Wolliam Hesche (Göttingen) An einer gleichlautenden Stelle in den

Transkript

Wolliam Hesche (Göttingen) An einer gleichlautenden Stelle in den
Türk Dilleri Araştırmaları II (2001): 33-74
U.::ııILU'JI"I1IL-I1VJ.....
si"garu
Wolliam Hesche
(Göttingen)
An einer gleichlautenden Stelle in den alttürkischen Inschriften des Kül Teyin (KT, S;2) und des Bilga Qa'Yan (BQ, N:2) heiBt es:
kün : ortosIIJaru: (nach Süden)
Diese Formen wurden bisher immer als kün orto+s'l.IJaru bzw. mn
orto+si'.IJ8.TU (Possessiv 3. Sg. + Direktiv) aufgefaBt. Daraus ergeben sich
für das Altmrkische die Bezeichnungen kün ortasi' (Süden) und tUn ortasi'
(Norden>. im Turkmenischen dagegen heiBt (Süden) günorta. Das Turkmenische, das schon im Vokalismus altertümliche Züge aufweist - Bewahrung
der gemeintürkischen Langvokale in erster Silbe -, könnte aber auch in der
Wortbildung ein alteres Stadium bewahrt haben. Hierzugehört auf jeden Fall
die suffixlose Wortverbindung von am. kün (Tag; Sonne) und orta (Mitte>.
zum Terminus technicus kün-orto (Süden) - mcht kün ortasi' -;so ist er
auch noch im Turkmenischen als günorta id. erhalten. in Analogie hierzu
erfolgte dannwohl auch die Neubildung von trkm. yerorta cmittellandisch) eine Lehnübersetzung von russ. sredizemnyj, lat. mediterraneus (das Mittelmeer und die angrenzenden Lander betreffend> (zu lat. medius <der mittlere)
+ terra <Land), W AHRIG 873):
Yerorta DeIJzi (Sredizemnoe more/ Mittellandisches Meer, Mittelmeer)
(TRS 826); yerorta deIJ~i ... , yerorta de.g~iniIJ (sredizemnomorskij / Mittelmeer-, mittelmeerisch\ yerorta deIJ1~ dövlatliiri (sredizemnomorskie gosu-
http://www.turkdilleri.org/
34
WOLFRAM HESCHE
darstva / MittelmeerUinder~, yeroIta
Mittelmeerregion' (BRTS n, 456).1
deIJj~ töviiriikHiri
(sredizemnomor'e /
In den alteren Quellen sind mr (Mittag; Süden> und (Mittemacht; Norden) nur suffixlose Verbindungen belegt:
IrqBitig (9. lh.)
:~?>l.f~:ıff4t kün oıtu
(at midday\ :~~l.f~:ıf~h [ün
ortu (at midnight' (T 1993 14-15, 98) 3
kün orta.da sIIJar (von Mittag her', kün orto.dun sf..
IJM (nach Süden lıin) (Ni. 4 Rückseite, S. 10, Zeile
7-8, 12-13)
2
Manichaica nı 4
(9. Jh.)
~~(0~ kün oıtu cMittag> (74:13)
DLT (lL. Jh.) 5
TT V-A (13. Jlı.)
6
kün oıtu ödün kün oltu YIIJaq (zur Mittagszeit gen
Süden) (S. 330, Zeile 88-89)
TT
vn (l3J14.Jh.) 7
Qişaşu
)l-anbiya}
(14. Jh.)
kün ortu.da (am Mittag) (35,4-5)
UJ9' u~
kün orta (Mittag) (ATAI,406: 39v14)
kün orta.da (am Mittag> (ATA I, 480:
8
113v1)
4.1:. WJ9 i u~
kün orta.ya tegi (bis zum Mittag)
(ATA ı, 405: 38v13; 406: 39v6)
v gl. hierzu Wortverbirtdungen wie trkm. yeraş.t+i' 'unterirdisch) «yer 'Erde) + aş.t 'der
untere'), bei denen an die zweite Kornponente das
Possessİvsuffıx
3. Sg. tritt:
yeraş.t'1'
§uvlar 'podzernnye vody i Grundwasser' (fRS 308).
2
3
4
5
6
7
8
Datierung: Altersstufe 1b (742-930) - siehe D 1993e, 9 (Zeile 25), 33-35 (Abs,chnitt
2.9),86 (fabelle 38); 235 (Tabelle 84) und 251 (Zeile 19-20).-'1\8 Erdal has suggested (1977:106), it was probably copied from a manuscript written in theUigur ,script."
(T 1993,6)
kiin 0rtu 'in the middle of the day>, tün orlu 'in the middle of the nighC (fHOMSEN
1912,201, Nr. 36); kün ortu 'öğleyin', tün ortu 'gece yarısı) (ETY II, 79, Nr. 36)
Datierung:.Altersstufe 1b/c (742-930/*8.50-950) - siehe D 1993e,35 (Abschnitt 2.9),
86 (Tabelle 38), 235 (Tabelle 84) und 246 (Zeile 8)
Kaşgarlı Mahmud: Divanü LugaWt-Türk. TıpkıbasımIFaesirnile. Kültür Bakanlığı
Yayınları i 1205, Klasik Eseder Dizisi i ll, Ankara 1990 (entstanden 1072-1077 in
Bagdad; Kopie 1266) - s. D 1993c,51-54 (Abselınitt 2.20 Karaehanidiseh, ...)
Datierung: A1tersstufe 2d (1209-1248) - siehe D 1993c, 43 (Abschnitt 2.15), 86 (Tabelle 38), 236 (Tabelle 84) und 252 (Zeile 8)
Datierung: A1tersstufe3/4 (1248-1330/1250-1369) - sİehe D 1993e, 46 (Abschnitt
2.17),86 (Tabelle 38),236 (fabelle 84) und 252 (Zeile 22-23)
Rabgüzıs Erzahlungen überdiePropheten aus dernlahre 7l0/131O
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION srgaru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN
35
Es liegt nahe, daB auelı in den Orchon-Inschriften nur kün-orto <Mittag; Süden) und tUn-orto (Mittemacht; Norden' - nicht Wn ortosi' bzw. tUn
ortosi' - vorliegen kann. Die modemen Turksprachen haben die suffıxlosen
Verbindungen mn-orto und tUn-orto (. . . *kecii-orto) teils bewahrt, teils
durch suffıgierte--Porrnen ersetzt; allerdings treten auch hierbei Schwankunkece ortasi'
gen wie in karatschai-balkar. Wnorta (Mittag> vs. kece orta
(Mittemacht' auf. Die Belege im einzelnen sind:
ro-'
ı.
kün
ortaesı)
- ilin arta(sr) / keca
arta(sı)
Nordwestgruppe (Kiptschakisch)
Kasantatarisch
Tobol-Dialekt
Mischarisch
Baschkirisch
Krimtatarisch
Karaimisch
Karatschai-Balkarisch
9
9
kÖn urtası [KeH ypTachI TatRS 325, 592,
RTatS 510, TatDS 275; KeH ypTachl RAoL.
II, 1327] (Mittag' - tÖn urtası [TeH ypTacbI
TatRS 574, 592, RTatS 512; TeR YPTaChI
RADL. m, 1288] (Mittemacht'
tün urtası ['!jn ypTacbI RADL. l, 1670] (die
Mittemacht', aber FıSCHER, Sibirisches Vokabular (vor 1768): tün urta (Mitternacht'
[in D 1965,95, Ni. 19]
mnneIJ urtasi' [MiTat 55] <Mittemacht', mn
ortsında [MiTat 94] (um Mitternacht'
kön urtahı (ader ü?;age) [KeH YPTahbI (ı4aKU'
y;?gre) BasRS 298, RBasS 597] (Mittag' tÖn urtahI [Ten YPTahbI BasRS 630, 680,
RBasS 600] (Mittemache
künorta [KIORopTa KcbRS 365] 'Mittag) kece ,ortası (ader arası) [Keııe 0pTaCbI (ıuıu
apacbI) KcbRS 332] '""' kece orta [Ke-.:ıc opTa
KcbRS 502] (Mittemache
"Es gibt sieben türkische Sprachen (im sprachwissenschaftlichen Sinne): Tschuwaschisch, Chaladsch, Jakutisch, Südsibirisch, Kiptschakisch, Uigurisch, Oghusisch.
Alles was damnter ist, İst Dialekt (z.B. sind Kasantatansch und Kasachisch Dialekte
des Kiptschakischen)." D 1990,18-19. - Zur Klassifizierung der Turksprachen s. auch
BRANDS 97-ıoOu.120-123,n 1971, 1 u. 4, D 1977, D 1985, T 1991 und MEYER!NOWERSEN 752-753.
http://www.turkdilleri.org/
WOLFRAMHESCHE
36
günorta [nOH opTa RKumS 704], gün ortada [non opTaAaKumRS 109] (mittags) gece orta [re'le opTa KumRS 99, RKumS
707] <Mittemache
Kurnückisch
SUdwestgruppe (Oghusisch)
Westoghusisch
Gagausisch
Türkeitürkisch
~atol.ı)ialekte
günorta <Mittag) [*Karşıyaka -İz.; -Brs.;
Büyükyemce -Bil.; -Ama.; -Tr.; Bağlıca
*Ardanuç -Ar.; *Iğdır -Kr.; *l)oğubayazıt
-Ağ.; *Erciş -Vn.; *Ahlat ...:.Bt.; -l)y.;
*Varto -Mş.; -Kn.; Kerkük, Azerbaycan;
DS VI, 2230]
günorta üstü (gegen Mittag) [Karakoyun
-Kr.; DS VI, 2230]
günurta (Mittag) [-Vn.; DS XII, 4513]
künorta. (Mittag) [Başhöyük *Kadınhaİn
-Kn.; DS VIII, 3039]
Zentraloghusisch
Aserbeidschanisch
günorta [KynopTa ARS 230, ADIL 216;
li..):,;ı iJ;t FAF 956; li)..;1 iJJ FLF 648;
günorta ATl)K 133] ·(Mittag>, günorta1ıg
[BAYATLI 202] (Mittagessen), günortaüstü
[KynopTaycıy ADIL 216] (gegen Mıttag);
kün orta [Kyn OpTa RADL. I, 1064] (der
Mittag)
Südoghusisch
Aischarisch,Sonqorl
gı;ııı urta cari [Sonqor], ggn urta [Qaı<a-ye
Farhad-Xan], ggn urta, glJn urta [Qorwa],
gin grta ['AlI-QÜfcI], gijn grti [paradomba]
(Mittag); gijn grtaliq [Paradombal <Mittagessen) [l) H-S ÜDOGH. 391]; gün-arta, gün~rta [ZanJan] cMittag) [MoNTEIL44]
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSmON sIgaru ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN
. 37
Qasqa1, Aynallu
Ostoghusisch
g\in QrD~, g\in Qrta [Dara-Gaz2, DH-CHOR.
96: Nr. 290] (Mittag'; gün Qrta [Dara-Gaz
1, DH-CHOR. 85: Nr. 290, 355], gijn Qrta,
günQrta [Lo~:ffibad, DH-CHOR. 185: Nr.
290; 186: Nr. 355] cMittag; Mittagessen'
Chorasantürkisch
Amu-Darja-Dialekte
Usbek-Oghusisch
Nordoghusisch
Turkmenisch
günorta [rYHopTa TDS 216, TRS223,BRTS
118] cSüden; Mittag', günortan [rYHopTaH
TDS 217, TRS 223, BRTS 118] (Mittag';
günorta (günorto) , günortan (günortan).
[rYHopTa (rYHopro),ryHOPTaH (rYHOpTa:H)
TDOS 150]
Zentralgruppe
Nogaisch
Kasachisch
Karakalpakisch
Kirgisisch
künortası [K)'bHOpTaChı RNogS 444] CMit-
tag' - tün ortası [TYbH 0pTaCbI NogRS 251,
370, RNogS 446] (Mitternacht'
mn ortası ['!'YH opTaCbI KazRS 263., RKazS
566; TYH 0PTI1Cbl RADL. III, 1548] 'MitternachC
kün orta [KYH opTa RKkalS 715] (Mittag' . mn ortası ['!'YH opTaCbI Kka1RS 499, 661,
RKka1S 719] <Mitternacht'
tün ortosu ['!'YH 0PTOCY KirRS. 580, RKirS
597] (Mitternacht'
Südostgruppe (Uigurisch) .
Usbekisch
Neuuigurisch
Gelbuigurisch
kün ortasi [acrnp. ·KYH YPTacıı RUSM 596,
RUST II, 121] CMittag'
khunohrta, khunohrtI [XiYuCi 173], khulJohrt} [XiYuCi 175] (Mittag'
http://www.turkdilleri.org/
38
WOLFRA1vI RESCHE
Salarisch 10
Nordostgruppe (Südsibirisch)
mn ortozı [T)in 0PT03hI OjrRS 161, RAltS
533, SABASKIN 79; T)'H 0PT03hI RADL. I,
1070] (Mittemacht'
Altaitürkisch (Oirotisch)
tünortozı
Teleut-Dialekt
[ryR 0PT03M RADL. III, 1548]
(die Mittemacht'
Schorisch
Tschulymtürkiseh
Chakassisch (Abakantürk.)
