Untitled

ÖNSÖZ
Bu araştırma projesi, ülkemizin asli ağaç türlerinden olan ve ıslah
programında birinci sırada yer alan kızılçamın çelikle üretilme olanaklarının
belirlenmesi amacıyla Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü’nde, Orman
Yüksek Mühendisi Can ACAR liderliğinde ve Ziraat Yüksek Mühendisi
Aysun ÖZCAN ÖZÖY yürütücülüğünde 1996 yılında başlamış 2001 yılında
tamamlanmıştır.
Çalışmamızın değerlendirilmesinde Doç. Dr. Şemi İKTÜEREN’e,
araştırma çalışmaları sırasında bize her türlü yardımı sağlayan başta
Araştırma Müdürümüz Ergün AVCIOĞLU’na, Orman Teknikerleri Şükrü
ŞENYILDIZ, Mehmet CAZİP ve Metin ÖZASLAN’a, araştırmamızın her
aşamasında değerli katkılarını gördüğümüz Başmühendis M. Emin
AKKAŞ’a teşekkürü borç biliriz.
Çalışmamızın ülke ormancılığının gelişmesine katkıda bulunmasını
dileriz.
Ekim, 2001
I
ÖZ
Bu çalışma, 1996-2001 yılları arasında açık alanda hazırlanan üstü
naylon kaplı alçak tünel serada ve Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğüne
ait aliminyum konstrüksiyon cam örtülü serada yapılmıştır. Deneme 3
tekerrürlü, 4 faktörlü rastlantı blokları deneme desenine uygun olarak
düzenlenmiştir.
Birinci faktör kum, kula cürufu ve pomzanın kullanıldığı 3 farklı
köklendirme ortamıdır. İkinci faktör farklı dozlarda kullanılan IBA (İndole3-Butric Acid) ve NAA (α-Naphthalene Acetic Acid) ile ilgilidir. IBA ve
NAA dozları 0, 3.000, 5.000 ppm olarak ayarlanmıştır. Üçüncü faktör,
çeliklerin alındığı zamandır. Anaçlardan Aralık ve Temmuz aylarında
olmak üzere iki farklı zamanda çelik alınmıştır. Dördüncü faktör ise
çeliklerin alındığı anaç yaşıdır. Çelikler 2, 3, 4, ve 5 yaşlı anaçlardan
alınmıştır.
Değerlendirme cam sera ve alçak tünel sera için ayrı ayrı
yapılmıştır. Kızılçamın çelikle üretiminde en iyi sonuç için aralık ayı
sonunda alınan sert çelikler tercih edilmelidir. İki yaşlı anaçlardan alınan
çelikler cam sera koşullarında cürufta, alçak naylon tünel serada ise kum ve
cürufta, dört yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam serada cüruf ve pomzada,
alçak naylon tünel serada ortamlardan herhangi birinde, beş yaşlı anaçlardan
alınacak çelikler cam sera ve alçak naylon tünel sera koşullarında kumda
köklendirilebilir. Temmuz ayı sonunda iki yaşlı anaçlardan alınan yeşil
çelikler cam serada ortamlardan herhangi birinde, üç yaşlı anaçlardan ise
kum ve pomza ortamlarında köklendirilmesi mümkün olabilir.
Alçak naylon tünel serada iki yaşlı anaçlardan aralık ayında alınan
sert çelikler IBA 3.000 ppm uygulamasıyla % 45,6 oranında
köklendirilebilir.
Anahtar kelimeler: Kızılçam, Yetiştirme ortamları, Çelikle üretim,
NAA, IBA.
II
ABSTRACT
This study aimed to vegetative propagation of Turkish Red pine. For
this aim, studies were carried out in Aegean Forestry Research Institute’s
greenhouse and outdoor lowbed nylon tunnel. Experiment was designed
according to randomized blocks design with three replications.
In the experiment, the first factor was various rooting media; sand,
volcanic ash from Kula and pumice. The second factor was use of IBA
(Indole-3-Butyric Acid) and NAA (α-Naphthalene Acetic Acid) of 0, 3000,
5000 ppm dosages. The third factor was taken times of the cuttings. There
were taken in July and December (2-5). The fourth factor was ortet ages. The
ortet ages were 2, 3, 4 and 5 years old.
For the best results, Turkish Red Pine cuttings should be taken in
December. Cuttings from two years old ortets could be propagated in
volcanic ash under greenhouse conditions, in sand and volcanic ash in
outdoor nylon tunnel lowbed. For cuttings taken from four-year-old ortets,
all mediums might be used under both greenhouse and outdoor conditions.
Cuttings from five years old ortets could be propagated in sand under
greenhouse conditions. Cuttings from 3 years old ortets taken in July could
be rooted in sand and pumice under greenhouse conditions.
