eğitimlerde, hasta ve yakınlarının değer ve inançlarının neler olabileceği, bunların nasıl araştırılacağı ve bu konuda neler yapılabileceği konularında personelin bilgilendirilmesi gereklidir. Hastane yönetimi, hasta ve yakınlarının ibadet taleplerine veya hastanın ruhani ve dini inançları ile ilgili benzer taleplerine yanıt vermek için bir yönteme sahip olmalıdır. Bu amaçla hastane yönetimi, gerekli tüm alt yapı ve destekleri sağlamalıdır. Kurum hizmetlerinde aksamalara sebebiyet vermemek, başkalarını rahatsız etmemek ve personelce düzenlenip yürütülen tıbbi tedaviye hiç bir şekilde müdahalede bulunmamak şartı ile hastalara dini telkinde bulunmak ve onları manevi yönden desteklemek üzere talepleri halinde, dini inançlarına uygun olan düzenlemeler yapılmalıdır. Bunun için, 39 sağlık kurum ve kuruluşlarında uygun zaman ve mekan belirlenmelidir. Bu doğrultuda hastaların dini vecibelerini yerine getirmeleri için hastanede mescit, ibadet odaları gibi düzenlemeler yapılmalıdır. Çünkü, hasta hastaneye gelirken tüm inanç ve değerlerini de beraberinde getirir. Bu inanç ve değerler hastaya uygulanan tedaviyi bile zaman zaman etkileyebilecek güçte olabilmektedir. Hastanın, mahremiyetine saygı gösterilmesi esastır. Her türlü tıbbi müdahale, hastanın mahremiyetine saygı gösterilmek suretiyle uygulanmalıdır. Hastanenin, verilen bakımın, hastanın mahremiyet gereksinimlerine saygılı bir şekilde düzenlenmesini içeren bir politika ve yöntemi olmalıdır. Bu politika ve yöntem, hastanın mahremiyet gereksiniminin tüm muayenelerde, işlemlerde ve tedavilerde saygı gösterilmesini, personelin hastanın mahremiyet ihtiyaçlarını öğrenmesini ve saygı göstermesini içermelidir. Mahremiyet, hastanın bedensel alanı, tıbbi kayıtları, şahsi bilgi ve sırlarını içermektedir. Hastanın başvurusu, tetkikleri, yatış işlemleri, hasta kayıtlarının tutulması sırasında ve saklanması konusunda yatış sekreterlerin, arşiv görevlilerinin, hekimlerin ve diğer sağlık personelinin uymakla yükümlü bulundukları gizlilik ilkesine titizlik ve özen içinde riayet etmeleri gerekir. Özellikle klinik ve poliklinik işlemleri sırasında hasta mahremiyeti önemlidir. Hastalar diğer personelden, diğer hastalardan ve hatta kendi aile bireylerinden bile gizlilik isteyebilir. İlgili sağlık personeli, hastanın mahremiyet ihtiyaçlarını öğrenmeli ve bu ihtiyaçlara yanıt verecek düzenlemeleri gerçekleştirmelidir. Özellikle hastaların muayenesi esnasında hastalık bilgileri, özel bilgileri, bedensel mahremiyet konuları daha çok ön plana çıkmaktadır. Hasta muayene olurken yanında birilerinin bulunmamasını istemesi en doğal hakkıdır. Poliklinik hizmetlerinin altyapı çalışmalarının hasta mahremiyetini en üst düzeyde korunmasını sağlayacak şekilde düzenlenmesi gerekir. Hastane, hasta ve yakınlarının hastanın hastalığına ilişkin olarak ailesi ve diğerleri ile paylaşmak istemediği özel konuları konusunda kararlarına saygı göstermelidir. Hasta, hastalığın tanısını ailesi ile paylaşmak istememesi buna örnek verilebilir. Hastanelerde hasta ve yakınları ve ayrıca çalışanların fiziksel saldırılara karşı korunmasını içeren bir politika ve prosedür tanımlanmalıdır. Hasta ve yakınlarını fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan prosedürde alınan ve alınacak tüm önlemlerin 40 tanımlanması gerekir. Hasta ve yakınlarının fiziksel saldırı, cinsel taciz ve şiddete maruz kalmalarına karşı gerekli güvenlik tedbirlerinin alınması için yapılacak işlemler şunlardır: • Sağlık kurum veya kuruluşu tarafından, fiziksel saldırılara karşı gerekli tedbirler alınmalı ve prensipler belirlenmelidir. • Bu tür durumlara müdahale edecek ve 24 saat esasına dayalı olarak görev yapabilecek nitelikte sorumlu bir ekip bulundurulmalıdır (Sağlık Bakanlığı Tebliği, 2009). Hasta güvenliği kavramı kapsamında, hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak, hastaları tedavi ederken hastaneden veya çalışan personelden kaynaklanan nedenlere bağlı olarak hastaları korumak, hastane yönetiminin en önemli görevlerindendir. Hasta ve yakınlarının güvenliğinin sağlanması çok önemlidir. Ancak burada özellikle hassas durumdaki özel nüfus grupları olarak tanımladığımız bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan hastaların korunması süreci daha önceliklidir. Bu hastalar, daha özenli bir bakım ve tedaviye muhtaçlar. Bu hastalar çok hassas, kırılgan olmaları nedeniyle daha fazla yardıma gereksinim duyarlar. Hastanede yatan hastalar, bazen sağlık personeli, bazen yatan diğer hastalar ve bazen de dışarıdan gelen kişiler tarfından durumlarda fiziksel saldırıya maruz kalabilmektedirler. Hastaların korunmasız ve çaresiz oldukları düşünüldüğünde konunun ne denli önemli olduğu görülmektedir. Bu durumdaki hastaların fiziksel saldırılardan korunmasının yanında, olası tıbbi hatalardan da korunmaları gerekmektedir. Yapılan bazı araştırma ve çalışma raporlarına göre, Amerika Birleşik Devletlerinde her yıl yaklaşık 98 bin kişi tıbbi hatalar nedeniyle hayatını kaybetmekte ve bu tıbbi hataların büyük bir kısmı da hastanın tedavisini yapan kişiler ve çoğu da hastane sistemindeki hatalardan kaynaklandığı belirtilmektedir (Akalın, 2005: 141). Bu hatalar, sağlık hizmetlerinin sunumunun her aşamasında ortaya çıkabilir. Bu hatalar, ilaçların yanlış uygulanması, yanlış veya eksik yapılan cerrahi işlemler, yanlış tanı koyma ve hastane işleyişinden ve altyapısından kaynaklanabilir. Tüm bunlar göz önüne alındığında bu hassas durumdaki özel nüfus gruplarının ne kadar fazla ilgiye, özene ve dikkate ihtiyaçları olduğu görebilmektedir. Özellikle bu özel nüfus gruplarının tedavileri planlanırken veya uygulanırken tüm bu süreçleri bu 41 hastaların yararını gözetecek şekilde göz önünde bulundurmak gereklidir. Bu süreçlerde, sosyal hizmet uzmanları bu özel nüfus grupları olarak tanımlanan müracaatçı grubunun adeta savunucusu gibi hareket ederek haklarının korunması ve tedavilerinin etkin bir şekilde yapılmasına yönelik gerekli çalışmaları yapmalıdır. Bu müracaatçı grubu, daha fazla psiko-sosyal desteğe ihtiyaç duyar. Bu desteği de sosyal hizmet uzmanı sağlar. Hastane personelinin hasta güvenliği önlemleri kapsamında bu özel nüfus gruplarının öncelikli olarak korunması gerektiği konusunda eğitilmeleri gereklidir. Çünkü hastane personelinin bu prosedür hakkında eğitilmesi ve bu süreçte görev ve sorumluluklarının farkında olmasının sağlanması, bu özel nüfus gruplarına karşı daha duyarlı olmasını sağlayacağı düşünülmektedir. Hastanelere başvuran korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili kurumun tanımlanmış prosedürü olmalıdır. Bu prosedür, sağlık hizmetinden faydalanmak üzere başvuran tüm özürlü, yaşlı, korunmaya ve bakıma muhtaç, evsiz, terkedilmiş olan hastalara verilecek sağlık hizmetlerini kapsamalıdır. Ayrıca bu durumdaki hastalara özel durumlarına uygun olarak mağduriyetlerine meydan verilmemesi için sağlık hizmetinden faydalanırken öncelik haklarını kullanmalarına imkan sağlanmalıdır. Tıbbi sosyal hizmet alanında çalışan sosyal hizmet uzmanları, hasta ve yakınlarının tıbbi tedavi sürecinde karşılaştıkları her türlü psiko-sosyal, ekonomik ve ailevi sorunların çözümünde hasta ve yakınlarına destek sağlayarak yardımcı olur. Özellikle sosyal güvencesi olmayan, korumasız, terk edilmiş durumdaki hastaların tedavilerinin yapılmasını ve gerektiğinde uygun bir kuruluşa yerleştirilmelerini sağlamak sosyal hizmet uzmanın temel görevlerindendir. Hastanelere başvuran korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili kurumun tanımlanacak prosedürü sosyal hizmet uzmanlarınca hazırlanmalıdır. Hastanın tıbbi ve diğer bilgilerinin belgelenmesi ve hasta dosyasında ya da diğer formlarda toplanması, zaman içinde hizmet ve bakım sağlamak için hastayı tanımak ve hastanın ihtiyaçlarını belirlemek açısından önemlidir. Bu bilgiler, bir kağıtta yazılı veya elektronik ortamda veya her iki ortamda da kayıtlı olabilir. Hastanın tıbbi kayıtları, 42 elektronik arıza, yangın, sel veya çalınma gibi durumlarda kaybolabilir. Hastanın tıbbi kayıtlarının kötüye kullanılması hastanın onurunu, işini etkileyebildiği gibi kişisel ve aile ilişkilerinin zarara uğramasına yol açabilir. Kötüye kullanım, hastane personeli, aile üyeleri veya bilgilere erişim için yetkili olmayan diğer kişiler tarafından da gerçekleştirilebilir. Hastane yönetimi, bu gibi bilgilere özel bilgi olarak bakmalı ve bu bilgileri kötüye kullanım ve kaybolmaya karşı korumaya yönelik gerekli önlemleri almalıdır. Personel bu önlemleri, yasa ve diğer ilgili düzenlemeleri bilmeli ve uygulamalı, hasta bilgilerini herkese açık ortamlarda tutmamalıdır. Hasta bilgilerinin kaybını önlemek için hastane yönetimi tarafından politika ve yöntemler geliştirilmelidir. Bu politika ve yöntemler, hasta bilgilerinin özel bilgi olarak kabul edilmesini ve gizliliğine önem verilmesini, sağlık personelinin bu gizliliğe saygı göstermesini ve herkese açık yerlerde bilgilerin açıkça tutulmamasını ve hastayla ilgili tartışmaların halka açık yerlerde yapılmamasını, elektronik arıza, yangın, sel veya çalınma gibi durumlarda bilgilerin kaybolmasını engelleyecek önlemler alınmasını, yani yedeklenmesini, kötüye kullanımının engellemesini içermelidir. Ayrıca bu prosedür, hastanın kendi kayıtlarına nasıl ulaşacağını ve bunları nasıl düzelteceğini de açıkça tanımlamalıdır. Hasta, sağlık durumu ile ilgili bilgiler bulunan dosyayı ve kayıtları, doğrudan kendisi veya kanuni temsilcisi vasıtası ile inceleyebilir ve bir örneğini alma ve kayıtlarında eksik, belirsiz ve hatalı tıbbi ve kişisel bilgilerin tamamlanmasını, açıklanmasını, düzeltilmesini ve en son sağlık durumu ve kişisel durumuna uygun hale getirilmesini isteme hakkına sahiptir (Hasta Hakları Yönetmeliği, 1998: 4). Hasta kayıtlarının gizli ve özel olarak kabul edilmesine hastane sürecinin her aşamasında aynı düzeyde hassasiyet gösterilmelidir. Hastanın ancak izin verebildiği ölçüde tıbbi kayıtları açıklanabilir, ilgili kişiler inceleyebilir ve görebilir. Hastane personeli, hasta bilgilerini herkese açık ortamlarda, doktor veya hemşire odası, hasta odası veya başında bulundurmamalı ve açık tutmamalı ve hasta ile ilgili tartışmaları herkese açık ve diğer hastaların ve personelin duyabileceği ve görebileceği yerlerde yapmamalıdır. Özellikle hastane personeli bu konuda çok hassas davranmalıdır. 43 Hastanenin hasta ve yakınlarına eğer varsa mallarının sorumluluğunu bildirmelidir. Hastane, hastaların kişisel mallarından herhangi bir kısmının veya tamamının sorumluluğunu aldığı zaman, bunların hesabını verecek, kaybolma ve çalınmasını engelleyecek bir yöntemi olmalıdır. Bu yöntem, acil hastaların, başka türlü güvenlik önlemi alamayan hastaların ve malları ile ilgili karar veremeyecek durumda olan (mental retarde olan hastalar, çocuk, korunma altında olanlar vb) hastaların mallarının korunmasını kapsamalıdır. Yatan hastalar, hastanede kaldıkları sürece ihtiyaçlarını karşılayacak miktardan daha fazla para, mücevherat ve kıymetli eşyayı yanlarında bulundurmamaları önerilmelidir. Kurum yetkililerine teslim edilmeyen eşyanın kaybından kimlerin sorumlu olduğu hastalara iletilmelidir. Hastaların para ve kıymetli eşyaları hastanın yattığı serviste yetkili veya hasta kabulü ile ilgili görevli belirlenmelidir. Durum, kayda alınmalı ve form doldurularak bir nüshası hastaya veya yakınına verilmelidir. Hasta ve yakınlarının mallarının korunması ile ilgili olarak hastanenin ilgili personeli tarafından hastanenin hem de hastaların sorumlulukları konusunda hasta ve yakınları bilgilendirilmelidir. Eğer hasta ve yakınları bu konuda bilgilendirilmez ise ortaya hem hukuki hem de idari sorunlar çıkabilir. Bu konuda özellikle bilinci kapalı, retarde ve reşit olmayan hastaların mallarının korunması konusunda çok dikkatli olunması gerekir. 1.3. 2. 2. Hasta ve Yakınlarının Bakım ve Tedavileri Hakkında Bilgilendirilmesi ve Bakım Sürecine Dahil Edilmesi Hastaneye başvurmak veya yatırılmak hasta için karmaşık ve anksiyeteye neden olabilecek bir durumdur. Bu durum hastaların haklarını anlamalarını ve harekete geçmelerini güçleştirebilir. Tedavi süresince hasta ve yakınları, planlanan tedavi ve bakım konusunda bilgilendirilme hakları vardır. Hasta ve yakınlarına hastalıkları konusunda geniş bilgi verilmelidir. Bu amaçla, hastanenin hasta ve yakınlarını yapılması planlanan tedavilerin ve bunların muhtemel sonuçları konusunda bilgilendirmeye yönelik bir yöntemi olmalıdır. Bu yöntem, hastaların, durumları ve önerilen tedavi konusunda bilgilendirilmesini, kararların doğuracağı sonuçlar 44 konusunda hastaların bilgilendiriliyor olmasını, hastaların önerilen tedavinin olası yararları ve sakıncaları ve yasal sorumlulukları konusunda bilgilendirilmesini içermelidir. Kendi alanıyla ilgili hasta ve yakınlarını bilgilendirmek her sağlık çalışanın görevidir. Yapılacak her işlemin ne olduğu, neden gerekli olduğu, süresi, komplikasyonları, riskleri, maliyeti, yapılış şekli ve ne zaman yapılacağı konusunda ilgili sağlık çalışanı hasta ve yakınlarını bilgilendirmelidir. Bu amaçla tanımlanan prosedürde hasta ve yakınlarının tıbbi durumları, uygulanacak işlem ve tedavileri ile ilgili olarak nasıl, ne zaman ve kim tarafından bilgilendirilecekleri ayrıntılı bir şekilde tanımlanmalı ve bu çerçevede hasta ve yakınları bilgilendirilmelidir. Hastanın bakımında yer alan tüm ilgili personelin, hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılım hakları konusunda tanımlanmış politika ve prosedür ile ilgili olarak eğitilmesi gerekir. Sağlık çalışanlarının eğitilmesi sonucunda prosedürün detayı, hasta ve yakınlarının yasal hak ve sorumlulukları, kendi hak ve sorumluklarının neler olduğu konusunda farkında olmaları sağlanmış olunur. Hastanın tedavisinde yer alan sağlık personeli, böylelikle hasta ve yakınlarının tedavi sürecindeki sınırlarının da farkına varmış olur. Her bireyin kendisi ve geleceği ile ilgili olarak karar verebilme hakkı vardır ve bu doğrultuda hasta, hastalığı ve uygulanacak işlemler ile ilgili olarak karar verme hakkı da kendisine aittir. Hasta ya da onların adına karar verenler, planlanan bakım ya da tedaviye başlamama ya da başlandıktan sonra devam etmeme kararı verebilirler. Diğer ifadeyle, hasta ve yakınlarının her aşamada tedaviyi red veya durdurma hakları vardır. Ancak bu hak, acil, hastanın hayati tehlikesi bulunan durumlar ve işlemi başlatılan bir ameliyat vb. bir durumda geçersizdir. Hasta ve yakınları tedavi ve bakım sürecine katılım, reddetme veya yarıda bırakma hakkına sahiptir. Fakat bu durum hasta dosyasına kaydedilmeli ve ilgilinin imzası alınmalıdır. Yasalarda belirtilen bazı durumlarda, kişinin onayı olmaksızın muayene, tetkik ve tıbbi işlemlere tabi tutulması söz konusu olabilmektedir. Örneğin, bir suçla bağlantılı olarak sanık veya mağdurun vücudunda olayı aydınlatacak delillerin bulunduğu düşünülüyorsa, hâkim kararıyla bu 45 kişiler tıbbi işlemlere zorlanabilmektedir. Yine salgın hastalık tehlikesi varlığında risk grubundan bir kişinin aşı yaptırmak istememesi, bulaştırıcı verem hastasının tedaviyi reddetmesi vb. karşısında kamu otoritesi toplum yararını gözeterek söz konusu tıbbi girişimler zorla uygulanabilmektedir. Bu ve benzeri nedenler ve durumlar dışında hasta ve yakınları tedaviyi her şekilde bırakma ve red etme hakkına sahiptir. Bu amaçla ilgili sağlık personeli tarafından mevzuat çerçevesinde hasta ve aileleri bu kararları verme hakkına sahip oldukları, bu kararların potansiyel sonuçları ve bu gibi kararlarla ilgili sorumlulukları konusunda bilgilendirmelidir. Hasta ve yakınları bakım ve tedavi ile ilgili diğer her türlü seçenekler konusunda ilgili personel tarafından aydınlatılmalıdır (Özlü, 2005: 155-162; JCI, 2008: 61; Hasta Hakları Yönetmeliği, 1998. 6). Hasta ve yakınlarının hastanın bakımı ile ilgili kararlara her aşamada ve tam olarak katılabilmelerinin sağlanması çok önemlidir. Hastanın özerkliğini geliştirmenin temel araçlarından birisi hastanın kendisiyle ilgili her türlü karara tam katılım sağlanmasıdır. Yani kendisi ile ilgili olarak kendi kararını vermesidir. Bu ilke sosyal hizmet mesleğinin de temel aldığı en önemli ilkelerdendir. Bu ilke, müracaatçının kendisi ile ilgili her türlü kararı kendisinin verebilmesini sağlamak ve buna saygı duymaktır. Ülkemizdeki sağlık sisteminin yapısından kaynaklanan nedenlerden dolayı bunu sağlamak bazen mümkün olmamaktadır. Hastanelere başvuran hasta sayısının çok olması, sunulan sağlık hizmetlerinin teknik altyapısının ve personel sayısının yetersiz olması gibi nedenlerden dolayı sağlık hizmetleri tam olarak istenilen düzeyde sunulamamaktadır. Bu ve benzeri nedenlere bağlı olarak hastanelerde hekim ve diğer sağlık personeli, hastalara yeterli zaman ayıramamaktadır. Bu durum, hastaların kendileri ile ilgili olarak uygulanacak veya uygulanan bakım ile ilgili kararlara dilediği dereceye kadar katılım sağlamamasına neden olabilmektedir. Tedavi ile ilgili farklı seçenekler olduğunda hastaya ve yakınlarına bilgi verilmeli, hastanın tedaviye katılımı sağlanmalıdır. Bu bilgilerin verildiğine ilişkin kayıt ve kanıtlar hasta dosyasında saklanmalıdır. Hastanenin, hasta ve yakınlarını yapılması planlanan tedavi, tedavi alternatifleri ve bunların muhtemel sonuçları konusunda bilgilendirmeye yönelik bir yöntemi olmalıdır. Aynı şekilde ilgili sağlık personeli tarafından hastaya uygulanabilecek alternatif bakım ve tedavi seçenekleri konusunda 46 hasta ve yakınlarını bilgilendirmelidir. Bu da hasta ve yakınlarına alternatif tedavi ve bakımları da seçme hakkını sunmak demektir. Hasta ve yakınlarının tedavi süreci ile ilgili aldıkları kararlara sağlık personelinin saygı göstermesi esastır. Çünkü hasta ve yakınlarının aldıkları kararlar kendilerini bağlar ve bu kararların sorumluluğu kendilerine aittir. Hasta ve yakınlarının aldıkları bu kararlar nedeniyle daha sonraki aşamalarda yapılacak bir tedavi veya işlemde hasta aleyhine kullanılmamalıdır. Yaşam desteği hizmetlerinin sonlandırılması ya da yaşamı idame ettirici tedavinin durdurulması hasta ve yakınlarının, sağlık çalışanlarının ve hastanelerin verdiği en zor kararlar arasındadır. Hiçbir süreçte tek başına böyle bir kararın verilmesini gerektirebilecek tüm durumlar önceden tahmin edilemez. Bu nedenle hastaneler açısından bu zor kararları vermek için bir politika ve prosedür geliştirmek önemlidir. Bu politika ve prosedürde; • Hastane yönetiminin pozisyonunu belirlemelidir. • Hastanenin içinde bulunduğu toplumun dinsel, kültürel normlarına ve her türlü yasal düzenlemelere uygunluğunu temin etmelidir. • Bu politika ve prosedür yasalara uygun olmalıdır. • Hastanın bakım sürecinde bu kararların değişikliğe uğrayabileceği durumlara yer vermeli ve sağlık çalışanlarına hastaların bu gibi dileklerini yerine getirmenin yasal ve etik yönleri konusunda yol göstermelidir. • Politika ve prosedür, sorumluluk sınırlarını belirleyerek ve bu sürecin hasta kayıtlarına nasıl geçeceğine karar vermelidir (JCI, 2008: 61). Son dönem veya kalıcı komada olan hastaları hayatta tutma çabaları, çok büyük bir maliyet doğuracağı gibi aileler için de duygusal çöküntü sebebidir. Hastaların tedaviyle geri dönme ihtimali olmadığı bilinse bile yaşam destek tedavisini kesmek hem çok zor, vakit alan, pahalı, hem de sağlık personeli için çok ciddi bir duygusal yüktür. Ayrıca hekimler, yazılı direktif olmadan yapılacak böyle bir eylemden doğabilecek yasal sorumluluktan da çekinirler (Kahveci, 2007: 92). Bu nedenle konunun tüm yasal ve etik boyutlarını içeren kapsamlı bir prosedürün tanımlanması gerekir. 47 Hastanenin yaşam desteği hizmetlerini durdurmada ya da yaşamı idame ettirici tedavileri sonlandırma konusundaki pozisyonu, tamamen yasal boyutta olmalıdır. Toplumun dinsel ve kültürel kabulleri zaman zaman yasalara aykırı olabilir. Bu durumda esas olan yasal zorunluluktur. Tedavinin kesilmesi veya hiç başlatılmaması arasında fark olup olmadığı etik açıdan tartışılan önemli bir konudur. Her iki durumda da hekim o an tedavinin uygulanıp uygulanmadığından bağımsız olarak tedaviyi (örneğin mekanik ventilasyon) birkaç gün, birkaç saat, birkaç dakikalığına uygulayıp uygulamamaya karar vermektedir (Vincent, 2001: 52). Her iki durum arasında etik açıdan farklılık olmadığı teoride kabul edilse de, uygulamada tedavinin kesilmesi tedaviye hiç başlanmamasına göre sıklıkla daha zordur. Beşyüz dört yoğun bakım ünitesi hekiminin yanıtladığı bir anket sonuçlarına göre katılımcıların % 93’ü bazı durumlarda yaşam desteğini vermediğini söylerken, sadece % 77’si bazı durumlarda tedavi desteğini kestiğini belirtmiştir (Vincent, 1999: 33). Türkiye’de ise yasalar gereği, yaşam desteği hizmetlerini durdurma ya da yaşamı idame ettirici tedavileri sonlandırma yasaktır. Bunun bir tek istisnası vardır. Beyin ölüm tanısı konulan hastalarda organların bağışlanması durumunda, organların alınması için birinci derecedeki hasta yakınlarının yazılı onayları ile bu durumdaki hastaların yaşam destekleri kesilebilir. Diğer nokta ise, beyin ölümü tanısı konulan hastanın organları bağışlanmaması durumunda, hasta yakınlarının yazılı talepleri doğrultusunda yaşam desteği hizmetleri kesilebilir. Organ ve doku nakli yasası ve yönetmeliği gereği, beyin ölüm tanısı konulmuş hasta, hem tıbbi hem de hukuki açıdan artık ölü sayılmaktadır (Organ Nakli Yönetmeliği, 2009: 8). Ancak bu iki durumda hastanın yaşam desteği hizmetlerini durdurma ya da idame ettirici tedavileri sonlandırılabilir. Hastaneler, bu konudaki pozisyonlarını ancak bu yasal düzeyde ortaya koyabilir. Ölmek, yaşamın doğal bir parçasıdır. Ölmekte olan hastaların saygın ve merhametli bir şekilde bakım almaları için özel gereksinimleri vardır. Bu hastalar kaderlerine terk edilmemelidir. Bu hastalar, son anlarına kadar desteklenmeli, tıbbi bakım ve tedavileri yapılmalı, acı ve ağrıları dindirilmeli, kısacası insan onuruna yaraşır bir biçimde 48 yaşamlarının kalan süresini rahat ve huzurlu geçirmeleri sağlanmalıdır. Hastanın rahatı ve saygınlığına ait kaygılar, yaşamın son evreleri sırasında bakımın tüm yönlerini şekillendirir. Bunu yerine getirmek için ağrısı olan veya yaşamının sonunda olan tüm hastaların özel gereksinimleri hakkında tüm personel bilgilendirilir. Bu gereksinimler birincil ve ikincil belirtilerin tedavisini, ağrının giderilmesini, hasta ve yakınlarının psikolojik, sosyal, duygusal ve kültürel kaygılarına yanıt verilmesini ve bakım ile ilgili kararlara dahil edilmesini içerir. Özellikle bu durumdaki hastaların aileleri çok hassas, kırılgan ve psiko-sosyal desteğe ihtiyaç duyar. Bu süreçte de, sosyal hizmet uzmanları, hastanın yakınları ile mesleki çalışmalar yürütür. Hasta yakınlarının gereksinim duydukları psiko-sosyal veya ekonomik desteğin sağlanmasınıda aktif rol alır. Güçlendirme yaklaşımı doğrultusunda aileyi güçlendirmeye çalışır. Bunun için yürütülecek bir ekip çalışması ile ölmekte olan hastanın kendine özgü gereksinimlerini tanımlanmalı ve bunlara saygı göstermelidir (JCI, 2008:62; Özlü, 2005: 216-217). Thomas ve arkadaşları (Akt. Işıkhan, 2008: 39-40)’nın kanser hastaları ve bakım verenlerin ölüm yeri tercihleri konusunda yaptıkları araştırma sonucunda, hastaların ölüm yeri ve tercihlerini 13 faktörün etkilediğini ortaya koymuşlardır. Ölüm yeri tercihini etkileyen bu faktörler aşağıdaki şekilde ifade edilebilir; hastanın sosyal ortamı ve yaşama düzeni, bakım verenin hastaya bakma kapasitesi, hastanın bakım veren/ailenin refahı hakkında endişelelenmesi, bakım verenin tutumları ve bakım için gönüllülüğü, semptom yönetimi, hastanın saygınlığını kaybetme korkusu, hasta ve bakım verenin hizmetlerin güvenilirliği ve önerilen ‘güvenlik’ derecesi algılamaları, hastanın hastaneye yatmaya ilişkin bakış açısı, hastanın hastanelerle ilgili deneyimi, hastanın toplum odaklı hizmetlerle ilgili bilgi ve tecrübesi, astanın evde hastabakıcı hizmetine bakış açısı, astanın ölüm ve ölme konusundaki dini inancını içeren bakış açısı, ölüm ve ölme konusunda önceki kişisel deneyimlerdir. 1.3.2.3. Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Bilgilendirilmesi Hastaneye başvurmak veya yatırılmak hasta için karmaşık ve anksiyeteye neden olabilecek bir durumdur. Bu durum hastaların haklarını anlamalarını ve harekete geçmelerini güçleştirebilir. Bu nedenle hastane, bakım için kuruluşa girdiklerinde hasta 49 ve yakınlarına verilmek ve kaldıkları süre boyunca yanlarında bulunmak üzere hasta ve yakınlarının haklarına dair yazılı bir materyal hazırlamalıdır. Ayrıca bu materyal hastanenin muhtelif yerlerinde asılı bulunmalı, hastanın yaşına, anlayışına ve diline uygun olmalıdır. Türkiye’de hastaların haklarının farkında olma konusunda ne kadar duyarsız oldukları düşünüldüğünde hastane tarafından hastaneye başvuran hasta ve yakınlarının hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirilmelerini sağlayan bir politika ve prosedür belirlenmesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Tanımlanan prosedür, hastaneye tetkik ve tedavi amacıyla başvuran hasta ve yakınlarının hastanede hizmet gördükleri süre içinde sahip oldukları haklarını ve sorumluluklarını belirlemek ve bu konuda nasıl bilgilendirileceklerini, hangi araç ve yöntemlerle bunun yapılacağını ortaya koymalıdır. Bu amaçla, hastanenin poliklinik, diğer hizmet alanları ve kliniklerde hasta hakları ve sorumluluklarını tanıtıcı pano ve çerçeveler asılmalı, hasta hak ve sorumlulukları kitapçığı, hastane tanıtım broşürleri, hastaların ulaşabilecekleri alanlardan (poliklinik bekleme alanları, poliklinikler, yatan hasta katları vb.) temin edebilmeleri sağlanmalıdır. 1.3.2.4. Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Sağlık Personelinin Eğitilmesi Hasta ve yakınlarının hakları, hastane, personel, hasta ve yakınları arasındaki iletişimin temel unsurudur. Bu nedenle, bütün personelin hastane içerisinde hastalarla etkileşim içine girdikleri süre içinde hasta ve yakınları, haklarının farkında olmaları ve bu konudaki yükümlülüklerini yerine getirmesi gerekir. Bir kurumda işe yeni başlayan personelin kurum kültürüne ve işe kısa sürede uyum göstermesi için, işe ilk başladığı günlerde uygulanan oryantasyon eğitimi çok önemlidir. Oryantasyon eğitimi, kurumun mevcut düzeninin devamında ve gerekse kurumsal gelişmede önemli bir rol oynamaktadır. Personelin işe alıştırılması süreci başlıca dört temel faaliyeti içerir; kurumda gerek iş arkadaşları gerek amirleriyle kişilerararası ilişkiler oluşturmak (benimsenme), işi başarmak için görevlerini öğrenmek (yeterlik), kurumdaki rollerini ve bu rolle ilişkili biçimsel ya da doğal gruplardaki rollerini açıklığa kavuşturmak (rol tanımı), görevin ve rolün gereklerini tatmin için yaptıkları gelişmeleri değerlendirmektir (Can, 1997: 324). Göreve yeni başlayan tüm personele oryantasyon 50 eğitimi verilmesi gerekir. Oryantasyon eğitimi sayesinde göreve yeni başlayan personel hastaneyi, personeli, yönetimi tanıma, görev ve sorumluluklarının farkına varma ve en önemlisi hizmet sundukları hasta ve yakınlarının haklarının farkında olarak bu doğrultuda hizmet sunmaları sağlanmış olunur. Kişiye işi ile hukuki ilişkisinin kurulduğu tarihten, işten ayrıldığı tarihe kadar geçen süre içinde, işin gerektirdiği performans düzeyine ulaşması için gereken bilgi, beceri ve davranışların sistemli bir şekilde öğretilmesi sürecinde hizmet içi eğitimin önemli bir rolü bulunmaktadır (Can, v.d. 1995: 195). Hastane personeli, işe başladığı tarihten itibaren işten ayrılacağı tarihe kadar geçen süre içerisinde mesleğin niteliğinde meydana gelen her türlü gelişme ve değişmelerden geri kalmamak üzere sürekli olarak eğitilmelidir. Bu doğrultuda hastanelerde çalışan tüm personel hasta ve yakınlarının hakları konusunda hizmet içi eğitimlerle bilgilendirilmeli ve eğitilmelidir. Öztürk (2007: 145-152) ve arkadaşlarının 2006 yılında Trabzon il merkezindeki tüm devlet ve üniversite hastanelerinde çalışan hekim, hemşire ve bu hastanelerde yatan hastalarla yaptıkları çalışmada, devlet hastanelerinde çalışan hekimlerin % 72’sinin, hemşirelerin % 82’sinin hasta hakları ile ilgili bir eğitime katıldıkları buna karşın üniversite hastanesinde çalışan hekimlerin % 73’ünün hasta hakları ile ilgili bir eğitime katılmadıkları, hemşirelerin % 52’sinin bir eğitime katıldığını saptamışlardır. Aynı şekilde Teke (2007: 259-266) ve arkadaşlarının Gülhane Askeri Tıp Akademisinde çalışan hemşirelerin hasta hakları konusunda bilgi ve tutumlarını değerlendirmeye yönelik yaptıkları araştırmada, hemşirelerin % 45’inin hasta hakları ile ilgili bir konuda eğitim almadıklarını saptamışlardır. Hastane personelinin çoğunun hasta ve yakınlarının haklarını koruma konusunda oryantasyon ve hizmet içi eğitim alması halinde, bu konuda sorumluluklarını ifade edebilmeleri beklenen bir durumdur. Hasta haklarını koruma konusunda sorumluluklarının farkında olan sağlık çalışanlarının, hasta ve yakınları ile olan ilişkilerinde daha hassas, dikkatli ve özenli davranmaları beklenir. 51 1.3. 2. 5. Hasta ve Yakınlarının Başvuru, Dilek, Önerilerinin Değerlendirilmesi Sağlıklı olmak, en temel insan haklarından biridir. Birey, sağlıklı olduğu sürece diğer fonksiyonlarını yerine getirebilir. Ancak, hastalandığında bireyin tüm yaşamı bundan az veya çok etkilenmektedir. Bu durumdan yakınları, ailesi, iş çevresi de etkilenir ve ekonomik açıdan kayıplar ortaya çıkabilir. Bu gibi nedenlerden dolayı, hastalanan bireyin en kısa sürede ve en etkili olabilecek kaliteli sağlık hizmeti sunularak normal hayatına dönmesinin sağlanması gerekir. Fakat çeşitli nedenlere bağlı olarak sunulan sağlık hizmetlerinin kalitesinde ve sunumunda hastalar, birçok sorunla karşılaşmaktadır. Örneğin, MR, tomografi vb. tetkikleri çektirmek için dört ay sonrasına gün verilen hasta için bu bir sağlık hakkının gecikmesi demek olup, bu durum onun sağlığı için risk demektir. Çünkü dört ay süre zarfında hastaya bu tetkikleri yapılamadığı için tanısı konulamayacak ve belki erken teşhisle önlenebilecek bir sağlık sorunu önlenememiş olabilecektir. Yukarıda belirtilen durumlar hasta hakları ihlali anlamına gelmektedir. Bu tip durumlarda hasta ve yakınlarının sorunlarının çözümlenmesi için başvurabilecekleri bir merci, yer veya mekanizmanın olması gerekir. Hasta ve yakınlarını hastane hizmetlerinden yararlanırken karşılaştıkları sorunları çözemiyorlarsa bunun yetkili ve ilgili birimler tarafından çözümlenmesini istemeleri bir hasta hakkıdır. Bu nedenle hastanelerde hasta ve yakınları karşılarında muhatap bulacakları, sorunlarını, önerilerini iletebilecekleri bir yer veya mekanizmaya ihtiyaç duyarlar. Bu gereksinimi karşılamak için hastanelerde kurulan hasta hakları birimlerinin temel amacı, yönergede ifade edildiği gibi, sağlık tesislerinde yaşanan hasta hakları ihlalleri ile bunlara bağlı ortaya çıkan sorunların önlenmesi, sağlık hizmetlerinin kalitesinin arttırılması, sağlık hizmetlerinin insan onuruna yakışır biçimde sunulması ile hastaların hak ihlallerinden korunabilmesine ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmesine dair esas ve usulleri belirlemek ve tüm toplumu ve sağlık çalışanlarını hasta hakları konusunda bilgilendirmek, bilinçlendirmek ve eğitmektir (Hasta Hakları Uygulama Yönergesi, 2005: 1 ). 52 Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönerge’de belirtilen hükümler çerçevesinde, her hastanede hasta hakları birimi veya iletişim birimlerinin kurulması bir zorunluluktur. Hasta hakları birimi, hastaların kolayca ulaşabileceği bir yerde olmalı, hasta ve yakınları her türlü şikâyet ve önerilerini bu birime iletebilmelidir. Birime ulaştırılan şikâyetler yönergede belirtilen hükümler çerçevesinde değerlendirilmeli ve cevaplandırılmalıdır. Bu doğrultuda hasta ve yakını, sağlık hizmetlerinden yararlanırken, hasta bakımı ile ilgili şikâyet, anlaşmazlık ve görüş farklılıklarını hasta hakları birimlerine, gerek sözlü gerekse yazılı olarak iletebiliriler. Hastane, hastaların sunulan hizmetler ile ilgili şikâyetlerini dile getireceği ve bu şikâyetlerin değerlendirileceği bir düzenlemeye sahip olmalıdır. Kurumun, hasta ve yakınlarının hasta bakımı ile ilgili şikâyet, anlaşmazlık ve görüş farklılıklarının dinlenmesi ve yanıt vermesini ve değerlendirilmesine ilişkin bir politika ve yöntemi olmalıdır. Bu konuda kimlerin görev alacağını, hasta ve yakınlarının dahil olacağını belirlemelidir. • Bu politika ve yöntem; Şikâyet sürecini (şikâyetler nasıl dile getirilecek, şikâyetlerin incelenmesi, inceleme sürecine kim katılacak, hangi hastalar ve yakınları katılacak vs.), • Hastaların şikâyet haklarının olduğunu ve bunu yapmalarını sağlayacak bir süreç bulunduğunu bilmesini, • Şikâyetlerin, kurumun mekanizmasına göre gözden geçirilmesini, • Bakım sürecinde ortaya çıkan ikilemlerin, kurumun mekanizmasına göre gözden geçirilmesini içermelidir (JCI, 2008: 62). Avrupa Hasta Hakları Bildirgesi (Amsterdam, 1994)’nde ve ülkemizde Hasta Hakları Yönetmeliğinde, hasta ve yakınlarının haklarına saygı gösterilmediğini hissettiklerinde, şikâyet için başvuru imkânına sahip olmaları gerektiği, mahkemelere başvurmanın yanı sıra, diğer düzeylerde başvuruda bulunma, hakemlik isteme ile ilgili bağımsız mekanizmaların bulunması gerektiği ifade edilmektedir. Bu mekanizmalar, şikâyet prosedürleri ile ilgili bilgi edinmeyi, bağımsız kişilere ulaşabilmeyi ve hastanın en uygun nasıl hareket edeceği konusunda danışmada bulunma imkânlarını sağlamalıdır. Bu mekanizmalar, bunların ötesinde gerektiğinde hasta adına savunma ve yardım imkânlarını sağlamalıdır. Hastaların şikâyetlerinin değerlendirilmesine etkili ve tam 53 olarak ilgilenilmesine ve sonuç hakkında bilgilendirmeye hakkı olduğunu ortaya koymaktadır (Hatun, 1999). Hastanede hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvurularının nasıl yapılacağı konusunda tanımlanan politika ve prosedürde sağlık personelinin bu süreçte nasıl ve ne zaman rol alacağı belirtilmelidir. Bu konuda sağlık personeli bilgilendirilerek hasta ve yakınlarının haklarının korunması sürecinde kendilerinin uygulamakla yükümlü oldukları uygulamalar ve sorumluklarının farkına varmaları sağlanmalıdır. Sağlık personeli, hasta ve yakınlarının haklarının korunması sürecinde sorumluluklarının farkında ise bu konuda nerede, nasıl ve ne zaman rol alacağını bilir. Hasta haklarının bir olgu olarak sürmesini sağlayan en önemli ve temel haklardan birisi hasta ve yakınlarının başvuru hakkıdır. Bu hak olmaksızın diğer hasta haklarının ihlal edilip edilmediğinin denetlenmesi ve ortaya konulması olanaksızdır Hastane tarafından, hasta bakımı ile ilgili şikâyet, anlaşmazlık ve görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme süreçleri ile hastanın bu süreçlere katılma hakkına sahip olduğu konusunda hasta ve yakınları bilgilendirmelidir. Hasta ve yakınları, herhangi bir sorun, engelleme veya hak ihlali ile karşılaşması durumunda ne yapacağı ve hastanenin bu konudaki mevcut prosedürünün ne olduğunu ve nerede, ne zaman, kime ve nasıl başvuracağına ilişkin olarak ilgili personel tarafından bilgilendirilmesi bir gereklilik ve hasta hakkıdır. Bu konuda hastane tarafından tanımlanan prosedür ve uygulamalar konusunda hasta ve yakınları mutlaka sözlü veya yazılı olarak bilgilendirilmelidir. Hakkı ihlal edilen birey, hakkın kendine sağladığı menfaati koruyabilmek için, ortaya çıkmış ya da çıkması muhtemel zarar ve/veya zararları giderebilmesi adına, Anayasası’nın 36. maddesinde 4709 sayılı kanunla yapılan değişiklikle; meşru vasıta ve yollardan faydalanarak yargı mercileri önünde davacı ya da davalı olabilme, iddia ve savunmalarda bulunarak adil yargılanma hakkına sahip olabilmektedir (Aydın, 2004: 133). Bu çerçevede Hasta Hakları Yönetmeliği kapsamında yer alan hak ya da hak ihlalleriyle karşı karşıya kalan hasta veya yakını anayasal hak arama yolları olan müracaat, şikâyet ve dava hakkına sahiptir. Söz konusu durum, Hasta Hakları 54 Yönetmeliği’nin 42. maddesinde de “Hastanın ve hasta ile ilgili bulunanların, hasta haklarının ihlali halinde, mevzuat çerçevesinde her türlü müracaat, şikâyet ve dava hakları vardır” şeklindeki düzenlenmiştir. Bu amaçla haklarının ihlal edildiğini düşünen hasta veya yakını, hastanelerde kurulan hasta hakları birimde bulunan ya da Sağlık Bakanlığı’nın resmi internet sayfasındaki Hasta Şikâyet Başvuru Formu’nu doldurmak suretiyle müracaat hakkını kullanabilmektedir. Bu ilgili birimler etkin bir şekilde çalışarak hasta ve yakınlarının karşılaştıkları sorunları yerinde çözmeye çalıştığı gibi çözülemeyen sorunlarla ilgili olarak internetten ve hasta veya yakınlarından yazılı olarak yapılan başvuruları yönergede belirtildiği şekilde ve sürede hasta hakları kurulu tarafından incelenip sonuçlandırmaktadır. Aynı şekilde hasta veya yakınları tarafından hastanenin işleyişi ilgili olarak yapılan öneriler, hastane idaresine iletilmekte ve verilen sağlık hizmetinden memnun olan hasta ve yakınlarının teşekkür başvuruları da ilgili personele ulaştırılmaktadır. Hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvurularının nasıl yapılacağı konusunda tanımlanan politika ve prosedürde hasta veya yakınları tarafından yapılan tüm başvuruların ne zaman ve hangi sürede çözümlenip cevaplandırılacağı belirtilmelidir. Bu süre yasaların öngördüğü şekilde olmalıdır. Mevcut yasalar gereği herhangi bir kamu kurumuna başvuran bir kişinin başvurusu 15, birden fazla kurumu ilgilendiriyorsa 30 iş gününde çözümlenip sonucun başvurana bildirilmesi gerekir (Bilgi Edinme Kanunu, 2003). Hasta hakları ihlallerine ilişkin müracaatlar hastanelerde Hasta Hakları Kurulu tarafından incelenerek söz konusu ihlali gerçekleştiren sağlık personeli hakkında bir karar verir. Kurulca, ihlal olmadığına ilişkin bir karar verilirse taraflara durum tebliğ edilerek şikâyet konusu müracaat hakkında herhangi bir idari işlem yapılmaz. Herhangi bir idari işlem yapılmaması, hasta ya da hasta yakınını tatmin etmez ise idari işlemin iptalini isteyebileceği gibi ihlal hakkında Cumhuriyet Savcılıklarına suç duyurusunda bulunabilir. Eğer, Kurul ihlalin varlığına karar verirse, ilgili sağlık personeli hakkında adli ya da idari soruşturma için gerekenleri yapmakla sorumludur. Yapılan idari soruşturma neticesinde sağlık personeli, disiplin kurulu veya disiplin amiri tarafından disiplin yönetmeliğinin öngördüğü yaptırım uygulanır. Hak ihlali, aynı zamanda ceza 55 hukuku hükümlerine göre suç teşkil edebilir. Böyle bir durumda soruşturma dosyası Cumhuriyet Savcılığı’na gönderilerek kamu adına ceza davası açılması ve neticesinde söz konusu hak ihlali niteliğindeki suça uygun yaptırım uygulanır (Pazarcı, 2007: 144-146). 1.3. 2. 6. Bilgilendirilmiş Onay Bilgilendirilmiş Onay, karar verme yeterliliğine sahip bir hasta bireyin kendine uygulanacak tanı ve tedavi yöntemleri ile öteki uygulamaları ve bunlara seçenek oluşturabilecek uygulamalarla tüm bu yöntemlerin olası olumlu ve olumsuz sonuçlarına ilişkin bilgilendirildikten sonra bu bilgileri açıkça ve anlayarak kabul etmesidir (Oğuz, Büken v.d. 2005). Bilgilendirilmiş onay, hastanın kendisine uygulanacak tanı ve tedavi yöntemlerinin yararlarını, kapsamını, olası istenmeyen sonuçları, alternatif yöntemleri ve onların yapısal ve sonuçsal özelliklerini bilerek bu uygulamalara ilişkin kararlar vermesidir. Yani bireyin özerkliğine gösterilen saygının tıp alanındaki yansıması ve uygulamasıdır (Oğuz, 1997b: 55). T.C. Anayasası’nın 17. Maddesinde “Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, bireyin vücut bütünlüğüne dokunulamaz, onayı olmadan bilimsel ve tıbbi deneylere tabi tutulamaz” denmektedir ( TC Anayasası, 1982). Hastanın bilgilendirilmiş onayı, herhangi bir tıbbi girişimin ön koşuludur. Bilgilendirilmiş onay konusunda ülkemizdeki yasal düzenlemeler çok eski tarihlidir. 1928 tarihli Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarz-ı İcrasına Dair Kanun’un 70. maddesinde “hekimlerin yapacakları her çeşit ameliye için hastanın önceden rızasını almaları” ve “büyük cerrahi ameliyeler için bu rızanın yazılı olması” gerekliliği yer almaktadır. Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi’nin yerini almak üzere, 1998’de Türk Tabipleri Birliği 47. Genel Kurulu’nca kabul edilen Hekimlik Meslek Etiği Kuralları’nda, “Aydınlatılmış Onam” başlığı altında şu maddeye yer verilmiştir: “Hekim hastasını, hastanın sağlık durumu ve konulan tanı, önerilen tedavi yönteminin türü, başarı şansı ve süresi, tedavi yönteminin hastanın sağlığı için taşıdığı riskler, verilen ilaçların kullanılışı ve olası yan etkileri, hastanın önerilen tedaviyi kabul etmemesi durumunda hastalığın yaratacağı sonuçlar, olası tedavi seçenekleri ve riskleri 56 konularında aydınlatır. Sağlıkla ilgili her türlü girişim, kişinin özgür ve aydınlatılmış onamı ile yapılabilir” ( TTB, 1998). İnsan kendi vücudu üzerinde mutlak, sınırsız bir hakka sahip değildir. Bu nedenle bilgilendirilmiş onayın geçerli olabilmesi için kanuna, kamu düzenine ve ahlaka aykırı bir nitelik taşımaması gerekir. Bilgilendirilmiş onayın alınması, bireyin yaşamına, sağlığına ve sağlığı ile ilgili karar verme (self-determinasyon hakkı) hakkına verilen değeri ortaya koymaktadır (Elçioğlu, v.d. 2007: 95). Bilgilendirilmiş onay, özerklik kavramı üzerine temellendirilebilir. Hastaların bakım kararlarına katılmasının ana yollarından biri bilgilendirerek izin almaktır. Hasta veya hasta adına karar verecek olan kişilerin izin vermesi için, hastanın planlanan bakımı hakkında bilgilendirilmesi gerekir. Bilgilendirilmiş onay, bakım sürecinin değişik aşamalarında alınabilir. Örneğin, hasta hastaneye girdiği zaman ya da riskin yüksek olduğu tedavi işlemlerinden önce alınabilir. Bilgilendirilmiş onay süreci, hastane tarafından prosedürlerle belirlenmelidir. Prosedürler, ilgili yasalar ve düzenlemelerle ilişkilendirilmelidir. Hasta ve yakınları, hangi testlere, işlemlere ve tedaviler için bilgilendirilmiş onayları gerektiği konusunda bilgilendirilmeli ve nasıl izin verecekleri konusunda eğitilmelidir (JCI, 2008: 64). Hasta ve yakınlarının talepte bulunmamaları durumunda bile hastanın bilgilendirilmiş onayının alınması ilgili sağlık personelinin yükümlülüğünü ortadan kaldırmaz. Anestezi, ameliyat, diğer yüksek riskli işlemler ve tedaviler öncesi işlemler için acil durumlar dışında bilinci açık ise hastadan, açık değilse hasta yakınlarından müdahaleden önce izin alınmalıdır. 