Sagaiseher Dialekt
Koibaliseher Dialekt
Tuwinisch
Karagassisch
künörte [KYHöpTe XakRS 96] (am Tage) ,
künörtke [KynöpTKi XakRS 96] CTages-> tün ortaı [T)in 0PThI3hI XakRS 243] 'Mittemachf
kün ortazı [Kyn opTa3hI RADL. I, 1064] (der
Mittag> - tün ortazı [T)1n 0PTa3hl RADL. I,
1064] (die Mitternacht'
künma [KyrrapTa, von KYH + opTa RADL. II,
1439] cderMittag) - mnlicta [T)1napTa, von
ryn + opTa RADL: III, 1551] (die Mitternache
Dün ortuzu [Ayn 0p1),3Y TuvRS 313,RTuvS
415] 'Mittemache, Dün ortuzunda I;wn opTJ3yn,n:a TuvRS 313, RTuvS 415] (mitten
in defNacht'
tün o'rtusu [TYn ObPTyCy TofRS 216] (Mittemacht', tün o'rtusunda [Tyn obprycyn,n:a
TofRS 54,216] (um Mittemacht'
J akutisch ,Dolganisch
Jakutisch
kün orto [K)'H 0PTO JaknW 23, 73, SJakJa
1875] (Mittag;· mittags), kün ortoto [K)in
OpTOTO SJakJa 1295; Kyn optOTo JakRS
197,278, RJakS 449] (Mittag>, kün ortoto
LO
Zur Annahme eines oghusischen Substrats im Salarischen (E. R. TENıSEV: Salarsldj
jazyk.- JazyldNarodov AZİi i Afrild, Moskva 1963,46) s. BRANDS 102 f.
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION sigaru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN
39
[Kyn OpTOTO JakDW 23, 73, SJakJa 1875]
'Mittag; Süden) - fun O1io byn 0PTO JakDW 23, 112, SJakJa 2893] (Mittemacht;
um MiHemache, tUn ortoto [ryn OpTOTO
SJakJa 1875] (Mittemacht; um Mitternacht; Norden\ fun ortoto [ryH' OpTOTO
JakDW 23,112, SJakJa 2893; 11'yn OpTOTO
JakRS 417, RJakS 451] <Mittemache; vgl.
hierzu BÖHrLINGK 348, FuBnate 29: "Auch
Kyn 0PTO und .ryn 0PTO ohne Possessivum."
mn ortoto [DolWoSu 171] <Mittag'11 - fun
ortoto [DolWoSu 254] (Mittemache, tUn
ortotugar [DolWo 236] 'um Mittemacht>
Dolganisch
Tschuwaschisch
Tschuwaschisch
Chaladsch
Clıa1adsch
im Turkmenischen ist kün orta in der Bedeutung (Süden ' bis heute als
günorta bewahrt; und auch für das J akutische galt noch in den 20er J ahren
des 20. Jh.s kün orta = (Mittag)"" kün ortoto = (Mittag; Süden) und tun orta
= <Mittemachf
tlln ortoto = (Mittemacht; Norden>. Aile anderen
Turksprachen, in denen kün orta und tlln orta bewahrt sind, verwenden diese Begriffe nur in der Bedeutung Mittag bzw. Mittemacht. in der Südwestgruppe (Oghusisch) existieren für kün orta (Mittag; (Turkmen. auch) Süden' nur suffixlose W ortverbindungen; der Terminus tUn orta (Mittemacht;·
Norden> wurde von dieser Gruppe aufgegeben. Die Verteilung von suffixlosen und suffigierten Fonnen ist wie folgt
('OJ
1 . kün orto<Mittag>
SW-Gruppe:
SO-Gruppe:
11
AnatoLDialekte, Aserbeidschan., Afscharisch/Sonqoıi,
Chorasanmrkisch (Dara-Gaz, Latfabad), Turkmenisch
Gelbuigurisch
Aber: künüb orto '(am) Mittag' (DoIWoSu 171) < *küntiiz orto; vgl. hierzu tschuwaschisch kantar [KallTap CuvRS 160, ThLTsch VLL-153] 'Mittag; Süden) < *künrur
http://www.turkdilleri.org/
40
WOLFRAlvl HESCHE
2 tün orta (MitternachC
NW-Gruppe:
Tobol-Dialekt (vor 1768)
3
kün orta (Mittag) - keca orto (Mitternaeht'
NW-Gruppe:
4
kün orto CMittag' - keca orto,.., keca ortasI <Mitternacht'
NW-Gruppe:
5
Karatsehaİ- Balkariseh
kün orto (Mittag) -
NO-Gruppe:
Jakutiseh
6
Kumüekisch
orto (MitternachC
Koibaliseher Dialekt des Chakassischen
orto (Mittag> - tun ortosi" (Mitternaeh!'
Zentralgruppe:
NO-Gnippe:
Karakalpakisch
Chakassisch
ortosi' (Mitternaehe
7
NW-Gruppe:
Kasantatarisch, Basehkiriseh
Zentralgruppe:
Nogaisch
NO-Gruppe:
Sagaischer Dialekt des Chakassischen
J akutiseh, Dolganiseh
8
kün ortosi" cMittag>
Zentralgruppe:
SO-Gruppe:
9
Kirgisiseh
Usbekiseh
tun ortosi' CMitternachC
NW-Gruppe:
Zentralgruppe:
NO-Gruppe:
Tobol-Dialekt, Misehansch
Kasachisch .
Altaitürkiseh (aueh Teleut-Dialekt), Tuwinisch, Karagassiseh
in der Südwest-, der Zentral- und der Südostgruppe der Turkspraehen
sowie im Jakutisehen und Tschuwaschischen können an die Stelle von orta
(Mitte) die Wörter
(selbst (hier: Mitter, sfgar, yari', yanm ader *yiirtu
(Halfte) treten: kün (Tag) + sigar (Jakut.) , kün + yan'(Tschuw.), kün + yiirYm
(Usbek.), keca (Nache + yan' (Gagaus., Türkeitürk., Osman., Aserb.), illn
(Nache + (Jakut.)~ tUn + sigar (Jakut.), tiln + yari' (Osman.), tiln + yanm
az
az
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION sJ1)aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN
41
(Karakalpak., Kirg., Usbek.;Neuuig., Gelbuig.) 12 und tün + *yartu (Karakalpak.).
II. kün
sıl)ar'i/yarı/yarımı
(Mittag); kecti/tün yarı( sı),
tfin özi/sıl)arr/yar'im(ı)/yartu(sı) (Mittemacht)
Südwestgruppe (Oghusisch)
Westoghusisch
Gagausisch
Türkeitürkisch
Osmanisch
geja yansı [reica HapIılCbI GRMS 107, 217]
(Mittemachf
gajayar'isY [geceyansı TS Lı 529] CMitternache
gaja ya~isı [raı;ıa japbıcbI RADL. n, 1572] (die
Mittemache, geje yarısı [~...)4 ~ (gue- '
dje Yarysy) DTP 927] (id.); dün yansında
myn japhlcbIH,ı:ı;a RADL. ın, 1803] (um Mittemacht'
Anatol. Dialekte
Zentraloghusisch
Aserbeidschanisch .
gejayan
[Kel[~japIıl]
r'i(sl)[Ke1tı~japhI(CIıl)
ARS 219],..; gejaya. ADIL 146] CMitter-
nacht'
Südoghusisch
Afscharisch, Sonqorl
Qasqa'I, Ayna1lu
Ostoghusisch
Chorasantürkisch
Amu-Darja-Dialekte
Usbek-Oghusisch
N ordoghusisch
Turkmenisch
12
Auch in RabgüzIs Qiş8.şu 'l-anbiya' (verlaBt 1310; die Londoner Hs. stammt aber aus
dem 15. Th.) belegt: tün yar.iini'l:,..c...ı4 (js-i ATA l, 481: 115r17; 549: 183r17]
http://www.turkdilleri.org/
42
WOLFRAM HESCI-IE
Zentralgruppe
Nogaisch
Kasachisch
Karakalpakisch
Kirgisisch
mn JartY ['!Yu )KapTM KkaIRS 232] ,..., mn
Jartısı, mn Jarpısı [TylI %apThICbI, TYH %apIIMCbI RKkalS 719], mn Janm [ı:yH )KapbIM
KkalRS 233] cMittemache
mn Jarün [ı:yH )KapbIM KirRS 237, 580] ,...,
mn jaı1nii ['ry.n )KapbIMhI RKİrS 597] CMittemache
Südostgruppe (Uigurisch)
Usbekisch
Icin yanni [KYH 5IpMH URS 574, RUSRes
362] (Mittag
tim y8.mıida [TYH 5IpMıı~a
URS 574J (um Mittemacht>, mn y3.rrr.ıi [TYH
5IPMJt RUSRes 364] (Mittemache
fun yerim [ı:yH iiepIIM RUjgS 916] (Mitternache
tlıun yanm, thune yanm [XiYuCi 131] cMit_
temache
l
-
Neuuigurisch
Ge1buigurisch
Salarisch
J akutisch, Dolganisch
Jakutisch
kün aIJara [KYH a:ıppa JaknW 3, SJakJa
115], kün aIJara [KY H al!apa SJakJa1295J
CT age shalfte , Mittag l - ilin aIJara [ryH al!apa
JakDW 3, SJakJa 116,2893] (Nachtmitte,
Mittemacht>; tün üöha [TyYH yeh3 JakRS
417,RJakS 451],tUn üösa [.ryu yöc~ SJakJa 2893, 3155] CNachtmitte, Mittemacht'
Dolganisch
Tschuwaschisch
Tschuwaschisch
kunsurla [kuniurla FISCHER, Sibirisches VokabularCvor 1768), in D 1965, 72, Nr. 17]
(Mittagl
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION si'1Jaru ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHR.IFTEN
43
Neben den o.g. Formen sind auch Komposita yom Typus ono kün
'Mittag) , ono mn (Mittemacht' belegt:
III.
orto/yanın
kün - orto/yanm tün/keca
Nordwestgruppe (Kiptschakisch)
Kasantatarisch
yart! tbn [HpTM 1BH TatRS 715, RTatS 512;
japThI reH RADL. III, 1288] (Mittemacht';
ürtakun [ürtakun MÜLLER 382, FISCHER (var
1768: D 1965, 73, Nr. 17)] (Mittag) - ürtamn [ürtatjün MüloLER 382, FıSCHER (var
ı 768: D 1965, 73, Nr. 19)] (Mittemacht'
yart'i tbn [RpTM TeR RBasS 600] (Mitternacht' 13
Baschkirisch
yan gaJa [japhl raı;ıa RADL. ID, 120] <die
Mittemacht' , yan gaJayadill.<. [japh! raı;üijap:aK
RADL. m, 120] <bis Mittemachf, yan ga}ada
[HpM re,ı:ı:)Kep:e KtaRS ı 65] (um Mittemacht'
Krimtatarisch
Karaiınisch:
a) Halic
b) Traki
c) Krim
yart! Kin [İİapTLI· KHH KarRPS 234] (Mittag)
- yart'i Kecede [HapThI Keı:ı;3;ı:p KarRPS 31 ı]
'um Mittemacht'
. yart'i KeC" a [HapTLI Ke"tUI KarRPS 234; japThl
Katı3 RADL.m, ı 45] <Mittemache
yan geca [iiaphlf311a KarRPS 167] (Mitternacht'
Karatschai-Balkarisch
Kumückisch
Südwestgruppe (Oghusisch)
Westaghusisch
Gagausisch
Türkeitürkisch
13
yan gaJa [yan gece TS ll, 1600] 'Mitternacht'
Vgl. yara k6n [HPTbI KaH BaSRS 845, RBasS 597] 'ein halber Tag' [norrgım], nicht
'Mittag' [norrgeHh] vs. Karaimisch (Ha1ic) yarıt Kin 'Mittag' [noJIAeHb]
http://www.turkdilleri.org/
44
WOLFRAM HESCHE
yan giJa [japh! riI]a RADL. ID, 120] (die Mittemache, yan gaJa oda gaJasi. [~~)4 DU
(.rW ~ (Yary guedje DU guedjesi)
DTP
1175] (id.', yan gaja [yare guedje D PFT
256] (Mittemachf'
Osmanisch
~atol_l)ialek1e
Zentraloghusisch
Aserbeidschanisch
Südoghusisch
Afscharisch,Sonqorl
y~(ri gçja [Sahrak, DH-SÜDOGH. 256: Nr.
15] «(gegen) Mittemachf'
Qasqa)I, Aynallu
Ostoghusisch
Yeri
Chorasantürkisch
gçJa [Rül,üibad, DH-TExrE 361: Nr.
36] (Mittemache
Amu -Darja-Dialekte
U sbek-Oghusisch
Nordoghusisch
Turkmenisch
yan gIja [Rphl DDı<;e TRS 820, BRTS 1,178],
yanm giJa [RphlM rJıl:Jl\e TRS 178] (Mitternacht'
Zentralgruppe
Nogaisch
Kasachisch
Karakalpakisch
KITgisisch
. yar'im aqsam [HPhIM ax,ınaM KkaIRS 33,763,
RKkalS 719] (Mittemachf
jar'imtün [)KaphIM TyH RKITS 597] (Mitternacht'
Südostgruppe (Uigurisch)
Usbekisch
. yarim keca [HpHM Ke-qa URS 574], yarim keca,yarim tim [HPHM Ke-qa, HPHM TYH RUST
127, RUSRes 364] 'Mittemache
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION sIyaru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRlFfEN
45
yerim keca [:iiepHM KelJ~ UjgRS 666, RUjgS
916], JARRING 216 otrakicE (Mittemache
Neuuigurisch
Gelbuigurisch
Salarisch
Nordostgruppe (Südsibirisch)
Altaitürkisch (Oirotisch)
Tuba-Dialekt
Teleut-Dialekt
Schorisch
Tschulymtürkisch
Chakassisch (Abakantilik.)
