TORK KOTOPHANECiLER DERNEGi SOLTENi

• ••
TORK KOTOPHANECiLER
DERNEGi SOLTENi
•
1957
C. VI
Say" 4
FATiH DEVRi KUTUPHANELERi VE KUTlipHANECiLici
Hazrrhyan: Dr. Miijgan CUNBUR
,Tiirk Kilrtiiphaneciler Dernegi> nin te!'tipledigi se!'; konfel"anslann dOl".hinclisti olan hn konu§manm kOIlUSll, F<.ltib dt>vri kiitiiphullelcri vc kiiti.iph~
neciljWdir. (0) Zarf ma7:Tuftlln aynlmlyor; bu m'ada Fatih devri kitapla'rmdan~
lalla dogrulSll Fatih'in okum,1s1 irjn yazlldlJ l--itaplardan ve Ffltih'in J1U5usi kii.i.iphaneci.s.i.nden de soz a~llaca.k.tlr. Bu lwnu§ffiu)'l biT konfe~anstan ~k, tarihi
leSfkl·larla beraber, rivayetlere de dayallan bir suhLet sayabilirsiniz, Qiinkii
inceden itiraf etmek h:iterim 'kf, bu konu~:rYl ha7.1rlayabiJmek i~in () df'vre
lit biihin tanbi vC's,ikalarl ve bn konllda ynptlml§ etiictl,('rin himtimi gjjrmti~
)imaktun hiT hayH uzagnll,
•
Biiviik fNih ordusunun Ed1me'den hareketle .Bclde-; tayyibe. yi muha;araya
b~ladilclan uriliten. 504 sene soma, ~u giinlcrdc F,tih devri kiirupha~
le-lerinden hahsebnekle, bir kiitiiphane men~l1'bu olarak, bUy-uk Turk hliktimian Fatih Sultan M~ed'in hatrraSlnl anmak isterlim.. r . .
,•
K1h~ ve kalem salllbi Fartih, vazan ve vazduan Fatlh, bllgm ve sanutkax·
("ann koruyuc;;sJ Fatih, 'ym zam~nda' kitap do'1:u ve hayranl, hir ?,ok kiiliiplanel"rin de bil.ni~ olmu§tur.
'- Fatih devri lciitiiphaneciligi, heniiz bir ~ok dey;rler; m~huliirniiz olan
fiirk lciitiiphanecilik tarihfnin parlak sayfa ve safhalarmdan bi'idir. Daha ge11ere gitmeyeyim, Osmanhlardan
eJ Ie tm amt<>l'1ugu'non muh'el;f
:iiltiir merkezlerind
cdrese ve camilerde. kurulmn gene! kiittiphanelerle
eve Ye bilim biiyiikleTinm oze] kiitiip ane erinde lllllnmul nice kitap bugiin
lZI siis erne
iT er.
a
Anndol" BeyliJderi dey. u
x) 15.V.1957
tarjhind~~
Mini Kiltiiph,mc'dc ve'tilen konfl'ransm metnidir.
I
~""'"
"-'",1' '1 ~
@
@
(j)
",.;/kWi
•
Dr. MUJGAN CU~UR
2
dndek, ku'Wphaneler ,e bu kutiiphanelerle beylerin jah1s1an i,in y"Zllm1, ilmi
ve edebi escrier de Turk kultur tarihimizin ballte" vesikalandlr.
..
Osml\nblnr dcvrinde buyftk fe-till ve geni§lemc hareketlcrinin ~'alll Slra .
b-ilim v€' sanat harek"etleri de te§vik gorm1!rttir. 29 :\{aYls 14..~'3, bugul1 bile bir
,ok kem gozloerin dj'kildigi bir ,<luiu fethold\lgll ye Turk
0
dU-ll 1111 -("rib,
a:-
Y~ bizim tarihimizde ~il, dtinya tarihind-e de llzun hir rta
H SO~ Hi~
-vflenniu geH}tf[qyeni hir 9(1ga ba~hmglg olmu~tllr. BlI !<1fihten, yani Istanbul
•
fethinden once Osmanhiar'a hukfillJet merkezi olan ,ehirlerde hrulan medreselerdeki. ,araylardaki, din vc bilim buyiiklerinin evlerindeki ktitiiphanelrr
yaz1lmaml, kiHuphanccilik tarihimizin hirer sayfas1 olaoaklardlT.
Fatih Sultan Mehmed'den evve] Osm"nlJ Padi,ahlanndau ~eJebi ~!eh\
mOO'le ,II, \;Iurad'l~ sarayla-nndaki phSi klitiiphaneleri bilba.sa me,hmdur.
Sonradan bll kiltiip anelerdeki kitaplardan buyiik bir kJSffiJ Falih devri ku{.jo
tiiphanelerine geqmi~tir. Fatih deyri kutiiphanclerine geliner. bunlan ~lY
.;,J
slmda goz~en geclrmek mur.~indiir. BunJardan hir klSlTIJ Fatih'in QzeI1\itiip:8) q!
~iyle umllffilln rayda\;nmasl i"in .<;>lJg. genel kiituphanelerdir. 1kinoP' I t{jl:..(l_~'
bir J"SIm kiitliphaneler de bn devil', bUgin Ye devIe( adamlannuJ, kiitiipbane(2)
~ ~
kridir, Bunlardau once Fatih'in kiiruphanelerlni de alahOl'
"<- NI,J
r
I
Fatih ,ahsrna aiUm" kutuphaneyi Mamsa'da
r
1='"1-",,
.e:;;;...
JJc;n
.~ehzadele..
Sarav,. nd. kur~r, Saruhall Beyli~ devrinde bu beyligin merKcz; olan .'vIani.,", Osman],lar"n idares.ine g~ileten soma Saruhan Sancap adIn! alml~ ye n. Muraddeyrinden III. Mehmed devrine kadar ~ebZ<\delere has olarak teYcih edilmijtir. 143g
Yllmda bu sanc~a ~ehzade. ~1ehmed saneak beyi olarak Uyin ediliyor. O,man),
tahtmm, ilerde ell bliyi1kif't,ihan o!acak oIan hu ·gen\" ditha do~su "ocul\ ~hzadenin bu ilk vll' fda 'kuma" a
kita lara ~k de hevesi~kt\lr. Devrir
saYll1 1>ilginlerinden Molla Gthan; nca" olduktan sonradrr ki, ~!llrad oglu
~ehzade :\fehmcd
an In liyii
IT §evklc okuyup ogrenmeye sanldlgl bHin-
CUi(Ai .....
~
•
me:}.;.tedir. $ehzade 1444 de babasIDln yerine tahta r;Ikmak iizere Manisa'uall
aynhyor. FA-kat blE ytl s0Il!"a babas.mm tahta avdeti tizcrine, §ehzade 1\.fa.nlsa'·
ya dnniiyor; Him dagarclgl biiyiimU§, ki.t:ap sevgisi de 0 nisbet1:e artrrll~j ~
n~hoca
oJara:k \10]]3 Guranl ne. birlikte dem" biiytik bilgiulerinden Molla
Husrev de vel' alrni§trr. Souradan au lki hoeaya mejhur Hoca Sinan P~a'nm
da iHihak ettigini gorliyoruz, Bu hocala.n anmaktan mak'adJm, bll lanmml1
(1) Bk. Prof Dr. A. Slihey! UI1Ver: Istanbul Un:verSi1:esrl Tarjhine
Fatih KtilIdyesi ve Zamam iHm Hayatl. Istanbul 1946, S. 165.
•
Ba$l.angI~
..A..k,.,
Jo1:-f/o--L-
-
1')\,v.,,:,';;J.
