İstanbul Boğazı ve Çevresi

IST ANBUL BO OAZI ve QEVR ESt
D ,o g al
Orta m : E tkil er v e Ola na k la r
( Uygulamah Cografya Etiidii )
Prof. Dr. Sirri ERiNQ
I cindekil er
Giri§ - YOr en in SmrrIan dirtl m a at - K onu m
ve Son uc larr - J eolojik Yapi ve Sonucla ­
r r - J eomorfolojik ~ artlar ve Sonu clar i - lk­
lim ~ ar tl a n ve Son u clar r - Bog a zin Hid­
rolojik ~ artl a n ve s onu clan - Ve je tas yo n
ve Toprak ~ artlarl .
G i r i .~
Asm cevreci de terminiz me kacm ad an d enilebilirki bir toplumu n ge re k
refa h ve rnutlulugu , gerek kar§l1a§tlgl problemler ve bun lann cozurn imkan­
Ian, olc usu za m a na , ye re ve teknolojik duz eye go re degism ekl e b eraber ,
iize rin d e yasa rnla n cog raf i ortarmn kosull ari .ve ola nakla n ile cok ya km da n
ilgili ve h ers eyden onc e toplumun, m ekana inti b ak d er ecesin e ve ya baska
kelim clerl e mekaru d egerl end irmedeki basarisimn olcu sun e baglidir.
Bilindigi uzere cog ra f i ortam veya iizerind e yasa rula n yer, bi r ya nda n
konum, topografya veya j eomorfoloji, jeolojik ya pi ve lit olojik ka rakterl er,
iklim, toprak, veje tasy o n, hid rolojik oze llikler ; bi r yanda n d a ye rlesm e ta rihi ,
n ufus, sosyal karakt erl er , ta rih i tek arnul , id ari ve hukuki sor u nla n n tesir
"ve izleri gibi birbirine siki sebe p ve son uc iliskileri yle bagh fiziki ve beseri
Iak torlerd e n olu san ko mpleks bir ya pidir . Bu na go re cog ra f i orta rru, istedi­
miz bici mi ve re bile cegirniz bir hamur veya iizerine istenen sekli <;ize bi lece­
gim iz bir bo s kaglt olara k tasavvu r etm em ek ge re kir. Tersine, unsurla r a ra­
Cog ra/ya D erq isi F - 1
2
sindaki sib iliskilerden dolayi her mudahele ortamda onceden kestirilmesi
pek de kolay olmayan bir takim reaksiyonlara yol a<;ar. Bu kompleks karak­
teri sebebiyledir ki bir yorenin sorunlan ele ahmr, bu so ru n la r a cozum yol­
Ian teklif edilirken , muhtemel gelismeleri Iayiki ile degerlendirebilmek icin
herseydcn on ce bu kompleks ya p m m tumu ve onu olusturan unsurlar ara­
smdaki iliskiler h akkmda yeterli bilgi edinmeye cahsrnak faydah , hatta zaru­
ridir.
istanbul Bogazl ve cevresi de boyle kompleks yapih bir yoredir ve bu
karakteri , antik <;aglardan beri bir yerlesme sahasi olrnasi dolayisi ile bil­
hassa kuvvetlidir. Bu simpozyumda l bu kompleks ya pll1l11 muhtelif u nsur­
Ian ve bunlarla ilgili sorunlar analitik bir metodla ele ahn caktir. Biz ise bu
ca b a la r a , istanbul Bogaz; ve cev resinin dogal kosul ve olanaklarmr , karst­
hkh baghhklanl1l da belirterek ve cevr e sorunlan ile iliskilerini goster m eye
ca lisar ak toplu bir fikir vermek ve bu sentez sayesinde, dogal kosul ve ola­
naklann genel tablodaki yerini a ciklamak uzere katilrnakla gorevl cndirilmis
bulunuyoruz.
Yorenin
Sznzrlandrrrlma sl
Bolgesel veya yoresel calismalara, tetkik sahasirun alansal smirlandml­
mast ile baslarnak, arastirrna al arumn sahsiyetini belirtmek ve incel eme­
lerin tetkik alam uzerinde toplanmasiru saglamak bakimindan metodolojik
bir gerektir. Sinirlandirma hususunda muhtelif metodlar oldugu ve bu arada
arasnrrna gayesine, go r u ~ acisma ve ol<;eg e gore degis en kriterler kullamlarak
jenerik veya kompleks mekan birimleri ayirdedilebilecegi malurndur. 01­
dukca kansik bir mesele olan bu konunun teferruatma girmeden, istanbul
Bogazi ve cevresinin kompleks karakteri ve simpozyumun baslica ga yesin in ,
mekanm nufuslanmasi ve kullanma tarzindan tureyen sorunlar oldugu dik­
kate ahmrsa, belli oz ellikleri il e diger alanlardan farklilasrms bir mekan
birimi olarak bu yoreyi snnr landirirken, konurn , yapl ve morfoloji, iklim,
nufuslanrna ve hakim ekonomik faali yet kriterl erin e dayarulmasi ve bu arada
bilhassa yo ren in sa hsiyetini niteleyen son iki kriterle alakah ozelliklere aglrhk
verilmesi g erektigini belirtmek isteriz.
Boyle bir metod uygulandigi takdirde istanbul Bogazr ve <;evreSlm
biri dar, digeri cok daha genis olm a k uzere iki sekilde smirlamak murnkun
Bu uygulamah cografya e tud u, Cevre Koruma ve Yesillendirrne Dernegi tara­
fmdan 12-15 Kasim 1973 tarihinde duzenl enen " is ta n bul Bogazr ve (: evresi Sorunlari
Simpozyomu"nda bir teblig olarak su n u lm ustu r,
oldugu so
kuzey ag
suretiyle
bam gilnl
karun k ul
daki tenh
aglomeras
lesrne ; <;0
ici ulasnr
bir alan
ve <;evres
Bum
soz ed ilcl
kosullard:
Daha az
dedir , Ell
ticari tan
siyel g eli ~
lamhsi ba
Bu sekild
<;ok batly
gbrunilr.
yan T erl
plajlan, !
kapsar. Y
kivilanru .
n boyunc
kuzeyind
kapsar.
I star
iki m eka
run prob
yo re nin ~
rel er bir'
birind e I
digerindc
orm an t,
etkil er ve
nufu s ar
3
irilmesi
karak­
Im yol­
rek icin
.ar ar a­
.a zaru ­
. ve bu
ile bil­
unsur­
ise bu
, karsi­
ermeye
ve ola­
dirilmis
andinl­
.elem e­
xlolojik
I arada
mlarak
If. 01­
stanbul
y'eSllllll,
~u dik­
mekan
iklim,
I arada
agirhk
-vresiru
iimkiin
: .~i tara­
orunlan
old ug u son uc u na ulasilir. D a r a nla m d a i stanbul Bog azi ve <;evreSl, Bogazm
ku zey agz m d a n baslayarak onun iki yamnd a gu neye dogru genislerriek
sure tiyle u zanan kabaca usg~B- ~ ekilli bir yore ola rak ka rsirmza <;lkar. T a­
bam gun eyde Kucukcekrnece- Tu zla arasmda yeral an b u saha bilhassa m e­
karun kull arnlis tarzmdaki oze llikleriyle cevresind en ayrih r ( Dogu ve ba n­
d aki te n ha kornsu yorel er o rtasm da yog'u n bir nu fusu n biriktigi buyuk bir
aglomer asyon sa has i ; hemen hemen devamh se hi rles me a la ru ; end ustri­
lesrn e ; co k ge li§m i§ ticari fa ali yetl cr ; nufusun d egi§ik m eslek ya plSl; seh ir
ici ul asnrrn a -sebekcsi ; gece ko nd ula r; rekreasyon sa ha la n v. b .). Nisbe ten d ar
bi r ala n kaplayan ve duz en siz siru rlar gostercn b u m ek an , istanbul Bogazi
ve c;cvresinin daha antik c;agdan beri beliren ce kirdegi veya ic; yoresid ir .
Buna karsilik, daha ge lli ~ sa h ah bir istanbul Bogaz; ve <;evresind en d e
soz ed ile bilir. Dis yore ola rak d a isimlendirilebil ecek ola n bu saha, d ogal
kosull ard an zi yade b azr ~e§e r i oze llikleriyle cekir d ck sa h asi n d a n aynhr ;
D ah a az nufuslanrrusur ; ye r les rne ler ve ekonomik fa aliyetl er kirsal kara kt er­
d ed ir. Buna mukabil bu sa hala r ic yoreyi muhtelif fonksiyonlan ( oze llikle
ticari tarim iir unleri, hayvan m ahsulleri, tas, kum ve tu gl a ocaklan , potan­
siye l ge lisrne alanlan gibi ) ile ta ma m larl ar ve ayni za ma nda arazinin ku l­
Iam lisi bakirnm d a n cekird ek sa h a si m n yon veri ci tesirl eri altmda bu lunurlar.
Bu sek ilde tarif edilen ge n i~ sm ir la ri icinde istanbul Bogazl ve cev resi d ah a
cok batiya, Trakya'ya tasmi s ve kabaca dortgc ne benzeyen bir yore olar ak
gorlin ur. Ba tlda Buyukcekrnece'ye kadar uz arnr ; Ku zeyde, schrc su sag la­
ya n T erkos Golun» , K ara d en iz kryilarmd a birer rekreasyon sah asi ul an
plajlan , ge ne bir rekreasyon sa hasi ve su d eposu olan Belgrad Ormanlanm
kapsar. Yukan vc Orta Bogazm do gu sunda alaru d ah a d ardir. Burad a Riva
kryil an ru, Omerli ve Elmah baraj la n m icerecek se kild e Bogazm do gu kryila­
n boyun ca uzarur ve guneyd e birden genisleyerek Umraniye ve Pen dik
kuz eyi nd en gec;en bir hat boyunea Tuzlamn otesine kad ar tasan bir sa hayi
kapsar .
ista n bul Bogaz; ve cevresi olarak biri dar, di geri co k daha genis a la n h
iki m ekarun m evcudiyeti kana tim izce, bu sim poz yu m u n kon usu olan sa ha­
nm problemleri ele a h rur ken unutulrnam asi ger eken bir ge rcc ktir. H eri ki
yore ni n su phesiz ki bazi ay n problemleri var d ir. Fa ka t a ym zam a nda bu yo­
rcler birbi rin e siki karsilikh iliskilerl e organik olarak baghdlr ve herhangi
birind e m eydana gelen d ogal veya bescri m ahi yette one m li bir d egi§im,
digerinde d e su veya bu sekilde yansir. Ornegoin ha ti rl a tahm ki dis yored eki
orrnan tahripleri ve hizlanan top r ak a§ll1lml iC; yorcyi muhtelif yoll ard a n
etkiler ve m esela bu arad a H ali c .in siltasyon hizim arttm r. I<; yoredeki hizh
niifu s a rt ist ve end ustrilesme ise dis yore de ki arazi fi yatlan uzerind e 1'01
4
oynar, ye rlesme kara kterlerinde, bunlann fonksiyonal ozellikleri nde ve ara­
ziyi kull anma tarzmda degi~ikliklere yol a c;ar.
Konum ue Sonuclan
i stanbul Bo gazimn K aradeniz ve Akd eniz kultur ale m le rin i birlestiren
yegane d eniz yo lu olmasr ve a ynca Avrupa ilc Asyayi baglayan kara yolla­
rrnm Bogaz a dogru y a klasa r a k burada birbirlerine baglanmal an , I st anbulun
butun t arih bo yunca gelismesini etkileye n ve Bogaz yoresini diger sa h ala r d a n
farkhl astirarak o na rnustesn a bir sahsiyct veren en on emli faktordur. Yore­
nin clah a ilk c;agla rd a buyuk ol cude seh ir lesme sin i, bu arada Istanbulun
biiyiik bir end ustri, ticaret ve kiiltiir merkezi olarak gelisrnesini izah eder­
ken daima bu faktoru dikkate alm ak gerekir. Nitekim da.ha antik yagd a
Pontus Euxinus ki yil anrn ziyaret ede n Yunan gemicileri ve kolonistleri ,
biraz cl aha som a Karadenizin kuzey kryil armd an tahil , post ve esir vukl eyen
Roma ge m ileri istanbul Bognzmdan fayd alanrms, dogu Avrupa bugimku
dini inancim, alfabesini ve genell ikle Akdeniz uygarhklanyla temaslanru
i stanbul Bogazi cevresin d en yo la cika n misyon erl erin fa al iyetleri ile kazanrms ;
Orta c;:ag da Baltik ve iskandin av iilkeleri yle dogu al emi a rasin da Karad eniz
uzerinden sagl anan iliskil er gen e Bogazl takibetrnis, o nla n n a r din d a n ayni
c;:agda V en edik ve Cenova'mn tacir-kolo nistle ri istanbul Bogazma soku l­
mu s, ticari iisler kurrnus ve Bogazi izleyerek Karad cniz in muh telif kiyil an­
na d ogru acilrms la rd i.
