arap baharı bağlamında orta asya`da toplumsal protesto dinamikleri

arap baharı bağlamında orta asya`da toplumsal protesto dinamikleri

Akademik AraútÕrmalar Dergisi 2013,
SayÕ 56,
Sayfalar 215-230
ARAP BAHARI BAöLAMINDA ORTA
ASYA’DA TOPLUMSAL PROTESTO
DøNAMøKLERø VE POTANSøYELø
Osman Nuri ÖZALP
Özet
Arap BaharÕ olarak adlandÕrÕlan Ortado÷u’daki toplumsal protesto
hareketleri ve bununla beraber gelen siyasal de÷iúim süreci, bütün dünyada
dikkatle izlenmektedir. Özellikle benzer otoriter siyasal sistemlere ve sosyoekonomik yapÕya sahip olan Orta Asya cumhuriyetlerinde, Arap BaharÕ hem
umut hem de korku ile takip edilmektedir. ønternet, uydu televizyon ve mobil
telefon kullanÕmÕ gibi iletiúim teknolojilerinin hÕzlÕ geliúimi, yine buna ba÷lÕ
olarak sosyal medyanÕn yo÷un kullanÕmÕ Arap sokaklarÕnda cereyan eden
olaylarÕn gelecekte Orta Asya’da da gerçekleúme ihtimalini gündeme
getirmektedir. ÇalÕúmada, sosyo-ekonomik göstergeler dikkate alÕnarak Arap
BaharÕ’nda görülen sosyal protesto ve siyasi de÷iúim sürecinin, önümüzdeki
yÕllarda Orta Asya’da gerçekleúme potansiyelinin olup olmayaca÷Õ
tartÕúÕlacaktÕr.
Anahtar Sözcükler: Arap BaharÕ, Orta Asya, ÇatÕúma Riski
The Dynamics And Potentials Of Mass Protests
In Central Asian Republics Under The
Influence Of Arab Spring
Abstract
Mass protests in the Middle East, a.k.a. Arab Spring, and its
consequential political changes have been monitored all over the world. Arab
Spring is followed carefully and fearfully in the Central Asian Republics which
have similar authoritarian political systems and socio economic structures.
Yrd. Doç. Dr.; Türk-Alman Üniversitesi, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Bölümü,
Globalleúme ve UluslararasÕ øliúkiler Ana Bilim DalÕ. [email protected]; Assist. Prof. Dr.;
Turkish - German University, Department of Public Administration and Political Science,
Globalization and International Relations.
215
Akademik
AraútÕrmalar
Dergisi
Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli
Rapid advances in communication technology and their accessibility like
internet, satellite TV, mobile phone usages, again related to this intense spread
of social media make the actions taking place in the streets of Middle East
probable in Central Asia too. In this study, by taking the socio economic
indicators in consideration, the subject of whether or not social unrest and
political changes that came with the Arab Spring would potentially spread to
Central Asia.
Key Words: Arab Spring, Central Asia, Conflict Risk
1. GøRøù
Ocak 2011’de ilk önce Tunus’da baúlayan ve daha sonra di÷er
Ortado÷u ülkelerine yayÕlan kitlesel protestolar, kÕsa bir sure içinde Tunus,
MÕsÕr ve Libya’da rejim de÷iúikli÷ine neden olmuútur. Tüm dünyanÕn yakÕndan
takip etti÷i ve “Arap BaharÕ” olarak da adlandÕrÕlan siyasi olaylar, özellikle
aynÕ sosyo-kültürel ve otoriter siyasi yapÕlara sahip Orta Asya ülkelerine
gözleri çevirmiú ve beraberinde yeni bir tartÕúmayÕ da baúlatmÕútÕr1: Acaba
benzer geliúmelerin yaúanma ihtimali Orta Asya’da da olabilir mi? Her iki
bölgenin ortak özellikleri ya da birbirinden farklÕlÕklarÕ nelerdir? Orta Asya’da
ne zaman ve nerede benzer protesto olaylarÕ çÕkabilir? ÇalÕúmada Arap BaharÕ
ba÷lamÕnda, özellikle sosyo-ekonomik veriler ve siyasal sistemler mukayese
edilerek, bu sorulara cevap aranacaktÕr.
2. YAPISAL
BENZERLøKLER
KRøZ
VE
ÇATIùMA
FAKTÖRLERøNDE
2011 yÕlÕnda Tunus ve MÕsÕr’da baúlayan protesto dalgalarÕnÕn di÷er
Arap ülkelerini de kÕsa sürede etkisi altÕna alarak rejim de÷iúikliklerine yol
açmasÕ, uluslararasÕ iliúkiler alanÕnda pek çok bölge uzmanÕnÕ da úaúÕrtmÕútÕr.
Çünkü Arap dünyasÕ, çatÕúma bölgesi olarak tanÕmlanmasÕna ra÷men, bölgenin
otoriter rejimleri stabil ve toplumsal uyuúmazlÕklarÕ absorbe edecek yeterli
mekanizmalara sahip olarak görülmekteydi. KaldÕ ki, sosyal dengesizlikler ve
toplumsal hoúnutsuzluklar uzun yÕllardÕr biliniyor olmasÕna ra÷men, kitlesel bir
baúkaldÕrÕ hiç beklenmiyordu. Arap dünyasÕnda kitleleri soka÷a döken
eylemlerin temelinde bir yanda sosyo-ekonomik dengesizlikler yatarken, di÷er
1
Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2011). Revolutionen in Zentralasien? Der “Arabische
Frühling” als Herausforderung für die Region, Zentralasien Analysen, Nr: 43-44: 2-14; Philipp
Reichmuth. (2011).Politische Analyse zwischen Erwartung und Zentralasiatischer Wirklichkeit.
Zentralasien Analysen, Nr: 46: 2-5.