'if
,
t. ,--
-'
FATiH DEVRi KUTUPHANELERi VE KUTUPHANECiLiCi
hilginlerin, gelecegin buyii'k FatJ.h'ine kitap sevg'isini u!jIlamakta
3
gel'~ekten
bii-
okl\lgundaudlf. Kitaplnr \lnrad Han I)glu Mehmed Han'In daima] ,,---t't1 lyi dostlan olmll~, kitap ~evg]~l oml'u boyunca ae"nnl ctml~, glttigi her yere
kitaplanm da birWkte gOttinnu§tUr.
vlik rolleri
Fatih'in !vlanisa saraymdaJd kiittiphau-e:-:;ini j·ki sa1)c~lkbC'yliginden
hangi-
sinrle knrelngu tam I)larak helirli degildil'. Her halde ternel ilk saneakbeyli-
•
~inde atllml~
olsa gerektir, :Manisa saraYl sonradan kIsmen :'lJalml§ ve yatlmL?~
tJr. Verine saravm Kalan klslmlan restore edilprek eski Balke,"; hinasl yapl]·
ll11StU. Hinaulll biT kosesinde vi.i'kselen kulenln yanan sUTuym kahntlsl oldu~u
n' ~ Fatih'ju ilk kiiti.irh~lnesini~ de bu ktllede k~nlTldllgn so:'Jcntisi var<Mr, (2)
Btl kiihiphanC'deki kjt~lann saYlslm bHmiyorllz. Fatih ill bll lditiiphanesindeki
kitaplarmd'l §ehzadelik zamamna ait ve iizerinde \I[uhammed ibni Murad
Han) Vl\ZI11 bevzi mil rii aSlhdIr. :\1anisa lJmuml Kiitiiphanesfnde, ilerde izah
~gim, Fatih'in kitaplarma has ozellikleri ta~lya.n ihni Sina'!TI «~ifa» smm
hir hsmml tesauiifen gormii.~tiim. Ell olnege bU'karak Fatih kitaplanndan hir
klSffil tLiinurniiziin :\'IanisL1 kiitiiphanelerine intikal p.tmi~tir divebiliriz.
..
"
"\
Fatih!J45I yiilnda lkinei defa hii:kiimdar oluyoi· vo 'Edirno'ye geliyol'. II.
\[urad'm 1450 de injaSlIla hajladl~ (Saray-' Cedide-i ArmiTe) de elenilen Edime
suraylIlln in~asl hentiz bitmemi§tir. Sultan II. yt,ehmoo once bunu tamamhVOl', \Janisa'dan bemherinde "etlreli"i kita Ianvia sara III Clhannlima Kasn'nch hi.hip anes·in; kuruvor. Eu kiitiiphane hakkmdaki hHgiyi Dr, Rifat Osman·'
dan naklen saym Prof. Dr. Slihevl trnver'in ,Edirne'de Fatih'in CihaJIniirna
KasTl'-
•
adlI eserinden ahyorum :
Ulu~"y
-~'"'
Gok~cn:
Bak~.
(2) M. t;agatay
- ibrahim
Manisa T.,rihine Gene] Bi,
I.
Istanbul 1939, S. 46 da: "Sultan MuraL .. Mani8a'ya gel:ir gelrnez bilyUk bir sacr-ay
ve bir de bahge Y8ptlrdl. Bu Sitray ve bah~enin 1l1mdiki Halkevl ile «22 SultanlaI::l>
tUrbesi araSJ.nda oldugu kuvvet1e muhtemeldir. Fatih de "bunlara bir !;ok ~eyler
eklcdL~ S. 31 de: «Sma)' bi.lyiik bir ibah!;t' ortasmaa idi. Fatih de s01;r:ldan buraya
bir kutUphane Have etmjs bugiin de Halkevi'ne eklidir ve eski giinlerin hatlraSl
olarak durmaktadlr.» S, 82 de: «$eh?adeler devrinden k.4Ima, Fatih Ki.i.tuphnnesi
namlyle me§hur Ralkevrne bagh yerle .. ,;)
M. Cagat.1Y UJul;ay: Manis,l'd,lki Saray, Amire v€ ~hz:l<l€lcr Ttirbcsi. ishmbul
1941. S. 10-11 de dkinci Murad'm yaptlrdlgl saraya oglu Sultan Mehmed'in de
bazl llaveler yaphgl h"d'k arasmua dolapnakLl ve Halkevi'ne ekli bultman binaya
da Fatih Sultan Mehmet Klitiiphanesl denmektedir. Fl1kat bunu teyit eder mahi·
vette ne §e:r'iy,V(' siciIlerinde Vi' :'1e de ba§'k.t bir tar,lftll rnU.5be.t blr vesikaya rast·
h:V,lJIl:ldlm. Yukanda adl gec;;en bina, dogrudan dogrLlya saray (koSkl lin kendisidiT.Y.o
U Ll
--===--
(
eli
t.
,''''
Dr. MUJGAN CUNBUR
4
.'
•
-Bu kiitiiphanenin KaST-1 padi~ahide banisi Sultan Fatih M"hmed'dir. Daha ~ehzad"liginde Manisa valisi i:l<en bir kiitiiphane kurmuj'tu. Edirne'de tahta
ge,illce kitaplaTllll saraya getirmijtiT. Her halde bunlar Edirne eski sara}'lnda
biT yere kOhmu§tu. Oradan leasr-' padijahideki vere ta~m(h ml, bilmiyoruz.
Amma fetihtel1 sonra onlnn tstanbuYa getilTIli~tjr. .. _.. Bu arada Edirne yeni
saraymdaki. Kasr-I padij.hide kw-dugu kiitiiphanede bazl kitaplan bu",ktI ml,
bir ~ey denemez. MuhakkaJ< olan bir ley Cihanniima Kasn'nda bir kiitiiphane
kurulmu~ hulunmaSldu. flu biiyiik ki.itiiphane Edirne'deki. kasnn alt katmda
bulunuYO<rdu.
Halen hu ·klitlipb.nenin elimizde bir fihristi yDktUr. Padis.hlanmlz XIX neu
''''Irda EdJirne sara ma hi u "ramamljlardlr, kitaplar biT vesile ile'
ul'a
naldolundu mll, vevahut verinde mi iilOl, u nsusta ir miitalil.'1 yiiriitebilee~umd"'degiliz. Yalmz Dr. Rifat Osman Edirne saraymd. 1245 (1829)
""ferinin 21 inden soma Ruslann ~llileri vesair kahil-i naldl elyasml yagma
ederek gorurdiikle.nini ve haZl yerleri ve aga,lan bile yaJotJllanm not ediyor.
Eclline ""rayl kaplClhaj.lanndan Edirne'li Ma]]aelkzade Ra~it Aga"mn biT
hususi mecmuaya yaZlp Dr. Mat Osman'm bun dan aldlgl nDt!ara gore, 1190
(1776) d. Edirne'de Kasr-l padi§a!hi tahtmda Mabeyn eamiinde crka n yangm
..lID hasarlara sebebiyet veriyor.
Mllbeyn camii ve civanndaki TaM-!
Hiima
sofasmda hlfzolunan 1500 mIdi miiteeaviz
"u nefis kit. ve bir
~r>k neBs levhaJar d. y.nml§'llr. u meyanda kadim bir taM-i hiimaynn:glimu~ten masnu jamda"lar, btiyiiJc hacirnde hahlar ve yaldlzh altm toplar yanmlF1r.
Kiitiipha.nenin lavanl ~ok rniizeyyen ve rniizehbep Dlmakla beraber mlin.sip mevki1erinc gene tezhipli vo iizerleri niI'kI§u nIltteaddrt kuC;uk hir·eler
aS1Im~ ve iizerine de Edirne'yi uyaTet eden verahut saravda Dturan padii"hlarIn [simleri. d~ tarihleri yazIl, imij. Bilbassa 1717 de Edime'de dogan
U~cii Su].tan Mustafa namlna yapdan ve talik olunan to fevkaHde sanath
imip (')
-
I!"'ttil
•
Yine aYIU eserde. .Kasnn zemin kahnda sara in hawk kiitii hanesi bulunuymdu. Kiitiiphane tavammn rniinasip mev~ilerine tez ,p~siislli mliteaddit
~eler a!!llml~!l, bunJaT oTada kenarlara dizilmij erHn minderleri iizerinde
Dt)1ranlann nazarmda cuzTp' ve h~ bir lesir blraklyordu.• (4)
Bu nDtlan aldlglmlz eserde, biitiin hususiyetleri meve"t kavrtJara gOre
(3)
Bk. Edirne'de Fatih'in Cihannlima Kasrl. tstanLbul 1953, S. 12_13.
(4) Bk. Ayni eser, S. 8-9.
-t'if1fl,ve,,/l
) C/ Ir J
Ju. ifI
\.
'.
FATIH DEVRi Ktrr'tiPHANELERi VE KUTUPHANECILi6i
,>
t,lrif ve tavsif edile.n, Edirne SaraYI me§hur 93 harbinde igint' konulan cephanenin dil~man elinc ge"';'IDemesi iste~"'inden ate e verilmi§, bu Fatih devri
ffilman eseri de bovece ma-hvolup gitmiJtir. ~VIa1Jisa ~chir kiitiiphanesinde 01·
dUgll gibi Edime §ehir kiitiiphanesinde de Fatih'in ~'a kendi ve~'a o,glu n. Bayezid'in m-iihiirlerini ta~lyan 'kitap.lara rastlama'k he"-halde mii.mkiin olacakhr.
