MOTORLAR_DERS NOTU_Ders1_Ders_2

İÇTEN YANMALI MOTORLAR
Yrd. Doç. Dr. Selahattin ÇELİK
Niğde Üniversitesi
Makine Mühendisliği Bölümü
İÇİNDEKİLER
1
MOTORUN TANIMI .......................................................................................................................... 2
2
MOTOR ÇEŞİTLERİ............................................................................................................................ 3
2.1
Zamanlarına Göre: ................................................................................................................... 3
2.1.1
Dört zamanlı motorlar ..................................................................................................... 3
2.1.2
İki zamanlı motorlar......................................................................................................... 5
2.2
Kullanılan Yakıtlara Göre: ........................................................................................................ 6
2.3
Yakıtın Yanma Yerine Göre: ..................................................................................................... 6
2.4
Yapım Özelliklerine Göre: ........................................................................................................ 6
2.5
Silindir Sayılarına Göre: ........................................................................................................... 8
2.6
Soğutma Sistemlerine Göre: .................................................................................................... 8
3
MOTORUN PARÇALARI .................................................................................................................... 8
4
İKİ ZAMANLI MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ ...................................................................... 10
5
DÖRT ZAMANLI MOTORLARIN ÇALIŞMA SIRALAMASI .................................................................. 10
6
DÖRT ZAMANLI BENZİNLİ MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ.................................................. 10
7
DÖRT ZAMANLI DİZEL MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ........................................................ 10
8
ATEŞLEME SİSTEMİ ........................................................................................................................ 10
9
YAKIT SİSTEMİ ................................................................................................................................ 12
9.1
Benzinli motorlarda yakıt sistemi .......................................................................................... 12
9.1.1
KARBÜRATÖRLÜ SİSTEMLER.......................................................................................... 12
9.1.2
ENJEKSİYONLU SİSTEMLER ............................................................................................ 13
9.1.3
ENJEKSİYON SİSTEMLERİNİN, KARBÜRATÖRLÜ SİSTEMLERE GÖRE ÜSTÜNLÜKLERİ..... 14
9.1.4
ENJEKSİYON SİSTEMİNİN GENEL OLARAK GÖREVLERİ .................................................. 14
9.2
Dizel Motorlarda Yakıt Sitemi ................................................................................................ 14
10
YAĞLAMA SİSTEMİ..................................................................................................................... 15
11
SOĞUTMA SİSTEM ..................................................................................................................... 16
12
ŞARJ SİSTEMİ ............................................................................................................................. 18
13
MARŞ SİSTEMİ ........................................................................................................................... 19
14
EGZOZ SİSTEMİ .......................................................................................................................... 19
15
ELEKTRİK VE AYDINLATMA SİSTEMİ .......................................................................................... 20
16
GÜÇ AKTARMA ORGANLARI ...................................................................................................... 20
17
FREN SİSTEMİ............................................................................................................................. 22
18
SÜSPANSİYON SİSTEMİ .............................................................................................................. 24
19
YENİ ARACA İLK BAKIM .............................................................................................................. 24
20
GÖSTERGELER SİSTEMİ .............................................................................................................. 24
1
1 MOTORUN TANIMI
Yakıttan elde ettiği ısı enerjisini mekanik enerjiye çeviren makinelere motor denir. İlk Dört
zamanlı (benzinli) motor 1870 yılında Alman mucit Nikolaus August Otto tarafından
bulunmuştur. Benzinle çalışan motorlara otto motor ya da otto çevrimi adı verilmiştir.
Şekil 1. İlk dört zamanlı otto motoru
Şekil 2. Otto motorunun mucidi "Nikolaus August Otto"
İlk dizel motor 1892'de Alman Mühendis Rudolf Diesel tarafından bulunmuş ve daha sonra
23 Şubat 1893'te patenti alınmış bu süreç diesel çevrimi olarak bilinir. Motorun mucidi, geniş
kömür yataklarına sahip olan Almanya'nın petrole bağımlılığını azaltmak için kömürle çalışan
bir motor yapmayı hedeflemiştir. Ancak kömür tozunun yanmasından dolayı ortaya çıkan kül
büyük sorunlar doğurmuş, daha sonraları ise motorda farklı yakıtların kullanılması
tasarlanmıştır. Nitekim Rudolf Diesel, motorun sunumunu 1900’deki Dünya Fuarı'nda, yakıt
olarak yer fıstığı yağı (Biodizel) kullanarak yapmıştır.
2
Şekil 3. Tek silindirli sabit dizel motoru, 1906 yapımı
2 MOTOR ÇEŞİTLERİ
2.1 ZAMANLARINA GÖRE:
2.1.1
Dört zamanlı motorlar
Silindir içerisinde bulunan pistonun, iki ölü nokta arasında yaptığı bir harekete zaman denir.
Dört zamanlı motorlarda bir zaman; krank milinin dönüş açısı olarak 180°dir. Buna göre dört
zaman 720° de tamamlanır. Bu sürenin tamamına da bir çevrim denir. Çevrim; bir işin
oluşması için geçen süreçtir. Motordan, bir çevrimde bir iş alabilmek için; silindir içine hava
ve yakıtı uygun oranda alarak, bunun uygun koşullarda yakılmasını sağlamak gerekir. Asıl
hedef, açığa çıkan ısı enerjisini, en az kayıplarla mekanik enerjiye dönüştürmektir. Bu işlem
hacimsel (Volümetrik) verimi arttırmak ve her koşulda optimum doldurma ve boşaltmayı
gerçekleştirmek için yapılır. Bunun sonucunda, zamanların teorideki 180° lik süreleri değişir.
Dört zamanlı motorda bir çevrimin oluşumu;
1-Emme zamanı (180°)
2-Sıkıştırma zamanı (180°)
3-İş zamanı (Ateşleme ve genleşme) (180°)
4-Egzoz zamanı (180°)
Teorik olarak bir zaman krank açısı cinsinden 180° dir. Ancak, en az yakıt ile en büyük işin
alınabilmesi için, bazı zamanların toplam açılarında değişiklikler yapmak zorunluluğu vardır.
3
1- Emme Zamanı: Teorik olarak pistonun,silindir içerisinde Ü.Ö.N.`den A.Ö.N.`ye hareketi
ile emme supabı açılır. Silindirdeki hacim büyümesi, içerideki basıncın düşmesine neden olur.
Silindir, emme supabı ve emme manifoldu ile atmosfere açık olduğundan, iki basınç farkı
havanın silindire doğru hareketlenmesine yol açar.
Motorun yakıt sistemine göre;
a ) Karbüratörlü sistemlerde silindire doğru giden havanın içerisine, ventüri boğazından
geçerken belirli oranda yakıt karıştırılır. (14,7 / 1 oranında)
b) Püskürtmeli sistemlerde ise, giren hava ağırlığına göre yakıt püskürtülür (Direk
Enjeksiyonlu sistemlerde silindir içerisine püskürtülür).
Gerçek çevrimde, emme supabı, piston bir önceki çevrimin egzoz zamanı bitimine doğru
Ü.Ö.N.`ye gelmeden 0-30° önce açılır. A.Ö.N.`yi ise 0-60° geçtikten sonra kapanır.
2- Sıkıştırma Zamanı: Piston, A.Ö.N.`den Ü.Ö.N.` ye hareketine başlarken, o silindirde
bulunan tüm supablar kapalıdır. Silindir içerisinde basınç oluşmuştur.Bu durumda Ü.Ö.N.`ye
doğru harekete başlayan piston, içeride hacim küçülmesi yaratır. Pistonun bu
hareketi,karışımın basıncını ve sıcaklığını arttırır. Basınç, pistonun Ü.Ö.N.`ye yaklaşmasıyla
10 - 15 Bar` a ulaşır. Sıcaklık ise 400 - 500° C nin üzerine çıkar. Bu sıcaklık değeri karışımın
tutuşma sıcaklığına yakın bir değerdir
3- İş (Ateşleme ve Genleşme) Zamanı: Sıkıştırılan hava - yakıt karışımının, buji tırnakları
arasında yaratılan kıvılcımla tutuşması sağlanır. Yanma basıncı en yüksek değerinin, pistonun
Ü.Ö.N.`yi 5 - 10 °` yi geçtikten sonra oluşması istenir. Bu nedenle kıvılcım,piston daha
Ü.Ö.N.`ye gelmeden oluşturulur.Buna "Ateşleme Avansı" denir. Bu değer motorun tüm
çalışma koşullarına göre değişir.Yanma ile başlayan genleşme, basıncın 40 - 50 bara
çıkmasına neden olur. Bu basınç, piston tepesine uygulanan itme kuvvetine dönüşerek,
pistonun A.Ö.N.`ye doğru itilmesini sağlar.