216
Journal of
Academic
Studies
Osman Nuri ÖZALP
YÕl: 14, SayÕ: 56
ùubat 2013– Nisan 2013
yanda da siyasi reform beklentilerinde derin hayal kÕrÕklÕ÷ÕnÕn yaúanmasÕ yer
almaktadÕr. Toplumsal refahÕn paylaúÕmÕndaki eúitsizlik ve sürekli siyasi
durgunluk, siyasi rejimlerin hÕzlÕ bir úekilde meúruiyetini kaybetmesine yol
açmÕú ve kitlesel protestolarÕ da kolayca tetiklemiútir.
Son yÕllarda elektronik iletiúimde internet, mobil telefon ve buna ba÷lÕ
olarak sosyal medya araçlarÕnÕn (facebook, twitter, blog, vlog vb.) Arap
dünyasÕnda hÕzla yayÕlmasÕ, toplumsal iletiúim yapÕlarÕnÕ radikal bir úekilde
de÷iútirmiútir. Uydu televizyonu ve radyo gibi geleneksel medya araçlarÕyla
birlikte yeni iletiúim imkanlarÕ enformasyon kanallarÕnÕ ço÷alttÕ÷Õ gibi,
enformasyonlarÕn aktarÕmÕnÕ da aúÕrÕ derecede hÕzlandÕrmÕútÕr. Böylece
iletiúime katÕlanlar arasÕnda geniú bir a÷ oluúurken, kamusal tartÕúmalarÕn çok
seslili÷i de artmÕútÕr. Ancak bu geliúmeler, aynÕ zamanda kitlesel eylemlerin
önceden tahmin edilemezli÷i problemini de beraberinde getirmiútir. Arap
BaharÕ, sadece toplumsal hoúnutsuzlu÷un dÕúa vurumu de÷il, aynÕ zamanda
dijital iletiúim ça÷Õnda siyaset ve toplum iliúkilerinde úeffaflÕ÷Õn beraberinde
getirdi÷i yeni bir semptomdur.
Bu ba÷lamda Ortado÷u’da meydana gelen geliúmeler, post-Sovyet
bölgelerde özellikle de Orta Asya’da yakÕndan takip edilmiútir. Çünkü bölge
cumhuriyetlerinin tamamÕnÕn Arap BaharÕ’ndaki ülkelerle hem sosyoekonomik hem de siyasal açÕdan benzerlikleri bulunmaktadÕr. Örne÷in, Orta
Asya ülkelerinde kÕsmi iktisadi geliúmeye ra÷men, gelir da÷ÕlÕmÕndaki
eúitsizlik ve toplumda bireysel yükseliú úansÕnÕn azlÕ÷Õ dikkat çekmektedir.
Birleúmiú Milletler Geliúme ProgramÕ tarafÕndan 1993’den beri yÕllÕk rapor
halinde yayÕnlanan ønsani Geliúme Endeksi (Human Development Index)
verilerine göre, sosyal eúitsizlikle ilgili geliúim göstergeleri Orta Asya
ülkelerinde de Arap BaharÕ ülkelerine benzer úekilde 0.46 ve 0.61 de÷erleri
arasÕnda seyretmektedir2
2
ønsani Geliúme Endeksi dört temel istatistiki verinin (ortalama yaúam süresi, okur yazarlÕk oranÕ,
orta ve yüksek ö÷renim oranÕ, kiúi baúÕna düúen gelir ve alÕm gücünün dolar üzerinden
hesaplanmasÕ) diyagramÕ ve genel bir de÷erlendirme ile kombinasyonundan elde edilir. 0 ile 1
arasÕnda de÷iúen bu de÷erlerde 0,8’den yukarÕsÕ yüksek geliúim seviyesini; 0,5 ile 0,8 arasÕ orta
geliúim seviyesini; 0,5’in altÕ ise, düúük geliúim seviyesini gösterir.
217
Akademik
AraútÕrmalar
Dergisi
Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli
Grafik 1: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde ønsani Geliúme Endeksi
(Human Development Index) – Sosyal Eúitsizlik 2010
Kaynak: UN Development Programme (2010). Human Development
StatisticalTables,http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Tables_reprint.
pdf. (07.5.2012).
Yine Orta Asya’da genç nüfusun yÕllÕk ortalama artÕú hÕzÕ % 1,7 iken,
genel nüfusun %30’unu 15 yaúÕn altÕndaki grup oluúturmaktadÕr. Ancak bu
gençlerin büyük ço÷unlu÷unun, toplumda yükseliú úansÕnÕn oldukça az oldu÷u
görülmektedir. Kazakistan hariç, di÷er bölge ülkelerinde gençlerin %20’si
iúsizdir. Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ ülkelerde ise bu oran %23 olup, Orta Asya
ile hemen hemen eú de÷erdedir3. Bu ba÷lamda, özellikle Tacikistan ve
KÕrgÕzistan’da fakirlik oranÕnÕn yüksekli÷i ve buna ba÷lÕ olarak da çok kötü bir
e÷itim alt yapÕsÕ dikkat çekmektedir. Yine Türkmenistan ve Özbekistan’da
üniversiteler de dahil bütün e÷itim sistemi ideolojik olarak endoktrine
edilmiútir. Di÷erlerine göre durumu göreceli olarak iyi görünen Kazakistan’da
bile e÷itim sistemi, her alanda çok büyük eksiklikler içermektedir.
3
218
Journal of
Academic
Studies
Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2012). Politischer Protest in Zentralasien. Potentiale und
Dynamiken. SWP- Studien,(4): 8.
Osman Nuri ÖZALP
YÕl: 14, SayÕ: 56
ùubat 2013– Nisan 2013
Grafik 2: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Nüfusun Ortalama YaúÕ – 2011
Kaynak: CIA (2012). The World Factbook,
http://www.cia.gov/library/publications/theworldfactbook/wfbExt/region_cas.h
tml;http://www.cia.gov/library/publications/theworldfactbook/wfbExt/region_
afr.html.(30.4.2012).