Sene 1-:16-;1, Hkyazln son a:vma dugru, \Jumd ogln \lC'hmed Han, bu gems'
Tlitk hilkiimdan helinde keskin label, altUlda muhte~em a~l, sevip saydlgl hocalart yJ'I1Inda, kuvvetli ve hiiyiik ordusunUll ba§mda ishmbul'ul1 fethine ~l'
kIY0r. 0 htanbnJ ki s,.kiz yiizylldn' btitiin bir Ttirk . islam dUnyasl onlln felih
•
riiyalarllli ~ormekted.j,r. ASlrlardlr siireg:eJen bu riiya, nihayet 29 \1a~/Is 1453
glinii hir gerf;ek olllveriyOl', Yii[;~'lllal'{hr htl yedi :ce§"il tepeye karF duyulan
b(i~i.ik adem sOna enni§tir. Sanki. yed,i :,e~it te:pe de ta~l ..t opTagl, sUYll...havaside Tiirke hi-L"irettir. Klsa hit' zamanda kohne nizans·m vIK1nhlan iizerine
)(ufillall cami ve mooreseleriyle, han ve hamamlanyla, darii~§iLt ve imaretle-tt
riyle, sara~I]i.ln V(' r;e~me]e.riy]e hu diinya c(>nneti Ti.i.r)('un ()1timsiiz havasma ]. 0~J.ro,..,d
hiiriiniiverivor.
U
f?,
~cJ.
Beldenin gen9 Fa:ih'i bugiinkii Bayezid Ylevdalll vakllllannda Uk saray'
,.1
yautlJdan aYlramadlgt ki1taplanm da rstaD-burn ta§l,fml§br, Fahh'in Istdllbul'daki ilk husu,i kiitiiphanesi Eski Santv'da kurtlla·n btl hitiiph'llle olmahd", Bu kiitiiphane souradan Yeni Saray'a, yani bugiinkti Topkap' SaraYI'ndaki,,;\
,,,,," ~V
kiitliphalleve nakledilmijtir, C) TOpkaPI Samy"ndaki 1)11 ilk kiitiiphanenin veri
~V-,l "'"
~imdiIik me5lmltimiizdiir. Somadan bu kiihiphanenin kitaplan ,araym Revan ~~ ""If"'i ~lf
O{hlSL BaZIne. Ra.l.~d~lt Ko§kii ve Uqiincii Ahmed ktitiiphanplerine dagI1ml§tlr:
• i)
~l~,
JJ
Topkapl Sanl:'l'nda bulunan kitaplardilll Farlih'c ait en s09me, san'at ve muh·
bakllmndan en degerli escrler. LUgllIl ~inili Ko~,k'te'ki Fatih \1ii7.:esi'nin ~
vi~rinIt'rini sii'Slcmektedil'.
~
tt\'i.l
•
"k'
()'t7
;
u,,;rJ"c...'.y-
tJIIl
j
~rv{..-J
. .,
T"l;kapl Saray,'nd"kill'nelerun \lekt5b/nin oldugu giobi, Enderlin Ktitiip-
hanesi'ldn de temelini FatiR-Snltan ~'lchmed atrrn~tll'. Fa~~eni suraymdaki
Endenm klsml ~u odalarD:.\ll mutqp:kkiJdi: Bahiissnade Agasl, {ia7.inedarbR~I,
f~,
Agasi> ~aray Kethiidasl orlalflTl, Biiri;k oda, J!i.ivilk oda mes·
Erav
eleli, ~Iqkhane. If.lIjhanc (mlltbk), ,lUler.i hassa l!9a", c!iazi'ne odasl, Ktigiik
.~
dn~n nglaulan 00,,,,, ~~iik OOa, (6) Bli oda"'ra kngll,j adl dn
2\'
(5)
Bk, PTO!. S. Unver; Fatih KiHliyesi ve Zamam jlim Hayan. istanbul ]946,
S.2,3!),
(6)
Topkapl Sarayl"nd.aki Enderun mektebl vc kU1uphanesi i~in Bk. tsmaiJ. H. Bay_
kal: Enderlin Mektebi TRrihi. Kuran: Fatih Sullan Mehmed, 1, cm. istanbul 19:;3,
G"p'q
.
lr~
'"
"
6
/
, W"~
J'"
Dr, MUJGA"I' CUNBUR
0
6~
verilmektedir,> Daha 0 devirde bu odalarda birer ufa,k'kiituphaneeik' de kur1.1Imu~, gllmanlannfaydalanmasl ic;in kitaplar vakfedilmi~tL (i) Bngun bu odal:rctan Agal"r Camii de denilen Kiil'iik oda mescidi, Fatih kOlkti (Hazine dairesi) mevel1tlur. BHindigi iizere Agalar Camii hugiin miizedekikiitiiphancnin
okmna salonudur. Endemn odalanndaki kiitiiphanelere konu!an kitaplar ~imdi
Topkapl Sara"l Miizesi Yeni Kiitiiphanede (Kogu§lar Kiitiiph::m€si) adlvla kn·
JuIan .kiitii-phanede bulunmaktadu", Her kitapta hangi kogu§'l nit oldu,gu, 0 ko~~l1n valaf miihrilvle miihiirlenerek gosterilmi$'tir. Sonradan IlL' Ahmed df'\. asd Endenm KiiHipnanesi kl1Tulmu§tur. Elldentn Kiitii.ph,wcsi'ne ,Lit kitaplann hi!" lnsrnl sonradan Calatasaravl mektehi kurulunca 175.'3 vlhncb
daki kiiliiphaneye nakledilmi!tir. <Yastf -larihi. nde bu kilaplann ta~mlp, kUtiiph~ verle~tiT11Jl toreni mufassalan anlatl1maktadlL ismail H. flavkal'm
"Enderun Mektehi Tar~hill adh eserindt='lki bilgiye gore Ga]atasarayl kiitiipha.
nude
•
. I
10
~
,.-
~.\ .).~, ,,,.J: ,tv
\ f'ilJ\~""!'
r ~1
•
a
nesine 901 kitap gOtiiriilmii!, mekter lagvedilince btl kitar1ardan 444 ii Avaso!ya, 457 si Fatih Camii KiJtiiphanesi'ne naJsilOOHmi,tir.
Osma:nh devleti devlet adamlanrnn pek c;ogullun yeti~tigi btl Enderlin
M!,ktebi'nden ba~ka FaUih din ve bilim adamlarInI yeti~tilTIlek is;in de medreseIer kurmaga 'balhvor. 11k medresderdcn bir; Avasofva ;\IOOresesi'dir. "'Iedrese
gefi'f Fatih'in lstanbul'daki ilk Cuma namaZHll k\ldlgl Ayasofya'mn ci'vartndakiJ?apas odalannda ·kurulmu§.\ur. MOOre~a~mda Fatih'in me~hur hoeas'
Dogunun buyuk bilgin ve faldhlerjnden MollD Hnsrev vardlr.
Ayasofya Medresesi'nde bir umumi kiitiJphane kurulrlugunda bu kOllU ile
me~gul olatllar mtittefilctir. (') Bu hl1Susta elimizdeki en canli beige de H. 869
da bu ·kiitiiphaneye Fatih'in emrivle hususi kiihiphanesinden verilen bir ki'a[1~ Kltap bugiin Fa~ih C:;.rnii. Kiitiipha~esi .3221 numarada bulunmaktaol". Bu
kr-taptan anhyoruz ki, Fauh bIr kl51111 kltaplanm :\yasofya mcdreseSl lmtuphada
a~aglda
bahsedecegim Fatih Kiitiiphancsi'ne de\'-
<1\'(v-r1'
~f
Islnnbul'da atfllan i..Ik mooreselerden biri de devrin saYlh bilginlerinden
V, ~.I< i
:vIolla Zeyrek aOlIla izafc ediJen ~eyrek Nledreseli'dir. Molla ZeYl'ek bu mOOre-
'.\
yti'" Vl£
-';~'f
ifri·'..l/--l~
6( (1~'
1--~
~
Oloa-]«iJ
~/" _Jlf'lf '"'\"nesine vermi~, buradan
y- . ~'\, redi1mi~ olmahdu.