Sagaischer Dialekt
14
15
16
. d"arün kün [japhIM Kyıı RAltS 530; japhIM'
Kyıı RADL.llI, 129] (Mittag) - orto tün [OpTO
T)'ıı OjrRS ı 17] (Mittemache
orto mn [OpTO Tyıı BASKAKOV 141] (Mitternachf
orto kün [OpTO KYH RADL. I, 1071] (der Mittag) - orto mn [OpTO TYıı RADL. I, 1071; m,
1548; orto tyn JazBacTel 107:23 14] (die
Mittemacht'
cari'm kün [QaphlM KYU RADL. n, 1437] (der
. Mittag' - orta mn (Mittemacht' [SorFork
248,256,268,276] 15
ortugün [oPTYrYH LCul 50] (Mittag) - ortu
mn [OPT)' T}1u LCul 66] (Mittemachf
canın kün [-ııaphIM KYH XakRS 312, RXakS
625] , canın kün tuz'i [ QaphIM KYU. TY3hI
RXakS 625], ortı kün tuz'i [opTbI KYU TY3hI
RXakS 625] (Mittag) - cari'm xara [-ııaphIM
xapaa XakRS 312], ortı xara [opTbI xapaa
XakRS 130, 274, 312, RXakS 627] (Mittemache 16
orta tünda [oPTa TYH;ı:ı;a RADL. I, 1066] (um
Mittemacht', .ortın « orta + tün) [opThm
« oPTa + T}1H) RADL, I, 1072] (die Mitternacht'
'Norden) heiflt hier tiirs [tErs] (wörtL: entgegengesetzt)JazBacTel 15:24
SorFol'k 248:30 orta tünge cayyn alyanda 'Kor~a BpeM5I K nonHoQl16ml3l1nOCb) (als es
beinahe Mitternacht war), 256:30 orta)ün (nOnHOQh) (Mitternacht), 268: 1 orta}iın)u­
}unda"" 276:8 runJlıJunda'B noJllio%) (um Mitternacht)
Chakass. xara'Nacht; nachts, inder Nacht' < alttürk. qaraIJ(y)u (dunke!'., vgl.chakass.
na 'neu' < alttürk. YaIJi' 'id.', chakass. niga 'Schwagerin) < alttilik. YiiVga 'id.); siehe
hierzu auch die Ausfuhrungen in DH-CHOR, 656
http://www.turkdilleri.org/
46
WOl.FRAM HESCfll3
Tuwinisch
Karagassisch
Jakutisch, Dolganisch
Jakutisch
Dolganisch
Tschuwaschisch
sUrSer [çypç~p CuvRS 427, RCuvS 547,
ThLTsch XII-26 1, XllI-I02;sf6risfürPı­
SCRER, Sibirisches Vokabular (vor ı 768), in
D 1965,72, Nr. 19] (Mittemache 17
Tschuwaschisch
Chaladsch
Chaladsch
Für (Mittag) und 'Mittemache sind folgende Grundtypen belegt:
CMittag'
orto kün
NW-Gruppe:
NO-Gruppe:
yarım
kün
*yartu kün
NO-Gruppe:
NW-Gruppe:
orto keca
ort o q araIJu
ort o tun
SO-Gruppe:
yarı
17
keca
NO~Gruppe:
NW-Gruppe:
NO-Gruppe:
NW-Gruppe:
SW-Gruppe:
Kasantatarisch (MÜLLER 382, FıSCHER)
T eleut-Dialekt des Altaitürkischen,
Tschulymtürkisch, Chakassisch
Altaitürkisch, Schorisch, Chakassisch
Karaimisch (Halic)
N euuigurisch (JARRING)
Chakassisch
Kasantatarisch (MÜllER 382, FıscHER)
Altaitürkisch (auch Teleut-Dialekt),
Schorisch, Tschulymtürkisch, Sagaischer Dialekt des Chakassischen
Karaimisch (Krim) , Krimtatarisch
TÜTkeitürkisch, Osmamsch (---- -si),
Afscharisch/Sonqon (Sahrak),· Chorasantürkisch (RüI:ıabad), Turkmenisch
Vgl. sur kım [çyp KYU CuvRS 192, RCuvS 544] (ein ha1berTag) [rro~llil], nicht (Mittag) [rro~eHb] vs. Karaimisch (Halic) yarırKin (Mittag) [rroJ1AeHb]
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION sJI)aru ,NACH'IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN
yarı yır
yarım aqsam
yanm keca
yarım
yarım
qaraIju
tun
*yartu keca
*yartu tun
Tschuwaschisch
Zentralgruppe:
SW-Gruppe:
SO-Gruppe:
NO-Gruppe:
Zentra1gnıppe:
SO-Gruppe:
NW-Gruppe:
NW-Gruppe:
Karakalpakisch .
Turkmenisch
Usbekisch, Neuuigurisch
Chakassisch
Kirgisisch
Usbekisch
Karaimisch (Halic, Troki)
Kasantatarisch, Baschkirisch
Diese Grundtypen ergeben in der Kombination
nachf eİİıe auBerst bunte Mischung:
1
47
<Mİttag)
(Mitter-
orto keca 'Mitte rnachC
SO-Gru ppe:
Neuuigurisch (JARRING)
2
orto kün (Mitta g) - orto qaraIju (Miue rnache
NO-Gr uppe:
Chakassisch
3
orto kün (Mittag > -- orto tün
NW-Gr uppe:
NO-Gr uppe:
4
(MİHernache
Kasantatarisch (MÜLLER 382)
. Teleut-Dialekt des Altaitürkischen, Tschulymllirkisch
orto tün cMitte rnachC
NO-Gr uppe:
5
Tuba-Dia1ekt des Altairurkischen, Sagaischer Dialekt des
Chakassischen
yarı
yIr 'Mitte rnachC
yarı
keca (MiHe rnache
Tschuw aschisc h·
6
NW-Gr uppe:
SW-Gr uppe:
7
yarım
Karaimisch (Krim), Krimtatarisch
Türkeitürkisch, Osmanisch (,.., -si), AfscharischlSonqorl
(Sahrak) , Chorasantürkisch (Rü!:ıiibiid), Turkmenisch
kün CMittag) - orto tun (Mitte rnachC
NO-Gr uppe:
8
Zentralgruppe:
Altaitürkisch, Schorisch
yarım
aqsam (Mitte rnachC
Karakalpakisch
http://www.turkdilleri.org/
WOLFRAM RESCHE
48
yarım· kec a
9
SW-Gruppe:
SO-Gruppe:
yarım
10
Turkmenisch
Usbekisch, Neuuigurisch
kün (Mi ttag ) -
NO-Gruppe:
yarım
q ara1Ju 'Mi tter nac he
Chakassisch
yarım
11
Zentralgruppe:
SO-Gruppe:
(Mi tter nac ht>
din (Mi tter nac hC
Kirgisisch
Usbekisch
rtu kec a (M iue rna cht )
12 *ya rtu kün 'Mi ttag ) - *ya
Karaimisch (Halic)
NW-Gruppe:
*ya rtu kec a 'Mi tter nac hC
13
Karaimisch (Halic, Troki)
NW-Gruppe:
*ya rtu tün CM itte rna che
14
NW-Gruppe:
Kasantatarisch, Baschlcirisch
fur (Mittag)· sowohl suffixlose, als
in den modernen Turksprachen sind
jebelegt; die suffigierten Fon nen sind
auch suffıgierteWortverbindungen
gibt
s
al-Kasgarl (DIwan Lugfit at-Turk)
doch jüng eren Datums.1 Mal;ımüd
19
e
end
tte in der Sprache der Cigil folg
ilir den Gebrauch von tır ortu (Mi
Beispiele:
l;5';(
ortu
~~~r ~
ar (Mann im mittleren Alter) (DLT 74:12)
av orrusj"Mitte des Hauses) (DLT 74:13)
74:1 3)
~rô;s-. kün orlu (Mittag> (DLT
18
19
aşu ~l-anbiya);
erscheint erstmals im 15. Jh. (Qiş
Die Form mn yaıfmi 'Mit tema che
Tatarischen
ortoSi"Mittag). im Tobol-Dialekt des
dagegen fehlen ilitere Bele gefii rkiin
tün urtasi" (s.o.).
tiin urta, seİt dem 19. Jh.je doch
heiBt 'Mittemacht> im 18. Jh. noch
dort aus hae) eroberten 766 die Karluken; von
"Das Siebenstromland (russ. Semirec'
nördlichen und
en Cigil, Yuxsi' und Y8'f7l18 den
ben dann ihre Hauptstammesgrupp
ihrer Mitte
Aus
(vor a11em das ili-Ta!) besetzt.
westlichen Teil Chinesisch-Turkestans
sog. Karader
h
schichte besonders wichtige Reic
ging das für die türkisehe Sprachge
yp 1,526)
Ph
e.risch
eljan PRITSAK: Das Neuuigu
khaniden (84 0- 1212) hervor." (Om
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION si'garu ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN
49
Die ilir das Alttürkische anzusetzenden Formen lauten folglich kün orto
'Süden) und Wn orto (Norden) .20 in den Orchon-Inschriften folgt auf diese
Termini eine Postposition, die den ersten Bearbeitem der Inschriften, RADLOFF (1837-1918) und THOMSEN (1842-1927) 21, noch mcht bekannt war.
Ihre Interpretation von
kün : ortoslI)aru: (nach Süden)
als kün orto+sr.IJaru bzw. ti1n orto+si'.IJaru (Possessiv 3. Sg. + Direktiv)
wurde durch die vorangehenden Direktive bergiirü (nach rechts, nach Süden) und yfryaru (nach links~ nach Norden' sowie den fehlenden Worttrenner zwischen orto und sigaru gesmtzt:
~
bergfuü: kün : ortoslI)aru·:
(nach rechts, nach Süden)
:>l.Ii~I>-ı-l.I>:nıf'lh:>l.IVl.lt~
yi::ryaru: tUn: ortosıIJaru:
(nach links, nach Norden)
Die entsprechende Stelle bei THOMSEN lautet:
birgarn kün ortusyiıaru ... jyryartl mn ortusyiıartı
(Kül TeYin, S:2)
birgiirü kün ortusyiı<lru ... jyryartl mn ortUsyiıılru
(Bilga Qa'Yan, N:2)
ca droite au midi ... agauche au mınuif 22
(nach Süden, nach Mittag ... nach Norden, nach Mitternacht> 23
20
21
S. hlerzu auch HESCHE 54
THOMSEN untenichtet RA.oLOFF mit Brief vom 29. November 1893 über die erfolgreich
abgeschlossene Enztifferung der a1ttürkisehen Runenschrift und bittet ilm, cİie Herausgabe der Texte aufzuschieben, bis seİne Entzifferung vorliegt (MEYER 12-14, Brief 1).
RADLOFF erhlelt wahrscheinlich schon Ende Dezember 1893 von THOMSEN die Liste· der
entzifferten Zekhen und deren Buchstabenwerte (MEYER 21, Anın. 48). Er bedankt sich
am 3 1.Januar 1894 und schreibt: "Dank llrrer Entzifferung bin ich von weİterem unsicheren Grübeln befreit worden." (MEYER 24, Brief 5).
22
THOMSEN, Vilh.: Inscriptions de rOrkhon dechiffrees.- Memoires de la Societe FinnoOugrienne. V. Helsingfors 1896, 115
THOMsEN, Vilhelm: Alttürkische Inschriften aus der Mongolei.- ZDMG, N.F. 3
(1924),141
23
http://www.turkdilleri.org/
50
WOLFRANI HESCHE
RADLOFF hatte zuvor in der nachstehenden Reihenfblge gelesen:
1894
6iprapy KYH 0pTychrn;apy ... jblP!)aPY TYH opTycbu~apy (Kül Te1in, S:2)
(nach rechts,d. h. nach Mittag ... nach links, d. h. nach Mittemacht> 24
6aprapy KYH 0pTYcbIB;apy
"0
jblP!)aPY TYH opTycbm;apy (Bilga Qayan,N:2)
(nach rechts, d. h. nach Mittag ... nach links, d. h. nach Mittemacht> 25
1895
'im Süden nach Mittag ... im Norden nach Mittemacht> 26
1897
6apirapy Kyn 0pTychIB;apy
o ••
jhIp!)aPY TYH 0pTychlH;apy
(nach rechts, (d. h.) nach Mittag .,. nach links, (d, h.) nach Mittemacht' 27
In der Grammatischen Skizze der a1ttürkischen Sprache 28 führt RADLOFF unter
7. Die Deklination der mit Possessiv-Affixen versehenen Noım­
na folgende Direktivformen auf:
}l.ii hIB;apy, JII 'ri İB;apy, >l.i i i cbIB;apy, f4 'r i i ciB;apy 29
Da kün ortoSIYMU und tün ortasIyara als Belege wegfallen, bleiben für
die Kombination ." Possessi v + Direktiv" in den Orchon-Insehriften nur
noch yerilJm-ü subIgam (zu ihrem Land (wörtl.: Erde + WasserY 30 (Bilga
Qayan, E:40) übrig.3 1
24
25
26
27
28
29
30
31
RADLOFF, W.: Die a1ttürkischen Inschriften ·der Mongolei (1), 31
op. cit. 73
op. ciL, Dritte Bellage (Neue Uebersetzung der hıschriften von Koscho-Zaidam), 446
(Kül Te1in, S:2), 457 (Bllga Qayan, N:2)
RADLOFF, W.: Die a1ttürkischen Inschriften der Mongolei (11),150 (für beide Denkmaler)
RADLOFF, W.: Die a1ttiirkischen Inschriften .der Mongolei (11), 1-129.
op. cit. 80
"La combinaisonjir-sub, terre et eau, ne s'emploie seulement que dans racception religieuse mentionnee dans la note 17, mais designe aussi tout simplement l'ensemble
d'unpays comme notion geographique (comp. i E 20'=:: II E 17, II E, 35 jirin subyn,
40); de meme Ilouigour jlir-su; ..." (THOMSEN, Vilh.: Inscriptions de YOrkhon dechiffrees 150, not e 26)
-sÜJaru, -siIJiirii ist aber z.B. im Irq Bitig (9. Jh.) belegt: ordOSii]aru 'toward his royal
camp), tiibiisiIJiirii <to his cameıs', uyasii]aru 'to İts den) (siehe T 1993).