Gerek Orta Asya gerekse Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ bölgeler dikkate
alÕndÕ÷Õnda, sadece sosyo-ekonomik faktörlerin de÷il aynÕ zamanda siyasi
sistemlerin de benzerlik arz etti÷i görülmektedir4. Her iki bölgede de yolsuzluk
ve baskÕnÕn yüksek oldu÷u otoriter sistemler hüküm sürmektedir. Sovyetler
Birli÷i zamanÕndan devralÕnan otoriter hakimiyet yapÕlarÕ, bölgenin bütün
devletlerinde katÕlaúarak varlÕ÷ÕnÕ sürdürmektedir5. Sovyetler Birli÷i
zamanÕndaki muhalefet gruplarÕ, ba÷ÕmsÕzlÕktan sonra 90’lÕ yÕllarda
marjinalleútirilmiú (Kazakistan, Tacikistan) ya da baskÕ ile elimine edilmiútir
(Özbekistan, Türkmenistan). Bu durum, siyasi haklar ve temel özgürlükleri
ölçen Freedom House verileri ile de örtüúmektedir6.
4
Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2011). Revolutionen in Zentralasien, Der “Arabische
Frühling” als Herausforderung für die Region. Zentralasien Analysen, (43-44): 2-14.
5
Heinemann-Grüder Andreas ve Holger Haberstock. (2007). Sultan, Klan und Patronage.
Regimedilemmata in Zentralasien. Osteropa, (8-9): 121-138.
6
AmerikalÕ sivil toplum örgütü Freedom House (Özgürlükler Evi) her yÕl düzenledi÷i Dünya
Özgürlükler Raporu’nda ülkeleri belirledi÷i kriterlere göre sivil özgürlüklerin ve siyasal haklarÕn
geniúli÷ine göre sÕnÕflandÕrmaktadÕr. De÷erlendirmede 1 (en iyi)’den 7 (en kötü)’ye kadar olan
skala kullanÕlÕrken; 1-2,5 (60-88 puan) arasÕ ülkeler "hür", 3-5,5 (31-59 puan) arasÕ "yarÕ hür" ve
5,5-7 (0-30 puan) arasÕ ise "hür olmayan" olarak sÕnÕflandÕrÕlmaktadÕr.
219
Akademik
AraútÕrmalar
Dergisi
Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli
Tablo 1: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Siyasi Haklar ve Sivil Özgürlükler
2000
2005
2010
2011
SH/SÖ
SH/BÖ
SH/SÖ
SH/SÖ - Statü
6/5
6/5
6/5 - Hür de÷il
Azerbaycan
6/5
6/5
6/5
6/5 - Hür de÷il
Kazakistan
6/5
6/5
6/5
5/5 - YarÕ Hür
KÕrgÕzistan
6/5
7/6
7/6
7/7 - Hür de÷il
Özbekistan
7/7
4/4
6/5
6/5 - Hür de÷il
Tacikistan
6/5
7/7
7/7
7/7 - Hür de÷il
Türkmenistan
7/7
6/5
6/5
6/5 - Hür de÷il
MÕsÕr
6/5
6/5
6/5
7/5 - Hür de÷il
Tunus
7/5
7/7
7/7
7/7 - Hür de÷il
Libya
7/7
7/7
7/7
7/6 - Hür de÷il
Suriye
7/6
5/6
5/5
6/5 - Hür de÷il
Yemen
6/5
Kaynak: Freedom House (2011). Freedom in the World: Country Ratings and
Status.
1973-2011,http://www.freedomhouse.org/images/File/nit/2011/NIT2011-Tables.pdf. (30.4.2012).
Freedom House’a göre çok daha kapsamlÕ bir demokrasi ölçüm metodu
içeren ve 2003’den beri Bertelsmann VakfÕ (Bertelsmann Stiftung) tarafÕndan
her iki yÕlda bir yenilenen Bertelsmann Transformation Index (BTI) verilerine
göre de, her iki bölge ülkelerinin otoriter yönetim sistemlerine sahip
olduklarÕnÕ gözlemlemekteyiz7. Siyasi ve ekonomik transformasyon
sürecindeki 128 devletin incelendi÷i BTI 2012’de, gerek Ortado÷u gerekse
Orta Asya ülkeleri di÷er bölgelerle karúÕlaútÕrÕldÕ÷Õnda, bu ülkelerin
demokratikleúme açÕsÕndan en kötü verilere sahip oldu÷u görülmektedir. BTI
2012’ye göre, Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan siyasi ve ekonomik
geliúim açÕsÕndan bölgesel skalanÕn en gerisindedir. Orta Asya ülkelerinde
demokrasinin geliúimi farklÕ biçimlerde KÕrgÕzistan hariç geri gitmiútir.
Bölgenin otokratik devletlerinde BTI 2010’a göre olumlu bir geliúme
gözlemlenmemektedir.
Ortado÷u’da ise BTI 2012’ye gore, bölge ülkeleri daha once oldu÷u
gibi otokratik rejimler olarak sÕnÕflandÕrÕlmaktadÕr. Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ
7
2003’den beri iki yÕlda bir Bertelsmann VakfÕ tarafÕndan düzenlenen endekste 1’den (en kötü)
10’a (en iyi) kadar olan skala kullanÕlmaktadÕr. Oldukça ayrÕntÕlÕ bir ölçüm tekni÷ine sahip olan
BTI’nin de÷erlendirme kriterleri ve metodu hakkÕnda bkz. Bertelsmann Stiftung (Ed.) (2012):
Transformation Index BTI 2012. Politische Gestaltung im internationalen Vergleich ,
Gütersloch: Bertelsmann Stiftung, s.131-139.