{J)
)" /".,
0
seye ilk hoc. olarak taym OO;;mi~, mellit'senin 1Julun<lugu semt de giiniimiize'
kada)' bu adla amlrr, olmu~tur. :'ledrese l'an,okrator manalhrlllIIl papas ndalannda ·k\lruhnu~nJr. Buradaki kiitiiphaneve Fatih taraflIldan verilen kHaplann
t",,?elhik kitabesindeki tariih ~dir. Btl kHap da bl1giin Fatih Camii Kiirup.
Bk. ayni e~E'r, S. 43 ·v. d.
Prof. Dr.' A. Siiheyl Unver: FaHh Killliyesi ve Zamam tlim H,lyatl, istanbul
11146, S. 9-11; Bedi N. ~ahsiivnroglu: istnnbul'da ,00 Y,ll1k Sag-11k Hayatlm ... is_
tanbul 19'3, S. 29.
(7)
(8)
-,
-----,-
•
-
---
•
-----_..
(Y I:l
'1-1-'t1J
~
t. '1:...t
.If.i>
•
•
I
..
FATIH DEVRi KO'TUPHANELERi VE KUTUPHANECILiGi
7
hanesi :3220 Bumaradadlf. Kitap Molla LeYl'ek'in oglu Mehme<!'in .!!'melliilc
~ \'c Fatih'in hususi kitaplannm uzelliklerini ta~lmakitadH, Bu ruttiphaneve 0 tarihlerde \Iahbub yelebi adlr bJr zat ua kitaplaTllJl vakfctmi§tir. Zeyrek
KiilE hanesi kitaplanndan biT kaC;1 4404, 4474, 51-M numaralarlaJ:atih Camii
Kiitiiphane,incle lmlunmaktadlr. Herhalde Zevrek 'Wphanflsind"ki bu kitaplar da >omadan F'aUh kiilJiyesinde1ci kiitiiphancye nakledilmi1 olmalrdll". (9)
•
(9
Fatih kendi kiilliyesinden evve;l ~ Caml! kiHliyesini yaphTm1ltlr. Bul'Od.1ki medTcsede bi.r de kiitiiphone Kurulmultur. Bedi ~chsiivarogJu bu kilWphancyi Fatih'in Tstanbul'da kUl'dugu ilk kiitiiphanelel' arasmda saxar (10).
Refi.k Ahmc~ngil de Fahh'c ait eserin:a:t: parli§ahm hl1ra~a 1000 kitap bag~achgml va7Jlr. (11) ~MecJresenin harap oimasl iizcrinp kltilplal' bir nra Eyub
Q :::), c.:...:'
/1
'r:ji;1<"
,_/
Camii'ndeki dolaplara yerle~tirilmi~, bugj.in elde ka ian gayet az birr lnsml da
sonradan kurulan Hiisre.v Pa§a KiiHiphanesi'ne nakledilmi~ imi~.
Fatih devd ,kiitiiphanclerinin en <;ok iizel'indp durulam Fatih Kiillivesi
iQin<leki kiitiiphanedir, (12)
Fahh Sultan ~!ehm"d killliyesinin j~ 1482 de bajlamvor. Ilu muazzam sitenill in§asl sekiz yllda bitiyor. Bilincligi Uzcre killliyech· ill binalul' v,u:
Cami, semani,ye ve tet!nune. medrescleri -k; hepsi 16 mooresedir-,~rbe; da-
--
rii§§ifa, imaret·j amire,
t~"
haM-hanDler. mekteb.i s,byan,
h~,
,kervclE..-J
sGray ve nihayet kiitiiphane.
~ mevcudiyetinill ba~bca d.,lili Fatih'ill vakfiyesiKiilliyooe kiitliphanenin
dir. Asb arapc;a olan bll vakfivenin turk,e terciimesindc ,5a iincH savfad" ~u
ihare var;
«,
•
Cami-i ~el'ifin canib-i garbi:sindc- hir buk"<.l-j hitife dahi i.n~a huyurdu
laT, taki mooaris-i !crifelerinde ifade-i ulllin eden
7
mHderrisin Ye iktibas-l
lllilrwi <1liye eden talibin-i mtista'iddin, beliej ulema-i rniistahikkjnnen salr muh-
t"ein ic;in yaH buyurduldan kitaplar i"in mahzI'n ola ... >
Kiilliyeyi tn~viJ' pdpn ne NIrlchior Lorichs'in resmillc1e lJC Matr<lkgl Nasuh'un
panaromasmda bukitap mahzeni goriihniiyor. Ali Saim tilgen tarafmdan 9izilell kiillive pJamnda da kiitliphanenin yeri beHrtilmemi!tir. Yalmz ,Fatih
(9) Prof. S. tInver: ayni eser. S. 12 v.d.
(10) Bedi N. -§ehsuvaroglu: ayni eser, S. 29.
(11) Fatih Devrinde Alimler, Sanatkarlar ve KtilWr, Raya,U. istanbul Nebioglu Ya_
ymevi 1~53, S. 41.
(12) Pt<>f. A. Siiheyl Unver, Dr. Bedi N. ~ehsuvaroglu: ad, g.~en eserler, Muzaffer
Gokman: F.lih Medres.lcr.;' istanbul 1943; Fatil1 Mehrnet 11. Vakfiyeleri, lst.nbul
1938, V,k,flar Umum MUdUrWgii nO§riyatl.
V
~ 0,JyL...,
,
.
Dr. MUJGA.N CUNBUR
clevri mimarlsh adh eSerill yaz:lfI Yii:ksekY!iihendis EJaem HAkh Ayveydi,
...Daru\>talimio duvar bakiyeieri BoyaCi kaPISl y.hmnda ih.la duvonndan hariyte idi. MedhaHnin nerede oldugunu tabkilc edemediii;im bu bina tek kubbeli idi. Vakfivede garp hlrafmdan zikrolunan kiiHiph.ne bnk'aslOl da umumi
tevziattal<1i 'tenamra istinaden Cfuek¢ kaPlSIM yakm yerle#irdim.. diyor,
Ayni p~erin dig.er hir yerinde de (S, 31):
Seman-iye medJ'cselerinde ve
dolapbnndftki ITliitcfcni-k kiit:i.iphanclenlt:lI1 maadR 'bir de <torek'fi kaplsma yakm bi.r ·kitap mahzeni bulc'a yaphnldlgull tiirk~e FaUll yakfiye::;i yazr
C",,
I
~ami
yor. Bu buk'a ~kthhktan sonra I. MalhulUd, Fa~ih -kiittiphaneSini YU.'PtU1IU~tlI))
dive yazlhd,r.
•
KlilJi~'e hakkmcla en ~k maliimah topllyan Prof. SiiheyJ Unver bu buk'aya
(Sahn-, ,cm"'11 kiitiipllanesi) adlm vertyor. fakat buka'nm yerinde miiteredditlb. (") E'eriude <... lIer nekadar .'l.ideniz tarafmdJrki medr!lSelerinsonu alag.
yani Kalaman ve Malta yaqlSlna yakm olan Ayak Kllr~ul1lu medresegi oniinde hi' 'IeI' tiirl<ye vakfiyede IOtaplar iei]] rnahzen olarak gosleriliyofSa da ..hO-l
seman kU'tiiplkllle:;i lJurada rnl? y<lksa her medresPde bir d(lJ'sane oJd"auna go.
re ,ekiz huyW< sahn medresesi dersllanelerinden birisi rni kiiliiphane ittih.,
edilrnj~tir? oiIrniyornz. Maballinde yaphi\Im anl!h,m" hn kitap ffi.,hzeni d~ai
len '1erin pek de kiitiiphaneye elveri~li ve okumnga musai<t bir 'Ie, ohna<hgl
kanaC\tini degi.}tinnedi. Orada esldd.en doha ba§"k", binaLl.T1U bulundllgu anla~lhrsa onlardan hirini sahn-l seman ki.Hiiphanesi olara'k 'kahul etmek zarureti
vard,r., deniyor.
.
o deVl-. yakm ta"ihlerdeu Hoca Sacleddin Efendi'nill <Tae iit-tevarih. inde
ka)'It var: <... ve miiclevvBnat-1 makbule-i rna~buadan nice bin miicelled
kitap valdedip bina ouyurduklan camilerinde vaz'etrnijlerdir. Tenaviib lie ismro,,] mCja'kkatindell tahUs iy;n kiitiilb-i mevkufenin eksen miikerrer ve nicesi
mtiellifleri hututu lie muharrerdir.• {l4)
~u
•
.