18 yaş altı ve mahcur (kısıtlı, kendini ifade edemeyen) olanlardan hasta adına karar vermeye yetkili kişilerden izin alınır (Hasta Hakları Yönetmeliği, 1998: 6). Kanuni temsilci tarafından izin verilmeyen hallerde, müdahalede bulunmak tıbben gerekli ise, velayet ve vesayet altındaki hastaya tıbbi müdahalede bulunulabilmesi Türk Medeni Kanunu'nun 272’nci ve 431’inci maddeleri uyarınca mahkeme kararına bağlıdır. Kanuni temsilciden veya mahkemeden izin alınması zaman gerektirecek ve hastaya derhal müdahale edilmediği takdirde hayatı veya hayati organlarından birisi 57 tehdit altına girecek ise, izin şartı aranmaz. Bilgilendirilmiş onayın geri alınması, hastanın tedaviyi reddetmesi anlamına gelir. Bilgilendirilmiş onayın müdahale başladıktan sonra geri alınması, ancak tıbbi yönden sakınca bulunmaması şartına bağlıdır (Hasta Hakları Yönetmeliği, 1998: 6). Hukuk sistemimize göre tıbbi müdahalenin unsurları, hekim tarafından gerçekleştirilen ve doğrudan ya da dolaylı olarak tedavi amacına yönelik eylemler olarak tanımlanmaktadır. İnsanlar üzerinde yapılacak tıbbi müdahalelerin hukuka uygun olabilmesi için belli koşulların varlığı aranır. Bunlar: • Müdahalede bulunan kişinin buna yetkili olması, • Müdahalenin mesleğin gereklerine uygun olarak yapılması, • Hastanın rızasının varlığıdır (Makay, v.d. 2007: 124). Bilgilendirilmiş onay alınması konusunda hastane tarafından tanımlanan politika ve prosedürler, öncelikle mevcut yasalara ve toplumun kültürel yapısına uygun olmalı ve bunlarla çelişmemelidir. Toplumun kültürel yapısı ve yasalarla ilgili çelişen durumlar ortaya çıktığı durumlarda yasalar esas alınır. Hasta veya yakınından alınan bilgilendirilmiş onayın geçerli olabilmesi için, onayın hastanın yeterli ölçüde bilgilendirilmesi, hastanın karar vermede yeterliliği ve gönüllülük öğelerinin olması gerekir (Etchells, v.d. 1996: 177). Yeterlilik kavramı, bireyin kendisi ile ilgili konularda karar verebilmek için mental yeterliliğinin olması demektir (Karlıkaya, v.d.1999: 112). Gönüllülük, hastanın kendisine uygulanması planlanan tedavi ve tıbbi işlemlerle ilgili kararların uygulanmasına izin vermesidir. Bilgilendirme ise, hastaya uygulanması planlanan tıbbi girişim veya tedavinin, yararları, riskleri, başarısı, hastanın tanısı ve bunun için önerilen tedavi ve alternatifleri, yasal olarak hak ve sorumluluklarının hasta veya yakınına yeterli derecede verilmesini ifade eder (Kalaça, 1997: 38). Makay ve arkadaşları.(2007: 123-127)’nın Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi’nin yedinci cerrahi kliniğinde eğitim gören toplam 25 ilk yıl asistanı üzerinde yaptıkları çalışmada, çalışmaya katılan asistanların hiçbiri ameliyatların risklerini, yararlarını ve 58 alternatif tedavi yöntemlerini eksiksiz olarak hastalara aktaramadığı saptanmıştır. Asistanların yalnızca % 24’ü uygulanan ameliyatların risklerini, yararlarını ve alternatif tedavi yöntemlerini hastaya aktaracak kadar yeterli bilgiye sahip olduğu, ameliyatların risklerinden çok yararlarını ve alternatif tedavi yöntemlerini aktarılabildikleri dikkati çekmiştir. Hastane tarafından hastaya uygulanması planlanan tıbbi tedavi ve işlemler öncesinde hasta ve yakınlarından bilgilendirilmiş onay süreci için tanımlanan politika ve prosedürde tanımlandığı şekilde izin alınması beklenen bir durumdur. Aksi durumda yapılan işlem, yasalara ve prosedürlere aykırı olur ve hukuki bir durum ortaya çıkarabilir. Hasta ve yakınlarını planlanan tedavi ve işlemler için bilgilendiren sağlık personeli ile bu işlemleri uygulayacak kişiler farklı olabilmektedir. Bu nedenle hastaya uygulanması planlanan tedavi ve işlemler öncesinde hasta ve yakınları bilgilendirilirken bu tedavi ve işlemleri kimin yapacağı ve sorumlu olacağı detaylı bir şekilde anlatılmalıdır. Çünkü hastanın kendisine uygulanacak her türlü işlemi kimin yapacağını ve sorumlu olacağını bilmesi bir hasta hakkıdır. Ayrıca kendisine işlem yapacak kişinin unvanı, deneyimi ve başarısı hakkında bilgi sahibi olması da kendisini ve yakınlarını rahatlatacağı düşünülmektedir. Hastanın bu kişilere güvenmesi çok önemlidir. Hasta ve yakınlarını uygulanacak tedavi ve işlemler ile ilgili olarak bilgilendiren ve onlardan bilgilendirilmiş onay alan sağlık personelinin adı, soyadı, unvanı, çalıştığı servis ve sicil numarası mutlaka hasta dosyasına yazılı bir şekilde kayıt edilmelidir. Bilgilendirmeyi yapan sağlık personelinin bu bilgilerinin not edilmesi, hasta ve yakınlarının da kendisini tanımalarını ve ileride ortaya çıkabilecek hukuki durumlarda da durumu ortaya koyması açısından önemlidir. Kayıtların yazılı olması esastır. Bu hukuki bir zorunluluktur. Çünkü hukukta esas olan yazılı belge, doküman vb. durumlardır. Yapılan bilimsel çalışmalar, hastaların kendileri hakkında verilecek karara katılabilmeleri için yeterince bilgilendirilmelerinin önkoşul olduğunu göstermektedir. 59 Aynı biçimde hekimlerin yaygın kanısının tersine, hastaların büyük çoğunluğu olası yan etkiler, komplikasyonları öğrenmenin tedaviyi reddetmelerine neden olmayacağını belirtmektedir. Sağlık çalışanları arasında yaygın olan, hastanın ayrıntılı bilgilendirilmesine gerek olmadığı görüşünün ardında, hastayı olası riskler hakkında bilgilendirmenin genellikle hastayı anksiyeteye sokacağı yönündeki düşünce yatmaktadır. Ancak, hastaya ayrıntılı bilgi vermenin anksiyete yaratmadığı veya artırmadığı çeşitli araştırmacılar tarafından gösterilmiştir (Aydınlatılmış Onam Klavuzu, 2005). Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından, önerilen tedavinin alternatifleri konusunda bilgilendirilmelidir. Çünkü uygulanması planlanan tedavi için önerilen yöntemin alternatifleri varsa bunu hastanın bilmesi gerekir. Alternatif yöntem ve tedaviler hasta ve yakınlarına bildirilmesiyle hastaya seçim yapma hakkı tanınmış olunur. Hekim, burada hastaya uygulamayı düşündüğü ve hastaya önerdiği tedavi için hastayı zorlamamalıdır. Son söz hastanın olmalıdır. Elbette hekim, hastası için önerdiği yöntemin uygun olduğunu düşündüğü için bunu hastaya önermektedir. Hiçbir hekim hastası için uygun olmayan bir yöntemi önermez. Ancak alternatifi varsa bunu da önermesi beklenen bir durumdur. Hasta ve yakınları ve aynı zamanda hekimler için de hastaya uygulanması planlanan tedavinin başarı düzeyi çok önemlidir. Çünkü başarı düzeyi düşük bir tedavi yöntemini hiçbir hasta ve hekim istemez. Aslında tüm bu süreçte en önemli faktör, hastaya uygulanması planlanan tedavinin başarı düzeyidir. Yapılan çalışmalar, çoğu hastanın kendisine aktarılan bilgileri anlamadığını ve buna rağmen onay verdiğini göstermiştir (Aydınlatılmış Onam Klavuzu, 2005). Hastanın kendisine aktarılan bilgiyi anlaması ya da daha kesin bir ifadeyle, anlatanın karşısındakinin anladığından emin olması gerekmektedir. Aksi taktirde verildiği düşünülen bilgi anlamını kaybedecek, hastanın kendi sağlığı hakkındaki karara katılımı gerçek anlamda olanaklı olmayacaktır. Bu nedenle hastaların tıbbi durumları konusunda bilgilendirilmeleri esnasında hekim tümü ile tıbbi ve hukuksal terimlerden uzak, hastanın anlama kapasitesine uygun, gündelik ve sade bir dil kullanmalıdır. Hasta ortak 60 dil konuşamıyorsa çeviri yapılabilir. Gerekli olduğunda açıklayıcı şekiller kullanılmalıdır. Açıklamanın her hasta için zaman ve içerik açılarından farklı olabileceği öngörülmelidir. Bakım ile ilgili bilgilendirilmiş onaylar, bazen hasta dışında (veya hastaya ek olarak) kişilerin hastanın bakımı hakkındaki kararlara dâhil olmalarını gerektirir. Bu, özellikle hastanın karar vermek için yeterli mental ve fiziksel kapasitesinin olmadığı, kültür ve geleneklerin başkasının kararını gerektirdiği veya hastanın çocuk olduğu durumlarda geçerlidir. Hastanın kendi bakımı hakkında karar veremediği durumlarda onun yerine bir vekil karar verici belirlenir. Hasta dışında biri onay verdiğinde bu durum hastanın kayıtlarına not edilmelidir (JCI, 2008: 65). Bu amaçla, bilgilendirilmiş onay alınması konusunda tanımlanan politika ve prosedürde hasta dışında kişilerin bilgilendirilmiş onay verebilmesinin nasıl yapılacağı ayrıntılı ve açık bir şekilde tanımlanmalıdır. Hasta ve yakınları açısında kimlerin izin verebileceği konusunda da bilgilendirilmelidir. Bilgilendirilmiş onay alınırken hastanın yaşı, bilinç durumu ve tıbbi müdahalenin aciliyeti dikkate alınması gereken önemli noktalardır. Çocuklar için bilgilendirilmiş onay ebeveynlerden alınır. Bilinci kapalı veya yerinde olmayan, sağlıklı karar alamayacak kadar genel durumu bozuk hastalar için bilgilendirilmiş onay yakınlarından alınır. Hastaya uygulanacak her türlü tıbbi girişim için hasta dışında başka birisinden bilgilendirilmiş onay alındıysa bunun hastanın kayıtlarında yazılı olarak yer alması gerekir. Bilgilendirilmiş onay veren kişi veya kişilerin adı, soyadı, hastaya yakınlığı, telefon ve adresleri mutlaka kayıtlarda yer almalıdır. Görüldüğü gibi hastaya uygulanacak her türlü cerrahi girişim için girişim öncesinde hasta veya yakınlarından bilgilendirilmiş onayın yazılı olarak alınması hem yasal hem de etik bir zorunluluktur. Hasta Hakları Yönetmeliği (1998)’ nde mevzuatın öngördüğü istisnalar dışında, bilgilendirilmiş onayın herhangi bir şekle bağlı olmadığı, hukuka ve ahlaka aykırı olarak alınan bilgilendirilmiş onayın hükümsüz olduğu ve bu şekilde alınan bilgilendirilmiş onaya dayanılarak müdahalede bulunulamayacağı belirtilmektedir. Ayrıca bilgilendirilmiş onayın yazılı olarak alınması yetersiz kalmakta ve aynı zamanda bu bilgilendirmenin yeterli ve hasta veya yakınları tarafından 61 yeterince anlaşılması da gereklidir. Buna 2008 yılında bir hastanede yazılı olarak hastasından bilgilendirilmiş onay alan ve tıbbi müdahale sonucunda hastası ile mahkemelik olan bir olay örnek olarak gösterilebilir. Mahkeme sonucunda hekimin hastasından yazılı bilgilendirilmiş onay aldığını, fakat hastayı yeterince bilgilendirmediği gerekçesi ile ilgili hekim kusurlu bulunarak yüklü bir tazminata mahkum edilmiştir (Hakeri, 2008). Türkiye’de geleneksel tıp sisteminde hastadan bilgilendirilmiş onay alma ve bunu sağlama hakkında hekim ve diğer sağlık personeli yeni yeni bilgi sahibi olmaktadır. Hasta Hakları Yönetmeliği’nin ve Yeni Türk Ceza Kanunu’nun içeriği incelendiğinde, bilgilendirilmiş onay ile ilgili hükümler açık ve net bir şekilde tanımlanmıştır. Bu nedenle bütün sağlık kuruluşlarının bu anlamda yukarıda anlatılan olay ve benzerlerine maruz kalmaması için gerekli önlemleri almaları gerekmektedir. Bu anlamda atılacak en önemli adım, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin kendi iç işleyişleri içinde gözden geçirilmiş ve düzenlenmiş bilgilendirilmiş onay formlarını rutin hale getirmesidir. Bu amaçla personelin bu konuda eğitimine ağırlık verilmelidir. Kan ve ürünleri kullanımı öncesinde mutlak surette hasta ve yakınlarından bilgilendirilmiş onay alınması gerekir. Çünkü her türlü kan ve ürünlerinin transfizyonu risk taşımaktadır. Kan yoluyla her türlü bulaşıcı hastalık hastaya bulaşabilir. Hasta verilecek kanın enfekte olması en büyük risktir. Ayrıca hastanın inançları (dini ve geleneksel) da buna engel teşkil edebilecek bir durum olarak ortaya çıkabilir. Tedavi veya işlemlerin tümü özel, ayrı bir onay gerektirmez. Her hastane, yüksek riskli, probleme yatkın veya onay alınması gereken diğer prosedür ve işlemleri tanımlanmalıdır. Hastane, bu tedavi ve işlemleri listelenmeli ve bilgilendirilmiş onay sürecinin tutarlı olmasını sağlamak için ilgili personeli eğitmelidir. Hastane, listedeki detayların derecesine karar verebilir. Örneğin, her işlem ve tedavi ayrı olarak listelenebilir veya listede işlem ve tedavilerin kategorileri veya tipleri belirtilebilir. Liste, tedaviyi sağlayacak veya işlemi gerçekleştirecek olanlar tarafından ortak olarak hazırlanabilir. Böyle bir listenin hazırlanması, hasta ve yakınlarına verilmesi durumunda hasta ve yakınları kendilerinden hangi işlemlerde bilgilendirilmiş onay alınması 62 gerektiği konusunda bilgilenmiş olacaklardır. Ayrıca bu liste, sağlık personelinin de hangi işlemler öncesinde bilgilendirilmiş onay almaları gerektiği konusunda bilgilenmelerini sağlayacaktır. Hastanın özgür iradesi ve otonomisini kullanarak kendi hastalığına ilişkin yapılacak teşhis ve tedavi işlemleri hakkında izin vermesi için bir bilgilendirilmiş onayın varlığına ihtiyaç vardır. Ancak bu bilgilendirilmiş onay, sadece imzalanmış bir kâğıt ya da formdan ibaret değildir. Mutlak surette hastanın bu işlemler hakkında olanaklar ölçüsünde ve hastanın anlayabileceği bir terminoloji ile bilgilendirilmesi ve bilgilendirilmiş onayın bundan sonra alınması gerekmektedir. 1.3.2.7. Bilimsel Araştırmalar Araştırma, bilimsel bilginin elde edilmesinde yeralan temel unsurlardan biridir. Tıp, bilimsel bilgiyi kullanan teknik bir disiplin olduğundan, bu alanda bilginin elde edilmesinde ve geliştirilmesinde araştırmanın önemi çok büyüktür (Oğuz, 1997b: 53). Sağlık alanında yapılan araştırmaları, klinik araştırmalar, epidemiyolojik araştırmalar, hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalar ve sistem-model araştırmaları olarak dört grupta incelemek mümkündür (Akşit, 1995 akt. Oğuz, 1997b: 55). Ancak burada klinik araştırmalara değinilmesinde yarar vardır. Çünkü, klinik araştırmalar, çoğunlukla insan üzerinde yapılmaktadır. Tıp etiği bağlamında klinik araştırmalar, gerek amaçları, gerekse yöntemleri açısından farklı şekilde yapılmaktadır. Tedavi amaçlı (terapötik) araştırmalar, bu araştırmalarda, bilgi edinmenin yanında, hastanın tedavisine katkıda bulunmak da amaçlanmaktadır. Kesin tedavisi bilinmeyen hastalıklarda, tedavide etkili olabileceği yolunda güçlü kanıtlar bulunan bir ilacın ya da yöntemin denenmesi, bu türden araştırmalara örnek olarak verilebilir. Tedavi amaçlı olmayan (non-terapötik) araştırmalar, bu tür araştırmalarda denek/hasta, tümüyle araç durumundadır. Araştırmanın hastanın tedavisine herhangi bir katkısı olması beklenmemektedir. Burada araştırmanın temel ve tek amacı, bilimsel bilgiye ulaşmaktır (Fulford, 1993 akt. Oğuz, 1997b: 54). 63 Son yıllarda insanlar üzerinde yapılan araştırmalar, ulusal ve uluslararası araştırma merkezlerinde büyük ölçüde artmakta olup, araştırmacılar ve hastalar umutlarını bu araştırmaların sonuçlarına bağlamışlardır. Özellikle kanser ve AIDS hastaları için bu araştırmalar yoğun bir şekilde yapılmaktadır. Araştırmacılar yaptıkları araştırmayı bilimsel, yöntemsel ve etik açıdan savunulur kılmak durumunda olduklarından tıp etiğinin temellendirmelerine gereksinim duyabilirler. Ayrıca konu ile ilgili ulusal ve uluslararası hukuksal metinler araştırmacıları bağlayıcı olup, çok iyi bilinmeleri ve özümsenmeleri gerekmektedir (Büken, 2002: 228-234). Bu bağlamda bilimsel araştırma ve deneyler yapan hastaneler tüm araştırmaları denetleyen bir komite kurmak zorundadır. Bu hem etik hem de yasal bir zorunluluktur. Hastane, insan denek içeren klinik çalışmalar, araştırmalar, deneyler düzenlendiği zaman, kurulan bir komite veya başka bir mekanizma, kuruluş içinde bu tür faaliyetlerin hepsini denetler. Denetleme faaliyetlerine, tüm araştırma protokollerinin gözden geçirilmesi, deneklere vereceği göreceli risklerin ve yararların dengelenmesi ve araştırma bilgisinin gizliliği ve güvenliği ile ilgili süreçler dâhildir (JCI, 2008: 68). Etik kurul, ilgili hastanede yapılacak bilimsel araştırmaların ve her türlü sağlık hizmetinin etik kurallara ve ilgili mevzuata uyup uymadığını inceler, karar verir, izler. Etik kurul, her türlü sağlık hizmeti uygulamaları ile ilaç araştırmaları konusunda hasta ve denek haklarının korunması açısından etik kurallara uyulup uyulmadığını inceler, görüş bildirir, gereğinde yeni kurallar koyar ve ilgili ilkeleri saptar. Ayrıca araştırma konularında da önerilerde bulunur (İskit, 2005: 131). Hastanelerde insanlar üzerinde araştırma, klinik deney ve yeni uygulamaların yapılabilmesi için önceden etik kuruldan onay alınması gereklidir. Etik kurul, onay için başvurusu yapılan protokollerin etik kurallara uygunluğunu araştırır, gerekçe, amaç, gereç/yöntem ve bilimsel verimlilik yönünden inceler, uygunsa onay verir. Bilimsel araştırmalar yürüten hastanelerin yürüttükleri bilimsel çalışmaları denetleme faaliyetleri için bir bildirge tanımlanmalıdır. Bu da yapılan veya yapılacak araştırmaları denetleyen faaliyetlerin amacını ortaya koyacaktır. 64 Hastane, hastanede yürütülen veya yürütülecek tüm araştırmaların nasıl yürütüleceği ve hasta ve gönüllü deneklerin bu araştırmalara nasıl katılabileceklerini ortaya koyan tanımlanmış bir politika ve prosedür hazrılamalıdır. Bu politika ve prosedür kapsamında, araştırmanın konusu, amacı, süresi, katılacak hasta veya gönüllülerin tahmini katılım süreleri, nerede, ne zaman ve nereye ve kime başvuracağı, doldurulması gereken resmi evrakların neler olduğu konusunda denek/hasta bilgilendirilmelidir. Araştırmaya başlamadan önce, katılacak her hasta veya gönüllü kişi araştırma konusunda ayrıntılı olarak bilgilendirilmelidir. Yürütülen bilimsel araştırma ve deneylere katılması istenen veya gönüllü olarak katılan deneklerin katılacakları araştırma için izlenmesi gereken prosedürler konusunda ilgili sağlık personeli tarafından ayrıntılı bir şekilde bilgilendirilmelidir. Çünkü bu prosedürler, araştırmaya katılacak hasta veya gönüllüye nerede, ne zaman, nasıl davranması ve ne yapması gerektiği konusunda yol gösterecektir. Klinik araştırmanın etik olarak yürütülmesi konusundaki önemli prensiplerden birisi de, çalışmaya katılmaya onay veren hasta veya gönüllüye çalışmanın potansiyel risklerinin ve faydalarının tam olarak anlatılmasıdır (Flotte, v.d. 2006: 177). İnsan deneklerin kullanıldığı araştırmalarda deneğin gönüllü olması, düzenlemelerin ve araştırma etiğinin temel ilkesidir. Amaçsız ve amacı tanımlanmamış bilimsel araştırmalara katılım olması beklenen bir durum değildir. Bilimsel araştırmalar sonucunda ne elde edileceğinin bilinmesi hem kurum açısından hem de araştırmaya katılmayı kabul eden gönüllü denekleri yasal ve etik açıdan rahatlatacaktır. Araştırmaya katılmak üzere gönüllü olmak isteyen kişi veya yasal temsilcisi, araştırmaya başlanılmadan önce, araştırmanın amacı, metodolojisi, beklenen yararları, öngörülebilir riskleri, zorlukları, hasta veya gönüllünün hakları ve sorumlulukları, hasta veya gönüllünün ve geçerli ise, embriyo, fetus veya süt çocuklarının maruz kalacağı öngörülen riskler veya rahatsızlıklar, araştırmayla bağlantılı bir yaralanma olması halinde deneğe verilecek tazminat ve/veya sağlanacak tedavi, varsa hasta veya gönüllünün araştırmaya katılımından dolayı gönüllünün maruz kalacağı öngörülen 65 masraflar, araştırmaya katılımının isteğe bağlı olduğu ve istediği zaman, herhangi bir cezaya maruz kalmaksızın veya hak kazandığı hakları kaybetmeksizin araştırmaya katılmayı reddedebileceği veya araştırmadan çekilebileceği, kişinin sağlığı ve şahsi özellikleri bakımından uygun olmayan yönleri ve araştırmanın yapılacağı ve devam ettirileceği şartlar hakkında, sorumlu araştırmacı veya araştırma ekibinden yetkili birisi tarafından yeterince ve anlayabileceği şekilde bilgilendirilmelidir (Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelik, 2008: 2-3 ; Klinik Araştırmalar Derneği, 2009 ). Bilgilendirilmiş onay, yazılı, imzalı ve tarihli bilgilendirilmiş onay formu yoluyla belgelendirilmelidir. Yazılı bilgilendirilmiş onay formunda, araştırmaya ilişkin sözlü ve yazılı bilgilerin hiçbiri gönüllü veya gönüllünün yasal temsilcisinin yasal haklarından feragat etmesi veya etmiş gibi gözükmesine veya araştırmacı veya hastanenin ihmalden kaynaklanan yükümlülüklerinden kurtaran veya kurtarmış gibi gözükmesine neden olan bir dil kullanılmamalıdır. Burada kullanılacak dil ve ifadeler, tamamen araştırmaya katılmayı kabul eden hasta veya gönüllüyü koruyucu nitelikte olmalı ve aleyhlerinde hükümler içermemelidir. Araştırma ile ilgili belgelerin gizliliği esastır. Bu belgeler ancak hukuken yetkili kişilerin veya mercilerin talebi halinde yetkili kişilere sunulur. Bu nedenle deneklere bilgi sağlayan ve bilgilendirilmiş gönüllü oluru alan araştırmacı veya ilgili diğer araştırmacıların bilgileri hastanın veya gönüllünün dosyasına kayıt edilmelidir. Bilgilendirmeyi yapan kişinin araştırma konusunda yeterli ve yetkili olmalıdır. Hasta veya gönüllü deneklerin, klinik araştırmalarda zarar görmelerinin önlenmesine ilişkin kurallar, aynı şekilde hukuki bir gereklilik olup, aksi yönde tutum, davranış ve durumlar suç sayılır. Bu kapsamda klinik araştırmalara gönüllü olarak katılmayı kabul edip daha sonraki bir aşamada araştırmadan çekilmeyi düşünen veya çekilen gönüllülerin sağlık hizmetlerinden faydalandıkları hastanenin hizmetlerinden yararlanmaya devam edecekleri ve herhangi bir olumsuzlukla karşılaşmayacakları konusunda hasta veya gönüllülere garanti verilmiş olması gerekir. Aksi bir durum, araştırmanın felsefesine etiğine aykırı olur. Hasta veya gönüllülere bu garanti sağlanamaz ise bu bilimsel çalışmalarda gönüllü bulmak olanaksızdır. 66 Sağlık alanında klinik araştırmalar, her hekim tarafından ve her hastanede gerçekleştirilemez. Ancak, araştırma için gerekli alt yapı, donanım ve ekipmanın yeterli olduğu merkezlerde ve konusunda uzman sorumlu araştırmacı hekimlerin gözetiminde yürütülür. Para veya diğer bazı avantajlar sunularak kişilerin gönüllü olmaları özendirilemez. Çalışmaya katılan gönüllülerin araştırmacının emir ve etkisi altında bulunan kişilerden oluşması istenmeyen bir durumdur. Araştırma ancak bir çalışma protokolü içerisinde, çalışmaya katılmayı gönüllü olarak kabul eden, yazılı ve usulüne uygun olarak bilgilendirilmiş onam veren hastaya uygulanabilir (Özlü, 2005: 163-166). 1.3.2. 8. Organ Bağışı ve Organ Nakli Sağlık Bakanlığı Kalite ve Performans Kriterleri ve JCI standartları gereği her hastanede Organ ve Doku Bağış Biriminin kurulması zorunluluktur. Çoğu hastanenin organ ve doku bağışı ve nakli konusunda yeterli veya hiç bilgisinin olmamasından dolayı bu birimlerin kurulması gecikebilmektedir. Organ ve doku nakli yapan tüm hastanelerde organ bağış birimleri kurulmuştur. Ancak organ nakli merkezi olmayan ve beyin ölümü tespiti yapamayacak durumda olan hastanelerde bu birimlerin kurulmasının zaman alacağı düşünülmektedir. Organ nakli ve donör (organları bağışlanan verici) kaynağı merkezi olmayan hastanelerde organ bağış işlemlerinin hasta hakları birimi tarafından yürütülmesi JCI standartlarına uygun düşen bir uygulamadır. Hastanenin, hasta ve yakınlarını organ ve diğer dokularını bağışlamayı nasıl yapabilecekleri konusunda bilgilendiren bir politika ve yöntemi olmalıdır. Bu politika ve prosedür, Organ ve Doku Nakli Yasası ve Yönetmeliğine uygun olmalıdır. Bu politika ve prosedür, hasta ve yakınlarının organ ve diğer dokuları bağışlama konusunda desteklenmesini, bu tercihi desteklemek amacıyla bilgi sağlamasını, organ sağlama ve bağışlama işlemlerine rehberlik etmesini içermelidir. Yani kısaca bu prosedür, hasta ve yakınlarına ve hastane personeline de organ ve doku bağışının nasıl, nereye, ne zaman ve hangi durumlarda yapılabileceğini açıkça ortaya koymalıdır. 67 Hasta ve yakınları organ ve doku bağışı konusunda yazılı, görsel vb. yöntemlerle eğitilmeli ve bilgilendirilmelidir. Hasta ve yakınlarının bilgilendirilmesi ve yönlendirilmesi amacıyla yapılan eğitimler ve organ bağışları, kayıt altına alınarak, ilgili formlar doldurulmalı ve ayrıca organ ve doku bağışında bulunan kişilere bağış kartı verilmelidir. Hastanede çalışan tüm personel, organ nakli koordinatörü tarafından organ ve doku bağışı ve nakli konusunda tanımlanan politika ve prosedür ile ilgili olarak detaylı bir şekilde bilgilendirilmeli ve eğitilmelidir. Bu yapılan eğitim çalışmaları kayıt altına alınmalıdır. Sağlık hizmetlerinde hasta hakları ve JCI akreditasyon standartları incelendikten sonra hasta hakları ile ilgili olarak ülkemizde yapılan arştırmalar aşağıda incelenmiştir. 1. 4. HASTA HAKLARI İLE İLGİLİ YAPILAN ARAŞTIRMALAR 2003 yılında başlatılıp kurulan hasta hakları birimlerinin uygulamalarının yüksek lisans, doktora ve tıpta uzmanlık düzeyindeki çalışmaların sınırlı sayıda olduğu yapılan literatür taraması ile saptanmıştır. Hasta hakları ile ilgili 2003 yılından önce yapılan çalışmalara genel olarak bakıldığında; hasta haklarının neler olduğu, hasta ve yakınlarının, sağlık çalışanlarının karşılaştıkları sorunlar, bilgi düzeyleri, tutumları ve çözüm önerileri ve hasta hakları uygulamalarının nasıl olması gerektiği incelenmiştir. Literatür taraması aşamasında hasta hakları ilgili olarak ülkemizde yüksek lisans, tıpta uzmanlık ve doktora düzeyinde sınırlı sayıda araştırmanın yapıldığı belirlenmiştir. Yapılan bazı araştırmalardan elde edilen önemli sonuçlar aşağıda sunulmuştur; Bakır (2003)’ın hasta haklarının evrensel tanımı, hastaların konuya yaklaşımları, uygulamada ortaya çıkan sorunları belirlemeye yönelik yaptığı araştırmada, hastaların % 63’nün hasta hakları konusunda hiçbir bilgiye sahibi olmadıklarını ve aynı şekilde % 68.5’nin hasta hakları ile ilgili yasal düzenlemelerden haberdar olmadıklarını saptamıştır. 68 Aşkar (2006), genel olarak hem hasta ve hasta yakınlarının hem de hastane personelinin (doktor, hemşire ve diğer personel) görüşlerine göre Kütahya Devlet Hastanesi’nde hasta haklarına önemli ölçüde uyulduğunu tespit etmiştir. Araştırma sonucunda Kütahya Devlet Hastanesinden sağlık hizmeti alan hasta ve hasta yakınları, hastanede hasta haklarının uygulandığına inandığı ve hasta hakları uygulamalarına özen gösterildiği görüşünde olduğu saptanmıştır. Aydıner (2006), “Bursa'daki Hekimlerin Hasta Haklarına Yaklaşımı” adlı çalışmasında, Bursa’da bulunan hastanelerde çalışan uzman hekim ve tıpta uzmanlık öğrencilerinin hasta hakları konusundaki bilgi düzeylerinin/görüşlerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Ankette bulunan hasta hakları ile ilgili ifadelere uygulanan faktör analizi sonucu üç faktörün önemli olduğu (bilgilendirme hakkı, izin ve saygı hakkı ve seçme hakkı) bulunmuştur. Günlük hasta sayısının azalması ve bir hasta için ayrılan sürenin artması durumları ile hekimlerin tüm faktörlere daha fazla katıldıkları tespit edilmiştir. Ayrıca hekimler, hastaların fazlalığı nedeniyle hastalara yeterli süre ayrılmadığı görüşüne büyük oranda katılmışlardır. Hekimler için en önemli üç hasta hakkı, hastanın tanısı, tedavisi ve hastalığının prognozu konusunda yeterince ve anlayacağı dilde bilgilendirilmesi olarak sıralanmıştır. Hekimlerin hasta hakları ile ilgili bilgilerini çoğunlukla mezuniyet sonrası eğitimlerden aldıkları saptanmıştır. Hekimlerin % 23.8’i meslek hayatları boyunca en az bir defa hasta hakları konusunda şikâyet edildiklerini bildirmişlerdir. Meslek sürelerine ve unvanlarına göre farklılıklar olsa da hekimler, Hasta Hakları Yönetmeliği, Hekim Etik Kuralları Yönetmeliği ve Yeni Türk Ceza Kanunu’nun hekimlik pratiği ile ilgili maddeleri hakkında yeterince bilgili olmadıkları saptanmıştır. Mangan (2006), “Kartal Eğitim ve Araştırma Hastanesi`nde Hasta Hakları Uygulamalarının Sosyolojik Açıdan İncelenmesi” adlı çalışmasında hasta ile hekim arasındaki geleneksel otoriter ilişkinin, toplumsal değişimlerden ne derece etkilendiğini incelemiştir. Ayrıca bu çalışmada bir kamu hastanesinde çalışan hekimlerin ve muayene olan hastaların bakış açısından tedavi konusunda “karar alma mekanizması” ve “katılımcı karar alma” konuları irdelenmiştir. Hasta ile hekim arasındaki ilişkinin niteliğini her şeyden daha çok karar alma mekanizmasının belirlediği düşünülmektedir. 69 Bu amaçla 55 doktor ve 126 hasta üzerinde anket uygulanmıştır. Anket uygulanan hastalardan % 85,5’i “tedavi seçenekleri konusunda kararı ve sorumluluğu hekime bırakmayı tercih ederim” derken % 57,9’u tedaviyi seçme, reddetme ve durdurma hakları olduğunu düşünmedikleri ortaya konmuştur. Güvercin (2007), “Türkiye'deki Gelişimi Açısından Hasta Hakları Kavramı” adlı çalışmasında Türkiye’de hasta hakları kavramının gelişimini, sağlık mevzuatı, basın, sivil toplum kuruluşları ve mezuniyet öncesi tıp eğitimi kapsamında incelemiştir. Hasta hakları kavramı paternalistik yaklaşımdan, hasta özerkliğini esas alan bilgilendirilmiş onay anlayışına doğru gelişim göstermiştir. Bu kavramsal gelişim sağlık mevzuatında belirgin olarak görülmekte iken, sivil toplum kuruluşları, basın ve mezuniyet öncesi tıp eğitiminde daha sınırlı düzeyde gözlenmiştir. Hasta haklarındaki kavramsal gelişim hekimlik uygulamalarına yeterli ölçüde yansımamıştır. Saruç (2007), Ankara’daki kadın hastalıkları ve doğumevi hastanelerinde kadın hastaların hasta hakları konusunda bilgi düzeylerini ölçmeye yönelik yaptığı araştırma sonucunda kadın hastaların hasta hakları konusunda bilgili olduğu sonucuna varılmıştır. Hastalar arasında en fazla bilinen hasta hakkı “hastaların kendi insani değerlerine saygı gösterilmesini isteme ve ziyaret hakkı”, en az bilinen hasta hakkı ise “hastaların kendi rızası olmadan tıbbi müdahaleye tabi tutulmama hakkı” olduğu saptanmıştır. Ayrıca bu çalışma, hasta hakları konusunda bilgi düzeyleri daha düşük olan çalışmayan kadınlara, köyde yaşayanlara ve öğrenim durumu düşük olanlara yönelik hasta hakları bilgilendirme çalışmalarının yapılmasının önemini ortaya koymuştur. Teke ve arkadaşları (2007)’nın yaptıkları “Bir Eğitim Hastanesinde Görev Yapan Hemşirelerin Hasta Hakları Konusundaki Bilgi ve Tutumlarının Değerlendirilmesi” adlı araştırmada, Gülhane Askeri Tıp Akademisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde görev yapan hemşirelerin hasta hakları konusundaki bilgi ve tutumlarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Araştırma evrenini oluşturan 603 hemşireden örneklem seçilerek, 120 hemşireye anket uygulanmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, örneklem grubunun % 45’inin, hasta hakları konusunda eğitim almadıkları, 70 % 21.7’sinin hasta hakları kavramıyla hiç karşılaşmadıkları, % 64.2’sinin ise bu kavramdan, okul dışındaki kaynaklar vasıtasıyla haberdar oldukları saptanmıştır. Kaçar (2008: 38)’ın yaptığı araştırmada, araştırmaya katılanların %30.3’ü hasta haklarından haberdar olup % 69.7’si ise haberdar olmadığı, % 36.6’sı hastane ve servisin uyulması gereken kurallarıyla ilgili bilgilendirildiği, % 63.4’ünün ise bilgilendirilmediği saptanmıştır. Ayrıca, hastaların % 21.8’i hasta hakları birimini bildiği, % 95.6’sı hasta hakları birimine herhangi bir nedenle müracaat etmediği, % 50.5’i ise şikâyet makamı olarak başhekimliği gördüğü ve % 69.7’si hastaneden memnun olduklarını ifade ettikleri saptanmıştır. 1.5. HASTA HAKLARI ve SOSYAL HİZMET MESLEĞİ Sosyal hizmet, sosyal değişimleri destekleyen, insanların ilişkilerinde problem çözme kapasitesini arttıran, onları güçlendiren ve özgürlüklerini esas alan ve insanların iyilik halini arttırmaya çalışan bir meslektir (IFSW, 2009). Pincus ve Minahan (1973: 9)’ın belirttiği gibi sosyal hizmet; insanların yaşam amaçlarını, stres ile baş etmelerini, özlem ve değerlerini gerçekleştirme becerilerini etkileyen, insan ve çevresi arasındaki etkileşim ile ilgilidir. Böylelikle sosyal hizmet mesleğinin temel amacı; insanların problem çözme ve başetme kapasitelerini geliştirmek, insanlara kaynak, hizmet ve şanslar tanıyan sistemler ile insanları bir araya getirmek, bu sistemlerin etkili ve insancıl çalışmasını geliştirmek, sosyal politikanın geliştirilmesine ve ilerletilmesine katkı vermek, olarak ifade edilebilir. Sosyal hizmet mesleği temelde insanı ve onun iyilik halini odak almaktadır. Sosyal hizmet insanlığın var oluşundan beri vardır. Ancak profesyonel anlamda sosyal hizmet uygulanmasına 19. ve 20. yüzyıllarda başlanmıştır. Profesyonel bir meslek olması dolayısıyla temel ilkeleri, yöntemleri ve uygulama alanları vardır. Bu ilkeler: • Kişinin (insanın) doğuştan mevcut bütünlük ve haysiyetine olan inanç. Bu ilke sosyal hizmet uzmanlarının müracaatçıya yaklaşım tarzını ve onların karşılıklı 71 ilgilerini ifade eder. Bu, müracaatçının sosyal koşullarında ve kişisel sorunlarına karşı olan tutumunda ulaşılacak değişikliklerin esasıdır. Bu ilke ile insana insan olduğu için değer verilmesi gerektiği ifade edilmektedir. Bu ilke kişinin değeri ve haysiyeti ile ilgili demokratik düşünceyi esas alır. • Ekonomik, kişisel ve sosyal ihtiyaç içerisinde bulunan kişinin, ihtiyaçlarının ne olduğunu ve bunların nasıl karşılanması gerektiğini kendisinin belirlemeye hakkı olduğu yolundaki inançtır. Bu, kişinin kendi kararını kendisinin vermesi (self – determinasyon) hakkıdır. Kişinin “kendi kendine yardım etmek” isteği bir insan hakkıdır. Sosyal hizmet mesleği, insanların davranış ve tutumlarını değiştirme kapasitesine sahip olduklarına, istedikleri taktirde değişme ve gelişmelerine yardımcı olacak tekniklerin anlatılabileceğine ve öğretilebileceğine inanır. Müracaatçının çözüm yollarını kendisinin bulması ve izleyeceği yolu kendisinin seçmesi, kendine olan güvenini yeniden kazanmasını sağlayacaktır. Müracaatçının sorununun çözümünde bizzat kendisinin sorumluluk alması, başarı olasılığını arttırır. Sosyal hizmet uzmanı kişiye yardımcı olur; fakat kendisi ile ilgili son kararı müracaatçının vermesini sağlar. • Herkesin, ancak doğal yetenekleriyle sınırlanan, eşit haklara sahip olması gereğine duyulan sağlam inançtır. Sosyal hizmet ırk, dil, din, siyaset, sınıf, zümre farkı gözetmeksizin tüm topluma hizmet sağlar. Bu ilke ile insanlara adaletli ve eşit hizmetin verilmesini sağlamayı amaçlamaktadır. • Kişinin kendi kendine saygı, kendi kararını kendisinin vermesi, haysiyet ve eşit fırsatlar konularındaki kişisel haklarının onun kendine, ailesine ve topluma karşı olan sosyal sorumlulukları ile bağlı olduğu inancıdır. Bu inanç, insanın gelişmesi ve mutluluğu için kendilerine yardım, destek, öneri ve imkan verilen kişi, grup ve toplum halindeki insanlar ile toplum arasındaki alma-verme ilişkisinin daha açık şekilde anlaşılmasına yol açmak ile ilgilidir (Friedlander, 1965: 2-6). Çağımızda hızla gelişen teknoloji ve buna paralel olarak hızlı bir değişim ve gelişim yaşanmakta ve bu da insan yaşamında yeni sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Böylelikle sosyal hizmet mesleğinin de çalışma alanı genişlemektedir. 72 Başlıca çalışma alanları; aile ve çocuk refahı, sosyal yardım hizmetleri, ıslah hizmetleri, ruh sağlığı, sosyal güvenlik, toplum kalkınması, aile planlaması, çalışma yaşamı, yaşlılık ve sağlık alanıdır. Sağlık alanında yürütülen sosyal hizmetler genel olarak tıbbi sosyal hizmet olarak adlandırılmakta ve bu çalışmada tıbbi sosyal hizmet odak alınarak gerçekleştirilmiştir (Duyan, 2003: 39-44) Sosyal hizmet mesleğinin sağlık alanındaki uygulaması, tıbbi sosyal hizmet olarak tanımlanmaktadır. Duyan (2003: 39), tıbbi sosyal hizmeti, kişi, grup, aile ve toplumun sağlık hizmetlerinden etkin bir biçimde yararlanmaları amacıyla sosyal hizmet uzmanlarınca yürütülecek ekonomik, sosyal, psikolojik ve eğitsel boyutlarda, destekleyici ve geliştirici hizmetlerin sosyal hizmet disiplini ve mesleğinin yöntem ve felsefesiyle birleştirilerek tıp ve koruyucu sağlık hizmetleri çerçevesinde verilen hizmetler bütünü olarak tanımlamaktadır. Tıbbi sosyal hizmetin amacı, hastanın tıbbi bakımı ve tedaviyi kabul etmesi ve bakımın etkili bir şekilde kullanılmasını kolaylaştırmak, sağlık problemleri nedeniyle hasta ve yakınlarının yaşadığı stresi azaltmak ve hastanın hastalığı ve içinde bulunduğu koşullar nedeniyle ortaya çıkan sorunları çözümlemektir ( Estes, 1984 akt. Duyan, 2000: 42). Sosyal hizmet mesleğinin bir uzmanlık alanı olan tıbbi sosyal hizmet, günümüzde çoğunlukla hastaneler olmak üzere dispanser, sağlık merkezi, ana-çocuk sağlığı merkezi vb. kuruluşlarda tıbbi tedavi, rehabilitasyon ve halk sağlığı programlarına paralel olarak uygulanmaktadır (Aydemir, 2003: 12) Tıbbi sosyal hizmetin odağında sosyo-ekonomik koşullar, sosyal destek ve sosyal sorunlar bulunmaktadır. Bu faktörler, sosyal, fiziksel ve psikolojik yakınmalara neden olmakta ve sosyal, fiziksel ve psikolojik iyilik halinin sürdürülmesine engel olmaktadır. Bu da sağlığın bozulmasına ve dolayısıyla yaşam kalitesinin azalmasına neden olmaktadır. Sağlığın bozulması ve yaşam kalitesinin azalması sonucunda ortaya belli bir stres çıkmaktadır. Bu stresin ortadan kaldırılması amacıyla gerçekleştirilen tıbbi sosyal hizmet uygulamaları (Duyan, 2003: 41). hastalıklara psiko-sosyal açıdan yaklaşmaktadır 73 Her insan iradesi dışında olan faktörler nedeniyle yaşamın herhangi bir döneminde hastalanabilir, güçsüz bir duruma düşebilir ve psiko-sosyal yardıma ihtiyacı olabilir. Yardım almadığı taktirde psikolojik ve sosyal açıdan daha da güçsüzleşir. Kişi yardıma ihtiyacı olduğunu bilir ancak bu yardımın nasıl ve kimden gelebileceğini bilemeyebilir. Böyle durumlarda hastanın anksiyetesi artar ve haklarını kullanma noktasında yetersiz kalabilir. Bu noktada ihtiyaca yönelik tıbbi sosyal hizmet ortaya çıkar ve özellikle hastalık durumlarında sosyal hizmet yardımı çoğu kez hayati bir önem taşır (Çakmaklı 1974: 24). Hastalığa yol açan psiko-sosyal faktörlerin saptanmasında, hastalık sonucunda ortaya çıkan sorunların çözümlenmesinde tıbbi sosyal hizmetin yeri ve müdahalesi her zaman önem taşımaktadır (Küçükkaraca, 1987: 3). Yani hasta ve yakınlarının karşılaştıkları psiko-sosyal sorunları çözmeye odaklanmaktadır. Tıbbi sosyal hizmet uygulama sürecinde hasta ve yakınlarının karşılaştığı sorunları, hastaneye yatış, hastanede kalış, taburculuk ve taburculuk sonrası aşaması olmak üzere dört aşamada ele almak mümkündür. Bu sorunlar; hastane ücretlerini ödemeyle ilgili sorunları, çalışma yaşamı ile ilgili sorunlar, hastalığın tedavisi için gerekli tetkik, ilaç, tıbbi malzeme ve kan gibi gereksinimleri karşılayamama sorunlar, ailevi ve çevresel sorunlar, hastanın sahipsiz olmasından kaynaklanan sorunlar, hastanın fiziksel olarak bağımlı hale gelmesi nedeniyle ortaya çıkan sorunlar, hastanın yakınları ile iletişim kuramaması, hastanın ailesi ile bağlantı kuramamasına ilişkin sorunlar, ailenin hastayı almak istememesi, hastanın evine ulaştırılmasına ilişkin sorunlar, hastanın ailesi ve çevresine uyum sağlayamaması, hastanın aile içinde sosyal rollerini yerine getirememesi, yatış işlemleri ile ilgili formalite sorunları, hastane hakkında bilgi eksikliğinden kaynaklanan sorunlar, hastaların hastaneye yatmak istememesinden kaynaklanan sorunlar, hastaneye uyum sorunlar, hastaya uygulanacak tıbbi müdahaleye ilişkin bilgi eksikliğinden kaynaklanan sorunlar, hastanın tıbbi bakım almaya direnç göstermesi, tedavi ekibi ile yaşanılan sorunlar, çıkış işlemleri hakkında bilgi eksikliğinden kaynaklanan sorunlar, hastanın hastaneden çıkmak istememesi gibi uygun olmayan taburculuk sorunu, hastanın tıbbi tedavisinin devamına ilişkin düzenli olarak 74 kontrollere gelmemesi, duygusal sorunlar, hastalığa İlişkin duygusal sorunlar, hastanın vücut imajı ile ilgili sorunlar, tükenmişlik duygusu, aile içi geçimsizlik olarak sıralanabilir. Ayrıca sağlık bakımı veren kuruma ilişkin olarak kültürel ve değer çatışmaları, dil farklılığına ilişkin iletişim sorunları, sigorta sorunları (sosyal güvenlik), hastane veya klinik sistemlerine ilişkin yasal şikayetleri, genel psiko-sosyal sorunlar, durumsal depresyon ve anksiyete, hastanede yatma, bakım sonrası ve sağlık sorunlarına ilişkin psiko-sosyal reaksiyonları, intihar, damgalama, aşırı koruma, izolasyon, fiziksel bozulmalar, sakatlık, organik ruhsal bozukluklar ile ilgili sorunlar, cinsiyete ilişkin fonksiyon, düzenleme ve kimlik sorunu, hastalığın özelliğine bağlı olarak sosyal desteğin azalması, ölüm konularına ilişkin sorunlar da sosyal hizmet uzmanlarının karşılaşabilecekleri sorunlar arasındadır (Duyan, 1992 ; Aydemir, 2003: 21-22). Hasta ve yakınlarının sağlık hizmetlerinden faydalanırken karşılaştıkları sorunların çözümünde sosyal desteğin sağlanması çok önemlidir. Bloom (1982: akt. Tufan, 1994: 49)’a göre sosyal desteğin beş boyutu vardır. Sosyal destek bireyin “ben kimim, benden ne beklenmekte” sorusuna bir yanıt bulmasını sağlar, birey kabul edildiğini ve sevildiğini anlar, elle tutulur yardımlarla bireyin kendisini güvencede hissetmesini sağlar, bireyin stratejilerine bağlı fizyolojik, psikolojik ve davranışsal sorunlarını azaltır ve sosyal bağlanma sayesinde insanların yalnızlık ve izole olma ile ilgili duygularının azaltılmasını sağlar. Sosyal destek kaynakları, eşler, arkadaşlar, aileler, meslek elemanları, profesyoneller ve bakım vericilerdir. Sosyal destek duygusal destek, bilgi sağlayıcı destek ve araçsal destek boyutlarında gerçekleşir (Duyan, 2001: 9). Duygusal destekte rahatlatma, şefkat ve sevgi öğeleri kullanılır ve bu sayede duygusal denge sağlanır ve sürdürülür. Duygusal destek, umut ve iyimserlik oluşturmak suretiyle psikolojik açıdan iyilik halinin güçlenmesine yardımcı olur. Bu nedenle ilgi gösterme, destek sağlama ve güven, sırrını paylaşma gibi duygusal açıdan destekleyici davranışlar yardım edici olmaktadır. Örneğin; fiziksel temas, HIV infeksiyonlu insanlar tarafından tanımlanan bir duygusal destek gereksinimidir. Dokunma sosyal açıdan HIV bulaşından korkulmadığı mesajı iletir, kabul ve anlayışın bir sembolü olabilir. Sırrını paylaştığı, 75 güven duyduğu birine sahip olma iyilik halini bir diğer duygusal destek türüdür. Duygusal destek, sadece bir kişi ile birlikte olma ve onunla birliktelikten memnun olma ile sağlanabilir. İster yakın ve samimi ilişkiler ve arkadaşlar arasında olsun, isterse destek gruplarında ya da profesyonel yardım etme ilişkisi içinde olsun, duygular ifade edildiği zaman duygusal destek sağlanmış olur. Bilgi sağlayıcı destekte tavsiye, haber ve yanıt gibi destekleme öğeleri kullanılır. Hastaların hastalıklarındaki belirsizlikler bilgi gereksinimine neden olabilmektedir. Doğru bilgiler hastalık süreci ile ilgili olarak gerçekçi beklentilere girmelerine yardımcı olacağı ve bunun da psikolojik uyumu kolaylaştırabileceği düşünülebilir. Araçsal desteklemede ise ev işleri, alışveriş ve ulaşım gibi destekleme öğeleri kullanılır. Günlük gereksinimlerin karşılanması için pratik yardımların sağlanması yaşanan stresin azalmasına ve pozitif sağlık etkinliklerine katılımın artmasına yardımcı olur. Yardıma ulaşma, fiziksel sınırlılıklar sonucu yaşanan stresi ortadan kaldırabilir (Duyan, 2001: 9). Kısaca, sosyal hizmet uygulamaları, hastaların psiko-sosyal ve fiziksel iyilik halinin yükseltilmesi; hastaların bakım hizmetlerinden uzun veya kısa vadede maksimum oranda yardım almalarının sağlanması ve temel koşullarının iyileştirilmesi; hastaların zihinsel veya fiziksel hastalıklardan korunması; hastaların psiko-sosyal ve fiziksel fonksiyonlarının arttırılması, özür veya hastalığın duygusal sosyal etkilerinin azaltılması ve etik sorumluluğun geliştirilmesi ve yerleştirmesini amaçlamaktadır (Duyan, 2003: 43). Bu bağlamda tıbbi sosyal hizmet, hasta ve yakınlarının temel ihtiyaçların karşılanması ve sorunların çözümlenmesine odaklanmakta olup bu temel ihtiyaçlarının giderilmesi ve sorunların çözümlenmesinin insanlar açısından bir hak olduğundan hareket eder. Sosyal hizmet mesleği, tüm mesleki faaliyetlerini insanların ihtiyacı olduğu için değil, insanların hakkı olduğu için gerçekleştirmeye çalışır. Sosyal hizmet mesleğinin ilgisine ve müdahale alanına giren her konu ve kavram hak kavramı temelinde tanımlanır. 