220
Journal of
Academic
Studies
Osman Nuri ÖZALP
YÕl: 14, SayÕ: 56
ùubat 2013– Nisan 2013
ülkelerden sadece Tunus ve MÕsÕr’da ifade ve toplantÕ/gösteri özgürlü÷ü
alanÕnda olumlu geliúmeler olmuú; ancak otoriter rejimlerin dönüúümü
konusunda bölgenin genelinde herhangi bir iyimserlik görünmemektedir
Tablo 2: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Demokrasi Geliúimi, BTI 2012
Demokrasile
r
(10 – 8)
ArÕzalÕ
Demokrasile
r
(<8-6)
AúÕrÕ ArÕzalÕ
Demokrasile
r
(<6)
IlÕmlÕ
Otokrasile
r
(>4)
Otokrasile
r
KÕrgÕzistan Ĺ
Kazakistan
MÕsÕr
Tacikistan
Özbekistan
(<4)
Türkmenistan
Tunus
Suriye
Libya
YemenĻ
Kaynak: BTI 2012: S. 11, 90
Görüldü÷ü gibi BTI 2012’ye ait veriler, siyasi haklar ve sivil özgürlükleri
ölçen Freedom House Endeksi verileri ile de örtüúmektedir. Her iki endekse ait
veriler, bölgenin otoriter sistemlerle yönetildi÷ini açÕk bir úekilde
göstermektedir. Özellikle Orta Asya ülkeleri, post-Sovyet dönemde siyasal hak
ve özgürlüklerin en fazla kÕsÕtlandÕ÷Õ bölge olarak karúÕmÕza çÕkarken, bu
ülkelerdeki otokratik rejimlerin giderek daha da katÕlaútÕ÷Õ gözlemlenmektedir.
Bu ba÷lamda, tarihsel süreç içinde demokratik deneyimi bulunmayan genç
Orta Asya ülkelerinin sahip olduklarÕ siyasi-sosyal-kültürel özellikleri, harici
demokratikleúme çabalarÕnÕ da baúarÕsÕz kÕlmaktadÕr8.
Yine UluslararasÕ ùeffaflÕk Örgütü’nün (Transparency International)
her yÕl hazÕrladÕ÷Õ Yolsuzluk Endeksi’nde, Orta Asya ülkelerinin tamamÕ
yÕllardÕr sÕralamada en kötü üçte birin içinde yer almaktadÕr9. Bu durum, Orta
Asya ülkelerinin Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ Tunus ve MÕsÕr’dan bile daha kötü
nota sahip olduklarÕnÕ göstermektedir.
8
Vera Axyonova. (2011). European Democracy Promotion in Difficult Enviroments: The Case of
Central Asia, Schoettli. Democracy, Governance and Citizenship: A Comparative Perspective of
Conceptual Flow, Heidelberger Papers in South Asian and Comparative Politics. Working Paper,
South Asia Institute Department of Political Science, (59): 147-149.
9
Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2012). Politischer Protest in Zentralasien. s.8.
221
Akademik
AraútÕrmalar
Dergisi
Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli
Grafik 3: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Yolsuzluk AlgÕ
Endeksi10 (Corruption Perceptions Index), 2011
Kaynak:Transparency International (2011). Corruption
http://cpi.transparency.org/cpi2011/results/.(07.5.2012)
Perceptions
Index
2011,
Tüm bunlarÕn yanÕnda Orta Asya ülkeleri ile Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ
ülkeler arasÕndaki en önemli benzerliklerden biri de, elektronik medyanÕn
yaygÕnlaúmasÕnÕn iletiúim davranÕúlarÕnÕn de÷iúimi üzerine olan etkisidir.
Mobil telefon, internet ve sosyal paylaúÕm platformlarÕ olan Facebook,
Twitter’in popülarite kazanmasÕ ve 2005 yÕlÕndan bu yana internet
kullanÕmÕnÕn kullanÕmÕnda devam eden hÕzlÕ artÕú, Arap BaharÕ ülkeleri ile
hemen hemen aynÕ seviyede seyretmektedir.
10
UluslararasÕ ùeffaflÕk Örgütü tarafÕndan her yÕl yayÕnlanan yolsuzluk listesinde ülkeler, o
ülkedeki kamu yöneticilerine iliúkin yolsuzluk düzeyi algÕlarÕnÕ ölçerek de÷erlendirmektedir.
Örgüt, araútÕrmaya katÕlan ülkeleri 0’dan (her zaman rüúvet teklif edildi÷i) 10’a (hiçbir zaman
rüúvet teklif edilmedi÷i) kadar bir skala üzerinden de÷erlendirmektedir.
222
Journal of
Academic
Studies
Osman Nuri ÖZALP
YÕl: 14, SayÕ: 56
ùubat 2013– Nisan 2013
Grafik 4: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Nüfusa Göre ønternet
KullanÕm OranÕ, 2011
Kaynak:Internet World Stats (2011). Internet Users in the Middle East,
http://www.internetworldstats.com/stats5.htm; Internet Users in Africa,
http://www.internetworldstats.com/stats1.htm;Internet Users in Asia,
http://www.internetworldstats.com/stats3.htm. (07.05.2012).
Bütün bu geliúmelerin kitlesel mobilizasyonda ne anlama geldi÷i, son
olarak 2010 yÕlÕ Nisan ayÕnda KÕrgÕz BaharÕ’nda devlet baúkanÕ Kurmanbek
BakÕyev’in devrilmesinde görülmüútür11. Mobil cep telefonu ile görüntülenen
kayÕtlar kÕsa sürede sosyal medyada, video platformlarÕnda, online olarak yer
almÕú, daha sonra da televizyon röportajlarÕnda yayÕnlanmÕútÕr. Bu ba÷lamda,
KÕrgÕzistan’da iktidarÕn devrilmesi Orta Asya’da alanÕnda canlÕ takip edilen ilk
olay olmuútur.