•
Cizvedar tarihinde i,e: < ... Bina buvurduklarl
eamide kiitiib-i ma'kule vo
.
mt'~rua ye miidevvenat-l makbule ve ffiatbuadan nice bin cild kitap vaz'edil")
ekserini rniikerrer etmi~le]'dir lei istimal idenJer rniinavebe me~aJ<htmdan hala,
olala·r. yO/;u da rnu5annif 'hattlyladlr.• (I') dive yazI!mljtlT. Bu kaylt biraz
soma iizerinde du,aeag,mlZ iizere kiitiiphaneciJik tarihimiz ba'kIrnmdan (,.'Ok
(13) Prof. Dr. A. SUhey'l Unver: Fatih KLilliyesi ve Zamanl him Hayah. S. 54.
(l~)
Bk. Tacil'LTev')Iih. istanbul 1279, C, I, S. :>30.
(15) Bk. Cizyedar Tarihi (YRzmal istanbul Stileymaniye Klitiiphanesi Esad Efendi
kIgml No. 2403.
".
,
,
F ATiH DEVRi KUTUPHANELERi VE KtrTi'rPHANECtL10i
i1gi c;ekicidir. Her Uci ·tarihten de
vardlT.
anla~llmaktadlf
9
ki, cami i<;inde hiT klitiipha-
He
1.!.~mmer btl kiftiiphane i~in
"C~~derunundn
§oyle diyor:
bit ada tefrik ile kiiltu}Jhane jttihaz olunmu§tm', Osrnan-
hlnrm Istnnbul'da tes;s ettikleri ilk klitiiphane budU!;,,, (10) Bu kaY't iki n"k-~
(adan yanhj, istanbul'da Fa'tih kiilliyesindeki kiitiiphaneden i;ncc Zcyrck \(' \'j)
,~yasotya medrese kiiti..iphanelerinin varhgmdan bahsetmj~tim. Sonra ilgililerin
•
bildirdigine gore, cami i,inde kita]' konacak bir oda Uk z"manlarda yQlktur,
Sonradan I. \1'ahml1d'UD, camiin <.luvanna biti§i'k alarak inola ettirdigi klitiiphaneyi Hammpf bir oda olarak sayml§ ve Fatih devrLnde de orada bOyle bir
"':ljJHUO
bulundLLguna inanml§ mldlr? bilmiyoruffi.
Ancak Fa·tih ktitiiphanesi kitaplarlIllll bir klsnnmll jlk vapl'agmda t..:amiill
"inde balunan dola lar ve bunlann raflon kavdedilmij; bu ,metle kitaplarm
hi!" zilman ar buluudllklan yer1erc i§nret l~dilmi5tjr. Bu kavltlan bit" nevi ve giif.!timuz€" gore, 'Vel" numaras1 savabiliriz. Fatih Camii Kiitliphanesi'nde bulunan
)a<J kitaplardan a]d'g,mkay,tlara gore mihrap hizasmda bir dolap, lark tarafmda hi!' dolap, garpta bi'I" bii.'yiik, bir kii~'i1k
1(~
V
i'ki dolap, sagda hir, solda bir v.h.
:lolaplar bulunmaktadlr,
F,tih .kiilliyesindeki kiiruphRnelerden bahseden
~e1erin ~eol ktitiiphanelerind:n
sQZ
eserlenle bir de medre-
a~:llmaktadlr, F~1tih vakfiyesindeki «d]rt
nedresenin her birin" vakfedilmi§ kit.plann muhaf"zaSJ i,in gunde 5 dir.!!fm
Llaca·k hir hahz-l kiitiib tavin edileccktir,.
-:umle ..indell her dart mf'rlresedt~
hi(kiittiph';:;;;-"oldugu anh(§dmaktadlf; Hajvekiilet
Arjivi'nde hulunan tomar
laHndeki iki parc;a <.Hapc;a vakfi:venin arkasmda ,Seyhiyyei ~jnobiyve, S~­
lin vc ~·fw"ihl1ddin ve Kasun Celebi adlanvla amlrm medreselerdefi kitapla·
\
.'
'In listcleri 6ulllndug-uilu Prof. Dr. Stihe;'l Unver o:Fa6h ki.i.lliyt-'~i» adh f'serindf-' hildiriyor. Diger medreself're Of' rniiderrislerine izafeten Ali Tusi ve Ha,an C91ebi adlan verildigi, bunlara ail hustlsi kiitiiphanelerde bllltlllmu1 kitapardaki teme1'liilk "kaYl.tlanlldan anhl§llmaktadn, Ge·tek Prof. Siihev]
Unvcl' VI:"
"
~'t"rel Dr. Rc{li ~ehsllvarogll1 medreselerdeki bu kutiiphaue sa~/lIanm sekiz
--
•
.
llarak go,tennektedirler, Bu kiitiiphanelerdeki kitaplann biiviik bil" ,ogllnlugu
herhalde ~imdj F"ltih Kiitiiphanesi'ndc blllunmaktadlr..
1742 de Fatin Cam;; dllvanna bitilik olarak 1. "'[nhmud tarafmdan ~­
ii'k; F:,tih Ki;tiiphanesi vapllmljtIr. Cami doinplanndaki, sahn-1 seman kiitiip-
it'r'j iJimJere ait olup
);mesl:']p medrNf'Ierdeki kitapbr bn kiitiiphaneye komnu§', l. \la'hmud, sara16)
Hammer: Osman}] Tarihi, M. ALl
terc('m('~L
Cilt : 3, 5, 216,
/?-<..,2..-
F::l-J.
t"<c'j~'-.:
Dl',
10
MVJGAN CUNllVR
:vmda» bumya daha da kitap ve.nni~tir. 11 ~1avls 1765 de buviik bir debrem
oIuyor vc cami yOOhYOT. Cami'e muttasTl oldl1g11nu j<;inde 630,828 ve 2062 nu-
marah kitaplardald temelliik kay,tlal'lndan ogrendigimiz kiitiiphane herhalde
:!Jkllmaml§ olsa gerek. Kiitiiphanenin !I'lkllchgma ve 'ki,tapJarm harap oIdugnnn
dair 11erhangi tarihi kaYI~ yaktur. Fati-h Kiitiiphanesi'nde 1. Mahrnud devrinden
0 vakitki deyimle ak11 ve naldi ilimlere ai,t 551·1 kit,\p vardn. Son zamanlarda kiitiiphaneye vakfedllen &79 kitap bunun haricindedir.
kalma ve
,
•
Bu amda kutilphanenin i~Jeyi§i ve 'kiitiiphaneciler hakkmda Fatih vakfivesindeki bir k;;v,t iizerinde durmak istivorum, Bu -kaVltta: , .. ,ve medari.<-i
In'ubarekelerine "Wtkr buyurdl.1klan kiitiib-i' §erife kiiti.iphnnesi i\in bir haflz-l
kiitiib t:lyin o:una ki eSRmi-i ktitiib-i mutelbereye .hif ve muderri'S ve maid vc
miisteiddinin nmhtac alduklarl kiitiibiin tafsiline vaklf alup naZIr vahut ka-
•
im-ma·kam-l llaZlr marifetiyle kiiru.b~i mevkufeyl ehl-i mcdaristen diri§; 0tmC-
vip h,fz-I kutiib-i mevkufc1erinde
say-i belig eylevip haSl:-l vakf\
jedften
klilIe ye\lmin 6 a'k~a vazifeye ll1utasarnf ola ve haflz iil-,"kutil'b iQin bir k<i:bib-i
,lrif-i cami' iiI-maarif tayin buyurdul:>r ki dnr iil-kiitiibde alan kiitiib-i jerifenin
kemmiye.t ve esamisi defterinde mazbut ve mahfuz ve ller kime ne makule ki-
tab verildi ise detterinde mukayye<! olmaga mal'lill ve melhllzll oJa ve l>i'l-ciimle kMib-i emin marifenyle hahz ill-kUtiib 'talibine Jazlm (}ldl1'k9a kiitub-i mevkufevi tefrik 'e bade eda-vi kaza iI·vatar geri cemi' ve telfik evlevil' "CU-l
lenflerinden bir varak zayi etmemege sa'y-i ekid ve enbab-l hacatl redd-i na'if
iJe. reqdetmeyip hacetleri·n reva ehnege cehd-i {'ehid cylcyip vazife~i katih
kliUe yevmin 4 ak9a (}la ve naZlf-1 vakh ~crifleri her lehir tamammda kiiliib-i
mevkufeYi teyakkut ve ziya ye tevadan hlfz ve siyanete kjjl1i tekayyiit e~·leye;'~
Bu kaY'ttan 9,k"rdlglmlz netice jU: Kiitiiphanenin bir hj!.[lZ iil-kutiibii vardll,
Vakfiyede bu kimsenin ,kiiltiirlii biTki§i almasl ~art kOjuluyo,!" Ya~llz k!{apbnn ismini bilmekle kalmlvacak, icabmda okuvuculara ld'abl tarsil de edecek,
tir. Gunde altl gumri~ iik~e ahyar. -cu;;rrmiiziin parns,yla ayda 1800-2000 lir,
kadar hir ~ev bu para. HafIz, kiitiibiin bir de kAtib-i kiitiihii vauhr. Bu ~phls
-- da huron il~lere vahf olacak kiitiiph~nedekj biitiin ldtaplarm Srt)'lSl1;;: "hITec~k ve deI~,enTIl tutacn.k rani bit· nevi dernjrbn.~ dl?fteri ya )'lc,tk, kitaplar ia·
"re
1 me t IT,
a mz iitiip ane ve .