76 Hak sözcüğü koruma altına alınmış menfaatler anlamına gelmektedir. Bir kişinin veya tarafın çıkarlarının, diğer kişi veya taraflar karşısında korunması gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu çıkarları belirleyen ise gereksinimlerdir. Hasta hakları, hastalar için karşılanması gereken temel gereksinimlerdir. Sağlıklı olmak, sağlıklı kalmak insanların doğuştan getirdikleri vazgeçilemeyen, ertelenemeyen ve devredilemeyen hakların en başında gelmektedir. Dolayısıyla, hasta hakları, insan hak ve özgürlüklerinin bir parçasıdır. Hasta hakları kavramı da bu çalışmada bu kapsamda değerlendirilmiştir. Sosyal hizmet mesleği açısından hasta hakları, müracaatçı haklarının sağlık alanına yansımasıdır. Sosyal hizmet uzmanlarının müracaatçı hakları konusundaki tutum ve davranışları mesleğin felsefesinde, ilke ve standartlarında açık bir şekilde ifade edilmektedir (Knee, 1987 akt. Saruç 2007: 42). Çünkü sosyal hizmet mesleğinin temel belirleyici ilkeleri, insanın değeri ve sosyal adaletin sağlanmasıdır. Bu iki temel, insan haklarının da aynı zamanda temel değerleridir. Hastaların insan olmaları nedeniyle hakları da vardır. Dolayısıyla hasta hakları, bir sosyal durumdur ve doğası gereği sosyal hizmet mesleği kapsamında değerlendirmek mümkündür. Bu amaçla hasta ve yakınlarının karşılaştıkları her türlü psiko-sosyal sorunların çözümünde sosyal hizmet mesleği mikro, mezzo ve makro düzeylerde rol alır. Geçmişten günümüze kadar yataklı tedavi kurumlarının birincil meslek elemanları hekim ve hemşire olarak kabul görmektedir. Hastalar öncelikle fiziksel sağlık sorunlarına teşhis koyup, tedavi hazırlayan hekimleri ve bu tedaviyi uygulayan hemşireleri yanlarında görmek isterler. Hekimler tedaviyi hazırlar ve hemşireler bu tedaviyi uygularlar. Çoğu zaman hekim ve hemşirelerin hastaların psiko-sosyal ve ekonomik sorunları ile ilgilenecek vakitleri yoktur. İşte bu noktada, genel konusu hastalığın oluşması ve tedavisinde etkili psiko-sosyal faktörler olan, temel prensibi tıbbi tedavinin etkinliğini arttırmak, hastalığın psiko-sosyal ve ekonomik şiddetini ve bırakacağı izleri en aza indirgemek olan “tıbbi sosyal hizmet” müdahalesinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır. 77 Hastaların bakımında ve rehabilitasyonunda sosyal hizmet uzmanının eğitimci, danışman, hizmetler arasında aracılık ve en önemlisi de hasta savunuculuğu rolleri vardır. Hasta savunuculuğu tıbbi bakımda son derece önemlidir. Özellikle kronik hastalığı olan hastaların haklarından en üst düzeyde yaralanabilmeleri açısından sosyal hizmet uzmanının hasta savunuculuğu yapması çok önemlidir. Sosyal hizmet uzmanları, hasta hakları kavramının tanımlanmasında ve uygulanmasında, tıbbi etikle ilgili olarak politika oluşturma ve karar verme süreçlerinde de önemli rol üstlenirler. Sosyal hizmet uzmanı, hasta ve ailesinin savunucusu veya temsilcisi gibi işlev görür (Tokmak ve Duyan, 1994: 223). Sosyal hizmet uzmanının sağlık bakım kurumlarında en önemli görevlerinden birisi hasta ve yakınlarının savunuculuğunu yapmaktır. Bu rol temelini, insan haklarından ve hasta haklarından alır. Sosyal hizmet uzmanları, hasta ve yakınlarına sosyal destek sağlamak, hastalıkları ile ilgili olarak kendi kararlarını kendilerinin vermesini sağlamak, hasta haklarını desteklemek, hasta ve yakınlarını ihtiyaçları olan bilgileri vermek veya verilmesini sağlamak gibi önemli görevleri bu kapsamda yerine getirir. Hasta savunuculuğunda amaç, hastayı ve yakınlarını hastanın teşhisi, prognozu, tedavisi hakkında bilgilendirmek, hastanın hak ettiği bakımı almasını sağlamak ve hastayı özgürleştirmektir (Saruç, 2007 : 42). Savunuculuğun ilk amacı, bireyi/hastayı bağımsızlaştırmaktır. Bağımsızlığı sağlamak için bireyi/hastayı içinde bulunduğu durumla ilgili hakları konusunda bilgilendirmek, aldığı kararlarda desteklemek, bireyin/hastanın çıkarını korumak ve güvenlik altına almak önemlidir. Savunuculuğun ikinci amacı; sistemi hasta hakları konusunda daha duyarlı, denetimli, haksızlıkların üzerine giden ve ilgili hale getirmektir (Vural 1993: 332-339). Savunuculuk, hastanın hak ettiği tıbbi tedavi ve bakımdan maksimum düzeyde yararlanması için hasta adına çaba göstermektir. Yani temel çaba, hastayı sosyal hizmetin güçlendirme yaklaşımını kullanarak güçlü hale getirerek kendi kararlarını kendisinin verebilmesini sağlamaktır. 78 Hasta savunucusu olarak sosyal hizmet uzmanı, doktor ve hemşire ve diğer personelin hasta haklarının bütünüyle farkında olmaları, faaliyetlerini, çalıştıkları kurumun yararına olduğu kadar hasta yararına da yöneltmeleri gerekir. Tuncay ve Erbay (2006: 58)’a göre sosyal hizmet uzmanları, kurum içinde profesyonel bir yapı olarak sosyal refahın üretim ve dağıtım mekanizmalarında rol alırlarken, özelde hasta haklarının genelde ise sosyal adaletin işleyişine zarar getirebilecek uygulamalar karşısında radikal, eleştirel ve muhalif bir duruş sergilemelidir. Bu tutum büyük ölçüde sosyal hizmet disiplininin değer temeli içinde konumlanan demokrasinin de doğası ve gereğidir. Öte yandan sosyal hizmet uzmanlarının hem devletin içinde hem de müracaatçıların lehine onun karşısında olmasının pratikte oldukça güç olabileceğini de belirtmek gerekir. Bu güçlüğün aşılmasında önemli bir değişken sosyal hizmet mesleğinin amaçlarının ve niyetinin kurumlar tarafından doğru biçimde algılanması ve benimsenmesidir. Hasta ve yakınları sağlık hizmetlerinden faydalanırken sahip oldukları haklar ve sorumluluklarının farkında olmaları çok önemlidir. Sahip oldukları hakların farkında olmaları durumunda kendilerini daha da güçlü hissedeceklerdir. Esasında önemli olan hasta ve yakınlarına sunulan sağlık hizmetlerinin kaliteli olması ve beklentilerinin karşılanmasıdır. Bu sağlık hizmetlerinin nasıl veya kimin tarafından verildiğinden ziyade bu hizmetlerin nitelikli olması ve en önemlisi insani özelliklerin kaybedilmeden verilmesi gerekir. Sosyal hizmet mesleğinin de temel amacı budur. Sağlık alanında hasta ve yakınlarının hakları korunarak sunulan sağlık hizmetlerinden maksimum düzeyde yararlanmalarını sağlayamaya yönelik sosyal hizmet müdahalesi çok önemlidir. Sosyal hizmet müdahalesi sağlığın psiko-sosyal boyutunda olup, tıbbi müdahale süreci ile ilgili değildir. Ancak tıbbi sürecin insancıllaştırılması ve hastanın onurunun korunarak tedavisinin en kısa sürede ve etkin bir şekilde yapılarak normal yaşamına dönmesi için sosyal hizmet uzmanları hastalara yardımcı olmaktadır. Sağlık hizmetlerinin uluslararası düzeyde kabül görmüş standartlar doğrultusunda hasta ve yakınlarına sunulması, sosyal hizmet mesleğinin de arzuladığı bir durumdur. Burada sosyal hizmet mesleğini ilgilendiren, sunulan bu hizmetlerin insancıl olması ve insanın değerini gözetmesidir. 79 1. 6. ARAŞTIRMANIN SORUNU Sağlık, insan yaşamının vazgeçilmez temel öğesidir. Günümüzde baş döndürücü bir hızla meydana gelen teknolojik ve sosyal değişimler insan yaşamının her alanını etkilemektedir (Duyan, 1992: 1). Meydana gelen bu değişimler insan yaşamını kolaylaştırmakla birlikte pek çok sorunun oluşumuna da katkı vermektedir. Yaşanılan bu hızlı değişim toplumlarda ve insanlar arası ilişkilerde de değişimi ve sosyal hizmetin odağını oluşturan kimi sorunları gündeme getirmektedir. Hastanelerin vermiş olduğu hizmetlerin alıcısı konumundaki hasta ve yakınları, yararlandıkları hizmetlerin teknik yönünü değerlendirme konusunda oldukça az bilgiye sahiptir. Bu nedenle hastalara sunulan sağlık hizmetlerinin kalite açısından değerlendirilmeleri zordur. Hastane çalışanları mesleki bilgi, beceri ve tecrübeleri doğrultusunda hasta ve yakınlarına hizmet vermektedir. Günümüze kadar gerek kamu ve özel hastanelerin sundukları sağlık hizmetlerinin kalitesinin denetimine yönelik herhangi bir standart olmaması nedeniyle bu kurumlar denetlenmemişlerdir. Sağlık kurumlarında kaliteli sağlık hizmeti sunma güvenirliğinin garanti altına alınması diğer sektörlerden daha önemlidir. Örneğin, uluslararası araştırmalara göre hastanelerde yatan her 100 hastadan 4’ü tıbbi hata sonucunda zarar görmektedir. Amerika’da her yıl 100 bin kişi tıbbi hata nedeniyle yaşamını kaybetmektedir. Türkiye’de tıbbi hata nedeniyle zarar gören ve ölen insan sayısı bilinmemektedir. Günümüzde sağlık hizmetlerinin belirli standartlar doğrultusunda sunulması ve bu doğrultuda ilgili kurum ve kuruluşlarca denetlenmesi bir zorunluluktur. Bu amaçla hasta ve yakınlarına verilen sağlık hizmetlerinin kalitesinin hastane yönetimi tarafından güvence altına alınması bir gereklilik haline gelmiştir. Bu ve benzeri hasta hakları ihlalleri, sağlık alanında bir standardizasyon ve hukuki bir düzenleme gereğini ortaya çıkarmıştır. Hasta haklarının, dünyada ve ülkemizde yeni bir uygulama alanı olması nedeniyle öncelikle ilk aşamada toplum düzeyinde bir kabul görme çabası içerisinde olduğu görülmektedir. Hasta hakları uygulamaları, temelde insana verilen değerin artığını göstermektedir. Ülkemizdeki son yıllarda insan hakları alanında yapılan düzenlemeler 80 etkisiyle hasta hakları uygulamaları da önemli bir ivme kazanarak gittikçe artan bir insani değer olarak karşımıza çıkmaktadır. Son yıllarda hasta haklarının tıbbi etikten çok yasal düzenleme ile korunması yönünde bir eğilim görülmektedir. Hastaların savunmasız oldukları göz önüne alındığında, hasta hakları ile ilgili olarak yasal düzenlenmelere gereksinim duyulmaktadır. Hasta hakları ile ilgili olarak yasal düzenlemelerin yapılması, bu hakların uygulanmasının garantisi anlamına gelmemektedir. Bir hak ancak ona sahip olan herkesin ondan yararlanmasını sağlayacak yapıyı oluşturmakla güvence altına alınmış olur. Haklar, ancak somut olarak korunması, kullanılması ve güvence altına alınması ile bir anlam ve değer kazanır. Hukukun üstünlüğünün geçerli olduğu ülkelerde yapılan tüm işlemlerin yasalara uygun olması bir zorunluluktur. Bu nedenle sağlık çalışanları, mevcut yasaları bilmeli ve bunlara uygun davranmalıdır. Sağlık alanında hukuk ve etik kuralların yerleşmesi ve uygulanması esasında hasta kadar sağlık çalışanlarının da sorumluluğunu azaltacaktır. Hasta haklarını ve sorumluluklarını bilmeyen bir sağlık çalışanı hasta ile olumsuz bir ilişki yaşaması durumunda ne yapacağını bilmesi güç olabilir. Bunun yanında hastaların yasal hakları ve sorumluluğunun bilincinde olan bir sağlık çalışanı, hasta ile ilişkisinde daha bilinçli hareket edecektir. Ülkemizde hasta haklarını güvence altına almak için Sağlık Bakanlığı tarafından 1998 yılında yürürlüğe giren Hasta Hakları Yönetmeliğinin uygulanmasını sağlamak üzere ‘Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönerge’ hazırlanarak 15.10.2003 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe konulmuştur. Daha sonra bu yönerge tekrar gözden geçirilerek günün koşullarına uyarlanarak 24.04.2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir. İlk aşamada 38 il ve 60 devlet hastanesinde uygulamaya geçilmesine karar verilmiştir. Günümüzde 81 il ve bunlara bağlı ilçe devlet hastanelerinde uygulanmaktadır. Bu yönergenin amacı, sağlık tesislerinde yaşanan, hasta hakları ihlalleri ile bunlara bağlı ortaya çıkan sorunların önlenmesi, sağlık hizmetlerinin kalitesinin arttırılması, sağlık hizmetlerinin insan onuruna yakışır biçimde sunulması ile hastaların hak ihlallerinden korunabilmesine ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmesine dair 81 esas ve usulleri belirlemek ve tüm toplumu ve sağlık çalışanlarını hasta hakları konusunda bilgilendirmek, bilinçlendirmek ve eğitmektir (Hasta Hakları Uygulama Yönergesi 2005: 1). Yönergenin amacından da anlaşılacağı gibi, temelde hasta hakları ihlallerini önlemeye yönelik bir fonksiyonu olan hasta hakları uygulamalarının ülkemizde hasta hakları ihlallerini önlemesi ve azaltması beklenen bir durumdur. Ancak hasta hakları ihlalleri halen devam etmekte ve ciddi bir azalma olmadığı görülmektedir. Örneğin, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı'nın 2005 yılı raporuna göre, sağlık ve hasta hakları ihlali iddiaları başvurularda birinci sırayı almıştır (Başbakanlık, 2009). Sağlık Bakanlığı Hasta Hakları Şubesi istatistiklerine göre 2004-2005 yılları süresince toplam 6103 yazılı şikâyet başvurusu yapılmışken bu sayı 2006 yılında 12100, 2007 yılında 12789, 2008 yılında ise 14089 sayısına ulaşmıştır (Sağlık Bakanlığı, 2009). Hasta hakları başvuruların sonuçlanma şekline göre (2007 yılında % 21) 2008 yılında % 18’inde hasta hakları ihlali olduğu, (2007 yılında % 25) 2008 yılında % 54’ünde hasta hakları ihlali olmadığı görülmektedir. Hasta hakları ihlallerinin nedenlerine göre dağılımı ise, % 59 çalışan personelden, % 23 ise kurumun işleyişinden kaynaklandığı görülmektedir. Sağlık Bakanlığının istatistikleri incelendiğinde 2003 yılından beri uygulanan hasta hakları uygulamalarını yürüten hasta hakları birimlerine yapılan şikâyet başvuru sayısının arttığı görülmektedir. Bu da hasta ve yakınlarının ve toplumun bu konuda bilinçlendiğini ve/veya hasta hakları ihlallerinin giderek artış göstermesinin bir işareti olabilir. Hasta hakları ihlalleri bir sosyal sorundur. Dolayısıyla hasta hakları ihlallerine ilişkin sorunların giderek artması veya sürmesi ya da bu hak ihlallerinin dikkate alınmaması önemli bir sorun olarak varlığını sürdürmektedir. Ancak, olması gereken hasta hakları ihlallerinin önlenmesi, hasta ve yakınlarının korunmasıdır. Bu da hasta ve yakınlarına sunulan hizmetlerin kaliteli olması ile bağlantılıdır. Hasta ve yakınlarına sunulan sağlık hizmetlerinin uluslararası alanda kabul görmüş standartlar doğrultusunda ele alınması, incelenmesi ve değerlendirilmesi ile mevcut hasta hakları uygulamalarının hangi düzeyde olduğunun ortaya konulması bakımından önemlidir. Mevcut hasta hakları uygulamaları bu standartlar doğrultusunda değerlendirilmelidir. 82 Ayrıca son yıllarda sayıları gittikçe artmakta olan hastaneler, kendi aralarında hizmet ve rekabet yarışına girmiş durumdadır. Bu nedenle sektörde fark yaratabilmek için kalite, artık bir tercihten öte zorunluluk ve sektörün olmazsa olmaz bir parçası haline gelmiştir. Bu konuda son yıllarda yaygınlaşan JCI Akreditasyonu, dünya genelinde etkili bir kalite değerlendirme ve yönetim aracı olmuştur. JCI standartlarının en büyük özelliği sadece sağlık kurumları için uygulanabilir olmasıdır (JCI, 2008: 2). JCI akreditasyon standartları, hastaneyi bir bütün olarak ele almakta ve hasta bakım kurallarını bu temel düşünce üzerine inşa etmektedir. Bu nedenle JCI akreditasyon standartları, hasta ve organizasyonel (kurum) odaklı olmak üzere iki ana kategoriye ayrılmaktadır. JCI standartları, sağlık kuruluşunu bir bütün olarak ele aldığı için, sağlık kurumlarını bir bütün olarak JCI standartları doğrultusunda değerlendirmek bir araştırma ile çok zor ve güç olacağı düşünülmektedir. Çünkü her bir standart başlığı başlı başına bir araştırma konusu olacak kadar kapsamlıdır. İkibin üç yılında değerlendirilmesi, başlatılıp kurulan hasta hakları birimlerinin etkinliğinin fonksiyonlarını yerine getirip getirmeme düzeylerinin, verilen hizmetlerin arzu edilen sonuca ulaşıp ulaşmadığının, ihtiyaçlara cevap verip vermediğinin belirlenmesi, Paterson (2007: 11)’nun belirttiği gibi, bilimsel araştırma ihtiyacını doğurmaktadır. Ülkemizde 1998 yılından bu yana yürürlükte olan hasta haklarının hangi ölçüde uygulandığı, hangi yönde geliştiği, hastaların karşılaştığı sorunlar, bu sorunların çözümü ve ihtiyaçların karşılanması için hangi hizmetlerin verildiği ve hasta hakları ihlallerinin önlenmesinde bu uygulamanın ne kadar etkili olduğunun kapsamlı olarak saptanması ancak bilimsel araştırmalar ile mümkündür. Ülkemizde Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde hasta hakları ihlallerinin önlenmesi amacıyla başvuruları kabul eden ve acil sorunlara yönelik çözümü sağlayan hasta hakları birim sorumlularına göre mevcut uygulamalarının, JCI tarafından geliştirilen Hasta ve Yakınlarının Haklarına Yönelik Akreditasyon Standartları’na göre uygunluğu incelenmiştir. Araştırma, gerçekleştirilmiştir. bu soruya yanıt almak amacıyla planlanmış ve 83 1. 7. ARAŞTIRMANIN AMACI Araştırmanın genel amacı; Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerdeki hasta hakları uygulamalarının hasta hakları birim sorumlularına göre, JCI tarafından geliştirilen Hasta ve Yakınlarının Haklarına Yönelik Akreditasyon Standartları’na uygunluğunun değerlendirilmesidir. Yukarıda belirtilen bu amaç doğrultusunda araştırmanın alt amaçları aşağıda sunulmuştur. 1- Hasta hakları birim sorumluları (HHBS)’nın sosyo-demografik ve çalışma yaşamına ilişkin özellikleri nelerdir? 2. Hasta hakları birim sorumlularının yürüttükleri çalışmalar hakkındaki görüş ve düşünceleri nelerdir? • Hasta hakları birim sorumlularının hasta hakları uygulamalarına ilişkin karşılaştıkları sorunlar nelerdir? • Hasta hakları birim sorumluları, karşılaştıkları sorunları nasıl çözmektedir? • Hasta hakları birim sorumlularının hasta hakları birim çalışmalarının kalitesinin artırılmasına yönelik önerileri nelerdir? 1. 8. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ Ülkemizde sağlık alanındaki hasta hakları uygulamaları JCI standartları doğrultusunda daha önce bir bilimsel araştırma ile ortaya konulmamıştır. Bu durum, sağlık alanındaki hasta hakları uygulamalarının JCI standartlarına uygunluğunun araştırılması ihtiyacını doğurmuştur. Bu araştırmanın sonuçlarının bilgi bu boşluğunu giderecek olması, araştırmayı önemli kılmaktadır. Ayrıca, yapılacak diğer hasta hakları araştırma ve çalışmalarına önemli katkılar getireceği düşünülmektedir. Ülkemizde hasta hakları birimlerinin etkinliğinin değerlendirilmesiyle ilgili araştırmalar yetersizdir. Hasta hakları uygulamalarının daha etkili, hizmetlerin verimli olabilmesi açısından, böyle bir araştırma, hizmetin yürütülmesinde ortaya çıkan bazı güçlükleri ve 84 sorunları ortaya çıkarıp, daha etkili hizmet biçimleri ve uygulamalarının başlatılmasına yardımcı olabilir. Hasta hakları birimlerinin etkinliğini olumlu veya olumsuz yönde etkileyen faktörlerin ortaya konulması, mevcut durumun belirlenmesi, alandaki hizmetin nitelik ve niceliğini değerlendirecek olması, ortaya çıkan sorunlar, eksiklik ve gereksinimlerin ortaya konulması açısından bu araştırma uygulamaya dönük bir özelliktedir. Bu araştırma, ülkemizde hasta hakları birimlerinin kurulup hizmet vermeye başladığından beri yapılan öncü çalışmalardan birisi olması ve yapılacak diğer çalışmalara kaynak oluşturması açısından da önemlidir. Bu nedenle çalışmanın hem uygulama, hem de kuramsal açıdan yararlı olacağı düşünülmektedir. Şöyle ki, sağlık alanında hasta hakları birimlerinde yürütülen çalışmaların etkinliğini ortaya koyacak olması ve yeni hedefler saptanması nedeniyle sağlık alanındaki tıbbi sosyal hizmet alanına ve mesleki bilgiye katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Sağlık Bakanlığı için hasta hakları uygulamalarına yönelik olarak politika ve projelerin başlatılmasında bu araştırmanın sonuçları önemli katkılar sunabilir. Hasta hakları birimlerinin oluşturulmasında nitelikli insan gücünün yetiştirilmesi amacıyla bu araştırma sonuçları Sağlık Bakanlığı tarafından dikkate alınabilir. Sağlık hizmetlerinin akreditasyon sürecinde Sağlık Bakanlığı kapsamındaki devlet hastanelerindeki uygulama sonuçları ve karşılaşılan güçlükler hakkında özel sektör ve üniversite hastaneleri tarafından dikkate alınabilir. 1.9. ARAŞTIRMANIN SAYILTILARI Bu araştırma konusu ile doğrudan ilintili varsayımları aşağıdaki gibi tanımlamak mümkündür. 1- Araştırmada kullanılan veri toplama aracının bu konudaki bilgileri toplamada uygun olduğu varsayılmaktadır. 2- Veri toplama aracının hasta hakları birim sorumlularının verdiği yanıtların doğru ve güvenilir olduğu kabul edilmektedir. 85 1. 10. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI 1- Hazırlanan görüşme formu, hasta hakları birim sorumlularına e-posta aracılığıyla gönderilmiştir. İnternet kullanımının yaygınlaşması ile birlikte e-posta ile görüşme formu gönderme ve doldurma tekniği de hızlı bir şekilde yaygınlaşmaya başlamıştır. E-posta yolu ile uygulanan anketlerde geniş bir coğrafi alanı kapsayan kişilere çok ucuz ve az bir zamanda ulaşmak ve onlardan veri toplamak mümkündür. Anketör veya mülakatçı olmadan yapıldığı için bunlardan kaynaklanacak hataların payı sıfıra indirgenmiş olur. Ancak, e-posta tekniğinin en olumsuz yanı görüşme formlarının cevaplanma oranının çok düşük kalma olasılığıdır. İlgili kişi, e-posta adresini kullanmaktan vazgeçmiş olabilir, e-posta adresini çok az kullanıyor olabilir, yer değiştirme gibi nedenlere bağlı olarak bulunmuş olduğu pozisyondan ayrılmış olmasından dolayı görüşme formunu yanıtlamama ihtimali çok yüksektir. Bu nedenle e-posta anket tekniğinin getirdiği tüm sınırlılıklar bu araştırma için de geçerlidir. 2- Araştırma evrenini oluşturan hasta hakları birim sorumlularının Türkiye’nin farklı illerinde olmaları nedeniyle tümüyle yüz yüze görüşme yapılamaması ve derinlemesine bilgiler edinilememesi araştırmanın bir sınırlılığıdır. 3- Hasta hakları birim sorumlularının karşılaştıkları sorunlar ve bu sorunların çözümüne yönelik geliştirdikleri çözüm yolları konusundaki yanıtlar hasta hakları birim sorumlularının “hatırlama düzeyi” ile sınırlıdır. 4- Hasta hakları birim sorumlularına görüşme formu gönderilirken o esnada tayini başka vilayete çıkan hasta hakları birim sorumlularına görüşme formlarının ulaşmaması bir sınırlılıktır. 5- Araştırmada, kadrosu hastanede olup geçici görevle başka bir yerde görevlendirilen hasta hakları birim sorumlularına görüşme formlarının ulaşmaması bir sınırlılıktır. 86 6- Literatürde bu konuda araştırma sayısının yetersiz olması nedeniyle bulguları yorumlama sürecinde kullanılabilecek kaynakların sayısının azlığı da bir diğer sınırlılıktır. 1.11. TANIMLAR Hasta Hakları Uygulaması: Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde hasta hakları kurulları hasta hakları birimleri tarafından yürütülen çalışmalardır. Hasta Hakları Birimi: Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde, hasta hakları ihlallerinin önlenmesi amacıyla başvuruları kabul eden, acil sorunlara yönelik çözümü sağlayan ve bir üst birimi bilgilendiren, sağlık çalışanlarının ve hastaların hasta hakları ile ilgili eğitimlerinden sorumlu birimi ifade etmektedir. Hasta Hakları Birim Sorumlusu (HHBS) : Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde, hasta hakları ihlallerinin önlenmesi amacıyla başvuruları kabul eden, acil sorunlara yönelik çözümü sağlayan ve bir üst birimi bilgilendiren, sağlık çalışanlarının ve hastaların hasta hakları ile ilgili eğitimlerinden sorumlu olan, sosyal hizmet uzmanı, psikolog, halkla ilişkiler uzmanı, hemşire (fakülte mezunu) unvanına sahip kişiler arasından, Valiliğin teklifi ve Sağlık Bakanlığı’nın onayı ile görevlendirilen kişidir. Akreditasyon: Sağlık kuruluşundan ayrı ve müstakil çoğunlukla resmi kimliği olmayan bir birimin, sağlık kuruluşunun hizmetin kalitesini iyileştirmek için tasarlanmış bir dizi gereksinimi karşılayıp karşılamadığını değerlendirdiği bir süreçtir. Yerinde Çözülen Sorun: Hasta hakları birim sorumlusu tarafından hasta hakları birimine başvuran hasta veya yakınlarının sorunlarının yerinde çözülerek yazılı şikâyet başvurusu alınmaması durumudur. Sistem Sikayeti: Hastane işleyişi ve idari süreci ile ilgili yapılan şikâyetlerdir. Tıbbi süreçler dışındaki konularla ilgili şikâyetleri ifade etmektedir. 87 Hak ihlali: Hasta Hakları Yönetmeliğinde ifade edilen hasta haklarının ihlal edilmesi durumudur. 88 BÖLÜM II ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ 2. 1. ARAŞTIRMANIN MODELİ Bu araştırmanın modeli, değerlendirme araştırmasıdır. Bilindiği gibi değerlendirme araştırması, 1970’lerden itibaren çeşitli toplumsal amaçlı programların etkinliğinin sorgulanmasına bağlı olarak gelişmiş bir araştırma türüdür. Değerlendirme araştırmaları, 1970’lerden itibaren sosyal hizmet mesleğinin ilgi alanına girerek benimsenmiştir. Günümüzde “değerlendirme araştırması” toplumsal politikanın biçimlendirilmesi, toplumsal hizmet ve programlarla ilgili kararların verilmesi gibi amaçlarla yoğun biçimde kullanılmaktadır (Campton ve Galaway, 1975: 382 akt. Ünlü, 1991: 3). Değerlendirme araştırmaları, öncelikle uygulamaya ilişkin kararların alınmasına hizmet etmektedir. Değerlendirme araştırmaları, çoğunlukla programların devamına veya durdurulmasına, program bütçesinin genişletilip daraltılmasına, yeni personel alımına veya personelin azaltılmasına karar vermek için, tamamıyla programın hedeflenen başarıya ulaşıp ulaşmadığı temelinde kullanılmaktadır (Ünlü, 1991: 3). Değerlendirme araştırması, sosyal aksiyon, sağaltım ve müdahale programlarının uygulanmasının, etkinliğinin ve yarattıkları etkilerin ortaya çıkarılmasına yönelik sistematik bir çalışmadır. Değerlendirme araştırması, insanlara yardım etmek için kullanılan ve insani hizmetlerde ihtiyaç durulan saptanmış hassas ihtiyaçların, becerilerin ve metodların bir koleksiyonu olarak tanımlanabilir (Weiss, 1972: 2). Mal üreten örgütlerin aksine insana hizmet eden örgütlerin verimlilik ve etkiliklerinin güvenli ve doğru ölçümleriyle ilgili birçok yöntem sıkıntısı da yaşanmaktadır. Bu güçlüklerin bir nedeni arzu edilen sonuçların açık ve işlevsel tanımını yapma güçlükleridir. İkinci bir güçlük de hizmetin etkisi ve hizmetten yararlananların tepkisi hakkında yetersiz bilgiden kaynaklanmaktadır (Ünlü, 1991: 3). İkinci güçlük olan 89 hizmetten yararlananların içinde bulundukları durumun, verilen hizmete yönelik müracaatçıların memnuniyet düzeylerinin ölçülmesi, gerek hammaddenin, gerekse ürünün insan olması sebebi ile kişiden kişiye, gruptan gruba değişiklik göstermektedir. Değerlendirme “olması gereken” ile “olan”ı karşılaştırmaktadır. Bu araştırmada olması gereken, hasta hakları birimlerinde yürütülen çalışmaların JCI akreditasyon standartlarına uygun bir şekilde yürütülmesi, olan ise hasta hakları birimlerinin mevcut uygulamalarıdır. Bu araştırma ile ülkemizde Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde hasta hakları ihlallerinin önlenmesi amacıyla başvuruları kabul eden ve acil sorunlara yönelik çözümü sağlayan hasta hakları birim sorumlularına göre JCI tarafından geliştirilen “Hasta ve Yakınlarının Haklarına Yönelik Akreditasyon Standartları”’nın nasıl uygulandığı belirlenmeye çalışılmıştır. 2.2. EVREN VE ÖRNEKLEM Bu araştırmanın evreni, Sağlık Bakanlığı’na bağlı olup hasta hakları birimi kurulan tüm hastanelerde çalışan hasta hakları birim sorumlularından oluşmaktadır. Sağlık Bakanlığı Hasta Hakları Şubesi’nden alınan bilgiye göre, Sağlık Bakanlığı’na bağlı 820 hastanenin 740’ında hasta hakları birimi kurulmuştur. 100 yatağın altında yatağa sahip hastanelerde hasta hakları biriminin kurulması zorunlu olmaması nedeniyle tüm hastanelerde hasta hakları birimi kurulmamıştır. Araştırmanın evreni, 740 hastanenin hasta hakları birim sorumlusundan oluşmaktadır. Araştırmada tam sayım yöntemi uygulandığından ayrıca bir örnekleme yapılmamıştır. 2.3. VERİ TOPLAMA ARAÇLARI ve TEKNİKLERİ Bu araştırmada veriler; Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde çalışan hasta hakları birim sorumlularından, araştırmanın amaçları doğrultusunda oluşturulan görüşme formu aracılığıyla toplanmıştır. Görüşme formu üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, hasta hakları birim sorumlularının sosyo-demografik ve çalışma yaşamına ilişkin özellikleri, ikinci bölümde, hasta hakları birimlerinde yürütülen çalışmaların, JCI tarafından uluslararası 90 düzeyde kabul gören hasta ve hasta yakınları haklarına ilişkin standartlara uygunluğu ve üçüncü bölümde ise hasta hakları birim sorumlularıının yürüttükleri çalışmalar hakkındaki görüş ve düşünceleri incelenmiştir. Görüşme formunda yer alan sorular, JCI tarafından geliştirilen hasta ve yakınlarının haklarına ilişkin ana standartlar ve bu ana standartların ölçülebilir alt standartları incelenerek belirlenmiştir. Görüşme formu hazırlandıktan sonra 1-20 Eylül 2008 tarihleri arasında bir ön deneme yapılmıştır. Bu ön deneme Sağlık Bakanlığı’na bağlı Ankara’da bulunan 17 hastanede uygulanmıştır (ön deneme sonucunda elde edilen veriler, araştırmada veri kaynağı olarak kullanılmamıştır). Bu ön deneme sonrasında görüşme formunda yer alacak sorular hasta hakları birim sorumlularının görüşleri doğrultusunda yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca Ankara’da akredite olmuş hastaneler ziyaret edilerek bu konudaki uygulamaları yerinde incelenmiştir. Ziyaret edilen bu hastanelerde hasta hakları ile ilgili görevlilerle görüşme formu uygulanmamıştır. Sadece, konuya ilişkin uygulamalar merak edilerek bunlar yerinde incelenmiştir. Hasta hakları birim sorumlularından verilerin objektif kriterler doğrultusunda toplanması ve görüşme formundaki sorulara daha sağlıklı, objektif ve herhangi bir idari etki altında kalmadan yanıt alabilmek için gerekli uyarılar görüşme formunda belirtilmiştir. Hasta hakları birim sorumlularının e-posta adresleri Sağlık Bakanlığı’ndan alındıktan sonra görüşme formu, 740 hasta hakları birim sorumlusunun e-posta adreslerine gönderilmiştir. Görüşme formları doldurulduktan sonra araştırmacının e-posta adresine göndermeleri istenmiştir. Araştırma evreninden 552 (% 75) hasta hakları birim sorumlusu görüşme formunu yanıtlayıp belirlenen e-posta adresi ([email protected])’ne göndermiştir. Aynı şekilde araştırma evreninden 188 (% 25) hasta hakları birim sorumlusu e-posta adreslerine gönderilen görüşme formunu yanıtlamamıştır. Doldurulan ve geri gelen görüşme formları elektronik ortamda muhafaza edilirken aynı zamanda bir çıktısı alınarak numara verilip formlardaki veriler işlendikten sonra saklanmıştır. 2. 4. VERİLERİN İŞLENMESİ ve ÇÖZÜMLENMESİ Görüşme formlarının uygulanmasından sonra elde edilen veriler, sosyal bilimlerde istatistiksel çözümlemeler için paket program şeklinde hazırlanan SPSS 13.0 programı 91 aracılığıyla oluşturulan veri tabanına işlenmiştir. Veriler işlendikten sonra bulgular ve yorumlar bölümünde tablolar şeklinde gösterilmiş ve verilerin analizinde sayı, yüzde, ki-kare, ortalama gibi istatistikler kullanılmıştır. Sonuçlar iç ve dış yorum tekniğiyle yorumlanıp raporlaştırılmıştır. Çalışmanın sayfa yapısı ile ilgili ölçütleri belirlenirken Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Yazım Kılavuzu esas alınmıştır. 2. 5. SÜRE ve OLANAKLAR Araştırmanın pratik uygulamasına 2006 yılında başlanmış olup 2009 yılının sonunda tamamlanmıştır. Araştırmada insan gücü olarak literatür taraması, planlaması, formların hazırlanması, uygulama, verilerin toplanması, verilerin işlenmesi, çözümlenmesi, değerlendirilmesi, yorumlanması ve raporlaştırılmasında araştırmacı konu ile ilgili eğitim danışmanından, Tez İzleme Jüri üyelerinden ve ilgili profesyonellerden danışmanlık almıştır. 92 BÖLÜM III BULGULAR VE YORUM Bu bölümde hasta hakları birim sorumlularına ait tanıtıcı bulgular, hasta hakları birim sorumlularına göre hasta hakları uygulamalarının JCI tarafından geliştirilen standartlara uygunluğunun değerlendirilmesine ilişkin bulgular yer almaktadır. Ayrıca hasta hakları birim sorumlularının uygulamada karşılaştıkları sorunlar ve bu sorunlar için geliştirdikleri çözüm yolları ve genel olarak hasta hakları uygulamalarının kalitesinin arttırılmasına yönelik olarak önerileri belirlenmeye çalışılmıştır. Elde edilen bulgular aşağıda sunulmuştur. 3.1. HASTA HAKLARI BİRİM SORUMLULARINA AİT TANITICI BULGULAR Bu bölümde araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularının yaş, cinsiyet, öğrenim durumu, medeni durum, unvan, hizmet süresi, çalıştıkları iller, çalıştıkları hastanelerin niteliği ve yatak sayıları, göreve başlamadan önce hasta hakları ile ilgili olarak eğitim alama durumları ve aldıkları eğitimler, hasta hakları birimlerine aylık ortalama yapılan yazılı ve sözel başvuruların sayı dağılımlarına ait bulgu ve yorumlar yer almaktadır. Tablo - 1. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Cinsiyete Göre Dağılımı Cinsiyet Dağılımı S % Erkek 162 29.3 Kadın 390 70.7 Toplam 552 100.0 Araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularının cinsiyet dağılımına baktığımızda, hasta hakları birim sorumlularının büyük çoğunluğu (%70.7) kadınlardan ve yaklaşık üçte biri (% 29.3) de erkeklerden oluşmaktadır. Ayrıca cinsiyet dağılımı ile ilgili olarak Tablo 6 incelendiğinde hasta hakları birim sorumlularının çoğunluğu (% 50.9)’nun hemşirelerden oluştuğu görülmektedir. Bu nedenle hasta hakları birim sorumlularının 93 çoğunluğu kadınlardan oluşmaktadır. Ülkemizde hemşirelik mesleği, kadın mesleği olarak bilinmektedir. Birim sorumlularının çoğunun kadınlardan oluşması, çalışma alanınında kadın erkek eşitliğinin sağlanması açısından pozitif bir değer olduğu düşünülmektedir. Tablo - 2. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Yaşa Göre Dağılımı Yaş Dağılımı S % 20-30 yaş 198 35.9 31-40 yaş 266 48.2 41-50 yaş 82 14.9 51 yaş ve üzeri 4 0.7 Yanıtsız 2 0.4 Toplam 552 100.0 Hasta hakları birim sorumlularının yaş dağılımı incelendiğinde, büyük çoğunluğu (% 48.2)’nun 31-40 yaş aralığında olduğu görülmektedir. Bunu 20-30 yaş aralığı % 35.9 ve 41-50 yaş aralığı % 14.9 ile izlemektedir. Hasta hakları birim sorumluları 31-40 yaş aralığında yoğunlaştığını görülmektedir. Tablo - 3. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Öğrenim Durumuna Göre Dağılımı Öğrenim Durumu Lise Ön lisans Lisans (Üniversite) Yüksek lisans Doktora Toplam S 34 167 319 31 1 552 % 6.2 30.3 57.8 5.6 0.2 100.0 Hasta Hakları Uygulama Yönergesi gereği, hasta hakları birim sorumlusunun lisans mezunu olma şartı vardır. Fakat bazı küçük hastanelerde lisans mezunu personel bulunmamasından dolayı zorunlu olarak lise mezunu hemşire veya diğer uygun bir personelin görevlendirilmesi yapılmaktadır. Bu durum ilgili yönerge ile çelişmekle 94 birlikte görevlendirilecek uygun bir personel bulunmaması durumunda zorunlu olarak başvurulan bir görevlendirme yöntemi olmaktadır. Hasta Hakları Birim sorumlularının çoğunluğunun (% 57.8) lisans mezunu olduğu görülmektedir. Ayrıca görüldüğü gibi lise ve ön lisans mezunu olarak görevlendirilen birim sorumluların (% 36.9) da olduğu saptanmıştır. Bu da alanda çalışan lisans mezunu sağlık personelinin (sosyal hizmet uzmanı, psikolog, hemşire v.d.) sayısının yetersizliğini ortaya koymaktadır. Tablo - 4. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Cinsiyete Göre Öğrenim Durumları Cinsiyet Erkek Kadın S % S % Lise 15 9.3 19 4.9 Ön lisans 27 4.9 140 25.4 Lisans 109 19.7 210 38.0 Yüksek lisans 10 1.8 21 3.8 Doktora 1 0.2 - - 162 29.3 390 70.7 Öğrenim Durumu Toplam Ki Kare = 23.679 p<0.005 Tablo 4’te hasta hakları birim sorumlularının cinsiyete göre öğrenim durumları verilmiştir. Buna göre, kadın olan hasta hakları birim sorumlularının ön lisans, lisans ve yüksek lisans düzeyinde erkeklere göre daha fazla bir oranda örgenim gördükleri saptanmıştır. Ayrıca yapılan ki - kare analizinde, cinsiyet ve öğrenim durumu arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu saptanmıştır. Bunun hasta hakları birim sorumlularının çoğunun (% 70.7) kadınlardan oluşmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Ayrıca, kadınların öğrenim düzeyini yüksek olması, toplumsal cinsiyetin dengelenmesi açısından pozitif bir değer olarak kabul edilebilir. 95 Tablo - 5. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Medeni Durumuna Göre Dağılımı Medeni Durum S % Evli 417 75.5 Bekar 120 21.7 Boşanmış 8 1.4 Dul 2 0.4 Yanıtsız 5 0.9 Toplam 552 100.0 Araştırma grubunda yer alan hasta hakları birim sorumlularının medeni durumlarına baktığımızda çoğunluğu (%75.5)’nun evli olduğu, % 21.7’sinin bekar ve çok az sayıda da dul ve boşanmış (% 1.8) olduğu saptanmıştır. Tablo - 6. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Unvanlarına Göre Dağılımı Unvan Dağılımı Hemşire Sosyal hizmet uzmanı Sağlık memuru Psikolog Ebe Tıbbi sekreter Halkla ilişkiler uzmanı Tıbbi teknolog Memur Doktor Laboratuar teknisyeni Çevre sağlık teknisyeni S % 277 84 62 37 24 10 7 8 10 8 4 3 50.9 15.2 11.5 6.8 4.4 1.6 1.3 1.4 1.6 1.4 0.6 0.5 Unvan Dağılımı Röntgen teknisyeni Biyolog Diş teknisyeni Müdür yardımcısı Çocuk gelişim uzmanı Hastane müdürü Anestezi teknisyeni Eczacı Ambar memuru Şef Tıp teknisyeni Toplam S % 3 3 2 2 2 1 1 1 1 1 1 552 0.5 0.5 0.4 0.4 0.4 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 100.0 Hasta hakları birim sorumlularının unvan dağılımını incelediğimizde, yarısı (% 50.9)’ndan fazlası hemşire kökenli olup, hemşireleri sırasıyla sosyal hizmet uzmanı (% 14.3), sağlık memuru (% 11.2), psikolog (% 6.7) ve ebeler (% 4.5) izlemektedir. Sağlık Bakanlığı hastanelerinde çalışan sosyal hizmet uzmanı ve psikolog sayısının yetersiz olması nedeniyle onların yerine hemşire ve diğer meslek elemanları birim sorumlusu olarak atanmaktadır. Esas olan yönergede de belirtildiği gibi sosyal hizmet 96 uzmanı ve psikolog gibi meslek elemanlarının birim sorumlusu olarak çalışmasıdır. Ancak her hastanede bu meslek elemanlarının bulunmaması veya sayılarının yetersiz olması nedeniyle diğer meslek elemanlarından birim sorumlularının atanması da kaçınılmaz olmaktadır. Görüldüğü gibi ambar memuru olup birim sorumlusu olarak görevlendirilen personel de mevcuttur. Ambar memurunun birim sorumlusu olarak atanması ve hasta ve yakınlarının karşılaştıkları sorunları çözmede ne derece de etkili olacağı ve bunu hangi bilgi ve beceri ile yapacağı tartışmalı bir konudur. Hasta hakları alanında etkin olmayan bir personelin birim sorumlusu olarak atanması hasta ve yakınlarının sorunlarını çözme yerine bazı sorunların doğmasına neden olabilir. Hasta hakları birim sorumlularının yönergede ifade edilen nitelikleri taşıyan kişilerden oluşmadıkları ve başka diğer mesleklerden de görevlendirildiklerini araştırma sonuçları ile ortaya çıkmıştır. Bu durumun uygulamanın etkinliğini olumsuz yönde etkileyeceği düşünülmektedir. Tablo- 7. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Bölgelere Göre Dağılımı Bölgeler Ege Bölgesi İç Anadolu bölgesi Marmara Bölgesi Karadeniz Bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi Akdeniz Bölgesi Güneydoğu Anadolu Bölgesi Toplam S % 102 101 91 79 73 69 36 552 18.7 18.5 16.7 14.5 13.2 12.0 6.4 100.0 Araştırma kapsamındaki hasta hakları birim sorumlularının çalıştıkları bölgelerin dağılımı göre, % 18.17 oranla en fazla katılımla ilk sırada Ege Bölgesi, onu % 18.5 oranla İç Anadolu Bölgesi ve diğer bölgeler izlemektedir. En az katılım, % 6.4 ile Güneydoğu Anadolu Bölgesinden gerçekleştirilmiştir. Saptanan bu bulgu, bölgelerin sahip oldukları hastane sayısı ile yakından ilgilidir. Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin bu üç bölgede daha çok yaygınlık göstermesi nedeniyle hastane sayısı fazla olan bölgelerden daha fazla katılım gerçekleştiği düşünülmektedir. Ayrıca en fazla 97 katılımın sağlandığı bu üç bölge, diğer bölgelere göre sosyo-ekonomik ve kültürel açıdan daha gelişmiş olmalarından da kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Tablo - 8. Bölgelere Göre Hasta Hakları Birim Sorumlularının Unvan Dağılımı Hasta Hakları Birim Sorumlularının Ünvanları Hemşire Sağlık memuru SHU % Psikolog Bölgeler S % S % S S Ege Bölgesi 62 60.8 20 19.6 4 3.9 3 Marmara Bölgesi 53 58.2 6 6.6 9 9.9 Akdeniz Bölgesi 38 67.6 11 16.7 5 Karadeniz Bölgesi 42 53.2 16 20.3 İç Anadolu Bölgesi 37 36.6 20 Doğu Anadolu Bölgesi 31 43.1 Güneydoğu Anadolu Bölgesi 14 Toplam 277 % Ebe Diğerleri * S % S % 2.9 6 5.9 7 6.9 6 6.6 6 6.6 11 12.1 7.6 5 7.6 3 4.5 4 6.1 8 10.1 3 3.8 3 3.8 7 8.9 19.8 17 16.8 6 5.9 4 4.0 17 16.8 5 6.9 17 23.6 4 5.6 2 2.8 13 18.1 40.0 6 17.1 2 5.7 10 28.8 - - 3 8.6 50.7 84 15.2 62 11.4 37 6.8 24 4.4 62 11.4 * Diğer (Doktor, memur, müdür, şef, tıbbi sekreter, eczacı gibi personel) Ki-Kare = 81.677 p<0.005 Bölgelere göre hasta hakları birim sorumlularının unvan dağılımı incelendiğinde, hemşire grubu bütün bölgelerde en yüksek oranda ilk sırada yer almıştır. Sosyal hizmet uzmanlarına baktığımızda, bunların daha çok Ege ve İç Anadolu Bölgelerinde yoğunlaştıkları görülmektedir. Sosyal hizmet uzmanları, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde en az yoğunluk göstermektedirler. Fakat Marmara Bölgesinden çok az sayıda sosyal hizmet uzmanı araştırmaya katılmıştır. Oysa bu bölgede çalışan sosyal hizmet uzmanı sayısı Ege ve İç Anadolu Bölgesine yakındır. Bu bölgede çalışan sosyal hizmet uzmanlarının çoğu hasta hakları birim sorumlusu olarak çalışamamaktadır. Ayrıca, hasta hakları birim sorumlularının unvanları ile bölgelere göre dağılım arasında ilişki olup olmadığı yapılan ki-kare testinde, aralarında anlamlı bir ilişkinin olduğu görülmektedir. Bunun, hemşire grubunun çok yüksek bir oranda temsil edilmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Tablo 8’de araştırmaya en fazla Ege ve İç Anadolu Bölgelerinden katılım olduğu görülmektedir. 