Boyle ce i stanbul Bogazi, K arad eniz h avzasmin yega ne kapisi olarak
ilk c;:aglardan beri bir ya n d a n do gu , orta ve guney Asyadan , bir yan d a n da
orta Avrupa ve Balkanlard an gele re k bu kapida du guml en en en on ernli
tica re t yollarimn kav§agl ol arak rol oyn armsnr. Bunun n eticesincleclir ki
Rom a ve Bizans de virl erinde bile i stanbul Bogazr ve Cevresi b u yiik on ern
kaz anmis ve bu cevren in sehirsel fonksiyonl anmn m erkezi olan i stanbul
yuzvillar boyunca dunyanm dort bucagmdan gelen c;:qitli maddelerin ,
krym etli m allarin almip satildigi ve islendigi buyuk bir ti caret ve end ustri mer­
kezi karakteri iktisab etrnisti. H atirlatahm ki daha M.S. VI yiizyild a Cin
ipegi ; M al abar kryilarmin baharan ; Hindistamn bakiri ; kuze y iilk elerinin
post ve esirleri; Avrupanm kehribar, yesirn ve demiri ; guney ulkelerinin
buhur, altm ve sa rabi ; uzak Afrikanm altm , devekusu tuyu ve fildisi gibi
mall an burad a topl anryor, isleni yor ve p az arlamyordu. Sehrin nufusu d a
100.000 i asiyord u . Yorenin bu ticari , en d ustriye l, kiiltiirel ve seh irse l karak­
tcri miiteakip y uzyillard a d a devam ede ge lrnis ve XVII. yu zy il sonla n n cla
i st anbul 700 .000 n iifusu ile Avruparun en buyiik ve en yog u n n iifuslu sehri
o lm ustu
run nii f
80.000
ilgili 01,
mektedi
limarn
dii stri yc
Go
olan bi:
rilere il
devirler
digi gil
cozurm!
lst:
yon Ian
burada
pola rm:
ku varsii
ve yas t.
cesitli J
Fa:
T ersin e
yayI11§
terrnin s
yaplSln:
murnkii
Yij
serit be
genis b
cesitli 1
Silura
h al an
uzanan
bu kivr
litoloj il
ulan b
5
a-
.n
a­
In
In
e-
In
r­
Ia
olrnustu (Bir karsilastirrna olmak u zerc haurlatahrn ki 1800 yilinda Londra­
run nufusu 950 .000, Paris'in nufusu 550.000, New-York'un nufusu ise ancak
80.000 kad ardi ). istanbul Bogazt ve cev res ini n h erseyd en once konumla
ilgili al an bu tarihi fonksiyonal yaplSl bugun de yurt olcusiinde devam et­
m ektedir. Filhakika istanbul Turkiyenin en kal abahk seh ri, e n buyiik
Iirnam (itha la tm 3/ 4, ihracaun 1/ 4 kadan), en b u y u k endustri yoresi (en ­
dustriyel faaliyetleri 1/ 3 kad an ) , en buyuk ticaret merkezidi r.
Coruluyorki istanbul Bogazi ve cevres ini n bugtin icin karakteri stik
al an bi rcok ozellikl eri, b azi farkl arla, cok uzak m aziye, 2000 yil kad a r ge­
ril ere iner. Bu co k on ernli gercek , bircok mesel elerin sebeplerinin gecrnis
d evirlerin siyasa l, sosyal, ida ri ve hukuki faktorl erinde a ra n rnasim g er ektir­
digi gi bi , g ene! olarak sorunlann komplek s karakterini ku vvetlendirir ve
coz u rn iin ii d e gii <;l e ~tiri r.
:1,
~ n
J eolojik
rapt
ve Sonuclan
ell
m
, ,.
"~
lIZ
ni
ll­
:1­
lk
1a
Iii
ki
m
ul
n,
:r­
In
In
In
bi
la
k­
fa
n
istanbul Bogazi vc cevresi ni sbeten d a r ala nm a kiyasl a j eoloj ik Iormas­
yonlan ve litolojik oz ellikleri bakirmndan cok cesitli bir yoredir. Filhakika
burada eski Paleozoik'ten N eoje n'in muhte!if sevi ye!erin e ve Pl eistosen de­
polanna kad ar bircok forrn asyon go riildiigii gibi , gr anitik plu tonlardan
ku varsitl ere, g ravakla rdan killi sistle re ve radyol aritlere, muhte! if nitel ikte
ve yasta kalker cesitlerine ve gevsek d epolann muhte!if turl erin e kadar pek
ces itli kayalar temsil edi lm istir .
Fakat bu cesitlilik m ek anda bir duzensizlik sekli nd e te za hii r e t m ez .
T ersin e, sozu gecen muhtelif unsurlar belli yastaki form asyonl ara ve bunlann
yayihs a la n la n n a bagh olmak uz er e muayyen bir duzen arzederl cr. J eoloji
terminolojisinin teferru atina g ir med en , istanbul Bogazl cevresin in j eolojik
yapIslm y a~ ve litoloji bakirrundan farkh iki esas unsu ra ayirarak ozetle rne k
murnkii ndur. Bunlardan bi ri temel, ikincisi ise ortu forrnasyonlandir.
Yorenin temeli Silur, D evon ve Hali c'in kuzcybansinda ye ra la n bir
serit boyun ca Ka rbon'dan o lusrn us tu r. Bogazm dogusunda temel cok d aha
ge nis bi r saha kaplayarak yii zeye cikrm sn r. Burada killi sistler, gr ava kla r,
<; e ~itli kalkerler, a rkozlar ve muhtelif seviye!er arzetmekl e b eraber esas kisirm
Sil ura a it a la n ku varsi tlerle temsil edi lm istir. Saha P alczoik oroj enez saf­
h alan esn a sind a kuvvetle di slok e olmus, gc n ellikli NW-SE istikametindc
uzanan krvn ml ara ugraml§, fa kat ar a dan gecen milyonl arca sene boyunca
bu kivn mlar asinarak p eneplenlcsmistir. Bugunku topografyasi yapid an ziy ade
Iitolojik karakterl ere bagh a la n bui asnnm yiiz eyi uz erinde basli ca kab a r­
ulan bilhass a Bog azm dogusunda yayglll alan diren cli kuvarsitlerd en mute­
6
sekkil tepeler (A yd os, KaYI§clagl, Al erndag, Coztepe, Aclalar, Karhdag vc
Bogazrn batisinda Ko catas) meyclana g ctirir. Bu eski kivril malar sirasmda
plutonik intruzyonlar cla meyclana gelm is, bu a r a cla Coztep c ilc Al erndag
arasmdaki granocliorit plu tonu tesekkul etrnistir. Bogazin dogu ya kasm d a
tem elin claha fazla y u kselmesi ve a smrnaru n temelin daha d erin kisimla­
nna kadar inm csi ncticesinde bugun bu pluton da yuzeyde gorunur hale
g elrn istir.
Pal eozoik tcm cl claha sonraki dcvirlcrdc
d e clislokasyonlara maruz
kalrmsur. Bu kabuk harckctl eri ncticcsindc ternelin fosil a§mlm yu zeyi ge­
nellikle bauya, bilhassa guneybatlya clogru m cyillencrck alcalrrnstir . Boy­
Iee e bu yon d e gidildikce sa tih ta Pa!cozoik'in claha yeni unsurl an ile karsi­
lasilrr ve nihayet ternel , ozelliklc guneybanda Tersiyer ortu tabaka­
lanmn altmda kaybolur. Buna karsihk kuzeycle Paleozoik temcl onernli
bir clislokasyon hatti ile suu rla nd irrlrmsu r . Bu srru rm otesinde Karad eniz
ki yilan boy un ca heriki ya ka d a Kretase tortul ari ve bunlarla aym yasta
olan andezitik v e dasitik lay, tuf ve aglomeralar yayil rms b u lu n u r. Ayni
kirnyas al bilesimd eki intruzyonlar Bogazin heriki ya kasm d a cla kii cuk le­
kcler halincle cok ya ygm d ir .
Yapisal bakimdan istanbul Bogazi ve cevresinin ikinei jeolojik unsurunu
«ge n e; ortu » olarak isimlcnclirilebileeek T ersiyer formasyonlan m e ydana
gctirir. Bunlar da hakikatte farkh ya~ v e litolojideki el emanlardan m eydana
g eli rl er. Fakat tektonik ozellikleri , litolojik karakterleri ve a yn i zamanda
topografyadaki cok daha degi~ik rolleri ile temelclcn tarnarniyle aynhrlar.
Bu ortii formasyonlanmn bashcalarrru Kuciikcekmece batismda g cn i§ bir
alanda mcydana cikan Eosen kalkerleri , Cekm ecel er ile Hali c arasmda ya­
yilan N eojen k alker, kum, cakil vc killeri meyclana getirir. A ynea, bilhassa
Bog azin batismda Neojen kum, kiL ve e; akt ll a~m!.1.J) i r ortii halincl e tem elin
eski topografya yiizey in i maskel ernis oldugu tespit eclilir. Bu tortulann bir
kisrrn, tem eli de etkile y en daha gene; tektonik hareketler netieesincl e m ey­
dan a g elen d epresyonlann (Bu yu kde r e ve Pasab ahcc d epresyonlan gibi)
icinde veya terrielin yiizeyi ne ait eski topografik canaklarda buyiik kalmhk­
lara e risir . Bo gazm dogsunda da N eojen ortu tabakal an mevcuttur. Fakat
bunlar temelin daha fazla yukseldigi ve daha fazla a~mdlgl bu kisimd a, ba­
t! yakasind aki kadar yaygm degilclirler. Butun bu ge nt; ortu tabakal an bir­
cok ycr le r cle acleta «tahtadan camurun sryrrhsi» gibi, olusumlarmdan sonra
meyclan a ge le n asmrn alarla cok ye rlerde orta d an kaldmlrmslar, kucuk par­
ca la r a donu smusler v e bu gibi sahalarda temelin yiizeyi fosil bir topografya
olarak meyclana cikmisnr.
Bu jeoloji
clan sonuclan
cok onernli bir
Filhakika Izrr
kuvvetli bir cl
yuzrlen de yor
olrnus, buyuk
remleri gibi ).
Bizzat yb
siy eri etkileyer
rirler. Fakat b
kum ve cakil g
(Bu yu kd ere , 1<
sulara zayif n
keclen, yaplya
Kaglthanc cler
bazi musadere
lcrinin rneydar
seklinde tezahu
Yore mal
yataklarm eke
semtindeki bal
ran gibi). BUI
telif insaat rna
rekir. Paleozoi
ve kullaml an I
mlelr temini '
plakalar halin r
tasidir. Eosen
timi icin de ~
kum vc cakill:
lanlrnalidir. B
sitler yapl tasi
Ytong yaplmll
olarak Neojen
istanbul yores
baslica hamm:
Eu faydal
likidite sirun I
Karhdag vc
.ar sirasind a
.le Alemd ag
1 yakasmd a
rin kisiml a­
irunu r ha le
ilara maruz
I yiizeyi gc­
rmstir. Boy­
n ile karst­
·tu ta baka ­
mel on ern li
Karad eni z
aym yas ta
rlu nur, Ayn i
I kiiciik le­
ik unsurun u
n meyd ana
in meyd an a
ni za mand a
c ayn hrlar.
a gen i§ bir
irasmd a ya ­
tea, bilh assa
nde tem elin
irtula n n b ir
.sinde m cy­
onlan gibi)
-uk kalmhk­
ittur. F ak a t
kisimda, ba­
iakalan bir­
mdan sonra
kucuk par­
. topogr afya
7
Bu jeolojik oz ellikle rin, m ek am n insan tarafind an kull arulm asi acism ­
dan sonuc la n aras n ri hrken h erseyd e n o nce i stanbul Bogazi ve cevresinin
co k o ne rnli bir sism ik zo nu n p ek yakirnn da bulundu gunu ka yd etmek gereki r.
F ilhakika Izrnit K orfezi-Marrnara D enizi depresyonlan bo yu nca uzan an
kuvvetli bir d epr em ~e r i d i yorenin 20 km. kadar gu neyind e uzarur. Bu
yuzden de yore tarih boyunca zaman zaman cok siddetli d epremlere sahne
olrnus, buyuk zarar go r rn us tu r (ornegi n M .S . 555 , 715, 1500 ve 1894 d ep ­
re m le ri gibi) .