4- Egzoz Zamanı: Pistonun, A.Ö.N.`den Ü.Ö.N.`ye hareketi ile egzoz egzoz supabı açılmaya
başlar.ıçerideki 6 - 7 barlık basınç yardımıyla yanmış gazların dışarıya daha kolay atılması
sağlanır. Bu dışarıya atım işlemi, pistonun tekrar Ü.Ö.N.`ye gelmesine kadar devam eder.
Gerçek çevrimde, egzoz supabı, piston A.Ö.N.`ye gelmeden açılmaya başlar.(0-60°).
Kapanması ise, piston tekrar U.Ö.N.`yi geçmesine kadar sürer. (0-30°)
Şekil 4. Dört zamanlı bir motorun zamanlara göre görünümü
4
2.1.2
İki zamanlı motorlar
Motor çalışırken dört zamanlı motorlardan farklı olarak, hem pistonun altındaki krank
bölümünden hem de silindirin içinde pistonun üst kısmından faydalanır. Emme veya egzoz
subapları yoktur. Motorun içinde oluşan basınca farklarından dolayı yakıt karışımı emilir veya
egzoz gazı dışarıya atılır.
1- Emme ve sıkıştırma zamanları
Piston yukarı çıkarken üstünde bulunan karışımı silindirin içinde sıkıştırmaya başlar. Bu
esnada krank bölümünde pistonun yukarı çıkmasından dolayı bir vakum (negatif basınç)
oluşur. Böylelikle yakıt karışımı emme kısmından krank bölümüne dolar. Bu karşım benzin,
yağ ve hava karışımıdır. Krank bölümünde yağ dolu olmadığı için (dört zamanlı motorlar
gibi) motor elemanlarının yağlanması benzine karıştırılan yağ sayesinde olur. Piston yukarı
doğru devam ederek yakıt karışımını iyice sıkıştırmıştır. Sıkışan yakıt karışımı bujinin
ateşlenmesiyle yanarak bir patlama oluşturur. Bu patlamayla açığa çıkan enerji pistonu aşağı
doğru hareket ettirir.
2- Yanma ve egzoz zamanları
Piston aşağı doğru hareket ederken egzoz çıkışı açılır ve emme ağzı kapanır. Yanmış yakıt
olan egzoz gazı, egzoz borusundan dışarı atılır. Pistonun aşağı hareketine devam etmesiyle,
aşağıda sıkışan yakıt karışımı, taşıma cebinin açılmasıyla pistonun üst kısmına dolmaya
başlar. Üst bölüme yeni yakıt karışımı dolarken, içerdeki tüm egzoz gazı atılmıştır. Aşağı
doğru hareketini tamamlayan piston yukarı doğru harekete geçer. Artık emme ağzı tekrar
açılacak, egzoz gazı çıkışı kapanacak ve motor yeniden aynı şeyleri yapmaya başlayacaktır.
İki zamanlı motorlar işte bu prensibe göre çalışırlar. Şimdi diğer detaylara kısa kısa bir göz
atalım!
* İki zamanlı motorlar, dört zamanlı motorlara göre daha az detay içerirler. Bu yüzden
imalatı daha kolay ve daha ucuzdur.
* Maliyeti ucuz olmasına rağmen, yakıt karışımının bir kısmının yanmadan egzoz gazıyla
birlikte dışarı atılması sakıncalı ve ekonomik olmayan tarafıdır.
* Yakıt karışımı krank bölümünü kullanarak pistonun üst kısmına ulaşır. Bu yüzden krank
bölümü dört zamanlı motorlar gibi devamlı yağ içinde yüzmez. Bu bölümün yağlanma işlemi,
benzine karıştırılan yağ sayesinde olur. Fakat bu yağın benzinle birlikte yakılması çevre
kirliliğine sebep veren sakıncalı bir durumdur.
* İki zamanlı motorlarda pistonun her yukarı çıkışında yanma işlemi gerçekleşmektedir.
Hâlbuki dört zamanlı motorlar da, piston ikinci kez yukarı çıktığında yanma işlemi
gerçekleşmektedir. Yanma işleminin her defasında olması çok yüksek ısıların ortaya
çıkmasını ve motor elemanlarının ömrünün kısa olmasını doğurmaktadır.
* Bu motorların soğuk havalarda çalıştırılması diğer motorlara göre daha kolaydır. O yüzden
özellikle kar motosikletlerinde tercih edilirler.
5
Şekil 5. İki zamanlı bir motorun zamanlara göre görünümü
2.2 KULLANILAN YAKITLARA GÖRE:
1- Benzinli & LPG’li motorlar
2- Dizel (mazotlu) motorlar
2.3 YAKITIN YANMA YERİNE GÖRE:
1- İçten yanmalı motorlar
2- Dıştan yanmalı motorlar
2.4 YAPIM ÖZELLİKLERİNE GÖRE:
1- Sıra tipi
Şekil 6. Sıralı tip motorun görünümü
6
2- Birbirlerinin karşılarına yatık (Düz, hafif, eğik, boksör tipi)
Şekil 7. Boksör tipi motorun görünümü
3- Sıra halinde bir açı ile birleştirilmiş (V tipi)
Şekil 8. V tipi motorun görünümü
4- Daire şeklinde (Yıldız tipi)
Şekil 9. Yıldız tip motor
7
2.5 SİLİNDİR SAYILARINA GÖRE:
1- Tek silindirli
2- Çok silindirli
2.6 SOĞUTMA SİSTEMLERİNE GÖRE:
1- Su soğutmalı
Şekil 10. Su soğutmalı bir motorun görünümü
2- Hava soğutmalı
3 MOTORUN PARÇALARI
1- Silindir Bloğu: İçinde silindirlerin bulunduğu ve motor parçalarını üzerinde taşıyan ana
parçadır.
2- Silindir Kapağı: Silindir bloğu üzerini kapatan
ve yanma odalarını meydana getiren kapaktır.
3- Karter : Motor yağına depoluk görevi gören, silindir bloğunun altındaki parçadır.
4- Supap Kapağı: Motor üzerindeki supap (külbütör) mekanizmasını dış etkilerden korur.
5- Radyatör: Soğutma suyunun bulunduğu depodur. Motorda ısınan su burada radyatörden
dış ortama ısısını bırakarak tekrar soğur ve motora gönderilir.
6- Karbüratör: Benzin-hava karışımını sağlayan parça.
7- Hava Filitresi: Silindirlere giren havayı temizler.
8- Manifoldlar (emme-egzoz): Hava yakıt karışımını silindirlere, yanmış gazları dışarıya
taşıyan borulardır.
9- Yağ Filitresi: Motor yağı içindeki yabancı maddeleri temizler.
10- Endüksiyon Bobini (Ateşleme): Aküden gelen akımı 15.000-25,000 volta yükselten
parçadır.
11- Buji: Benzin-hava karışımını tutuşturan parçadır.
12- Konjektör (regülatör): Şarj dinamosunun ürettiği elektriği doğru akıma çeviren ve 12
volt değerinde düzenleyen parçadır.
13- Enjektör: Dizel motorlarda yakıt püskürten parçadır.
8
14- Krank Mili: Pistonların bağlı olduğu, motorun çalışması sonucu elde edilen hareketin ve
gücün motordan alınmasına yarayan mildir.
15- Piston: Silindir içersinde hareket eden ve hareketi krank miline iletmesine yardımcı olan
parçadır.