98 Tablo - 9. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Birim Sorumlusu Olarak Çalıştıkları Süreye Göre Dağılımı Yıllar 0 - 1 yıl Arası 1 - 2 yıl arası 2 - 3 yıl arası 3 - 4 yıl arası 4 - 5 yıl arası 5 yıl üzeri Yanıtsız Toplam S % 146 109 124 63 24 2 83 552 26.4 19.7 22.5 11.4 4.3 0.4 15.0 100.0 Araştırma grubundaki hasta hakları birim sorumlularının % 26.4’ü 0 -1 yıl, % 22.5’i 3 yıl, % 19.7’si 2 yıl ve % 11.4’ü 4 yıl süreden beri çalıştıkları görülmüştür. Hasta hakları birimleri, 2005 yılından itibaren Sağlık Bakanlığı’na bağlı tüm hastanelerde uygulanmaya başlanmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, yüksek oranda çok tecrübeli olan birim sorumlusunun olduğunu söylemek mümkün değildir. Birim sorumlusu yer değiştirdiğinde veya tayini çıktığında, işe yeni başladığı yerde birim sorumlusu olarak atanması garanti değildir. Bu nedenle tayini çıkan birim sorumlusunun yerine uygun yeni bir birim sorumlusunun atanması sorun olabilmektedir. Hasta hakları birim sorumlularının tecrübeli olmaları, hasta ve yakınlarının karşılaştıkları sorunların yerinde ve zamanında çözümlenmesinde etkili bir faktördür. Çünkü zamanla bu konuda bilgi ve beceri düzeyi arttığından, hasta ve yakınlarının sorunlarını çözmede ve onlara destek olmada daha etkin bir rol alacakları düşünülmektedir. Tablo – 10. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerin Niteliklerine Göre Dağılımı Hastaneler S % Devlet Hastanesi (İl-İlçe Genel Hastanesi) 376 68.1 Dal hastanesi 69 12.5 Eğitim ve sraştırma hastanesi 42 7.6 İlçe entegre hastanesi 34 6.2 Ağız ve diş sağlığı merkezi 28 5.1 Yanıtsız 3 0.5 Toplam 552 100.0 99 Eğitim ve araştırma hastaneleri, uzman hekim yetiştiren ve çok sayıda tıbbi araştırmanın yapıldığı hastanelerdir. Bu hastaneler, genel olarak tüm branşlarda hizmet verdiği gibi özel bir branşta da (çocuk hastalıkları, fizik tedavi ve rehabilitasyon ve göğüs hastalıkları gibi) hizmet verebilmektedir. Devlet hastaneleri, genel olarak çok sayıda branşta sağlık hizmeti veren ve uzman hekim yetiştirmeyen hastanelerdir. Devlet hastanelerinde her branşın uzmanı kendi alanında çalışır. İlçe entegre hastaneleri, aynı ilçede bulunan birden fazla sayıdaki sağlık ocağı, dispanser veya hastanenin birleşmesinden oluşmaktadır. Dal hastaneleri ise sağlık hizmetlerinin özel bir alanına yönelik olarak hizmet veren hastanelerdir. Kemik hastanesi, ruh sağlığı hastanesi, doğum hastanesi ve meslek hastalıkları hastanesi dal hastanelerine örnek verilebilir. Araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularının çalıştıkları hastanelerin nitelikleri göre, hastanelerin çoğunluğu (% 68.1) genel hastanelerden oluşmaktadır. Tablo – 11. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerin Yatak Sayıları Yatak Sayısı 0-100 yatak arası 101 – 200 yatak 201 - 300 yatak 301 - 400 yatak 401 – 500 yatak 501 – 600 yatak 601 – 700 yatak 701 - 800 yatak 801 - 900 yatak 901- 1000 yatak 1000 yatak ve üstü Yanıtsız Toplam S 277 92 49 28 13 18 9 6 2 10 2 46 552 % 50.2 16.7 8.9 5.1 2.4 3.3 1.6 1.1 0.4 1.8 0.4 8.3 100.0 Araştırma kapsamındaki hastanelerin yatak dağılımlarına göre hastanelerin yarısı (% 50.2)’ ndan fazlası 0-100 yatak kapasitelidir. Hastanelerin yatak sayısının 0-400 yatak arasında yoğunlaştığı görülmektedir. Hastanelerin yatak sayıları arttıkça hasta profili ve sayısının artması beklenen bir durumdur. Bu hastanelerin yatak sayıları 100 genelde 0-400 arasındadır. Genelde eğitim ve araştırma hastanelerinin yatak sayıları 400’ün üzeridedir. Tablo - 12. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Göreve Başlamadan Önce Hasta Hakları İle İlgili Eğitim Alma Durumları Eğitim Alma Durumu S % Evet 441 79.9 Hayır 107 19.9 Yanıtsız 4 0.7 Toplam 552 100.0 Hasta hakları birim sorumlularının göreve başlamadan önce hasta hakları ile ilgili bir eğitim almaları, göreve başladıklarında uygulamada kendilerine bir avantaj sağlayacağı düşünülmektedir. Hasta hakları birim sorumlularının göreve başlamadan önce hasta hakları ile ilgili olarak; hasta hakları kavramı, dünyada ve ülkemizdeki tarihsel gelişimi, hukuki boyutu, sağlık hizmetlerinde iletişim, empatik iletişim, beden dili, sağlık mevzuatı, Hasta Hakları Yönetmeliği, Hasta Hakları Uygulama Yönergesinin içeriği, hasta ve yakınlarının sorumlulukları, görüşme teknikleri, sorunlarla baş etme teknikleri, beceri eğitimi gibi konularda eğitilmelidir. Eğitimli bir birim sorumlusunun hasta ve yakınlarının karşılaştıkları sorunları çözmelerine yardımcı olmada daha etkili olacağı ve hasta şikâyetlerini azaltabileceği bilinen bir gerçektir. Hasta hakları birim sorumlularının büyük çoğunluğu (%79.9)’nun göreve başlamadan önce hasta hakları ile ilgi bir eğitim aldığı görülmektedir. Bu da hasta hakları birim sorumlularının göreve başlamadan önce çoğunluğunun eğitim aldıklarını ortaya koymaktadır. 101 Tablo - 13. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Göreve Başlamadan Önce Hasta Hakları İle İlgili Olarak Aldıkları Eğitimlerin Dağılımı Hasta Hakları Birim Sorumlularının Katıldıkları Eğitimler Hasta hakları yönergesi, yönetmeliği ve iletişim konularında eğitim. Çalışılan hastanede hasta hakları ile ilgili düzenlenen hizmet içi eğitim. Hasta Hakları İl Koordinatörlüğünün düzenlediği Hasta Hakları Uygulama Eğitimi HAKSAY (Hasta Hakları ve Sağlıklı Yaşam Derneği) tarafından düzenlenen “ Hasta Hakları Eğitici Eğitimi” sertifikalı eğitimler Sağlık Bakanlığı’nın 2004 yılında Yalova’da düzenlediği Hasta Hakları Hizmetiçi Eğitim Toplantısı Hasta Hakları internet sayfası kullanımı ve başvuruda bulunan hastalara yaklaşım eğitimi. HAYAD’ın düzenlediği Hasta Hakları Eğitimleri Ankara Ulusal Hasta Hakları Sempozyumu 2005. Hasta Hakları Bölge Toplantıları Sağlık Bakanlığı’nın görevlendirmesi il başka bir hastanede alınan pratik eğitim Tablo 13’te hasta hakları birim sorumlularının göreve başlamadan önce hasta hakları ile ilgili olarak aldıkları eğitimler görülmektedir. Hasta hakları birim sorumluları, Sağlık Bakanlığı, İl Sağlık Müdürlükleri, hasta hakları ile ilgili kurulmuş sivil toplum dernekleri, sempozyum ve diğer tecrübeli birim sorumlularından göreve başlamadan önce eğitim aldıkları saptanmıştır. 102 Tablo - 14. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerde Hasta Hakları Birimlerine Aylık Ortalama Yapılan Yazılı Başvuru (Şikâyet Başvurusu) Sayıları Yazılı Başvuru Sayısı S % Hiç başvuru yapılmadı 88 15.9 1 - 5 adet başvuru 142 25.5 6 - 10 adet başvuru 148 26.8 11 - 15 adet başvuru 77 13.9 16 - 20 adet başvuru 28 5.1 21 ve üzeri başvuru 39 7.1 Yanıtsız 30 5.2 Toplam 552 100.0 Araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularına göre, hasta hakları birimlerine aylık ortalama yapılan yazılı başvuru sayıları en fazla 6-10 adet (% 26.8) arasında yapıldığı saptanmıştır. Ayrıca hasta hakları birimlerine % 15.9 oran ile hiç yazılı başvuru yapılmadığı görülmektedir. Küçük yerleşim yerlerindeki hastanelerde hem hastane çalışanlarının hem de hastaneye başvuran hasta ve yakınlarının birbirlerini tanıması gibi nedenlerden dolayı sorunların daha çok sözel olarak yerinde çözüldüğü düşünülmektedir. Tablo – 15. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalıştıkları Hastanelerde Hasta Hakları Birimlerine Aylık Ortalama Yapılan Sözel Başvuru (Yerinde Çözülen) Sayısı Aylık Yerinde Çözülen Başvuru Sayısı S % Hiç başvuru yapılmadı 64 11.6 1 -30 adet başvuru 330 59.8 31 - 40 adet başvuru 36 6.5 41 - 50 adet başvuru 60 10.9 51 - 60 adet başvuru 24 4.3 61 ve üzeri adet başvuru 22 4.0 Yanıtsız 16 2.9 Toplam 552 100.0 Araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularına göre, hasta hakları birimlerine aylık ortalama yapılan sözel başvuru (yerinde çözülen) sayısı 1-30 adet (% 59.8) 103 arasında yoğunlaştığı görülmektedir. Hiç sözel başvuru yapılmayan birimlerin oranı ise % 11.6’dır. Hiç sözel başvuru yapılmayan birimler, yeni kurulmuş veya başvuruları kayıt altına almadıkları düşünülmektedir. Yatak sayısı fazla ve çoğu branşın bulunduğu hastanelerde hasta sirkülasyonu ve popülasyonu yoğun olmaktadır. Bu durumlarda sözel şikâyet başvuruların sayısının fazla olması doğaldır. Bu bölümde, araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularının, yaş, cinsiyet, medeni durum, unvan, bölgelere göre unvan dağılımı, çalıştıkları hastanelerin nitelikleri ve yatak sayıları, hasta hakları ile ilgili göreve başlamadan önce eğitim alma durumları ve hastanelere aylık ortalama yapılan sözel ve yazılı başvurların dağılımı gibi çalışma yaşamlarına ve sosyo-demografik özellklerine ilişkin özellikler incelendikten sonra, mevcut hasta hakları uygulamalarının birim sorumlularının görüşleri doğrultusunda JCI standartlarına uygun olup olmadıkları aşağıdaki bölümde incelenmiştir. 3. 2. JCI HASTA ve YAKINLARININ HAKLARINA YÖNELİK AKREDİTASYON STANDARTLARI Bu bölümde araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularına göre JCI tarafından geliştirilen Hasta ve Yakınlarının Haklarına Yönelik Akreditasyon Standartlarının uygulanma durumunu ortaya koymaya yönelik bulgular yer almaktadır. Bu standartlar, hasta haklarının belirlenmesi korunması ve teşvik edilmesi, hasta ve yakınlarının bakım sürecine dahil edilmesi, hasta ve yakınlarının hakları konusunda bilgilendirilmesi, personelin hasta hakları konusunda eğitilmesi, hasta ve yakınlarının şikayet, anlaşmazlık başvuruları, bilgilendirilmiş onay, bilimsel araştırmalar ve organ bağışı ve organ nakli gibi sekiz başlık altında incelenmiştir. 3. 2. 1. Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesi Hasta haklarının belirlenmesi, korunması, teşvik edilmesi gibi konularda hastane yöneticilerinin sorumluluklarına ilişkin 17 adet standardın uygulanma durumu incelenmiş olup elde edilen bulgular ve ilgili yorumlar aşağıda sunulmuştur. 104 Tablo- 16. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesi İle İlgili Standartların Uygulanma Durumu Standartlar 1- Hastanemiz yöneticileri, hasta ve yakınlarının haklarını korumak ve geliştirmek için yasalar ve düzenlemelerde belirtildiği şekilde hizmet vermektedir. 2. Hastanemiz yöneticileri, hizmet verdikleri hasta ve yakınlarının haklarını korumak ve geliştirmek ile ilgili sorumluluklarını bilmektedir. 3. Hastanemiz yönetimi, hasta ve yakınlarının dini (manevi) taleplerini karşılamaya yönelik düzenlemeler için gerekli altyapı ve diğer destekleri sağlamaktadır. 4. Hastanemizde, hastaların muayene, girişimsel işlemler ve tüm tıbbi tedavilerde mahremiyet gereksinimleri karşılamaya ve korumaya yönelik alt yapı ve düzenlemeler sağlanmaktadır. 5.Hastanemize başvuran hastaların mahremiyet gereksinimine tüm muayenelerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir. 6. Hastanemize başvuran hastaların mahremiyet gereksinimine tüm girişimsel işlemlerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir. 7. Hastanemize başvuran hastaların mahremiyet gereksinimine tüm tıbbi tedavilerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir. 8. Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı koruyan düzenlemeler politika ve prosedürlerle tanımlanmıştır. 9. Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan politika ve prosedürler bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamıştır. 10. Hastanemiz personeli bu grupları koruma sürecindeki görevi ve sorumlulukları konusunda eğitilip bilgilendirilmiştir. 11. Hastanemizin korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili tanımlanmış bir politikası ve süreci vardır. 12. Hastanemizde korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastaların tedavileri tanımlanmış politika ve prosedürlere göre yapılmaktadır. 13. Hastaların tıbbi kayıtları özel ve mahremdir. Hastanemizde hasta bilgilerinin kaybını önlemek için gerekli politika ve prosedürler tanımlanmıştır. 14. Hastanemiz yönetimi tarafından hasta bilgilerinin kaybını önlemek ve kötüye kullanımının engellenmesi için tanımlanan politika ve prosedürlere özenle uyulması konusunda personelimiz eğitilmiştir. 15. Hastanemize başvuran hastaların tıbbi kayıtlarının mahremiyet gereksinimine tüm muayenelerde, tıbbi müdahalelerde ve diğer tüm işlemlerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir. 16. Hastanemiz yönetimi, hastaların kişisel eşya ve mallarıyla ilgili sorumluluk düzeyini belirleyerek bu konuda bir politika ve prosedür tanımlamıştır. 17. Hastanemizde hasta ve yakınları, kişisel eşyalarının korunması konusunda hastane yönetiminin sorumluluk düzeyi ve izlenmesi gerekli prosedür hakkında bilgilendirilmektedir. Tamamen Kısmen Uygulanmamakta Uyulanmakta Uygulanmakta S % S Yanıtsız % S % S % 426 77.2 117 21.8 5 0.9 4 0.1 445 80.6 95 17.2 7 1.3 5 0.9 423 76.6 103 18.7 19 3.4 7 1.3 461 83.5 80 14.5 5 0.9 6 1.1 421 76.3 119 21.6 7 1.3 5 0.9 432 78.3 109 19.7 6 1.1 5 0.9 434 78.6 105 19.0 8 1.4 5 0.9 336 60.9 161 29.2 46 8.3 9 1.6 354 64.1 140 25.4 49 8.9 9 1.6 366 66.3 143 25.9 34 6.2 9 1.6 309 56.0 177 32.1 58 10.5 8 1.4 341 61.8 160 29.0 42 7.6 9 1.6 453 82.1 81 14.7 14 2.5 4 0.7 420 76.1 112 20.3 15 2.7 5 0.9 443 80.3 99 17.9 7 1.3 3 0.5 339 61.4 153 27.7 55 10.0 5 0.9 329 59.6 154 27.9 64 11.6 8 0.9 105 Araştırma kapsamındaki hastanelerin hasta hakları birim sorumlularına göre, tabloda birinci sırada yer alan “Hastanemiz yöneticileri, hasta ve yakınlarının haklarını korumak ve geliştirmek için yasalar ve düzenlemelerde belirtildiği şekilde hizmet vermektedir” standardı, % 77.2 oranında tamamen, % 21.8 oranında ise kısmen uygulandığı ve % 0.9 oranında ise uygulanmadığı saptanmıştır. Bu doğrultuda, Sağlık Bakanlığı hastanelerinin hemen hemen tamamında hastane yöneticileri hasta ve yakınlarının haklarını korumak ve geliştirmek için yasalar ve düzenlemelerde belirtildiği şekilde hasta ve yakınlarına hizmet vermektedir. Saptanan bu bulgu, hasta hakları birim sorumlularının görüşleri ile ortaya konulmuştur. Bu standardın bu kadar yüksek bir oranda uygulanması zaten yasal bir zorunluluk ve gerekliliktir. Aksi bir durum, hastane yöneticilerine bazı hukuki ve idari sorumluluklar ve yaptırımlar yükler. Tabloda ikinci sırada yer alan “Hastanemiz yöneticileri, hizmet verdikleri hasta ve yakınlarının haklarını korumak ve geliştirmek ile ilgili sorumluluklarını bilmektedir” standardı, hastanelerin % 80.6’sında tamamen, % 17.2’sinde kısmen uygulanmakta ve % 1.3’ünde ise uygulanmamaktadır. Buna göre hastane yöneticilerinin yaklaşık tamamı hasta ve yakınlarının haklarını korumak ve geliştirmek ile ilgili sorumluluklarının farkındadır. Bu oranın yüksek çıkması son derece doğaldır. Çünkü hastane yöneticleri, hizmet verdikleri hasta ve yakınlarının mevzuatta tanımlanan haklarının farkında olarak ve bu hakların korunması ve geliştirilmesi doğrultusunda hizmet vermek zorundadır. Tabloda üçüncü sırada yer alan “Hastanemiz yönetimi, hasta ve yakınlarının dini (manevi) taleplerini karşılamaya yönelik düzenlemeler için gerekli altyapı ve diğer destekleri sağlamaktadır” standardı, hasta hakları birim sorumlularına göre hastanelerin % 83.2’sinde tamamen, % 13.6’sında kısmen uygulandığı ve % 2.2’sinde ise hiç uygulanmadığı saptanmıştır. Kaçar (2008: 38) hasta hakları ile ilgili yaptığı çalışmada, hastaların % 34.6’sı hastanede yattıkları süre zarfında dini vecibelerini yerine getirebildiği, % 18.2’si kısmen yerine getirebildiği ve % 47:2’si ise yerine getiremediğini ortaya koymuştur. Bu da 106 hasta ve yakınlarının dini vecibelerini karşılamaya yönelik bir düzenlemenin yetersiz düzeyde olduğunu göstermektedir. Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde bu konu ile ilgili altyapı düzenlemesi mescit ile sınırlı olduğu bilinmektedir. JCI’ın belgelendirdiği bir hastanede, bir hasta, ruhani destek istediğinde mensubu olduğu dini yetkiliyi çağırabilmekte, kutsal kitabından bölümler okunabilmektedir. Ülkemiz koşullarında ise bu tip çalışmaların istismar edilmesi, ayrıca dini destek amaçlı olarak hastanın yanında din görevlisinin bulunması hem hasta hem de yanında bulunan diğer hasta ve yakınlarını tedirgin de edebilmektedir. Bu oranın yüksek çıkmasında hasta hakları birim sorumlularının bu standardı algılama düzeyleri ve bakış açılarının da etkili olduğu söylenebilir. Tabloda dördüncü sırada yer alan “Hastanemizde, hastaların muayene, girişimsel işlemler ve tüm tıbbi tedavilerde mahremiyet gereksinimleri karşılamaya ve korumaya yönelik alt yapı ve düzenlemeler sağlanmaktadır” standardı, araştırma kapsamındaki hastanelerin % 83.5’inde tamamen uygulanmakta, % 13.6’sında kısmen uygulanmakta ve % 0.9’unda oranında ise uygulanmamaktadır. Yani hastanelerin yaklaşık tamamında hastaların muayene, girişimsel işlemler ve tüm tıbbi tedavilerde mahremiyet gereksinimleri karşılamaya ve korumaya yönelik alt yapı ve düzenlemelerin sağlandığı belirlenmiştir. Hastaların muayene, girişimsel işlemler ve bütün tıbbi tedavilerde mahremiyet gereksinimlerinin sağlamasının temeli bunun için gerekli alt yapı ve düzenlemelerin sağlanmasıdır. Bu altyapı ve düzünlemeler sağlanmadan hastaların mahremiyetlerinin korunması sözkonusu olamaz. Bu nedenle, bu standardın yüksek düzeyde uygulanıyor olması olumlu bir katkıdır. Kaçar (2008: 38)’ın yaptığı araştırmaya göre, hastaların % 74.6’sı muayene ve tedavileri için düzenlenen ortamda mahremiyetlerinin korunduğunu ortaya koymuştur. Araştırmanın bu sonucu, Kaçar’ın elde ettiği sonuçlara benzerlik göstermektedir. Tabloda beş, altı ve yedinci sırada yer alan “Hastanemize başvuran hastaların mahremiyet gereksinimine tüm muayenelerde, girişimsel işelmerde ve tıbbi tedavilerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir” standardları, hastanelerin 107 yaklaşık tamamında uygulandığı saptanmıştır. Her türlü tıbbi müdahale, hastanın mahremiyetine saygı gösterilmek suretiyle gerçekleştirilir. Hastanenin, verilen bakımın, hastanın mahremiyet gereksinimlerine saygılı bir şekilde düzenlenmesini içeren bir politika ve yöntemi olmalıdır. Bu politika ve yöntem, hastanın mahremiyet gereksiniminin tüm muayenelerde, işlemlerde ve tedavilerde saygı gösterilmesini, personelin hastanın mahremiyet ihtiyaçlarını öğrenmesini ve saygı göstermesini içermelidir. Mahremiyet, hastanın bedensel alanı, tıbbi kayıtları ve şahsi bilgi ve sırlarını içermektedir. Hastanın başvurusu, tetkikleri, yatış işlemleri, hasta kayıtlarının tutulması sırasında ve saklanması konusunda yatış sekreterlerin, arşiv görevlilerinin, hekimlerin ve diğer sağlık personelinin uymakla yükümlü bulundukları gizlilik ilkesine titizlik ve özen içinde riayet etmeleri gerekir. Özellikle, hastaların ilk muayene işlemlerinde mahremiyetin sağlanması çok önemlidir. Bu aşamada, hasta ve yakınları muayene işlemlerinde mahremiyetlerinin sağlanması ölçüsünde hastaneye ve muayene işlemi yapan hekime güven duyar. Tabloda sekizinci sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı koruyan düzenlemeler politika ve prosedürlerle tanımlanmıştır” standardı, hastanelerin % 60.9’unda tamamen, % 29.2’sinde kısmen uygulanmakta ve % 8.3’ünde ise hiç uygulanmamaktadır. Buna göre, hastanelerin çoğunluğunda bu standard uygulanmakla birilikte önemli bir bölümünde bu konu ile ilgili proderün tanımlanmadığı görülmektedir. Hasta güvenliği kavramı kapsamında, hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak, hastaları tedavi ederken hastaneden veya çalışan personelden kaynaklanan nedenlere bağlı olarak hastaları korumak, hastane yönetiminin en önemli görevlerindendir. Çünkü hastalar en fazla hastalık döneminde güvenlik ihtiyacı duyarlar. Bu dönemde güvenliklerinin sağlanması tedavilerinin etkinliğini arttırıcı bir etkiye sahiptir. Tabloda dokuzuncu sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan politika ve prosedürler bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamıştır” standardı, hasta hakları birim sorumlularına göre, hastanelerin % 64.1’inde tamamen, % 25.4’ünde kısmen uygulandığı ve 108 % 8.9’unda ise hiç uygulanmadığı saptanmıştır. Hasta ve yakınlarının güvenliğinin sağlanması çok önemlidir. Ancak burada özellikle hassas durumdaki özel nüfus grupları olarak tanımladığımız bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan hastaların korunması süreci daha önceliklidir. Bu hastalar, daha özenli bir bakım ve tedavi ihtiyacına muhtaçtır. Bu hastalar çok hassas, kırılgan olmaları nedeniyle daha fazla yardıma gereksinim duyar. Hastanede yatan hastalar, bazen sağlık personelinden, bazen yatan diğer hastalardan veya dışarıdan gelen kötü niyetli kişiler vb. durumlarda fiziksel saldırıya maruz kalabilmektedir. Hastaların korunmasız ve çaresiz oldukları düşünüldüğünde konun ne denli önemli olduğu görülmektedir. Bu doğrultuda, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin hasta hakları birim sorumlularına göre, hastanelerin büyük çoğunluğunda özel nüfus grupları olarak tanımladığımız bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamışlardır. Tabloda onuncu sırada yer alan “Hastanemiz personeli bu grupları koruma sürecindeki görevi ve sorumlulukları konusunda eğitilip bilgilendirilmiştir” standardı, hastanelerin % 66.3’ünde tamamen, % 25.9’unda kısmen uygulandığı ve % 6.2’sinde ise ugulanmadığı belirlenmiştir. Bu bulguya göre, bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlayan hastanelerin büyük çoğunluğunda hastane personeli bu grupları koruma sürecindeki görevleri ve sorumlulukları hakkında eğitilip bilgilendirilmiştir. Hastane personelinin bu öncelikli grupları tanıması ve bu doğrultuda görev ve sorumluluklarının farkında olarak davranması çok önemlidir. Tabloda onbirinci sırada yer alan ve hastanelerde özellikle sosyal hizmet mesleğinin doğrudan bir uygulaması olan “Hastanemizin korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili tanımlanmış bir politikası ve süreci vardır” standardının % 56 oranında tamamen, % 32.1 oranında kısmen uygulandığı ve % 10.5 oranında ise hiç uygulanmadığı saptanmıştır. Saptanan bu bu bulgu, hasta haklarının belirlenmesi, korunması ve teşvik edilmesi standartları arasında en düşük düzeyde uygulanan standart olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu duruma göre, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin önemli bir bölümünde korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal 109 güvencesi olmayan hastalarla ilgili bir politika ve prosedürün hiç tanımlanmadığını söyleyebiliriz. Saptanan bu bulgu, sosyal hizmet mesleğinin hastanelerdeki uygulamasına ilişkin bir durumu da ortaya koymaktadır. Çünkü bu standart, doğrudan sosyal hizmet uzmanlarının hastalerde uygulamaları gereken en önemli tıbbi sosyal hizmet uygulamasıdır. Hasta hakları birim sorumlularının önemli bir kısmı (% 15.2)’nın sosyal hizmet uzmanı olduğun Tablo 12’de görülmektedir. Tıbbi sosyal hizmet mesleğinin odağı, sağlık hizmetlerinden faydalanan tüm hasta ve yakınlarının karşılaştıkları her türlü psiko-sosyal, ekonomik ve ailevi sorunlarının çözümünde kendilerine yardımcı olmak ve gerekli psiko-sosyal desteği sağlamaktır. Ancak özellikle özel nüfus grupları olarak tanımladığımız korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalar, daha önceliklidirler. Çünkü bu durumdaki hastaların tıbbi tedavilerinin yapılmasının sağlanması öncelikli bir durum arzetmektedir. Müracaatçıların (hasta ve yakınlarının) ihtiyaç duydukları toplumsal kaynakların bulunması ve bu kaynakların müracaatçı sisteminin yararına kullanılması son derece önemlidir. Saptanan bu bulguya göre, sağlık alanında çalışan sosyal hizmet uzmanının sayısının da yetersizliğini ortaya koymaya yönelik bir bulgu olarak da karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili bir politika ve prosedürün tanımlanmaması bir hasta hakkı ihlali anlamına gelebileceği düşünülmektedir. Tabloda onikinci sırada yer alan “Hastanemizde korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastaların tedavileri tanımlanmış politika ve prosedürlere göre yapılmaktadır” standardı, araştıma kapsamındaki hastanelerin % 61.8’inde tamamen, % 29’unda kısmen uygulandığı ve % 7.6’ında ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Saptanan bu bulgu doğrultusunda hastanelerin çoğunluğunda korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastaların tedavileri tanımlanan politika ve prosedürler doğrultusunda yapılmaktadır. Bu durumdaki hastaların tedavilerin yapılmasını sağlamaya yönelik tanımlanan prosedürde, bu hastaların tespit edilmesi durumunda tedavinin başlangıcından sonuna kadar ki süreçte ilgili kişiler bu hastaları, ne zaman, kime ve hangi birime iletecekleri ve hazırlanması gerekli evrak ve diğer raporların neler olduğunun belirlenmesi gerekir. Terkedilmiş, sosyal güvencesi olmayan ve kimsesiz hastaların tedavilerinin yapılmasını sağlamak 110 hastanelerde çalışan sosyal hizmet uzmanlarının birincil görevidir. Sosyal hizmet uzmanları, bu durumdaki müracaatçıların (hastaların) faydalanabileceği ilgili toplum kaynaklarını ve destek sistemleri araştırarak bu kaynakları müracaatçıların yararına harekete geçirerek kullanır. Bu konudaki mevzuatın bilinmesi önemlidir. Örneğin, sosyal güvencesi olmayan hastalar için yeşil kart çıkarılmasını sağlamak, terkedilmiş veya kimsesi olmayan hastaların tedavi sonrası dönemde ilgili bir sosyal hizmet kuruluşuna yerleştirmek gibi faaliyetler buna örnek gösterilebilir. Tabloda onüçüncü sırada yer alan “Hastaların tıbbi kayıtları özel ve mahremdir. Hastanemizde hasta bilgilerinin kaybını önlemek için gerekli politika ve prosedürler tanımlanmıştır” standardı, hastanelerin % 82.1’inde tamamen, % 14.7’inde kısmen uygulandığı ve % 2.5’inde ise tanımlanmadığı saptanmıştır. Hastaların tıbbi kayıtlarının kaybını önlemek için gerekli olan hastane politika ve prosedürlerin hastanelerin tamamına yakınında tanımlandığı belirlenmiştir. Buna göre Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde hastaların tıbbi kayıtlarının kaybını önlemeye yönelik düzenlemelerin yapıldığı görülmektedir. Hastaların tıbbi kayıtlarının kaybı halinde daha sonraki süreçlerde aynı işlemlerin tekrarlanmasına ekonomik yönden hasta veya sosyal güvenlik kurumunu zarara uğratabileceği gibi hastada da anksiyeteye neden olabilecek bir durumdur. Bu nedenle hastaların tıbbi kayıtlarının korunması çok önem arzetmektedir. Sağlık Bakanlığı tarafından 2008 yılında yapılan “Kamu Hastanelerinde Bilgi Güvenliği ve Mahremiyet Araştırması”’na göre 900 hastanenin % 69.31’inde bilgi güvenliği politikasının olduğu ve % 30.69’unun da bilgi güvenliği politikasının olmadığı saptanmıştır. Aynı araştırmaya katılan hastanelerin, hasta bilgilerinin yangın, sel, elektronik arıza vb. nedenlere bağlı olarak kaybını önlemek ve bilgi güvenliğini sağlamak için verilerin düzenli olarak yedeklenmenin yapıldığı hastane oranı % 97.18’dir (Berber, v.d. 2009: 325-326). Bu araştırmada elde edilen sonuçlar, Sağlık Bakanlığı’nın yapmış olduğu araştırma sonuçlarıyla paralellik göstermektedir. Yani, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin çoğunluğunda bilgi güvenliği politikası ve prosedürün tanımlandığını söylemek mümkündür. Aynı zamanda yasal bir zorunluluk olması nedeniyle orannın yüksek düzeyde çıktığı düşünülmektedir. 111 Tabloda ondördüncü sırada yer alan “Hastanemiz yönetimi tarafından hasta bilgilerinin kaybını önlemek ve kötüye kullanımının engellenmesi için tanımlanan politika ve prosedürlere özenle uyulması konusunda personelimiz eğitilmiştir” standardı, hastanelerin % 76.1’inde tamamen, % 20.3’ünde kısmen uygulandığı ve % 2.7’sinde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Buna göre, hastanelerin yaklaşık tamamında, hastaların tıbbi bilgilerinin kaybını önlemek ve kötüye kullanımını engellemek için tanımlanan politika ve prosedürlerle ilgili olarak personeli eğitilmiştir. Hasta yakınları, diğer hastalar ve sağlık personeli tarfından hasta bilgilerinin kaybedilebilir veya kötü amaçlarla kullanılabilir. Bu durum, hastanın sosyal statüsünü, işini, yakınlarını kaybetmesine veya depresyona girmesine neden olabilecek kadar önemlidir. Hastanın tıbbi kayıtları, mahremdir ve gizliliğinin korunması gereken en temel kişilik haklarının başında gelir. Hastane personelinin bu konuda eğitilerek sorumluluğunun farkında olması ve bu doğrultuda davranması sağlanmalıdır. Ayrıca, hasta bilgilerinin kaybı veya kötü amaçlarla kullanılması aynı zamanda suçtur ve hastane idaresine de sorumluluk yükleyen bir durumdur. Tabloda onbeşinci sırada yer alan “Hastanemize başvuran hastaların tıbbi kayıtlarının mahremiyet gereksinimine tüm muayenelerde, tıbbi müdahalelerde ve diğer tüm işlemlerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir” standardı, hastanelerin % 80.3’ünde tamamen, % 17.9’unda kısmen uygulanmakta ve % 1.3’ünde ise uygulanmamaktadır. Hastaların tıbbi kayıtları, tedavi sürecinin her aşamasında korunması ve mahremiyetinin sağlanması gereklidir. Özellikle, sağlık personeli bu konuda çok hassas davranmalıdır. Bu aşamalarda daha çok sağlık personelinin özenli ve dikkatli davranması gerekir. Hasta kayıtlarının oluorta yerlerde, hemşire desklerinde, hastanın başında ve diğer ortalıklarda bulundurulmamalıdır. Uygun bir yerde korunmalı ve gerektiğinde yerinden çıkarılıp incelenmelidir. Aynı şekilde elektronik kayıtlarında korunması için herkesin bu kayıtlara ulaşması engellenmeli ve sadece yetki verilen ilgili kişilerin erişimine açılmaldır. Bu araştırma bulguları doğrultusunda araştırma kapsamındaki hastanelerin büyük çoğunluğunda hastane personelinin hastaların tıbbi kayıtlarının korunması için tüm işlemlerde maksimum düzeyde özen gösterdikleri görülmektedir. Bu da hasta bilgilerinin korunduğunu ortaya koyan önemli bir bulgudur. 112 Tabloda onaltıncı sırada yer alan “Hastanemiz yönetimi, hastaların kişisel eşya ve mallarıyla ilgili sorumluluk düzeyini belirleyerek bu konuda bir politika ve prosedür tanımlamıştır” standardı, hastanelerin % 80.3’ünde tamamen, % 17.9’unda kısmen uygulanmakta, % 1.3’ünde ise hiç uygulanmamaktadır. Hasta ve yakınları, hastaneye başvururken gerek isteyerek ve gerekse istemeyerek zaman zaman yanlarında değerli eşya ve mallarını alabilmektedir. Hastane idaresi, böyle durumlar için, hastaların getirdikleri kişisel eşya ve malları ile ilgili sorumluluk düzeyini ortaya koyan bir politika ve prosedür tanımlamalıdır. Bu prosedürde, hastane idaresinin hangi kişisel eşya veya malları kabul edip hangilerini kabul etmediğini ortaya koymalıdır. Örneğin, acil servise yaralı olarak getirilen bir hastanın üzerinde çok miktarda para olması halinde bu paraları hastane idaresi mi teslim alacak ya da görevli polis memuruna mı teslim edileceğinin açıkça ortaya konulması gerekir. Ayrıca hastane içerisinde de hastaların paralarının ve değerli eşyalarının çalınmasını engellemeye yönelik düzenlemelerin de yapılması gerekir. Hırsızlık, gasp ve çalınmalara karşı hastane idaresi sorumluluk düzeyini ortaya koymalıdır. Çünkü hastanenin tüm alanlarında gerekli korunma önlemleri sağlanmalıdır. Araştırma kapsamındaki hastanelerin büyük çoğunluğunda, hastaların kişisel eşya ve mallarıyla ilgili sorumluluk düzeyini ortaya koyan bir politika ve prosedür tanımlanmıştır. Tabloda onyedinci sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınları, kişisel eşyalarının korunması konusunda hastane yönetiminin sorumluluk düzeyi ve izlenmesi gerekli prosedür hakkında bilgilendirilmektedir” standardı, araştırma kapsamındaki hastanelerin % 59.6’sında tamamen, % 27.9’unda kısmen uygulandığı ve % 11.6’sında ise uygulanmadığı saptanmıştır. Tabloda onaltıncı sırada yer alan standarda göre, hastanelerin büyük çoğunluğunda hasta ve yakınlarının kişisel eşya ve mallarının korunması ile ilgili olarak hastanenin sorumluluk düzeyini ortaya koyan bir politika ve prosedürün tanımlandığı belirlenmiştir. Ancak tanımlanan bu politika ve prosedürler ile ilgili olarak hasta ve yakınlarının önemli bir bölümü (% 11.6)’nün bilgilendirilmediği görülmektedir. Hastane personelini bu konularda eğitmek daha kolaydır. Ancak buna karşın hasta ve yakınlarını eğitmek çoğu zaman zor ve mümkün olmamaktadır. Çünkü, bazen hastanın bilincinin kapalı olması, mental kapasitesinin yeterli olmaması, eğitim ve algılama düzeyinin düşük olması ve hasta sirkülasyonun 113 yoğun olması gibi nedenlerden dolayı, hasta ve yakınlarının yeterince bilgilendirilmediği durumlar olabilmektedir. Ancak, hasta ve yakınları, bilgilenme gereksinimi duydukları zaman bu gereksinimleri tam olarak karşılanmalıdır. Ayrıca doğrudan sosyal hizmet mesleğinin uygulaması kapsamında yer alan bazı standartların, hasta hakları birim sorumlularının meslek gruplarına göre uygulanma durumuna ilişkin bulgular aşağıda verilmiştir. Tablo- 17. Meslek Dağılımına Göre “Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan politika ve prosedürler bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamıştır” Standardının Uygulanma Durumu Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan politika ve prosedürler bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamıştır Standart Standardın Uygulanma Durumu Tamamen Uygulanmakta Kısmen Uygulanmakta Uygulanmamakta S % S % S % Hemşire 182 65.7 65 23.5 30 10.8 Sosyal hizmet uzmanı 71.4 54.8 19 22.6 5 6.0 Sağlık memuru 60 34 23 37.1 5 8.1 Psikolog 27 75.0 7 19.4 2 5.6 Ebe 17 70.8 5 20.8 2 8.3 Diğer* 34 56.7 21 35.0 5 8.3 354 65.2 140 25.8 49 9.0 Meslekler Toplam * Diğer (Doktor, memur, müdür, şef, tıbbi sekreter, eczacı gibi personel) Ki Kare = 12.064 p>0.005 Tablo 17’de hasta hakları birim sorumlularının unvanlarına göre “Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan politika ve prosedürler bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamıştır” standardının uygulanma durumu karşılaştırılmıştır. Sosyal hizmet uzmanlarının % 71.4’üne göre, bu standart tamamen, % 22.6’sına göre kısmen uygulanmakta ve % 6’sına göre ise hiç uygulanmamaktadır. Araştırmaya katılan sosyal hizmet uzmanlarının büyük çoğunluğuna göre, hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için 114 tanımlanan politika ve prosedürler, bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamıştır. Ayrıca, hasta hakları birim sorumlularının unvanlarına göre bu standardın uygulanma durumu arasında yapılan ki-kare testinde anlamlı bir ilişki olmadığı saptanmıştır. Tablo- 18. Meslek Dağılımına göre “Hastanemizin korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili tanımlanmış bir politikası ve süreci vardır” standardının Uygulanma Durumu Hastanemizin korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili tanımlanmış bir politikası ve süreci vardır. Standart Standardın Uygulanma Durumu Tamamen Uygulanmakta Kısmen Uygulanmakta Uygulanmamakta S % S % S % Hemşire 154 55.6 88 31.8 35 12.6 Sosyal hizmet uzmanı 54 64.3 22 26.2 8 9.5 Sağlık memuru 32 51.6 28 45.2 2 3.2 Psikolog 15 41.7 21 58.3 Ebe 15 62.5 20 20.8 4 16.7 Diğer * 39 63.9 13 21.3 9 14.8 309 56.8 177 32.5 58 10.7 Meslekler Toplam * Diğer (Doktor, memur, müdür, şef, tıbbi sekreter, eczacı gibi personel) Ki Kare = 28.129 p<0.005 Tablo 18’de hasta hakları birim sorumlularının meslek dağılımına göre “Hastanemizin korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili tanımlanmış bir politikası ve süreci vardır” standardının uygulanma durumu verilmiştir. Sosyal hizmet uzmanlarının % 64.3’ü çalıştıkları hastanelerin korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili tanımlanmış bir politikası ve süreci olduğu ifade etmiştir. Bu standard, sosyal hizmet uzmanlarına göre en yüksek düzeyde uygulandığı görülmektedir. Ayrıca, meslek dağılmı ile bu standardın uygulanma durumu arasında yapılan ki-kare testi (p< 0.005) ile anlamlı bir ilişki olduğu belirlenmiştir. 115 Tablo- 19. Meslek Dağılımına göre “Hastanemizde korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastaların tedavileri tanımlanmış politika ve prosedürlere göre yapılmaktadır.” Standardının Uygulanma Durumu Hastanemizde korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastaların tedavileri tanımlanmış politika ve prosedürlere göre yapılmaktadır. Standart Standardın Uygulanma Durumu Tamamen Uygulanmakta Kısmen Uygulanmakta Uygulanmamakta S % S % S % 168 60.6 85 30.7 24 8.7 Sosyal hizmet uzmanı 60 72.3 16 19.3 7 8.4 Sağlık memuru 39 62.9 21 33.9 2 3.2 Psikolog 21 58.3 15 41.7 - - Ebe 15 62.5 7 29.2 2 8.3 Diğer * 38 62.3 16 26.2 7 11.5 341 62.8 160 29.5 42 7.7 Meslekler Hemşire Toplam * Diğer (Doktor, memur, müdür, şef, tıbbi sekreter, eczacı gibi personel) Ki Kare = 12.911 p>0.005 Hasta hakları birim sorumlularının meslek dağılımları ile “Hastanemizde korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz tanımlanmış politika ve sosyal ve güvencesi prosedürlere olmayan göre hastaların tedavileri yapılmaktadır” standardı karşılaştırıldığında, sosyal hizmet uzmanlarına göre bu standart en yüksek düzeyde uygulanmaktadır. Ayrıca, tüm meslek gruplarınnın çoğunluğuna göre korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastaların tedavileri tanımlanmış politika ve prosedürlere göre yapılmaktadır. Meslek dağılımına göre bu standardın uygulanma durumu bakımından anlamlı bir ilişki olmadığı saptanmıştır (p>0.005). 3. 2. 2. Hasta ve Yakınlarının Bakım ve Tedavileri Hakkında Bilgilendirilmesi ve Bakım Sürecine Dahil Edilmesi Bu bölümde hasta ve yakınlarının bakım ve tedavileri konusunda bilgilendirilmesi ve bakım sürecine dahil edilmesine ilişkin 11 standardın uygulanma durumu incelenmiştir. 116 Tablo- 20. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Bakım ve Tedavileri Hakkında Bilgilendirilmesi ve Bakım Sürecine Dahil Edilmesi ile İlgili Standartların Uygulanma Durumu Standartlar 1. Hastanemizde hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılımını destekleyen ve bakım konusunda katılımın nasıl ve hangi düzeye kadar sağlanacağı politika ve prosedür ile tanımlanmıştır. 2. Hasta bakımında yer alan görevli tüm personel, kurumumuzun hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılım hakları konusunda tanımlanmış politikası ve prosedürleri ile ilgili olarak eğitilmiştir. 3. Hastanemizde hasta ve yakınları, tıbbi durumları ile ilgili olarak nasıl ve ne zaman bilgilendirilecekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir. 4. Hastaların bakımında yer alan ilgili sağlık personeli tarafından hasta ve yakınları tedaviyi reddetme ya da bırakma hakları konusunda bilgilendirilmektedir. 5. Hastanemizde, hasta ve yakınları diledikleri dereceye kadar bakım ile ilgili kararlara katılabilmektedir. 6. Hastanemizde, hasta ve yakınları kararlarının doğuracağı sonuçlar ve sorumlulukları konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir. 7. Hastanemizde, hasta ve yakınları diğer bakım ve tedavi seçenekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir. 8. Hastanemizde hastaların bakımında yer alan ilgili sağlık personeli hasta ve yakınlarının tedavi süreci ile ilgili aldıkları kararlara saygı göstermektedir. 9. Hastanemiz, yönetiminin yaşam desteği hizmetlerini durdurma ya da yaşamı idame ettirici tedavileri sonlandırma konusundaki pozisyonunu, politika ve prosedür ile belirleyerek, bunu ilgililere duyurmuştur. 10. Hastanemiz yönetiminin yaşam desteği hizmetlerini durdurmada ya da yaşamı idame ettirici tedavileri sonlandırma konusundaki pozisyonu, toplumun dinsel, kültürel kabullerine, yasal normlara ve gereksinimlere uygundur. 