ye J~ma a ltap lare ediliyor fi\l,
'arih bir kay,t yak. Bu iarekiotaplan da kMip defterine kavdedecek ve nereVe, verildigini bilecek, h;f1z-, 'kiitiip, katip vas,tasiyle kitapIa.n yerinden..£lkar.,
tacak, klta , iade edildig;nde biT yaprak bile zfyan-ve kaybolmam,~ bulunma'
sma dikkat edi eee . Sonra esin ir emir vaT: Kiitlip ane en imse e· bo~
s-evrflmeyece'k. Katip 4 akt;'d ahyor. Hi'T de vakfm naZITl vaT.:.!!.T, hE'T ay soono_
•
JV
JV
,
\~
•
•
FATiH DEVRi KUTUPHANELERi VE KUTUPHANEcjLiGi
11 bu naZIT gelip kitnplan bilr rcViZ"!-'mlCl tabi tutuyor,
lasll'ill"dikka"f edivor.
It
kn:'lp n' harap olmit-
-
~
Gerek hdhz-l kiitiip 'e ~erek kitip i,in ikinci bir kavda, "Fatih A~hallc,i
;'"Zimlmesi:o nde rastlanmnktndll". (1~) Bu kitap:aki ka:'da go.re g:erek haflZ.J
iitlip ve gerek kiltip her gUll birer pay U§ alma.ktadlrlal \112 . . simc gOlE' hll
;ta ~11l11ar vardn; ~iaydanozlu pirin9 yOrbaS', hugda), a~l, dane, zerde, zir,'\', v~kmuklu kabak, vogurtlu paZl, bal, ek~i a" bal:! k.lhak le~eh.
l'.;"l, iiziim, pathcan ve sagan tuquIart, kuru iiztim, inc:ir, shah en k
•
Bimz da bu ku.tiiphanelerde bulunan Falih-in kitaplarmdan bahs«tmek is-
'rim. Bu kitaplan iki
klsma ayuHhiliriz:
Bil'
klSlffi 'kitaplar, Fatih'ten
once
.llta ,Ok oneeleri yazllmlj ve istinsah edilmij eserlerdir. Bu kitaplann bir
3ml daba ~hzadelik devrinde Fatih)n kutiiphanesine girmi" diger htiyiik
r klsml cia padi§ahhk zamanmcia satm ahnmlj veya hediye edilmi til', Fatih
:ov,.i~de !stan u a' it"plarm satlJdlgl ell me§ ur pazar, Fatih Kulliyesi av'~Ull<la bulunmaktayml~, ge~ek kitaplann satlD ahm¥mcia ve gerek saraydaki
Hliphauedell (Hger kutiiphanelere kitap Yflkfmda seville isini devrin biivtik
il~12ha~f'dsi \~oHa __~utfiJ yapa·rml~. Fatih'jn UtUphanelel"ind-eki ikinci k~1Jll
tapJara gelince, bunlar hassaJten padi§afiw okum~sl ve ~.~s:~l.~i__ "~"~!Qph~csi
in ve bazen padi§ahm istegiyJe yazllml§ -,,"an.: telif ediJmi.~ VE' istinsahlan
,pllm" esederdir.
'--'
Bu eserler yazl, tv.hip ve cilt hususiyetleri bak,mmdan Turk kitap<;lltk
rihlllde tamamen ayn bir mektebin eserleridir. Hi, bir batd, sanat tarili,,,in bu eserlerin istins"b ve tezhibini ye bilhassa eiltlerini bir Iralili.=a....bir
°a1: sanatkara atfetmesine imkan goremiyorum. Btl ~aE::ia S('].~u·klula.r
"'rinde ba.jloYIP ~kge geli¥en Sels-uk tar'll Turk tezhip ye yazl sanatmm
•
r
I s;S-~~ ornckt~rini buJ]..ttuz. Kitaplardaki ya7.Jlar devrin en tistad hattatla'lin' kalC'mlerinden pkmJ~tIr. Devrin hattat1a.nna omek olmak iizeIc bir ka~
m ,ayabiliriz: 'l;'ahya SoH, oglu Ali Soli, Amasyah Abdullah, )v\uhyiddin.
.'mal ve neshin en 'biiyiik ii.tad, ~eyh Hamdullah, T~.sjl.~_ve Rur,alt ~iha­
iddin Klldsl. Bu dev,irde nesih ha§G olma'k iizere, tallk, eeli, divan! ve sliliis
I~mlerde en guzel orneklerini veriyor. ~~ lCf.taplarda hat~
eta punto kullanml§lardlf, a511 rnetni kalm, §erhi daha ince kalemle vazl~lardll·.
~
Fa~ill. TopkaPI SaravI'l1da bir de :ezhip ve '"It ato]ve,i kurmu~tur. Bu aWlunlu muzehhip Baha Nakka{m idaresi altmda ,ah§m,,:!,tadll', Rnnlann sa""' ...
~) Bak. Prof. Dr. A. S. Unvt.·r: Fatih A~manesi Tevzi'nam('si, iSbJnbul 1953. S. 10.
fl1. 4.i.......
15.:-".;-.
0-J,<,", '1
,;It._......
'~'1
(tf'(-.t 1or
,
..
Dr. MUJGAN CUNBUR
12
•
•
natkarane i~lerini kitaplann zahriyelerinde, b~hklarllld" ,e ,onhrmda ,e)'r<
diyDruz. Za~riveler ,ogu kitaplarda ,iEt sayfa halindedir. Bazen sayfalan ta
m:~men kaplarhlr, hazen ~cmse dedigimiz madadyon 'halinde sayfa]ann ortaIann
nak~edilml~Ierdir. Uk sayfa~ .zahrivede Sultan Muhammed ibni Mum ...
Han'm okumasl i'iiu yazddlWml osteren ka It, ikincisinde kitabm Ye yazar ~
mIl adhm bulunmaktadn. Gozden ~e~irebiJdigim Fatih'in bu cins kitap anr ....'
dan hi~ blriode digel"ine benziyen biT zahrive gore~edjrn. Kitap ba§hkIa
mih;"-~p ~ckliTlde <:1egil. sayfamn__t:ni~~e _u2-a.:nHI1 11zun_~1_i!< dortgenlcr ~eklinrl~
dir. Isfahan ve He.rat mektebi tezhiplerinde -goriilcn mavilerden daha degi§i1
pcnhe~i mavi vcyn siyah hazen de t,tmamen a1tm :l-emin iizerine O'€ lele
rl1m·il~T-,-kan~tlar. bulutlar, nillifer er vc zemm no a an hirli.i renoklerde. ha
tn b"zenu90k f,,-ipon TenJ:Ierle. fa'kat daimn ho~ hir ahenkle nakjedilm'llerdi
Son kl5lmlarmda Tiitk £inicilik motiflerinin en incelerini gormck ~iindii
Ft~at He buyiik bir tovazudur lei, bu gayet ince nakl§lar~. yapan sanatkdrlarr
adlan eseTlerinin biT lo.Ylcl"ma bile yazllmaml~hr. Pr-of. Unver tezbie!~ri!!- in
zaslZ olu~uml sanatkar ann, koHdtif 9ahlm1 oimala'l'lllll atfetrn..l<tedir. Fak.
yine ProtesOriin Hadesine b re, e 1
§. ur hattat armdan alan ~ihahii(
din Kudsi'nin istinsah ettigi kitaplardaki tezhipler kendi eserled imi§. Bu ese
le.rin balbeas! bUgUn Fatih Kiitiiphanesi'IKle Nu. 550 de kay1lth .Caripnfun
Ferhau U ~irin, Huqidname. \felheme ve \fukaddime-i Salat'l muhtevi h
mecmu3clJr.