Bizzat yore nin kendisi d e ba zi Ia yla rl a kesilm istir . Bunlardan T er­
siyer i etkil eyen kirtk siste m ler i esas it ibariyle NW-SE dogru ltus u n u goste­
rirl er. Fakat bunlar sis m ik bakimd an o ne rn a rzetm ezler. Bash ca rolleri ki l,
kum ve cakil gibi eko no m ik degeri a la n bazi gevsek tortul a nn b a zi sahalarda
(Buyu kd ere, Kemerburgaz) asmrnaya karsi korunrnasi ve ge ne llikle akar­
su lara zayif mukavcmet sa h a la n saglayara k zamanla as li d and ritik se be­
ked en, ya p ly a uyrnus su bseka n t bir §ebc ke n in turern esini sagla mak (H a lic,
K a gl th an e d eresi, P asabah ce-Bu yukd er e a r asmda Bogazm d ogrultusu gibi) ,
bazi musad ereleri kol a ylastirarak bu ral arda bazi asime trik a ka rsu siste m ­
lerinin meydan a ge lmesi n e yol acrn ak (K a gith a n e ve A libey d ereleri gi bi )
scklinde tezahu r etrnisti r.
Yore maden kayn aklan bakirrundan zengin cleg-ildir. Mevcut bazi
yata kla n n ekonomik d egeri de azdir (Aga c;: h lin yitl eri , Sanyer' in Mad e n
sc m tinde ki b akir, g u m us, a ltin ve pirit ya takla n; bazi bakrr ve d emir zuhu­
ran gibi). Buna karsihk fo rmasyonlann litolojik oz cllikleri sayesindc muh­
te lif in saat m alzem csi ka ynakl an b akirmnd an oldukca ze ngin sayrlmak ge ­
rekir. Paleozoikin yogu n ve mu kavim m avi kalkerl eri eski de n beri aranan
ve kul larulan bi r yapl malzemesidir. Ayn i kalkerler mukavim olduklan icin
rrucir temini bakimmdan da cok d ege rlid ir . Neoj enin daha ziya dc kah n
pl ak alar halind eki M aktrah kalkerleri ge ne eskidcn beri kull arulan bir ya p l
ta sidir. Eosen kalk erl eri ve Paleozoik m avi kalkerleri kirec v e c imen to ure­
timi icin d e co k elve rislidir ve bu m aksatla kullam im aktadirlar. N eoj en
kum ve cakilla n d a a ra na n birer in sa a t malzem csi o lara k bu arada h aur­
la nlrnahdir. Buna muka bil co k muka vim , fakat cok di akla z h a la n kuvar­
sit ler yapl tasi ol a rak fa zla kullanilmam akta , son zamanl a rd a og u tii lerek
Y tong yapiminda d ege rl endirilmektedir. N ihayet, cok krym et li bir m alzeme
olarak Neojen kill erini h a tirl atrnak gerekir. Bunlar, Halic ca m u r u ilc bi rliktc,
i stan bul yo resin in bir h a yli yaygm a la n tugla vc kir ern it cndiistr isinin
baslica h ammadd esid ir.
BlI fayd al an n a ka rsilik Ncoj e nin kurnlu ge vsek depol an ve <;:ogu n lu kla
likid ite siru n ni sb eten d usuk kaolini tt en m i i tcsekkil killeri , iler ide aciklana­
8
cagl uzere, kuvvetli ya rilmala rm ve dik meyillerin de tesiriyle yer ka yrn al a­
nna cok elverislid ir . Bu sebepledir ki bunlann yaygm old u g u Kilyos b atisi
ile yoren in gu n ey ba ns m d a, K. C ekme ce cevresinirr Neojen d epolan saha­
smda gerek bina, gerek yol yapmund a zeminin stabilitesini olumsuz ola­
rak etkileyen bu bzellik zam an za m a n onernli bir mahzur olarak orta ya
cikmakta ve problemlere yol acmaktadir (C ekm ecc G o!Unun dogu ve ban
ya kasind a bazi tesisl eri ve bu arada yakin yrllard a Ba sin Sitesini ve d emir
yolunu etkileyen heyel anlar ; Kilyos turistik tesisl eri sahasmd aki goc me ve
kaymalar gibi). Paleozoik killli sistlerinin d e, co k daha n adir olmakla
beraber b azen he yelana sebep old ug u goru lm us tu r (E lm a h Baraji sa h a­
smd a eski bir h eyel an kiitl esinin yenid en mobilize olmasi ve baraji tehdid
etmesi gi bi ).
Yorenin j eolojik ya plSi ve litolojisi hidrolojik kaynakl anm d a etkilc­
mistir. Bu arada, P aleozoik temelin gim ey batrya dogru alc alm asi ve bunu
orten kil sev iye leri ile munaveb eli N eojen kum ve cakil depolanmn ya pl
bakrrrund an bir ca nak m eydan a getirmeleri, ybrenin bau kismmda oldukca
zengin arteziyen akiferlerinin olusumuna yol a carak cok olu m lu bir e tki
yaprrustir. Yukan Bogazm batismda , Belgrad or m a m al amnd a 'ge<;: ir im li
Neojen cakil v e kumlannda toplanan ve siizulen sular, gecirimsiz temelin
meydana <;lktlg l yerl erde bircok ka ynaklann olusumuna yol a <;tlgl gibi , SIY­
nlm a sinm civ annd a temele gornuk v adilerin setlenmesi cok eski d evirlerden
b eri buralardan sehre su sagla nm asma irnkan ve r rnistir . Diaklazh ku var­
sitlerde toplanan yeralti sul anmn , bunlann ge cirirnsiz temelle temas ettiklcri
yerl erd e bazan fa y, bazan d a normal ya ma<; ka ynakl an halinde, fakat d a­
ima belli hatlar boyunca meyd ana cikrnalan da I stanbul yoresine cok lez­
zetl i ve cok h afif icmc sulari sagla ml§tlr (T asd elen, Sirmakes, K a yl§dag,
Yakacik, Kocatas, Hunkar sul an gibi ) .
Bu konu ya son verirken, muhtelif yasta kmklarla katedilmesi ve ya km
jeolojik d evirlerde d ahi b azi tektonik deformasyonlara ugraml§ bulun m asi
dolayisr yle istanbul Bogazi vc cevresinde ya pm lIl, genel ola rak zayif muka­
vemetli bir zemin oldugu gibi yanhs bir izlenim e kapilmarnak gcrektiginc
isaret etrnek isteriz. T ersine, mil yonlarca yil bo yunca tektonik kompres­
yonl ara m aruz kalmis alan bu yore, ozellikle yorenin en buyuk kismiru kap­
la yan Paleozoik eski kutle yap l isleri, temel hafri yan v e tun cl yaplm l gib i
bircok bakimlardan cok saglam bir zemin teskil eder.
I star
za rasi <;0
ce rcevesi
rulm asi I
Is tai
200 m. a
radc nizin
lanmn v
me trik bi
(K oeata§
maraya
I
kindrr. B
nn bir s
NW-SE
bir ca n e
Ian aka r:
M arm ara
olmalidir
<;ok ya ku
reyi bula
Kocaeli
iklim bal
getirirler.
uz erinde
Bog2
yos cn e 1':
h~
ortii tab:
Orrnarn
lar gibi)
~yj a n a
vadi YOg1
dil e rin P
ceker . H\
su bseka n
9
,r ka ym ala­
. ilyos bausi
iola n sa ha ­
unsuz ola­
ak ortaya
)gu vc ban
i ve cl emir
goc me vc
ir olmakla
:ar~1 sa ha ­
'aj l tehdicl
da etkilc­
I ve bunu
nrun ya p t
Ha oldukca
lu bir etki
l
.gecirimli
iz tem elin
f1 gibi, siy­
ac virle rdc n
azh kuv ar­
as ettikleri
faka t d a­
e co k lez­
KaYI§dag,
. ve ya km
bulunmasi
yif muka­
gerektigine
kompres­
film kap­
pum gibi
J eomoifolojik Sartlar oe Sotuu lari
i st anbul Bog-aZl ve cevres inin bu gunku topografik ve jeomorfolojik ma n­
zaras i co k uzun ve 0 ni sbette kansik bi r evr im in esericlir. Bu simpozyumun
cercevesi icind e bu evrimin detaylarm a gir m eden , yorenin arazinin kull a­
rulm asi bakirrundan onern arzed en husu siy etlerini bzetlemeye calisa cagt z.
i st anbul Boga~1 yoresinde topografy anm esas unsurunu, yukseltisi 100­
200m. arasm da oyn ayan alcak bir pl,,!:tg rneyd ana getirir. Marmara ve Ka­
r aden izin d eri n s:~ k u r1 arlm bir- esik gib i ay lra n bu pl ato yu ksclti bas amak­
lanmn ve a nzala n m n daglh§1 bakirrundan Bogazm h eriki ya kasll1da_ asi.­
m etrik bir durum gos teri r . Banda e n yu kse k kisirnlan Karadeniz kryil arm a
(Koca tas ve Bel grad Ormam cevre le ri, 200-230 m . ); do guda ise M arm a­
m a r a ya (Cam lica 262 m ., KaYI§dag 438 m ., Ay dos 53 7 m .) yok d a ha ya ­
kmdir . Bu durum kism en gen ~ deform asyonl ann , kisrn e n de litolojik fa rkl a­
r m bir son uc u d u r. Filhakika pl ato ~is pe ten yakll1 bir jeolojik clevi rcle
N W -S E d ogrultusunda, Belgrad O rmanl annd an Aydos'a dOgTU cekil en
bir can ekse ni boyunca kubbelesrnis ve bu su re tle m eyclana gelen eg-im sart­
Ian a karsu sebek esini de etki ~ek en u zu n a ka rs u la n n Bogaz ba tism d a
Marrn ara ya , dogusunda ise Karacl enize
d ogru yo nelm eler inc yol a <;ml§
olrnahdr r, ate yand an, Bogaz pl atosund a yu ksclti sa rtla ri litoloji ilc cle
cok yakmd an ilgilidir. Oyle ki mukavim kuvarsitler ba zen birka c yiiz m et­
reyi bulan bir farkla plato duzlukl eri uzerind e y ukselir ler, Bunl ar b ilhassa
K oca eli Yan rnadasm m g u ney yakas m da, kIYI §erid i ile platolar a rasin da
iklim bakim m dan da co k olumlu sonu clan ola n bir a n za la r siras i m eyd an a
ge tir irler. Kizil ad al ar da esas itib ari yle , su la r a lnnd a kalmis bir p en ep len
iizerind e y iiksele n ku varsit tepeleridir.
Bogaz pl atosu, bir a simrn y iiz ey idir. M eyd ana geli§i esas itibariyl e Pli­
yose ne-rastla f.' Bununla beraber pl ato yu meycla n a getircn yuz ey p a rcal a ri
herye:r.d e a yn i yas ta clegildir. D aha so nraki yukselme ve yanlmalar esnasind a
ortu ta b ak al anrun slynldlgl bircok yerle rde (Bos tanci, Tuzla ve Bclgr ad
O rrnaru ce vre leri il e guneybauda Neojen o rtu ta bak al arinin smmnd aki a la n­
lar gibi) P al eozoik ternelin daha eski a§1l1lm d on cmlcrine ait fosil yu zeyi cle
~~y da na crka r . Plato uzerind e yogun b ir va d i sc bekes inin m ev eudiyet i ,
vadi yog u n lugu nu n Paleozoik u zerind e co k d aha fazl a oldugu ve biitun va­
clilerin Plato ici ne clerin bir sekilde go m u lere k O Il U parcaladiklari dikkati
ce ke r. Bu se be kc bazi unsurl an zayif muka vemet sa hala n n a intibak etm is
su bse ka u tla r o lmakla beraber, ge nel olarak ge ne ortuden teme1e kopye cdi l­
10
mi s dan driti k bi r ka rak ter arzeder. Pl atoyu ya r an vad ileri n en one rn lisi,
yoreyi or tasm dan iki ye bole n lstanbul Bogazldlr. Bu yan lma ve on un cok
ori emli sonu clari ol an topografik p arcal anma ve ku vvetli eg im ler Ku ater­
ner esnasm da, muhtemel en son g las iyale tekabul eden daha alca k bir tab a n
sevi ye sine go r e meyd ana ge lrn is olm ahdn. Filhakika Bogazw ta bam -110 ill .