16- Piston (biyel) Kolu : Pistonun doğrusal hareketini krank miline ileten parçadır.
17- Yağ Pompası: Karterdeki yağı basınçla hareketleri parçalara gönderir.
18- Yakıt Pompası (benzin otomatiği): Yakıtı basınçla karbüratöre gönderen parça:
19- Distribütör: Benzinli motorlarda ateşleme sırasına göre bujilere elektrik enerjisi
gönderen parçadır.
20- Marş Motoru: Motora ilk hareket veren parçadır. Elektrik enerjisini hareket enerjisine
çevirir.
21- Alternatör (şarj dinomosu): Araç için gerekli elektrik enerjisini üreten parçadır. Hareket
enerjisini elektrik enerjisine çevirir.
22- Su Pompası (devirdaim): Suyun silindir içindeki kanallarda dolaşmasını sağlar.
23- Enjektör Pompası: Dizel motorlarda yakıtı basınçla enjektörlere gönderen parçadır.
24- Kam Mili (Eksantrik): Supapların zamanlarına göre açılıp kapanmasını sağlayan,
enerjisini krank milinden sağlayan elemandır.
25- Enjeksiyon Sistemi: Benzinli araçlarda yakıtın karbüratörle değil de silindire
püskürtülerek gönderilmesini sağlayan elemanlardır.
26- Kızdırma Bujisi: Dizel araçlarda ilk çalıştırmada yanma odasının ısıtılmasını sağlayan
elemandır.
Şekil 11. Motoru oluşturan elemanların gösterimi
9
4 İKİ ZAMANLI MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ
1- Emme - Sıkıştırma: Silindire yakıt-hava karışımının alınması ve sıkıştırılması.
2- Ateşleme - Egzoz: Sıkıştırılan hava-yakıt karışımının ateşlenmesi ve artık gazların dışarıya
atılması.
5 DÖRT ZAMANLI MOTORLARIN ÇALIŞMA
SIRALAMASI
1. Zaman
2. Zaman
3. Zaman
4. Zaman
: Emme
: Sıkıştırma
: Ateşleme (İş)
: Egzoz
6 DÖRT ZAMANLI BENZİNLİ MOTORLARIN ÇALIŞMA
PRENSİPLERİ
1- Emme: Yakıt-hava karışımının silindire alınması
2- Sıkıştırma: Silindire alınan havanın sıkıştırılması
3- Ateşleme: Sıkıştırılan yakıt-hava karışımının buji kıvılcımı yardımıyla yakılması.
4- Egzoz : Silindir içinde kalan artık gazların dışarıya atılması
7 DÖRT ZAMANLI DİZEL MOTORLARIN ÇALIŞMA
PRENSİPLERİ
1- Emme: Silindire temiz havanın alınması
2- Sıkıştırma : Silindire alınan havanın sıkıştırılması
3- Ateşleme : Sıkıştırılan havanın üzerine yakıtın enjektörle püskürtülerek yanması
4- Egzoz : Silindir içinde kalan artık gazların dışarıya atılması.
8 ATEŞLEME SİSTEMİ
Görevi: Silindirdeki sıkıştırılan yakıt-hava karışımının, buji ucundaki kıvılcım yardımıyla
yanmasını sağlar.
Parçaları:
1- Distribitör: Endüksiyon bobininden gelen yüksek gerilim elektrik akımını ateşleme
sırasına göre bujilere gönderir.
10
a) Platin: Açılıp kapanarak endüksiyon bobininin yüksek gerilim meydana getirmesine
yardımcı olur.
b) Meksefe (kondansatör): Platinin yüksek gerilimden zarar görmesini önler.
c) Tevzi makarası: Yüksek gerilimin sırası ile bujilere gönderilmesini sağlar.
2- Buji: Distribütörden gelen elektrik akımını tırnakları arasında kıvılcım yaratarak silindir
içindeki yakıt hava karışımının yanmasını sağlar.
3- Akü: Kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine çevirir. Motorun çalışmadığı anda araç için
gerekli elektrik enerjisini sağlar. 12 volt elektrik akımı verir.
4- Kontak Anahtarı: Elektrik akımının iletilmesi veya kesilmesini sağlayan parçadır. Kontak
anahtarı üç devrelidir. Birinci devrede akımı, aydınlatma ve gösterge cihazlarına gönderir.
İkinci devrede akımı ateşleme sistemine gönderir. Üçüncü devrede marş motorunu çalıştırır.
5- Endüksiyon Bobini: Aküden aldığı 12 voltluk elektrik akımını 15 - 25 bin volta
yükseltir.
6- Enjektör: Yakıtı toz halinde (pülverize) silindire gönderen parça.
7- Kam (eksantrik) Mili: Krank milinden aldığı hareketle bazı motor sistemlerinin
çalışmasını sağlayan parçadır.
8- Supaplar: Yakıtın silindirlere alınmasını (emme), egzoz gazlarının silindirden atılmasını
sağlayan parçadır (egzoz)
9- Besleme Pompası: Dizel motorlarda mazotu enjektör pompasına ileten parçadır.
10-Kızdırma bujisi: Dizel motoru, benzin motorunun aksine kendi kendine ateşlenen bir
motordur. Emilen hava silindirlerin içinde sıkıştırma yoluyla yakl. 700-900°C’lık bir sıcaklığa
kadar ısıtılarak yakıt püskürtüldüğünde oluşan karışımın kendi kendine tutuşması sağlanır.
Dizel motorları bu yüzden benzin motorlarından daha yüksek bir sıkıştırma oranı (20-24) ve
buna uygun olarak da daha sağlam bir tasarım gerektirir. Gerekli sıcaklığa ulaşılmasını, soğuk
çalıştırma ya da don soğukluğu gibi elverişsiz kullanım şartları altında da güven altına
alabilmek için, yanma odasına ek ısı iletilmek zorundadır.
Kızdırma bujisi bu süreçte prensip olarak bir elektrikli su ısıtıcı gibi çalışır. Elektrik enerjisi
bir kızdırma rezistansından geçirilir, o da bu sırada şiddetle ısınır (1.000°C’ye kadar).
Bununla birlikte bu basit prensip, pratikte uzun ömürlülük, aşırı ısınma koruması ve akım
çekişi açılarından bazı zorluklara neden oldu. 1960’lı yıllarda motor çalıştırma işlemleri bu
yüzden henüz 30 saniyeye varabilen süreler gerektiriyordu. Bu, 1980’li yıllarda 3-5 saniye
gibi kısa çalıştırma sürelerine indirilebildi. TDI motorlarının kullanıma girmesiyle birlikte
0°C’nin üstündeki dış sıcaklıklarda benzin motoru ile hemen hemen hiçbir farklılık
algılanamaz oldu. Yalnızca 0°C’nin altındaki sıcaklıklar hala bir ön kızdırma gerektirmeye
devam etti.
Sistemin Bakım ve Arızaları:
Akü elektrolit seviyesi kurşun plakaların 1 cm. üzerinde olması gerekir. Elektrolit seviyesi
düştüğünde saf su ile tamamlanır. Kışın akümülatörün donmaması için tam şarj ettirilirmesi
gerekir.
Akü üzerinin temiz olması gerekir. Temizlenmediği takdirde pisliklerin devreyi tamamlayarak
akünün kendi kendine boşalmasına sebep olur.
Havalandırma deliklerinin açık olması gerekir. Deliklerin kapalı olması halinde akü patlar.
Akü kutup başları oksitlenmeyi önlemek için gres yağı ile yağlanmalı. Oksitlenen kutup
11
başları sodalı sıcak su ile temizlenmeli. Artı kutup başı, eksi kutup başına göre daha kalındır.
Kutup başı kelepçelerinin iyi sıkılmış olması ve kabloların akımı iyi iletmiş olması gerekir.
Kutup başlarına aynı anda madeni bir parça değmemesi gerekir. Aksi halde akü patlar. Araçta
elektrik kaynağı yapılırken akü kutup başı kelepçelerinin sökülmesi gerekir. Digital göstergeli
tip araçta akü takviyesi yapılmaz.