11. Hastanemizin sağlık çalışanları, terminal dönemde (ölmekte) olan hastaların doğal gereksinimlerinin farkında olarak bunlara saygılı bir hizmet sunmaktadır. Tamamen Kısmen Uygulanmamakta Uygulanmakta Uygulanmakta S % S Yanıtsız % S % S % 318 57.6 172 31.2 50 9.1 12 2.2 343 62.1 153 27.7 44 8.0 12 2.2 418 75.7 117 21.2 13 2.4 4 0.4 442 80.1 96 17.4 9 1.6 5 0.9 369 66.8 162 29.3 17 3.1 4 0.7 440 79.7 100 18.1 7 1.3 5 0.9 442 76.4 112 20.3 11 2.0 7 1.3 463 83.9 73 13.2 8 1.4 8 1.4 219 39.7 94 17.0 202 36.6 37 6.7 265 48.0 80 14.5 172 31.2 35 6.3 403 73.0 65 11.8 63 11.4 21 3.8 117 Tablo 20’de birinci sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılımını destekleyen ve bakım konusunda katılımın nasıl ve hangi düzeye kadar sağlanacağı politika ve prosedür ile tanımlanmıştır” standardı, hasta hakları birim sorumlularına göre, hastanelerin % 57.6’sında tamamen, % 31.2’sinde kısmen uygulandığı ve % 9.1’inde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Hastane yönetimi, hasta ve yakınlarının bakım sürecinin her aşamasına katılmaları için ilgili politika ve prosedürler geliştirerek ve bunu uygulayarak desteklemelidir (Özlü, 2005: 122-141). Bu politika ve yöntem, hasta ve yakınları, bakım kararları konusunda sahip oldukları hakları, bu kararların potansiyel sonuçları ve bu gibi kararlarla ilgili sorumlulukları konusunda bilgilendirilmesini, hasta bakımından sorumlu personelin, politika ve yöntemler hakkında eğitilmesini içermelidir. Tabloda ikinci sırada yer alan “Hasta bakımında yer alan görevli tüm personel, kurumumuzun hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılım hakları konusunda tanımlanmış politikası ve prosedürleri ile ilgili olarak eğitilmiştir” standardı hastanelerin % 62.1’inde tamamen, % 27.7’sinde kısmen uygulandığı ve % 8’inde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Hastanın bakımında yer alan hastanenin tüm ilgili personeli, hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılım hakları konusunda tanımlanmış politika ve prosedür ile ilgili olarak eğitilmesi gerekir. Sağlık çalışanlarının eğitilmesi ile prosedürün detayı, bu konuda hasta ve yakınlarının yasal hak ve sorumlulukları, kendi hak ve sorumluklarının farkında olmaları sağlanmış olunur. Hastanın tedavisinde yer alan sağlık personeli, böylelikle hasta ve yakınlarının tedavi sürecindeki sınırlarının da farkına varmış olur. Bu bağlamda, araştırmaya katılan hastanelerde, hasta bakımında yer alan görevli tüm personelin, kurumun hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılım hakları konusunda tanımladığı politikası ve prosedürleri ile ilgili olarak personelin çoğunluğu eğitilmiştir. Tabloda üçüncü sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınları, tıbbi durumları ile ilgili olarak nasıl ve ne zaman bilgilendirilecekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir” standardı, araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularına göre, hastanelerin % 75.7’sinde tamamen, % 21.5’inde kısmen 118 uygulandığı ve % 2.4’de ise uygulanmadığı saptanmıştır. Buna göre hasta ve yakınları tıbbi durumları ile ilgili olarak nasıl ve zaman bilgilendirilecekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından hastanelerin büyük çoğunluğunda bilgilendirilmektedir. Hastalar, kendilerine sunulan sağlık hizmetinden yararlanırken bilgilenmeye gereksinim duyarlar. Yani, hastalar yeterince bilgilenmezlerse, hizmetlerden gerektiği gibi yararlanamazlar. Tedavi süresince hasta ve yakınları, planlanan tedavi ve bakım konusunda bilgilendirilme hakları vardır. Hasta hakların kullanılabilmesi, doğru, yeterli ve anlaşılır düzeyde bilgi edinmeye bağlıdır. Hasta ve yakınlarına hastalıkları konusunda geniş bilgi verilmelidir. Kendi alanıyla ilgili hasta ve yakınlarını bilgilendirmek her sağlık çalışanın görevidir. Yapılacak her işlemin ne olduğu, neden gerekli olduğu, süresi, komplikasyonları, riskleri, maliyeti, yapılış şekli ve ne zaman yapılacağı konusunda ilgili sağlık çalışanı hasta ve yakınlarını bilgilendirmelidir. Bu amaçla tanımlanan prosedürde hasta ve yakınlarının tıbbi durumları, uygulanacak işlem ve tedavileri ile ilgili olarak nasıl, ne zaman ve kim tarafından bilgilendirilecekleri ayrıntılı bir şekilde tanımlanmalı ve bu konuda hasta ve yakınları bilgilendirilmelidir. Şahin ve arkadaşları (2005: 137)’nın Meram Tıp Fakültesinde yaptıkları araştırmada, hasta yakınlarının hastalık hakkındaki bilgiyi % 68.2 oranında hekimden, % 3.9 oranında hemşireden, % 25.9 oranında hem hekim hem de hemşireden aldıklarını ortaya koymuştur. Aynı şekilde hasta yakınlarının % 77.9’u hekim ve hemşire tarafından yapılan bilgilendirmenin yeterli düzeyde olduğunu ve % 16.3’ü ise yetersiz olduğunu ifade etmişlerdir. Aynı araştırmada ameliyat öncesinde hasta yakınlarına ameliyat hakkında yeterli bilgi verildiğini ifade edenlerin oranı % 83.9 iken, yeterli bilgi verilmediğini ifade edenlerin oranı % 16.1 olarak saptanmıştır. Araştırmamızın bulguları, Şahin ve arkadaşları (2005)’nın yaptıkları çalışma sonuçları ile paralellik gösterdiği söylenebilir. Hasta ve yakınlarının tıbbi durumları ile ilgili olarak nasıl ve ne zaman bilgilendirilecekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmeleri hem etik hem de yasal bir gerekliliktir. Bu nedenle bu oranların yüksek çıktığını görülmektedir. Aynı şekilde Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde hasta ve yakınları ile tekrar benzer çalışmaların yapılması durumunda karşılaştırma olanağı bulunabilir. 119 Tabloda dördüncü sırada yer alan “Hastaların bakımında yer alan ilgili sağlık personeli tarafından hasta ve yakınları tedaviyi reddetme ya da bırakma hakları konusunda bilgilendirilmektedir” standardı, araştırma kapsamındaki hastanelerin hasta hakları birim sorumlularına göre, % 80.1 oranında tamamen, % 17.4 oranında kısmen uygulanmakta ve % 1.6 oranında ise uygulanmamaktadır. Her bireyin kendisi ve geleceği hakkında karar verebilme hakkı vardır. Bu bağlamda, hastalıkları ve tedavileri konusunda en son sözü söyleyecek olanlar hastalardır. Acil, yaşamsal bir tehlike olmaksızın, hasta tedaviyi reddedebilir. Ancak, yasalarda belirtilen bazı durumlarda, kişinin rızası olmaksızın muayene, tetkik ve tıbbi işlemlere tabi tutulması söz konusu olabilmektedir. Bu durumlarda hasta ve yakınlarının tedaviyi reddetme hakları yoktur. Bu bağlamda, hasta ve yakınları hangi durumlarda tedaviyi reddebilecekleri konsunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmelidir. Araştırmanın bu bulgusuna göre, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin çoğunda hasta ve yakınlarının hastaya uygulanması planlanan veya uygulanan tedavi veya işlemlerin hangi aşamalarında bunu reddedebilecekleri konusunda bilgilendirilmektedir. Aynı şekilde hastaların bu konuda bilgilendirilip bilgilendirilmediklerine ilişkin olarak hasta ve yakınları ile yapılacak çalışmalarla bu konu daha sağlık olarak ortaya konulabilir. Tabloda beşinci sırada yer alan “Hastanemizde, hasta ve yakınları diledikleri dereceye kadar bakım ile ilgili kararlara katılabilmektedir” standardı, hastanelerin % 66.8’inde tamamen, % 29.3’ünde kısmen uygulanmakta ve % 3.1’inde ise uygulanmamaktadır. Buna göre, hasta ve yakınları diledikleri dereceye kadar bakım ile ilgili kararlara hastanelerin yaklaşık tamamında katılabilabilmektedir. Bu oranın yüksek olduğu düşünülmektedir. Çünkü bunu ortaya koymak çok zordur. Bunun hasta hakları birim sorumlularının hastanedeki gözlemleri, deneyimleri, hasta ve yakınlarından elde ettikleri geri bildirimler ve kişisel kanaatleri doğrultusunda ortaya koydukları düşünülmektedir. Bunu daha sağlıklı olarak ortaya koymanın yolu, hasta ve yakınları ile çalışma yapmaktır. Bu konuda hasta ve yakınları ile yapılacak çalışmaların sonuçları konuyu daha sağlıklı olarak ortaya koyma olanağı verecektir. 120 Tabloda altıncı sırada yer alan “Hastanemizde, hasta ve yakınları kararlarının doğuracağı sonuçlar ve sorumlulukları konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir” standardı, hastanelerin % 79.7’sinde tamamen, % 18.1’inde kısmen uygulandığı ve % 1.3’ünde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Hasta ve yakınlarının kararlarının doğuracağı sonuçlar ve sorumlulukları konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmeleri önemlidir. Her hastanın kendisi ve sağlığı hakkında karar verebilme hakkı vardır ve bu konudaki kararlarının doğuracağı sonuçlar ve sorumluluklar kendilerine aittir. Bu bağlamda, hastalıkları ve tedavileri konusunda kendi hakkında karar verme (self-determitation) hakkı ve en son söz hastanındır. Tabloda yedinci sırada yer alan “Hastanemizde, hasta ve yakınları diğer bakım ve tedavi seçenekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir” standardı, hastanelerin % 76.4’ünde tamamen, % 20.3’ünde kısmen uygulanmakta ve % 2’isnde ise uygulanmamaktadır. Bu bulguya göre, hasta ve yakınları, diğer bakım ve tedavi seçenekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından hastanelerin yaklaşık tamamında bilgilendirilmektedir. Hastaya varsa başka tedavi seçeneklerinin sunulması, hastanın kendi kararını verme şansını sağlamak demektir. Ancak bazı durumlarda tedavi seçenekleri, hasta ve yakınlarının kafasının karışmasına veya kararsız kalmalarına da neden olabilmektedir. Böyle durumlarda kararın hasta ve yakınları ve hekimin birlikte konuyu tartışarak hasta lehine en uygun olan seçeneğin tercih edilmesi sağlanmalıdır. Tabloda sekizinci sırada yer alan “Hastanemizde hastaların bakımında yer alan ilgili sağlık personeli hasta ve yakınlarının tedavi süreci ile ilgili aldıkları kararlara saygı göstermektedir” standardı, hastanelerin % 83.9’unda tamamen, % 13.2’sinde kısmen uygulandığı ve % 1.4’ünde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Hasta ve yakınlarının hastaya uygulanması planlanan veya uygulanan tedavi veya işlemin, yararları, komplikasyonları, alternatifleri ve riskleri konusunda bilgilendirmeleri yeterli değildir. Bu konuda hasta ve yakınlarının almış olduğu karara saygı göstermeleri en önemli husustur. Çünkü ilgili sağlık personeli, hasta ve yakınlarının almış oldukları kararlara saygı göstermezse, kendi bildiği yöntemi uygulamaya çalışırsa o zaman hasta ve yakınlarını bilgilendirmenin anlamı yoktur. Sağlık personelinin, hasta ve yakınlarının almış oldukları kararlara saygı gösterdiğini ortaya koymak için daha detaylı 121 araştırmalara gerek vardır. Bu konuyu, hasta hakları birim sorumlularının görüşleri doğrultusunda ortaya koymak tek başına yetersiz kalmaktadır. Tabloda dokuzuncu sırada yer alan “Hastanemiz, yönetiminin yaşam desteği hizmetlerini durdurma ya da yaşamı idame ettirici tedavileri sonlandırma konusundaki pozisyonunu, politika ve prosedür ile belirleyerek, bunu ilgililere duyurmuştur” standardı, hastanelerin % 39.7’sinde tamamen, % 17’sinde kısmen uygulandığı ve % 36.6’sında ise uygulanmadığı saptanan en önemli bulgulardandır. Bu bulgu, en az düzeyde uygulanan standart olarak karşımıza çıkmaktadır. Hastanelerin tamamında bu konuda prosedürün tanımlanması yasal bir zorunluluktur. Bu nedenle bu standardın hastanelerin tümünde uygulanması gerekmektedir. Böyle bir kararı hasta ve yakınlarına duyurmak, hasta ve yakınlarının stres ve anksiyete yaşamalarına neden olabilir. Böyle bir durum ortaya çıktığında, konu ilgili taraflara duyurulmalıdır. Ancak, bu standardın bu kadar düşük düzeyde uygulanmasının nedeni, hasta hakları birim sorumlularının bu standardı anlamamış olmalarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Tabloda onuncu sırada yer alan “Hastanemiz yönetiminin yaşam desteği hizmetlerini durdurma ya da yaşamı idame ettirici tedavileri sonlandırma konusundaki pozisyonu, toplumun dinsel, kültürel kabullerine, yasal normlara ve gereksinimlere uygundur” standardı, hastanelerin % 31.2’sinde tamamen, % 14.5’inde kısmen uygulanmakta ve % 48.02’sinde ise uygulanmamaktadır. Aynı şekilde bir önceki standard gibi bu da düşük düzeyde uygulanmaktadır. Hastanenin bu durumlarda aldığı pozisyonunun yasal boyutunu bilmemelerinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Hastanenin yaşam desteği hizmetlerini durdurmada ya da yaşamı idame ettirici tedavileri sonlandırma konusundaki pozisyonu, tamamen yasal boyutta olmalıdır. Toplumun dinsel ve kültürel kabulleri zaman zaman yasalara aykırı olabilir. Bu durumda esas olan yasal zorunluluktur. Ayrıca bu konuda tedavinin kesilmesi veya hiç başlatılmaması arasında fark olup olmadığı etik açıdan tartışılan önemli bir konudur. Her iki durumda da hekim o an tedavinin uygulanıp uygulanmadığından bağımsız olarak tedaviyi (örneğin mekanik ventilasyon) birkaç gün, birkaç saat, birkaç dakikalığına uygulayıp uygulamamaya karar vermektedir (Vincent, 2001: 52). Her iki durum arasında etik açıdan farklılık olmadığı teoride kabul edilse de, uygulamada tedavinin kesilmesi 122 tedaviye hiç başlanmamasına göre sıklıkla daha zordur. 504 Yoğun Bakım Ünitesi hekiminin yanıtladığı bir anket sonuçlarına göre katılımcıların % 93’ü bazı durumlarda yaşam desteğini vermediğini söylerken, sadece % 77’si bazı durumlarda tedavi desteğini kestiğini belirtmiştir (Vincent, 1999: 33). Tabloda onbirinci sırada yer alan “Hastanemizin sağlık çalışanları, terminal dönemde (ölmekte) olan hastaların doğal gereksinimlerinin farkında olarak bunlara saygılı bir hizmet sunmaktadır” standardı, hastanelerin % 73’ünde tamamen, % 11.8’inde kısmen uygulandığı ve % 11.4’ünde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Buna göre, araştırma kapsamındaki hastanelerin çoğunluğunda sağlık çalışanları, terminal dönemde (ölmekte) olan hastaların doğal gereksinimlerinin farkında olarak bunlara saygılı bir hizmet sunmaktadır. Bu sonuç hastaya verilen değeri ortaya koymaktadır. Aksi yönde bir sonuç hem etik yönden hem de yasal yönden birtakım sorumlulukları doğurabilmektedir. Csikos ve arkadaşları (2008: 1084 akt. Işıkhan, 2008: 43)’nın yaptıkları araştırmaya katılan terminal dönemdeki hastalara nerede ölmek istedikleri sorulmuştur. Hastaların % 51’i evinde, % 18’i hastanede ölmek istediğini, % 12’si ölüm yerinin kendileri için fark etmediğini ve % 17’si ise nerede ölmek istediğini bilmediğini ifade etmiştir. Ayrıca, Aksoy (2003)’un yaptığı araştırmaya katılan hastaların % 47’si evinde, % 54’ü hastanede ölmek istediğini ifade etmiştir. Dolayısıyla sağlık personelinin terminal dönemdeki hasta ve yakınlarının doğal gereksinimlerinin farkında olarak saygılı bir hizmet sunmalıdır. Aldıkları kararlar, yasalarla çelişmediği sürece, bu kararlara sağlık personelinin saygı göstermesi esastır. 3.2.3. Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Bilgilendirilmesi Hasta ve yakınları, sağlık hizmetlerinden faydalanırken sağlık sorunları nedeniyle hastalık durumları ve tedavileri öncelikli bir hal alır ve sahip oldukları hakların farkında olamayabilirler. Bu nedenle hasta ve yakınları kuruma başvurduğu andan itibaren sahip oldukları haklar konusunda bilgilendirilmeleri ve eğitilmeleri gerekir. Bu kapsamda dört adet JCI standardı incelenmiştir. 123 Tablo- 21. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Bilgilendirilmesine İlişkin Standartların Uygulanma Durumu Tamamen Kısmen Uygulanmamakta Uygulanmakta Uygulanmakta Standartlar S 1. Hastanemizde, hasta ve yakınlarının hakları politika ve prosedürlerle tanımlanmıştır. 2. Hastanemizde hasta ve yakınlarının hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirilmelerini sağlayan bir prosedür bulunmaktadır. 3. Hastanemizde ilgili sağlık personeli tarafından her hastaya hakları ve sorumlulukları ile ilgili yazılı ve/veya sözel bir bildirim yapılmaktadır. 4. Hastanemizde yazılı ve/veya sözlü bilgilendirmenin uygun ya da etkili olmadığı durumlarda bu haklarla ilgili bilgilendirme prosedürde tanımlandığı şekilde yapılmaktadır. % Yanıtsız S % S % S % 446 84.4 66 12.0 13 2.4 7 1.3 494 89.5 44 8.0 8 1.4 6 1.1 431 78.1 11 20.1 6 1.1 4 0.7 400 72.5 115 20.8 33 6.0 4 0.7 Tabloda birinci sırada yer alan “Hastanemizde, hasta ve yakınlarının hakları politika ve prosedürlerle tanımlanmıştır” standardı, araştırma kapsamındaki hastanelerin % 84.4’ünde tamamen, % 12’sinde kısmen uygulandığı ve % 2.4’ünde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Hasta hakları birim sorumlularına göre, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin büyük çoğunluğunda hasta ve yakınlarının hakları, bir poltika ve prosedür ile tanımlanmıştır. Bu standardın tüm hastanelerde yüksek düzeyde uygulanması beklenen bir durumdur. Çünkü, mevcut hasta hakları uygulamaları, tanımlanan politika ve prosedür doğruştusunda uygulanmaktadır. Tabloda ikinci sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınlarının hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirilmelerini sağlayan bir prosedür bulunmaktadır” standardı, hastanelerin % 89.9’unda tamamen, % 8’inde kısmen uygulanmakta ve % 1.4’ünde uygulanmamaktadır. Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde hasta ve yakınları, hakları ve sorumlukları konusunda bu prosedür doğrultusunda bilgilendirilmektedir. Tanımlanan prosedürün amacı, hastaneye tetkik ve tedavi amacıyla başvuran hasta ve yakınlarının hastanede hizmet gördükleri süre içinde sahip oldukları haklarını ve sorumluluklarını belirlemek ve bu konuda nasıl 124 bilgilendirileceklerini, hangi araç ve yöntemlerle bunun yapılacağını ortaya koymaktır. Saptanan bu bulgu doğrultusunda, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin yaklaşık tamamında hasta ve yakınlarının hakları ve sorumlulukları konusunda bilgilendirilmelerini sağlayan bir prosedürün tanımlanmıştır. Sağlık Bakanlığı tarafından geliştirilen Kalite ve Performans Kriterleri ve Hasta Hakları Uygulama Yönergesi gereği bu prosedürün tanımlanmasının bir zorunluluk olması nedeniyle bu oran yüksek düzeyde çıkmış olabilir. Tabloda üçüncü sırada yer alan “Hastanemizde ilgili sağlık personeli tarafından her hastaya hakları ve sorumlulukları ile ilgili yazılı ve/veya sözel bir bildirim yapılmaktadır” standardı, hastanelerin % 89.5’inde tamamen, % 8’inde kısmen uygulanmakta ve % 1.4’ünde ise uygulanmamaktadır. Hasta hakları birim sorumlularına göre, çalıştıkları hastanelerin yaklaşık tamamında ilgili sağlık personeli tarafından her hastaya hakları ve sorumlulukları ile ilgili yazılı ve/veya sözel bir bilgilendirme yapılmaktadır. Tabloda dördüncü sırada yer alan “Hastanemizde yazılı ve/veya sözlü bilgilendirmenin uygun ya da etkili olmadığı durumlarda bu haklarla ilgili bilgilendirme prosedürde tanımlandığı şekilde yapılmaktadır” standard, hastanelerin % 72.5’inde tamamen, % 20.8’inde kısmen uygulanmakta ve % 6’sında ise uygulanmamaktadır. Bu bulguya göre, araştırma kapsamındaki hastanelerin büyük çoğunluğunda yazılı ve/veya sözlü bilgilendirmenin uygun ya da etkili olmadığı durumlarda hastalar hakları ile ilgili bilgilendirilmeleri prosedürde tanımlandığı şekilde yapılmaktadır. Öztürk ve arkadaşları (2007: 145-152)’nın 2006 yılında Trabzon’da yaptıkları çalışmada, hekim ve hemşirelere hastanede hasta hakları ile ilgili bilgilendirmeyi kimin yaptığı sorulmuştur. Üniversite hastanesinde çalışan hekimlerin % 46’sı, hemşirelerin % 44’ü hasta hakları ile ilgili bilgilendirmenin çoğunlukla yapılmadığını belirtmişlerdir. Devlet hastanelerinde ise hekimlerin % 59’u, hemşirelerin % 47’si bilgilendirmenin hasta hakları birim sorumlusu veya halkla ilişkiler personeli tarafından yapıldığını ve bu konuda çoğunlukla hastane duyuru panolarının kullanıldığını belirtmişlerdir. 125 Kaçar (2008: 38)’ın yaptığı araştırmaya katılan hastaların % 69.7’si sahip oldukları hakları konusunda bilgilendirilmediklerini ortaya koymuştur. Kaçar, bu araştırmayı bir üniversite hastanesinde yapmıştır. Üniversite hastanelerinde hasta hakları birimi gibi mekanizmalar kurulmamıştır. Hasta ve yakınlarını doğrudan bilgilendirecek bir birim veya eleman olamamasından dolayı bu sonucun saptandığı düşünülmektedir. Özhan ve Aydemir (2009) Türkiye Yüksek İhtisas Hastanesinde hasta ve yakınları ile yaptıkları çalışmada, araştırmaya katılan hasta ve yakınlarının % 67.5’nin hasta hakları yönetmeliğini hiç okumadığı, % 20.4’ünün okuduğu ve % 12.1’nin ise kısmen okuduğunu ve % 42.7’si hasta hakları ile ilgili olarak hastanede (Broşür, video gösterisi, pano vb) tamamen, % 17’sinin kısmen bilgilendirildiklerini ve % 40.2’sinin bilgilendirilmediklerini saptamışlardır. Bu araştırmada saptanan bu bulgular, hasta hakları birimlerinin hasta ve yakınlarını hakları konusunda başarılı bir şekilde bilgilendirildiklerini ortaya koymaktadır. Ancak hastanelerin beşte birinde hasta ve yakınlarının hakları ve sorumlulukları konusunda yazılı ve/veya sözel bildirim kısmen yapılmakta veya hiç yapılmamaktadır. Gerek diğer araştırmalar ve gerekse bu araştırmada, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde hasta ve yakınlarının hakları ile ilgili olarak ilgili personel tarafından bilgilendirildiğini fakat henüz bunun tam olarak istenilen en yüksek düzeyde olmadığı, buna karşın üniversite hastanelerinde bilgilendirmenin çok yetersiz yapıldığını söylemek mümkündür. Bu amaçla üniversite ve diğer özel hastanelerde de hastaneye başvuran hasta ve yakınlarının hakları ve sorumlulukları ile ilgili olarak bilgilendiren ve hasta ve yakınlarının her konuda başvurabileceği hasta hakları birimlerinin kurulması yararlı olacağı düşünülmektedir. 126 Tablo- 22. Meslek Dağılımına Göre “Hastanemizde ilgili sağlık personeli tarafından her hastaya hakları ve sorumlulukları ile ilgili yazılı ve/veya sözel bir bildirim yapılmaktadır” Standardının Uygulanma Durumu Hastanemizde ilgili sağlık personeli tarafından her hastaya hakları ve sorumlulukları ile ilgili yazılı ve/veya sözel bir bildirim yapılmaktadır Standart Standardın Uygulanma Durumu Tamamen Uygulanmakta Kısmen Uygulanmakta Uygulanmamakta S % S % S % Hemşire 236 84.6 39 14.0 4 1.4 Sosyal hizmet uzmanı 62 72.9 21 24.7 2 2.4 Sağlık memuru 41 66.1 21 33.9 - - Psikolog 32 88.9 4 11.1 - - Ebe 22 91.7 2 8.3 - - Diğer * 38 61.3 24 38.7 - - 431 78.6 11 20.8 6 1.1 Meslekler Toplam * Diğer (Doktor, memur, müdür, şef, tıbbi sekreter, eczacı gibi personel) Ki -Kare = 35.274 p>0.005 Hasta hakları birim sorumlularının unvanlarına göre ilgili sağlık personeli tarafından her hastaya hakları ve sorumlulukları konusunda yazılı ve/veya sözlü bildirim yapılması durumu karşılaştırıldığında, hemen hemen tüm meslek gruplarına göre hasta ve yakınları hak ve sorumlulukları konusunda yazılı veya sözlü olarak yüksek bir oranda bilgilendirilmektedir. Ayrıca, unvanlara göre bu standardın uygulanma durumu bakımından anlamlı bir ilişkinin olmadığı saptanmıştır (p>0.005). 3.2.4. Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Sağlık Personelinin Eğitilmesi Hasta ve yakınlarının hakları, hastane, personel, hasta ve yakınları arasındaki iletişimin temel unsurudur. Bu nedenle, bütün personelin hastane içerisinde hastalarla etkileşim içine girdikleri süre içinde hasta ve yakınları, haklarının farkında olmaları ve bu konudaki yükümlülüklerini yerine getirmesi gerekir. Hastane personeli, işe başladığı tarihten itibaren işten ayrılacağı tarihe kadar geçen süre içerisinde mesleğin niteliğinde meydana gelen her türlü gelişme ve değişmelerden geri kalmamak üzere sürekli olarak eğitilmelidir. Bu amaçla, araştırma kapsamında aşağıdaki dört standardın uygulanma durumu incelenmiştir. 127 Tablo- 23. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Sağlık Personelinin Eğitilmesine İlişkin Standartların Uygulanma Durumu Standartlar Tamamen Kısmen Uygulanmakta Uygulanmakta Uygulanmamakta S 1. Hastanemizde göreve yeni başlayan tüm personel oryantasyon eğitiminde hasta ve yakınlarının hakları konusunda eğitilmektedir. 2. Hastanemizin tüm personeline hasta ve yakınlarının hakları, sorumlulukları konusunda hizmet içi eğitim verilmiştir. 3. Hastanemiz personeli, hasta haklarını koruma konusunda sorumluluklarını ifade edebilmektedir. 4. Hastanemiz personeli hastaların inanç ve değerlerini tanıma, koruma ve bunlara saygılı olma konusunda eğitilmektedir. % S Yanıtsız % S % S % 373 67.6 138 25.0 34 6.2 7 1.3 456 82.6 79 14.3 11 2.0 6 1.1 369 66.8 170 30.8 7 1.3 6 1.1 459 83.2 13.6 12 2.2 6 1.1 75 Tabloda birinci sırada yer alan “Hastanemizde göreve yeni başlayan tüm personel oryantasyon eğitiminde hasta ve yakınlarının hakları konusunda eğitilmektedir” standardı, hasta hakları birim sorumlularına göre hastanelerin % 67.6’ında tamamen, % 25’inde kısmen uygulanmakta ve % 6.2’sinde ise hiç uygulanmamaktadır. Göreve yeni başlayan tüm personele oryantasyon eğitimi verilmesi gerekir. Oryantasyon eğitimi sayesinde göreve yeni başlayan personelin hastaneyi, personeli, yönetimi tanıması, görev ve sorumluluklarının farkına varması ve en önemlisi hasta ve yakınlarına haklarının farkında olarak hizmet vermeleri sağlanmış olunur. Buna göre, hastanelerin büyük çoğunluğunda göreve yeni başlayan tüm personelin oryantasyon eğitiminde hasta ve yakınlarının hakları konusunda eğitildikleri elde edilen bu bulguya göre söylenebilir. Tabloda ikinci sırada yer alan “Hastanemizin tüm personeline hasta ve yakınlarının hakları, sorumlulukları konusunda hizmet içi eğitim verilmiştir” standardı, hastanelerin % 82.6’sında tamamen, % 14.3’ünde kısmen uygulandığı ve % 2’sinde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Bu bulguya göre, hastanelerin büyük çoğunluğunda, hastanenin tüm personeline hasta ve yakınlarının hakları ve sorumlulukları konusunda hizmet içi eğitim verilmiştir. Bu standardın yüksek bir oranda uygulanması, sağlık personelinin bu konuda eğitim aldığını göstermektedir. Sağlık personelinin hasta ve 128 yakınlarının hak ve sorumluluklarının farkında olması, hastalara sunmuş oldukları hizmetin sunuluş biçimine olumlu yönde katkısı olduğu düşünülmektedir. Ayrıca sağlık personelinin hasta ve yakınlarına hizmet sunurken bu unsurları göz önünde bulundurarak davranmaları beklenir. Tabloda üçüncü sırada yer alan “Hastanemiz personeli, hasta haklarını koruma konusunda sorumluluklarını ifade edebilmektedir” standardı, hastanelerin % 66.8’inde tamamen, % 30.8’inde kısmen uygulandığı ve % 1.3’ünde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Tabloda ikinci sırada yer alan standarda göre, hastane personelinin büyük çoğunluğu hasta ve yakınlarının hak ve sorumlulukları konusunda eğitildiği belirlenmiştir. Bu doğrultuda, hastane personelinin hasta haklarını koruma konusundaki sorumluluklarını büyük bir oranda ifade edebildikleri görülmektedir. Bu da olması gereken bir durumdur. Tabloda dördüncü sırada yer alan “Hastanemiz personeli hastaların inanç ve değerlerini tanıma, koruma ve bunlara saygılı olma konusunda eğitilmektedir” standardı, hastanelerin % 82.3’ünde tamamen, % 13.6’sında kısmen uygulandığı ve % 2.2’sinde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Buna göre, hastaların inanç ve değerlerini tanıma ve bunlara saygılı olma konusunda hastanelerin büyük çoğunluğunda personelin eğitildiği görülmektedir. Hastaların inanç ve değerlerini tanıma, koruma ve bunlara saygılı olma konusunda sağlık çalışanlarının eğitilmesi gerekli olsa da bu eğitimleri doğrudan hasta hakları birim sorumlusu organize etmez ve bu konuda yardımcı olur. Bu sorumluluk tamamen klinik sorumlularına aittir. Ayrıca, bu konu ile ilgili yapılan bilimsel çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu nedenle başka araştırmalar ile karşılaştırma olanağından yararlanılamamıştır. 3. 2. 5. Hasta ve Yakınlarının Başvuru, Dilek, Önerilerinin Değerlendirilmesi Bu başlık altında hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvuruları konusunda bilgilendirilmelerine ilişkin dört standardın uygulanma durumu incelenmiş olup, bulgular aşağıda sunulmuştur. 129 Tablo- 24. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Hasta ve Yakınlarının Başvuru, Dilek, Önerilerinin Değerlendirilmesine Yönelik Standartların uygulanma Durumu Standartlar 1. Hastanemizde hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvurularının nasıl yapılacağı konusundaki politika ve prosedürü tanımlanmıştır. 2. Hastanemizde hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvurularının nasıl yapılacağı konusunda tanımlanan politika ve prosedürde sağlık personelinin nasıl ve ne zaman rol alacağı belirlenmiştir. 3. Hastanemizde hasta ve yakınları, şikâyet haklarının olduğu ve bunu yapmalarını sağlayacak bir süreç bulunduğu konusunda bilgilendirilmektedir. 4. Hastanemizde hasta ve yakınları tarafından hastaneye yapılan başvurular yasaların ön gördüğü sürede çözümlenip cevaplandırılmaktadır. Tamamen Kısmen Uygulanmamakta Uygulanmakta Uygulanmakta S % S % 494 89.5 50 9.1 471 S Yanıtsız % S % 2 0.2 6 1.1 85.3 65 11.8 10 1.8 6 1.1 499 90.4 39 7.1 4 0.7 10 1.8 506 91.7 35 6.3 5 0.9 6 1.1 Tabloda birinci sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvurularının nasıl yapılacağı konusundaki politika ve prosedürü tanımlanmıştır” standardı, araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularına göre, hastanelerin % 89.5’inde tamamen, % 9.1’inde kısmen uygulanmakta ve % 0.2’sinde ise uygulanmamaktadır. Elde edilen bu bulguya göre, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde hasta ve yakınları hak ihlali ile karşılaşmaları durumunda, bu sürecin nasıl işleyeceği net bir şekilde tanımlanmış bir politika ve prosedür doğrultusunda uygulandığını söylemek mümkündür. Hastane, hastaların sunulan hizmetler ile ilgili şikâyetlerini dile getireceği ve bu şikâyetlerin değerlendirileceği bir düzenlemeye sahip olmalıdır. Kurumun, hasta ve yakınlarının hasta bakımı ile ilgili şikâyet, anlaşmazlık ve görüş farklılıklarının dinlenmesine ve yanıt verilmesine ve değerlendirilmesine ilişkin bir politika ve yöntemi olmalıdır. Bu konuda kimlerin görev alacağı, hasta ve yakınlarının dâhil olacağı belirlemelidir. Bu prosedürün temel amacı, hasta ve yakınlarının sunulan sağlık 130 hizmetine ilişkin talep, öneri ve şikâyetlerinin değerlendirilmesinin sistematik bir biçimde yapılmasını ve bu doğrultuda iyileştirme faaliyetlerinin gerçekleşmesini sağlamaktır. Tabloda ikinci sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvurularının nasıl yapılacağı konusunda tanımlanan politika ve prosedürde sağlık personelinin nasıl ve ne zaman rol alacağı belirlenmiştir” standardı, hastanelerin % 85.3’ünde tamamen, % 11.8’inde kısmen uygulanmakta ve % 1.8’inde ise uygulanmamaktadır. Hastane tarafından, hasta bakımı ile ilgili şikâyet, anlaşmazlık ve görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme süreçleri ile hastanın bu süreçlere katılma hakkına sahip olduğu konusunda hasta ve yakınları bilgilendirilmelidir. Hasta ve yakınlarının, herhangi bir sorun, engelleme veya hak ihlali ile karşılaşması durumunda ne yapacağı ve hastanenin bu konudaki mevcut prosedürünün ne olduğunu, nerede, ne zaman, kime ve nasıl başvuracağına ilişkin olarak ilgili personel tarafından bilgilendirilmesi hasta hakkıdır. Bu konuda hastane tarafından tanımlanan prosedür ve uygulamalar konusunda hasta ve yakınları mutlaka sözlü veya yazılı olarak bilgilendirilmelidir. Tabloda üçüncü sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınları, şikâyet haklarının olduğu ve bunu yapmalarını sağlayacak bir süreç bulunduğu konusunda bilgilendirilmektedir” standardı, hastanelerin % 90.4’ünde tamamen, % 7.1’inde kısmen uygulandığı ve % 0.7’sinde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Araştırma kapsamındaki hastanelerin hasta hakları birim sorumlularına göre Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin yaklaşık tamamında hasta ve yakınlarının şikâyet haklarının olduğu ve bunu yapmalarını sağlayacak süreç hakkında bilgilendirilmektedir. Merakou ve arkadaşları (2001: 499-509)’nın Yunanistan’daki bir hastanede 600 hasta ile yaptıkları araştırmada, hastaların haklarının ihlal edildiğinde ne yapacakları sorulmuştur. Elde edilen sonuçlara göre hastaların % 25.7’si hiçbir şey yapmayacağını, % 28.8’i sorumlusuna şikâyet edeceğini, % 27.54’i ilgili personeli başhekime veya müdürüne şikâyet edeceğini, % 13.3’ü hastane başhekimliğine yazılı bir başvuru 131 dilekçesini vereceğini ve % 3.5’i ise mahkemeye başvuracağını ifade etmiştir. Ayrıca aynı araştırmada, hastaların % 84.3’ü yasal olarak hangi haklara sahip olduklarını bilmediklerini ifade etmiştir. Bu da hastaların hakları konusunda bilgilendirilmediklerini ortaya koymaktadır. Günay ve arkadaşları (2007: 306)’nın yaptıkları çalışmada, araştırma grubundaki hastaların % 80.6’sı hasta haklarına uyulmaması durumunda şikâyet ve dava etme hakkı olduğunu bildiğinin ancak, bu nedenle mahkemeye başvurulabileceğini bilenlerin oranını sadece %17.2 olarak saptamışlardır. Günay ve arkadaşları (2007)’nın çalışma sonuçları ile bu çalışmanın sonuçlarının benzer olduğu söylenebilir. Tabloda dördüncü sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınları tarafından hastaneye yapılan başvurular yasaların ön gördüğü sürede çözümlenip cevaplandırılmaktadır” standardı, hastanelerin % 92’sinde tamamen, % 6’sında kısmen uygulandığı ve % 0.9’unda ise uygulanmadığı saptanmıştır. JCI standartları içerinde en yüksek düzeyde bu standardın uygulandığı saptanmıştır. Dolayısıyla Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde, hasta ve yakınları tarafından yapılan başvurular, yasaların öngördüğü sürede çözümlenip cevaplandırılmaktadır. Bu da yönergenin ne kadar etkin olarak uygulandığını ortaya koymaktadır. Hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvuruları konusunda bilgilendirilmelerine ilişkin standartların, tüm JCI standartları içerisinde en yüksek düzeyde uygulanmakta olduğu belirlenmiştir. Bu standartların, hasta hakları birimlerinde yürtülen uygulamalarla birebir örtüşmesinden dolayı bu kadar yüksek düzeyde uygulandığı görüşüne varılmıştır. Hasta hakları birim sorumluları, ağırlıklı olarak hasta ve yakınlarının şikayet, öneri, vb. başvurularını kabul edip, bunları öncelikle çözmeye çalışmaktadır. 3. 2. 6. Bilgilendirilmiş Onay Süreci Bu bölümde hastaya uygulanması planlanan her türlü işlem ve tedavi öncesi hasta veya yakınlarından bilgilendirilmiş onayın alınması için politika ve prosedür tanımlanması, onayın içeriği, alınma şekli, yasal boyutu ve sağlık personelinin bu konuda eğitilmesi ile 132 ilgili konular araştırılarak 17 standart incelenmiş ve hasta hakları birim sorumlularından elde edilen bulgular aşağıda sunulmuştur. Tablo- 25. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Bilgilendirilmiş Onay Sürecine İlişkin Standartların Uygulanma Durumu Standartlar 1. Hastanemizde hasta ve yakınlarının bilgilendirilmiş onayının alınmasını sağlamaya yönelik politika ve prosedür tanımlanmıştır. 2. Hastanemizde bilgilendirilmiş onay alınması konusunda tanımlanan politika ve prosedür, yasalara, geleneklere ve toplumun kültürel yapısına uygundur. 3. Hastanemizde bilgilendirilmiş onay konusunda tanımlanan politika ve prosedürü uygulamak üzere ilgili sağlık personeli eğitilmektedir. 4. Hastanemizde ilgili sağlık personeli tarafından hasta ve yakınlarından yasa, politika ve prosedüre uygun şekilde bilgilendirilmiş onay alınmaktadır. 5. Hasta için planlanan tedavi ve işlemleri kimin uygulayacağı ve sorumlu olacağı konusunda hasta ve yakınları bilgilendirilmektedir. 6. Hastanemizde hasta ve/veya yakınlarına bilgiyi veren sağlık personelinin kimliği kayıtlara not edilmektedir 7. Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından, durumları ve önerilen tedavi konusunda bilgilendirilmektedir. 8. Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından önerilen tedavinin olası yararları ve sakıncaları konusunda bilgilendirilmektedir. 9. Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından, önerilen tedavinin alternatifleri konusunda bilgilendirilmektedir. 10. Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından, olası tedavinin başarısı konusunda bilgilendirilmektedir 11. Hasta ve yakınlarına ilgili sağlık personeli tarafından bilgiler, açık ve anlaşılabilir bir dil ve yöntemle verilmektedir 12. Hastanemizde bilgilendirilmiş onay alınması konusunda tanımlanan politika ve prosedürde hasta dışında kişilerin bilgilendirilmiş onay verebilmesinin nasıl yapılacağı tanımlanmıştır. 13. Hastanemizde, hasta dışında bilgilendirilmiş onay veren kişiler hastanın dosyasına kaydedilmektedir. 14. Hastanemizde, tanımlanan tüm cerrahi ya da invasive(girişimsel) uygulamalar öncesi hasta ve/veya yakınlarından bilgilendirilmiş onay alınmaktadır. 15. Hastanemizde, hasta ve/veya yakınlarından anestezi öncesi bilgilendirilmiş onay alınmaktadır. 16. Hastanemizde hasta ve/veya yakınlarından kan ve ürünleri kullanımı öncesi bilgilendirilmiş onay alınmaktadır. 17. Hastanemizde özel bilgilendirilmiş onay gerektiren tedavi ve işlemler, kategorilerine veya tiplerine göre listelenmektedir. Tamamen Kısmen Uygulanmamakta Uygulanmakta Uyulanmakta S % S % S 433 78.4 78 14.1 22 420 76.1 87 15.8 396 71.7 105 433 78.4 377 % Yanıtsız S % 4.0 19 3.4 25 4.5 20 3.6 19.0 31 5.6 20 3.6 81 14.7 19 3.4 19 3.4 70.5 129 21.1 46 8.4 - - 350 63.4 82 14.9 57 10.3 63 11.4 439 79.5 89 16.1 8 1.4 16 2.9 423 76.6 105 19.0 8 1.4 16 2.9 397 71.9 124 22.5 15 2.7 16 2.9 403 73.0 123 22.3 10 1.8 16 2.9 410 74.3 112 20.3 11 2.0 19 3.4 378 68.5 114 20.7 40 7.2 20 3.6 406 73.6 65 11.8 60 10.9 21 3.8 435 78.8 63 11.4 33 6.0 21 3.8 426 77.2 46 8.3 56 10.1 24 4.3 289 52.4 91 16.5 104 18.8 68 12.3 260 47.1 119 21.6 110 19.9 63 11.4 133 Bilgilendirilmiş onay, hastanın kendisine uygulanacak tanı ve tedavi yöntemlerinin yararlarını, kapsamını, olası istenmeyen sonuçları, alternatif yöntemleri ve onların yapısal ve sonuçsal özelliklerini bilerek bu uygulamalara ilişkin kararlar vermesidir. Diğer ifadeyle, bireyin özerkliğine gösterilen saygının tıp alanındaki yansıması ve uygulamasıdır (Oğuz, 1997b : 55). Tabloda birinci sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınlarının bilgilendirilmiş onayının alınmasını sağlamaya yönelik politika ve prosedür tanımlanmıştır” standardı, hastanelerin % 78.4’ünde tamamen, % 14.1’inde kısmen uygulandığı ve % 4’ünde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Bilgilendirilmiş onay sürecinin yüksek düzeyde tanımlanmış olması olumlu bir sonuçtur. Bilgilendirilmiş onay sürecinin nasıl yapılacağının ortaya konulmasının, hem sağlık çalışanlarını hem de hasta ve yakınlarını bazı etik ve yasal sorumluluklarla karşı karşıya gelmelerini önleme işlevi gördüğü düşünülmektedir. Tabloda ikinci sırada yer alan “Hastanemizde bilgilendirilmiş onay alınması konusunda tanımlanan politika ve prosedür, yasalara, geleneklere ve toplumun kültürel yapısına uygundur” standardı, hastanelerin % 76.1’inde tamamen, % 15.8’inde kısmen uygulandığı ve % 4.5’inde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Bilgilendirilmiş onayın alınması ile ilgili olarak tanımlanan politika ve prosedürün öncelikle yasalara uygun olmalı ve aynı şekilde içinde bulunulan toplumun kültürel yapısı ve değerlerine de karşıt bir durum oluşturmamalıdır. Toplumun kültürel değerlerine ve yapısına uygun olmayan bilgilendirilmiş onayın gerçekleşmesi zordur. Aynı şekilde bilgilendirilmiş onay mevzuata da uygun olmalıdır. Aksi bir durum suç konusu olabilir. Mevzuatta tanımlanan şartlarda hasta ve yakınlarından bilgilendirilmiş onay alınması gerekir. Yasalarla kültürel değerlerin çatışması halinde, yasaların esas alınması gerekir. Tabloda üçüncü sırada yer alan “Hastanemizde bilgilendirilmiş onay konusunda tanımlanan politika ve prosedürü uygulamak üzere ilgili sağlık personeli eğitilmektedir” standardı, hastanelerin % 71.7’sinde tamamen, % 19’unda kısmen uygulanmakta ve % 5.6’sında ise uygulanmamaktadır. Bu da hastanelerin büyük 134 çoğunluğunda ilgili sağlık çalışanlarının bilgilendirilmiş onay süreci hakkında eğitildiğini ve bilgilendirildiğini ortaya koymaktadır. Bu oranın yüksek çıkması, ilgili sağlık çalışanına yasal ve etik bir zorunluluk ve sorumluluk yüklemesi gibi nedenlere bağlanabilir. Uygulanan müdahaleden hasta olumsuz etkilenirse, bu durumda işlemi uygulayan personel yasal olarak kusurlu veya suçlu duruma düşebilir. Bu nedenle ilgili sağlık personelinin bilgilendirilmiş onayın nasıl yapılacağı konusunda bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Tabloda dördüncü sırada yer alan “Hastanemizde ilgili sağlık personeli tarafından hasta ve yakınlarından yasa, politika ve prosedüre uygun şekilde bilgilendirilmiş onay alınmaktadır” standardı, hasta hakları birim sorumlularına göre hastanelerin % 78.4’ünde tamamen, % 14.7’sinde kısmen uygulanmakta ve % 3.4’ünde ise uygulanmamaktadır. Bu oran görece düşük düzeyde çıkmıştır. Prosedürde tanımlandığı şekilde hasta ve yakınlarından bilgilendirilmiş onay alınması esastır. Bu durum, ilgili sağlık personelinin önemli bir kısmı prosedürde tanımlandığı şeklilde hasta ve yakınlarından tam olarak bilgilendirilmiş onay almadıklarını ortaya koymaktadır. Tabloda beşinci sırada yer alan “Hasta için planlanan tedavi ve işlemleri kimin uygulayacağı ve sorumlu olacağı konusunda hasta ve yakınları bilgilendirilmektedir” standardı, hastanelerin % 70.0’inde tamamen, % 21.1’inde kısmen uygulandığı ve % 8.4’ünde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Ortaya çıkan bu sonuca göre, hasta ve yakınlarının önemli bir kısmı, hasta için planlanan tedavi ve işlemleri kimin uygulayacağı ve sorumlu olacağı konusunda eksik bilgilendirildiklerini ve bir kısmının da bilgilendirilmediklerini, yani işlemi kimin yapacağını bilmediklerini ortaya koymaktadır. Hasta ve yakınlarının, uygulanacak işlemi kimin yapacağını bilmemeleri, strese ve paniğe kapılmalarına, anksiyete yaşamalarına neden olabilir. Eğer tereddütleri varsa, işlemi yapmaktan da vazgeçebilirler. Hasta ve yakınlarını planlanan tedavi ve işlemler için bilgilendiren sağlık personeli ile bu işlemleri uygulayacak kişiler farklı olabilmektedir. Bu nedenle, hastaya uygulanacak her türlü işlemi kimin yapacağı konusunda hasta ve yakınları bilgilendirilmeleri ve ayrıca işlemi uygulayacak ilgili sağlık personelinin hasta ile bir araya gelerek işlem konusunda hasta ve yakınları aydınlatmalı ve kendisini tanıtmalıdır. 135 Tabloda altıncı sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve/veya yakınlarına bilgiyi veren sağlık personelinin kimliği kayıtlara not edilmektedir” standardı, hastanelerin hasta hakları birim sorımlularına göre, hastanelerin % 63.4’ünde tamamen, % 14.9’unda kısmen uygulanmakta ve % 10.3’ünde ise uygulanmamaktadır. Saptanan bu bulguya göre, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin önemli bir bölümünde, hasta ve yakınlarına bilgi veren sağlık personelinin kimlik bilgileri hasta kayıtlarına not edilmemektedir. Hasta ve yakınlarını bilgilendiren ilgili sağlık personelinin kimlik bilgileri mutlaka tam olarak kayıt edilmelidir. Çünkü olumsuz durumlarda hukuki sorumluluklar ortaya çıkabilir ve bu durum sağlık personelini zor duruma sokabilecek bir durumdur. Bu durum, hasta kayıtlarının kontrol edilmesi ile ortaya daha sağlıklı olarak konulabilir. Tabloda yedinci sırada yer alan “Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından, durumları ve önerilen tedavi konusunda bilgilendirilmektedir” standardı, hastanelerin % 79.5’inde tamamen, % 16.1’inde kısmen uygulanmakta ve % 1.4’ünde ise uygulanmamaktadır. Saptanan bu bulguya göre, hastanelerin büyük çoğunluğunda hasta ve yakınları, ilgili sağlık personeli tarafından durumları ve önerilen tedavi konusunda bilgilendirilmektedir. Kişioğlu ve arkadaşları (2001: 101)’nın yaptıkları araştırmanın sonuçlarına göre, araştırmaya katılan hastaların yaklaşık % 25’ine yatış nedenin açıklanmadığı, yapılacak işlemler konusunda % 75’ine bilgi verilmediği, % 41.7'sine ne kadar süre yatabileceği ve % 70’ine verilen ilaçlar ve yan etkileri konusunda hiçbir açıklama yapılmadığı saptanmıştır. Ayrıca ameliyat edileceklerin yarısına yakınına ameliyat öncesinde operasyonla ilgili bilgi verilmemiş, yine ameliyat sonrasında yarıya yakınına ameliyat sonrası dönemde nelere dikkat etmesi gerektiği ile ilgili herhangi bir bilgi verilmemiştir. Kişioğlu ve arkadaşları, çalışmalarını 2001 yılında yapmışlardır. Bu araştırmanın sonuçları ile karşılaştırdığımızda arada belirgin bir fark ortaya çıkmaktadır. Hasta hakları uygulamalarının yaygınlaşması, hasta ve yakınlarının hakları konusunda daha da bilinçlenmiş olmaları gibi nedenlerden ötürü bu sonucun yüksek çıktığı düşünülmektedir. Ayrıca bu araştırmanın, sağlık çalışanları ile yapılmış olması da burada farkın yüsek olmasına neden olan diğer bir faktör olduğu düşünülmektedir. 