ye kad a r indigi g ib i, bi r cok va d ile rin tabanlannda d a a liiviya l d ol gu kahn­
hgl 20- 30 m . y i a §a r . Bu ya n lm a sa f h as i rn d enizin son yukseli si izl ernis ve
bu nu n sonu cund a Bogaz vad isi d eniz tarafi nd an isgal ed ild igi g ibi, bircok
vaclile rin aglz la n n da da koyla r (Buy uk ve Ku cukcekrnece'Ier, Hali c, T er­
kos, Tuzl a civarlanndaki ko ylar ve a d acikla r ; K izilad al ar ; Yeriikapi ile
Y e§ilkoy a rasm da bir kisrrn so nrada n a liivyo nla rl a d oldurulmus g ir in tile r
g ib i) ve g enellikle bogulmaya delal et ed en sekiller m eyd ana ge lrnist ir .Bo v­
Ieee, yo rede bu g unkti m an zara ve konfi giirasyonun cok yakm bir ge<; m i§te­
ki ol a ylann eseri oldugu. bu a r a da bugunkii b YI .i zg isinin a n a ha tla riyle
zam arurrn zd an a nca k 10. 000 yil kad ar o nce erisilm is o ld ug u a n las rlmak ta d ir .
is ta nbu l Bogaz: vc c;evres in in topografik ve morlolojik sar tlari eskide n
b eri insan tarafind an yo r enin d egerlendirilmesi ve kull arnlm a si uzerin rle
d e gi ~ik yoll arda n etkimistir . Bu sa r tla r m kamrru zca e n e tkili o la m, d an­
d ritik ka rakter de ki sik vadi sebek csinin plato sa thi icin e d erin bir sekilde go­
m iilmiis bulunrnasi ve bunun neti cesinde p la to n u n a lcak yiiksel tisine rag­
m en co k parcal anrms, cok ari zah ve ku vv etli m eyill er arzeden fac et alard an
olusa n bir topografya goruniimii a lnus olm asidir. Genis duzluklerin az hgl
ve ku vvetli egimler herseyd en on ce ye rles me ye rl erin in sec im ini, b u n la n n
ge lisrn e tarzirn ve yol scb ekesini et kile rnistir . Bog az boyunca ye rles m e ye r­
leri c1 a ha a n tik c;:agda c1 aima vad i aglZla n nclaki ku cuk du zlukl erde, bir ikin ti
konileri u zerind e ku rulrnu s ve bir birind cn a riz ah kisimlarl a a ynlan bu eski
ye r les rne ce kir de kleri uzu n bi r su re ye kdigerine ku vvetli b ir se kildc bagl a­
na ma rms trr . Y arilrn a a yni zamand a yo r en in baslic a kisimlan rnn konfi gii­
r a syonunu cia tayin etrnistir. O r n egin topogr afy a ve konfig iira syonun bu te­
sirler i b izza t I st anbulun g cl i§mesi ve yo l sebekesi uz erind e acikca go ru lu r .
Se h r in H alicle Marmara arasmd a ycr alan ucg en sekilli bir yan mad ada
kurul an ilk ce kir degin in zam anla batr ya dog r u m erh al e m erhalc gen isle ­
m esin e tekabul ed en Biz ans , Septimus Severus, Konstantin ve nihayet Te­
od osyus su rl arimn ye rl er i claima vad i siste m inin ve topog rafyanm ta yin et­
tigi csas lara b agb kalrmstrr. Ge ne ~el1l'in ge lismesindc ve t a rih boy u nc a
arizini n kullanihsmda Ed irnekaprd an Beyazita ve T opkapida.n Y enikapi ya
d ogru uz anan iki srr r sa hasi ile bunlann a ras inda yer a la n Y enib ahce j Lan ga)
vadisi uzun su r e on crnli rol oy n a m l§ oldugu gibi, asirIar bo yu nc a , sozu g e­
c;:e n sir tla r iizerinde musrakilen ge lise n yerles rne m erkezl erind en esas ce kir­
d ek sahasir
Beyazi t civ
sa hasi ola n
d a bugiin
ist eyen sor
Ycrles
r in kuz ey
d e rol oyna
la kuz eye
a r asmd a u
sal yayilrn.
ve sirtl an
bagh d arn
vadi ler ara
ba gh kal m
aga clIl dal i
a na yola I
ces incle an
ka cirulmaz
G u ltepeder
tu gu kesirr
d enil e bil irl
ya p lm mas
et kilernis v
ge ne d and
et m ek ve I
d egi§tirmcl
etkisinde n
cle, ya ni I
yan i me trt
sinde zem i
yap l ozc lli
TapoE
rinde de c
boy u nca \
so n ra ki sa
d iiz lilkler
ola ra k d e~
11
onemlisi,
onun cok
:1' Kuater­
bir taban
JI
-110m .
Igu kahn­
izlemi s ve
bi, bircok
.alic, T er­
nikapi ilc
girintil er
nistir.Boygecmiste­
ahatlariyl e
lmaktadir,
n eskid en
iizerind e
lam, dan­
ekilde go­
.isine rag­
;etalardan
' rin azh gl
bunlann
esrne yer­
" birikinti
,11 bu eski
.de bagl a­
konfigii­
.un bu te­
l gorulur.
mrnadada
c geni§lc­
hayet T e­
tayin et­
boyunca
'enikaplya
;e(Langa )
sozii ge­
"as cekir­
d ek sah asm a dogru ya klas a n a na yo lla r d a bu sir tla n izl ernistir. Bu yo lla n n
Beyazit civan nda birlestigi sa hada veya gen e u cg en sekilli eski bir ce kirdek
sa h a si alan G al ataya dogru muhtelif yonlerd en yaklasan yoll ann kavsagin­
da bugiin m eyd ana gelen tr afik ukarukligr, topografyamn h al a d aha cozum
istcyen sonu cl arindan biridir .
Yerlesmeye ve yo l ge cirilmesine elverisli ge ni§ duz liiklerin az hgl, se h­
nn kuzey m ahall elerinin kurulus ve yakm gec;: m i~tek i geli§mes i uzerind c
de rol oyn ay a n o n ern li bir e tkc n olrnustur. Filhakika Galata <;'e kirdegi zam an­
Ja kuzeye d ogru yayihrken , b ug u n Istikl al Caddesi-Harbiye-Sisli-Leven t
arasinda u zan an dar, fakat a z egim li bir su bo lu rn iin u izlerni s, bo ylece alan­
sa l yayilm a yerin e dandritik vad iler arasind a bir a ga cm dall an gibi uzanan
ve smlan takip ed en cizgise l bir se h ir lesrne ve tabir ca izse subolu rn lerine
bagh dandri tik bir yo l se be kesi ort aya cik rms n r. Yollann d crin ya rilrms
vadiler a rasm d a ki az egimli subo lu m le rini takibe n uzanm alan ve bunlara
bagh kalmarun onernli bir m ahzuru, tali subolurnlerini izl ey en yo lla n n , bir
agacm d all anmn govdeye b agl anmasi gibi , esas su b olu rn u iiz erindeki t ek
ana yola kisa mesafelerl e ve h atta a ym yerde kavusmalari ve bunun n cti­
ccs in cle a nayolu n trafik yu k u n u n buyuk o lc ude artrnasi vc tik anikhklarin
kacirulrn a z bi r hal alrn a sidir. Nitekim bu durum bu glin L event, Etil er vc
Giilteped en ge len yollann kisa bir m esafe icinde Bu yukd er e yo lu n a ka vus­
tugu kesimd e co k olumsuz bir sekild e kenclini gosterm ekteclir. Genellikl e
clenilebilirki Istanbul yoresind e sik ve kuvvetli yarilma yol glizc rga h la n l1l ,
ya plm m a sr aflanru , vi r aj sayi sim ve trafik a kis hizrru olurnsu z bir sekilde
ctkilernis ve ctkile m ekte clir. D andritik gornuk vaclilerin, bunlann a r a sm d a ki
ge n e dandritik sirt v e su bolu m le rin in bu o lu msuz etkile r in i toptan bertaraf
etm ek ve kol ayca akan y uzcyse l bir trafik siste m i kurmak , topografya yi
degi§tirm ek murnkun olrn adigm a gore, dusunulernez. Topog r afik sartlarm
ctkisinden kurtulmamn ye gan e coz u m caresi ol arak ya topogra fyamn uzerin­
de, yani h avad a asih veya topografyamn a ltin d a yeni bir yol sistemi,
ya ni m etro kurmak gor u n uy o r . Sonuncu co zu rn u, i stanbul Bogaz: vc ccvre­
sinde zeminin evvelce belirtildigi uzere tiinel yaplm m a uygun sagla m bir
yapl ozelligi gos term esi a ynca tesvik ed er .
Topografyada ozcllikle egirn sartlari d ah a ycni sehirs el ge lism cler iiz e­
rinclc d e etkileri n i gostermi sti r. Bog'az kiyismd aki cski izolc yerlesmeler kIYI
bo yun ca veya gc rid eki duz va d i tabanl arim takiben geni§lemi§ler, d ah a
so nra ki sa f ha la rcla ise gorn u k vad ilc rin yu ka n kisimlarmdaki hafif m eyilli
duzlukler ve taracalar ayn i maksatla ve b u aracla c nd us tr i kurulu s ye rle r i
olarak d egerl endirilmi§, buna karsihk vadile ri n clik ya rnacla n cok defa bos
12
bi r akilmis, eski iska n sahalannda ise bu gibi yarna cla r b ir ta kirn sakin cal a r
arz ede n m crd iv enli soka kla n n d ogu sun a yol a crms tir.
Pl atonun ku vvetli bir se kilde yarilrrus 0lmaS111111 d aha bir cok et kile ri
vard ir . Bunlar arasm da, Bogaz o lugu n u n hakim ru zgar istikametind e ac il­
m l§ bulunrnasi ve ge ne llikle yore de konveks topog ra fya face ta la rin m hakim
olm asi, mu a yyen bazi cu ku r sa halan n icinde clur gun kirli havamn topl an­
m asiru engelley en , dreriaji kol a yl a sti ran vc hava kirl cnmcsinin tesir leri ni
b iiy u k ol ciide aza ltan cok olumlu bir ozellik olarak h anrlaulmak ge rc kir.
Ote ya n da n ge ne yan lma, muhtelif kisimlar arasmd aki y iikselti ve baki
far klan ista n b u l Bogazi ccvres inde old u kca ku vv etli oze lliklerle be lire n
yerel iklim ti plerinin olus u m u na yo l a<;:an esas sebep tir. Ornegin, kl§ g unleri
co k facc tali ka rakteri ile ku vvetli a rz ra dyasyon u na ve lSI t erselmesin e
sa h nc olan sog'u k pla to yuzeyi ve bu kisimlard aki yerles m e ye rleri ile,
Ca rnh ca-Kayrsdag sip erin de kal a n kiyi ser id i (Marm a r a Rivierasi ) veya kon­
kay se kliy le co k daha yuksek b ir sis fre ka nsi gostercn n emli Bogaz kryil ari
a rasm d a ki o ne m li lSI, nern, ruzga r sid deti farkl an to pografya ve b ak i sart­
larirun bu r ad a zikred ilm esi ge re ken birer so n uc u d ur .
Jeomorfol oj ik ozelliklerin olumlu bir e tkisi d e ge n is sa h a la ra yayrlrrus
d andritik koll ann birlesrn esi ile olusarak cok d efa ep ijen ik b oga zlan kate­
d en vc g ccirimsi z ternele gomulm us bulunan esas v ad ilerin (C oks u, A libey
D ercsi, Riva QaYI v.b .) genellikl e su depolama ve b a raj kurma bakirrund an
elvcrisli olan karakterlerinde kendini gosterir.
f
'
Yorenin j eomorfolojik sa r tlan na ve bunlan n so n uc laru ia a ynlan b u
b ahi st e ~1:J ' l .J£ple r in~ ve kiy: vetireletine d e ye r ve r rne k ge re kir. G en el ola rak
btitiin yore nin kryil an z a m a rnrmzdan yaklas ik 10.000 yrl kad ar o nce bu ­
g u n ku sevi yesin e ul asan son d eniz kabarrnasi yan i F landr transgresyo n u
ne ticesindc sula r a ltind a kalrrus, yaygm bir morfolojik tabirl e "bogulmus"
kiyila r kategorisin e gi r er. Bu deniz bas m asi sular a lunda kalan sah al a nn
clegi§ik morfolojik oze llikler ine bagh ola ra k farkh kryi ti plerinin olusurnu n a
yol ac;m l§ ve bu tip lc r aynca a radan gecen zam an esnasm da kiyi olaylanm n
e tk isi a ltinda b azi one rn li degi§ikliklere ugrarru sla rdi r.