Akü araca ters bağlanırsa diyotları görev yapmayacak şekilde tahrip olur. Kutup başlarına asla
vurulmamalıdır. Akü başka bir akü ile takviye edilirken artı kutup artıya, eksi kutup eksiye
bağlanır. (Paralel bağlanır.) Motor çalışmazken kontak anahtarı ateşleme durumunda açık
bırakılırsa platin yada endüksiyon bobini yanar. Elektronik ateşleme sisteminde mekanizmayı
elektronik beyin kontrol eder ve distribütörde platin yoktur.
Kullanma klavuzuna göre, belirli klometre sonunda aracın bujilerinin ve platinin
değiştirilmesi gerekir
Ateşleme sisteminde platin, avans ve buji ayarları yapılmalıdır. Platin meme yapmış ise, ince
zımpara ile temizlenmelidir. Platin meme yaparsa, meksefe (kondansatör) arızalanmıştır. Buji
kablolarından birinin çıkmış olması, tekmeli (sarsıntılı) çalışmasına neden olur.
Benzinli bir motorda normal yanma olmamasının nedenlerinden biri de bujilerin kurum
bağlayarak normal ateşleme yapmıyor, platin veya buji ayarının bozuk olması motorun
çekişten düşmesine neden olur. Buji ve platin ayarı yanlış yapılmış bir motorun egzoz
dumanı siyah renkli çıkar. Avans ayarı bozuk olursa motor güçten düşer veya çalışmaz.
9 YAKIT SİSTEMİ
9.1 BENZİNLİ MOTORLARDA YAKIT SİSTEMİ
9.1.1
KARBÜRATÖRLÜ SİSTEMLER
Yakıt sistemi karbüratörlü olan sistemlerin genel olarak elemanları; yakıt deposu, yakıt
filtresi, yakıt pompası ve karbüratördür. Karbüratörler, yakıt ile havanın karıştırıldığı ve
motorun çalışma koşullarına uygun karışımın hazırlandığı yer olmasına karşın yapısından
dolayı yakıt ile havanın motorun değişik çalışma koşullarına göre homojen bir biçimde
karışmasını tam olarak sağlayamaz. Bu yüzden; teknolojinin gelişimi ile karışımın nasıl daha
iyi hazırlanabildiği hava/yakıt karışımının silindirde sıkıştırma sonunda buji ile ateşleme
yapan motorlarımızda, karbüratörlü sistemler dışında, benzini püskürten enjeksiyon sistemleri
kullanılmıştır.
Görevi: Değişik motor devirlerine göre yakıt hava karışımını silindirlere göndermek.
Parçaları:
1- Yakıt deposu ve şamandırası: Yakıtın depo edildiği kap.
2- Yakıt göstergesi: Depodaki yakıt miktarını gösterir. Kontak açıldığı zaman çalışır.
3- Benzin pompası (otomatiği): Hareketini kam milinden alır, depodan çektiği yakıtı
karbüratöre gönderir. (Yakıt otomatiği)
4- Benzin filitresi: Benzini temizler.
5- Karbüratör: Yakıt-hava karışımını 1/15 oranında ayarlayan parçadır. Rölanti ayarı yapılır.
Rölanti, jigle, kapış, güç, yüksek hız devreleri vardır.
12
6- Hava filitresi: Havanın içindeki yabancı maddeleri temizleyerek silindirlere temiz hava
gönderen, karbüratörün üzerindeki parçadır. Hava filitresi basınçlı hava ile temizlenir. Tıkalı
ola hava filitresi yakıt sarfiyatını arttırır, yanma kötüleşir ve egzozdan siyah duman çıkar.
7- Emme manifoldu: Karbüratördeki yakıt-hava karışımının silindire girmesini sağlayan
parçadır.
8- Egzoz manifoldu: Silindir içindeki yanmış gazları egzoz borusundan iterek atılmasını
sağlar.
Sistemin Çalışması: Marşa basıldığında benzin pompası yardımı ile depodan alınan benzin
karbüratöre gelir. Karbüratör, 1 birim benzine 15 birim hava karıştırarak silindire gönderir.
Silindirdeki bu karışım buji kıvılcımı ile ateşlenerek yanma sağlanır.
Karbüratör devreleri:
1- Jigle devresi: Soğuk havalarda motorun kolay çalışmasını sağlayan devredir. Zengin
karışım meydana getirir. Jigle çekili unutulursa yakıt sarfiyatı artar, motor yüksek devirde
çalışır. Egzoz gazının rengi siyah olur.Jigle kelebeği karbüratörün hava girişi kısmındadır.
Otomatik jigleli araçlarda yaza ve kışa göre ayar yapılması gerekir.
2- Rölanti devresi: Aracın gazına basmadan kendi kendine çalıştığı devredir. Rölanti
devresinin ayarı yüksek olursa yakıt sarfiyatı artar. Rölanti ayarı bozuk olursa, motor düzensiz
çalışır veya durur.
3- Kapış devresi: Ani gaza basıldığında karbüratörden silindire ek yakıt gönderen devredir.
Kapış devresi arızalı olduğunda; çalışan motorun gazına aniden basıldığında motor stop eder.
4- Yüksek hız devresi: Gaz pedalının sonuna kadar basıldığında, karbüratörden silindire daha
çok yakıtın gittiği devredir.
5- Güç devresi: Gaz pedalına basıldığı andaki devredir. Gaz pedalına basma düzeyine göre
karbüratörden silindire yakıt-hava karışımının miktarını ayarlamaktadır.
Not: subap ayarları bozuk olan motor düzensiz çalışır. Ani duruş ve kalkışlar yakıt sarfiyatını
arttırır. Araca yakıt koyarken motorun stop edilmesi gerekir. Boğulmuş motoru çalıştırırken
gaza sonuna kadar basılır, sonra marş yapılır. Motor ısındıktan sonra stop ediyorsa
karbüratöre bakılır. Yakıt içinde yabancı maddeler motorun düzensiz çalışmasına sebep olur.
Motor çalışmazken gaz pedalına basmak, motorun boğulmasına yol açar.
Araçta egzozdan fazla ses çıkıyorsa sebebi egzoz susturucuları veya boruları delik demektir.
Motor ısınınca stop ediyorsa karbüratör ayarları kontrol edilmelidir. Enjeksiyon sistemli
araçlarda karbüratör yoktur.
9.1.2
ENJEKSİYONLU SİSTEMLER
Enjeksiyonlu sistemlerin yakıt sistemi karbüratörlü olan sistemlere göre farklı olan elemanları
yakıt deposu ve yakıt deposu içerisinde bulunan elektrikli yakıt pompası, emme manifoltu
üzerinde bulunan enjektör gövdesi bünyesinde yer alan enjektör ve yakıt basınç regülâtörüdür.
Sistemde bulunan elektrikli elemanların çalışması; elektronik bir kontrol ünitesi tarafından,
motorun devrine ve yüküne bağlı olarak, sensorlardan gelen bilgiler doğrultusunda kontrol
edilir. Enjektörler benzini çok küçük damlacıklar halinde zerreleştirme görevini yerine
getirirler. Motorun düzenli şekilde çalışması için, hava/yakıt karışımının hazırlanması
bakımından karşılanması gerekli olan koşullar esas olarak şunlardır;
13
1-Gereksiz yakıt tüketiminin önlenmesi ve yanmayı garanti altına almak için, hava/yakıt oranı
olabildiğince stokiyometrik değerde tutulmalıdır.
2-Karışım, mümkün olduğu kadar homojen oluşmalıdır.
9.1.3
ENJEKSİYON SİSTEMLERİNİN, KARBÜRATÖRLÜ SİSTEMLERE GÖRE ÜSTÜNLÜKLERİ
1-Motorun değişik çalışma koşullarına göre (motor sıcaklığı, emme manifoltuna giren
havanın sıcaklığı, emme manifoltu vakumu, yanma odasına giren havanın ağırlığı, motor
devri, egzoz gazı içerisindeki oksijen miktarı, gaz kelebeğinin pozisyonu) çalışma veriminin
yüksek olmasıdır.