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION si'garu ,NACI-f' IN DEı~ ORCHON-INSCHRIFTEN
. 51
Die Orehon-Insehriften wurden in der Türkei zum ersten Mal von NECIB ASIM (NAJIB 'AşlM) veröffentIieht; er riehtete sieh merbei naeh RADLOFF
und THOMSEN:
j~ .,;))
[b.JJW]
Auch
an}3
0'; J.J;.~
/
,-
~..ı.:....ı JJ').Jr ~ b..ı3fj.Jr .... [bJ..ı~]~..ı.:...... JJ').Jf l.J./bJ..ı...,r. 32
NECIB AsıM
setzte für das Alttürkische kün ortasi" bzw.
mn
ortasi"
Spatere Forseher· haben dann· dieser Stelle in den Orehon-Inschriften
keine weitere Beachtung gesehenkt.3 4 Bei der in den Ausdrüeken kün ortosigaru und mn ortos'iıJaru verborgenen Postposition handelt es sieh um das
seltene Wortsi"IJaru (nach, in Riehtung auf, das noch bei QUTB (lJusriiv u
SInn, 14. Th.) belegt ist:
ZAJ
n, 147 [f' 73 rj, Zeile 18:
~)~~ ~-')~ ~ )~~ ~
ZAJ l, 194, Zeile 9-10:
bahildudar baqyb bajlar syIJaru - jana bajlar baqyb darvıs saru
[bahadurlar bagfp baylar sigaru - yana baylar bagi'p diirvIS saru /.
Die Reeken bIiekten auf die Reiehen - und die Reiehen bIickten
auf die Armen.]
ZAJ III,165:
SyIJartl (w kierunku, w strontt, ku>, 194 bahadurlar baqyb bajlar
syIJartl (dzielni wojowniey (bohaterzy) patrz'l w stront( bogaczi·
32
33
NAHa 'AşiM: Orhun Abidelen. İstanbul 1924, 130-131
op. cit. 130, FuBnote 13: J~ı.)ı ~~ (~> ~ (~) $ (~ 4:iJ,ı) (~~J9J)·
op. cit. 130, FuBnote 14: -.i~.) y~ ~ \S.;L.S'~~ midi .!J.rl~!.ı-S ~ 4:iJ,ı ı:ı,..s­
op. cit. 131, FuBnote 1:
'J')
34
4..!l.;..$' ı:ı..u~
dJ
..u"
~LA..O ~
4:iJ ,'
ı:ı,..s- \S~ ı,rw4:iJ,' ~
Auch CLAUSON 725 S.V. 1 kün (g-) originally 'the sun) ... kün ortusı: 'when thesun
is in the middle, south); 513 s.v. tün (d-) 'night' ... yırğaru: tün ortu:sı:lJaru: 'to the
north); T 2000,116,267./2. hat birgiiriikün ortOS1+I)aru, yırgaru mn ortosı+I)aru.
http://www.turkdilleri.org/
52
WOLFRAlVI RESCHE
Bereits THOMSEN hat über die Verwendung des Worttrenners ausführlich berichtet.35 Die deutsche Übersetzung der ın diesem Zusammenhang
wichtigen Stelle lautet:
" Letzten Endes, je weniger die Wörter kurz sind, desto mehr gilt die
Regel, sie-durch den Doppelpullkt zu isolieren, und umso mehr beschdinken sich die Ausnahmen von dieser Regel höchstens aufpaıle, in denen erne
spezielle logische Verbindung vorllegt, z.B.:
ra] die eİnes Substantivs mit
ahnlich,
seİnem
Adjektiv, seinem Zahlwort oder
[b] die Appositionen oder beigeordneten Wörter, die gleichsam
einzigen Begriff bilden,
eİnen
[c] eine Postposition mit dem Wort, das sie regiert, und dgL mehr."
36
Die Verwendung des Worttrenners zwischen emer Postposition und
dem Wort, das sİe regiert, ist jedoch - unabhangig von der Llinge eines
Wortes - mcht obligatorisch, wie die folgenden Beispiele belegen:
: .t1-ı:: H~ >J: t J ı- ı-
Tatabi': bodun : tapa: (Kül Te1in,E:28) ,..,
:.t 1 ı-) 1~} J : t J ı--ı- Tatabi-: bodun tapa: (Bilga Qa"{an, E:23)
(gegen das Tatab'i-Volk) 37
:t f h
111' it h Tamir qapiyqa -fagi: (Kül TeYin, E:2)
: ~fh: J' 1IY1 rl1'ith Tamir qapiyqa: tagi: (KüıTerin, E:8, 17,39;
S:4; Bilga Qa"{an, E:4, 15; N:3)
(bis zum Eisemen .Tor (ein PaB zwischen Sogdiana und Ferghana auf
der StraBe zwischen Samarkand und Balch) 38
35
36
37
38
Vilh.: Inscnptions de YOrkhon dechiffrees.- Memoires de la Societe FinnoOugrienne. V. Helsingfors 1896,43-44
"En somme, moİns les mots sont courts, plus la regle de les isoler par le double point
fait loi, et plus les exceptions acetteregle se limiteront tout au plus aux cas ou il ya une
combinaison logique speciale, par exemple, celle d'un substantif avec son adjectif, son
nomde nombre ou analogue, les appositions ou les mots coordonnes, qui constituent
cornrne un seul concept, une postposition avec le mot qu)elle regit, et autres semblabies." (op. cit. 43-44)
THoMSEN, Vilhelm: Alttürkische lusehriften aus der Mongolei.- ZDMG, N.F. 3
(1924),150
op. cit. 145 ff. und 174 s.v. Tlimir-qapl'y
THOMSEN,
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION si'1)aru ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN
. 53
:.t~: af*"ftti Kögman: asa: (Kül TeYin, E:17)
:.t~rta*"frı~
Kögman. aSa: (Bilga Qa"(an, E:15)
(jenseits des Kögmfuı) (d.h.jenseits des Sajan-Gebirges bzw. eİnes Teiles davon) 39
: rta Arı C:) JHt "r t ~ : A rı ~ : t "r i it TfuJri: ldlc : birtök (:)40 ücün: (Kül TeYin,
E:12)
*
: rP Arı: ~ h l' t A rı ~ : t l' "i h TfuJri: küc birtök : ücün: (Bilga Qa"(an, E: 11)
(Dader Hirnmel (ihnen) Starke gab) 41
:>-ııY)t:.t0
anta:
: >- ıı)ı [)t].t0
anta
ınyarn
(Sine-usu, N:10) . (danach)
:
[ın hanı
:
(Sine-usu,VV:2)
(danach'42
Die Postposition siijaru (nach) setzt sich aus dem Wort siijar (Richtung'
und dem Direktivsuffıx -ro zusammen - sii]ar + -ro >*si:garru 43 >siijaru 44
- und folgt so dem Beispiel taparu (İn Richtung, naclı) < lapa 'nach (raumlichY +Ditektivsuffix _ro.45 Diese Postposition ist in den folgenden Quellen
nachgewiesen:
Qutaçjgu Bilig (11. Jh.) 46
. vy~ı
39
40
41
42
43
44
45
46
ilig taparu (zum Herrscher hill' (Fergana Nüshası416:14)
op. cit. 148 und 172 s.v. Kögmiin
InT 1988, LO ohneWorttrenner(wieinKül Tigin "Fin Atlası", 4, Nr. 29 in T 1988),
aberbeiRADLOFF mit Worttrenner (siehe Kül Tigin "Radlofftan", Ta6n. 1., 12 in T
1988). Welche der beiden Lesungen zutrifft, war auch nicht an Hand der Abb. XVII.
in Radloffs Atlas herauszubekommen.
THOMSEN, Vilhelm: Altlürkische Inschriften aus der Mongolei.-: ZDMG, N.F. 3
(1924),147
Vgl.hierzuRAMsTEDT 14-15 (N: 10) und 32-33 (W:2); ETY-I, 167 (Ş 10) und 181 (B
2) sowie T 2000,156: 365. mgaru "itibaren, sonra, öte" « *ın+garu)
" ... it is, therefore, prob.that berü: is itself ader. f., a crasis of *berrü:, that is *ber
(?ber) with the Directional Suff. -rü: and this is corroborated by the fact that it is often
used in antithesis to aIJaru:, q.v."(CUUSON 355 f. s.v. berü:). Vgl. hierzu T 2000,
141, § 313: biirii "beri, bu yana doğru" < *ba+rii (krş. Trkm.bari ay.)
CLAUSON xl: "-ru:/-rü: Directive Suff. meaııing (towards'; very rare; syn. w.
-ğaru:/-gerü:"- Vgl. alttürk. yoqaru 'herauf' < *yoq+yaru (CLAUSON 896: yok
(high ground); Rap.leg. but the basis of yokaru:, q.v. The weight of evidence is in
favourof -0- against -u-.)
. Siehe CLAUSON 445 s.v. tapa:r:u:
Kutadgu Bilig. Tıpkıbasım. IT: Fergana nüshası. Istanbul 1943 (verfaBt 1069 in Kaschgar von Yüsufijaşş I:Iağib.aus Balasagun; Abschriftdatum der Randschrift unbekaıınt)
http://www.turkdilleri.org/
54
WOLFRAM HESCHE
Dlwan Luğat at-Turk (11. Jh.)
• ••
.J~ Çi ~
uluy taparu ... yügürgil (geh auf den Alteren zu)
(DLT 473:13)
ljusrav u SIrin (14. Jh.)
ZAJ
ll, 77[f' 38rO],Zeile3:
;;; r.,Ş~..JY..
.J..} l:ı
IJ~.J r ~
ZN I, 106, Zeile 23-24:
birindin qobty gajdit birlii ParvIz - eyqyb arslan tabaro jüridi tez
[yenndin qopti' gayrat birla Parvez - ci'qi'p arslan taparu yöridi tez i
Parvez sprang eifrig von seinem Platz auf - ging hinaus und lief
schnell auf den Löwen zu]
ZAJ m,167:
tabaru (ku, do, w kierunku), .,. 106 cyqyb arslan
tabarujüridi tez ((1J.) wyszedl naprzeciw lwu)
'Atabatu Jl-lfaqa Jiq (Ende 11./15. Jh.) 47
ulugJ~
taparuCARAT 63, 286 =A 67,1) = (ululuğa doğru) (ARAT 63, 286)
[nach GröBe
(dlı.
nach Ruhm und Ehre, nach Bedeumng)]
in diesem Werk kommt auch sIgaru var - jedoch nicht als Postposition,
sondem als Adverb:
isizliktin özm' SÜJ8ru sa.li'p (ARAT 70,
366
= A 88,2) = (kötülükten ken-
dini bir yana çek) (ARAT 95,.366) [Halte dİch von Bösem fem.]
«
47
48
In den Orchon-Inschriften İst das Direktİvsuffıx -TU
auch noch in zwei weiteren Filllen belegt:
48
auBer in sfI)aru
*siİJar-ru)
=
Entstanden 1097-1100, abgeschrieberi 1444 (Handschrift A Samarkand) - siehe D
1993c,51
LTeber die Herkunft dieses Affıxes Hisst sich nichts Bestimmtes sagen. Py, py ist entweder em verstümrtıeltes Nomen, oder es İst als Adverbia1endung aus emer Reihe von
adverbia1isch gebrauchten Gerundien der Verschmelzung auf y, y von auf p auslautenden Verbalstammen abstrahirt." (RADLOFF, W.: Die alttürldschen Inschriften der Mongolei (lI), 85). -:-Nach T 2000 ist -ra sowohl Kasus- (116, § 267.4.), als auch Wortbildungssuffıx (141, § 305.), -ıu dagegen nur Wortbildungssuffıx(141 , § 311.) .
http://www.turkdilleri.org/
55
DIE POSTPOSITION sr.f}aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN
1
kerü
:,. l' t ~ . (Kül Te1in, E:2) kerü: 'nach hinten, nach Westen> 49
: .r it Y ıt J : t4 l' ~ (Ongin, ı ı) kerü : badl'ma: 'zuruckkehrend(erY
:1 ıtJ:t4 1'~.t 0 (Küli Cor, E:2) anta kerü : batip: '(Küli Cor) ging
nach Westen und ...>
2
barliki
50
(Tunuqoq n, S:2) anta bfuiiki ... soydaq
. bodun (das von dort an siedelnde sogdische Volk )
:H~}J:rB~Y}~·... :tB ..... ~.r0
Die genaue Bedeutuiıg der Begriffe sIgar, yiİJaq und bulUI] ist nicht immer klar. Nach CLAUSON " bul ul) means (a segment of the ski ·and yıIj ak
'direction,compass bearing) (see note thereon, p. 68)" (343, s.v. buluI) und
"(the exact meanings, often blurred, seem to be YIIja:k 'direction>, buluIj
(comee, slIJar Cside»" (949, s.v. yıI)a:k). RACHMATI übersetzt J'ÜJaq mit
. 'Himmelsrichtung, Windrichtung>, bulul) mit cWinkel, Nebengegend) und
zitiert merzu TT V-A, 328-62: tört yiİJaq tört bulul) siliz yiİJaq bolur (die
. vier Seiten (Weltgegenden) und die vier Ecken (Nebengegenden)bilden (im
ganzen) acht Seiten (der WindroseY (TT VII, 68: 151.).