Guneyd e T r ak ya kiyilarmd a bazi buyuk vadi le r deniz isrilasin a ugr a­
ya r a k koyl ara d onusmusler (Buyiik ve Kucukcekrri ece) ve sonraclan b YI
setleri ile d enizden aynlarak bir er la gun halin c ge lmislerd ir . Bunl ar tipik
birer "lima nh " bYI ornegidi r vc bilhassa K ucukcekrn ece lagunu 18m. yi
gec,:e n d crinligi ill" m u ke rn rrie l bir tabii bann ak olmak pot ansiyelin« sahip tir.
M a rrnaramn K ocaeli kryil arrnd a eski ternelin uz erindeki az yukse k as iru rn
y uzeyin in su lar a ltm da kalrnasi ile adala r, adaci klar, yan m adala r ve ge n i§
kavisli ko)
ku ytu koy
Ian ilc iyi
ccv resinde
Bogaz
p la tola rin
lur. Bun a
sinde hem
bYI tipi II
§an pitore,
lann (01'11 '
T ersinc, §i
n unclan IY
olmasmm
sek kumh,
d eflasyonc
ril er c dog
a crru snr (
5 U saglay,
ge<;:en YU2
vurm ak I
Yore:
olan bir e
fa r khdir.
Marm ara
birtaknn
Bizza
bugun su
bir plato
gibi, Boge
§i.ircc ek 51
clilerin ag
cleltalara
bir kisrru
Istinye ve
gem ilerin
tesislerin
bilindigi
]3
ncal ar
kavi sli koylar ile ti p ik b ir ingr esyori kryisi meyda na gelrnistir . Bu kesim
kuytu koyl an ve so nrada n tom b olol a rl a ka r a ya baglanan a d a ve a d ac ik­
.tkileri
e acil­
hakim
oplan­
rlerin i
erekir ,
~ baki
reliren
Ian ill' iyi korun an b ir co k gi r intile re sa hip ti r vc b u dururn ozellikle T u zla
cev resi nde co k barizdi r.
~ti n leri
ne sme
-i ile,
l kon­
.ryila n
l §art­
.yilrms
kat e­
i\libey
llndan
III
bu
olarak
' C bu­
-syonu
Bogazin ku zey agazm m h eriki yarn nda vo lkan ik kaya lardan olusan
p la to la n n ken annd a , yii ksc k fal ezl eri ilc ce ntikli ve ge ne;: bi r kryi tip i gor u­
lur, Buna karsihk K ilyos ill' Ka raburu n arasinda, ge n ellikle N eojen a r a zi­
sinde h em en h em en duz d e nebil ecek ka d ar h a fif inhi nalar cize n fal ezl i bir
kiyi tipi u zamr. G uze l plajl a nn a n cak yer yer mukavim kay al ardan olu­
~ a n p ito res k C;: lkm tIla rla inkita a u g r adlgl b u kryirnn diiz uzarnsi b azi jeolog­
lan n (a rn egin W . P en ck ) zan n e tti kler i g ibi bi r fay hatti ill' alak ah d egildir.
T ersine, sid d e tli b ir dalga asm d ir m a smm muka vern etsiz Neojen fo rm asyo­
nu n d an mutesekkil b u sa hada a sli kivi ciz gisini kisa za man da ta nzim etrn is
ol m asmin norma l bi r mor folojik so n u cud u r. b tl' ya ndan, b u kryidaki gev­
sek kumlu m add ele r ve ku rak d ev rel er d c bu kuml ann sid d etli ruzgarlarl a
defl a syona ugram asi bazi kesiml erd e kumull ann gelismes ine ve h atta ice ­
rilere d ogru yer yer 1-2 km . kad a r soku larak z ara rh tesirl er yap masma yo l
acrrustir (K ilyos ve T erkos Galli agzl gi bi) . K umul ilerl eyisi bilh assa , sehre
su saglayan T erk os Golu n u tehdid etmekte ve bu sebe ptcn bu rada d a h a
ge c;: en yu zyilda n beri kumul ilerlem esine karst bazi koru yu cu ca re ler e b as ­
v urmak Iu zu rnu hissed ilm is b u lun rnaktad rr.
Yore nin ger ek K a rad eniz, gerek M arm a r a kiyi larmd a onernli etkiler i
olan bi r enkaz gac;:li mevcu tt ur. F ak a t bu gOC;Li n yo n u ku z eyd e ve g u neyde
farklidir. Kiyi a km tila n il e suruklenen en kaz kuzeyd e dogud an b a tiya,
M a rm ara kiyil a rmda ise ban dan d ogu ya dogru gocedc rek as li kivi seklin d e
birtakim o n em li d egi §iklikl ere yola carla r .
lrnus"
ial an n
im un a
a n nm
ug-ra­
klyl
tipik
m . yi
ipti r.
~ml1n
genis
Bizzat i st a n bul Bogazi ve b u n un kiyil arm a ge li nce , ge n el o larak Boga z
bugun sul a r al tinda kalmis eski b ir vadidir ve P al eozoik temel uzerindcki
bir p la to icine go mli ldLigli ici n d e " ria " o la ra k nitel e nmek gerekir. Bilindigi
gibi, Bogazm kiyilan d ik vc derindir. Esas ka n alda ul asti r mayi tehlikeye du­
§lirecl' k Slg topuklar vl' ya ka yahkl a r yo ktur. Ki yi bo yunca a nc a k ba zi va­
dil erin a glzlarm d a, kuvvetIi a km tidan dolay i ge lisememi s kucuk ve gu d u k
d el tal ara veya biriki n ti kon ilerin e r astl anir ki z a te n yerles melerin bu yiik
bir kisrm d a bunlar uzeri nd e ku rulmustur. Bogazm girintileri o la n Hali c,
I sti n ye vc T a rabya kryilan d a tipik birer riadir . Bu girintiler b iiy u k to n aj h
ge m ile rin d ahi sok ulrnasma ve sa kin bir d eni zd c gl'm i en d u strisi ill' ilgil i
tesislcrin kurulm asm a co k elverisli bir oz ellikt ir . Fa ka t bunl a rd an H ali c,
bilindigi iizere, A libey ve K agl th a n e d creleri nin getirdiklcri ve a yn ca dik
14
ve cip lak ya rn aclard a n asma ri m alz em e v e dokulen e n d ustri artiklari ile
su ratle d olmaktadir . Bu ko nu ya ilc rid e d e
de gi nilmi ~t ir.
N ihaye t bir c u rn lc ile ista n bu l cevres i ki yil armm , ozcllikle M armara
v e karadeni z kryrl arirun gerek kurn oz ellikleri, ge r ek denizaln profili baki­
mmd a n csok elverisli pl ajl ara sah ip o ld ugu nu ve m orfolojinin sag-Iad lg l bu
ustunlugun , ge ne lli kl e yag l~slz v e g u nes li bir yaz mevsimi ile ta m a rnla na ­
ra k tal a ssoterapi ve r ekreasyon b akirnmd an co k olu m lu kosullarm yo re de
gerceklestigini ka ydetm ek ge rekir.
iklim Sartlan
ue Sonuilan
i stanbul Bog azl ve cevresini n iklim sa r tla r rru ve bunlann etkile ri n i
yeteri gib i d cgerl endi rebilm ek icin, b u konuyu bolgesel v e ye rel iklim a <;l­
lannd an o lmak u zere ayn ay n ele a lma k ge re kir. C:;u n ku yo r e bi r bakima
muayy en ortak oz ellikler a rzede n bir bolges el ik lim tipinin hakimiyeti
a l tmd a olmakl a b era ber, gercek te topograf ya , yu kse lti, ni sbi konum, baki
v c v ej etasyon g ib i fa ktorle rin k arak terind eki d egi sikliklerden dol a yi b a zi
on ernli fa rk la rla b ir bi rinde n ayn la n b e!irgi n ye rel iklim tipleri d e a rzede r,
Boyle ce, ortak ge n e! sa r tla r la , de gisik yerel sa rrlarm etkilerini ayirdetrnek
ve bu farkl an b ilhassa u yg ul am ah calismala rda gozo n u n de bulundurm ak
ge re kir .
i st anbul Bog azl ve cevresi , bu e n lem lerd e kitalarm ba ti va nind a go­
rul en su b tro b ik a l kl ~l yagl§h m akroklirnanm veya d ah a yaygin a d iy la Ak­
d e niz ikliminin ctkisi a ltm dad ir . Bu iklimin g en el karakterl eri n i esas itib a­
r iyle tropikal ve k u t b i h a va kutl cl erinin m evsimlik ye r d egi stirmeleri v e bun­
larm a rasin daki kutbi cep h e boyunca meyd ana ge le n fro nta l fa al iyetin m ev­
si m le re gore d egi §en etki sa hasi, sid deti ve Irekansi ta yin ede r. Bunun n e­
ti cesind e es as iti b ariyl e birbirind en farkh iki m evsim ve b u m evsimleri ka­
ra k te rize ede n h a va sa r tlari orta ya cika r. Ya zl ar sicak ve kuraktir. Bunun­
la beraber A kdeniz m akroklima tipinin yayilma al arurun kuzey kesiminde
yerala n b u yo rede kurakli k gun e y vc ba tt ki yrla rirruz d a oldugu kadar sid ­
d etli o lm a d ig i gibi, su resi de d aha kisadir. Filh akika yoredeki istasyonl ann
he psi yaz ay la n n d a azcok y ag l ~ a h rlar (Ucs yaz aym m to pl am yagl~ miktarr
60-100 mm . arasmd a ) . Y ag'l ~ mu essi ri yeti form u lle ri He ifade ed ilirse bu sa ­
h ad a mutlak ku rak sayilabilece k bir ay yoktur ; H azirandan A gu st os 50n ­
larm a kad ar yan k u ra k sartlar hukurn surer. Y a z sicakhkl an ge nellikle yuk­
sek tir (e n sic ak ay o rt a la ma la n 23 -2 5 Co; mutl ak m aksimuml a r 36-4 1 Co
arasm da) ve bu sirada cvapot ra ns p ir asyo n d a ku vvetlidir. Kis gc n ellikle
ih mandir
kuzeyd en
gor u lmes i
O cak ay u
sim la rin d a
du ~tu gi.i ,
orta la rmd
o ld ug u gi
likesinin (
b ir tipi il
I SI Sl d a yii
m eyd a na
bir ka rak
d onernidi r
yo n larm d:
mutatnr.
va rnh bir
b u m evsir
ka l hava :
yu kse ld igi
liktir. BlIJ
cok d aha
Yarer
yon bakin
N E-SW (
ona p aral
ekse n i bo
sid det ba l
lan n etra
ruzg arm
% 61 ; T
estigini ve
sin d aha
kaydetrn c
Yore'
yore ni n s
ve vej et a
onernli 61
taya cika
]5
ru kla n ile
Marm ar a
rofili bah ­
19ladlg1 bu
imamla na­
'm yor ede
etkilerin i
iklim a<;l­
iir bakim a
hakimiyeti
num , bakt
I
lola yi baz i
Ie ar zed er.