Kitnplann~~'Ykalh ~r, ~gu kre~
Eserlerin mctni
•
\'e
unca altm cetveUer iyine vazIlmlstIr. ;" __
hevi'z
renkli~.li
Elden ge~i,,·~hiJdigi.m, 250 kadar Fatih devri ldtaplarmda rastladlgtIn ell
lere gelince, sonradan yapulllil alanlan, melin SIIlt ve kenaJ'j, hdifc eilde
bir ynua hlrnkaca.k olu.rsal, bilhassa iki nevi cildc rastladml. Bunlar ya 'kahv
rengi deri iizerin€ ,e;ayet ince nakl~lart muhtpvi ~ehhep ~em.se, k~ebent 'I
~li, l;'kl~cntler~'ir, bir klsmlmn -:;rtalHl1da
v"ldlzla eserin ad] <.
yaz>lml~tlr.
u kitap kaplarma amek olarak bUi(iin yin iii KOfk Fatih \fuze.
ni Si.]sl<"yen c;$cT"h Ul-hamase» yi ~Osterebilirim.
Dlger kitap kaplan, bu birineiler gibi uzak.tan bakmca hemen gt>ze ~ar
mnzlar. Bunlarln 90gu sl)'ah m~inden yapllml§lardlT. Sanat inc~likleIi t'
ahmp yakmdan bakdmca anla§lhr. Siyah derinin Uzcnne dantel gibi gayet i
Ce nakl~h ~emseler ve ko~ehen.tIf'r i~Jenmi~tir. Du cins ciltleriu iC;i de H\'rJ b
gtizellik~edir. Knpagm dl~ derisinin aksine daha a~lk renk biT deri ortasm<
mii7.e.hhep oyma ve renkli ~emseler i!?len-mi§tir.
,
",.
1-. >.
FATIH DEVRi KUTUPHANELERi VE KUTUPHANECILiCi
13
Fatih devri ki'laplannm ozellikleri bil' by konujma vo yazl konusu ola.l!k kadar yejitli ve geni§lir. Bll husus~a daha fazla sozii uzatmlyaylm. Fatih'ill
j..
3 ~IJe-~.
U 6:'1'#
ir klSJrn kitaplannda §ehzadcHk dcvrinc <lit -Muhammed -h. \furad Han", hir
smmda da «!vluhammed b. }\-furad ll-muzaHeT"daimal> h muhiirh.'ri bllhmmakdlL Fatih'in rita lannIn t;ottu sonra<1an o~;I'tt Sultan IT. Bayezid'in eline ge91~. miih~yle tamamen miihiir enmi§tir. ;Bayezid'In rniihtir eri
taplanll ba§~ ~
•
rIm]a ve soniarmd.ldir. Baye;id bir 1"'\ Ulab,o ilk sayfalarmH kend~)'~':JSI ~ If'.
, ~ adUlI da yazml!tH. Yine Bayezid'in ernriyle me§hur Tiirk ahmi MolFenari'nin oglu Ali buulann bir de Iistesini haz1Tlaml~hr. Liste bugtin Top'1" SaraYI Kiiliiphanesi )\In. 4994 de kaYllh bulunmak!adrr. Aliyy iil-Fenati
tapl.nn fihristini ylkal'hrken hCr kilabm iizerine kay varak oldugunu ve
mg; halla vazlldlgml da kavdetmi§, Fatih KiitiLphancsi.'nde btllunan hir kay
'aba kendi temelliik ketebesini de yaT.l1l1~trr.
Fa,!ih'in kitaphn, bUgUTl Ayasofya, Numosmaniye, Hamidiy~ kiitiiphane,lndc ve bdhaS'Sa Camii'nde topln halde. ,di~er lditiiphanelerdo d'aglmk olak bulnnmartadlr. Ne §ekilde dag,ldlgl bilinmiyor. Bu kitaplann hir
yma me,el. FeymlIab Efendi Kittiiphanesi gibi §ahsi kitaphklarda da
,llanrnaktadJr. Belki ;moe iareten ahnrruj, sonradan iade ediJmerni~lir. Bu
"aplar-dan Mubamm-ed KinTl.:1.ni:'nin
<>:
Ruhari ~erhi» nin ilki cildi tn Havza'ya
tiiriilmii!, son y,llarda A. D. Dil YO Tarih-Cografya Fakiilte.fnce salm alm§tIr. Kitaplnr, Fakiilte kiitiiphanesi ·Mustafa l;on vazmalan araSlnda B. 53
marada kaylllHhr. Fatih'in kitaplan amamdan 1HlZllarmm MlSll' ve Avru'ya gotiirii_lmii§ oldugu da sOylemnelctedir.
•
Fatlh Stlltan :vIehmed, Bizanshlardan hlma kita lan cia t
<lplardnn
laml hr. Bu
at! t-iiltul'u it€' il~iH 50 kadan giiniimuz.c _inti-leal etm4tir. Bu kitap-
la III. Murad devrinde Dominico adh bir eCMbi mC§gul olmu§ (19), 1932
mda Topkapl Sara)'l'ndaki Falih kitaplarmm kalalogtlnu Prof. A. Deissmann
tIrlamljhr. (20) Fethin 500. yll doniimii dolaY'siyle haz>rlanaTl sergi miina'eti)'le 'de Fatih'in bi! lru"rn ldtaplanrun kii~iik bir katalogu -istanbul kii,hanelerinde Falih'in hustls! kiiliiphanesine vc Fatih 9'1gt miielHflerine ait
TIer' adlyla ve istanbul Dniversitesi'nce ne~redilmi§tir. Bugiin iJgili'er bu
'plardan 500 kadannt !esbit edebilmijlerdir. Herhalde zamanla htl say~ da) F. 13aU: Untersuchungen
)ple. Heidelberg 1919.
Zlli"
Geschichte der Bibliot'hek im Serai
Wr
Costan.
) Prof. Adolf Deissmann: Forschungen und Funde im Serai mit einem Vezeich·der nie<htisislamischen Handschriften am Topkapu Serai zu istanbul, Berlin 19~·
tel' de Gruyler Co. X~ +144 S. B'
. I
1._
U
.
tl61<1'</
"
•
i:
.. ,
14
Dr, MUJGAN CUNBUR
11:, da vlikselecelctir. Kitaplann i'ogu ~el"l ve dinl ilimlerc, bir klsml da felsefe ,
tlbba aWir. Arada tarih ve Cografyaya, riyaziveye ait olanlar ve edebi e,er],
de bulunmalctadu', Bliyli'k bir "ogunlugu Arap,a, bir klsml Fars<;a 'kii.;iik b
klSiml da Tiirkge iJe yazllml§t1f. Tlhba ait Qlanlann listeleri Prof. Dr. A. SUhe
Unver ve Dr, Bedi §ehsuvawCl1u tarafmdan ayn,a ~av1l11~nml~\111
('I)
Devdn diger i;:iitiiphanelerine
~elince,
bunlara bir
ka~
ornek verebilec.
'7
.L
'7
\
gim, Mahmud Pap'llln istanburda medresesjn~eki ve saraymdaki kiitiiph rc. "" ~." "neIer, Afyon'cia Gedi'k Ahmed Pa~a, j\lanisa'da l;ejlligil' kii'tiiphancleri gil
"'~'frc:l~',,"J
Bunlar iizerinde pek duramlvacagun, zaten haklannda pel< bir jey de bill
madlm.