Die in den alteren ostlürkischen Texten belegten Formen - mer nach
Altersstufen 51 geordnet - sind:
la: 688-850
buluI):
Ongİn
: YiJ}
(732 ?)
jt : h 1''' h
tôrt buluIJu,), (F:1; ETY l, 129) 'the four quarters of
the world) (T 1968,291)
Kül Teyin (732)
: i J >J: h 1''' h tôrt buluI) (E:2; T 1988, Anhang) (the four quarters of
theworld) (T 1968,263)
: t rl n i J >J : h l' t4 h· tôrt buluI)daq'i (E:2; T ı 988 ı Anhang) 'in the four
quarters of the world) (T 1968,263)
49
50
51
1
Siehe CLAUSON 736 f. s.V. ke:rü (g-) Adv. fr. *ke:; 'backwards, behind and the
like; .:.
Oder beriiki? Vgl. CLAUSON 364: berüki: (? berü:ki:)
SiehehieİZuD 1993c, 86 (Tabelle 38),87 (Tabelle 39), 235 f. (Tabelle 84)
http://www.turkdilleri.org/
56
WOLFRAM HESCHE
Bilga Qayan (735)
:-fJJ:
h tört buluIJ (E:3; T 1988, Anhang)
tört buluIJdaqi' (E:3, E:24, N:9; T 1988, Anhang) (in
the four quarters of the world) (T 1968,275,280)
r rf ~~ ~ J >J : h 'r ~ h tört buluIJdaqı (E:2; T 1988, Anhang) <in the four
quarters of the world' (T 1968,275)
SlIJaru:
Kül Teyin (732), S:2; Bilga Qayan (735), N:2
:tJ'B~ ~J>J :h'r~h
~ tı> -ı-li
: >li
>:
mn orto slIJarll (nach Süden)
i> -ı- }.j> : rr ~ h mn orto SIIJ arn (nach N orden'
sÜJar:
Tunuqoq (726)
: t h 'rı -ı-}.j:.t
i slIJarca artuq arti (II, W:40; T 1994, 16-17)
«(Their two wings) were about half again as many (as we.Y
(T 1968,288, W5); slIJarça: artuk (half as much again> (CLAUSON
840 s.v. slIJa:r (a side')
Bilga Qayan (735)
:tl~l:li~tl
•.. :tl~lli~tl s1IJar silsi ... 81IJar silsi ... (E:32; T 1988,
Anhang) (one half of their anny ... , the otherhalf of their army ...'
(T ı 968, 277); slIJar süsi: (one wing of the army'· (CLAUSON 840)
Sine-usu (760) 52
:}.j~tf:rPx'r~
•••
birdin slIJar (nach Süden) (E:3; ETY 1,168 f.)
J:t}.j~tf
••• )1~>J:
sÜJarl'bodun ... slIJar'ib(odun] ...
(E:6-7; ETY 1,170 f.) (hilithe people (surrendered to us) and half
(fled to China?Y (CLAUSON 840 s.v. slIJa:r ca side»; GABAIN 1950,
Nachtrage 162,4: siVar+i' budun icikdi, SIYM+f budun kirti (R 06)
"das halbe Voli< unterwarf sich, das (andre) halbe Voli< kam herbei" .
lb: 742-930
buluIJ:
lrq Bitig (9. Jh.)
:tii1> ~> J> J: h 'r ~ h
tört buluIJtaqı (T 1993, 16:28., 101) (dört bucaktaki) (ETY II, 80:42.), (in all quarters of the world) (T 1993, 17:28.)
52
Datierung: Altersstufe la (688-850) - siehe D 1993c, 10 (Zeile 18), 86 (Tabelle
38)
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION si'ı]aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN
57
slIJar:
Maniehaiea III, Nr. 8 Vord~rseite (9. Th.) 53
birdin slIJar (von Süden her (s. 23, Zeile 10) 54
lb/c: 742-930/*850-950
Maniehaiea III, Nr. 4 Rückseite (9. Th.) 55
kün ortoda slIJar yil cWind von Mittagher) (S. 10, Zeile 7-8)
. kün tursuqdan 56 slIJar (naeh Osten hin' (S. 10, Zeile 6)
yirda slIJarqı yil cNordwind) (S. 10, Zeile 10-11)
bırqarudun slIJar yil tursar (wenn ein Südwind heITsehe (S. 10, Zeile
14-15), bırğaıudun slIJar yel tursar (if a wind rises blowing from·
the south' (CLAUSON 361, s.v. bırğaru:)
irdin slIJar (naeh Norden hin) (S. 10, Zeile 9)
künbatsıqtÜ1 slI]ar yil (Wind von Westenher' (S. 9-10, Zeile 4-5); kün
batsıkdm slIJar (in·(or from) the wesf (CLAUSON 840s.v. SlIJa:r ca
side»)
kün ortodun slIJar (naeh Süden hin> (S.lO,Zeile 12-13)
le:' *850-950
bulul):
TT i (Bruehsllicke eİnes Wahrsag~buehes) 57
kidin tardln buluIJda (aus dem westliehen und nardlichen Winkel' TT I,
S. 251 (20.143) [Dn.: aus dem nordwestliehen Winkel]
öIJdün mnllin buluIJda 'aus dem östliehen und südlichen Winkel' TT I,
S. 251 (20.142) [Dn.: aus dem südöstlichen Winkel]; GABAIN1950,
171 ~ § 408: öIJdün küntün buluIJda." im Süd-Osten"
53
54
55
56
57
Datierung: A1tersstufe lb/c (742-9301*850-950) .:..- siehe D 1993c, 35 (Abschnitt
2.9),86 (Tabelle 38), 235 (Tabelle 84) und 246 (Zelle 8)
BANG 1931,13 übersetzt "in südlicher Richtung" und kommentiert: "In den Turfanfragınenten wird sonst (Norden' durch taydIn s'ı'iiar 'bergwarts) ausgedruckt, 'Süden)
durchküntinyJiiaq." (Anın. 23, S.16f.)
Datierung: A1tersstufe lb/c (742-9301*850-950) - siehe D 1993c, 35 (Abschnitt
2.9), 86 (Tabelle 38), 235 (Tabelle 84) und 246 (Zelle 8)
? tuysuqdun / ? tuysuqda
GehörtnachD 1993e. 48 (Zelle 7) zu A1tersstufe 4 (1250-1369). Da die Ost-Orientierung - d.h. öl)dün 'vom; im Osten), kigin 'hinten; im Westen) - von den Uiguren im
9. Jh. zugunsten der Süd-Orientierung - d.h. soltun 'linles; im Osten>, ol)dun 'reehts;
im Westen>, ](üntün 'im SÜden\ kiğin 'hinten; im Norden) - aufgegeben wurde, ist
zumindest ftir Bruehstüek T II Y 36. 8., aus dem die o.g.Beispiele stammen, A1tersstufe le anzusetzen. Vgl. merıu PRITSAK 381 und HESCHE 54 f.
http://www.turkdilleri.org/
58
WOLFRAM HESCHE
YÜJaq:
tört yi1)aq (die vier Himmelsrichtungen) TT I, S. 250 (17.121)
s11)ar:
TT VI (Das buddhistische Sutra Sakiz Yükmak)
ikidin sl1)ar (aufbeiden Seiten) TT VI, S. ı 12 (85)
küntin sıl]ar (im Süden) TT VI, S. ı 12 (83-84)
onun sıl]arq'i (in den zehn Himmelsrichtungen befındlich> TT VI, S.
104 (07-08)
tast'in sll]arq1 (auBerer> VI, S. 118 (187)
Y1l]aq:
kidin y'iIjaq (im Westen> TT VI, S. 112 (85)
ölJtün y'iIjaq 'imOsten) TT VI, S. 112 (84-85)
ta')'t1n y'iIJaq (im Norden) TT VI, S. 112 (84)
TT VII-IS ./16 ./25. (Uigur. Fragınente nicht-religiösen Inhalts) 58
kidin y'il][aq] (im westlichen (TorY TT Vil, 25 (15.24)
kidin y'il]aq-mta (im Westen> TT VII, 26 (16.4-5)
bulul]:
[kidin kündin nailrtİ buluIJ-ta (İn der südwestlichen nain;tI-Zwİschenge­
gend) (wöıtl.: İn der westsüdlichen nain;ti-Zwischengegend) TT VII, 25
(15.8)
[öIJdün ta')'ld'in aisani buluIJ-ta (İn der nordöstlichen aisanI-Zwischengegend> (wörtl.: in der ostnördlichen rusanI-Z wischengegend) TT VII, 36
(25.18) 59
58
59
N ach D 1993c, 252 gehört 25 . zu Altersstufe 5 (1334-1391), 15 . und 16. seien dagegen nicht zu datieren, also '?'; doch wegen der in den Bezeichnungen :fiir Himmelsrichtungen vorliegenden Ost-Orientierung gilt ftir aIle drei: Nicht spater als 9. Jh.
Vgl. hierzu TALLQVIST 157: "Bei den Benennungen der Zwischenrichtungen ersten
Grades, die in die Mitte zwischen zwei Kardinale faIlen, kann man natürlich ebenso gut
von der Nord-Süd-Linie als von der Linie Ost-West ausgehen, oder man bildet die zusammengestzten Namen in der Weise, dass die Glieder in ihre natürliche Reihenfolge
der Aufzillılung von Osten nach Westen gesetzt werden. Die letztgenannte Methode
wird z.B. im Tibetischen beobachtet: sar E, sar-lo E.S. =SE, 10 S,lo-nuw SW, nuw
W, nuw-]an W N. = NW,jan N,jari-§ar NE."- Für das Chinesische gilt die Ost-WestLinie:
döng E, mmm S :!ıIrm döngnan E.S. = SE, iffi XI W, iffi'iTj xInan W.S. = SW,
::it bei N, iffi::lt xlbei W N. = NW, *::it döngbei E.N. = NE. Da die in eckigen Klammerr.
stehenden uigucischen Termini nachder chinesischen Methode erganzt wurden, scheint
tür das Uigurische ebenfalls die Ost-West-Linie zu gelten. Die türkeitürkischen Bezeichnungen dagegen gehen von der Nord-Süd-Linie aus: doğu E, güney-doğu SE,
güney S,giiney-batı SW, batı W,kuzey-batı NW,kuzey N,kuzey-doğu NE.
*
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION si'1)aru ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN
59
YÜJaq:
kündin ylIJa[q] (im südlichen (Tor)' TT VII, 25 (15.23)
kündin YıIJaq-Ülta (im Süden) TT Vll, 26 (16.3-4)
[öIJdün ylIJaq] qapıy-ıü[IJ] tasınt[a] (auSerhalb des östlichen Tores) TT
vn,26 (16.2-3)
..öIJdün y'iIJaq qapi'y <im östlichen Tor) TT VII, 25 (15.22)
öIJidün k:ündin yı[IJaq] <in südöstlicher Richtung) TT VII, 36 (25.15)
taydin YIIJaq-ınta <im Norden) TTVll, 26 (16.5-6)
tay-tilı yÜJaq-ta <im Norden' TT VII, 25 (1 5 .14)
id: *900--1050
Uigurica II-I 60
yol YÜlgay <des Weges Richtung> Uigurica II, S. 4 (1.2)
2b: *1040--1170
Uigurica III/2. (Kancanasari), III/6. (Şaçldanta)
taydÜl yÜJaq <nach Norden' Uigurica IIIJ2., 30-21
tört YÜJaytaqı ilig lar bagUir .<die Könige aus den vier Weltgegenden)
Uigurica !W6., 54-6
törtdin YIIJaq <in den vier Weltgegenden) Uigurica !W2., 27-2
slIJar:
ictin s'iIJar//[ca] (innen) Uigurica IIII2~, 30-30
qOpdÜl slIJar (nach alien Richtungen) Uigurica !W2., 29-2
törtdin sllJar körüp C(der Elefant) schaute nach den vier Seiten umher .