136 Tabloda sekizinci sırada yer alan “Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından önerilen tedavinin olası yararları ve sakıncaları konusunda bilgilendirilmektedir” standardın, hastanelerin % 76.6’sında tamamen, % 19’unda kısmen uygulandığı ve % 1.4’ünde ise uygulanmadığı saptanmıştır. Hastanın tanısı doğrultusunda uygulanması planlanan tedavi ve işlemlerin yararları, sakıncaları ve komlikasyonları (yan etkileri) hakkında hasta ve yakınlarının bilgilendirilmesi en doğal bir hasta hakkıdır. Bu standardın yüksek bir oranda uygulandığını görmekteyiz. Tabloda, dokuzuncu sırada yer alan “Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından, önerilen tedavinin alternatifleri konusunda bilgilendirilmektedir” standardı, hastanelerin % 71.9’unda tamamen, % 25.5’inde kısmen uygulanmakta ve % 2.7’sinde ise uygulanmamaktadır. Hastaya yapılması planlanan tedavinin alternatif yöntemleri varsa, ilgili sağlık personeli tarafından bunun hasta ve yakınlarına iletilmesi gerekir. Hasta ve yakınlarına tüm tedavi seçenekleri sunulmalıdır. Bundan sonra hasta ve yakınlarının son kararları çok önemlidir. Hasta ve yakınlarının alternatif tedavi yöntemleri konusunda bilgilendirilmesi halinde vermiş oldukları karar hakkında tereddütleri kalmayacaktır. Buna göre de hastanelerin yaklaşık tamamında hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından önerilen tedavinin alternatifleri konusunda bilgilendirilmektedir. Tabloda onuncu sırada yer alan “Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından, olası tedavinin başarısı konusunda bilgilendirilmektedir” standardı, hastanelerin % 73’ünde tamamen, % 22.3’ünde kısmen uygulanmakta ve % 1.8’inde ise uygulanmamaktadır. Hastaya uygulanması planlanan işlem, müdahale veya tedavinin başarı oranı, bu sürecin en önemli konusudur. Hiçbir hasta ve yakını, başarı oranı düşük bir tedaviyi kabul etmez. Bu nedenle hastaya uygulanacak tedavinin başarı düzeyi de hasta ve yakınlarına ilgili sağlık personeli tarafından iletilmelidir. Araştırmada saptanan bu bulguya göre, hastanelerin büyük çoğunluğunda hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından olası tedavinin başarısı hakkında bilgilendirilmektedir. Tabloda onbirinci sırada yer alan “Hasta ve yakınlarına ilgili sağlık personeli tarafından bilgiler, açık ve anlaşılabilir bir dil ve yöntemle verilmektedir” standardı, 137 hastanelerin % 74.3’ünde tamamen, % 20.3’ünde kısmen uygulanmakta ve % 2’sinde ise uygulanmamaktadır. Hasta ve yakınlarını bilgilendiren ilgili sağlık personelinin, vermiş olduğu bilgilerin açık, anlaşılır, tıbbi terminolojiden uzak olmalı ve anlayabilecekleri bir yöntemle verilmelidir. Çünkü hasta ve yakınları sağlık personelinin anlatmış olduğu her şeyi anlamayabilirler. Bu nedenle, sosyal hizmet mesleğinin müracaatçının (hasta ve yakınlarının) bulunduğu yerden başlama ilkesi doğrultusunda, bilgilerin hasta ve yakınlarının eğitim durumlarına, sosyo-kültürel değerleri ve onların seviyesinde uygun olarak verilmesi sağlanmalıdır. Belirlenen bu bulguya göre, hastanelerin büyük çoğunluğunda hasta ve yakınlarını bilgilendiren ilgili sağlık personeli, vermiş olduğu bilgileri açık ve anlaşılır bir dil ve yöntemle vermektedir. Tabloda onikinci sırada yer alan “Hastanemizde bilgilendirilmiş onay alınması konusunda tanımlanan politika ve prosedürde hasta dışında kişilerin bilgilendirilmiş onay verebilmesinin nasıl yapılacağı tanımlanmıştır” standardı, hastanelerin % 68.5’inde tamamenı, % 20.7’sinde kısmen uygulandığı ve % 7.2’sinde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Zaman zaman hastanın yerine, yakınları veya vasilerinden hastaya uygulanması planlanan girişim veya işlem için bilgilendirilmiş onay alınmaktadır. Ancak, bunun nasıl yapılacağının bilgilendirilmiş onay süreci ile ilgili tanımlanan prosedürde açık bir şekilde ortaya konulması gereklidir. Elde edilen bu bulguya göre, hastanelerin çoğunluğunda bilgilendirilmiş onay süreci ile ilgili tanımlanan prosedürde hasta dışındaki kişilerin bilgilendirilmiş onay verebilmesinin nasıl yapılacağı ortaya konulmuştur. Ancak önemli bir nölümünde ise bunun açıkça tanımlanmadığı görülmektedir. Tabloda onüçüncü sırada yer alan “Hastanemizde, hasta dışında bilgilendirilmiş onay veren kişiler hastanın dosyasına kaydedilmektedir” standardı, hastanelerin % 73.6’sında tamamen, % 11.8’inde kısmen uygulanmakta ve % 10.9’unda ise uygulanmamaktadır. Buna göre, her on hastanenin birinde hasta dışında bilgilendirilmiş onay veren kişilerin bilgileri hastanın dosyasına kaydedilmemektedir. Hasta dışında bilgilendirilmiş onay veren kişilerin bilgilerinin hastanın dosyasına kaydedilmemesi halinde, ortaya herhangi bir hukuki sorun çıktığında, ilgili sağlık personeli hem idari 138 hemde hukuki bir yaptırımla karşı karşıya gelmesi kaçınılmazdır. Bu nedenle, bu bilgilerin kesinlikle hasta dosyasına tam ve doğru yazılmalıdır. Tabloda ondördüncü sırada yer alan “Hastanemizde, tanımlanan tüm cerrahi ya da invasive (girişimsel) uygulamalar öncesi hasta ve/veya yakınlarından bilgilendirilmiş onay alınmaktadır” standardı, hastanelerin % 78.8’inde tamamen, % 11.4’ünde kısmen uygulanmakta ve % 6’ında ise uygulanmamaktadır. Bu oranın yüksek çıkması çok önemlidir. Hasta ve yakınlarından her türlü girişim öncesinde bilgilendirilmiş onay alınması hem hukuki ve etik bir zorunluluktur. Bilgilendirilmiş onayın çok yüksek bir oranda alınması, hasta veyakınlarının özerkliğine de gösterilen saygının ifadesidir. Tabloda onbeşinci sırada yer alan “Hastanemizde, hasta ve/veya yakınlarından anestezi öncesi bilgilendirilmiş onay alınmaktadır” standardı, hastanelerin % 77.2’sinde tamamen, % 8.3’ünde kısmen uygulanmakta ve % 10.1’inde ise uygulanmamaktadır. Buna göre, hasta ve yakınlarından anestezi uygulamaları öncesinde de yüksek bir oranda bilgilendirilmiş onay alınmaktadır. Hafif düzeydeki sedasyonlarda (ansetezi), hasta ve yakınlarından bilgilendirilmiş onay alınması zorunlu değildir. Tabloda onaltıncı sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve/veya yakınlarından kan ve ürünleri kullanımı öncesi bilgilendirilmiş onay alınmaktadır” standardı, hastanelerin % 52.4’ünde tamamen, % 16.5’inde kısmen uygulanmakta ve % 18.8’inde ise uygulanmamaktadır. Ortaya çıkan bu bulguya göre, hasta ve yakınlarından kan ve ürünleri kullanımı öncesi bilgilendirilmiş onayın alınması standardının önemli bir oranda uygulanmadığını göstermektedir. Ancak, hasta hakları birim sorumlularının bunu doğrudan saptamaları çok zordur. Bu nedenle, ortaya çıkan sonucun normal olduğu düşünülmektedir. Bu amaçla, hasta ve yakınları ile yapılacak bir çalışma ile, hasta ve yakınlarından kan ve kan ürünlerinin kullanımı öncesinde bilgilendirilmiş onayın alınıp alınmadığının saptanması ile konunun daha sağlıklı bir şekilde değerlendirilme olanağı sunacağı düşünülmektedir. Tabloda onyedinci sırada yer alan “Hastanemizde özel bilgilendirilmiş onay gerektiren tedavi ve işlemler, kategorilerine veya tiplerine göre listelenmektedir” standardı, 139 hastanelerin % 47.1’inde tamamen, % 21.6’sında kısmen uygulandığı ve % 19.9’unda ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Bu standardın bilgilendirilmiş onay süreci ile ilgili standartlar içerisinde en düşük düzeyde uygulandığı belirlenmiştir. Bilgilendirilmiş onay gerektiren tedavi ve işlemlerin kategorilerine ve tiplerine göre listelenmesi, hem hastalar hem de ilgili sağlık personelinin bu konuda bilinçlenmesine ve bu doğrultuda davranmasına neden olur. Hasta ve yakınları bu listeye göre hangi işlemler için bilgilendirilmiş onay alınacağını öğrenmiş olurlar. Aynı şekilde sağlık personelinin de tereddüt yaşaması engellenmiş olur. Araştırma kapsamındaki hastanelerin hasta hakları birim sorumlularına göre, bilgilendirilmiş onay süreci ile ilgili tanımlanan JCI standartlarının hastanelerin büyük çoğunluğunda uygulandığı görülmektedir. Buna göre, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin büyük çoğunluğunda hasta ve yakınlarından bilgilendirilmiş onay ile ilgili bir prosedür tanımlandığı, her türlü müdahale ve girişimsel işlemler için onay alındığı, ancak kan ve kan ürünlerinin kullanımı öncesinde yetersiz düzeyde onay alındığı saptanmıştır. 3. 2. 7. Bilimsel Araştırmalar Bu bölümde hastanelerde yürütülen bilimsel araştırma ve deneyler ile ilgili yapılan çalışmalar sekiz standart ile incelenmiştir. Araştırmaya kapsamında bilimsel araştırmalar ile ilgili soruları, hastanelerin onda biri oranında cevaplamışlardır. Çünkü bilimsel araştırmalar her hastanede yapılamamaktadır. Genelde eğitim ve araştırma hastanelerinde daha çok bilimsel araştırmalar yapılmaktadır. aşağıda sunulmuştur. Elde edilen bulgular 140 Tablo- 26. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Bilimsel Araştırmalara İlişkin Standartların Uygulanma Durumu Tamamen Kısmen Uygulanmamakta Uygulanmakta Uygulanmakta Standartlar 1. Hastanemizde yürütülen tüm araştırmaları denetleyen bir komite vardır. 2. Hastanemizde yürütülen tüm araştırmaları denetleme faaliyetleri için açık bir amaç bildirgesi tanımlanmıştır. 3. Hastane yönetimi tarafından hastanede yürütülen tüm araştırmaların nasıl yürütüleceği ve deneklerin bu araştırmalara nasıl katılabilecekleri konusunda politika ve prosedür tanımlamıştır. 4. Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan denekler, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışma için izlenmesi gereken prosedürler konusunda bilgilendirilmektedir. 5. Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalar için yapılan denetleme faaliyetleri, deneklere verilebilecek görece risk ve yararları değerlendiren bir süreci kapsamaktadır. 6. Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan deneklerden Bilgilendirilmiş Gönüllü Oluru alınmaktadır. 7. Hastanemizde deneklere bilgiyi sağlayan ve bilgilendirilmiş gönüllü oluru alan kişi ya da kişiler hastanın kayıtlarında not edilmektedir. 8. Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan deneklere, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışmalara katılmayı reddetmeleri ya da katıldıktan sonra çekilmeleri durumunda kurumun hizmetlerinden yararlanmaya devam edecekleri ve bu nedenle herhangi olumsuz bir durumla karşılaşmayacakları konusunda garanti verilmektedir. S % 57 10.3 47 S % S % - 495 89.7 84.0 8 14.0 1 2.0 36 65.5 3 5.5 16 29.0 37 67.3 4 7.2 14 25.5 44 81.5 3 5.5 7 13.0 36 65.5 5 9.0 14 25.5 36 66.0 5 9.0 14 25.0 38 69.0 4.0 15 27.0 - 2 Tablo 26’da birinci sırada yer alan “Hastanemizde yürütülen tüm araştırmaları denetleyen bir komite vardır” standardı, araştırma kapsamındaki hastanelerin % 10.3’ünde bilimsel araştırmalar yapılmakta ve % 89.7’sinde ise yapılmamaktadır. Bilimsel araştırmalar, genelde eğitim ve araştırma hastanelerinde yürütülmektedir. Sağlık bakanlığı’na bağlı hastanelerin yaklaşık % 8’i eğitim ve araştıma hastanelerinden oluşmaktadır. Buna göre, eğitim ve araştırma hastanelerinin yaklaşık tamamında bilimsel araştırmaların yapıldığını ortaya konulmuştur. Tabloda ikinci sırada yer alan “Hastanemizde yürütülen tüm araştırmaları denetleme faaliyetleri için açık bir amaç bildirgesi tanımlanmıştır” standardı, hastanelerin % 84’ünde tamamen, % 14’ünde kısmen uygulanmakta ve % 2’sinde 141 uygulanmamaktadır. Buna göre, hastanelerin yaklaşık tamamında, yürütülen tüm araştırmaları denetleme faaliyetleri için açık bir amaç bildirgesi tanımlanmıştır. Yani burada, hastanede yürütülen bilimsel çalışma ve deneylerin amacının açıkça ortaya konulduğu amaç bildirgesinin tanımlanmasıdır. Tanloda üçünci sırada yer alan “Hastane yönetimi tarafından hastanede yürütülen tüm araştırmaların nasıl yürütüleceği ve deneklerin bu araştırmalara nasıl katılabilecekleri konusunda politika ve prosedür tanımlamıştır” standardı, hastanelerin % 65.5’inde tamamen, % 5.5’inde kısmen uygulandığı ve % 29’unda ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Aslında Sağlık Bakanlığı tarafından çıkartılan Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmeliğe göre, bilimsel araştırma yürüten tüm hastanelerde bu prosedürün tanımlanması zorunludur. Çünkü hastanelerde tüm bilimsel araştırmalar, bu prosedür doğrultusunda yürütülmelidir. Ancak bilimsel araştırma yürüten hastaneleri yaklaşık üçte birinde bu prosedürün tanımlanmadığını görmekteyiz. Tabloda dördüncü sırada yer alan “Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan denekler, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışma için izlenmesi gereken prosedürler konusunda bilgilendirilmektedir” standardı, bilimsel araştırma yürüten hastanelerin % 67.3’ünde tamamen, % 7.2’sinde kısmen uygulanmakta ve % 25.5’inde ise uygulanmamaktadır. Belirlenen bu bulguya göre, bilimsel araştırma yürüten her dört hastanenin birinde, araştırmalara katılması istenen denek veya gönüllülerin izlemesi gereken prosedürler konusunda bilgilendirilmemektedir. Bilimsel araştırmalara katılmayı kabul eden her hasta veya denekten bilgilendirilmiş gönüllü oluru alınması yasal bir zorunluluktur. Tabloda beşinci sırada yer alan “Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalar için yapılan denetleme faaliyetleri, deneklere verilebilecek görece risk ve yararları değerlendiren bir süreci kapsamaktadır” standardı, bilimsel araştırma yürüten hastanelerin % 81.5’inde tamamen, % 5.5’inde kısmen uygulanmakta ve % 13’ünde ise uygulanmamaktadır. Bu bulguya göre, hastanelerin çoğunda, yürütülen bilimsel araştırmalar için yapılan denetleme faaliyetleri, deneklere verilebilecek görece risk ve yararları değerlendiren bir süreci kapsamaktadır. 142 Tabloda altıncı sırada yer alan “Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan deneklerden Bilgilendirilmiş Gönüllü Oluru alınmaktadır” standardı, hastanelerin % 65.5’inde uygulanmakta, % 9’unda kısmen uygulanmakta ve % 25.5’inde ise uygulanmamaktadır. Belirlenen bu bulguya göre, hastanelerin çoğunluğunda bilimsel araştırmalarda yer almayı kabul eden gönüllü veya deneklerden bilgilendirilmiş gönüllü oluru alınmaktadır. Ancak her dört hastanenin birinde ise, gönüllü deneklerden bilgilendirilmiş gönüllü oluru alınmamaktadır. Bu standardın tüm hastanelerde yüzde yüz uygulanması yasal bir zorunluluktur. Bilimsel araştırmalarda yer alan gönüllülerden bilgilendirilmiş gönüllü oluru alınmadan bilimsel faaliyetlere başlamak mümkün değildir. Tabloda yedinci sırada yer alan “Hastanemizde deneklere bilgiyi sağlayan ve bilgilendirilmiş gönüllü oluru alan kişi ya da kişiler hastanın kayıtlarında not edilmektedir” standardı, hastanelerin % 66’sında tamamen, % 9’unda kısmen uygulanmakta ve % 25’inde ise uygulanmamaktadır. Bu standardın hastanelerin dörtte birinde uygulanmadığı görülmektedir. Tabloda sekizinci sırada yer alan “Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan deneklere, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışmalara katılmayı reddetmeleri ya da katıldıktan sonra çekilmeleri durumunda kurumun hizmetlerinden yararlanmaya devam edecekleri ve bu nedenle herhangi olumsuz bir verilmektedir” standardı, durumla karşılaşmayacakları konusunda garanti hastanelerin % 69’unda tamamen, % 4’ünde kısmen uygulanmakta ve % 27’sinde ise uygulanmamaktadır. Yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan deneklere, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışmalara katılmayı reddetmeleri ya da katıldıktan sonra çekilmeleri durumunda kurumun hizmetlerinden yararlanmaya devam edecekleri ve bu nedenle herhangi olumsuz bir durumla karşılaşmayacakları konusunda garanti verilmemesi durumunda, hiç kimsenin katılması kabül etmesi beklenmez. Ancak yaklaşık hastanelerin üçte birinde bu garantinin verilmediği görülmektedir. 143 Bilimsel araştırmalar ile ilgili olarak saptanan bu bulgular, hasta hakları birim sorumlularının görüşleri doğrultusunda ortaya konulmuştur. Bilimsel araştırmalar ile ilgi olarak tanımlanan bu standartların tam olarak karşılanması bir yasal zorunluluktur. Bu standartlar karşılanmadan bilimsel bir araştırmaya hastane etik kurulunun izin vermesi mümkün değildir. 3. 2. 6. Organ Bağışı ve Organ Nakli ile İlgili Standartlar Bu bölümde hasta hakları birim sorumlularına göre çalıştıkları hastanelerdeki organ ve doku bağışı ve nakli ile ilgili 5 standart incelenmiştir. Elde edilen bulgular aşağıda tablolar şeklinde gösterilmiştir. Tablo- 27. Hasta Hakları Birim Sorumlularına Göre Organ Nakli ve Bağışına İlişkin Standartların Uygulanma Durumu Standartlar Tamamen Kısmen Uygulanmamakta Uygulanmakta Uygulanmakta S 1. Hastanemizde Organ ve Doku Bağış Birimi 265 mevcuttur. 2. Hastanemizde organ ve doku bağışının nasıl yapılacağı bir politika ve prosedür ile 236 tanımlanmıştır. 3. Hastanemizde hasta ve yakınları organ ve doku bağışının nasıl yapılacağı konusunda 217 yazılı, görsel vb. yöntemlerle bilgilendirilmektedir. 4. Hastanemiz idaresi, hasta ve yakınlarının organ ve dokularını bağışlama konusundaki 254 seçimlerini desteklemektedir. 5.Hastanemiz personeli, organ ve doku bağışı konusunda tanımlanan politika ve prosedürler 218 ile ilgili olarak eğitilmektedir. % S % S % 48.0 35 6.3 252 45.7 78.9 51 17.1 12 4.0 71.3 74 24.7 12 4.0 84.7 37 12.3 9 3.0 72.9 58 19.4 23 7.7 Tablo 27’ye göre araştırma kapsamındaki hastanelerin % 48’inde organ bağış birimi kurulmuş, % 6.3’ünde kısmen de olsa kurulmuş ve % 45.7’sinde ise organ bağış birimi kurulmamıştır. Saptanan bu bulguya göre Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin çok önemli bir kısmında organ bağış birimi kurulmamıştır. Ülkemizde on binlerce hastanın organ nakli beklediği düşünüldüğünde, organ bağış birimlerine ne denli ihtiyaç duyulduğu gerçeği görülmektedir. Organ bağış birimleri organ nakli yapan tüm 144 hastanelerde kurulmuştur. Ancak bu hastanelerde tespit edilen beyin ölümleri sayısının yetersiz olması nedeniyle, bu merkezlere organ bağışı sağlayan diğer hastanelerin desteğine ihtiyaç duyulmaktadır. Saptanan bu bulgu doğrultusunda, ülkemizdeki organ bağış birim sayısının yetersiz düzeyde olduğu söylenebilir. Organ bağış birimlerinin sayısının artmasının, yapılacak organ bağışı sayısını da arttıracağı düşünülmektedir. Çünkü organ nakli ancak organların bağışlanması ile gerçekleşebilir. Tabloda ikinci sırada yer alan “Hastanemizde organ ve doku bağışının nasıl yapılacağı bir politika ve prosedür ile tanımlanmıştır” standardı, hastanelerin % 78.9’unda tamamen ve % 17.1’inde kısmen uygulandığı ve % 4’ünde ise uygulanmadığı belirlenmiştir. Buna göre, organ bağış birimi kurulan hastanelerin yaklaşık tamamında organ ve doku bağışının nasıl yapılacağı konusunda bir politika ve prosedür tanımlanmıştır. Bu prosedür, organ bağışının nasıl ve nereye yapılacağını ayrıntılı bir şekilde ortaya koyar. Tabloda üçüncü sırada yer alan “Hastanemizde hasta ve yakınları organ ve doku bağışının nasıl yapılacağı konusunda yazılı, görsel vb. yöntemlerle bilgilendirilmektedir” standardı, hastanelerin % 71.3’ünde tamamen, % 24.7’sinde kısmen uygulanmakta ve % 4’ünde ise uygulanmamaktadır. Belirlenen bu bulguya göre, organ bağış birimi kurulan hastanelerin yaklaşık tamamında hasta ve yakınlarının organ bağışını nasıl yapacakları konusunda yazılı ve görsel yöntemlerle bilgilendirilmektedir. Organ bağış birimi kurulmayan hastanelerde de bu birimlerin kurularak, organ bağışı konusunda yazılı ve görsel yöntemlerle bilgilendirilmeleri çok önemlidir. Tabloda dördüncü sırada yer alan “Hastanemiz idaresi, hasta ve yakınlarının organ ve dokularını bağışlama konusundaki seçimlerini desteklemektedir” standardı, hastanelerin % 84.7’sinde tamamen, % 12.3’ünde kısmen uygulanmakta ve % 3’ünde ise uygulanmamaktadır. Organ bağışı, gönüllülük esasına dayanır. Çünkü bireyin organları, bireyin sahip olduğu en özelidir. Bu nedenle hastane yönetimi, hasta yakınlarını bu konudaki kararlarına saygı duymalıdır. Buna göre, organ bağış birimi kurulan hastanelerin yaklaşık tamamında, hasta ve yakınlarının organ bağışlama konusundaki kararlarını desteklemektedir. 145 Tabloda beşinci sırada ye alan “Hastanemiz personeli, organ ve doku bağışı konusunda tanımlanan politika ve prosedürler ile ilgili olarak eğitilmektedir” standardı, hastanelerin % 72.9’unda tamamen, % 19.4’ünde kısmen uygulanmakta ve % 7.7’sinde ise uygulanmamaktadır. Hastane personelinin de aynı şekilde organ bağışı konusunda tanımlanan politika ve prosedürle ilgili olarak eğitilmesi çok önemlidir. Çünkü organ bağışına sağlık çalışanlarının öncülük etmesi beklenen bir durumdur. O nedenle organ bağışı konusunda eğitilmeleri ve bilgilendirilmeleri çok önemlidir. Organ bağış birimi kurulan hastanelerin yaklaşık tamamında hasta ve yakınlarının organ ve doku bağışının nasıl yapılacağı konusunda bir prosedürün tanımlandığı, bu prosedür hakkında hasta ve yakınlarının bilgilendirildikleri ve sağlık çalışanlarının organ bağışı konusunda eğitildikleri saptanmıştır. Bu durum, organ bağış birimi kurulan hastanelerde organ bağışı ile ilgili yürütülen çalışmaların yeterli düzeyde olduğu sonucunu ortaya koymaktadır. Araştırmada JCI akreditasyon standartlarının uygulanma durumu incelendikten sonra, hasta hakları birim sorumlularının yürüttükleri çalışmalar hakkındaki görüş ve düşüncelerini ortaya koymak için, hasta hakları birim sorumlularının uygulamada karşılaştıkları sorunlar, bu sorunları çözmek için kullandıkları çözüm yolları ve hizmet kalitesinin arttırılması için önerileri aşağıdaki bölümde incelenmiştir. 3.3. HASTA HAKLARI BİRİM SORUMLULARININ YÜRÜTTÜKLERİ ÇALIŞMALAR HAKKINDAKİ GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELERİ Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde kurulan hasta hakları birimleri yoluyla hasta ve yakınlarının karşılaştıkları her türlü sorunu çözmeye çalışan birim sorumlularının uygulamaya ilişkin karşılaştıkları sorunlar ve bu sorunlara yönelik çözüm önerileri ve uygulamanın etkinliğinin ve kalitesinin arttırılması için görüşlerinin saptanması bu çalışmanın önemli amaçları arasında yer almıştır. Saptanan bu görüşler yoluyla uygulamanın eksik kalan yönlerinin ortaya çıkarılarak bu doğrultuda yapılacak çalışmalar, düzeltme ve iyileştirme faaliyetleri ile hasta hakları uygulamalarının etkinliği ve verimliliğinin arttırılmasının sağlanması amaçlanmıştır. Bu bölümde hasta 146 hakları birim sorumlularının uygulamada karşılaştıkları sorunlar, bu sorunları çözmek için kullandıkları çözüm yolları ve hizmet kalitesinin arttırılması için önerileri yer almaktadır. Hasta hakları birim sorumlularının karşılaştıkları sorunlar ve bu sorunları çözmek için kullandıkları çözüm yolları ve önerilerinin en önemli olanları aşağıda verilmiştir. 3. 3. 1. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Karşılaştıkları Sorunlar Türkiye’deki hasta hakları uygulamalarının alandaki uygulayıcıları hasta hakları birim sorumlularıdır. Bu nedenle hasta ve yakınlarının karşılaştıkları her türlü sorunu çözmeye çalışan hasta hakları birim sorumlularının alanın özelliğine ilişkin günlük uygulamalarda karşılaştıkları sorunların neler olduğunun saptanması çok önemlidir. Ayrıca, hasta hakları birim sorumlularının gözüyle hasta hakları sorunlarının saptanması, alana ilişkin yapılması planlanan yasal düzenlemelere de katkı sağlayabilir. Bu amaçla araştırma kapsamında hasta hakları birim sorumlularının karşılaştıkları sorunlar aşağıda sunulmuştur. 3.3.1.1. Hasta Hakları Kurulu İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar • Hasta hakları kurulunun düzenli toplanamaması, • İl Genel Meclis Üyesi ve Valiliğin atadığı hasta hakları kurul üyelerinin kurul toplantılarına düzenli katılmaması, • Hasta hakları kurul başkanlarının başhekim yardımcısı olması ve iş yoğunluğu nedeniyle kurula düzensiz katılması, • Hasta hakları kurullarının çoğunluğu sağlık çalışanı olması ve kurul başkanının başhekim yardımcısı olması, adil karar verilmesini etkileyeceği düşüncesiyle hastaların şikâyetlerini geri çekmesi, • Hasta hakları kurul kararlarının bağlayıcı olmaması, yani tavsiye niteliğinde olmasından dolayı, sağlık çalışanlarının kurul kararlarına önem vermemesi, • Kurulda kusurlu bulanan personelin dosyası başhekimliğe havale edilmektedir. Başhekimliğin ilgili dosya ile ilgili yapılan çalışmanın sonucu hakkında hasta hakları birimini bilgilendirmemesi, 147 • Hasta hakları kurulundaki yedi üyenin kusurlu bulduğu bir personel, muhakkik (bilirkişi) tarafından kusursuz bulunabilmektedir. Bu durumun hasta hakları biriminin ve kurulunun etkinliğini azaltması, • Hasta Hakları Kurul toplantılarına başhekimin katılması ve konumu nedeniyle zaman zaman kurul üyelerini etkileyerek istediği yönde karar alınmasını sağlaması, • Hasta hakları kurulunda kusurlu bulunan doktor olunca hastane idaresi de doktordan yana tavır alarak, kişiye göre muamele yapması ve kaç defa şikâyet olursa olsun doktorların dokunulmazlığının olması ve kimsenin bir şey yapamaması, • Hasta Hakları Kurulunun kararları bağlayıcı olmadığından hasta hakları birimlerine hak ihlali iddiası ile başvuran hasta ve yakınlarının beklenti düzeylerinin düşmesi, • Kurul başkanının sık sık değişmesi ve değiştirilmesi ve birim sorumlusunun da başkana bağlı olması nedeniyle yeni gelen başkannın iş ve işlemleri bilmemesi dolayısıyla belirlenmiş standartlar yerine kendi yöntemleri ile hareket etmeye kalkması, • Kurula katılan üyelerin, hasta hakları konusunda yeterince bilgi sahibi olmaması, • Kurul üyelerinin hastane ile ilgili özel işlerini birim sorumlularına yaptırmaya çalışması, • Kurul üyeleri (özellikle hastane dışından gelen)’nin mazeretsiz toplantıya gelmeyerek boşuna üyelik işgal etmesi. 3.3.1.2. Hasta Hakları Biriminin Yeri, Fiziksel Yapısı İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar • Hasta hakları birim odasının farklı birimlerle bir arada olması, • Hasta hakları birim odasının aynı anda farklı işler için kullanılması durumunun hasta ve yakınlarının başvurularını engellemesi, • Hasta hakları birimlerinin fiziksel şartlarının yetersiz olması ve uygun olmaması, • Hasta hakları birimlerinin fiziki koşullarının bireysel görüşme ve danışmanlık hizmeti vermeye uygun olmaması. 148 3.3.1.3. Hasta Hakları Birim Çalışanlarının Sorunları • Hasta hakları biriminde çalışan personelin sayısının yetersiz olması, • Personel yetersizliği nedeniyle birim sorumlusunun birimden ayrıldığı zamanlarda, hasta ve yakınlarının sorunlarını iletebilecekleri bir görevliyi karşılarında bulamaması, • Hasta hakları birim sorumlularına birden çok görev ve sorumluluk verilmesi, • Hasta hakları birim sorumlularının karşılaştıkları sorunları çözebilecek bir yapının, mekanizmanın, kişi ya da birimin olmaması, • Birim sorumlularının kadrolu olmaması, • Hasta hakları birimlerinde yönergede ifade edilen niteliklerde birim sorumlusunun görevlendirilmemesi, • Birim sorumlularının iş yükünün fazla olması ve işin ruhsal açıdan son derece yıpratıcı olması, • Personel yetersizliğinden dolayı hasta hakları birim sorumlularının izin kullanamaması, • Yönergeye göre hasta hakları birimi ve sorumlusunun, başhekim yardımcısına bağlı hizmet vermesi gerekirken, birim sorumlusunun asıl kadrosunun bağlı bulunduğu birim sorumlusuna bağlı çalışması. Örneğin, birim sorumlusu hemşire olan personelin, başhemşireye bağlı olarak çalışması, • Hasta hakları birim sorumlularının döner sermayenin ek katkı puanından yararlanamaması, • Hasta hakları birim sorumlusu olarak çalışan personelden şikâyet geldiğinde, özellikle hekimler konusunda çok tepki alınması ve bunun zaman zaman hakaret boyutuna varması, • Başvuranlarla çalışanlar arasında kalındığı durumların olması ve başvuran hastaların çözüm konusunda tatmin olmadıklarında tepkilerini çok sert bir şekilde göstermesi, • Hastaları, yakınlarını ve personeli eğitecek eleman yetersizliği, • Birim sorumlularının, başhemşire, şef, bazı başhekim yardımcılarından olumsuz, kırıcı, hasta haklarını hiçe sayan bir yaklaşımla karşı karşıya kalınması nedeniyle kendilerini psikolojik baskı altında hissetmeleri, 149 • Şikâyet edilen personelin, zaman zaman siyasi gücünü kullanarak hasta hakları birim sorumlularını zor durumlara düşürmesi veya tehdit etmesi, . • Yönergeye göre hasta hakları birimi ve birim sorumlusunun başhekim yardımcısına bağlı hizmet vermesi gerekirken başka bir birime bağlı olarak çalışması, • Hasta hakları birim sorumlularının zaman zaman fiziksel şiddete veya sözlü hakaretlere maruz kalması, • Yıllık izin ve mazeret durumlarında işin aksaması ve yerine çalıştırılacak kimsenin bulunmaması nedeniyle hasta hakları birim sorumlularının yıllık izin kullanamaması, • Eleman eksikliği olduğunda takviye olarak başka bölümlerde birim sorumlusunun çalıştırılması, • Hasta hakları birim sorumlularının sarı zarf taşıyıcısı olarak görülmesi, • Yatan hastalara verilen hasta hakları eğitimini hekimlerin engellemeye çalışması. 3.3.1.4. Mevzuat İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar • Yönergede hasta hakları kurulu herhangi bir dosyayı inceledikten sonra “Personel haklı veya başvuran haklı” ibaresinin çoğu zaman birim sorumlusunu zor durumda bırakması, • Hasta hakları birimlerine hangi durumlarda yazılı başvuru alınacağının tanımlanmamış olması, • Hasta sorumluluklarının dayandığı bir mevzuatın olmaması, • Hastanede hasta ve yakınlarının şikâyet, öneri ve dileklerinin farklı yerlere yapılması, • Hasta hakları uygulama yönergesindeki bazı hükümlerin ağız ve diş sağlığı merkezleri ve ruh sağlığı hastaneleri için uygun olmaması, • Hasta haklarının tek taraflı oluşu nedeniyle sağlık personelinin şikayetlerini ileteceği mercilerinin bulunmaması, • Hasta hakları birimi tarafından bilgi istemek amacıyla gönderilen yazılara cevap verilmediğinde uygulanacak prosedürün ne olacağının bilinmemesi, • Hekim seçme uygulamasının, yatan hasta uygulamaları ile ilgili belirlenmiş bir prosedürün olmaması, 150 • Hasta hakları birimlerine yapılan başvurularda teknik konu, kapsam dışı ayrımlarının neye göre belirleneceğinin yazılı ve açık olarak yönergede belirtilmemesi, • Hasta kurul başkanı çocuk hastalıkları uzmanı oması nedeniyle çocuk hastalıkları uzmanı şikâyet edildiğinde kurul başkanı, hem çocuk uzmanlarının birim sorumlusu hem de kurul başkanı ve şikâyet edilen birimin sorumlusu olmaktadır. Şikâyet edilen birimin birim sorumlusunun belirlenememesi, • Personel kusurlu bulunduğunda hemen işlem yapılabilmekte ve ceza alabilmekte iken, hasta veya yakınının kusurlu bulunması durumunda yapılacak işlemin bilinememesi, • Hasta hakları ile ilgili bazı durumlarda kanıt yetersizliğinden dolayı ilgili sağlık çalışanına ne yapılacağının bilinememesi. 3.3.1.5. Hastane İdaresi İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar • Hastane idarecilerinin, hasta hakları biriminin görev, yetki ve sorumlulukları ve yaptığı işleri hakkında bilgilerinin yetersiz olması, • Hastane idaresi tarafından hasta hakları birimlerinin danışma birimleri olarak kullanılması, • Sistemden, fiziki mekândan ya da yapıdan kaynaklanan sorunlar konusunda, yapılan başvurular, hastane idaresine iletildiği halde, idare tarafından herhangi bir düzenleme veya değişiklik yapılmaması, • Hasta hakları ile ilgili yapılacak eğitim, seminer, toplantılar, broşür hazırlama gibi etkinlikler için ödenek, araç ve/veya gereç bulunamaması, • Hastane yönetiminin çalışmalara destek vermemesi, oda için yer vermemesi ve en önemlisi, hasta ve yakınlarının göremeyeceği bir yerde hasta hakları biriminin kurulması, • Hasta hakları birimlerinin işleyişine başhekimliğin müdahale etmesi, • Yazışmalar ve evrak takibi konularında çok fazla problemle karşılaşılmakta ve çoğu zaman evrakları birim sorumluları takip etmektedir. Evrak biriminin hasta hakları birimlerinden gelen evrakları kayıt ve kabul etmemesi, • Hekimlerin polikliniklere geç başlaması bu duruma karşı hastane idaresinin kayıtsız kalması, 151 • Şikâyet dosyalarının tamamlanma sürecinde iki gün olan bilgi isteme süresinin aşılması ve ilgili personelin buna riayet etmemesine rağmen hastane idaresi tarafından herhangi bir yaptırımın uygulanmaması, • Üst yönetimin hasta ve yakınlarının başvurularını engellemesi, • Sorunların tespiti ve kurul önerilerinin hastane yönetimi tarafından uygulanmaması. 3.3.1.6. Hasta ve Yakınları İle İlgili Karşılaşılan Sorunlar • Hasta ve yakınlarının isim vermeden şikâyet başvurusu yapmak istemesi, • Sorunu olan hastaların, sorunlarını hasta hakları birim sorumlusuna iletmek yerine bunu başhekime iletmeyi ve onu görmeyi tercih etmesi, • Hasta ve yakınları, hasta hakları birim sorumlularının hastanenin personeli olması nedeniyle yapılan başvuruların kendilerinin aleyhinde sonuçlanacağını ifade etmektedir. Bu nedenle hasta ve yakınlarının hasta hakkı ihlali olmasa da bunun kasıtlı olarak bu şekilde sonuçlandığını düşünmesi, • Hasta hakları birimleri tarafından verilen hasta hakları eğitimlerine hasta ve yakınlarının ilgi göstermemesi, • Şikâyet amacıyla başvuran hasta ve yakınları, tüm problemlerinin (sistemle veya cihazlarla ilgili olan) anında çözülmesini istemekte ve problemlerin çözümü için başka yere yönlendirildiklerinde sinirlenerek hakaret etmesi, • Hasta hakları birimlerinin poliklinik katlarında olması nedeniyle hastaların, hakkında şikâyet başvurusu yapmayı düşündüğü personel tarafından şikâyet edildiğinin görülmesi ve tekrar geldiklerinde bakılmayacakları endişesiyle birimlere başvurmada çekingen davranması, • İlaç mümessillerinin polikliniklerde mesai saatlerinde ve hasta muayenesinde çalışmasından dolayı hastaların rahatsız olması ve hasta mahremiyetinin ihlal edilmesi, • İnternet üzerinden yapılan başvurularda başvuranın adı, adres ve telefon numaralarının doğru olmaması ve asılsız şikâyet ve beyanlarda bulunulması, • Hastaların, her türlü işlemleri için (randevu alma, direkt olarak doktorun yanına giderek birim tarafından sözlü uyarıda bulunulmasını sağlama, birimin verilen 152 tetkik ve operasyon gibi randevularını öne almasını sağlama v.b.) birimin müdahale etmesini istemesi, • Hasta ve yakınlarının çoğu zaman yanlış anlama veya bilgilendirilmekten kaynaklanan gereksiz başvuruda bulunması, • Hasta ve yakınlarının eski alışkanlıklarını sürdürmek istemeleri nedeniyle, genelde hasta hakları birimine gelmek yerine sorunu yöneticilerle görüşerek çözmeye çalışması, • Hasta ve yakınlarının sorumluluklarını yerine getirmeden hak talebinde bulunmaya çalışması, • Hasta ve yakınlarının hakları ve sorumlulukları konusunda verilen eğitimlere rağmen hastane kurallarına uymakta zorlanması. 3.3.1.7. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Karşılaştıkları Diğer Sorunlar • Hasta hakları birimlerinin denetlenmemesi, • Yatan hastaların hasta hakları ile ilgili eğitimleri birim sorumlusu tek başına yürütememektedir. Birim memurunun yetkili ve yetkin olmaması nedeniyle başvuran hasta ve yakınlarına etkili hizmet verilememekte ve bu durum aksaklıklara neden olmaktadır. Bu nedenlerden dolayı yatan hastaların eğitimlerinin yapılamaması, • Hasta hakları konulu hizmet içi eğitimi verilirken hastane personeli, yardımcı sağlık personelini eğitimci olarak dinlemek istememesi, • Asistan hekimlerin kimi zaman uzman hekimlerim yerine hasta bakmasından dolayı, hastaların hekim seçme haklarının ihlal edilmesi, • Hastanenin özel hizmet aldığı birimlerde en çok sorunlar yaşanmaktadır (Güvenlik, bilgi işlem gibi). Bu kesimin eğitim düzeyi ve çalışma koşulları nedeniyle tükenmişlik yaşadıkları belirlenmiştir. Şirketleri tarafından verilen iletişim eğitimlerinin yetersiz olması, • Yaşlı, özürlü vb. durumdaki özel nüfus gruplarının, zaman zaman muayene olamaması, • Sağlık personelinin olumsuz tepkileri çok fazla ve kendi haklarının ihlal edildiğini düşünmeleri ve hasta hakları biriminin gerekliliğine inanmaması, • Hekimlerin, hastalara yeterli zaman ayıramaması, 153 • Hasta hakları birimleri tarafından verilen hasta hakları eğitimlerine personelin ilgisinin az olması, • Daha çok karşılıklı iletişimden kaynaklanan sorunlar yaşanması, • Hekimlerin hastalarla yeterince ilgilenmemesi, • Yataklı tedavi kurumlarında hasta ve yakınlarına sunulan hizmetlerin belirli standartlar doğrultusunda sunulmaması, • Çoğu sağlık kuruluşunda olduğu gibi hekimlerin hasta hakları uygulamalarına karşı katı ve ilgisiz tutum içinde olması, • Hasta hakları birimi, hasta ve çalışanlar tarafından bir şikâyet birimi olarak görülmesi ve algılanması, • Bazı hekimlerin yerinde çözüm gerektiren konularda yardımcı olmaması, • Uzman hekimlerden bilgi isteminin yapılmasında zorluk çekilmesi, • Hasta şikâyeti ve personel şikâyeti arasında kalmak bazen sıkıntı yaratmaktadır. Başvuranın iddialarıyla çalışanın açıklamaları bazen tamamen zıt olmakta, objektif değerlendirme yapıldığında kimin doğru söylediğinin tam olara tespit edilememesi. 3. 3. 2 Hasta Hakları Birim Sorumlularının Karşılaştıkları Sorunlara Yönelik Geliştirdikleri Çözüm Yolları Hasta hakları birim sorumlularının uygulama esnasında karşılaştıkları sorunların saptanması kadar bu sorunları çözmek için geliştirdikleri çözüm yolları ve yöntemleri de önemlidir. Hasta hakları uygulamalarının temel fonksiyonu, hasta ve yakınlarını hak ihlallerinden korunmasını ve karşılaştıkları sorunların çözümünü sağlamaktır. Bu doğrultuda araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularının karşılaştıkları sorunların çözümüne yönelik geliştirdikleri yöntemler aşağıda sunulmuştur; • Hastanenin kalite ekibi ile birlikte her ay sık karşılaşılan sorunlar belirlenmesi ve çözüm önerilerinin hastane idaresine sunulması, • Yasada önceliği belirlenmiş olan hastalara (yaşlılar, gaziler, şehit yakınları, engelliler) Hasta Öncelik Kartı verilmesi sağlanarak, • Hasta haklarına karşı direnç gösteren çalışanlara, empati eğitimi verilmesi, 154 • Hasta memnuniyet anketleri sonucunda iyileştirici ve düzeltici faaliyetlere başlanması, • Karşılaşılan sorunları çözmek için hizmet içi eğitimlerin verilmesi, • Yatan hasta ve yakınlarına hakları konusunda bilgi verilmesi, • Anlamsız ve ilgisiz şikâyetlerde hasta ve yakınlarının ikna edilmeye çalışılması, • Hasta hakları birim sorumlularının karşılaştığı sorunların çözümlenmesi için hastane idaresiyle görüşülmesi, • Hasta hakları birim sorumluları, karşılaşılan sorunları kişisel becerileriyle çözmeye çalışması, • Hasta ve yakınlarının bir sorunla karşılaşmaları durumunda ve hasta hakları birimine başvurduklarında, hasta hakları birim sorumluları, ilk önce sorunlarını anlamaya çalışarak yazılı başvuru almadan yerinde çözmeye çalışması, • Hastane içerisinde fiziksel veya mental yetersizliği olan hastalara refakat edecek bir hostes verilerek hizmetlerden faydalanmalarının sağlanması, • Hasta hakkını ihlal eden sağlık çalışanı ile yüzyüze görüşülerek hasta haklarının birimlerinin amacı, işleyişi ve hasta hakları konusunda bilgilendirerek hasta ve yakınlarının haklarının korunması noktasında daha hassas davranmaları konusunda bilgi verilmesi, • Hastane kurallarına uymayan hastalara sorumluluklarını hatırlatarak sorumlulukları ölçüsünde haklarını kullanabilecekleri konusunda bilgi verilmesi, • Kurul başkanı daha çok hasta ve sağlık çalışanı arasına girerek ikili ilişkiler ile sorunu yerinde çözmeye çalışması, • Hasta hakları birim sorumluları (karşılaşılan sorunun niteliğine göre), kurul üyeleriyle veya başhekimle bunu paylaşarak çözmeye çalışması, • Hasta hakları birim sorumluları, genelde sempatik yollarla karşılaştıkları sorunları çözmeye çalışması, • Hasta hakları birim sorumluları, başka hastanelerde çalışan deneyimli meslektaşlardan saptanmıştır. yardım alarak karşılaştıkları sorunları çözmeye çalışmaları 155 3.3.3. Hasta Hakları Birim Çalışmalarının Kalitesinin Artırılmasına Yönelik Hasta Hakları Birim Sorumlularının Önerileri Hastanelerde hasta ve yakınlarına sunulan sağlık hizmetlerinin insan onuruna yaraşır bir şekilde sunulması gerekir. Hasta ve yakınları bu hizmetlerden yararlanırken Hasta Hakları Yönetmeliğinde ifade edilen haklarını azami düzeyde kullanmaları çok önemlidir. Bu amaçla hasta haklarının temel uygulayıcıları olan hasta hakları birim sorumlularının uygulama esnasında yürüttükleri çalışmaların kalitesinin artırılmasına yönelik önerileri önem arz etmektedir. Çünkü Hasta Hakları Uygulama Yönerge’sinin doğrudan uygulayıcıları birim sorumlularıdır. Uygulamaya ilişkin karşılaştıkları sorunlar, aksaklıklar ve engellerin birim sorumlularınca tespiti daha kolaydır. Bu doğrultudaki önerileri uygulamanın etkinliğini arttırmaya yönelik çabalara, çalışmalara ve yasal düzenlemelere ışık tutacağı düşünülmektedir. Bu anlamda araştırmamız kapsamında hasta hakları birim sorumlularına göre hasta hakları uygulamalarının kalitesinin arttırılmasına yönelik önerileri aşağıda sunulmuştur. 