2-Uzun süre bakım, onarım ve temizliğe gerek duyulmamasıdır.
3-Enjeksiyon sisteminin kullanıldığı otomobil, ekolojik olmaya uygundur.
9.1.4
ENJEKSİYON SİSTEMİNİN GENEL OLARAK GÖREVLERİ
1-Püskürtme sürelerinin ayarlanması
2-Soğukta harekete geçmenin kontrolü
3-Hızlanma sırasında yakıt zenginliğinin kontrolü
4-Yavaşlama sırasında yakıtın kesilmesi
5-Motor rölanti hızının kontrol ve yönetimi
6-Maksimum devrin sınırlandırılması
7-Lambda sensörü ile yanmanın kontrolü
8-Kendi kendine arıza teşhisi
9.2 DİZEL MOTORLARDA YAKIT SİTEMİ
Görevi: Mazotu sıkıştırma zamanı sonunda silindir içerisine püskürterek yanmayı sağlamak.
Parçaları:
1- Yakıt deposu
2- Yakıt göstergesi
3- Besleme pompası: Yakıtı depodan çekerek enjektör pompasına gönderen pompa.
4- Yakıt filitresi: Sisteme giden yakıt içindeki yabancı maddeleri temizler.
Depo ile enjektör pompası arasında bulunur.
5- Mazot-su ayırıcısı: Yakıt içindeki suyu ayıran sistem
6- Mazot-enjektör pompası: Yakıtı yüksek basınçlı hale getirerek enjektöre gönderir.
7- Hava filitresi: Silindir içine alınacak hava içindeki yabancı maddeleri temizleyen parçadır.
8- Yüksek basınç boruları: Yakıt enjeksiyon pompasından çıkan yüksek basınçlı yakıtı
enjektöre taşıyan çelik borulardır.
9- Enjektörler: Yakıt pompasından gelen basınçlı yakıtı silindir içine zerrecikler halinde
püskürten parçadır.
14
Sistemin çalışması: Besleme pompası ile depodan çekilen yakıt enjektör pompasına gelir.
Enjektör de silindir içinde sıkıştırılmış, ısınmış temiz havanın üzerine yakıtı toz halinde
püskürterek yanmasını sağlar.
Dizel motorlarının hava yapmasının sebepleri:
1- Yakıt bittiğinde,
2- Filitre ve mazot-su ayırıcısı temizlendiğinde,
3- Sistemde herhangi bir gevşeklik, çatlak olduğunda motor hava yapar.
Hava yapan motor çalışmaz. Dizel motorlarda kullanılan yağlı tip hava filitresi gaz yağı ile
yıkanarak temizlenir. Dizel motoların soğuk havalarda rahat çalışabilmesi için ısıtma bujileri
kullanılır. Eğer araç uzun süre kullanılmayacaksa yakıt deposu doldurulur. Egzozdan siyah
duman çıkıyorsa yakıt pompası ayarsızdır. Dizel motorların yakıt sisteminde, günlük olarak
yapılacak işlem yakıt deposunun suyunu almaktır. Dizel motorlarda marş yapıldığında marş
motoru dönüyor, fakat motor çalışmıyorsa sebebi yakıt filitresinin tıkalı olması olabilir.
10YAĞLAMA SİSTEMİ
Görevi:
Motorun yağlanması; birbirine sürtünerek çalışan parçalar arasındaki sürtünmeyi azaltarak
aşınmaları önlemek, motorun soğutulmasına yardımcı olmak, aşınmalar sonucu oluşan taşları
temizlemek, boşlukları doldurarak sızdırmazlığı sağlamak.
Parçaları:
1- Yağ karteri: Yağı dinlendirir, soğutur. Yağa depoluk eder.
2- Yağ pompası: Basınçlı olarak yağı sisteme gönderir.
3- Yağ seviye kontrol çubuçuğu: Yağın seviyesini gösterir.
4- Yağ müşiri: Yağın basıncı elektiriksel olarak ölçer, yağ göstergesine iletir.
5- Yağ göstergesi: Sistemdeki yağın basıncını gösterir.
Çalışması: Motorun çalışması ile birlikte yağ pompası da çalışmaya başlar. Karterdeki yağ
önce kaba süzgeçten, sonra yağ filitresinden geçirilerek basınçlı olarak yağ kanallarına
gönderilir. İşi biten yağ geri dönüş kanallarından kartere gelir. Yağ sistemde dolaşırken
pislikleri temizler, soğutmaya yardımcı olur. Kartere indiğinde pisliklerini bırakır, soğur ve
tekrar kanallara gitmeye hazır olur.
Motor yağı
Motorda sürtünmeden dolayı oluşan aşınmayı önleyen yağ, aynı zamanda temizlik ve
soğutma işini de yapar. Motorlarda 20 x 50 yağ kullanılır. Kullanma kılavuzunda belirten
zamanlarda muhakkak değiştirilmelidir. Motor yağı günlük bakımda kontrol edilir. Silindirde
aşıntı varsa motor yağ yakar, motor yağ yakarsa egzozdan mavi duman çıkar. Motor yağı
değiştirileceği zaman motorun sıcak olmasına dikkat edilir.
Yağ Filitresi
Yağın temizlenmesini sağlar. Kullanma kılavuzunda belirtilen zamanlarda diğiştirilmelidir.
Kural olarak iki yağ değişiminde filitre değiştirilir. Motor çalışırken yağ filitresi tıkanırsa yağ
basıncı aniden düşer. Kırmızı yağ lambası yanar. Yağ lambası yandığında motor
durdurulmalıdır.
15
Yağ seviye kontrol çubuğu
Yağın seviyesini gösterir. Yağ kontrol edildiğinde yağ, kontrol çubuğunun iki çizgisi arasında
olmalıdır.
Yağ Müşiri
Yağın çalışma basıncını sürücü mahallindeki yağ göstergesine iletir. Kablosu koptuğunda,
bağlantısı gevşediğinde akım iletmez.
Yağ göstergesi
Motorun yağlama sisteminin çalışıp çalışmadığını sürücüye gösterir. Bazı araçlarda
manometre vardır. Ama tüm araçlarda kırmızı yağ lambası vardır. Yağlama ile ilgili tehlikeli
bir durum olduğunda kırmızı yağ lambası yanar. Karterde yağ lambası yanar. Karterde yağ
azaldığında, herhangi bir nedenle yağ basıncı düştüğünde, müşir kablosu koptuğunda, bağlantı
gevşediğinde lamba yine yanar.
Motor çalışırken yağ göstergesinde herhangi bir anormallik görüldüğünde motor hemen
durdurulmalıdır. Marşa basılıp motor çalıştığında yağ lambasının sönmesi gerekiyor.
Motor yağının kontrol edilmesi
Motor yağını kontrol etmek için araç düz bir zemine alınır. Motor durdurulur. Yağın kartere
inmesi için 4-5 dakika beklenir. Yağ çubuğu önce çekilir, temizlenir, yerine yerleştirilir.
Tekrar çekilerek yağ seviyesi kontrol edilir. Yağ, yağ seviye kontrol çubuğundaki iki çizgi
arasında olmalıdır. Eksikse motordaki aşıntılar artar. Motor çok ısınır ve yanar. Eksik yağ,
supap muhafaza kapağında bulunan kapaktan yeterli miktarda ilave edilerek tamamlanır.
Not: Motorda yağ basıncının çok yükselme nedeni kalın numara yağ konulmasıdır. Karterde
yağ kalmamış ise de yağ basıncı düşer. Motor yağının eksilmesinin nedenleri:
1- Silindir ve segmanlar aşındığından motor yağ yakıyorsa yağ eksilir. Bu durumda motor
egzozundan mavi duman atar.
2- Karter contasının yırtılması durumunda yağ eksilir.
3- Krank keçeleri kaçırırsa yağ eksilir.
4- Motor aşırı ısındığında yağ buharlaşarak karter havalandırılmasından kaçar.
Not: Silindir contası yırtıksa veya silindir çatlak ise yağa su karışır yağın rengi kirli beyaz
olur.