und ...) Uigurica III/6., 58-7-8
2c: 1120--1209
TT X . (Das Avadana des Damons A~avaka)
ictin s'iIJarq'i '" tasan slIJarqı cinnen '" auBen) TT X, S. 28 (411-412); cinterior ... exterior> (CLAUSON 841 s.v. SllJa:rkı:)
/ / / ipin slıJar [su]mir tay-qa (bis zum im ... gelegenen Sume11l-Berge'
TT X, S. 24 (330)
ölJtiin sllJ[ar] <auf der vorderen Seite) TT X, S. 22 (267)
60
Datierung: A1tersstufe Id (*900-1050) - siehe D I993c, 37 (Abschnitt 2.11), 86
(Tabelle 38),235 (Tabelle 84) und 253 (Zelle 1)
http://www.turkdilleri.org/
60
WOlFRAMHESCHE
yüJaq:
oIjtun yıI]aq 'in der rechten (= westlichen oder südlichen) Himmelsrichtung) TT X, S. 16 (149)
qayu-dıI] YIIJaq ... antÜ1 yII]aq (wo ... , dort ...) TT X, S. 14 (83-85); vgL
Uiguricall
saltun ylIJaq (in der linken (= östlichen oder nördlichen) Himmelsrichtung> TT X, S. 18 (159) 61
81IJar:
Uigurica III/3. (Mahendrasena)
törtdin sII]a[r] (nach den vier Himmelsrichtungen' Uigurica ITI13., 45-5
2d: 1209-1248
TT V - A (Aus einem tantrischen Text)
alqu[dIn] slI]ar (von allen Seiten> TT V-A, S. 324 (2-3)
alqud1n SlIJar (von alien Seiten) TT V-A,.S. 324 (6,9,13)
ontun sÜJarqı (in den zehn Himmelsgegenden befındlich) TT V-A,
S. 326 (26) , 328 (78,80),330 (105,106)
ontun SlIjary-qı [sic] 'id.> TT V-A, S. 328 (73)
tardIn slIJar (gen Norden) TT V-A, S. 328 (76)
yiiJaq:
kidin YIIJaq (nach Westen) TT V-A, S. 330 (99)
kün ortu öğün kün ortu ylI]aq yüzUinip 'zur Mittagszeit sich gen Süden
wendend> TT V-A, S. 330 (88-89), (facing south at midday> (CLAUSON
204)
tört YÜJaq tört buluI] saklz YIIJaq bolur (Die vier Seiten (Weltgegenden)
und die vier Ecken (Nebengegenden) machen (im ganzen) acht Seiten
(der Windrose).> TT V-A, S. 328 (62)
. buluI]:
buluI] sayu (injeder Ecke) TT V-A, 5.328 (62-63)
tört buluIJ (die vier Ecken (NebengegendenY TT V-A, S. 328 (62)
61
GABAIN legt sich in Bezug auf die genaue Himmelsrichtung nicht fest, da die Uiguren
im 9. Jh. von der Ost- zur Süd-Orientierung übergingen und aus dem Text nicht hervorgeht, welche der in Frage kommenden Richtungen - Westen ader Süden bzw. Osten
ader Norden - gemeint İst.
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION Si"IJaru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRlFTEN
. 61
YÜJaq:
Uigurica III/I. (Haricandra), IV -A (Caştana), IV -c (Dantiprua)
küntin YIIJaq (südlich) Uigurica IV, S. 682 (A .65)
tört YIIJaq 'die Vİer Himmelsrichtungen) Uigurica IV, S. 712 (C .164,
167)
. tört y'iIJaqt'incvon den vier Himmelsgegenden her) Uigurica ILLII., S ..
13-13
SIIJar:
qayudÜl s'iIJar (in welcheRichtung) Uigurica IV; S. 708 (C .103-104)
törtdin SIIJar (von alien vier Seiten her> Uigurica IlliL., S. 24-7 (oben)
3: 1248-1330
TT VIII (Texte in Brahrrı:ischrift)
on sIIJarq'i burxanlar (die in den zehn .Himmelsgegenden befindlichen
Buddhas) TT VIll, S. 61 (K.2); ,,(the Buddhas in the ten directions) (the eight cardinal and semi-cardinal points, aboveand belaw)" (CLAUSON 841 s.v. slIJa:rkı:)
BTT I-D .(Jin)gangjing) 62
tasfiIi sÜJarli'i törü-Uir (die auBeren dharmad BTT I-D, S. 36 (139)
3/4: 1248-1330/1250-1369
TT VII-29J41. (Uigurische Fragınente nicht-religiösen Inhalts)
alqu-t'in s'iIJ[ar] (überall) TT VII, 41 (29.9)
ictin SIIJarorun (die Stellen innerhalb (des KörpersY TT VII, 5'3
(41.21~22)
4: 1250-1369
BTT I-B (Jin)gangjing) 63
anli'n s1IJarq1 kök qaliy tag cwie das Himmelsfınnament der 10 WeltO'e,
ö,
genden) BTT I-B, S. 26 (123)
TT III (Der groBe Hymnus aufMani), IX (Ein.Hymnus an den Vater
Mani auf" Taeharisch" B mit alttürkischer Übersetzung)
qoptın slIJar (überall) TT III, S. 190 (60)
62
63
Datierung: Altersstufe 3 (1248-1330) - siehe D 1993e, 46 (Absehniit 2.17), 86
(Tabelle 38), 236 (Tabelle 84) und 243 (Zeile 25)
Datierung: Altersstufe 4 (1250-1369) - siehe D 1993e, 48 (Absehnitt 2.18), 86
.
(Tabelle 38), 236 (Tabelle 84) und 243 (Zeile 25)
http://www.turkdilleri.org/
62
WOLFRAM HESCHE
tasdin slIJar (drauBen) TT IX 90
Altun Yaruq
birtin SlIJar (sağ tarafa) ÖLMEZ 23 (2a.1 7)
~. ... ..hWıg
bir-tİn s'iIJar (sağdaki> ÖLMEZ 25 (3a.13)
~ ~ ~
birtin sÜJar (einseitig) Şinasi TEKIN 50 (372.5), 68 (391.7), 74 (396.23)
ondın sıIJar (on taraftaki> ÖLMEZ 33 (7a.19), (on taraf ÖLMEZ 42 (13a.1),
~. n1tN
43 (13b.12-13), 65 (28a.13)
on-tın slIJar (on taraf ÖLMFZ 70 (31 b.5)
~ ~ ~
on-tın sÜJarq'i 'on taraftaki)ÖLMFZ 31 (6a.7), (der zehn Weltgegenden'
BANG/GABAlN, Uigurisehe Studien, S. 196 (135.20)
~~~
ontm sÜJarqı yir suv-ta (in den Landem der zehn Himmelsgegenden)
Şinasi TEKIN 48 (370.8)
tas-tın sıIJarq'i körug-Hirig (das auBere Gesiehtsfeld C?Y Şinasi TEKIN 42
(365.8-9)
törttin slIJar orunta «dünyanın) dört bueağ(ın)a) ÇAGATAY 124 (636-11)
törttin slIJar yir orunu')' (dört tarafını (dört tarafın yerini Hend.Y
ÇAGATAY 70 (607-14)
tört-tin s'iIJar-q'i (dört taraftaki) ÖLMEZ 29 (5a.20-21), (in den vier Windriehtungen lebend> BANG/GABAIN, Uigurisehe Smdien, S. 196
(135.20)
~~ po ~ao
YÜJaq:
küntin yıIJaq (eenup tarafından>
ÇAGATAY 26
(3-15)
öIJdüny'iIJaq-ınta (doğu tarafında) ÖLMEZ 71 (32a.20) 64
~~~bo&
törttin yıIJaqtın (dört tarafa> ÇAGATAY 124 (637-9)
. Uigurica (I) 65
bulung ymgaq <Himmelsriehtung) Uiguriea(I), S. 12-6, 12-7
taydm ymgaq (in der nördliehen Himmelsriehtung> Uigurica (I);
S. 28-13; taydin yingaij = in nördlieher Riehtung (S. 58)
64
65
Das Altun Yaruq (SuvaI1}aprabhiisasutra) wurde Anfang des ıı. Jh.s aus dem Chinesischen ins Uigurische übersetzt (s. ÖLMEZ 7). Da die Uiguren bereits im 9. Jlı. das chinesische Orientierungssystern -d.h. vom = Süden- übemommen haben (S.PRı:TSAK
381), müBte öIJdün yIIJaq-lnta nicht 'im üsten), sondem 'im Süden> bedeuten; doch damr gibtes im Text bereits den Begriff küntin yii]8q 'aus/in südlicher Richtung).
Datierung: Altersstufe 4 (1250-1369) - siehe D 1993c, 48 (Abschnitt 2.18), 86
(Tabelle 38), 236 (Tabelle 84) und 252 (Zeile 38-40)
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION si"l)aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCI-IR.IFrEN
63
tört yingaqdaqX (in den vier Himmelsrichtungen befindlich), Uigurica
(I), S. 30-13
sıIJar:
ontun sıngar yirtincüda (in den Welten der zehn Himmelsrichtungen'
Uigurica (i), S. 31-ı8/32~1; ontun singar= nach alien zehn Weltgegenden (S. 58)
, Uigurica II-5 66
xayu-t'in sıngar ... ant'in sıngar (nach derjenigen Himmelsrichtung, wo '"
nach dieser Himmelsrichtung ~ ..) Uigurica II, S. 29 (5.19-21); GABAIN
ı 950, 99, § 194: qayuti'n sI1)ar ... antin sIgar (ULI 29,19) "nach der Richtung, wo ..." (wörtlich ungefahr: "in der Richtung wo ... , in der Richtung dort ..." Y; CuUSON 841: (in whatever direction' (or (on whatever
, side») ... 'in that direction) (or (to that side»).
Muqaddimat al-adab 67
kün batar s'iIJar (nach Westen' YüCE 43 (66-5)
kün toyar slIJar (nach Osten' YüCE 46 (83-7)
5: 1334-1391
B TT III (Das uigurische Insadi-Sütra) 68
~qo-tın slIJar 'überall' BTT m, S. 45 (389-90)
qayo-tın slIJar ... andın s'iIJar BTT ın, S. 40 (286-7); s.o. Uigurica II-5
<>
<>
<>
Bereits das Osmanische des 14JlS. Jh.s weist Formen wie biinüm
siiJar+um«(jmd.) wie ich' u. a. auf.69 Für das 19. Jh. ist sfuar belegt:
) ~ synar, adj. Qui appartient ala meme espece. (DTF 672)
chmap [J~] - von einem Geschlechte' abstammend (RAoL. IV, 631)
66
67
68
69
DaUerung: AItersstufe 4 (1250-1369) - siehe D 1993c, 48 (AbschnUt 2.18), 86
(Tabelle 38),236 (Tabelle 84) und 253 (Zeile 2)
Aus dem 13. Jh. (YüCE ll); na,ch DOERFER eher 14. Jh. (D 1993c, 247), "aber undatierbar" (D 1993c, 83).- Zu den bwarazmtürkischen Olassen in ZamabSarlS berühmten
Sprachwerk Muqaddimat m-adab siehe die Ausfühlungen in Janos ECKMANN, Die kiptschakische Literatur [PhTF II, 275-304], S. ı94
Datierung: AItersstufe 5 (1334-1391) - siehe D 1993c. 50 (Abschnitt 2.19), 86
(Tabelle 38), 236 (Tabelle 84) und 243 (Zeile 14)
TS V, 3432-'3
http://www.turkdilleri.org/
64
WOlFRAM HESCHE
in den modemen Turksprachen lebt das Wort sii]ar (Riehtung, Seite' in
der Bedeutung (halb; HaIfte' fort.7 0 im Kasantatarisehen bedeutet es (1. emer
von beiden; 2. ahnlieh': CbIH:AP 1) oJ(llli H3. TIapHbıxnpe~eToB, owllı H3.
TIapbI; ... 2) nepeH. nOXO)KHH Ha KOZO-./l., TIapa O./lR KOZO-./l.; aTacbl chu:~apbl
nOXO)KllH Ha o~a (fatRS 497), im turkmen. Dialekt der Axal-Teke dagegen
(wenig; ein wenig, etwas': CbIH:AP (TeK. ax.) - 33, a3ax;hIK - Mmo, HeMHoro. OCn) H~:Me ono(py)~ ~anhıehIHa 6li1p Cbllfap O:P;YH Taınna:nMhlillMhI?
(TDGDS 161) =Warum hatte er etwas Brennholz an ihre Tür geworfen?
Die Dialekte Anatoliens haben sii]ar sInar,..., siyar usw. m der Bedeutungel. akraba, yakın; 2. eşdeğer, denk; 3. sıra, dizi' (DS X, 3609), (benzer'
(DS Xll, 4689) bewahrt.
.-J
Die Postposition sii]aTU (nach, in Riehtung auf ist auBer in den OrehonInsehriften (8. Jh.) nurnoch im ijwarazmtürkisehen (QUfB, ijusrav u SfrIn,
14. Jh~) und - als Adverb - im Qaran.amdisehen (AŞMED YÜKN.EKI,'Atabatu
'I-Ifaqa'iq, Ende 11. Jh.) belegt. Doeh, wie sehon SIR GERARD CLAUSON ausführte, tendieren türkische Wörter haufıg dazu, an einer Stelle des türkischen
Spraehbereichs unterzutauehen, um dann völlig unerwartet an einer anderen
wieder zu erseheinen: " As i pointed out in the Introduction, in Turkish more
perhaps even than m other languages words have ahabit of, so to speak, going· underground and reappearing eenmries later in some modem spoken language, although they have eeased to be used in literary texts." (CTMS 54) ...
"It is very probable that further search in other modem Turkish languages
would prove that other early words whieh are now supposed to beobsolete
have in fact survivedsomewhere." (CTMS XllI). Naeh BRANDS 123 ist nur
so "die unerwartete Parallele jak. ilim / nog. yiJim ,Fjsehnetz' erklarlieh,
denn die 19 zeitgenössisehen Sehriftspraehen haben ea. 10 andere, voneinander völlig versehiedene Entspreehungen für diesen Begriff." 71
Es ware also keine Überrasehung, wenn irgendwann einmal auch die
Postposition sii]arn in bisher noeh nieht ersehlossenen Texten oder in noeh
nieht erforsehten Dialekten ein weiteres Mal auftauehte.