3.3.3.1. Hasta Hakları Kurulu İle İlgili Öneriler • Dışarıdan kurula katılan üyelere döner sermayeden katkı (maddi destek) sağlanması, • Kurul için seçilecek sivil üyelerin nitelikli ve son düzenleme ve değişimlere ayak uydurabilecek kişiler arasından tercih edilerek görevlendirilmesi, • Kurulda alınan ve yönetime bildirilen kararları takip eden daha etkili bir sürecin sağlanması, • Valilik tarafından atanan il genel meclis üyeleri, zaman zaman kendilerini kurul üyelerinin üstünde görme gibi davranışlarda bulunmaktadırlar. Bu nedenle il genel meclis üyeleri her yıl ya da iki yıl için görevlendirilmesi, • Hasta hakları kurulu tarafından görüşülüp hasta hakkı ihlali saptanan şikâyet dosyalarının sonuçlandırılması için il sağlık müdürlüğü bünyesinde oluşturulacak bir kurula gönderilmesi, • Hasta haklarının gelecekte de faaliyetlerini sürdürebilmeleri ve amaçlarına ulaşabilmeleri için, kurul üyelerinin yasalarla korunması ve kararlarının yaptırımı ve caydırıcılığı olmasının sağlanması, 156 • Hasta hakları kuruluna başhekimin girememesi. 3.3.3.2. Hasta Hakları Biriminin Yeri, Fiziksel Yapısı İle İlgili Öneriler • Hasta veya yakını en sinirli olduğu, ajite olduğu, kontrolünün güç olduğu, kontrol edilemeyecek olduğu durumlar için, hasta hakları biriminin havadar, ferah, sakinleştirici, gürültüden uzak, sakin, huzurlu bir fiziksel yapıya kavuşturulması, • Hasta hakları birimlerinin, hasta mahremiyeti göz önünde bulundurularak fiziksel koşulları uygun hale getirilmesi sağlanmalıdır. 3.3.3.3. Hasta Hakları Birimi ve İşleyişi ile İlgili Öneriler • Hasta hakları birimleri Sağlık Bakanlığı dışındaki bir bakanlığa bağlı olarak çalışmalıdır. Adalet Bakanlığı’nda çalışan Sayman, nasıl Maliye Bakanlığı personeli ise hasta hakları birimlerinde çalışan birim sorumlusunun hastane idaresinden bağımsız olarak çalışması, • Hasta hakları birimlerinin doğrudan Hasta Hakları İl Koordinatörlüğüne bağlı olarak çalışması, • Hasta Hakları Birimde görevli bir hukukçu olması, • Başhekimliğe bağlı olduğumuz için bir yaptırımımız yok. Hastane idaresinin birim üzerinde bir yaptırımı olmamalı ve özgürce çalışabilmesi için farklı bir mekanizmanın kurulması, • Kalitenin arttırılabilmesi için illerde valiliklerde, ilçelerde kaymakamlıklarda sağlık hukuk büroları gibi çalışan birimler kurulmalıdır. Bu kurulun başkanının sağlık hukuku alanında eğitim almış kişilerden oluşmalıdır. Hasta hakları birimlerince alınan yazılı başvurular hazırlanarak bu bürolara değerlendirilmesi için gönderilmesi, orada sonuçlandırılması ve sağlık hizmeti veren (sağlık ocağı, aile hekimliği, özel hastane gibi) birimlerden gelebilecek şikâyetlerin de bu bürolara yapılabilmesinin sağlanması, • Birimlerin kapalı kalmaması için birimlerde en az iki personelin görevlendirilmesi, • Hasta hakları birimlerinde internet bağlantısının kısıtlı olmaması, • Hasta haklarının birimi ile ilgili belirli aralıklarla anketler düzenlenip elde edilen sonuçlar doğrultusunda iyileştirme çalışmaları yapılması, 157 • Her hastanenin hasta hakları WEB sayfası oluşturularak hasta ve yakınlarından gelen öneriler, şikâyetler bu adrese yönlendirilmesi sağlanmalıdır. 3.3.3.4. Hasta Hakları Birim Çalışanları İle İlgili Öneriler • Hasta hakları birim sorumlularının bölgesel ve genel eğitimlere katılımının sağlanması, • Hasta hakları birim sorulusunun eğitim verebilecek bilgi ve beceriye sahip olması gerekir. Bu nedenle, hasta hakları birim sorumlusu seçilirken bunun göz önünde bulundurulması, • Hasta hakları birim sorumlusu ve birim çalışanlarının ek olarak başka birimlerde görevlendirilmemesi, • Hasta hakları birim çalışanlarının bakanlık tarafından sık sık hizmet içi eğitimlere alınması gerekmekte ve bu çalışmalarda birim sorumlularının mesleki motivasyonlarının arttırılmasına yönelik çalışmalar yapılması, • Hasta hakları birim sorumlularına kadro verilmeli ve sicil yönünden başhekimliğe değil de doğrudan il koordinatörlüğüne bağlı çalışması, • Hasta hakları birim sorumlusu olmadığı zamanlarda, birim çalışmaları aksamaktadır. Bu nedenle, hasta hakları birimlerinde birim sorumlusu ve yardımcısı adı altında iki kalifiye eleman görevlendirilmesi, • İl içindeki bütün hasta hakları birimi çalışanları belirli periyotlarla sürekli olarak yapılacak toplantılarla bir araya gelerek, görüş alışverişinde bulunmalı ve hasta hakları konusunda çalışmalar yapmak üzere geniş kitlelere ulaşacak ortak organizasyonlar planlanması, • Hasta ve yakınları, ne kadar adil hüküm verilirse verilsin kurulu ve birimi sağlık çalışanının yanında yer alan bir pozisyonda görmektedir. Bu nedenle hasta hakları biriminin hastaneden ayrı bir yerde olması ve birim sorumlusunun hastane personeli olmamalı, • Hasta hakları birim sorumlularından daha yetkili (hastane müdürü ve yardımcıları vs) kişilerin olaylara müdahalesi birim sorumlularını pasifize etmektedir. Bundan dolayı birim sorumlusundan daha yetkili sorumluların olaylara müdahale etmemesi sağlanmalıdır. 158 3.3.3.5. Mevzuat İle İlgili Öneriler • Yönetmelik ve Yönergenin güncellenerek ihtiyaçları karşılayabilecek düzeye getirilmesi, • Yönetmelik ve yönergede hangi şikâyetlerin alınacağının ve hangilerinin alınmayacağının netleştirilmesi, • Hasta hakları mevzuat kapsamında tanımlanmış, ancak sorumlulukları mevzuat kapsamında tanımlanmamıştır. Hasta Hakları Yönetmeliğinde hasta ve yakınlarının sorumluluklarıın da tanımlanması, • Sistemden kaynaklanan sorunlar, yazışmalarla uzatılmadan daha kısa sürede çözümlenmesi ile ilgili çalışma yapılması, • Hasta hakkının ihlal edildiği durumlarda, hasta hakları kurul kararının çalışan üzerinde bir yaptırımı, caydırıcılığı olmadığı sürece, hasta hakları ve ihlalleri ile ilgili çalışmalarımız amacına ulaşamayacaktır, etkisiz ve fonksiyonunu kaybetmiş bir birim olacaktır. Bu amaçla, yasal düzenlemeler yapılmalı ve hasta hakları ihlallerinin yaptırımının olmasının sağlanması, • Ağız ve diş sağlığı alanına özgü hasta hakları düzenlenmesi, • Hasta Hakları Yönetmeliğinde, hasta ve yakınları sorumluklarını yerine getirmediği anlaşılan durumlarda ne yapılması gerektiğinin açıkça ortaya konulması, • Hasta hakları kavramı yerine “sağlık hakları” kavramı kullanılması, • Hasta haklarına yönelik suçlar ceza kanununda da yer almasının sağlanması, • Ruh sağlığı alanına özgü olarak hasta hakları içerisindeki ayırıcı farklılıkları belirlenmeli, mevzuatta hangi çerçevelerde hareket edilmesi gerektiği daha net olmalıdır. Olası insan hakkı ihlalleri dikkate alındığında, ruh sağlığı hastanelerindeki hasta hakları birimleri, daha geniş yetkilerle donatılması sağlanmalıdır. 3.3.3.6.Hastane İdaresi İle İlgili Öneriler • Baştabiplik tarafından günlük yapılması gereken poliklinik muayene sayısı belirlenmediği için ikilemler yaşanmaktadır. Bu nedenle günlük poliklinik muayene sayılarına bakanlık tarafından standart hale getirilmesi, • Hastane idarelerinin personelini eğitip eğitmediğinin saptanması için il müdürlüğü tarafından denetlenmesi, 159 • Sağlık müdürlükleri tarafından hasta hakları birimi kurulan bütün hastanelerin başhekim, başhemşire, müdür ve müdür yardımcılarına hasta hakları biriminin işleyişi, sorumlulukları ve yetkileri ile ilgili eğitim verilmesinin sağlanması, • Hasta hakları kapsamına giren örneğin, bilgilendirilmiş onay, Renk Kodlaması Uygulaması gibi çalışmalarda hasta hakları birim sorumlusunun yer almasının sağlanması, • Hasta hakları biriminin tespit ettiği yaşlı, özürlü ve kimsesiz hastalara öncelik verilmesi sağlanmalıdır. 3.3.3.7. Hasta ve Yakınları İle İlgili Öneriler • Hastaneye müracaat eden hastaların bilinçlendirilmesine yönelik slayt, televizyon gösterimlerinin yapılması; görülebilecek yerlere afişlerin asılması, broşürlerin dağıtılması ve yeni açılan hastanelere hasta hakları ile ilgili gerekli eğitimlerin verilmesinin sağlanması, • Tetkik ve tahlillerin çıkmasını bekleyen hasta ve refakatçilerinin hastane içerisinde bekleyebileceği yerler tahsis edilmesi, • Hastalara bekleme esnasında poliklinik önündeki sıra ekranlarından hastaların hakları konusunda eğitici materyal izlettirilmesi, • Yaşlı, hamile ve engelli hastalara yönelik, onların işlemlerini kolaylaştırmak amaçlı rehberlik uygulamalarının artırılması sağlanmalıdır. 3.3.3.8. Diğer Öneriler • Basında hasta hakları eğitimine yer verilmesi, • Hasta hakları konusunda Sağlık Bakanlığ’ı tarafından son gelişmeler, uygulamalar ve işleyiş hakkında bilgilendirici toplantılar ve seminerlerin düzenlenmesi, • Hasta hakları konusunda toplumu bilinçlendirme programların hazırlanması, • Yardımcı sağlık personelinden çok hekimlere hasta hakları konusunda bilgi veya eğitim verilmesi gerekmektedir. 160 BÖLÜM IV SONUÇ ve ÖNERİLER 4.1. SONUÇ Bu çalışma 2007-2009 yılları arasında Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde çalışan hasta hakları birim sorumlularının görüşleri doğrultusunda yürütülen hasta hakları uygulamalarının JCI tarafından geliştirilen Hasta ve Yakınlarının Haklarına Yönelik Akreditasyon Standartları’na uygunluğunun değerlendirilmesi amacıyla yapılmıştır. Değerlendirme araştırması niteliğindeki bu araştırmada örnekleme yapılmamıştır. Tam sayım yöntemi ile Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde çalışan 552 hasta hakları birim sorumlusundan elde edilen veriler analiz edilmiştir. Hasta hakları birim sorumlularının bazı sosyo-demografik özellikleri, mevcut hasta hakları uygulamalarının JCI standartları’na uygunluğunun değerlendirilmesine ilişkin elde edilen sonuçlar aşağıda maddeler halinde sunulmuştur. 4. 1. 1. Sosyo-Demografik Özellikler • Cinsiyet açısından sağlık alanında çalışan hasta hakları birim sorumlularının çoğunluğu kadınlardan oluşmaktadır. • Hastanelerde çalışan hasta hakları birim sorumlularının yaş dağılımı 31-40 aralığında yoğunlaşmaktadır. • Hasta hakları birim sorumlularının çoğunluğu lisans mezunu olup, diğerleri lise ve ön lisans mezunudur. • Hasta hakları birim sorumlularının büyük çoğunluğu evlidir. • Hasta hakları birim sorumlularının yarısı hemşire olup bunu sırasıyla sosyal hizmet uzmanları, sağlık memurları, psikologlar ve ebeler izlemektedir. • Hasta hakları birim sorumlularının çalışma süreleri ortalama 1-3 yıl arasında değişmektedir. • Araştırmadaki hasta hakları birim sorumlularının il dağılımına göre en fazla katılım sırasıyla, İstanbul, İzmir, Erzurum ve Ankara illerinden olmuştur. Siirt, Yalova gibi illerden hiçbir hasta hakları birim sorumlusu katılmamıştır. 161 • Hasta hakları birim sorumlularının çalıştıkları hastanelerin yatak sayılarının dağılımı 1-400 aralığında yoğunlaşmaktadır. • Hasta hakları birim sorumlularının çoğunluğu devlet hastaneleri (genel hastane)’de çalışmaktadır. • Hasta hakları birim sorumlularının büyük çoğunluğu göreve başlamadan önce hasta hakları ile ilgili bir eğitim almıştır. • Hasta hakları birimlerine aylık ortalama yapılan yazılı başvuru sayıları 1-10 adet aralığında yoğunlaşmaktadır.. • Hasta hakları birimlerine aylık ortalama yapılan sözel başvuru (yerinde çözülen sorun) sayıları 1-30 adet aralığında yoğunlaşmıştır. 4.1.2. JCI Standartlarına İlişkin Sonuçlar Bu bölümde araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularına göre JCI tarafından geliştirilen Hasta ve Yakınlarının Haklarına Yönelik Akreditasyon Standartlarının uygulanma durumunu ortaya koymaya yönelik sonuçlar yer almaktadır. Bu standartlar, hasta haklarının belirlenmesi, korunması ve teşvik edilmesi, hasta ve yakınlarının bakım sürecine dâhil edilmesi, hasta ve yakınlarının hakları konusunda bilgilendirilmesi, personelin hasta hakları konusunda eğitilmesi, hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık başvuruları, bilgilendirilmiş onay, bilimsel araştırmalar ve organ bağışı ve organ nakli gibi sekiz başlık altında incelenmiştir. 4.1.2.1. Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesine İlişkin Sonuçlar • Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde çalışan hasta hakları birim sorumlularına göre, hastane yöneticilerinin tamamına yakını, hasta ve yakınlarının haklarını korumak ve geliştirmek için yasalar ve düzenlemelerde belirtildiği şekilde hizmet vermektedir. • Hastane yöneticilerinin büyük çoğunluğu, hizmet verdikleri hasta ve yakınlarının haklarını korumak ve geliştirmek ile ilgili sorumluluklarının farkındadır. 162 • Hastane yöneticilerinin çoğunluğu, hasta ve yakınlarının dini (manevi) taleplerini karşılamaya yönelik düzenlemeler için gerekli altyapı ve diğer destekleri sağlamaktadır. • Hastanelerin genelinde, hastaların muayene, girişimsel işlemler ve tüm tıbbi tedavilerinde mahremiyet gereksinimleri karşılamaya ve korumaya yönelik alt yapı ve düzenlemeler sağlanmaktadır. • Hastalere başvuran hastaların mahremiyet gereksinimine tüm muayenelerde, tüm girişimsel işlemlerde ve tüm tıbbi tedavilerde azami düzeyde özen gösterilmektedir. • Hastanelerin çoğunluğunda hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırıya karşı koruyan düzenlemeler, politika ve prosedürlerle tanımlanmış olup, önemli bir kısmında da kısmen tanımlanmış veya hiç tanımlanmamıştır. • Hastanelerin yarısından fazlasında hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan politika ve prosedürlerde bebekler, çocuklar, özürlüler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamıştır. • Bu hastanelerde çalışan sağlık personelinin çoğunluğu bu grupları koruma sürecindeki görev ve sorumlulukları konusunda eğitilip bilgilendirilmiştir. • Hastanelerin yarıdan fazlasında korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve/veya sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili bir politika ve prosedür tanımlanmıştır. Ancak hastanelerin üçte biri oranında kısmen bu prosedür tanımlanmış ve küçük bir kısmın da da hiç tanımlanmamıştır. Bu standart, hasta haklarının belirlenmesi korunması ve teşvik edilmesi standartları arasında en düşük düzeyde uygulanan standart olmuştur. • Korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastaların tedavileri, hastanelerin çoğunluğunda tanımlanmış politika ve prosedürlere göre yapılmaktadır. • Hasta bilgilerinin kaybını önlemek için hastanelerin büyük bir çoğunluğunda gerekli politika ve prosedürler tanımlanmış ve bu konuda hastane personelinin büyük çoğunluğu eğitilmiştir. 163 • Hastanelerin genelinde hastaların tıbbi kayıtlarının mahremiyet gereksinimine tüm muayenelerde, tıbbi müdahalelerde ve diğer tüm işlemlerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir. • Hastanelerin yarıdan fazlasında hastane yönetimi, hastaların kişisel eşya ve mallarıyla ilgili sorumluluk düzeyini belirleyerek bu konuda bir politika ve prosedür tanımlamıştır. • Hastanelerin yarıdan fazlasında hasta ve yakınları, kişisel eşyalarının korunması konusunda hastane yönetiminin sorumluluk düzeyi ve izlenmesi gerekli prosedür hakkında bilgilendirilmektedir. 4.1.2.2. Hasta ve Yakınlarının Bakım ve Tedavileri Hakkında Bilgilendirilmesi ve Bakım Sürecine Dâhil Edilmesine İlişkin Sonuçlar • Hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılımını destekleyen ve bakım konusunda katılımın nasıl ve hangi düzeye kadar sağlanacağına ilişkin politika ve prosedür hastanelerin çoğunluğunda tanımlanmıştır. • Hasta bakımında yer alan görevli personelin geneli, hastanenin hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılım hakları konusunda tanımlanmış politikası ve prosedürleri ile ilgili olarak eğitilmiştir. • Hastanelerin büyük çoğunluğunda, hasta ve yakınları, tıbbi durumları ile ilgili olarak nasıl ve ne zaman bilgilendirilecekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir. • Hastanelerin hemen hemen tamamında, hastaların bakımında yer alan ilgili sağlık personeli tarafından hasta ve yakınları, tedaviyi reddetme ya da bırakma hakları konusunda bilgilendirilmektedir. • Hastanelerin genelinde, hasta ve yakınları diledikleri ölçüde bakım ile ilgili kararlara katılabilmektedir. • Hastanelerin büyük bir bölümünde, hasta ve yakınlarının kararlarının doğuracağı sonuçlar, sorumlulukları, diğer bakım ve tedavi seçenekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir. • Hastaların bakımında yer alan ilgili sağlık personelinin çoğunluğu, hasta ve yakınlarının tedavi süreci ile ilgili aldıkları kararlara saygı göstermektedir. 164 • Hastanelerin yarısında, hastane yönetiminin yaşam desteği hizmetlerini durdurmada ya da yaşamı idame ettirici tedavileri sonlandırma konusundaki pozisyonu, toplumun dinsel, kültürel kabullerine, yasal normlara ve gereksinimlere uygundur. • Hastanelerde çalışan sağlık çalışanlarının çoğunluğu, terminal dönemde (ölmekte) olan hastaların doğal gereksinimlerinin farkında olarak bunlara saygılı bir hizmet sunmaktadır. 4.1.2.3. Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Bilgilendirilmesine İlişkin Sonuçlar • Hasta hakları birimi kurulan hastanelerin tamamına yakınında, hasta ve yakınlarının sahip oldukları hakları ortaya koyan bir politika ve prosedür tanımlanmıştır. • Hasta ve yakınlarının sahip oldukları hak ve sorumluluklar konusunda bilgilendirilmelerini sağlayan prosedür, hastanelerin büyük çoğunluğunda tanımlanmıştır. • Hastanelerin çoğunluğunda, hasta ve yakınlarının sahip oldukları hak ve sorumluluklar konusunda tanımlanan prosedür doğrultusunda, ilgili sağlık personeli tarafından hastaneye başvuran her hastaya hakları ve sorumlulukları ile ilgili yazılı ve/veya sözel bir bildirim yapılmaktadır. • Hastanelerin çoğunluğunda, yazılı ve/veya sözlü bilgilendirmenin uygun ya da etkili olmadığı durumlarda hasta ve yakınları sahip oldukları haklarla ilgili olarak prosedürde tanımlandığı şekilde bilgilendirilmektedir. 4.1.2.4. Hasta ve Yakınlarının Hakları Konusunda Sağlık Personelinin Eğitilmesine İlişkin Sonuçlar • Sağlık Bakanlığı’na bağlı olup hasta hakları birimi kurulan hastanelerde göreve yeni başlayan personelin büyük çoğunluğu, katıldıkları oryantasyon eğitiminde hasta ve yakınlarının hakları konusunda eğitilmektedir. • Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde çalışan sağlık personelinin büyük çoğunluğuna hasta ve yakınlarının hakları, sorumlulukları konusunda hizmet içi eğitim verilmiştir. 165 • Hasta ve yakınlarının hakları, sorumlulukları konusunda hizmet içi eğitim alan hastane personelinin geneli, hasta haklarını koruma konusunda sorumluluklarını ifade edebilmektedir. • Araştırmaya katılan hastanelerin personelinin çoğunluğu, hastaların inanç ve değerlerini tanıma, koruma ve bunlara saygılı olma konusunda eğitilmektedir. 4.1.2.5. Hasta ve Yakınlarının Başvuru, Dilek, Önerilerinin Değerlendirilmesine İlişkin Sonuçlar • Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin hemen hemen tamamında, hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvurularının nasıl yapılacağı konusunda bir politika ve prosedür tanımlanmıştır • Hastanelerin büyük çoğunluğunda, hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvurularının nasıl yapılacağı konusunda tanımlanan politika ve prosedürde sağlık personelinin nasıl ve ne zaman rol alacağı belirlenmiştir. • Hastanelerin tamamına yakın bir oranında, hasta ve yakınları, şikâyet haklarının olduğu ve bunu yapmalarını sağlayacak bir süreç bulunduğu konusunda bilgilendirilmektedir. • Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde, hasta ve yakınları tarafından hastaneye yapılan başvurular, yasaların ön gördüğü sürede çözümlenip cevaplandırılmaktadır. 4.1.2.6. Bilgilendirilmiş Onay Sürecine İlişkin Sonuçlar • Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin büyük bir bölümünde, hasta ve yakınlarının bilgilendirilmiş onayının alınmasını sağlamaya yönelik bir politika ve prosedür tanımlanmıştır. Ayrıca tanımlanan bu politika ve prosedür, yasalara, geleneklere ve toplumun kültürel yapısına uygundur. • Hastanelerin genelinde, bilgilendirilmiş onay konusunda tanımlanan politika ve prosedürü uygulamak üzere ilgili sağlık personeli eğitilmektedir. • Hastanelerin genelinde, ilgili sağlık personeli tarafından hasta ve yakınlarından yasa, politika ve prosedüre uygun şekilde bilgilendirilmiş onay alınmaktadır. 166 • Hastanelerin çoğunluğunda, hasta ve yakınları, bilgilendirilmiş onayın içeriği hakkında bilgilendirilmektedir. • Hasta için planlanan tedavi ve işlemleri kimin uygulayacağı ve sorumlu olacağı konusunda hasta ve yakınları hastanelerin çoğunluğunda bilgilendirilmektedir. • Hastanelerin genelinde, hasta ve/veya yakınlarına bilgiyi veren sağlık personelinin kimliği kayıtlara not edilmektedir. • Sağlık Bakanlığı hastanelerinin büyük çoğunluğunda, hasta ve yakınları, ilgili sağlık personeli tarafından tıbbi durumları, önerilen tedavi, önerilen tedavinin olası yararları ve sakıncaları, önerilen tedavinin alternatifleri ve tedavinin başarısı konusunda açık ve anlaşılabilir bir dil ve yöntemle bilgilendirilmektedir. • Hastanelerin genelinde, bilgilendirilmiş onay alınması konusunda tanımlanan politika ve prosedürde hasta dışında kişilerin bilgilendirilmiş onay verebilmesinin nasıl yapılacağı tanımlanmıştır. • Hastanelerin çoğunluğunda, hasta dışında bilgilendirilmiş onay veren kişilere ait bilgiler, hastanın dosyasına kaydedilmektedir. • Araştırma kapsamındaki hastanelerin büyük çoğunluğunda, hasta ve/veya yakınlarından tüm cerrahi ya da invasive (girişimsel) uygulamalar öncesinde bilgilendirilmiş onay alınmaktadır. • Hastanelerin genelinde, hasta ve/veya yakınlarından anestezi öncesinde bilgilendirilmiş onay alınmaktadır. • Hastanelerin yarısına yakınında hasta ve/veya yakınlarından kan ve ürünleri kullanımı öncesi bilgilendirilmiş onay alınmamaktadır. • Hastanelerin önemli bir bölümünde, özel bilgilendirilmiş onay gerektiren tedavi ve işlemler, kategorilerine veya tiplerine göre listelenmemiştir. 4.1.2.7. Bilimsel Araştırmalara İlişkin Sonuçlar • Hastanelerin yaklaşık onda birinde bilimsel araştırmalar yürütülmekte ve bu hastanelerin tamamında yürütülen tüm araştırmaları denetleyen bir komite bulunmaktadır. • Bilimsel araştırma yürüten hastanelerin hemen hemen tamamında, yürütülen tüm araştırmaları denetleme faaliyetleri için açık bir amaç bildirgesi tanımlanmıştır. 167 • Bilimsel araştırma yürüten hastanelerin çoğunluğunda, yürütülen tüm araştırmaların nasıl yürütüleceği ve deneklerin bu araştırmalara nasıl katılabilecekleri konusunda bir politika ve prosedür tanımlamış olup önemli bir bölümünde ise tanımlanmamıştır. • Bilimsel araştırma yürüten hastanelerin çoğunluğunda, yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan denekler, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışma için izlenmesi gereken prosedürler konusunda bilgilendirilmektedir. Ancak, bu hastanelerin önemli bir kısmında, hasta ve yakınları bilgilendirilmemektedir. • Hastanelerin büyük çoğunluğunda, yürütülen bilimsel araştırmalar için yapılan denetleme faaliyetleri, deneklere verilebilecek görece risk ve yararları değerlendiren bir süreci kapsamaktadır. • Bilimsel araştırma yürüten hastanelerin çoğunluğunda, yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan deneklerden bilgilendirilmiş gönüllü oluru alınmaktadır. Ancak, hastanelerin çok önemli bir bölümünde araştırmalara katılmayı kabul eden denek veya gönüllülerden bilgilendirilmiş gönüllü oluru alınmamaktadır. • Hastanelerin çoğunluğunda, deneklere bilgiyi sağlayan ve bilgilendirilmiş gönüllü oluru alan kişi ya da kişiler hastanın kayıtlarında not edilmekle birlikte önemli bir kısmında da not edilmemektedir. • Bilimsel araştırma yürüten hastanelerin çoğunluğunda, yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan deneklere, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışmalara katılmayı reddetmeleri ya da katıldıktan sonra çekilmeleri durumunda kurumun hizmetlerinden yararlanmaya devam edecekleri ve bu nedenle herhangi olumsuz bir durumla karşılaşmayacakları konusunda garanti verilmektedir. Buna karşın deneklerin önemli bir kısmına bu garanti verilmemektedir. 4.1.2.8. Organ Bağışı ve Organ Nakline İlişkin Sonuçlar • Araştırma kapsamındaki hastanelerin yarısına yakın bir bölümde, organ ve doku bağış birimi kurulmuş ve diğer yarısında ise kurulmamıştır. 168 • Hastanelerin yarısında, organ ve doku bağışının nasıl yapılacağı bir politika ve prosedür ile tanımlanmıştır. • Hastanelerin çoğunluğunda, hasta ve yakınları organ ve doku bağışının nasıl yapılacağı konusunda yazılı, görsel vb. yöntemlerle bilgilendirilmekte olup önemli bir kısmında hasta ve yakınları ise bilgilendirilmemektedir. • Araştırma kapsamındaki hastanelerin yarıdan fazlasında, hastane personeli, organ ve doku bağışı konusunda tanımlanan politika ve prosedürler ile ilgili olarak eğitilmektedir. Araştırmanın genel olarak sonucuna baktığımızda, hasta hakları birim sorumlularına göre, Sağlık Bakanlığı hastanelerinde yürütülen mevcut hasta hakları uygulamalarının yüksek bir oranda JCI standartları doğrultusunda uygulandığını söylemek mümkündür. Araştırmanın sonuçlarının bu kadar yüksek çıkması, çalışmaya katılanların sağlık personeli olması, çalışmanın Sağlık Bakanlığı’nın destek ve katkıları ile yapılmış olması, görüşme formlarının hasta hakları birim sorumlularının e-posta adreslerine gönderilmesi, hasta hakları birim sorumlularının bu çalışmayı doldurmanın bir zorunluluk gibi algılamış olma ihtimali gibi nedenlerden kaynaklanmış olabilir. Hasta hakları birim sorumlularının bir kısmı yanlı davranmış olduğu varsayılsa da bunu genellemek mümkün değildir. Sağlık Bakanlığı’nın başlatmış olduğu hasta hakları uygulamalarının bu standartların uygulanmasındaki katkısı yadsınamaz. Sağlık Bakanlığı tarafından geliştirilen Kalite ve Performans Kriterleri, JCI standartlarından da faydalanılarak hazırlanmıştır. Bu standartları, tüm hastanelerin uygulaması gerekmektedir. Çünkü yapılan denetimler sonucunda, bu standartlardan elde edilen puanlar doğrultusunda sağlık personeline döner sermayeden ek ödeme yapılmaktadır. Dolayısıyla hastane idarecileri ve sağlık personeli bu standartların maksimum düzeyde uygulanması için gayret göstermektedir. Bu nedenle tüm hastaneler, bu standartları tamamen karşılamaya çalışmaktadır. Sonuçların bu kadar yüksek çıkmasının bir nedeni de bunun olduğu düşünülmektedir. Ayrıca gerçekten de bu standartlar, hastanelerde yüksek bir oranda uygulanıyor da olabilir. Bu da önemli bir gerçektir. 169 Hastalar ile yapılan çalışmalarda elde edilen sonuçlar, tam tersi bir durum ortaya koymaktadır. Ancak ülkemizde JCI’ın bu spesifik standartları doğrultusunda hem sağlık personeli hem de hasta ve yakınları ile yapılan başka bir çalışma olmaması nedeniyle bu araştırma sonuçları başka araştırmalar ile karşılaştırılamamıştır. Bundan dolayı, bu araştırmanın devamı niteliğinde hasta ve yakınları ile JCI standartları doğrultusunda bilimsel çalışmaların yapılması düşünülmektedir. Ancak böyle bir durumda karşılaştırma yapma olanağı bulunmuş olunur. Kısaca, bu araştırmada elde edilen sonuçlar doğrultusunda JCI standartlarının Sağlık Bakanlığı hastanelerinin büyük bir kısmında uygulandığını söylemek mümkündür. 4. 2. ÖNERİLER Sağlık alanında hasta hakları uygulamalarına yönelik geliştirilen JCI standartları ve hasta hakları birim sorumlularının görüşleri esas alınarak mevcut hasta hakları uygulamalarının şu andaki konumundan daha iyi bir noktada etkin ve verimli bir hizmet vermeyi sağlamak için geliştirilen öneriler aşağıda gruplandırılarak sunulmuştur. 4.2.1. Hasta Hakları Birim Sorumlularının Çalışma Yaşamına İlişkin Öneriler • Hasta Hakları Uygulama Yönergesi gereği, hasta hakları birim sorumlusunun lisans mezunu olma şartı vardır. Oysa araştırmaya katılan hasta hakları birim sorumlularının beşte ikisi lisans mezunu değildir. Bu birimlerde lisans mezunu birim sorumluları görevlendirilmelidir. • Hasta hakları birim sorumlularının, yarısından fazlası hemşire kökenli olup, hemşireleri sırasıyla sosyal hizmet uzmanı, sağlık memuru, psikolog ve ebeler izlemektedir. Bu durum, alanda çalışan sosyal hizmet uzmanı sayısının yetersizliğini ya da sağlık alanını tercih etmediklerini ortaya koymaktadır. Bu alanda yeterli sayıda sosyal hizmet uzmanı görevlendirilmelidir. 4.2.2. Hasta Haklarının Belirlenmesi Korunması ve Teşvik Edilmesine İlişkin Öneriler • Hastaların mahremiyet gereksinimlerine muayene, tıbbi tedavi ve her türlü tıbbi girişim sürecinde çoğunlukla azami düzeyde özen gösterilmektedir. Ne var ki bu oranın yetersiz kaldığı düşünülmektedir. Oysa bu uygulamaların hastanelerin 170 tamamında olması gerekir. Çünkü mahremiyet gereksiniminin istisnası ve haklı hiçbir gerekçe ile karşılanmaması söz konusu olamaz. • Her üç hastanenin birinde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı koruyan düzenleme, politika ve prosedürler tanımlanmamıştır. Bu da hasta ve çalışanların güvenlik sorunları ile karşı karşıya olduğunu göstermektedir. Oysa ki hastaneler, en güvenli olması gereken kurumların başında gelmektedir. Çünkü, hastalar hastalıkları sebebiyle en fazla korunmaya hastanede yattıkları süre zarfında gereksinim duyarlar. Bu amaçla Sağlık Bakanlığı tarafından bu konu ile ilgili çalışmaların başlatılması önerilmektedir. • Hastaların sorunlarının yerinde çözümlenmesi açısından yaşlı, özürlü vb. durumdaki hastalar için birim sorumlularına muayene ve işlemlerde sınırlı sayıda kontenjan tanınmalıdır. Yaşlı, engelli ve hamile gibi hastaların polikliniklerde, laboratuar ve röntgen gibi birimlerde uzun süre beklemelerine engel olmak amacıyla öncelik tanınması için öncelik kartları verilmelidir. • Hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan politika ve prosedürlerde bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlayan hastanelerin oranı çok yüksek değildir. Hastanelerde bu özel nüfus gruplarının tanımlanması ve gerektiğinde savuculuklarının yapılması sosyal hizmet uzmanının birincil görevidir. Bu amaçla her hastanede sosyal servis kurulmalı ve bu doğrultuda sosyal hizmet uzmanları tarafından mesleki çalışmalar yapılmalıdır. • Sağlık çalışanlarının hasta bilgilerinin korunması konusunda eğitilmesini, beraberinde hasta mahremiyetinin korunmasını da sağlayacağı bilinmektedir. Sağlık çalışanlarının bu konuda eğitilmesi teorikte olumlu bir durum olması yanında pratikte sağlık çalışanlarının hasta mahremiyetine ne ölçüde uyduklarını ortaya koymak için hem sağlık çalışanları hem de hastalar ile bilimsel çalışmaların yapılması gerekmektedir. Özellikle hasta ve yakınlarının bu konudaki görüşleri çok önemlidir. • Hastanelerin önemli bir bölümünde, hastaların kişisel eşya ve mallarıyla ilgili sorumluluk düzeyini ve pozisyonunu belirleyen prosedürün yetersiz 171 tanımlandığı saptanmıştır. Bu amaçla, hastanelerin tamamında bu prosedürün tanımlanması için Sağlık Bakanlığı hastane yönetimlerini uyarmalıdır. 4.2.3. Hasta ve Yakınlarının ve Sağlık Personelinin Hasta Hakları Konusunda Bilgilendirilmesi ve Eğitilmesine İlişkin Öneriler • Gerek diğer araştırmalar ve gerekse bu araştırmada, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde hasta ve yakınlarının hakları ile ilgili olarak ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirildiğini fakat henüz bunun tam olarak istenilen düzeyde olmadığını söylemek mümkündür. • Hastanede rutin olarak yürütülen diğer hizmet içi eğitim programlarında hasta haklarının da yer alması sağlanarak ve bunun idare tarafından zorunlu kılınması ile sağlık çalışanlarının katılımları sağlanmalıdır. Hastanede her yıl yapılan eğitim sayısı ve kaç personelin katıldığını Bakanlık denetlemeli ve izlemelidir. 4.2.4. Hasta ve Yakınlarının Bakım ve Tedavileri Hakkında Bilgilendirilmesi Bakım Sürecine Dâhil Edilmesi ve Bilgilendirilmiş Onay Alınmasına İlişkin Öneriler • Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerin çoğunda hasta ve yakınlarının hastaya uygulanması planlanan veya uygulanan tedavi veya işlemlerin hangi aşamalarında bunu red edebilecekleri konusunda bilgilendirildiği görmekteyiz. Aynı şekilde hastaların bu konuda bilgilendirilip bilgilendirilmediklerine ilişkin olarak hasta ve yakınları ile yapılacak çalışmalarla bu konu ortaya konulabilir. Bunun için hasta ve yakınları ile bu tip çalışmaların yapılması önerilmektedir. • Sağlık personelinin, hasta ve yakınlarının almış oldukları kararlara saygı gösterdiğini ortaya koymak için daha detaylı araştırmalara gerek vardır. Bu konuyu, hasta hakları birim sorumlularının görüşleri doğrultusunda ortaya koymak tek başına yetersizdir. Bu nedenle hasta ve yakınları ve sağlık personeli ile bu konuda yeni araştırmalar yapılması önerilmektedir. • Hastaların dosyasına hasta dışında bilgilendirilmiş onay veren kişilerin bilgilerinin önemli bir oranda düzenli bir şekilde kaydedilmediği saptanmıştır. Hasta dosyasına bu bilgilerin düzenli olarak kaydedilmesinin sağlanması gerekir. 172 • Hasta ve yakınlarından kan ve ürünlerinin kullanımı öncesinde bilgilendirilmiş onayın yetersiz oranda alındığı saptanmıştır. Bu nedenle bundan sonra ilgili sağlık personelinin bu konuda eğitilmesi ve yeterli düzeyde farkındalık yaratılmasının zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Kan ve kan ürünleri ile bulaşan hastalıkların ortaya çıkması durumlarında, hukuki ve etik sorumluluk ve cezai yaptırım gereği doğmaktadır. Kan ve kan ürünlerinin kullanımı öncesinde mutlaka her hasta ve/veya yakınlarından bilgilendirilmiş onay alınması gereklidir. • Hastanelerin önemli bir bölümünde bilgilendirilmiş onay gerektiren tedavi ve işlemler, kategorilerine veya tiplerine göre hiç listelenmediği ortaya çıkan en önemli sonuçlardandır. Bu konuda mutlaka hastane yönetimi tarafından ilgili kişilerin eğitilmesi ve bu listenin hazırlanması için çalışma başlatılmalıdır. 4.2.5. Bilimsel Araştırmalar ve Organ Bağışına ilişkin Öneriler • Bilimsel araştırma yürüten hastanelerin dörtte birinde bilimsel araştırma ve çalışmalara katılmayı kabul eden denek veya hastaların yapılacak bilimsel araştırma veya çalışma için izlenmesi gereken prosedürler konusunda yetersiz bilgilendirilmektedir. Bu doğrultuda, konu Sağlık Bakanlığı tarafından incelenmelidir. • Hastanelerin genelinde organ bağış biriminin kurulmadığı saptanmıştır. Ülkemizde organ nakli bekleyen hasta sayısının çokluğu düşünüldüğünde organ bağış birimlerine ne denli ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. Bu amaçla, her hastanede organ ve doku bağış birimlerinin kurulmalı ve eğitimli bir organ nakli koordinatörünün atanmasının sağlanması gerekir. • Hastanelerin önemli bir bölümünde, hasta ve yakınları, organ ve doku bağışı konusunda ilgili sağlık personeli tarafından yetersiz bilgilendirilmektedir. Hasta ve yakınlarının organ ve doku bağışı konusunda bilgilendirilmelerinin sağlanması için hasta eğitimleri yazılı olarak kayıt altına alınmalıdır. • Aynı şekilde, sağlık çalışanlarının da organ ve doku bağışı konusunda yetersiz bilgilendirildikleri saptanmıştır. Bu doğrultuda, hastanelerde çalışan tüm personel, organ nakli koordinatörü tarafından organ ve doku bağışı ve nakli konusunda tanımlanan politika ve prosedür ile ilgili olarak detaylı bir şekilde 173 bilgilendirilmeli ve eğitilmelidir. Bu yapılan eğitim çalışmaları kayıt altına alınmalıdır. • JCI standartlarını genel olarak ele alındığında, standardın önemli ölçüde hastanelerde uygulandığını söylemek mümkündür. Ancak bu araştırma, sağlık çalışanları ile yapılmış olması nedeniyle bir miktar da olsa yanlı davranmış olabilecekleri düşünülmektedir. Bu amaçla konunun hasta ve yakınları tarafından da değerlendirilmesi için bilimsel çalışmaların yapılması gerekmektedir. Hasta ve yakınları ile böyle çalışmaların yapılması durumunda aradaki farkı ortaya koymak mümkün olacaktır. Çünkü hasta ve yakınları ile yapılan çalışmalarda, sağlık çalışanları ile yapılanların tam zıttı bir durum ortaya çıktığını görmekteyiz. Bu amaçla, konunun daha sağlıklı olarak ortaya konulması için bu araştırmanın devamı niteliğinde hasta ve yakınları ile de bilimsel araştırmaların yapılması önerilmektedir. 4.2.6. Hasta Hakları Birimi ve Hasta Hakları Kurullarının İşleyişi İle İlgili Öneriler • Kurul üyelerinin çoğunun hastane personelinden oluşması, hastada çalışan lehine karar alındığı şüphesi yaratmaktadır. Sağlık Bakanlığı istatistiklerini incelediğimizde hasta başvurularının genelinin çalışan lehine sonuçlandığını görmekteyiz. Bu amaçla objektiflik sağlanması açısından sivil üye sayısının arttırılması ya da farklı kurumlardan üyelerin atanması gereklidir. • Hasta hakları kurulunun almış olduğu kararlar, tavsiye niteliğinde olup herhangi bir yaptırımı yoktur. Bu da alınan kararların uygulanabilirliğini olumsuz etkilemektedir. Bunun için kurul kararlarının yaptırımı da olmalıdır. Yaptırımı olmayan kararlar uygulanamaz ve bu durum idarenin insiyatifinde kalır. Kurulun almış olduğu karar kesin olmalı ve idarenin insiyatifine bırakılmamalıdır. Bunun için mevzuatta bu durum yeniden ele alınmalı ve gerekli yasal düzenleme yapılmalıdır. • Hasta hakları, sorumlulukları, birimin işleyişi ve fonksiyonları hakkında hastane idarecilerinin sağlık müdürlüğü tarafından hizmetiçi eğitim vasıtasıyla eğitilmelidir. 174 • Hasta hakları kurulunun kusurlu bulduğu personelin, başhekimlik tarafından atanan bilirkişi tarafından da kusurlu bulunacağı beklentisine girmek yanlış olur. Bilirkişi de aynı yönde veya aksi yönde de karar alabilir. Aynı hastane içerisindeki görevli birisinin böyle durumlarda bilirkişi olarak atanması objektiflik açısından sorun olabilmektedir. Bu amaçla bilirkişinin kurum dışından birinin sağlık grup başkanlığı veya sağlık müdürlüğü tarafından atanması gerekir. Çünkü aynı kurum içinde çalışanlarının birbirlerini kollayacağı endişesi nedeniyle bu kaygı yaşanmaktadır • Başhekim hasta hakları kurulunun doğal üyesi değildir. Ancak şikâyet edilen personelin doğrudan sorumlusu ise kurula ilgili personelin birim sorumlusu olarak katılabilmektedir. Bunu dışındaki durumlarda başhekimin kurula katılmaması gerekir ve kararlar altında imzasının olmaması gerekir. Başhekim konumu gereği tüm kurul üyelerinin etkileyebilecek bir pozisyondadır. Bu durum, kurul kararlarının objektifliğini olumsuz etkiler. Bu konu ile ilgili olarak merkez hasta hakları şubesince tüm başhekimliklere yazı gönderilmesi önerilmektedir. • Kurul kararlarının il koordinatörlükleri ve Sağlık Bakanlığı tarafından detaylı bir şekilde incelenmelidir. Hekim grubunun korunması gibi yargıların diğer personelin çalışma motivasyonunu da olumsuz etkiler. Bu amaçla, kurul kararlarının il koordinatörlüğünde kurulan bir komisyon vasıtasıyla incelenmesi önerilmektedir. Bu durum ile ilgili olarak illerde valilik bünyesinde bir inceleme komisyonu kurularak bu tip durumları incelenmesi sağlanmalıdır. • Hasta hakları birimlerinin fiziksel alt yapısının ve araç ve gereç sağlanması için Bakanlık tarafından bütçe ayrılmalıdır. • Hasta hakları birimlerinde hasta mahremiyetini sağlamak temel esastır. Bu nedenle hasta hakları birimi tek başına olmalıdır. Bunun için ayrı oda ve yönergede belirtildiği standartlarda fiziksel yapıya sahip olmalıdır. Bunu sağlamayan hastanelerde birimin kurulmasına izin verilmemesi gerekir. • Hasta hakları birimlerinin etkin olarak çalışması için çeşitli zamanlarda konu ile ilgili olarak farkındalık yaratmak için hasta ve yakınlarına ve personele yönelik olarak eğitim toplantıları, seminer vb çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bu 175 amaçla Bakanlık tarafından döner sermaye yönetmeliğinde değişiklik yapılarak bu konu için bir ödeme kaleminin oluşturulması önerilmektedir. • Hasta hakları birim sorumlularının doğrudan İl Sağlık Müdürlüğüne veya Bakanlığa bağlanmaları özlük ve diğer haklar açısından önemlidir. Çünkü birim sorumluları idari açıdan baskı altında kalmaktadır. Her an yerlerinin değiştirilmesi korkusu ile karşı karşıyadırlar. • Birim sorumlusunun farklı yerlerde görevlendirilmesi düzenli çalışmasını engellemektedir. Bu nedenle birim sorumlusuna başka görevlendirme yapılmamalıdır. Yapan hastanelere yaptırım uygulanmalıdır. • Hasta hakları birim sorumlularının karşılaştıkları sorunların çözümü için bunu iletebilecekleri bir yer ve mekanizma sağlanmalıdır. Örneğin, Bakanlık internet sitesinde bir link açılmalı veya sağlık müdürlüğü il koordinatörlüğüne iletilmelidir. • Birim sorumlularının görevlendirilme ile çalıştırılması onları idari açıdan zor durumda bırakmaktadır. Birim sorumlusunun kadrolu olmaması nedeniyle her an yerleri değiştirileceği ve idare aleyhine alınan kararlar sonucunda bu duruma karşı kaygı yaşmaktadırlar. Bu nedenle hasta hakları birim sorumlusu diye bir kadro tahsis edilmelidir. • Hasta hakları birim sorumlusunun yönergede ifade edildiği niteliklerde olmalıdır. Aksi halde görevlendirilmemelidir. Buna da Bakanlık izin vermemeli ve bunu onaylamamalıdır. • Özellikle tek başına çalışan birim sorumlularının ve yatak sayısı fazla ve komplike hastanelerde birim sorumlusunun iş yükü çok olmaktadır. Bunun için birimde ikiden fazla sayıda personel görevlendirilmelidir. • Sürekli olarak hasta ve yakınlarının şikâyetlerini dinlemek ve bunları çözmeye çalışmak zamanla birim sorumlularının da bu durumdan olumsuz etkilenmesine neden olmaktadır. Bu durum gerçekten ruhsal açıdan yıpratıcıdır. Bunun için hasta hakları birim sorumlusunun belli bir süreyle bir birimde çalışması uygun olacaktır. • Sağlık çalışanlarının da hasta ve yakınlarına karşı hakları vardır. Çoğu sağlık çalışanı, bu haklarının neler olduğunu bilemeyebilir. Bu nedenle sağlık çalışanlarının haklarının da hizmet içi eğitimlerle neler olduğu konusunda 176 bilgilendirilmesi gerekir. Ancak hasta ve çalışanların hakları birbirlerinin karşıtı olarak algılanmaması gerekir. • Hasta ve yakınlarının sağlık hizmetlerinden faydalanırken uymakla yükümlü oldukları sorumlulukların yasal boyutta tanımlanması gerekir. Bu yasal düzenlemede hasta ve yakınlarının sorumluluklarını yerine getirmediklerinde ne tür yaptırım uygulanacağının tanımlanması gerekir. Bu konuda ayrıca hasta sorumlulukları yönetmeliği tarzında bir düzenleme yapılmalıdır. • Hasta ve yakınlarının hastane ile ilgili karşılaştıkları her türlü sorunları, önerileri ve isteklerini hem kalite birimi, SABİM’den sorumlu başhekim yardımcısı ve hasta hakları birimlerine yapabilmektedirler. Bu da konu ile ilgili bir bütünlüğün oluşmasını engellemektedir. Bu konuda tüm başvuruların hasta hakları birimlerine yapılması sağlanmalıdır. • Sağlık çalışanlarının da zaman zaman hakları hasta ve yakınları tarafından ihlal edilmektedir. Örneğin, hasta tarafından hakarete veya fiziksel şiddete maruz kalan sağlık çalışanın ilgili hasta veya yakını hakkında işlem yapabileceği bir mercinin olmaması nedeniyle sorun yaşanmaktadır. Böyle durumlarda sağlık çalışanlarının da şikâyet başvurularının değerlendirilebileceği bir mekanizmanın kurulması gerekir. • Personel şikâyetlerinde, ilgili personele yazılı açıklama yapılması için kurul başkanının imzası ile resmi yazı gönderilmektedir. Bu durumda ilgili personel kendisine gönderilen yazıya yazılı olarak cevap vermek zorundadır. Ancak kendisine gönderilen yazıya yazılı olarak cevap vermediğinde ne tür yaptırım uygulanacağı bilinmemektedir. Bu amaçla yönergede bu durumlarda neler yapılacağına ilişkin tanımlamaların yapılması gerekir. Birim tarafından gönderilen yazı, savunma niteliğini taşımadığı için ilgili kişi zaman zaman buna yazılı olarak cevap vermeme gibi durumlar ortaya çıkmaktadır. Bu ve benzeri durumlar için yönergede yeniden düzelmemeler yapılması gerekir. • Hastanelerin hizmet satın alma yoluyla güvenlik, yemek ve bilgi işlem gibi idari hizmetleri dışardan ihaleyle bir firma aracılığıyla hizmet aldıkları bilinmektedir. Bu ilgili birimlerde çalışan personelin sözleşmeli olması ve genelde asgari ücretle çalışması ve iş güvencesinin olamaması nedeniyle sık sık değiştiği ve bu durumun yeni başlayan personelin de aynı durumda olmasına neden olmaktadır. 