The hardwood cuttings from two years old ortets could be rooted in
eight weeks IBA 3000 ppm application 45,6 % in lowbed nylon tunnel.
Key words: Turkish Red Pine (Pinus brutia Ten.), rooting media,
vegetative propagation, cutting, IBA, NAA.
III
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ........................................................................................................... I
ÖZ .................................................................................................................. II
ABSTRACT .................................................................................................III
1. GİRİŞ..........................................................................................................1
2. MATERYAL VE METOD.........................................................................4
2.1. Materyal ...............................................................................................4
2.1.1. Deneme Yeri ve Koşulları.................................................................4
2.1.2. Bitkisel Materyal...............................................................................4
2.1.3. Köklendirme Ortamları .....................................................................5
2.2. Yöntem.................................................................................................6
2.2.1. Çeliklerin Toplanması ve Hazırlanması ............................................6
2.2.2. Köklendirme Ortamlarının Hazırlanması ve Denemenin Kuruluşu..7
2.2.3. Çeliklerin Ölçümleri..........................................................................7
2.2.4. Verilerin Değerlendirilmesi...............................................................7
3. BULGULAR...............................................................................................8
3.1. Cam Seradaki Çeliklerin Köklenmesine Ait Bulgular .........................8
4. SONUÇLAR ve TARTIŞMA...................................................................20
ÖZET ............................................................................................................29
SUMMARY..................................................................................................31
KAYNAKLAR .............................................................................................33
IV
1. GİRİŞ
İnsanoğlunun varoluşundan beri kullandığı odun hammaddesinin
elde edildiği doğal orman kaynakları, nüfusun artışı ve yaşam standartlarının
yükselmesi nedeniyle giderek azalmaktadır. Günümüzde dünya devletleri
doğal ormanlardan yapılan üretimi azaltmayı ve odun hammaddesi
gereksinimini yapay olarak oluşturulan plantasyon ormanlarından
karşılamayı hedeflemektedir (Anonim, 1999).
Orman Genel Müdürlüğü ülke ekonomisinin odun hammaddesi
tüketiminin % 65’ini sağlamaktadır (Şekil 1).
Ö zel
S e k tö r
26%
İth a la t
9%
OGM
S a tış la rı
65%
Şekil 1. Endüstriyel odun talebinin karşılanma oranları
Figure 1. Covering ratios of industrial wood demand
Bu miktarın % 43’ünü tomruk oluşturmaktadır. Gümrük birliği
anlaşmasından sonra rekabet ve kalitenin öneminin artması, OGM tarafından
üretilen odun hammaddesi kalitesinin de yüksek olmasını gerektirmektedir
(Ballı, 1998).
Ülkemizdeki 20,7 milyon hektar orman alanının 8,2 milyon hektarı
koru ormanı, bu alanın 2,7 milyon hektarını ise iğne yapraklı ormanlar
oluşturmaktadır. Kızılçam, 4,2 milyon hektarı aşan yayılışı ile ülkemiz
ormanlarında en geniş alanı kaplayan bir ağaç türümüzdür (Anonim, 2001).
Ayrıca yayılış alanı içersinde 208 milyon m3 ’ü aşan serveti, 5,9 milyon m3
ten fazla artımı ve 3.5 milyon m3’e ulaşan etası ile, kızılçam meşçereleri
ormancılığımızda ayrı bir yere ve öneme sahiptir (Anonim, 2001).
Kızılçam monoik (erkek ve dişi çiçekleri aynı ağaç üzerinde),
tozlaşması rüzgarla olan (anemogam), 20-25 m boy ve 60 cm gövde çapı
yapabilen, boylu ve düzgün gövdeli meşçereler oluşturan bir orman
1
ağacımızdır. Gençlik döneminde hızlı büyür (Kayacık 1980; Gökşin, 1987;
Aslan, 1987).
Toprak istekleri konusunda pek seçici olmayan kızılçam, Kuzey
yarımkürede ve Akdeniz iklim koşullarında yayılış gösterir. Ülkemizde tek
ağaç olarak 1.500 m ye çıkabilir (Selik, 1963; Davis, 1965; Atalay, 1983;
Neyişçi, 1987; Atalay ve ark., 1998). Kızılçam odunu ve reçinesi orman
ürünleri ile kimya sanayiinde ve feromon yapımında geniş ölçüde
kullanılmaktadır (Acar ve ark., 1996; Gül, 1999).