Türkmenistan hariç di÷er bölge ülkelerinde internetin hÕzla yayÕldÕ÷Õ
gözlemlenmektedir. Kazakistan ve KÕrgÕzistan’da genel nüfusun %40 oranÕnda
internete ulaúÕmÕ göz önüne alÕndÕ÷Õnda, bunun %30’unun Kuzey Afrika
bölgesinin üzerinde oldu÷u görülmektedir. Mobil telefon kullanÕmÕnÕn
yaygÕnlaúmasÕnda da durum hemen hemen aynÕdÕr. Her iki bölgede de, son beú
yÕl içinde mobil telefon aboneli÷inde yüzde yüzleri aúan bir artÕú oranÕ söz
konusudur.
11
AyrÕntÕlÕ bilgi için bkz., Azamat Temirkulov. (2010). Kyrgyz “revolutions” in 2005 and 2010:
Comparative Analysis of Mass Mobilization. The Journal of Nationalism and Ethnicity, Vol. 38,
Issue 5: 589-600.
223
Akademik
AraútÕrmalar
Dergisi
Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli
Grafik 5: Orta Asya ve Arap BaharÕ Ülkelerinde Mobil Telefon Abone
SayÕsÕ ve Bunun Her 100 Kiúiye OranÕ, 2010
Kaynak: International Telecommunication Union (2010). Mobile Cellular Subscriptions,
http://www.itu.int/ITUD/ict/statistics/material/excel/MobileCellularSubscriptions00-10.xls.
(07.5.2012)
3. ÜLKELERE GÖRE KRøZ VE PROTESTO POTANSøYELø
YukarÕdaki endekslere ait veriler, ba÷ÕmsÕzlÕ÷ÕnÕ yeni kazanmÕú Orta
Asya ülkelerinin “stateness” (devletsellik) alanÕnda zayÕf olduklarÕnÕ
göstermektedir12. Bölge ülkeleri otoriter yönetim formlarÕna sahip
olduklarÕndan, günümüzde göreceli olarak istikrarlÕ gözükseler de, uzun
vadede devlet fonksiyonlarÕnÕ yerine getirmede baúarÕsÕzlÕk ve çatÕúma riski
taúÕmaktadÕr. Nitekim 1995’den beri her yÕl düzenlenen ve istikrarsÕzlÕ÷a en
açÕk ülkeler olarak tanÕmlanabilecek BaúarÕsÕz Devletler Endeksi’nin (Failed
State Index) 2011 yÕlÕ verilerine göre, KÕrgÕzistan 91,8’lik derecesi ile “alarm”
veren ülkeler kategorisinde; Tacikistan, Türkmenisten, Kazakistan ise, bir alt
kategori olan “uyarÕ” konumunda yer almaktadÕr. Bu veriler de Orta Asya
ülkelerinin istikrarsÕzlÕ÷a açÕk, baúarÕsÕz devletler arasÕnda olduklarÕnÕ
göstermektedir.
12
AyrÕca bkz. Jörn Grävingholt. (2007).Statehood and Governance: Challenges in Central Asia
and the Southern Caucasus., German Development Institute. Briefing Paper, s. 1-4.
224
Journal of
Academic
Studies
Osman Nuri ÖZALP
YÕl: 14, SayÕ: 56
ùubat 2013– Nisan 2013
Grafik 6: BaúarÕsÕz Devletler Endeksi13 (Failed State Index) - Orta Asya
ve Arap BaharÕ Ülkelerinin Genel Not ve SÕralamasÕ, 2011
Grafik6- Kaynak: Fund for Peace (2011). The Failed States Index 2011, S.6–7,
http://www.fundforpeace.org/global/library/cr-11-14-fs-failedstatesindex2011-1106p.pdf;
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_Failed_States_Index#Warning. (07.5.2012).
ZayÕf devletsellik ba÷lamÕnda, bölge ülkelerinde meúruiyet sorunu
vardÕr ve vatandaúlarÕn hukuki güvencelerinin eksikli÷i, bu sorunu kronik hale
getirmektedir. Ba÷ÕmsÕzlÕktan bu yana süregelen ekonomik istikrarsÕzlÕk,
iúsizlÕk, düúük maaú, kötü iú úartlarÕ ciddi bir úekilde yoksullu÷a ve göçe yol
açmaktadÕr. Bu da, Orta Asya ve komúu ülkelerde (göç, mülteci akÕnÕ, iç
úiddet, sosyal huzursuzluk ve karÕúÕklÕklar, kitlesel protestolar vb.) bölgesel
güvenlik riskini arttÕrmaktadÕr. Otoriter rejimlerle yönetilen Orta Asya
ülkelerinde aúÕrÕ baskÕ metotlarÕ, isyan ve hükümet darbesi riskini
ço÷altmaktadÕr14. Genel olarak, ülkeden ülkeye az çok farklÕlÕk gösterse de,
Orta Asya’daki çatÕúma ve kriz alanlarÕnÕ Tablo 3’deki gibi özetleyebiliriz.
13
1995 yÕlÕndan beri düúünce kuruluúu Fund for Peace (BarÕú Fonu) ve Foreign Policy dergisi
tarafÕndan ortaklaúa hazÕrlanan indeks, ülkeleri çöküú rizikosuna göre Alert (alarm), Warning
(tehlike), Moderate (moderat) ve Sustainable (sürdürülebilir) olarak sÕnÕflandÕrmaktadÕr.
Demografik baskÕ, mültecilik e÷ilimi, göç, istikrarsÕz ve dengesiz kalkÕnma, bozuk ekonomi,
devletin meúruiyetini kaybetmesi, kamu hizmetleri, insan haklarÕ, güvenlik araçlarÕ vb. gibi toplam
12 sosyo-ekonomik ve siyasi kritere göre hazÕrlanana indeks, devletsellik açÕsÕndan zayÕf olan
ülkeleri incelemektedir.