iyirde tme k
lund ur m a k
nu nda go ­
adiyla Ak­
esas itiba­
eri ve bun ­
yetin m ev­
3unu n n e­
simleri ka ­
r. Bun un­
kesimind e
kadar sid­
tasyonla n n
gl ~ miktari
irse bu sa­
~ us tos son­
J likle yii k-
36-41 Co
genellikle
ilimandr r (en sog u k ay or ta la rnalari 5-7 Co a rasm da) : Bu nu nl a beraber
kuz eyd en ge len kut bi hav a kutleleri n e b agh olar a k do n lu ve karh gi.inle rin
goru lmesi mutattir ve bu gib i h ava tipl er in i frek a nsi mescla G oztepede
O ca k ay m da % 16 kada rdi r. Mu tl a k minimuml ar ise yore nin muh tel if ki­
sim la rm da - 8 ila - 16 Co arasm da oynar. T a rihi d evirl ercle isinm d ah a da
dii ~ti.igu, Bog azm ve Halic'i n dondugu da o lm u st ur (m esela V II I. y uzyil
or ta la rm da birco k kez, aynca 1620, 1669, 1823, 1849 ve 1893 ta rihl erinde
oldugu gibi ). Bu veriler e gore yore de Akd eniz m a kroklimasinin, do n te h­
lik esinin d e m evcu t old ug u k1~ 1 sidd etli ve gen ellikle d aha n emli bolgesel
bi r tipi ile ka rsi karsiya old ug u m uz ortaya <;: Ikar. K is d on erninde toprak
IS1S1 d a ytizeyde 5 Co ye kacla r duser ve b u sn -ada top rakta bi r lSI tersel em esi
m eyd ana ge lir. Top r ak icind e isirun dusey d a gdl~1 ancak Nisa nd a izote rmal
bi r karak ter ikti sa b ed er . KI ~ m evsimi ay ni za ma nda ge ne l olara k yag l~
d on ernidi r ( k1 ~ aylarm m yagl~ m ikt arl an topla rru yo re nin m uhtelif istas­
yo nl annda 200 -400 mm. ) ve bu arad a ka r yagl~ 1 d a ortal amalar a go re
m uta ttir. Bu nunl a b er aber ya n hz orta la ma lara bakara k kis m evsimi n i d e­
va m h bi r sogu k ve yagl~ h d evr e olara k tasa vvu r etmem ek gerekir. G er cektc
bu me vsim de sogu k, hatt a b az an cok sog u k ve ne m li hav a tiplc ri ile , tro pi­
kal h a va aclveksiyonlanna b agli olara k isinm ya z g u n leri n i h aurl a ta cak ka d a r
vu kseld igi gii nes li ve rlik g un lerin mun a ve be e t~es i ka r akter istik bi r oze l­
liktir. Buna mukabil yo rede yazm kuzeyden ge len h a va kutl elerine bagII
cok d aha istikr arh h a va ti pl eri hak imdi r,
Yo ren in bo lgese l iklim bakim m da n gene o rtak bi r oze llig i de , sirku las­
yo n ba kirnm da n cok h a reketli bir sa h a olrnasi ve hakim hava hareketlerin i n
N E-S W d og rultu sund a , ya ni kab a ca I st anbul Bogaz: eksen i boyu nca ve
o na paralel olara k m eyd an a gel mes idir. Sirkulasyon en buyu k sid d ete Bogaz
ekseni boyun ca erisir. Bunun dism d a topog rafyamn sir ktil asyo n u yon ve
sid de t b akirnmdan et kiled ig i ve oz ellikle tabi vad ilere d ogru ve bazi a nza ­
lann etrafin da sapm al arm m eyd an a ge ld igi tesp it ed ilmis ti r . A yn ca h akim
ruzg ann kisin ve yaz rn ku zey ( O cakta N 36° E yonlu ruzgarin fr ek ansi
% 61; T emmuzda N 40° W yo n lu r u zgari n fr ekansi % 84 ) ka dramnd an
estigini ve bi lh assa yaz ayla nn da bu kadrand an gele n r uzgarlara a it frek an­
sin d aha cia kuvvetlendigini tatbiki ba krrndan on emli bir o ze llik ola rak
ka ydetmek ge re kir.
Yoreyi ge ne l o larak karakterize ede n bu bo lg esel iklim sa r tla n, ger cekte
yorenin sirn rl an icind e nisbi konum , yu kselti, topog ra fya ozellikleri, b ah
ve vejetasyo n ka rakterl eri gibi e tke nle re ba gli olarak bir yerden otekine
o ne m li ol ciide d egisir ve bo yl ece birbirind en ayn bazi yere l ikl im tipl eri 01'­
taya cika r . T ablo I de , ku zeyden gu neye d og ru siralanmis r asat istasyon­
16
la n n a a it baz i ve riler b u ycrel iklim fa r kh las malarm i belir tm e k m aksadiyle
seci lm istir . Buna gore I stan b ul cevresinde, d ah a kii cuk a la n h ycrel iklim tip­
lc ri ile mikroklima e;:e~i tl eri ( seh ir ie;:i ve sehir disi, b aki, bitki or tusu v e ya­
m a cl arm muht elif kisiml armd a g er c;: ekl q en mikroklim a ti p leri gibi) bir
yana birakih rsa esas it ib ariy le iic yerel iklimtipi ay irde d ilir . Bu nla r ku zeyd c
K aradeniz kiyilan , or ta d a pl a tolar sa h a si ve gu n cyd e Marm ara kivilaridrr.
T'ablo ,1 -
Istanbul yo r esin de ki yerel i k li m
tipler ine ait ba e»
kare lcteristik: veril e1'
Ycrc l
iklim Tipi
l sta syon
En soguk
ay (C O)
Ka radeniz
Kiytlart
K u m koy
Sanyer
5.6 ( ~ )
Plat olar
Bahcek oy
Va nikoy
M armara
Kiy tlart
Goztep e
Kar ta l
F lo rya
En sicak
ay (CO)
Nem . inclisi
Murl ak
Y. yag l ~ ( Er in <; lorm. )
M in M ax (CO) (rnm .) Ag ustos Yilhk
5.4 (~ )
23.0(A)
22.9 (A)
-1 1.7
- 8.5
36.5
39.2
716
726
17.2 42.0
11.0 42.0
4.8 (0)
5.2 (0)
22.2(A)
22.8 (A)
-12.4
- 13.0
39.7
40.6
1030
787
15.6 58.0
15.5 44.0
5.5 (0)
. 6.5 (0)
5.2 (0)
23.4 (A)
24.4 (A)
23.4 (A)
- 16.1
-10.4
-12.6
39.4
37.7
38.6
672
67 1
65 1
9.0
6.6
8.8
36.0
35.0
%.0
No t : En soguk ve en s teak aylar m or tala ma rsilarr 1931-60 donemine irca edi­
lerek h orn oj enlesttrttmts degerlerdfr . Oteki verile r in rasa t sUre le r i aras m­
da bazr farkl ar vardir.
Bunl ard a n kI ~ suh u n ctlerin in ve mu tl ak asgarile rin en du sii k, yi llik yagl~
mu essiriyetlerinin en yu ksek , yaz ku r akhgirnn en hafif oldugu ve yaz sica k­
hgmm en az yiiksel d igi ye rcl iklim tipi platol ar sa hasmda ge re;:ek le~ m i~ ol a­
nidir. Bu kisim la r da donl u ve karh dcvrenin siir esi ilc kar yagl~ h g lin le r in
saYlsl hi ssedilir d ereced e d aha fazl adir . G en e bural arda d aha yuksek ir ti­
fa in , du suk mutl a k nem mikt armm ve birc o k fa ce tal a r h alind e pa rcal anmi s
plato yuzeyinin tesir i altmd a kuvve tlenen arz radyasyonu bi lhassa kisin d ah a
dusuk suhu netlere yo l a e;:ar. Buna ka r sih k K a ra deniz kryil a ri b ariz ~ e ki l d e
d aha d en izsel bir ye rel ikli m a rze der; g u n lii k ve yilhk l SI fa rklan en az, yaz
m evsimi g u n ey kryil armd a n dah a az sicaktir . En sag-u k ay tipik bir sekilde
~ \l bat a ka
kryilan nd
lIza nan k
Y I~dag -Ay
m evsirru
sureli, )'a:
d ah a clii ~
cede sidd .
ki min d an
to la rla di
,c;:o k da ha
sik sik ill
yol ac abi
1-2 Co da
ve g une)'
yukseldigi
N iha yet
sa h ala r a
bu lundug
Yuk<
SIttIglllI ]
la rd a n zi
ve uzu n ~
ortalama l
6r tli lii gu
ta eak bir
co k bc lin
Bu durur
a cikca ke
si n de mu
'!aria ve ~
t ad ir . BLi
gibi baku
Orta
i st an bul
so n uclam
ortaya kc
Es ki bir
mevsimlil
17
-tmek maksadiyle
Iii yercl iklim tip­
itki ortusu ve ya ­
tipleri gib i) bir
r. Bunl ar kuzeyd c
rmara kivila ridrr.
aU baz !
Nem. indisi
(Erinc;; Iorm .)
mm .) Agustos Y ilh k
y a ,g' l~
i16 .
726
17.2 42.0
11.0 42.0
l030
15 .6 58.0
15.5 44. 0
787
572
571
55 1
9. 0
6. 6
8.8
36.0
35 .0
36 .0
bnemine irca ed i­
,t siire ler i a rasm ­
l u§uk, yilh k yagl§
lugu ve yaz sic a k­
L ger <;ekle§m i§ 0 10.­
r yagl§h gunlerin
daha yu ksek irti­
.lind e parcal anrms
ilhassa kism d aha
l lan bariz se kilde
Iarklan en az, ya z
¥ tipik bir se kilde
su bat a kayrmsu r. Yagl§ mii essiriyeti nisbeten yuksek , yaz kur akligi M a rmara
kryilarm d a n dah a a z bel irgind ir. O ysa g un ey de M armara kryilan boyun ca
uz an an ki yi sc rid i, oze llikle : b u n u n ku z ey r iizgarl anna ka r st Qam hca-K a ­
Yl~ d ag- Aydos gi bi y u kse kliklerin sip er in de kal an K ocaeli kryrl arinda kl§
mevsimi pl atolard an belirli se kilde dah a sicak, kar or tus u cok dah a kisa
su r eli, yazlar dah a sicak, yagl § on ernli d erecede dah a az , yagl§ miiessiriyeti
d ah a dusuk ve bilh assa ya z ikur akhg; mutlak kur akhk S1111flna ya kin d er e­
ce d e sid d etlid ir . Bu yerel ikl im ti pi a la n la n a yn ca g u nlu k h ava sa r tla ri ba­
krmmdan d o. bariz farkhla sm al ar gos terirler.. Bazi sog-u k kl§ gu n lerin d e p la­
tolarla dig-er sa hala r ve ozellik le sehir ici arasinda lSI farki ortal amalardan
sok d ah a fa zl adir ve 3-4 Co yi b u lur. Buna karsrhk ge ne b ilhassa kI§ ay la nnda
si k sik meyd ana ge len inversiyon ola yla n tamamiyl e tersin e d urumlar a da
yo l a cabilir . Bu g ibi h all erd e a d iyaba tik o la rak isman pl ato yuzeyinde lSI
1-2 CO daha yu ksek, ni sbi nem dah a du suk , hava berrak ve gu nesli iken kuzey
ve g u neyin deki yo re le rde lSl1)111 d on n oktasi a ltma dii§tu g-ii, nl sbi n emin
y u ksel d igi, hav a mn puslu v eya sisli o ld ugu go r u lu r (ornegin 1. 1. 1955 saba hr) .
N ih aye t b ilh assa sehir ici iklimi ile r a sat ist asyonlanmn bu lu nd u g u a cik
sa hala r arasmda dikkate ve aynca incel enm eye d eger on ernli a yn h kla n n
bulundugunu do. kaydetmek gerekir.
Yukand a b elirtilen bu karakterlerin dah a co k or ta la ma sa r tla n yan ­
SlttI g111l ha tirlatrn ak ist eriz . Ge rce ktc yas a n tim iz bakirru nd a n orta la m a ­
!a rdan zi ya dc g u n lu k sa rtlar ve orta la maya n azar a n m eydana ge len kisa
vc uzun siireli bazi sa p m alar d a <;ok o n e rn li etkil er yap ar. M esela b azi kislar
o rtalamalara n a zaran cok d ah a soguktur . Ba zr yillarda kar yagl§l vc karl a
~r t u lii g u n sa yrsi co k d aha fa zladi r ve h atta zaman zam a n trafigi de a ksa ­
t a cak bi r ol cu ye erisir. Uzun su re li yagl§ ve rile ri nin tah lili bunl ann b azen
co k b elirgi n , b aze n m a skelenrnis bir periyodisit e go st erdigini ortaya koyar.
Bu durum bilhassa kis ve yaz yagi§la n a r asm daki farkl ann tah avvul ii nde
ac ikca kend ini gos te rir. Bu konudaki b a zi cahsmala r a go r e istanbul yo r e­
sinde muhtem elen 10 yrllik bir p eri yodisite il e kurak y az la n n yagl§ll yaz­
la~la ve yagl §h kislarm kurak kislarl a miinavebe ett igi sonu cun a u lasi lm a k­
tad ir. Bii d urum tanrnsal faali yetler , sehrin su ihtiyaclan ve plaj e nsdiis trisi
g ibi b akimlardan ba zi 'sor u nla r o rt a ya koy ar.
Ortalam alan n m askeledigi bu gib i ge rce kleri d e h ati rl attiktan so m a,
Istan bul Bogazl ve cevresinde ki b olgese l ve ye re l ikl im sa r tlarmm b ashca
so n u cla rrm rozetlem ekjster sek, buna hers ey de n on ce yorc nin enle m i nin ( 4 1ON )
ortaya koyd ugu bazi hu su slar a d ikka ti cek er ek basla rnak ye ri n de o lac akur .