Rodaj zamanı
Araç yeni alındığında veya yenileştiğinde motorun daha iyi çalışması için geçen süreye rodaj
zamanı denir. Bu dönemde ani kalkış ve sürat yapılmaz.
11 SOĞUTMA SİSTEM
Görevi: Yanma sonucu açığa çıkan ısıyı motor parçalarına zarar vermeyecek değere düşürüp,
istenen ısı değerleri arasında tutmak.
Parçaları:
1- Radyatör: Motor suyunu soğutur soğutma suyuna depoluk eder.
16
2- Devirdaim pompası: Suyu basınçlı olarak radyatör ile motor bloğu arasında devreder.
3- Vantilatör: Radyatördeki suyu soğutur. Otomatiğe fan denir. Fan çalışmıyorsa arıza
elektirik sisteminde olabilir.
4- Vantilatör kayışı: Krank kasnağından aldığı hareketle devirdaim pompası ve beraberinde
vantilatörü çevirir.
5- Termostat: Motor suyunun sıcaklığını çalışma sıcaklığında sabit tutar. Termostat silindir
kapağı çıkışında bulunur. Motor suyunun sıcaklığını ayarlar.
6- Hararet müşiri: Motor suyunun sıcaklığını sürücü mahallindeki hararet göstergesine iletir.
7- Hortumlar: Motor bloğu ile radyatör arasında suyun geçişini sağlar. Kalorifer ve radyatör
hortumları yaza ve kışa hazırlanırken kontrol edilir.
8- Hararet (ısı) göstergesi: Soğutma suyunun ısısını gösterir.
Çalışması
Motor ilk çalıştığında motor soğuk olduğundan termostat kapalıdır. Vantilatör ve devirdaim
pompası dönmesine rağmen su radyatöre gönderilmez. Motor suyu kısa sürede ısınır ve
termostat açar. Motor çalışma sıcaklığında araç hareket ettirilebilir. Su soğuduğunda termostat
yeniden kapanır. Su sistemde bu şekilde devirdaim eder.
Motorun hararet yapma nedenleri
1- Radyatörün su seviyesinin düşük olması. Radyatörün peteklerinin üzerine kadar su
doldurulur.
2- Vantilatör kayışının gevşek olması.
a) Vantilatör kayışı gerginliği 1-1.5 cm esneyecek şekilde olmalıdır. Daha gevşek olursa
motor hararet yapar
b) Vantilatör kayışı sıkı olursa alternatör ve devirdaim pompası yatakları arızalanır.
3- Radyatör ve motor su kanalları tıkalı olursa motor hararet yapar. Paslar ve kireçler
tıkanıklık yapar.
4- Aracın uygun viteste kullanılmaması: Devamlı düşük viteste gidilirse motor hararet yapar.
5- Termostatın zamanında açılmaması: Eğer zamanında açılmazsa hararet yapar.
6- Fanlı sistemde fanın arızalı olması: Otomatik fan arızalı olur, çalışmazsa motor hararet
yapar.
7- Radyatör peteklerinin tıkalı olması.
8- Vantilatör kayışının kopması: Kayış koptuğunda devirdaim ve vantilatör dönmeyeceğinden
motor hararet yapar. Kayışın koptuğu şarj göstergesinden anlaşılır, şarj lambası yanar.
Not:
1- Motor arıza yaparsa rölantide çalıştırılır.
2- Motor Hararet yaparsa Radyatör kapağının havası alınarak açılır.
3- Soğutma sistemi su azaltıyorsa silindir kapak contası yırtıktır veya radyatör hortumlarından
kaçırıyordur. Silindir kapağı ve bloğu çatlaksa su azalır, motor hararet yapar.
4- Motor yağına su giriyorsa silindir contası yanıktır.
5- Motorda hararet yükselirse yağ incelir, motor çekişten düşer.
6- Isı göstergesi çalışmıyorsa ısı (hararet) müşiri arızalıdır. Bağlantı kablosu kopmuştur. Hava
ile soğutmalı motoru, su ile soğutmalı motordan ayıran en önemli özellik de, radyatör ve su
pompasının olmamasıdır.
7- Araç çalıştıktan sonra motor çalışma sıcaklığına gelmiyorsa termostat arızalı demektir.
Termostat açık kalırsa motor ısınmaz.
8- Soğutma sistemi suyu günlük kontrol edilir. Su seviyesi peteklerin üzerinde olmalıdır.
Radyatöre konulacak su, içilecek temizlikte olmalı.
9- Motor termostatı çıkarılırsa motor soğuk çalışır, geç ısınır, aşınmalar artar.
17
10- Radyatörün su seviyesi motor rölantide çalışırken kontrol edilir.
11- Radyatöre su araç rölantide çalışırken, motor soğuk iken konur. Motor sıcakken ılık ve
kıreçsiz su konur. Hararetli motora soğuk su konursa silindir bloğu çatlar.
12- Kışın soğutma sisteminde suyun donmaması için radyatöre antifiriz ilave edilir. Kışın
antifiriz konmazsa su donar, blok çatlar.
13- Soğutma sisteminde su yeterli olduğu halde, motor fazla ısınıyorsa termostat arızalanmış
olabilir.
14- Soğutma sisteminde su azalıyorsa, sebeplerinden biri kalorifer hortumlarında kaçak
olması olabilir.
15- Radyatör kapağının bozuk olması durumunda da soğutma sisteminde suyun eksilmesine
ve motorun hararet yapmasına neden olur.
16- Su kaynatarak su seviyesi eksilmiş motora ılık su konulmalıdır.
12 ŞARJ SİSTEMİ
Görevi:
Motor çalıştığı müddetçe aküyü şarj edip alıcıları besler.
Parçaları:
1- Alternatör (şarj dinomosu): Motor çalıştığı müddetçe mekanik enerjiyi elektrik enerjisine
çevirir. Motor devrine bağlı olarak elektrik akımı üretir. Aküyü şarj eder, doldurur.
2- Konjektör (regülatör): Alternatörün ürettiği elektiriği ayarlayarak sistemin zarar görmesini
önler.
3- Şarj göstergesi: Sistemin çalışıp çalışmadığını gösterir.
Çalışması:
Kontak anahtarı açıldığında sürücü mahallinde bulunan yağ ve şarj göstergesi lambaları
yanar. Marşa basılıp motor çalıştığında, yağlama ve şarj lambaları söner. Alternatörün ürettiği
elektrik, motor devri ile değişir. Şarj göstergesi sistemin çalışıp çalışmadığını sürücüye
bildirir. Alternatör krank kasnağından vantilatör kayışı vasıtası ile hareket alır. Vantilatör
kayışı koparsa şarj lambası yanar. Bu yüzden şarj lambası yandığında motor stop edilmelidir.
ot:
1- Araç üzerinde elektrik kaynağı yapılacaksa alternatörün zarar görmemesi için akü kutup
başları sökülür.
2- Vantilatör kayışı gerginliği 1-1.5 cm den fazla olursa düşük devirde çalışır, şarj lambası
yanıp söner.
3- Konjektör alternatörün ürettiği elektriği ayarlayamaz ise sisteme fazla gerilim gider
lambalar sık sık patlar.
4- Alternatörün kömürü bittiğinde veya aşındığında elektrik üretemeyeceğinden şarj lambası
yanar.
5- Marşa basılıp motor çalıştığında, şarj lambası söner.
6- Motor çalışırken şarj lambasının yanmasının diğer nedeni alternatör bağlantı kablosunun
kopması, gevşek veya oksitli olmasıdır.
7- Motor çalışırken ayağımızı gaz pedalından çektiğimizde far ışıkları azalıyorsa akü
zayıflamıştır.
8- Motor çalışırken akü şarj olmuyorsa alternatör elektrik üretmiyordur.
9- Motor çalışmazken ışık ve özel alıcıları çalıştıran akümülatördür.
10- Konjektör (regülatör) ün arızalı olması aracın aküsünden su kaybının fazla olmasına
neden olur.
18
13 MARŞ SİSTEMİ
Görevi:
Marş motoru yardımı ile motora ilk haraket vererek motoru çalıştırmak.