14
2010 Nisan ayÕnda KÕrgÕzistan halkÕ ayaklanarak 59 yaúÕndaki Roza Otunbeyeva liderli÷indeki
KÕrgÕz muhalefeti yönetime el koymuútur. YaklaúÕk 100 kiúinin ölümüyle sonuçlanan olaylardan
sonra, CumhurbaúkanÕ Kurman BakÕyev ülkeyi terk etmek zorunda kalmÕútÕr.
225
Akademik
AraútÕrmalar
Dergisi
Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli
Tablo 3: Orta Asya’da Problem AlanlarÕna Göre ÇatÕúma ve Kriz Potansiyeli
YapÕsal ÇatÕúma Sebepleri
ÇatÕúma KonularÕ Üzerine
Konstruktif ÇalÕúma Kabiliyeti
ÇatÕúma ArtÕrÕcÕ Güvenlik
RizikolarÕ
• Ciddi ekonomik ve sosyal
güvensizlik
• Devlet kurumlarÕnÕn meúruiyet
eksikli÷i ve yolsuzluk sorunu
• Devlete ait güvenlik güçlerinin
güvensizlik kayna÷Õ olma
• YaygÕn yoksulluk
• Hukuk sistemine halk arasÕnda
çok az güven
• Tacikistan’daki iç savaú
nedeniyle, burada ve çevre
bölgelerde pek çok silahÕn
dolaúÕmda olmasÕ
• Gelir farklÕlÕ÷ÕnÕn artmasÕ
• Sivil toplum aktivitelerinin çok
zayÕf olmasÕ ve birbirlerini
engellemeleri
• Organize suçlarÕn (Uyuúturucu,
silah ticareti) devlet otoritesini
zayÕflatmasÕ ve kaçak ekonomi
alanlarÕnÕ geniúletmesi
• Ülkeler içindeki bölgelerde
büyük farklÕlÕk
• Devletin muhalefete úiddet
uygulamasÕ ve hoúgörüsüzlü÷ünün
karúÕ úiddet do÷urmasÕ
• Bir ülkedeki krizlerin komúu
ülkelere çabucak yayÕlabilmesi
• Sosyal altyapÕnÕn (Sa÷lÕk,
e÷itim vb) bozulmasÕ
• Meúru problemli alanlarÕn devlet
tarafÕndan inkarÕnÕn çatÕúmaya
neden olmasÕ
• Hammadde ihracatÕna ba÷ÕmlÕ
olan ülke ekonomilerinin
öngörülemeyen sosyo
ekonomik gerilimlere sebebiyet
verme ihtimalinin yüksek olmasÕ
• Genç nüfusun büyük bir
kÕsmÕnda iúsizlik
• Halk arasÕnda BatÕ yardÕmlarÕnÕn
rejimlere yönelik algÕlanmasÕnÕn
(Büyük yatÕrÕmlar, askeri
yardÕmlar vb) BatÕ’nÕn ihtilaflÕ
alanlarda arabulucu rolünü
azaltmasÕ
• KÕrgÕzistan ve Tacikistan’Õn dÕú
borç yükünün halka ekstra
yansÕmasÕ
• Nüfus artÕúÕ ve çevre
tahribatÕ nedeniyle tarÕma
verimli alanlarÕn azalmasÕ
• Yoksulluk ve çevre
sorunlarÕnÕn hastalÕklarÕ
ço÷altmasÕ
Ülke sÕnÕrlarÕnÕn geliúmekte
olan sosyo kültürel ve
ekonomik alanlarÕ bölmesi
• Tabii kaynaklarÕn ülkeler
arasÕnda eúitsiz da÷ÕlÕmÕ
Kaynak: Grävingholt, Jörn. (2004). Krisenpotentiale und Krisenprävention in Zentralasien. Ansatzpunkte
für die deutsche Entwicklungszusammenarbeit, (Berichte und Gutachten. Deutsches Institut für
Entwicklungspolitik,) Bonn: DIE, (6): 46.
228
226
Journal of
Academic
Studies
Osman Nuri ÖZALP
YÕl: 14, SayÕ: 56
ùubat 2013– Nisan 2013
Kuúkusuz, kÕsaca dile getirilen Orta Asya ülkelerindeki kriz ve çatÕúma
dinamikleri ile Arap BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ ülkeler arasÕnda büyük paralellikler
olmasÕna ra÷men, farklÕlÕklar da mevcuttur. Bu ba÷lamda, Orta Asya’da
öngörülebilir bir zaman diliminde Arap bölgesinde oldu÷u gibi toplumsal
köklü dönüúümlerin olup olmayaca÷Õ hakkÕnda bir tahminde bulunabilmek
için, Orta Asya’daki her bir ülkenin tek tek analiz edilerek, siyasi protestolarÕ
kolaylaútÕran ya da zorlaútÕran faktörlerin belirlenmesi gerekmektedir.
Sosyo-ekonomik, demografik ve siyasal alanlardaki karúÕlaútÕrmalÕ bir
mukayese yapÕldÕ÷Õnda, bu ülkelerdeki çatÕúma durumu ve riskinin farklÕlÕk
gösterdi÷i görülmektedir. Buna ba÷lÕ olarak, siyasi protestolarÕn oluúum ve
geliúim úartlarÕ da farklÕ dinamik ve formlar içermektedir. Özellikle
KÕrgÕzistan’da çÕkan halk isyanlarÕnda úiddet kullanÕlarak, Devlet BaúkanÕ
Akayev’in (2005) ve BakÕyev’in (2010) görevden uzaklaútÕrÕlmasÕyla, protesto
eylemleri yeni bir siyasi norm haline dönüúmüútür 15. Bu yüzden
KÕrgÕzistan’da protesto potansiyelinin yüksek oldu÷unu söyleyebiliriz.