70
Siehe Lı 352 ff.
71
JakDW 38: iliM, Netz zumPischfang,E. D. Uw. - Vgl. r.,4 •
Cliimı::MD / NogRS 128: "blJlblM HeBOJ\ 'Pisch(er)netz>
t4 ' F.-
,Tschuw.
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION s'iı]aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN
65
. Bibliographie
a}
Allgemein
ABDUllAEV, F. A.: Özbek tilinig Xgrazm sevalan. Teskent 1961
ARAT, Reşid Rahmeti: Edib Ahmed b. Mahmud Yükneld - Atebem ~l-Ha­
kayık. İstanbul 1951
ARAZQULIEV, S.: Türkman dilinin Farap dialekti. Asgabat 1991
ATA, Aysu: Naşırü'd-din bin Burhanü'd-Din' Rabguzi: ~lşaşü1-Enbiya.
(Peygamber Kıssalan). i. Giriş - Metin - Tıpkıbasım, II. Dizin, Ankara 1997
.
BANG, W.:
Maniehaisehe Erzilliler.-LE MUSEON XUV(l931), 1-36
BANG, W./GABAJN, A. v.: Türkisehe TurfantexteI. Bruehsllieke eines Wahrsagebuehes.- SPA W 1929,241-268; llL. Der groBe Hymnus
auf Manİ.- SPAW 1930, 183-211; V. Aus buddhistisehen
.. Sehriften.- SPA W 1931,323-356
Uigurisehe Studien.- UJb X (1930),193-210
BANG, W./GABAIN, A. v. / RACHMATl, G. R.: Türkisehe Turfantexte VI. Das
buddhistisehe Sfıtra Sakiz Yükmlik.- SPA W 1934,93-192
BASKAKOV, N. A.: Sevemye diruekty a1tajskogo (ojrotskogo) jazyka. Dialekt
cemevyx tatar (tuba-ldii). Grammaticeskij ocerk i slovar~.
Moskva 1966
BAYA111, Hidayet Kemal: Irak Türkmen Türkçesi. Ankara 1996
BÖ:m1JNGK,OttO: aber die Spraehe der Jakuten.- In: Dr. A. Th. v. Middendorff s Reise in den aussersten N orden und Osten Sibiriens.
Band m, St. Petersburg 1851; Reprint: The Hague 1964
BRANDs, Horst Wilfrid: Studien zum Wortbestand der Türkspraehen - Le-
xikalische Differenzierung, Semasiologie, Spraehgesehiehte.
Leiden 1973
s.HAZAI, Georg / ZIillvfE, Peter
BTTI
BTT m
s. TEzeAN, Semih
ÇAGATAY, Saadet Ş.: Altun Yaruktan iki Parça [I. ve X. Kitap]. Ankara 1945
CLAUSON, Sir Gerard: An Etymologieal Dietionary of Pre-Thirteenlh-Century Turkish. Oxford 1972·
CLAUSON, Sir Gerard:Turkish and Mongolian Studies. Prize
CTMS
Publieatİon Fund Vol. XX, London 1962
DOERFER, Gerhard: Altere westeuropaisehe Quellenzur kal-.
D 1965
müeldschen Spraehgesehiehte (Witsen 1692 bis Zwiek 1827).
Asiatisehe Forschungen, Band 18, Wiesbaden
http://www.turkdilleri.org/
66
WOLFRAM HESCHE
- - : Bemerkungen zur linguistischenKlassifıkatıon.- Indogermamsche Forschungen 76, 1-14
D 1977
- - : Zur Stellung des Chaladseh im Kreise der Turkspra.,ehen.- Rocznik Orientallstyczny39, 15-31
D 1978
- - : Classifieation Problems of Tungus.- In: Gerhard Doerfer /Miehael Weiers (Hg.), Beitriige zur Nordasiatischen Kulturgeschichte.TungUsica; Bd. 1, 1-26, Wiesbaden
D 1985
- - : Ein Modell zur Klassifikation der Türksprachen.- Matenalia Turcica ll, 1-34
- - : Die Stellung des Osmanischen im Kreise des OghusiD 1990
sehen und seine Vorgesehichte.- In: György Hazai (Hg.):
Handbuch der rurkischen Sprachwissenschaft. TeiI I, Budapest 1990, 13-34
- - : Bemerkungen zur Transkription des Runentürkischen.D 1993a
Journal of Turkology, vol. 1 no. 1 (summer 1993),7-22
(S. auch Absehnitt "2.7 Zur Transkription des Runentürkischen" in: D 1993c, 31-32)
- - : Zu alttürkisch I s2g s2g kücg b2Ir2 - (dem Herrseher
D 1993b
gegenüber seine Pilicht erfüllen, ilin unterstützen).- A1taica
Berolinensia: The concept of sovereignty in the Altaic World.
P.I.A.C., 34th meeting, Berlin 21-26 July, 1991. Hrsg. von
Barbara Kellner-Heinkele, Wiesbaden, 69-74 (Asiatische Forschungen 126)
D 1993c
- - : Versuch emer linguistischen Datierung lilterer osttürldscher Texte. Wiesbaden
D 1994
: Zu inschrifttürkisch e/e.- UAJb N.F. 13, 108-132
DR-CBOR. DOERFER, Gerhard / RESCHE, Wolfram: Chorasantürkisch Wörterlisten, Kurzgrammatiken, Indices. Wiesbaden 1993
DH-SÜDOGH. DOERFER, Gerhard / RESCHE, Wolfram: Südoghusische Materialien aus Mghanistan und kan. Wiesbaden 1989
DH-TExTE DOERFER, Gerhard / REsCHE, Wolfram: Türldsche FolkloreTexte aus Chorasan. Wiesbaden 1998
DH-TRKM. DOERFER, Gerhard / REsCHE, Wolfram: Turkmenisehe Materialien aus Gonbad-e Qabüs.- Materialla Turcica 19 (1998),
77-125
DHR
DOERFER, Gerhard / RESCHE, Wolfram / RAVANYAR, Jamshid:
Oghusica aus Iran. Wiesbaden 1990
D 1971
r-J
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION si'garu ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN
67
Kaşgarlı Mahmud: Dlvfuıü Lugat?t-Türk. Tıpkıbasım / Facsimile. Kültür Bakanlığı Yayınlani 1205, Klasik Eserler Dizisi /
ll, Ankara 1990
DTS
Drevnetjurkskij slovar. Leningrad 1969
DUL'ZON, A. P.: Culymskie tatary i ixjazyk.- Ucenye ZapiskiTomskogo Gosudarstvennogo Pedagogiceskogo Instituta, Tom IX (1952),
76-211
DYRENKOVA s.
SorFollk
DLT
ORKUN, Hüseyin Namık: Eski Türk Yazıt1an.İstanbuI1936 (I),
1938 (LL), 1940 (III), 1941 (IV)
FıSCHER, Sibirisches Vokabular
s.
D 1965
OABAIN, A. v.: Türkische Turfan-Texte Vili. (Texte in Bra.hnüschrift). Berlin
1954
Türkische Turfantexte X. (Das Avadana des Damons Atavaka, bearbeitet von Tiıdeusz Kowalski). Berlin 1959
A1ttürkische Grammatik. Leipzig 21950
Eski Türkçenin Grameri. çev.: Mehmet Akalın, Ankara 1988
- ' - (Hg.): F. W. K. MÜLLERS Uigurica IV.- SPAW 1931, 675-727
GABAIN,A. v. / WINTER, Werner: Türkische Turfantexte IX. (Ein Hymnus
an den Vater Mani auf" Tocharisch" B mit alttürkischer Übersetzung). Berlin 1958
HAZAI, Georg/ ZlEME, Peter: Fragınente der uigurischen Version des " Jin Jgangjing mit den Giithiis des Meister Fu". Berliner Turfantexte I, Berlin 1971
HEScHE, Wolfram: Die Himmelsrichtungen im SW-Türkischen.- Materialia
Turdea 23 (2002), 53-80
JazBacTel
JazykBacatskix Teleutov. O.G. Fisakova IK.V. Merkur)ev;
pod redakciej E, i. Ubrjatovoj, Kemerovo 1976
KOWALSKI, Tadeusz: Sir Aurel Stein)s Sprachaufzeichnungen imA.jna11uDialekt aus Südpersien~ Krak6w 1937
LE COQ, A. von: TiirkischeManichaica aus Chotscho. III. Nebst einem christliehen Bruchsruck aus Bulay'iq.- APA W Nr. 2, Berlin 1922
Lı, Yong-Song: Türk Dillerinde Santakılar. Diss. HacettepeÜniversitesi,
Ankara 1998
Manichaica s. LECOQ,A. von
Metzler-Lexikon Sprache. Hg.: Helmut Glück, Stuttgart METZLER
Weimar 22000
ETY I-IV
http://www.turkdilleri.org/
68
WOLFRAM HESCHE
MEYER, !ben Raphael: Der' Briefwechsel Thomsen - Radloff.- Matenalia
Turdea 23 (2002), 1-43
MEYER-lNGWERSEN, Johannes: Turksprachen.- MEIZLER 752-754
MiTat
Mischartatarische Texte mit Wöıterverzeichnis. Aufgrundder
Sanımlung von Ignac Kunos herausgegeben von Zsuzsa Kakuk, Szeged 1996
MoNTEIL, Vincent: Sur le dialeete turc de rAzerbaydjfuı iranien.- Journal
Asiatique CCXLIV (1956), ı -77
MÜLLER,F. W. K.: Uigurica. AKPAW Jahrgang 1908. Philosophisch-historische Classe.Abhandlung II, S.l-60, Berlin 1908
Uigurica II. AKPAW Jahrgang 1910. Philosophisch-historische Classe. Abhandlung III, S. 1-110, Berlin 1910
Uigurica ill. Uigurische A vadana-Bruchsrucke (1- VlII). APAW Jahrgang 1920. Philosophisch~historische Klasse. Nr. 2,
S. 1-93, Berlin 1922
MÜLLER, Gerhard Friednch: Samm1ung roBischer Geschichte .. Bd. III,· St.
Petersburg 1758 (Darin S. 382-409: "Vocabularium Harmonicum")
NAJIB <AşiM: Orhun Abidelen. İstanbul 1340/1924
(ı ri· J~l:i..wl -ı,5.ıJ L\~T U~j,r :~Lc. ~ )
ÖLMEZ, Mehmet: Altun Yaruk, ill. Kitap (= 5. Bölüm). (Suv817)aprabhasasutra).~ Türk Dilleri Araştırm~an Dizisi: 1, Ankara 1991
PhTF
Philologiae Turcicae Fundamenta, ed. J. DENY et alli, Wiesbaden 1959 (i) und 1964 (Il)
PRITSAK, O.: Orientiemng und Farbsymbolik. Zu den Farbenbezeichnungen
in den altaischen Völkernamen.- Saeculum 5 (1954),376-383
QUfB
s. ZN I-III
RABGüzı·
s.
ATA
RACHMATI, G. R.: Türldsche Turfan- Texte VII.' (Uigurische Fragıİıente nicht-
religiösen Inhalts, mit sinologischen Anmerkungen· von W.
Eberhard). APAW Nr. 12, Berlin 1936
RADL. I-IV RADLOFF, W.:Versuch eines Wöıterbuches der TÜTk-Dia1ecte.
Sanktpeterburg,I (1893), SL Petersbourg, n (1899), III (1905),
IV (1911)
RADLOFF, W.: Die a1ttürldschen Inschdften der Mongolei (1). Neudruck der
Ausgabe St. Petersburg 1894 (Erste u. zweite Liefemng) und
1895 (Dritte Lieferung), Otto Zeller Verlag, Osnabruck 1987
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION si'.cJ aru ,NACH IN DEN ORCHON-INSCHRIFTEN
69
Die a1ttürkischen Inschriften der Mongold (Il). Neudruek der
Ausgabe St. Petersburg 1897 (Neue Folge), 1899 (Zweite Folge), Otto Zeller Verlag, Osnabrüek 1987
RADLOv, V. V.: Atlas drevnostej Mongolii.- Trudy Orxonskoj Ekspedieii,
vyp. 1-4, Sanktpeterburg 1892, 1893, 1896,1899
RAMsTEDT, G. J.: Zwei uigurisehe Runeninsehriften in der Nord-Mongolei.JSFOu XXX,3 (1913), 1-73 [I. Die Insehrift des Grabsteins
am SudZi, 3-9; ll. Die Insehrift des Grabsteins arn Sine-usu,
10-63; Fotos und Abbildungen von den Insehriften, 65-73]
SABASKIN, A. A.: Kak eta skazat) po-a1tajski: Russko-a1taiskij razgovamik.