Parçaları:
1- Akümülatör
2- Kontak anahtarı
3- Selenoid
4- Marş motoru
5- Volan dişlisi
Çalışması:
Kontak anahtarı açılıp marşa basıldığında marş dişlisi volan dişlisini çevirerek motora ilk
hareketi
verir.
Not:
1- Marşa bastığımızda marş motoru hiç dönmüyorsa, korna çalmıyorsa akü boştur, kutup başı
gevşektir veya bağlantılarda oksitlenme vardır.
2- Marşa 10-15 sn den fazla basılırsa akü boşalır.
3- Motor çalıştırılırken marş motoru yavaş dönüyorsa veya tık diye ses gelip marş motoru
çalışmıyorsa akü zayıflamıştır.
4- Marş kilitlenmesinde yapılacak ilk işlem aracı vitese takarak ileri geri sallamaktır.
5- Marş sisteminde; marş motoruna giden kablo bağlantıları gevşeyebilir, marş dişlisi
kırılabilir veya aşınabilir, marş kömürü aşınabilir, marş otomatiği arızalanabilir, marş motoru
arızalanabilir. Bu durumlarda motora ilk hareket verilmez ve motor çalışmaz.
14 EGZOZ SİSTEMİ
Görevi:
Yanma sonucu açığa çıkan gazların sessiz ve emniyetli bir şekilde dışarı atılmasını sağlar.
Egzoz gazının normal rengi: yazın renksiz kışın beyazdır.
Parçaları:
1- Egzoz subabı
2- Egzoz manifoldu
3- Susturucu
4- Borular
Not:
1- Basınçlı olarak dışarı çıkan egzoz gazlarının sesini azaltan parça egzoz susturucusudur.
2- Araçta egzozdan fazla ses çıkarsa sebebi susturucu ve borularda delik olmasıdır.
3- Egzoz susturucusu tıkalı olursa yakıt sarfiyatı artar.
19
15 ELEKTRİK VE AYDINLATMA SİSTEMİ
Görevi:
Gündüz olduğu gibi gecede rahat seyir imkanı sağlayan, aracın sürücüsünün diger araçlarla
emniyetli seyrini sağlamak için yapılan far, sinyal, korna ve çeşitli lambalardan oluşan
parçaları çalıştıran ve onların sigorta sistemi ile emniyetini sağlayan komple sistemdir.
Parçaları:
1- Farlar
2- Çeşitli lambalar
3- Sigortalar
4- Flaşör
Not:
1- Aracın farlarından bir kısmı veya hiçbiri yanmıyorsa sigortalar atmış olabilir veya far
anahtarı arızalıdır.
2- Aracı veya herhangi bir elektrikli sistemde kısa devreden doğacak, etkili tehlikelerden
koruyan parça sigortadır.
3- Aracın herhangi bir elektrikli sisteminde sigorta atmış ise aynı amperde yenisi ile
değiştirilir.
4- Aracın farlarından birisi normal, diğeri az yanıyorsa bağlantılar oksitlenmiştir veya
bağlantılar gevşemiştir. Farların ikiside yanmıyorsa far anahtarı arızalıdır.
5- Aracın farlarından veya sinyallerinden biri yanmıyorsa ampulü gevşek veya yanmıştır.
6- Aracın sinyalleri yanmıyorsa flaşörler arızalıdır.
7- Farların bakımı yapılırken far ayarıda yapılır.
8- Aracın üzerinde çalışırken kısa devreden doğacak yangın durumuna karşı akünün kutup
başı bağlantısı sökülür.
9- Ayağımızı gaz pedalından çektiğimizde far ışıkları azalıyorsa akü zayıftır.
10- Fren pedalına basıldığında fren lambalarından herhangi biri yanmıyorsa yanmayan
lambanın ampulü yanmıştır.
11- Fren pedalına bastığımızda fren lambaları yanmıyor ise sigortalar atmıştır veya fren
müşiri arızalıdır. Eğer fren tutmaz lambada yanmaz ise fren hidroliği bitmiş veya sistemde
hava vardır.
16 GÜÇ AKTARMA ORGANLARI
RESİM
1-Kavrama (debriyaj) Sistemi
Görevi: Motor çalışırken motorun hareketini tekerleklere iletmek veya kesmek. Aracı vitesi
geçirmeyi sağlamak. Vites değiştirilirken debriyaja basılır.
Parçaları:
1- Baskı
2- Balata
3- Bilye
20
Not :
1- Kavrama vites kutusu ile volan arasında bulunur. Volanın üzerindedir.
2- Vites değiştirilirken ses geliyorsa debriyaj pedalına tam basılmamıştır veya debriyaj
ayarsızdır. Vitese geçişte zorluk varsa kavrama ayırtmıyordur.
3- Araç hareket halinde iken ayak devamlı debriyaj pedalında tutulursa debriyaj balatası
aşınır.
4- Ani ve sert kalkış yapılırsa yakıt sarfiyatı artar. Kaçırma ve kayma nedeni balatanın
yağlanmasıdır.
5- Motor aniden çekişten düşerse balata yağlanmıştır. Debriyaj teli kopmuşsa araç vitese
geçmez.
6- Debriyaj en alt noktada kavrıyorsa ayarı bozuktur.
7- Araç geri vitese geçmiyorsa debriyaj pedalından ayak çekilir, yeniden basılır.
2-Vites Kutusu
Görevi: Aracın hızını yük ve yol durumuna göre ayarlamak, aracın geri hareketini temin
etmek.
Parçaları:
1- Prizdirek mili
2- Senkromenç
3- Grup dişlisi
4- Geri vites dişlisi
5- Çıkış mili
NOT:
1- Aracın hızını gücünü ayarlayan sistemdir.
2- Yağı, kullanma kılavuzuna göre değiştirilir. Vites kutusundan ses geliyorsa yağ
kalmamıştır.
3- Bakım yapılırken yağına bakılır. Kaçak olmamalıdır.
4- Dişli yağı kullanılır. Yağsız kalırsa ses yapar.
5- Aracın kilometre saati değer göstermiyorsa teli kopmuş demektir.
6- Araçla yolda giderken aracın hızına göre vitesi ayarlamak gerekir.
3-Şaft (kardan ) mili
Görevi: Şanzımandan aldığı hareketi diferansiyele iletir.
1- Çok düzgün dönmelidir.
2- Boyu uzayıp kısalabilmelidir.
3- Açılı dönebilmelidir.
4- İçi boş borudan yapılmalıdır.
5- Şaftın kopması anında araç devrilebilir.
6- Şaft balansı bozuk olursa belirli hızlarda şaftan ses gelir.
7- Motor ile difransiyelin çok yakın olduğu araçlarda şaft olmaz.
8- Şaftın üzerindeki mafsalların görevi değişik açılarda hareket iletmektir.
4- Diferansiyel
Görevi: Şafttan aldığı hareketi 90 derece kırıp tekerleklere iletmek. Dönüşlerde içteki tekerin
az, dıştaki tekerin fazla dönmesini sağlamak.
Parçaları:
1- Ayna dişli
2- Mahruti dişli
21
3- Aks dişli
4- Pinyon dişli
5- Aks mili
NOT:
1- Diferansiyelde dişli yağı kullanılır.
2- Dişliler arasında aşınma olur ve yağsız kalırsa öter (ses yapar).
5-Lastikler
Önemli Notlar:
1- Şamrelli lastik : İç lastiği olan lastiğe denir.
2- Dubleks lastik : İç lastiği olmayan ( şamrelsiz ) lastiklere denir.
3- Radyal lastik : Geniş tabanlı lastiklere radyal lastik denir.
4- Lastik hava basınçları normalden fazla olursa lastik orta kısmında daha çabuk aşınır, ayrıca
yolda giderken zıplama yapar.
5- Lastik hava basıncı az olursa lastikler kenardan aşınır, yakıt sarfiyatı artar, frenleme iyi
olmaz.
6- Ön lastiklerin birinde hava basıncı az olursa direksiyon az olan tarafa çekme yapar.
7- Lastiklere balans ayarı yapılmaz ise direksiyona darbeler gelir. Araç yolda giderken
titreşmeler yapar. Direksiyonda titreşim hissedilir.