Tacikistan’da kitlesel eylem ihtimali az olmasÕna ra÷men, bölgesel
alanda sÕnÕrlÕ olan rejim ve karúÕtlarÕ arasÕndaki anlaúmazlÕklarÕn kolayca úiddet
sarmalÕna dönüúmesi mümkündür. Bölgenin en önemli ülkelerinden olan
Özbekistan ise, rejim kamuoyundaki hoúnutsuzlu÷u siyasi kontrol araçlarÕ ile
denetim altÕnda tutmaya çalÕúmaktadÕr. Özbek rejiminin toplumsal olaylarda
úiddet kullanmaya olan e÷ilimi, çok hÕzlÕ bir úekilde halk tarafÕndan karúÕ
úiddet ile karúÕlÕk görebilir.
Türkmenistan’da protesto eylemleri için hareket alanÕnÕn oldukça zayÕf
oldu÷u görülmektedir. Bunda da asÕl sebep, rejimin siyasi baskÕsÕnÕn etkinli÷i
de÷il, halkÕn ba÷ÕmsÕz haber kaynaklarÕna ulaúÕm imkanlarÕnÕn oldukça kÕsÕtlÕ
olmasÕ rol oynamaktadÕr. Özellikle iletiúim a÷Õ kurma ve koordine etme için
teknik araçlarÕn eksikli÷i söz konusudur. Bu sebepler, rejime karúÕ toplumsal
bir protesto eylemini oldukça zorlaútÕrmaktadÕr16.
Kazakistan’da yeni medya araçlarÕnÕn geniú bir úekilde yayÕldÕ÷ÕnÕ,
ekonomik geliúme nedeniyle protesto eylemlerine yönelimin zayÕf oldu÷unu
görmekteyiz. Ancak, protesto potansiyelinin toplumun kenarÕnda yaúayan
gruplar arasÕndaki aúÕrÕ ekonomik dengesizlikten kaynaklanma ihtimali
mevcuttur. Nitekim, 2011 yÕlÕnda BatÕ Kazakistan’da petrol iúçileri arasÕnda
çÕkan hoúnutsuzluk, kÕsa bir süre içinde kamuoyuna yansÕyabilece÷i ve siyasi
15
16
Schmitz ve Wolters. (2011), a.g.m. s.2
Schmitz ve Wolters. (2012), a.g.m. s.22.
227
Akademik
AraútÕrmalar
Dergisi
Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli
taleplere bürünerek ülkenin di÷er bölgelerine yayÕlabilece÷i ihtimalini
göstermiútir17.
Bölgede lingua franca olan Rusça, özellikle gençlerin olasÕ protesto
eylemlerinde Rus tecrübesinden de yararlanma imkanÕ sa÷lamaktadÕr. En son
2011 AralÕk ayÕnda, Rusya’da parlamento seçimleriyle ilgili manipülasyonlarÕ
protesto etmek için ülkenin her yerinde çÕkan protesto hareketleri, uzun vadede
Orta Asya ülkelerinde de bu tür eylemlerin ortaya çÕkmasÕna neden olabilir. Bu
ba÷lamda, bölge devletlerinin hepsi Rusya ile iúbirli÷i içnde baskÕcÕ yasalar,
filtre teknolojileri, manipülasyonlar, teknik kotalar vb. yeni kontrol
mekanizmalarÕ üzerine çalÕúmaktadÕr18. Öyle ki, A÷ustos 2011’de
Kazakistan’Õn baúkenti Astana’da, Rusya’nÕn öncülü÷ünde toplanan Kolektif
Güvenlik AnlaúmasÕ Örgütü’nün gündeminde Arap BaharÕ’nÕn Post-Sovyet
bölgelerde nasÕl önlenebilece÷i görüúülmüútür. Özellikle internet ve sosyal
medyanÕn kontrolü ve manipülasyonu üzerine yo÷unlaúÕlmÕútÕr. Ancak tüm bu
önlemlerin, sürekli olarak Orta Asya ülkelerinde yeni bir kamuoyunun
oluúmasÕna engel olamayaca÷Õ ileri sürülebilir.
4. SONUÇ
Küreselleúme ile birlikte siyasi anlamda uyanmÕú “genç nüfus
úiúkinli÷i” ve “iletiúim teknolojilerindeki devrimler” Ortado÷u’da Arap
BaharÕ’nda görüldü÷ü gibi sorumsuz ve bozuk ulusal yönetimlere karúÕ isyanÕn
itici gücü olurken, bu iki olgu aynÕ zamanda 21. yy jeopoliti÷inin de önemli bir
gerçe÷i haline gelmiútir.19 ÇalÕúmada incelenen Orta Asya ülkelerinin, Arap
BaharÕ’nÕn yaúandÕ÷Õ ülkelerle hem sosyo-ekonomik hem de siyasal açÕdan
benzerlikleri bulunmaktadÕr. Ortado÷u’daki köklü de÷iúimler, otoriter
rejimlerin kriz içinde ve ne kadar istikrarsÕz oldu÷unu göstermiútir. Analiz,
Orta Asya’da da benzer yapÕda bir sistem ve meúruiyet krizi oldu÷unu
göstermektedir. Toplumda gelece÷e yönelik perspektifsizlik ve beraberinde
gittikçe artan iletiúim imkanlarÕnÕn artmasÕ, Orta Asya’da toplumsal aktörlerin
siyasi eylem çerçevesini de÷iútirmektedir. Gelecekte Orta Asya’da olasÕ Arap
BaharÕ benzeri protestolarÕn boyut ve dinami÷i, büyük ölçüde uygun
enformasyon ve mobilize kanallarÕnÕn hangi derecede kullanÕlaca÷Õna ba÷lÕdÕr.