Es ki bir yaymrmizd a d o. hau rl auldigi u zere, en le me .bag'h o la r a k g iine§in
m evsirnlik .d eklina syonu, bi na yu kse kligi ile so kak geni§ligi a r asm daki miiGog rajy a Der gi si F - 2
18
n aseb etl ere tesir ede r. Mesela butii n katlan gu n e~ go re n sagh kh ya p ila r
ist eniyorsa istanb uld a 8 m. genislikte ki bir sok akta bina yu kseklig in in en cok
5 ; 15 m. genislikteki bir caddede 8 ; 2 3 m. genislikteki bir cadde d e ise 12 m.
olrnasi gerekir. Aynca pencere yuksekligi ve sacak ge ni§liginin d e ge ne dek­
lin asyon dikkate a hnarak tespiti fa ydalidir.
Sir ku la syo n u n ge ne llikle ku vve tli olmasi ve topografyamn d erin va ­
d ilerl e yarrlrms ve ge ne llikle konveks bir ka rakter a rze t mesi Istan bul yo re ­
sin d e kirli h av arun birikmesini o n leye n ve kolayca dren e edilmesin i saglay a n
co k olumlu bir etki olarak hatirla tilm ak gerekir. Bununla beraber b azi sakin
h av al arda, bilh ass a inversiyona b agli olarak sis, pus ve atmosfer kirlerinin
ekse r iya 40-50 m . d en daha a lcak seviy eler de topl andigi ve bu a rada bazi
<;: u kur sahal ard a uzun ca su re kaldig: da ka ydedilmelidir. Ote ya ndan h akim
ri.izga r isti ka meti ile bi.iyi.ik aglo merasyon sah asirnn ekseninin h emen h ernen
ayn i dogrultud a uz anmalan , a tm osfere zararh gazlar ve fena kokul a r saca n
tesislerin ycrinin seciminde b azi g uc lu kler orta ya koyar. Bu durumda bu
gibi tesislerin zara rl anndan korunmak icin bunlann , aglomerasy on ekse­
ninin dogusund a veya batisin d a v e murnkun old ugu kadar uzakta ye r les­
tirilm eleri zorunlud u r.
Bogaz ve cevresi termik bakimdan gen ellikle elve risli sa yilm ak ge rekir.
D evamh bir d on d evresi yo ktur. Bununla b eraber binalann isinlmasi ile
ilgili hesaplarda yalmz bolgesel karakterlerin d egil, fakat evvelc e b elirtilen
ve birhayli o nem li olan yerel iklim farklanmn ve or ta la m a lara go re mey­
d an a g elen sap mala n n da dikka te a h n rnasi ger eki r. Bu takdird e istanbul
yoresinde isrtrna ihtiya ci olan si.i re nin yer de n yere d egi §tigi ve gen ellikle
o r talama d egerlerd en daha uzun old ug u sonu cun a ul asihr. Yaz aylan n d a
n ern ile lSI arasin d aki iliskiler go z o n u n de bulundurulursa, ni sbi n emin sic a k
m evsimde hafi f d e olsa bir dusm e kaydetmesi, yaz suhunetlerinin p ek fazla
p ek fazla yuksek olmam asi ve bilh assa bu m evsimde frekansi a r tan kuzey
ri.izga rl a n m n terl em eyi kolaylasnrrnasi yor ede tah arnmul edilebili r su h u n et
sirunrnn sad ece p ek kisa si.irelerl e asilm asim sagl a yan olumlu bi r faktordur.
G u nes le n me suresi bakirrund an d a sartla r elverislid ir (yaz ay la n nda gun­
d e II saat kad a r ). Bunlara ilave te n yo re ni n yete rl i mik tard a y agl§
a ld rgirn , biitiin kisimlarmda yi llk ya gl§ muessiriyetin in yan-n emli ve n emli
b olge degerlerini arzettigini d e ka yd etmek gereki r . Bununla b erab er bu ba­
kirnd an yore nin muhtelif kisiml an a rasm d a ozellikle yaz m evsimlerinde
co k b a rizlesen farkl ar vardir v e bu farklar bu kisimlarm hidrolojik sartlarmi
ge n is olc ude et kiler. F akat geciri rnsiz bir temele sap la n rms ve baraj yap rnaya
elver isli d andr itik vadilerin e, yaz mevsiminde d ah i n emli ka r akterini mu­
h afaza eden p la to la r yoresin e ve bilhassa I strancalardan in en d erelerin b es-
lcdigi T
cev resin
larda dl
mi zdc al
O rt
h atl ar a
simlerdc
rur . Ku:
kisiml ar
kuzeyde
degi ldir
( 110 m
Buna ks
bir deni
u st u ve
eski ve
mi zd an
sen bu
tmda k
ed ilmist
kill kurr
Bili
bul Bog
Bog azd r
d enizdei
yonelen
m araya
d en ize !
koymu st
fa zl adir.
bilir . Bl
lanr ve
a km tisir
r ine inil
sid de tlei
19
aghkh ya p ila r
kliginin en cok
e de ise 12 m.
de gene dek­
10 derin va­
tstanbul yor e­
esini saglayan
bel' bazi sa kin
sfer kirlerinin
HI arada bazi
yanda n hakim
hern en hem en
kokular sacan
durumda bu
ierasyon ekse­
uz akta yerles­
-ilmak gerekir.
1 isitilm asi ile
velec belirtilen
ira gore me y­
dird e istanbul
I vc genellikle
Yaz aylannda
bi nemin sicak
rinin pek fazla
a artan kuz ey
lebilir su hunet
bir fakt ordur.
ayla rm da giin­
iiktarda yagl§
ernli ve nemli
eraber bu ba­
mevsimlerinde
loj ik sartlanru
ar aj yaprnaya
rakterini mu­
derelerin bes­
led ig'i T erk os gibi bu yuk h ae imli bir su d ep osun a ragmen i stanbul Bog azi
cev resind e bir su kIth gll1dan soz ediliyo rsa bunun sebe p ler ini dogal kosul­
lard a degil , fak at bizim corn ert bir tabiatin sagla dikla n m degc rl endireme­
mizde ara mak ge re kir.
Bogarin Hidrolojik Sartlari ve Sonuclan
Orta ciz gisi boyunca uz u n lu g u 31 km . olan i stan bul Boga zi , tekto nik
hatlara intibak ne ticesinde me ydan a gelen SW -N E ve NW-SE dogrultulu ke­
simlerde n olusmakla beraber, ge nel olarak kuzeyd ogud an gu ne ybatrya uza­
mr. Kuzeyd e (3. 6 km. ) ve giineyde (2 .5 km. ) dah a genistir . En d ar yeri orta
kisimlarma rastlar (720 m .). Ortalama derinligi 36 m. kad ardir . T abam
kuzeyd en giineye dogr u genel olarak yiikselir. F akat bu yiikscli§ devarnh
deg ild ir ; yer ye r gobe k se klin de cu ku rlu klar vard rr ve bunl ann en d erini
( ll O m. ), en dar old ug u yere ra stlar. T aban kuzeyd e K ar aden ize ac rlir.
Buna kar sihk gu ne yd e Marmar a ile Bogaz arasind a 32 m. ye kadar yukselen
bir denizalti e§igi ye ralir. J eom orfolojik arastrrrnalarm ve d elill erin ( d eniz­
iistu ve denizalti ta rac al ari, mender eslenmeler v.b.) orta ya koyd ugu iizer e
eski ve go mu k bir a karsu va disidir. Evvelce de ka ydedildigi iizere zamani­
rruzd an yaklasik olarak 10.000 yil kad ar onc e bir d eni z gecidi h al ine donu­
sen bu eski vadinin ya rnac la rm da sondaj lar ve sismik metodl arla su la r a l­
tind a kalmis dolgu tar acal anrn n ve gevsek m addelerin bulundugu tes p it
edilrnisti r. Bazi yerle rde kalinhg; 50 m. yi bul an bu depolar ekseriya kav­
kili kum , silt , kil, cakil ve bloklardan o lus u r .
Bilindigi gibi K arad eni z ve M arm ara aras m daki su mubadelesi i stan­
bul Boga zi ile olur ve bu h av zal ann farkh hidrolojik b la nco la r i neti cesinde
Bogazd a ilgi nc bir a km ti sistemi m eyd ana gelmis bulunur. Bu siste m Kara­
denizden M arrn ar aya yonele n bir iist a km ti ile, M armaradan K arad enize
yone len bir alt a kintidan olusur. Yaprl an in eelem eler Karadenizden M ar­
mara ya ust a kinti ile gece n ytllik su miktanmn 36 0 krn' , a lt a kin n ile K ara­
d eni ze gire n su haemini n ise 185 krn ' eiva n nda olmasi gerektigini ortay a
ko yrnustu r. Bazi sa halarda List a km n ru n hizr ortala ma IS O em /sec de n d aha
fazlachr. Aynea bu hiz riiz garl anmn sid detine bagli ola rak birka c kat a rta­
bilir. Buna k arsihk devamh ve sid de tli gii ne)' riizgarlan giine ye a kisi yavas­
la tir ve h atta tersin e cevi re bilir (orkoz terimi ile ifad e ed ilen du rum ) . Yu ze y
a kin tis iru n hizr derinlikle azahr. O ysa kuze ye dogru yo nelmis alt a ki n ti de­
rine inildikce gen cllikle kuvv etl enir ve Cengelkoyden iti baren kuze ye dogru
sid de tlene re k yuzey a kintisim n hizm a esit degerl ere eri sir. Bu iki akinti bir­
20
birinden lSI , tuzluluk ve yog u nlu k bakimmdan tamamiyle farkh iki su kilt­
lesine tekabul ed er, Akin til ar ar asm daki sirur vuz eyi ise, d crinligi aylara
gore d egismekle beraber, kuzeye dogru genel bir egim go sterir ve gilneyde
20, kuzeyde 40 m. derinlikte erisilir.
Bogaz sul anru n seviyesi sabit degildir. Tersine, muhtelif sebeplerle bazr
gostcrir. Fakat bu d egi~iklikler sirnrh olculerdedir. Bunlann
en onernlisi m evsimlik tahavvullerdir. Filhakika seviye genel olarak ilkbahar
aylannda yukselir, sonbaharda al calir . Fakat arad aki fark, Bogazin muh­
telif kesimlerinde degi~ik olmak uzere, 10-.20 em. kad ardir. Bu tahavvuller
esas itibariyle K aradenizin seviyesinde, bu denizin mevsimlere gore d egi­
~e n hidrolojik bl ancosun a gore m eyd ana gelen a lca lip yukselrnel eri ya ns rtir
(Karad en iz seviyesi Haziranda azami , so nb a h a r d a asgari; yilh k ortalam a
fark 30-40 em. kadar). Bunlann dismda Bogaz seviyesi aynea , d evamh ruz­
garlara bagh olarak vuku bulan su YIgI1malan; yanm gim periyodlu ve yak­
lasik ol arak 5 em . amplitutlu med-eezir olaylan ve ortalama 59 d akika sureli
ve 10 em . kadar arnplitutlu seysler netieesinde d e tahavvul eder. Nih ayet,
Bogaz sulan sevi yesinin Karadeniz agizmdan Marmaraya dogru meyilli
oldugunu ve bu seviye farkinm ortalama 24 em. yi buldugunu da <;: ok in ee
hes aplard a dikkate ahnrnasi ge r eke n bir oz ellik olarak haurlatrnak isteriz.
degi~iklikler
Bogazin kisaca oz etlenen bu hidrolojik sa rt la n rnn dogal ortam faktor­
leri ol arak baslic a sonu clarma isaret etmek g erekirse, h erse yden on ce kuvvetli
akm tila r seviy esind e Bogazm sura tle dolmasi gibi bir tehlikenin soz konusu
olmadigim b elirtebiliriz. Oysa iyi drene edilmeyen ve kuvvetli bir akin ti
sist eminden mahrum olan Halicte bunun tamarniyle t ersine bir durum go­
rulur. llk<;: aglann b u mukernmel lim aru ve Biz ansm tukenrnez b ahk deposu ,
a rad a n ge<;:en y uzyilla r bo yunca Kagithane ve Alibey d erel eri ve diger sel­
lerin getirdigi maddeler, yarnaclan n dikkatsiz kullarulrnasi neti cesinde sid­
detle a~lOan topraklar v e endustri a r tikla rryla suratle dolmus ve dolmaktadir.