8- Araç uzun yoldan geldiğinde lastik hava basıncı artmış ise hiçbirşey yapılmaz.
9- Lastik diş derinliği 4 mm den aşağıya düşerse değiştirilir.
10- Ön lastikler daima yeni olmalıdır. Ön lastiğin biri yeni biri eski olursa araç çekme yapar.
11- Patinaj zinciri çekici, yani diferansiyelden hareket alan ( çekişli ) tekerlere takılır.
12- Lastiklerin üzerinde ebadı yazılıdır. Lastik üzerindeki rakamlar lastiğin ebadını gösterir.
13- Aracın lastikleri değiştirilirken motor durdurulmalı, el freni çekilmeli, tekerleklere takoz
konulmalıdır.
14- Ön lastiklerin basıncı tavsiye edilen değerden az olursa direksiyon zor döner.
15- Aracın lastiklerini araca her bineceğinizde kontrol etmelisiniz.
16- Ön lastiklerden birine dubleks birine de şamyelli lastik takılırsa bir tarafa çekme yapar.
17- Araçlarda periyodik olarak lastikler değiştirilmezse bazı lastikler daha önce eskir.
18- Araçta yakıt tasarrufu sağlamak için lastiklerin hava basıncı kontrol edilmelidir.
19- Araç lastikleri günde en az bir kez kontrol edilmelidir.
17 FREN SİSTEMİ
Görevi: Hareket halindeki aracı yavaşlatmak, aracı dudurmak, duran aracı yerinde
sabitlemek.
Parçaları:
1- Fren ana merkezi
2- Tekerlek silindiri
3- Disk-kampana
4- Fren hidrolik yağı
5- Balatalar
6- El freni tabancası ve balatalar
7- Ayak pedalı
22
8- Westing hause
9- Fren Boruları
Fren çeşitleri:
1- Havalı frenler
2- Hidrolik frenler
3- Mekanik frenler (El freni)
Çalışması: Sistem; sıvılar sıkıştırılmaz, üzerine gelen hareketi aynen iletir prensibine göre
çalışır. Fren pedalına basıldığında borulardaki hidrolik yağı, kampana veya diskteki silindirde
balatalara hareketi iletir. Balatalar diski dönmez pozisyona getirir.
Not:
1- Fren pedalına basıldığında lambalar yanmıyor ise fren sisteminin hidroliği bitmiştir.
2- Fren pedalına basıldığında lambalardan biri yanmıyorsa lambanın ampülü yanmıştır.
3- Fren yapıldığında aracın hızı azalmıyorsa hidrolik kalmamıştır.
4- Fren hidrolik kabındaki yağ günlük bakımda kontrol edilir.
5- Çok soğuk havalarda el freni çekili halde park edilirse el freni ve balatalar donarak yapışır.
6- Aracın kampanaları el ile kontrol edildiğinde aşırı ısınmışsa fren ayarı bozuktur.
7- Westing hause sisteminde araç hareket ediyorken motor stop edilirse fren tutmaz.
8- El freni çekili vaziyette unutulup yola devam edilirse kampanalar ısınır fren tutmaz.
9- Servis frene basıldığında ön ve arka lastikler birlikte durur.
10- Araçta elfreninin görevi duran aracı sabitlemektir.
11- Aracın freni sıkı ayarlanırsa yakıt sarfiyatı artar.
12- Fren yağı azalmış ise hidrolik yağı ile tamamlanır.
13- Araç çalıştırıp hareket istendiğinde rahat harekete geçmiyor veya zorlanıyorsa el freni
çekili kalmıştır.
14- Araçlarda ayak ve el freni bulunur.
15- El freninin teli koparsa el freni tutmaz.
16- Traktörlerde sağ sol fren mandalı yolda giderken kilitlenmelidir.
17- Hava frenli bir araçta hava basıncının çok çabuk düşmesinin nedeni borularda veya
rekorlarda kaçak olmasıdır.
18- Hava frenli bir aracın hava basıncı göstergesi basınç göstermiyorsa araç olduğu yerden
hareket ettirilmez.
19- Hava frenli bir araçta gösterge hava basıncı göstermiyorsa kompresör hava üretmiyordur.
20- Araç yolda giderken aracın hızına göre uygun vites takmak gerekir.
21- Hidrolik fren sistemine hava girmiş ise frenleme kuvveti azalır, aracın hızı azalmaz,
frenleme iyi olmaz.
22- Disk fren sistemi balataların daha çabuk soğuyabilmesi nedeni ile kampanalı frene göre
üstündür.
23- Fren pedalına basıldığında titreşimler hissediliyorsa, fren diskinde çizikler ve aşınmalar
olmuş demektir.
24- Fren balataları ıslandığında, araç frene basıldığında durmaz.
25- Sadece bir taraftaki fren balataları ıslanmış ise, frenleme sırasında araç, balataların
ıslandığı yönden savrulur.
26- ABS fren sistemi, frenleme sırasında sürücünün direksiyon hakimiyetini sağladığı için
üstündür.
23
18 SÜSPANSİYON SİSTEMİ
Görevi: Aracın içindeki sürücü, yolcu ve aracın kendisini yol arızalarından dolayı meydana
gelen darbelerden korur.
Parçaları:
1- Amortisör
2- Yay (Helezon ve yaprak yay). Bu sitemin zarar görmemesi için çukur ve tümseklere sert
girilmemelidir.
DİREKSİYON SİSTEMİ VE ÖN DÜZEN DONANIMI
Görevi: Dönüşlerde ön tekerin aynı açıda dönmesini sğalamak ve ön takım düzgünlüğünü,
dengesini sağlamak.
Parçaları:
1- Direksiyon simidi
2- Direksiyon mili
3- Direksiyon dişli kutusu
4- Rot (kısa-uzun)
5- Rot başı
6- Rotil
Not:
1- Ön düzen ayarı bozuk olan araçta ön lastikler içten ve dıştan düzensiz aşınır, yakıt sarfiyatı
artar.
2- Aracın ön tekerleklerinde balanssızlık varsa direksiyonda titreşim meydana gelir.
3- Aracın direksiyon boşluğu fazla ise nedeni, dişli kutusundaki arızadır.
4- Aracın direksiyon boşluğu artmış ve titreşim varsa rot başları aşınmıştır.
5- Aracın direksiyon boşluğu artmış ise direksiyon kutusu ayarı bozulmuştur.
6- Aracın direksiyonu zor dönüyor ise lastiklerin havası tavsiye edilen değerden azdır.
7- Direksiyon dişli kutusunda dişli yağı kullanılır.
19 YENİ ARACA İLK BAKIM
Rodaj süresince ani duruş ve kalkış yapılmamalı ve aynı viteste uzun süreli gidilmemelidir.
İlk kilometreler motorun alışma devresidir. Aracın kullanma kılavuzunda belirten
kilometrelerde bakım yaptırılması gerekir. Aksi halde motorda hasar meydana gelebilir.
20 GÖSTERGELER SİSTEMİ
Görevi: Aracın; yakıt, yağlama, soğutma, şarj, ışık, aydınlatma, motor devri, hız değeri gibi
hususlar hakkında sürücüye bilgi veren ve ikaz eden sistemdir.
Araçta bulunan göstergeler:
Kilometre göstergesi
Motor devri göstergesi
24
Günlük kilometre göstergesi
Hız göstergesi
Yakıt göstergesi (Depodaki yakıt miktarı belli bir seviyenin altına düştüğünde sarı renkli
lamba yanar.)
Yağ göstergesi (Motor çalıştırıldığında sönmesi gereken kırmızı lamba)
Isı göstergesi
Şarj göstergesi (Motor çalıştırıldığında sönmesi gereken kırmızı lamba)
Jigle göstergesi (Jigle çekili olduğunda yanan sarı lamba)
El freni göstergesi ( El freni çekili olduğunda yanan kırmızı lamba)
Dönüş ışıkları göstergesi
Kısa ve uzun far göstergesi (Uzun farlar yakıldığında yanan mavi lamba)
25