177 Bu birimlerde çalışacak personelin, çalışmaya başlamadan önce kurumun fiziksel yapısı, idari yapısı, fonksiyonları, görevleri, politikası, prosedürleri ve hasta hakları ile ilgili olarak oryantasyon eğitimine tabi tutulmalarının idare tarafından şart koşulması gerekir. Aksi durumlarda hastaneyi tanımayan ve zamanla tanımaya çalışan personel, hasta ve yakınları ile problemler yaşayabilmektedir. • Hasta haklarına ilişkin daha çok araştırma yapılmasına olanak sağlanarak alandaki mevcut yürütülen uygulamalara ve bu alanda çalışan sosyal hizmet uzmanlarının uygulamalarına ilişkin bir veri kaynağı oluşturulmalıdır. • Hastanelerde yürütülen hasta hakları uygulamaları ve çalışmaların daha aktif olmasını sağlamak için Bakanlıkça hizmetiçi eğitimler, seminerler vb etkinlikler düzenlenmesi sağlanmalıdır. • Alanda çalışan hasta hakları birim sorumlularının birbirlerinin çalışmalarından haberdar olmalarını sağlayıcı etkinlikler düzenlenmelidir. Örneğin, hasta hakları birim sorumlularının yıllık çalışmalarının istatistikleri kitaplaştırılarak yayınlanması sağlanmalıdır. • Hastanelerde yürütülen sosyal hizmet çalışmalarının etkinliği açısından denetim mekanizması aktif hale getirilmelidir. Bu doğrultuda, sosyal hizmet uzmanı sayısı arttırılmalı ve sosyal servislerde yürütülen çalışmaların denetimlerinin yapılması sağlanmalıdır. Sağlık alanına ilişkin daha çok araştırma yapılmasına olanak sağlanarak alandaki sosyal hizmet uygulamalarına ilişkin bir veri kaynağı oluşturulmalıdır. • Etkin bir mesleki çalışma yapılabilmesi için yataklı tedavi kurumları yönetmeliğinde belirtilen her 100 yatağa bir sosyal hizmet uzmanı düşecek şekilde sosyal hizmet uzmanı istihdamı sağlanmalıdır. Sağlık Bakanlığı’nın yatak kapasitesine göre toplam yaklaşık 900 sosyal hizmet uzmanının istihdam ediliyor olması gerekmektedir. Oysa sağlık alanında çalışan sosyal hizmet uzmanı sayısı bu sayının yarısı bie değildir. Özetle, hasta hakları kavramının sağlık personeli, hasta ve yakınları ve toplum tarafından tanınması, benimsenmesi ve yaşama geçirilmesi için çok boyutlu çabaları gerektirmektedir. Sağlık Bakanlığı, hasta ve yakınları, sağlık çalışanları, üniversiteler, 178 sivil toplum örgütleri, medya gibi konunun tarafları yanında, toplumun diğer kesimleri ve kurumları da bu sürece katılmalıdır. Hasta haklarının tam olarak benimsenmesi ve yaşama geçirilebilmesi konusunda ilgili tarafların çabalarıyla bilgilendirme, uygulama, yaygınlaştırma, denetleme ve geri bildirimlerle geliştirme gibi etkinlik ve faaliyetler gerçekleştirilmelidir. Ayrıca bu konuda geri bildirimlerin sağlanması için bu tip bilimsel çalışmaların sayısının arttırılması gereklidir. 179 KAYNAKÇA Akalın, H.E. (2005). Yoğun bakım ünitelerinde hasta güvenliği. Yoğun Bakım Dergisi, 5(3), s.141-146. Akdur, R. (1997). Çağımızda hasta-sağlık çalışanları ilişkileri ve hasta hakları. Türkiye Klinikleri. Tıbbi Etik, 5, s. 43-45. Assaf, A. A. ve Akgün, S. (2008). Health care accreditation handbook: a practical guide. Second Editation, Ena Group. Akten, R. (2008). Hasta hakları uygulamaları. Ankara: Kariyer Matbaacılık. Anar, E. (2000). İnsan hakları tarihi. İstanbul: Çivi Yazıları, 2. Baskı. Arce, E. H. (1998). Hospital accreditation as ameans of achieving international quality standarts in health. International Journal for Quality in Health Care, 10(6), s. 469-472. Aşkar, A. (2006). Sağlık hizmetlerinde hasta hakları ve Kütahya Devlet Hastanesi örneği. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Aydemir, İ. (2003). Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde tıbbi sosyal hizmet uygulamaları. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyal Hizmet Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Aydın, B. (2007). Sağlık sektöründe kalite çalışmaları ve akreditasyon. 5. Ulusal Sterilizasyon ve Dezenfeksiyon Kongresi, Antalya: 4-8 Nisan. Aydın, N. (2004). 03.10.2001 Tarihli anayasa değişikliklerinin temel hak ve hürriyetler üzerine etkileri. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 180 Aydıner, A. H. (2006). Bursa'daki hekimlerin hasta haklarına yaklaşımı. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Adli Tıp Anabilim Dalı, Tıpta Uzmanlık Tezi. Aydınlatılmış Onam Hazırlama ve Kullanma Rehberi (2005). Adana: Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi. Bakır, D. G. (2003). Sağlık hizmeti talep edenlerin beklenti ve bilgilerinin evrensel hasta hakları tanımlarına göre değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Sağlık Kurumları Yöneticiliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Barker, L. R. (1999). The social work dictionary. 4th Edition, NASAW Press. Başbakanlık Resmi İnternet Sitesi, (2009). www.basbakanlik.gov.tr. 16.2.2009. Berber, K. L, Ülgü, M. M ve Er, C. (2009). Elektronik sağlık kayıtları ve özel hayatın gizliliği. İstanbul Üniversitesi, Bilişim Teknolojisi Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi, İstanbul: Baskı ve Cilt: Karekter Color A.Ş. Berwick, D.M. (2001). Institute for health care improvement. BMJ, 312 (7203), s.136137. Bilgi Edinme Kanunu (2003). Resmi Gazete, 9.10.2003 Tarih ve 4982 Numaralı Kanun. Bostan, S. (2005). Hasta hakları ihlallerinin nedenleri. İbni Sina Tıp Dergisi, 10(2-3), s.65-72. Bozkuş, A. (1997). Türkiye’de ve dünyada hasta hakları. Tokat: Osman Gazi Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Deontoloji Anablilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Brody, E, B. (1985). Patient rights a culturel challenge to western psychiatry. Am. J. Psychiatry, 142:1, s. 58-60. 181 Büken, N. (2002). Tıp etiği biyomedikal araştırmalarla neden ilgileniyor?. Hacettepe Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Tıp Dergisi, 33, s. 228-234. Can, H. Akgün, A. ve Kavuncubaşı Ş. (1995). Kamu ve özel kesimde personel yönetimi. Ankara: Siyasal Kitapevi. Can, H. (1997). Yönetim ve organizasyon. Ankara: Siyasal Kitabevi. Canpolat, S. (2002). Hasta hakları ve etik. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı, Tıpta Uzmanlık Tezi. Cılga, İ. (2004). Türkiye’de sosyal hizmet. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu, Ankara: Yayın.No: 016. Csikos, A. ve Diğerleri (2008). Hungarians’ perspectives on end-of-life care. Journal Of Palliative Medicine, 11(8), s. 1083-1087. Çakmaklı, K. (1976). Türkiye’de sağlık hizmetlerinin bütünleşmesinde tıbbi sosyal hizmetin önemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tıp Bilimleri Tezi. Demir, M. (2007). Hekimlik sözleşmesinden doğan sorumluluğun koşulları. Ankara: Sağlık Hukuku Kurultayı. Duyan, V. (1992). Ankara hastanelerinde tıbbi sosyal hizmet uygulamaları. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Duyan, V. (2000). Tıbbi sosyal hizmet. Toplum ve Sağlık, 10(1), s. 42-49. Duyan, V. (2001). AIDS’ e ilişkin damgalama ve sosyal destek. Sağlık ve Toplum, Sağlık ve Sosyal Yardım Vakfı Yayını, 11(1), s.3-11. Duyan, V. (2003). Hastaların karşılaştığı sorunlar ve çözümleri odağında tıbbi sosyal hizmet. Cumhuriyet Üniversitesi, Tıp Fakültesi Dergisi 25 (4), s.39.44. 182 Elçioğlu, Ö. Kırımlıoğlu, N. ve Diğerleri (2007). Aydınlatılmış onam ve tıbbi fotoğraflar. Türkiye Klinikleri, Journal of Medical Ethics, 15, s. 94-100. Ente B.H. (1999) Joint commission world symposium on improving health care through accreditation. The Joint Commission Journal on Quality Improvement, 25 (11), s. 602-615. Ersoy, N. (1995). Aydınlatılmış onam öğretisinin gelişimi. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi, Nisan, 3, s. 1. Etchells, E, Walsh P, Singer A.P. (1996). Bioethics for clinicians: a consent. Canadian Medical Association Journal, 155, s.177-180. Fallberg, L. (1997). Patients rights European health care reforms citizens’ choise and patients’ rights. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen: second edition. Flotte, T. R. , Frentzen, B. ve diğerleri (2006). Recent developments in the protection of pediatric research subjects. The Journal of Pediatrics, 149, s.285-6. Görkey, Ş. (2003). Hasta hakları. Tıbbi Etik, 4, s.100-126. Gülay, S. ve Diğerleri (2005). Ulusal Sağlık Akreditasyon Sistemi Yapılandırılıyor. Sağlık Bakanlığı, Diyalog Dergisi, Eylül Sayısı, s.24. Günay, Y. ve Diğerleri ( 2000). Hasta ve hekim hakları açısından hasta rızası. Türkiye Klinikleri, Journal of Medical Ethics, 8, s. 46-50. Günay, O. ve Diğerleri (2007). Erciyes Üniversitesi hastanesinde yatan hastaların hasta haklar konusundaki bilgi düzeyi. Erciyes Tıp Dergisi (Erciyes Medical Journal), 29(4), s.303-311. 183 Güvercin, C.H. (2007). Türkiye'deki gelişimi açısından hasta hakları kavramı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi. Hakeri, H. (2007). Tıp Hukuku. Ankara: Seçkin Yayıncılık. Hakeri, H. (2008). Hastasını bilgilendirmeyen doktora ceza, Hukukçular Derneği İnternet Sitesi, www.hukukcular.org.tr/haber_detay.php?haber 17.11.2008. Hasta Hakları Yönetmeliği, (1998). Resmi Gazete. 01.08.1998, Sayı: 23420. Hasta Hakları Uygulama Yönergesi (2005). Resmi Gazete 26.04.2005, Sayı: 3077. Hasta Hakları İstatistikleri, (2009). Sağlık Bakanlığı Resmi İnternet Sitesi, www.sbu.saglik.gov.tr/hastahaklari/istatistik.htm 12.04.2009. Hatun, Ş. (1999). Hasta hakları: temel belgeler. Türk Tabipleri Birliği, İstanbul: İletişim Yayınları. HAYAD (Hasta ve Hasta Yakını Hakları Derneği) İnternet Sitesi, (2006). www.hayad.org.tr.25.03.2006. Hayes J. ve Shaw D.C. (1994). Implementing accretitation systems. International Juornal for Quality in Health Care, 7, s.65-171. Işıkhan, V. (2008). Terminal dönemdeki kanser hastalarının ölüm yeri tercihleri. Türk Onkoloji Dergisi, 23(1), s.34-44. IFSW (International Federation of Social Workers), (2009). İnternet Sitesi, www.ifsw.org 18.07.2009. İskit, B. A. (2005). Etik kurulların oluşumu, gelişimim ve işlevleri. Hacettepe Tıp Dergisi, 36, s.129-134. İzmir İl Sağlık Müdürlüğü Resmi İnternet Sitesi (2009). www.ism.gov.tr. 15.07.2009. 184 JCAHO (Joint Commmission Accreditation on Health Organizations) İnternet Sitesi, (2009). www.jcaho.org. 12.07.2009. JCI (Joint Commission International). (2008). Accreditation standards for hospitals. 3rd Edition. JCI (Joint Commission International), (2008). İnternet Sitesi, (2007). Annual Report 2007, www.jointcommissioninternational.org. JCI (Joint Commission International)) İnternet sayfası, (2009). www.jointcommissioninternational.org /standarts 02.02./2009. JCRINC (Joint Commission Resources) İnternet Sayfası, (2009). www.jcrinc.com. 15.06.2009. Kaçar, H. (2008) Hastanede yatan hastaların hasta hakları konusunda bilgi düzeyi. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Cerrahi Hastalıkları Hemşireliği Anabilimdalı, Yüksek Lisans Tezi. Kahveci, R. (2007). Sağlık hizmetlerini demokratikleştirecek bir adım: son dönem yasam destek kararlarına hastaların katılımı. Turkiye Klinikleri J Med Ethics, 15, s.90-93. Kalaça, Ç. (1997). Hasta hakları, etik bunun neresinde ?. Ankara: Funda Matbaacılık. Kapani, M. (1993). Politika bilimine giriş. Bilgi Yayınevi, Ankara: 8. Basım. Kapani, M. (1997). Kamu hürriyetleri. Ankara: 7. Baskı. Karlıkaya, E. ve Diğerleri (1999). Hastanın özerkliğine saygı, nereye kadar?. Sendrom Dergisi, : 12, s.110-113. 185 Kişioğlu, A. N. Tüfekçioğlu, F. ve Diğerleri (2001). Bir devlet hastanesinde yatan hastaların bilgilendirilme ve aydınlatılmış onam durumunun değerlendirilmesi. Türkiye Klinikleri, Tıp Etiği, 9, s.98-101. Kiymir, B. (1998). Hastane yönetiminde toplam kalite modeli, sağlık yönetiminde devamlı kalite iyileştirme. Ankara: Haberal Vakfı Yayını. Klinik Araştırmalar Hakkında Yönetmelik (2008). Resmi Gazete 23.12.2008, Sayı: 27089. Klinik Araştırmalar Derneği İnternet Sitesi, (2009). www.klinikarastirmalar.org 12.07.2009. Küçükkaraca, N. (1987). Tıbbi sosyal hizmet anakarada sekiz hastanede 550 vaka ile yapılan sosyal kişisel çalışma uygulamasının genel ve özel değerlendirilmesi üzerine bir deneme. Ankara: H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Langland, O. Barbara, Louis C. G. ve W. Bruce V. (1996). Differences in characteristics of hospitals with sustained high and sustained low profitability. Journal of Healthcare Management, 41(3), s.385-399. Leenen, H. Gevers, S. Pinet, G. (1993). The rights of patients in Europe. A comperative study. Kluwer Law and Taxation Pres. Boston, USA. Makay, Ö. ve Diğerleri (2007). İlk yıl asistanı aydınlatılmış onam alabilir mi?. Ege Tıp Dergisi, Ege Journal of Medicine 46(3), s.123 -127. Merakou, K. ve Diğerleri (2001). Satisfying patients’ rights: a hospital patient survey. Nursing Ethics, 8 (6), s.499-509. Mangan, S. (2006). Kartal Eğitim ve Araştırma Hastanesi`nde hasta hakları uygulamalarının sosyolojik açıdan incelenmesi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. 186 Oğuz, Y. (1993) Temel yönleriyle psikiyatride hasta hakları. 3P- Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji Dergisi; 1 (3), s.232-237. Oğuz, Y. (1997a). Hasta hakları alanındaki gelişmeler ve değişen değerler. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik, 5, s.50-55. Oğuz, Y. (1997b). Psikiyatri özelinde klinik araştırmalarda insan denekler ve etik sorunlar. 3P Dergisi, 5, s.53-59. Oğuz, Y. Tepe H, Büken N.Ö, Kucur D.K. (2005) Biyoetik terimleri sözlüğü. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu. Organ ve Doku Nakli Yönetmeliği (2009). Resmi Gazete 01.03.2009, Sayı:27166. Özdilek, A. O. (2008) Tıpta yanlış uygulama (malpraktis) sebebiyle hekimin hukuki sorumluluğu. http://www.turkhukuksitesi.com/makale_300.htm (10.08.2009). Özhan, A. ve Aydemir, İ. (2009). Hasta hakları uygulamalarının hasta ve yakınları tarafından değerlendirilmesi. 1.Uluslararası Hasta Hakları Kongresi (1’st International Patient Rights Congress), Antalya: Sözlü Bildiri. Özlü, T. (2005). Hasta hakları. İstanbul: Timaş Yayınları. Öztürk, H. ve Diğerleri (2007). Hekim, hemşire ve hastaların hastanede uygulanan hasta haklarını değerlendirmeleri. Türkiye Klinikleri, Journal Medical Ethics, 15. s.145-152. Pawlson, L. G. Phyllis, T. ve Diğerleri. (2005). The role of accreditation in an era of market-driven accountability. The American Journal of Managed Care, 11(5), s.290-293. 187 Pazarcı, A. A. (2007). Hasta hakları ve idarenin sağlık hizmetlerinden doğan sorumluluğu. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, (1982). Resmi Gazete 09.11.1982, Sayı: 17863. Sağlık Bakanlığı Tebliği (2009). Sağlık Kurum ve Kuruluşlarında Hasta ve Çalışan Güvenliğinin Sağlanması ve Korunmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ. Resmi Gazete 29 Nisan 2009, Sayı: 27214. Roberts JS, Coale JG, Redman RR (1987). A history of the joint commission on accreditation of hospitals. JAMA; 258(19), s. 936-940. Saruç, S. (2007). Kadın hastalıkları ve doğumevi eğitim ve araştırma hastanelerinde yatan hastaların hasta hakları bilgi düzeyinin belirlenmesi: Ankara örneği. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyal Hizmetler Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Sayek, F. (1998). Sağlıkla ilgili ulusal belgeler. Türk Tabipler Birliği Yayınları, Ankara: 3. Sert, G. (2004). Hasta hakları. İstanbul: Babil Yayınları. Shaw, C. Collins C. (1995). Health services accreditation: report of a pilot programme for community hospitals. BMJ, 310, s.781-784. Shin, Y. S. (1995). Hospital accreditation - a universal perspective. World Hospitals, 31(1), s. 22-28. Sprague, L. (2005). Hospital oversight in medicare: accreditation and Deeming authority. NHPF(National Health Policiy Forum) Issue Brief No. 802 / May 6: 6, The George Washington University, Washington DC. Sütlaş, M. (2000). Hasta ve hasta yakını hakları. İstanbul: Çivi Yazıları. 188 Schyve, P.M. (2000). The evaluation of external quality evaluation: observation from the joint commission on accreditation of healthcare organizations. International Journal for Quality in Health Care, 12(3), s. 255-258. Şahin, T. K. ve Diğerleri (2005). Meram Tıp Fakültesi Çocuk Cerrahisi Servisinde yatan hasta yakınlarının memnuniyetinin araştırılması. Genel Tıp Dergisi, 15(4), s.137-142. Ünlü, E. (1991). Değerlendirme araştırması. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Hizmetler Yüksekokulu, SHO 263 Sosyal Refah Araştırması Ders Notu. Teke, A. ve Diğerleri (2007). Bir eğitim hastanesinde görev yapan hemşirelerin hasta hakları konusundaki bilgi ve tutumlarının değerlendirilmesi. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 6 (4), s.259-266. Timon, K. H. (2008). JCI 2007 Annual report, www.jointcommissioninternational.org. 02.02.2009. Tokmak. F. ve Duyan, V. (1994). Hasta hakları, tıbbi etik ve sosyal hizmet. 4. ulusal sosyal hizmetler konferansı, bildiriler. Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği Genel Merkezi, Ankara:.Yayın No:3. Tufan, B. (1994). Göçmen işçilerde iş kazaları. SSK Yayınları, Ankara: No: 556. Tuncay, T. ve Erbay, E. (2006). Sosyal hizmetin temel hedefi: sosyal adalet güçlendirme ile retorikten pratiğe. Toplum ve Sosyal Hizmet, 17(1), s. 53-69. TTB (Türk Tabipler Birliği), (1998). Türk Tabipleri Birliği 47. Genel Kurulu’nca kabul edilen Hekimlik Meslek Etiği Kuralları. Türk Dil Kurumu Resmi internet Sitesi, (2009). www. tdk.org.tr 05.06.2009. 189 Vikipedi Özgür Ansiklopedi İnternet sitesi, (2008). İnsan deneyleri, www. tr.wikipedia.org 16.07.2008. Vincent, JL. (1999). Forgoing life support in western european intensive care units: the results of an ethical questionnaire, Crit Care Med, 27, s.1626-33. Vincent, J. L. ( 2001). Cultural differences in end-of life care. Crit Care Med, 29 (2), s.52-55. Viswanathan, H.N. ve Warren, J.S. (2000). Accrediting organizations and quality improvement. The American Journal of Managed Care, 6(10), s.1117-1130. Vural, G. (1993). Hasta hakları. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Hemşirelik Programı, Doktora Tezi. Weiss, H.C. (1972). Evaluation research. United States, 2. s.73-77. Ziegen, J.T.S. (1996). Conflict between patient’s rights and patient’s need’s: an organizational systems problem. s.1086-1088. Hospital and Community Psychiatry, 37, 190 EKLER EK 1. GÖRÜŞME FORMU DEĞERLİ HASTA HAKLARI BİRİM SORUMLUSU “Hasta Hakları Uygulamaları Üzerine Bir Değerlendirme Araştırması” adlı bu çalışma, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İ.İ.B.F. Sosyal Hizmet Anabilim Dalı Doktora Programında Bitirme Tezi olarak yapılmaktadır. Bu çalışma aynı zamanda Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğünün desteği ile yürütülmektedir. Hasta hakları, dünyada ve ülkemizde yeni bir uygulama alanı olması nedeniyle ilk aşamada toplum düzeyinde bir kabul görme çabası içerisinde olduğu görülmektedir. Ülkemizde son yıllarda insan hakları alanında yapılan düzenlemelerin etkisiyle hasta hakları uygulamaları da ivme kazanmış ve işlerliği gittikçe artmıştır. 2003 yılında başlatılan ve Sağlık Bakanlığı bünyesindeki tüm hastanelerde kurulan hasta hakları uygulamalarının hangi ölçüde yaşama geçirildiği ve hangi yönde geliştiği, hastaların karşılaştığı sorunlar, bu sorunların çözümü ve ihtiyaçların karşılanması için hangi hizmetlerin verildiği ve hasta hakları ihlallerinin önlenmesinde bu uygulamanın ne kadar etkili olduğunun kapsamlı olarak saptanması ancak bir araştırma ile mümkündür. Planlanan bu araştırma, Türkiye’de Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerde hasta hakları uygulamaların JCI (Joint Commission InternationalUlusararası Birleşik Komisyon) tarafından geliştirilen “Hasta ve Yakınlarının Haklarına Yönelik Akreditasyon Standartları”’na uygunluğu açısından değerlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilmektedir. Görüşme formunun kaynağı araştırmacı tarafından gizli tutulacak ve hiçbir şekilde aleyhinizde bir değerlendirmeye araç olmayacaktır. Araştırma, tamamen uygulamanın etkinliğini ortaya koymaya yöneliktir. Araştırma sonucunda ülkemizde hastanelerde hasta hakları uygulamalarına ışık tutacak bir modelin geliştirilmesi planlanmaktadır. Soruları elektronik ortamda cevaplamanız ve [email protected] e-mail adresine en geç iki hafta içerisinde göndermeniz gerekmektedir. Araştırma ve görüşme formu ile ilgili sormak istediğiniz bir konu olması veya herhangi bir sorunla karşılamanız halinde araştırmacının 0505 336 15 80 (Sağlık Bakanlığı Kamu Hattı) numaralı telefonundan arayabilirsiniz. Değerli katkılarınız için şimdiden teşekkürlerimi sunar, çalışmalarınızda başarılar dilerim. İshak AYDEMİR Sosyal Hizmet Uzmanı H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi 191 GÖRÜŞME FORMU A- SOSYO-DEMOGRAFİK ÖZELLİKLER 1- Cinsiyetiniz? 1. ( 2. ( ) Erkek ) Kadın ) 20-30 Yaş ) 31-40 Yaş ) 41-50 Yaş ) 51 Yaş ve üzeri 3- Öğrenim Durumunuz? 1. 2. 3. 4. 5. ( ( ( ( ( ) ) ) ) ) Lise Ön Lisans Lisans (Üniversite) Yüksek Lisans Doktora 4- Medeni Durumunuz? 1. 2. 3. 4. 5. ( ( ( ( ( ) Bekar ) Evli ) Dul ) Boşanmış ) Diğer…… 5- Unvanınız ? 1. 2. 3. 4. 5. ( ( ( ( ( ) ) ) ) ) ………………………………………………….. B- ÇALIŞILAN KURUM 1- Çalıştığınız il (Lüften belirtiniz) ....................................................................... 2- Çalıştığınız hastane kaç yataklıdır ? ............................................................ 2- Yaşınız ? 1. ( 2. ( 3. ( 4. ( çalışıyorsunuz? (Lütfen yıl olarak belirtiniz) Sosyal Hizmet Uzmanı Psikolog Hemşire Halkla İlişkiler Uzmanı Diğer (……………) 6- Ne kadar süreden beri Hasta Hakları Birim Sorumlusu olarak 3- Çalıştığınız hastanenin niteliğini belirtiniz. 1. ( ) Eğitim ve Araştırma Hastanesi 2. ( ) Devlet Hastanesi 3. ( ) Dal Hastanesi 4. ( ) Belirtiniz)............................. 4- Hasta Hakları Birim Sorumlusu olarak göreve başlamadan önce hasta hakları ile ilgili bir eğitimden geçtiniz mi? 1. ( ) Evet (Yanıtınız evet ise ne tür eğitimden geçtiğinizi lüften belirtiniz) ................................................................................. ................................................................................. ............ 2. ( ) Hayır 5- Hastanenizde Hasta Hakları Birimine aylık ortalama kaç yazılı başvuru (Şikâyet başvurusu) yapılmaktadır ? ............................................................................ 6- Hastanenizde Hasta Hakları Birimine aylık ortalama kaç sözel başvuru (Yerinde Çözülen) yapılmaktadır ? ................................................ 192 C- JCI (Joint Commission International- Ulusararası Birleşik Komisyon) tarafından geliştirilen Hasta ve Yakınlarının Haklarına Yönelik Akreditasyon Standartları Aşağıda JCI (Joint Commission International- Ulusararası Birleşik Komisyon) tarafından geliştirilen Hasta ve Yakınlarının Haklarına Yönelik Akreditasyon Standartları yer almaktadır. Yapacağınız değerlendirmeler hastanenizdeki hasta hakları uygulamalarının bu standartlara ne kadar uygun olduğu konusundaki görüşlerinizi ortaya koyacaktır. Her bir standart için size uygun olan “Hastanemiz İçin Tamamen Uygundur” – “Hastanemiz İçin Kısmen Uygundur” – “Hastanemiz İçin Hiç 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10 1.11 Hastanemiz yöneticileri, hasta ve yakınlarının haklarını korumak ve geliştirmek için yasalar ve düzenlemelerde belirtildiği şekilde hizmet vermektedir. Hastanemiz yöneticileri, hizmet verdikleri hasta ve yakınlarının haklarını korumak ve geliştirmek ile ilgili sorumluluklarını bilmektedir. Hastanemizde, hasta ve yakınlarının hakları politika ve prosedürlerle tanımlanmıştır. Hastanemizde göreve yeni başlayan tüm personel oryantasyon eğitiminde hasta ve yakınlarının hakları konusunda eğitilmektedir. Hastanemizin tüm personeline hasta ve yakınlarının hakları, sorumlulukları konusunda hizmet içi eğitim verilmiştir. Hastanemiz personeli, hasta haklarını koruma konusunda sorumluluklarını ifade edebilmektedir. Hastanemiz personeli hastaların inanç ve değerlerini tanıma, koruma ve bunlara saygılı olma konusunda eğitilmektedir. Hastanemiz yönetimi, hasta ve yakınlarının dini (manevi) taleplerini karşılamaya yönelik düzenlemeler için gerekli altyapı ve diğer destekleri sağlamaktadır. Hastanemizde, hastaların muayene, girişimsel işlemler ve tüm tıbbi tedavilerde mahremiyet gereksinimleri karşılamaya ve korumaya yönelik alt yapı ve düzenlemeler sağlanmaktadır. Hastanemize başvuran hastaların mahremiyet gereksinimine tüm muayenelerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir. Hastanemize başvuran hastaların mahremiyet gereksinimine tüm girişimsel işlemlerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir. 1.12 Hastanemize başvuran hastaların mahremiyet gereksinimine tüm tıbbi tedavilerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir. 1.13 Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı koruyan düzenlemeler politika ve prosedürlerle tanımlanmıştır. 1.14 Hastanemizde hasta ve yakınlarını her türlü fiziksel saldırılara karşı korumak için tanımlanan politika ve prosedürler bebekler, çocuklar, sakat bireyler, yaşlılar ve kendilerini koruyamayacak olan diğer hastaları korumayı öncelikli olarak tanımlamıştır. Uygulanmamakta Kısmen Uygulanmakta 1. HASTA HAKLARININ BELİRLENMESİ KORUNMASI ve TEŞVİK EDİLMESİ Tamamen Uygulanmakta Uygun Değildir” üç seçenekten birisine ( X ) şeklinde işareti koyunuz. 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19 1.20 1.21 1.22 2. HASTA ve YAKINLARININ HAKLARI KONUSUNDA BİLGİLENDİRİLMESİ ve BAKIM SÜRECİNE DAHİL EDİLMESİ 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 Hastanemizin, hasta ve yakınlarının hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirilmelerini sağlayan tanımlanmış politika ve prosedürü vardır. Hastanemizde, ilgili sağlık personeli tarafından her hastaya, hakları ve sorumlulukları ile ilgili yazılı ve/veya sözel bir bildirim yapılmaktadır. Hastanemizde yazılı ve/veya sözlü bilgilendirmenin uygun ya da etkili olmadığı durumlarda bu haklarla ilgili bilgilendirme prosedürde tanımlandığı şekilde yapılmaktadır. Hastanemizde hasta ve yakınları, tıbbi durumları ile ilgili olarak nasıl ve ne zaman bilgilendirilecekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir. Hastanemizde hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılımını destekleyen ve bakım konusunda katılımın nasıl ve hangi düzeye kadar sağlanacağı politika ve prosedür ile tanımlanmıştır. Hasta bakımında yer alan görevli tüm personel, kurumumuzun hasta ve yakınlarının bakım sürecine katılım hakları konusunda tanımlanmış politikası ve prosedürleri ile ilgili olarak eğitilmiştir. Hastaların bakımında yer alan ilgili sağlık personeli tarafından hasta ve yakınları tedaviyi reddetme ya da bırakma hakları konusunda bilgilendirilmektedir. Hastanemizde, hasta ve yakınları diledikleri dereceye kadar bakım ile ilgili kararlara katılabilmektedir. Hastanemizde, hasta ve yakınları kararlarının doğuracağı sonuçlar ve sorumlulukları konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir. Uygulanmamakta Hastanemiz personeli bu grupları koruma sürecindeki görevi ve sorumlulukları konusunda eğitilip bilgilendirilmiştir. Hastanemizin korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastalarla ilgili tanımlanmış bir politikası ve süreci vardır. Hastanemizde korunmasız, terkedilmiş, kimsesiz ve sosyal güvencesi olmayan hastaların tedavileri tanımlanmış politika ve prosedürlere göre yapılmaktadır. Hastaların tıbbi kayıtları özel ve mahremdir. Hastanemizde hasta bilgilerinin kaybını önlemek için gerekli politika ve prosedürler tanımlanmıştır. Hastanemiz yönetimi tarafından hasta bilgilerinin kaybını önlemek ve kötüye kullanımının engellenmesi için tanımlanan politika ve prosedürlere özenle uyulması konusunda personelimiz eğitilmiştir. Hastanemize başvuran hastaların tıbbi kayıtlarının mahremiyet gereksinimine tüm muayenelerde, tıbbi müdahalelerde ve diğer tüm işlemlerde maksimum düzeyde özen gösterilmektedir. Hastanemiz yönetimi, hastaların kişisel eşya ve mallarıyla ilgili sorumluluk düzeyini belirleyerek bu konuda politika ve prosedür tanımlamıştır. Hastanemizde hasta ve yakınları, kişisel eşyalarının korunması konusunda hastane yönetiminin sorumluluk düzeyi ve izlenmesi gerekli prosedür hakkında bilgilendirilmektedir. Kısmen Uygulanmakta 1. HASTA HAKLARININ BELİRLENMESİ KORUNMASI ve TEŞVİK EDİLMESİ Tamamen Uygulanmakta 193 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14 2.15 3. HASTA HAKLARI BİLGİLENDİRME 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 Hastanemizde hasta ve yakınlarının hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirilmelerini sağlayan bir prosedür bulunmaktadır. Hastanemizde hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvurularının nasıl yapılacağı konusundaki politika ve prosedürü tanımlanmıştır. Hastanemizde hasta ve yakınlarının şikâyet, anlaşmazlık, görüş farklılıklarını dinleme ve yanıt verme, öneri, dilek vb. başvurularının nasıl yapılacağı konusunda tanımlanan politika ve prosedürde sağlık personelinin nasıl ve ne zaman rol alacağı belirlenmiştir. Hastanemizde hasta ve yakınları, şikâyet haklarının olduğu ve bunu yapmalarını sağlayacak bir süreç bulunduğu konusunda bilgilendirilmektedir. Hastanemizde ilgili sağlık personeli tarafından her hastaya hakları ve sorumlulukları ile ilgili yazılı ve/veya sözel bir bildirim yapılmaktadır. Hastanemizde yazılı bilgilendirmenin uygun ya da etkili olmadığı durumlarda, hastaları bilgilendirecek başka yöntemler (film, slayt vb) kullanılmaktadır. Hastanemizde hasta ve yakınları tarafından hastaneye yapılan başvurular yasaların ön gördüğü sürede çözümlenip cevaplandırılmaktadır. 4. BİLGİLENDİRİLMİŞ ONAY 4.1 4.2 4.3 Hastanemizde hasta ve yakınlarının Bilgilendirilmiş Onayının alınmasını sağlamaya yönelik politika ve prosedür tanımlanmıştır. Hastanemizde Bilgilendirilmiş Onay konusunda tanımlanan politika ve prosedürü uygulamak üzere ilgili sağlık personeli eğitilmektedir. Hastanemizde Bilgilendirilmiş Onay alınması konusunda tanımlanan politika ve prosedürde hasta dışında kişilerin Bilgilendirilmiş Onay verebilmesinin nasıl yapılacağı tanımlanmıştır. Uygulanmamakta Hastanemizde, hasta ve yakınları diğer bakım ve tedavi seçenekleri konusunda ilgili sağlık personeli tarafından bilgilendirilmektedir. Hastanemizde hastaların bakımında yer alan ilgili sağlık personeli hasta ve yakınlarının tedavi süreci ile ilgili aldıkları kararlara saygı göstermektedir. Hastanemiz, yönetiminin yaşam desteği hizmetlerini durdurma ya da yaşamı idame ettirici tedavileri sonlandırma konusundaki pozisyonunu, politika ve prosedür ile belirleyerek, bunu ilgililere duyurmuştur. Hastanemiz yönetiminin yaşam desteği hizmetlerini durdurmada ya da yaşamı idame ettirici tedavileri sonlandırma konusundaki pozisyonu, toplumun dinsel, kültürel kabullerine, yasal normlara ve gereksinimlere uygundur. Bu konuda tanımlanan politika ve prosedürler, hastaların kurumca bilinen karar verme süreçlerinde ve bakım esnasında kararlarını değiştirmelerinde yol göstermektedir Hastanemizin sağlık çalışanları, terminal dönemde (ölmekte) olan hastaların doğal gereksinimlerinin farkında olarak bunlara saygılı bir hizmet sunmaktadır. Kısmen Uygulanmakta 2. HASTA ve YAKINLARININ HAKLARI KONUSUNDA BİLGİLENDİRİLMESİ ve BAKIM SÜRECİNE DAHİL EDİLMESİ Tamamen Uygulanmakta 194 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11 4.12 4.13 4.14 4.15 4.16 4.17 4.18 4.19 Hastanemizde Bilgilendirilmiş Onay alınması konusunda tanımlanan politika ve prosedür, yasalara, geleneklere ve toplumun kültürel yapısına uygundur. Hastanemizde ilgili sağlık personeli tarafından hasta ve yakınlarından yasa, politika ve prosedüre uygun şekilde izin alınmaktadır. Hastanemizde hasta ve yakınları, Bilgilendirilmiş Onayın içeriği hakkında bilgilendirilmektedir. Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından, durumları ve önerilen tedavi konusunda bilgilendirilmektedir. Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından önerilen tedavinin olası yararları ve sakıncaları konusunda bilgilendirilmektedir. Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından, önerilen tedavinin alternatifleri konusunda bilgilendirilmektedir. Hasta ve yakınları ilgili sağlık personeli tarafından, olası tedavinin başarısı konusunda bilgilendirilmektedir. Hasta ve yakınlarına ilgili sağlık personeli tarafından bilgiler, açık ve anlaşılabilir bir dil ve yöntemle verilmektedir. Hastanemizde, hasta dışında Bilgilendirilmiş Onay veren kişiler hastanın dosyasına kaydedilmektedir. Hastanemizde, tanımlanan tüm cerrahi ya da invasive(girişimsel) uygulamalar öncesi hasta ve/veya yakınlarından Bilgilendirilmiş Onay alınmaktadır. Hastanemizde, hasta ve/veya yakınlarından anestezi öncesi Bilgilendirilmiş Onay alınmaktadır. Hastanemizde hasta ve/veya yakınlarından kan ve ürünleri kullanımı öncesi Bilgilendirilmiş Onay alınmaktadır. Hastanemizde hasta ve/veya yakınlarından tanımlanan tüm yüksek riskli işlemler ve tedaviler öncesi Bilgilendirilmiş Onay alınmaktadır. Hastanemizde hasta ve/veya yakınlarına bilgiyi veren sağlık personelinin kimliği kayıtlara not edilmektedir. Hastanemizde özel bilgilendirilmiş onay gerektiren tedavi ve işlemler, kategorilerine veya tiplerine göre listelenmektedir. Hasta için planlanan tedavi ve işlemleri kimin uygulayacağı ve sorumlu olacağı konusunda hasta ve yakınları bilgilendirilmektedir. 5. BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR (Yapılmıyorsa geçiniz) 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 Hastanemizde yürütülen tüm araştırmaları denetleyen bir komite vardır. Hastanemizde yürütülen tüm araştırmaları denetleme faaliyetleri için açık bir amaç bildirgesi tanımlanmıştır Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalar için yapılan denetleme faaliyetleri, deneklere verilebilecek görece risk ve yararları değerlendiren bir süreci kapsamaktadır. Hastanemizin denetleme faaliyetleri, araştırma bilgilerinin güvenliğini ve gizliliğini içeren bir süreci kapsamaktadır. Hastane yönetimi tarafından hastanede yürütülen tüm araştırmaların nasıl yürütüleceği ve deneklerin bu araştırmalara nasıl katılabilecekleri konusunda politika ve prosedür tanımlamıştır. Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan denekler, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışmadan beklenen yararlar konusunda bilgilendirilmektedir. Uygulanmamakta Kısmen Uygulanmakta 4. BİLGİLENDİRİLMİŞ ONAY Tamamen Uygulanmakta 195 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11 5.12 Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan denekler, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışmanın neden olabileceği rahatsızlıklar ve riskler konusunda bilgilendirilmektedir. Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan hastalar kendilerine yardımcı olabilecek diğer seçenekler konusunda bilgilendirilmektedir. Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan deneklere, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışmalara katılmayı reddetmeleri ya da katıldıktan sonra çekilmeleri durumunda kurumun hizmetlerinden yararlanmaya devam edecekleri ve bu nedenle herhangi olumsuz bir durumla karşılaşmayacakları konusunda garanti verilmektedir. Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan denekler, yapılacak bilimsel araştırma veya çalışma için izlenmesi gereken prosedürler konusunda bilgilendirilmektedir. Hastanemizde yürütülen bilimsel araştırmalara katılması istenen veya gönüllü olarak katılan deneklerden Bilgilendirilmiş Gönüllü Oluru alınmaktadır. Hastanemizde deneklere bilgiyi sağlayan ve Bilgilendirilmiş Gönüllü Oluru alan kişi ya da kişiler hastanın kayıtlarında not edilmektedir. 6. ORGAN BAĞIŞI VE ORGAN NAKLİ 6.1 Hastanemizde organ ve doku bağış birimi mevcuttur. 6.2 Hastanemizde organ ve doku bağışının nasıl yapılacağı bir politika ve prosedür ile tanımlanmıştır. 6.3 Hastanemizde hasta ve yakınları organ ve doku bağışının nasıl yapılacağı konusunda yazılı, görsel vb. yöntemlerle bilgilendirilmektedir. 6.4 Hastanemiz idaresi, hasta ve yakınlarının organ ve dokularını bağışlama konusundaki seçimlerini desteklemektedir. 6.5 Hastanemiz personeli, organ ve doku bağışı konusunda tanımlanan politika ve prosedürler ile ilgili olarak eğitilmektedir. Uygulanmamakta Kısmen Uygulanmakta 5. BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR (Yapılmıyorsa geçiniz) Tamamen Uygulanmakta 196 197 D- HASTA HAKLARI BİRİM SORUMLULARININ YÜRÜTTÜKLERİ ÇALIŞMALAR HAKKINDAKİ GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELERİ Bu bölümde hastanenizde hasta hakları ile ilgili olarak yürütmüş olduğunuz çalışmalarda kişisel olarak karşılaştığınız sorunlar, çözüm yollarınız ve önerileriniz değerlendirilecektir. Burada vermiş olduğunuz yanıtlar araştırmamız için çok önemlidir. Ayrıca bu bölüm uygulamaya ilişkin karşılaşılan sorunları ve bu konudaki uygulayıcıların görüşlerini ortaya koyması açısından önemlidir. Çünkü çözüm yollarınız ve önerileriniz araştırma sonunda geliştirilecek hasta hakları modeline kaynak sağlayacaktır. Elde edilen veriler, Sağlık Bakanlığı tarafından yapılacak düzenlemelere ışık tutacaktır. 1- Hasta Hakları Birim Sorumlusu olarak ne tür sorunlarla karşılaşıyorsunuz ? (Lütfen belirtiniz) ……………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………….. 2- Hasta Hakları Birim Sorumlusu olarak karşılaştığınız bu sorunları nasıl çözümlüyorsunuz? (Lütfen belirtiniz) .......................................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................................ 3- Hastanenizdeki hasta hakları birim çalışmalarının kalitesinin artırılmasına yönelik önerileriniz nelerdir? (Lütfen belirtiniz) ………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………. Teşekkür ederim. 198 EK – 2. GÖRÜŞME FORMU UYGULAMASI İÇİN İZİN BAŞVURUSU HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ SOSYAL HİZMET BÖLÜM BAŞKANLIĞI’NA ANKARA Anabilim Dalınızın 43912713774 numaralı doktora öğrencisiyim. “Hasta Hakları Uygulamaları Üzerine Bir Değerlendirme Araştırması” konulu tez çalışması yürütmekteyim. Tezimi uygulamak için Tez İzleme Jürimin onayı ile hazırlamış olduğum Görüşme Formu ekte sunulmuştur. Hazırlanan Görüşme Formu, Sağlık Bakanlığı’na bağlı hastanelerdeki Hasta Hakları Birim Sorumlularına uygulanacaktır. Tezimin uygulanması için Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğünden izin alınması için gereğinin yapılmasını arz ederim.30.10.2008 İshak AYDEMİR Adres: Asım Gündüz Cad. 69/15 Saimekadın Mamak/ANKARA Telefon: 0 505 336 15 80 0 312 306 12 78 (İş) e-mail : [email protected] [email protected] 199 EK – 3. SAĞLIK BAKANLIĞI GÖRÜŞME FORMU UYGULAMA İZNİ 200 Ek -4 ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Adı – Soyadı : :İshak AYDEMİR Doğum Yeri ve Tarihi : Kurtalan, 1972 Bildiği Yabancı Diller : İngilizce Öğrenim Durumu Lisans Öğrenimi : Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu Yüksek Lisans Öğrenimi : Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dalı. Tez: Sağlık Bakanlığı’na Hastanelerde Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamaları. Doktora Öğrenimi : Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Hizmet Anabilim Dalı. Tez: Sağlık Bakanlığı’na Hastanelerde Hasta Hakları Uygulamalarının Değerlendirilmesi. İş Deneyimi 1993- 1996 Çevre Sağlığı Teknisyeni, Bayburt 1996- 2003 Çevre Sağlık Teknisyeni, Ankara Dr. Sami Ulus Çocuk Hastanesi. Sosyal Hizmet Uzmanı, Ankara Atatürk Sanatoryum Eğitim ve Araştırma Hastanesi. Sosyal Hizmet Uzmanı, Ankara Türkiye Yüksek İhtisas Eğitim ve Araştırma Hastanesi. 2003 - 2004 2004 - Bilimsel Çalışmalar 1. Aydemir, İshak ve Duyan, Veli (2005). “Sağlık Alanında Sosyal Hizmet Uzmanlarının Mesleki Çalışmaları”, Sağlık ve Toplum Dergisi, Yıl 14, Sayı 4, EkimAralık, s. 2. Aydemir, İshak ve Duyan, Veli (2005). “Sağlık Bakanlığı’na Hastanelerde Çalışan Sosyal Hizmet Uzmanlarının Karşılaştıkları Hasta Sorunları ve Bu Sorunlara Yönelik Verdikleri Hizmetler”, Sağlık ve Toplum Dergisi, Yıl 15, Sayı 1, Ocak-Mart, s.82-89. 201 3. Sarıca, Ahmet ve Aydemir, ishak (2009). “Türkiye Yüsek İhtisas Hastanesi Hasta Hakları Birimi” Hastane Forumu Dergisi, Yıl:3, Sayı:17, s.36-37. İletişim E – Posta : [email protected] Tarih : 08.04.2010