Yapilan bazi tahmini hesaplar burada genel aluviyal dolgu hacminin halen
5 1.000 m? il a~tlglOl ve Halicin tamamiyle dolarak alu vi yal tabanh bir vadi
haline donu smesi icin de 2500-3000 yilh k bir sure nin yeterli oldugunu ortaya
koymaktadir . Bir yand an biriken m alz emenin m ahiyeti, ate yand an etkili
bir akinti sisteminin yoklugundan oturu H alic sulannda H 2 S miktan bir­
cok yerde litred e 0.7-0.8 graml bulmus ve gerek bu gaz, gerek oksij en kIthgl
bir zamanlar Bizansin sen bolu ol an Palamut'u barmdiran bu zengin organik
ortamda ha yati a r tik imkansi zlastirrms, dip camurlarinda curuyen m add c­
IeI' bu <;:amurlarda organik 01 add e nisbetinin % 15-2 3 gibi yuksek bir orana
cikmasina sebepolmustur. Buna karsilik iyi drene edilen, bol oksij en ihtiv a
ed en ve Karaden izin H 2 S gazl ile zehirlenrnis derin sulan -ile temasi olmayan
Bogaz
Bogazl
ve Akc
avanta
bir Iav
T<
sa rtlan
sag-la m
o« y,
belli b
akmti
keclilec
cevred
olurnsr
N
d eti vr
n e, dii
belirtrr
d aha s
ganh 1
ul asm a
Co, Be
It/gr. (
is
rrnz bi
toprak
ik
d e ani
35 in ;
sahasir
r clerin
karakt
olmasi
yapl
I
vcjct u.
21
kh iki su kut­
erinligi a yla ra
ir ve giineyde
ebeplerle bazi
-dir. Bunlann
larak ilkba h a r
Bogazin muh­
lu tah a vvu ller
-re gore de gi­
neleri ya nsl ti r
'ilhk ort a larna
, devamh ruz­
iyodlu ve yak­
~ dakik a siir eli
eder. Nihayet,
dogru meyilli
u da co k ince
latmak ist eriz .
or ta rn faktor­
I onc e kuvvetli
lin soz konusu
etli bir akin t i
bir d urum go­
balik dep osu ,
ri ve di ger sel­
ieticesinde sid­
e dolrn a kt adir.
iacmin in h al en
abanh bir vadi
dug-unu o rtaya
: yandan etkili
S mikt an bir­
k oksijen kltllgl
zengin o rganik
.ruyen madd e­
tksek bir orana
oksijen ihtiva
ernasi olm ayan
Boga z o rga ni k haya t baki rni n dan cok mukernrn el sa rt lar a rzeder. Burada
Bog a zin , m evsimlik bahk m uh a cereti b akirrun d an K a radeniz , M arm ara
ve A kd eniz arasm da yegane goc yo lu olmasi d ol a yi sryl e b a lrk cihk b ak immd a n
a va n tajmi ve ay n ca A kde niz ve Kara d eniz tu rl er ini ka psayan co k zengi n
bir fav n aya sa hip oldugunu d a kayd etm ek gerekir.
To pografi k oze llikleri, yer yer degisen d og r ultusu , elver isli b a tim etrik
sa rtlan Boga zm hertu rlu firtm a ya karst mukemrri el bir tabii lim a n 01m as1l11
saglaml§tIr. Dalg a la nn kryida ta h rip ka r tesirl eri de soz konusu d egildir.
Ote yandan , b uy iik hiz a erise n a km ti siste m i sayesinde Boga z a km u larm da n
belli bir tekn oloji il e enerji iiretilm esi irnkanlan d a mevcu ttur. Ayn ca , a lt
akm ti seviyesin e kadar ind irilecek bir ka n alizasyo n sistemi, bu sist eme sev­
kedil ecek m add elerin K a r ad enizin olu sul annd a co kelrnes ini saglayacagm dan ,
cev redeki hicbir d eni zi kirl etm eyecek ve bi yol ojik orta mi hi cbi r sekilde
olu m su z olara k etkilemeyecek id eal bi r temizlem e imka rn ortaya koyar.
Ni haye t Bogazi n kuzey ve gu ney indc tuzluluk, lSI , soluga n (su rf) sid­
d eti ve peyzaj b akirru nd an fa rkh p laj la nn m evcudiyetinin istanbul yoresi­
ne, dii nyamn p ekaz yerinde r astl anan bir oz ellik ve ust unluk sagl adrgiru
belirtmek gerekir. O yl eki deniz b anyosu yapacaklar lodost a veya po yrazd a
d ah a saki n , d a h a sicak veya d aha serin, d aha faz la vey a d a h a az tuzlu , solu ­
g a n h veya solu gansiz b ir denizi secrnek ve kisa bi r mesafe d e bu sar tla r a
ulasrn a k irnk a runa sahip tirl er (Ag ustos aym da su sicakhgi K arad enizd e 22
CO, Bog azd a 23 Co, M armara kryil armd a 24-2 5 Co; ayni ay da tuzluluk
I t!gr. ola r a k SIra ile 19 ve 21).
Vejetasyon ve T oprak Sartlan
i st anbul Bogazi ve ce vr esin de do gal o r ta m sartlan ru gozd en ge <;:ir d ig i­
mi z b u yazly l, m ek and a n fa yd a la nm a b akirmnd an vej e tasyo n ve klim atik
toprak tip leri hakkin da bazi kisa ac ikla malarla bi tirmek istiyoruz.
Ikl irn sa r tla ri ve ozellikle n emlilik derecesi h a kkmda ve r ile n bilg iler den
d e a n lasilacagi iize re , istanbul Bogazl ve cevres i hicb ir r asat ist asyonu nd a
35 in a lu n a du smeyen yi llik ortal ama n emlilik ind isleriyl e, tabii bir or m a n
sa h asid ir . N emlilik sa rtl a rma go re asli vej et asyon tipinin saharun b a zi yo ­
r eleri nd e p ark goru nu rn lu kuru orma n , bazi yoreler in de ise n emli orman
karak teri nde olrnasi b ekl enir. Bu nunla beraber 2000 yildan beri isk a n sa h asi
olrn asi ve oz ell ikle bu y iik bir schri n cevresini teskil etmesi d olaysi yl e ya kit,
yap l m alzem esi ve tarla temin c trnek g ibi gayelerle gir isilen tahripler as li
v ejetasyon form asyonl a nmn ka r akter v e dagihsmda bu yuk d egi§ikliklere
22
yol ac;:tlgl gibi, cok yakm tarihte girisilen agac;:landlrma tesebbusleri de asl!
goriiniime yabanci turlerin korular halinde ortaya cikmasina sebep olrnus
ve olmaktadir.
Buna ragmen bugunku karakterleri ile de istanbul Bogazi ve cevresinde
vejetasyon bir yandan rejyonal iklim tipini, bir yandan da N-S -dogrultu­
sunda geni~ligi ancak 30 km. olan bu dar sahada belirrnis bulunan yerel
iklim sartlarmi cok giizel bir sekilde yansitir, Bu bakirndan yorenin bashca
ozelligi, floristik bilesirn acismdan da farkh iki vejetasyon tipi arasmda bir
gec;:i~ sahasi meydana getirmesidir. Filhakika giineyde, platolann ve bu pla­
toyu sirurlandrran anzalann kuytusunda Marmara boyunca uzanan kiyr
seridinin 100-200 m . yi gecrneyen alcak kisimlarmda, bilhassa Kocaeli yaka­
smda, maki topluluklan, zeytini, defnesi, bodur mesesi, fisnk carnlan ve bil­
hassa Kiziladalarda muhafaza edilrnis bulunan sahil camlan ile tipik bir
Akdeniz florasi, daha dogrusu bunun a rtiklan yerahr. Bu, sozu edilen yo­
renin evvelce belirtilen yerel iklim ozelliklerine tarnamiyle uygundur (d a h a
uzun ve daha belirgin yaz kurakhgi, daha dusiik yagl§ miktarlan, daha yuk­
sek maksimum sicakliklar ve giineye donuk baki}. Buna karasihk istanbul
Bogaz; yoresinin daha kuzey krsimlarmda, Bogazm iki yamndaki pia tolar
ve Karadeniz yakmiarmdaki sirtlarda (Alemdag ve Belgrad ormanlan
cevresi gibi) kestane, saph ve sapslz mese , kayin, gurgeri, disbudak gibi tiir­
lcrden olusan bir orman vejetasyonu ile karsilasihr ; zeytin ve makinin tipik
unsurlan kaybolur. AsH sartlar altinda orman sik, nemli ve ormanaln 01­
dukca zengindir. Gerek tip, gerek floristik bakimdan bu vejetasyon formas­
yonu orta Avru pamn asli sartlarrm hatirlaur ; daha dogrusu adi gec;:en bol­
geye dogru gecilen bir intikal sahasiru karakterize eder. Yorenin cok daha
nernli bir yerel iklim tipinin hukurn siirdiigii bu gibi kisimlarmda orman
disinda cia, giiney kryilarmdaki tipik Akdeniz makileri yerine, kocayemisi,
funda, pirnal mesesi gibi daha denizsel ve daha nernli bir iklim tipini yan­
sitan bir cah formasyonu, daha ciogrusu psodornaki gelismistir.
Bununla beraber gerc;:ek durum bu kadar basit de degildir. Bir yandan
degi§ik baki sartlarr, litolojik ve pedolojik ozellikler ve beseri mi.idaheleler,
bir yandan da yorenin Kuaterner boyunca paleo boreal Avrupa, Kolsik ve
Akdeniz floralannm mekan miicadelelerine sahne olmus olrnasi, cizilen bu
tabloda bazi degi~ikliklere ve kansirnlara yol ac;:ml§ bulunur. Mesela bu
d urum orrnanalunm floristik bilesiminde kendini gosterir. Filhakika Bel­
grad Ormamnda yapilan bazi cahsmalann ortaya koyduguna gore, orman­
aln bitkilerinin ancak % II kadan Akdenizlidir. Buna karsilik % 67 si Av­
rupa ve % 18 kadan da Kolsik flora unsurlanndan meydana gelir.
AZ0112
likle yerel
yoredeki l:
da yorenir
lardan ilk
gerek Bel~
ve yer yer
toprak pro
lasma ; B I
pan OlU~Ul
Akdeniz b
Marmara]
intrazona\
Biiyiil
terneli ola:
cesinde ge
hesizki, ~i(
cesitli pro
dan burac
23
pusleri de asli
sebep olmus
I
ve cevresind c
N-S dogru ltu­
buluna n ye rel
orenin b ash ca
i arasm da bi r
"10 ve bu pl a­
uzan an kiyi
Kocaeli ya ka ­
a mlan ve bil­
ile tipik bir
zii edilen yo­
undur (d a h a
. n , dah a yiik­
silrk istanbul
. dak i pi a tolar
ad ormanlan
dak gi bi t iir­
makinin tipik
or rna na lti 01­
isyon form as­
td i gec;:e n bol­
'Hin cok d aha
nnd a orrnan
, kocayerni si,
m tipin i ya n­
1'.
. Bir ya ndan
mud aheleler ,
a, Kolsik ve
si, cizile n bu
. M esela bu
ilh akika Bel­
gore, orman­
% 67 si Av­
gel ir .
Azonal a li.iviya l topraklar bir yana birakilirsa, yo r enin bol gesel ve oze l­
likle ye re l ikl im sartlan, topografya , anakaya ve dren aj sa rtla n ile birl ikte
yorede ki baslica klimatik toprak tiplerini d e ta yin etm istir. Bu bakimdan
d a yorenin ku zeyi ve platolar ile gu ney kiyr seridi birbirinden ay rihr . Bun­
lard an ilk iki sinde old ukca ku vvetli bi r p odzoliz asyon h akimdir ve bu durum
gerek Belgrad Ormamnd a , g er ek K a r ad eniz ki yi se rid i boyun ca uz an a n
ve yer ye r p la toyu da orten ge vsek N eoj en de pola n uz erinde meydan a ge le n
topr ak profillerind e acikca gorulu r (tip ik podzol profili : A zonunda solu k­
lasrn a ; B zo n u nd a demir bile sikl eri Ylg1h m1 ve bazen cok kuvvetli bir iron­
p an olusu m u ; pH 5-6 arasmda ). Buna kar sihk yorenin Kocaeli kryilarind a
Akd eniz bolgesinin karakteristik toprak tipi ola n kizrltopraklar, Trakyamn
M a rm ara kryilarmda ise daha ziyad e killi ve m arnh a nakaya etkilerini yansitan
int raz on al toprak tipleri yaygmdir.
Bu yu k fay dala r saglayan ve bilh a ssa d ah a elverisli hidrolojik blanconun
tem eli o la n asli o r man ortusunun yuzy illarca sure n beseri mudah eleler ne ti­
cesinde ge n i§ olciide tahrip ed ilmesi niu en o lu ms uz son uc larm d a n biri, su p­
h esizki, sidde tli toprak a sinrnasi ve bu nu n zin cirlem e bir sekilde yo la<,:t1g1
cesi tli pro bl eml er olm ustu r. Bu konu , sim pozy u md a a ynca ele a lmacagm ­
d an b u rada a ncak hati rlatm akla ye tin ilm istir.