~~, {~
Y"
•
~1ahmud
Fatih'ii, sadmz.ml
Pa*a Edirne civarlllda Has kiiyde ve hta
b~~_]aphrthgl medreselcrde birer tane de kiittiphane kurmu.tur. istanbu
.~~
-
/
daki medresenin kltaplan medrese )!Jktlmca Murad MoIIa Kiitiiphanesine or
dan da Siileymaniye Kiitiiphanesine nak]edilmi~tir, Pa~anm ~engiil Hamal
SlnlSlnd"ki ~iiyiik ve giizcl konagmd. da hususi bir ktittiphanesi bulunma
tayd!. Bugtin elde kalan kitaplanndan tezhihe ve gtizel cilde merakh oldu:
anla§llma'l<tadlr. Pala katledilince saraymdald bu ktittiphane de devlete in
hI etmi~ ve dagthn~tlI.
Gedik Ahmed Pa "mn Afvon'daki kiitti hanesi Afvon'd. valiWi SlraSJ
da kur ugu iiviik kiilHyedekl medrese i<;indedir. Bu kitaplar sOlll.dan e,
flalkeVl kUfuphaneslndeki kitaplar!a hirlejtirilmi§tir.
•
•
\lanisa'daki l;e§nigi r Ktitiiphanesi'ne geHnce, btl klittiphane Fatih'in l'
zadesi~ustata Qeleln'nin t;e§mgIrba~lsl 8inau Bc.y larafItl~a!l_1l~ 8~{-.ae k
rulan medrese ~indedir. Sonr{1(ra~-K~~10sm-a~o~;ITa;l--;yr~-bir hin~ yaPtttm
lardlr. KItapIar 5ugun ~vlani'sa Umumt Kii~ijphan('si'ndedil'.
Nihavet hira' da Fatih'in hususi ktittiphanecisi \lulla Llitfi'den bahs ~*~ >1
mek istcrim. \Jolla Lutfi, devJinde Deli LiItfi vc San Lillfi adlyia amhrrr Ole! ,,I;-n.,oh"lI1L-'"
o]diik'cn soma M.klul !,'l.tfi diye de <lmhr olmll~tl1r. ;\slen TakathdlJ·. I
'
tih2E. hocasl Sinan Pa~a onun da hocaSJdlr, Arap9a \"e edebi iliml.ri Sin
i.-t.A
O
Pa~a'dHn ogrenen Molla Ultfi, bilhassa sohret kazamhgl rivazivcyi Ali K6f><;."
Li'-Ff'
,u'dan tahsil etmi§tir. Dev;inin saYlh matematikr;ilerindendir. Fatih, Sir
I ,
Pa~a'dal1 hususi kti~liphanesi (,in hir hahz-l kutuU istediginde Sinan P,
ta~ebeSi Lutfi'vi tavsive edi~'QL Llitfi b~ vHz]feye tavin ediliyor. Klsa zam.
;1t
(21) Prof. S. Unve-r: istanbul Universitesi Tarihine Ba~langl<:, Fatih KG1liyesi
Za~am iBm H;tyau, istanbul 1946, S. 221; Dr. Bedi Sehsuv."ll'og:lu: tst;1nbul'da
Ylllk Saghk Hayaumlz. istanbul 1953, S. 30.31.
FATiH DEVRi KUTUPHANELERi VE KtTUPHANECiLiGi
]'l
ladi~ahm
musahip·
ria kiitiiphanede va dan ilmi to lantIlar
'it'
sohhe.tler, anti
Jiginl' kadm vukeltir. Fatih'le "101la Liltfi araSlfi( a gegen bir fOOa, 90k bilinm:~sinf' ragmen, kiitliphanecilik tarihimiz bahmmdall i1gi ~·('kici oldllgundnn
,mJatllmaya degeT:
('
«Hi,. gun Fad), bi1' kitaha bnkmak i\'in kuttiphaneye gelir. "folia Lutfi'ye
, «-Bana su Htabl ahver.ll dive
e.-mrevlp.r. KibJp viiksecik bir .,verde bulunnvor, , - .
,
,lu. V["lIanlfi l'1i kitaba erlnez, verde vatan bi! mermer' pm'9asma ba"p kitabJ
,lhr. Sultana vereyim derken Fatih: .Neyledin? Ne,reye hastln? 0 tu§ iizerinde
isa A..]evhisselfun dogmu,tllr., del' ..
~
•
•
'IIIolla Liitfi bir ley soyll'mez. KiiWphanedc hizmetkriyle me§gul olurken
dtaplarm uzerine ortiil.miij, giiveJer vemi" delik dejik ol.mu§, iistii tozlu bir
)f'Z bulur. 0 bezi iki parmap;mm lIcllyla. iZfl7. ve ihtiramla tutup F,ltih'in diz.ori iizt:'Tine kor. Fatih: «,Bunu neyC' iizerime getirdim?lJ diyc hiddet edincc NlolL'l
"lItfi: ,Nigi,n hihuzur o[u1'suz? Rilmez misiniz ki hu bez, Isa Peygamberin be~igi hezidir.» CeVablnl verir. Bijylesuw hazlf cevap ve korkusllz bir
kimse
,Ian MalIa Ltltfi, bir kutliphanecidc hlllnnmasJ gerekli vaslflardan bazllanna
ahiptir. Devrillin en talllUmlj \ltar kritik~, 'Devrin bir ,ok tanmffiOl vaarlaT! eserlerinln Malia Ultfl tarafmdan teDht edilmeslllden korkar o]m--;J§iar,
/onnnda da Molla Llltli'ye ,haslm kesilmisIerdir. BunIardan bilhassa Hatibza"
Ie, somalarl Oilun idamma fetva verecek bdar Heri gitmi§tir. Molla ~l1tfi,
'a'lib'e ~'Ok hagh olrnakla bemher hoc"" Sinal! Pala'va da!ha 90k baghd1r. Paii§allTl Sman Pa§a'nm araSl agJhp do. pa-.5<1 Sivrihisar'a gidince, MolIn LutfLde
nu takip etmi§, Fatih'in isteklerine fa' en her ikisi de htanbu!'a donmemi§o1'dir. ADeM Sultan N!<,hmed'in olum;;nrtcn soma istan uJ'a donen Lutfi, Fan medresPlenne muderns tnvin f'dilmis; fakat d0rslerinden biTinin ~ anL~-J1ml~ olmaslfldun, ha~amlaT1~dan birinin vani Hatibzade'nin tetvaslVla sev·
f~i ~atil~::_bli.imiinden 14 sene sonTa H. 900 de !edam L'di]mist~
-~
Lil-tfi devrinin tamJJml~ v<lzarlanndandn-. Yiiz kldar ilmin isim VE' mev·
llAlanm tamtan biblivografva"Y:1 :-lit eseri hilhas;a mqburdur; bu eserin ath
EI-]~atIub iil·j]llhivve fi mf"vzll'at iI-uhlmH\IJC dH?;er "esf'rlC"ri: Taz"if lil-me?ah. Risal" fi iIm ii-edab, Tahkik-i lman, Ha~ive-i ~esefiVt' v.b.
BrocKelmann. ~fol1<l Lutfi'nin ese.rlerindc Bizans
ilminin tesirlerini gor-
,l,l miimkundiir. de:rnekted.ir.
'"Iolla L1\tfi devrinin tanmml§ [irik pirlerindendir d" ;
"A~km kopuzun yine ~alaYlm ml ne dersin
Alemlerc avAze salRylm ml ne dersil1
.
"
""
Dr MUJGAN CUNBUR
16
Nallijler edip ney gibi gavgas"" llikm
Blliuna yine satm alayun ml ne deTsin
Rwvay-l cibon olmak i\1'O ~i§e-i an
Ne olsa gerek ~a \'lllayun nu ne dersinpar~nsl V('
biJhassa Fatih'in o]iimti ic;in yazdJgl tarihlenlen bin:
colmedi
~eh Mehemmed ibni Murad
Belki bal\-1 cmana Iakh Se}T
1~i
bayr oldugu i~lo balka
01du tan"h ana dua-i bayr (n, 886-M, 1481)-
•
O'nuu
~iir1erjnden
ilci Omelctir.
t
./
Biiyiik fetihden 504 sene soura da hayula y&d ediliyor biiytik Fa.tih. O'lIllY
, devri, kurdugu kiitiiphaneler, kiitiiphanesindekinadir kitlplar, bilgin hahT.\. kUttiplerle Turk 'kUtiiphanecil& tadhinin parlak hir sayfaslIlI telj'kil ediyor.
•
______
\
~
__ - - -
~----
._-
"""1:T"'.'~
~.
- _.
: ""~ .• ' . ' , l·'
. '~ •.•'"
;~.,'~
, ~f