Bu konuda önceden bir tahmin yapmak oldukça zor olmakla beraber, Arap
BaharÕ’nda oldu÷u gibi periferide cereyan eden marjinal olaylarÕn da kÕsa bir
sürede kendili÷inden bütün bir ülkede protesto eylemlerine dönüútü÷ü göz
17
Schmitz ve Wolters. (2012), a.g.m., s. 24.
Stephan Blank. (2011). Russia and Central Asia Fight The Arab Revolution. Central AsiaCaucasus Analyst, 37:8: 6-8.
19
Zbigniew Brzezinski. (2012). Stratejik Vizyon. Amerika ve Küresel Güç BuhranÕ. Timaú
YayÕnlarÕ, østanbul, s.42.
18
228
Journal of
Academic
Studies
Osman Nuri ÖZALP
YÕl: 14, SayÕ: 56
ùubat 2013– Nisan 2013
önünde bulunduruldu÷unda, aynÕ sosyo-ekonomik-siyasal yapÕlara sahip Orta
Asya ülkelerinde de protesto eylemlerinin ortaya çÕkma ihtimalinin göz ardÕ
edilmemesi gerekir. Yine karakteristik olarak, Orta Asya ülkelerinde oluúacak
protestolarÕn kÕsa sürede úiddete dönüúme ihtimalinin yüksek oldu÷u
söylenebilir. Çünkü bölgedeki otoriter rejimlerin protesto ya da sosyal
hoúnutsuzluklarÕ müzakere yolu ile çözme kültürü bulunmamaktadÕr.
Sonuç olarak, yeni medya araçlarÕnÕn hÕzla artmasÕ Orta Asya
ülkelerinde kamuoyuna Arap BaharÕ’nda oldu÷u gibi bir model sunmaktadÕr.
KAYNAKLAR
Axyonova, V. (2011). European Democracy Promotion in Difficult Enviroments: The Case of
Central Asia, Schoettli, Jivanta (Ed.): Democracy, Governeance and Citizenship: A Comparative
Perspective of Conceptual Flow. A special issue. Heidelberger Papers in South Asian and
Comparative Politics. Working Paper No. 59, South Asia Institute Department of Political Science,
(136-154)
Bertelsmann, S.(2012). Transformation Index BTI 2012. Political Management in International
Comparison. Gütersloch: Verlag Bertelsmann Stiftung.
Blank, S. (2011). Russia and Central Asia Fight The Arab Revolution. Central Asia-Caucasus
Analyst, 37:8, 6-8.
Brzezinski, Z. (2012). Stratejik Vizyon. Amerika ve Küresel Güç BuhranÕ. østanbul: Timaú
YayÕnlarÕ.
Grävingholt, J. (2007). Statehood and Governance: Challenges in Central Asia and the Southern
Caucasus. German Development Institute Briefing Paper, (2), 1-4.
Grävingholt, J. (2004). Krisenpotentiale und Krisenprävention in Zentralasien Ansatzpunkte für die
deutsche Entwicklungszusammenarbeit. Berichte und Gutachten. Deutsches Institut für
Entwicklungspolitik, Bonn: DIE, 2004. (6): 1-95
Heinemann-Grüder, A. ve Haberstock, H. (2007). Sultan, Klan und Patronage. Regimedilemmata
in Zentralasien. Osteropa, (8-9), 121-138.
Reichmuth, P. (2011). Politische Analyse zwischen Erwartung und Zentralasiatischer. Wirklichkeit.
Zentralasien Analysen, (46), 2-5.
Schmitz, A. ve Wolters, A. (2012). Politischer Protest in Zentralasien. Potentiale und Dynamiken.
SWP-Studien, (4), 1-30.
Schmitz, A. ve Wolters, A. (2011). Revolutionen in Zentralasien? Der “Arabische Frühling” als
Herausforderung für die Region. Zentralasien Analysen, (43-44), 2-14.
Temirkulov, A. (2010). Kyrgyz “revolutions” in 2005 and 2010: Comparative Analysis of Mass
Mobilization. Nationalities Papers: The Journal of Nationalism and Ethnicity, Vol. 38, Issue 5, 589-600.
Elektronik Kaynaklar
CIA
(2012).
The
World
Factbook.
<http://www.cia.gov/library/publications/theworldfactbook/wfbExt/region_afr.html> (2012, 30 Nisan)
Freedom House (2011). Freedom in the World: Country Ratings and Status. 1973-2011.
<http://www.freedomhouse.org/images/File/nit/2011/NIT-2011-Tables.pdf> (2012, 30 Nisan)
229
Akademik
AraútÕrmalar
Dergisi
Arap BaharÕ Ba÷lamÕnda Orta Asya’da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli
Fund
for
Peace
(2011).
The
Failed
States
Index
2011.
<http://www.fundforpeace.org/global/library/cr-11-14-fs-failedstatesindex2011-1106p.pdf> (2012,
30 Nisan).
International Telecommunication Union (2010).
Mobile Cellular Subscriptions.
<http://www.itu.int/ITU-D/ict/statistics/materia/excel/MobileCellularSubscriptions00-10.xls>
(2012, MayÕs 7).
Internet World Stats (2011). Internet Users in Africa,
<http://www.internetworldstats.com/stats1.htm> (2012, MayÕs 7).
Internet World Stats (2011). Internet Users in Asia.
< http://www.internetworldstats.com/stats3.htm> (2012, MayÕs 7).
Internet World Stats (2011). Internet Users in the Middle East.
< http://www.internetworldstats.com/stats5.htm> (2012, MayÕs 7).
Transparency
International
(2011).
Corruption
Perceptions
Index
2011.
<http://cpi.transparency.org/cpi2011/results/> (2012, MayÕs 7).
UN Development Programme (2010). Human Development Statistical Tables.
<http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Tables_reprint.pdf> (2012, MayÕs 7).
230
Journal of
Academic
Studies