Gomo-Altajsk 1990
DYRENKOVA, N. P.: Sorsldj FoYIdar. Zapisi, perevod, vstupiSorFork,
tePnaja stat)a i primecanija. Moskva - Leningrad '1940
TEKIN,
Talat: A GrammarofOrkhan Turkic. Bloomington
T 1968
: The Tariat (Terkhin) Inseription.-AOH37:1-3, 43-68
T 1983a
: Kuzey Moğolistan'da Yeni Bir Uygur Anıt!: Taryat
T 1983b
(Terhin) Kitabesi.- TTKBelleten 46, sayı 184 (Ankara), 795838.- [Mit Fotos und runentürk. Text zwisehen den Seiten
824 und 825]
- - : Orhon Yazıtlan.- TDK Yayınları: 540, Ankara
T 1988
- - : A New Classifıeation of the Turkie Languages.- Türk
T 1991
, Dilleri Araştımıman, 5- ı 8
- - ' : Irk Bitig. The Book of Omens. Wiesbaden
T 1993
- - : Tunyukuk Yazıtı.- Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 5,
T1994
Ankara
- - : Orhon ·Yazıt1an. Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk.T 1998
Simurg, Dil ve Edebiyat Dizisi: 1, İstanbul 1995, 21998
, - - : Orhon Türkçesi Gramen.- Türk Dilleri Araştırmaları
T2000
Dizisi: 9, Ankara
TALLQVIST, Knut: Himmelsgegenden und Winde. Eine semasiologisehe Studie.- Studia Orientalla II (1928), 105-185
TEKIN, Şinasi: Die Kapitel über die BewuBtseinslehre im uigurischen Goldglanzsütra (IX. und X.). Bearbeitet von K. Röhrbom und P.
Sehulz, Wiesbaden 1971
TEKIN, Talat s. T
TEZCAN, Semih: Das mgurische msa.di-Sütra.. Berliner Turfantexte ID, Berlin
1974
http://www.turkdilleri.org/
WOLFRAM RESCHE
70
THOMSEN, Vilh.: Inscriptians de POrkhan dechiffrees.- Memoİres de la Soeiete Finno-Ougrienne. V. Helsingfors 1896.
Dr. M. A Stein)s Manuseripts inTurkish (Rumc) script from
Miran and Tun-huang.- JRAS (1912),181-227
Alttürkische Insehriften aus der MongoleL in Übersetzung
und mit Einleitung von Vilhelm Thomsen.- ZDMG, Neue
Folge, Band.3 (Band 78), Leipzig 1924, 121-175 [Aus dem
Damsehen übersetzt von Hans Heinrich Sehaeder]
TT I, III, V s. BANG, W. i GABAIN, A. V.
s. BANG, W./GABAIN, A. V. i RAcHMATI, G. Ro
TT VI
TT
s. RAcHMATI, G. R.
TT VIII, X s. GABAIN, A. v.
TT IX
s. GABAIN, A.v.1 WINIER,Wemer
s. MÜLLER, F. W.K.
Uiguriea (1), n,nı
Uiguriea N s. GABAIN, A. v. (Hg.)
UigurischeStudien
s. BANG, W. i GABAIN,A. v~
V AMBERY, H.: Noten zu den alttürkisehen Insehriften der Mongolei und Sibiriens.- MSFOu xn, Relsingfors 1898
WAHRIG, Gerhard: Deutsches Wörterbuch. GüterslohIMünchen 1993
YüCE, Nuri: Mukaddimetü~l-Edeb. Jjviirizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter
nüshası. Ankara 1988
YüKNAKI, A1)mad bin Ma1}.müd: Hibatu >l-lfaqa)iq. BirinJi q'is'im, sarl,ıi va
naqli: NaJib<Aşün. İstanbul 1334/1915; ikinji qısün: matin,
sarl,ıi va naqli: Na]1b (Aşün. İstanbul 1334/1915
ZAJACZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja turecka lJusrav u
ZAJI
SIrfn Qutba i La plus aneienne version turque du ljusrav u S1nn de Qutb.- Polska Akademia Nauk, Komitet Orientalistyezıiy, czçsc i: Tekst (Transkription), Warszawa 1958
mACZKowsKI,
Ananiasz: Najstarsza wersja ...; cz~sc n: FaeZAın
simile, Warszawa 1958
ZAJACZKOWSKI, Ananiasz: Najstarsza wersja ...; ez~sc nı:
ZAJ III
Slownik (Glossar), Warszawa 1961
vn
b)
Wörterbücher (Einzelsprachen)
OjrRS
RAltS.
Altaitürkisch
Ojrotska-russkij slovar). Red.: N. A. Baskakov, Moskva 1947
Russko.;a1tajskij slovar'. Moskva 1964
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSITION S'(1)aru ,NACH' IN DEN ORCHON-INSCHRIFfEN
71
BasRS
RBasS
Anatolische Dialekte
Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. 12 Bde, Ankara
1963-1982
Aserbeidsehaniseh
AziirbayJan dilinin izahJrıüyiiti. A. A.OruJov, ın Jild (K-R) ,
Baki 1983
Azerbajdiansko-russkij slovar. X. A. Azizbekov, Baku 1965
Azeri Tiirkçesi Dil Kılavuzu. (Güney Azen' Sahası Derleme
Deneme Sözıüğü). Recep Albayrak Haealoğlu, Ankara 1992
Parhang-e AzarbayjilnI-ParsI. Aziirbayjanja-Parsja Sözlük.
Behzad BehzadI, Tehran 1369/1991
Parhang-e logat-e MSI be-torla--ye ~arbayjiinI. Parsja-Tüık­
fa Sözlük. (ALI I:Ioseyn-zada DasqIn, Tabıiz 1374/1996
B aschkirisch
Baskirsko-russkij slovar). Z. G. Uraksin, Moskva 1996
Russko-baskirskij slovar). Moskva 1964
RXakS
XakRS
Russko-xakasskıj slovar). D. ı. Cank.ov, Moskva 1961
Xakassko-russkij slovar'. N. A. BaskakovlA. ı. Inkizekova-
DS
ADIL
ARS
ATDK
FAF
FLF
Chakassİsch
ChalLex
ChalWb
DolWo
DolWoSu
GRMS
XiYuCi
Grekul, Moskva 1953
Chaladseh
Lexik und Spraehgeographie des Chmadseh. Gerhard Doerfer,
2 Bde (Textband, Kartenband) , Wiesbaden 1987
Wöıterbueh des Chmadseh (Dialekt von. Xa.rrab). Gerhard
DoerferlSemih Tezean, Budapest 1980
Chorasantürkiseh s. Ostoghusisch
Dolganiseh
Dolganiseher Woıtsehatz. Marek Stachowski, Krakôw 1993
Dolganiseher Woıtsehatz. Supplementband. Marek Staehowski, Krakôw 1998
Gagausiseh
Gagauzsko-russko-moldavskij slovar). G. A. GajdarjilE. K.
KolcaIL. A. Pokrovskaja/B. P. Tukan, Moskva 1973
Gelbuigurisch
XIbu YUgU-Hiw ddian. 1ffi$*§I1J~~$ (GelbuigurisehehinesichesWörterbuch). Lei Xuan-Chün
Chengdu
(~=W) 1992
cmmlf) ,
http://www.turkdilleri.org/
72
JakDW
JakRS
RJakS
SJakJa
ToIRS
KarRPS
KkalRS
RKkalS
KcbRS
RKcbS
KazRS
RKazS
RTatS
TatDS
TatRS
KirRS
RKirS
KtaRS
WOLFRAM HESCHE
Jakutisch
Jakutisch-Deutsches Wörterbuch in BÖlITllNGK 1851 (1964)
Jakutsko-russldj slovar), Red.: P. A. Slepcov, Moskva 1972
Russko-jakutskij slov~. Red.: P. S. Afanas)evIL. N. Xaritonov, M()skva 1968
Slov~ jakutskago jazyka. 3 Bde.; foL., 1929 S., Edvard Pekarskij ı PetrogradJLemngrad 1899-1930
Karagassisch
Tofalarsko-russkij slovar'. Russko-tofalarskijslov~. V. l.
Rassadin, Irkutsk 1995
Karaimisch
Ka.raimsko-russko-poPsldj slovar'. Red.: N. A. BaskakovlA.
Zajqczkowski/S. M. Szapszat Moskva 1974
Karakalpakisch
Karakalpaksko-russldj slovar), Red.: N. A. Baskakov, Moskva 1958
Russko"-karakalpakskij slovar'. Moskva 1967
Karatschaisch - Balkarisch
Karacaevo-balkarsko-russldj slovar. Red.: E. R. Tenisev/X.
ı. Sujuncev, Moskva 1989
Russko-karacaevo-ba1karskij slov~. Red.:X. i. Sujuncev/I.
X. Urusbiev, Moskva 1965
Kasachisch
Kazaxsko-russldj slovar). X. Maxmudov/O. Musabaev, Alma-Ata 1954
Russko-kazaxskij slovar'. Red.: N ~ T. Sauranbaev, Moskva
1954
Kasantatarisch
Russko-tatarskij slovar>. Kazan) 1971
Tatar teleneI) dialektologİk süzıege. Kazan 1969
Tatarsko-russkij slov~. Moskva 1966
Kirgisisch
Kirgizsko-russkij slovar). K. K. Judax.in, Moskva 1965
Russko-kirgizsldj slovar'. Red.: K. K. Judaxin, MQskva 1957
Krimtatarisch
Krymskotata.rsko-russkij slovar.
vee/S. M. Usdnov, Kiev 1988
S. A.
Asanov/A. N. Garka-
http://www.turkdilleri.org/
DIE POSTPOSmON Sii]MU ,NACH INDEN ORCHON-INSCHRIFTEN
. 73
. Kumückisch
Kumyksko-russkij
slovar>. Red.: Z. Z. Bammatov, Moskva
KumRS
1969.
Russko~kumykskij slovar'. Red.: Z. Z. Bammatov, Moskva
RKumS
1960
Neuuigurisch
RUjgS
Russko-ujgurskij slovar'. Red.: T. R. Raximov, Moskva 1956
UjgRS .
Ujgursko-russkij slovar]. E. N. Nadzip, Moskva 1968
JARRING, Gunnar: An Eastem Turki-English dialect dietionary. Lund 1964
Nogaisch
.
Nogajsko-russkij
slovar. Red.: N. A. Baskakov, Moskva
NogRS
1963
Russko-nogajskij
slovarJ.Moskva 1956
RNogS
Oirotisch
s.
Altaitürkisch
Osmanisch
Dietionnaire de Poche Prançais-Ture. Par A[mbroise] C alfa ,
4 o Eclition entierement refondue, Paris 1866
Dictionnaire Ture-Prançais. Ch. S amy-Bey Fraschery, ConDTF
stantinople 1885
Taram·aSözıüğü. 8 Bde, Ankara 1963-1977
TS
Osto ghusisch
(Chorasantürkisch, Amu-Darja-Dialekte, U sbek-Oghusisch)
Siehe a): ABDULLAEV, ARAZQULIEV, DH-CHOR., DH-TEX1E
Salarisch
Siilii-Ha.n Han-Siilii cihuL 1f{jJ[1l~ff1HJL~I'!J. {S alarischSalHan
chinesisches, chinesisch-salarisches Glossar). Lin .Lifuı-Yun
(**~~), Chengdu (J~W) 1992
Schorisch·
Şor Sözlüğü. N. N. Kurpeşko-Tannagaşeva / ŞükrU Haluk
SorSöz
Akalın, Adana 1995
DPFT
Südoghusisch
(Afscharisch, SonqorI und Qasqa)I, Ayna1lu)
Siehe a): DH--SÜDOGH., DHR, MoNTEIL
Tatarisch
Tofa
s.
s.
Kasantatarisch
Karagassisch
http://www.turkdilleri.org/
74
LCul
. CuvRS
RCuvS
ThLTsch
TS
BRTS
TDGDS
TDOS
TDS
TRS
RTuvS
TuvRS
RUS M
RUSRes
RUST
URS
WOLFRAMHESCHE
Tschulymtürkisch
Leksika culymsko-tjurkskogo.jazyka. R. M. Birjukovic, Izdatef$tvo Saratovskogo Universiteta, Saratov 1984
Tschu waschisch
Cuvassko-russkijs1ovar). Red.:M. N. Skvorcov, Moskva
1982
Russko-cuvasskij s1ovar). Red.: 1. A. AndreevIN. P. Petro v ,
Moskva 1971
Thesaurus Linguae Tsch uwaschorum. Liber vn (Ceboksary
1934), XU + xm (Ceboksary 1937), N. ı. ASMARIN
Türkeitürkisch
Türkçe Sözlük. Yeni Baskı, TDK Yayınlan: 549,2 Bde, An:kara 1988
Turkmenisch
Bor,çoj rus.sko-turkmenskij slova.r'. Red.: B. Caryjarov/S. Altaev, 2 Bde, Moskva 1986, 1987
Türkmiin diliniIJ gf§gaca dialektologik §ö~lügi. S. Ara?;quı:ı-ev
et alü, Asgabat 1977
Türkman diliniI) orfoepik §ö~ıügi. Red.: B. Carlyarov, Asgabat 1978
Türkmiin diliniv §ö~1ügi. Red.: M.Ja.Xamza~v, Asgabat 1962
Turkmensko-russkij slovar). Red.: N. A. Baskakov/B. A. KarryevIM. Ja. Xamzaev, Moskva 1968
Tuwinisch
Russko-tuvinskij slovar}. Red.: D. A. Mongus, Moskva 1980
Tuvinsko:-russkij slovar). Red.: A. A. Pal'mbax, Moskva 1955
Usbekisch
Russko-uzbekskij slovar). Red.: R. AbdUfaxmanov, Moskva
1954
Russko-uzbekskij slova.r'. Red.: V. V. ReSetov, TaSkent 2 1972
Russko-uzbekskij slovar). Red.: M. K. Koscanov et alii,' 2
Bde, Taskent 1983, 1984
Uzbeksko-russldj .slovar>. .Red.: A. K. Borovkov, Moskva
1959
Usbek-Oghusischs. Ostoghusisch
http://www.turkdilleri.org/

Benzer belgeler