Orman ağaçlarıyla kurulacak endüstriyel plantasyonlarda üretim
amacı önem kazanmaktadır. Orman ürünleri endüstrisinde kullanılacak
odunun kalitesi, kağıt yapımında kullanılacak odunun lif özellikleri, boya
sanayinin kullandığı reçinede yüksek verim gibi nitelikler önemlidir. Bu
amaçlara uygun olarak yapılacak ıslah çalışmaları sonucunda belirlenen
üstün fertlerin kitlesel üretimi ile endüstriyel plantasyonlar kurulmasıyla
ekonomide kızılçam odununun daha verimli olarak kullanılması mümkün
olacaktır.
Orman ağaçlarının bazı özelliklerinin ıslahı; gübreleme, sulama
teknikleri, toprak ıslahı, bitkilerin büyüme düzenleyici maddelerinin
kullanımı ve seralarda kontrollü koşullarda yetiştiricilik gibi dolaylı
yöntemlerle mümkündür (Ürgenç, 1982; Şimşek, 1987). Doğrudan yöntem,
genetik bakımdan üstün fidan materyalinin tohum bahçeleri kanalı ile veya
vejetatif üretim materyali ile üretilmesidir. Çelikle üretme, genetik
özellikleri üstün fidanlar elde etmek için ideal bir yöntemdir. Ürgenç (1982),
genel olarak tohum meşçerelerinden % 20, tohum bahçelerinden %30
genetik kazanç sağlanmasına karşılık çelikten elde edilen materyal
kullanıldığında bu kazancın % 40’a yükselebildiğini bildirmektedir.
Islah çalışmalarına uygun ibreli türlerimizin başında kızılçam
gelmektedir (Acar, 1998). Nitekim ulusal ağaç ıslahı programında kızılçamın
ıslahı birinci derecede öncelikli olarak yer almış ve ıslah zonlarına bağlı
olarak üstün bireyler tesbit edilerek bu fertlerden elde edilen tohumlardan
üretilen fidanlarla yurt çapında döl denemeleri ile ilgili araştırma projeleri
başlatılmıştır.
Ülkemizde kızılçam ile yapılan ağaçlandırmaların tamamı tohumdan
elde edilen fidan materyali ile yapılmaktadır. Doğan (1997), kızılçamın
anemogam bir bitki olduğunu, populasyon içi döllenmenin oldukça yüksek
olduğunu ve kızılçamda populasyon içi genetik çeşitliliğin, populasyonlar
arası genetik çeşitlilikten daha yüksek olduğunu bildirmektedir. Bu nedenle
2
belli orijinlerden elde edilen tohumlardan üretilen fidanlarla kurulan
plantasyonlarda genetik kazanç beklenenden farklı olabilmektedir.
Ülkemizde ıslah edilmiş materyalin ağaçlandırma çalışmalarında
kullanılması yalnızca kavaklarda gövde çeliklerinden elde edilen fidan
materyali ile yapılmaktadır (Anonim, 1994). Gülbaba (1990 a, ve b),
Okaliptüs’lerde vejetatif üretim üzerine yapılan araştırmalardan başarılı
sonuçlar alındığını bildirmektedir. Islah edilmiş materyalin genetik yapısının
korunarak ağaçlandırmalarda kullanılabilecek boyutta kitlesel üretiminin
yapılması, ormanların odun verimi ve kalitesini arttıracak, dolayısıyla elde
edilecek kazancı yükseltecektir.
Bu çalışma ile ülkemizin en önemli iğne yapraklı türlerinden olan ve
orman fidanlıklarında en fazla fidanı üretilen kızılçamın çelikle
köklendirilmesine çalışılmış; farklı ortamlar, farklı bitki büyüme düzenleyici
maddeleri (BDM) uygulamalarının, farklı yetiştirme yeri koşulları, farklı
çelik alma zamanı ve farklı anaç yaşlarının etkisi araştırılmıştır.
3
2. MATERYAL VE METOD
2.1. Materyal
2.1.1. Deneme Yeri ve Koşulları
Denemeler; 1997, 1998 ve 1999 yıllarında Ege Ormancılık
Araştırma Müdürlüğü’ne ait Karşıyaka, 2000 yılında Urla’da bulunan
alüminyum iskeletli cam sera ile aynı mahallerde hazırlanan alçak naylon
tünel serada kurulmuştur.
Cam sera havalandırması aspiratör, ısıtması ise merkezi ısıtma
sistemi ile sağlanmıştır. Ortamlar içlerinden geçirilen bakır tellerle ısıtılmış,
ısıtma bir termostat yardımıyla istenilen şekilde ayarlanabilmiştir. Cam
serada nem % 80 ve sıcaklık 20˚ C olarak düzenlenmiştir. Saptanan nem ve
sıcaklık koşulları sağlanacak şekilde seranın havalandırması ve çeliklerin
sulanması sisleme aralıkları her 10 dakikada 6 saniye sisleme yapabilecek
şekilde programlanmıştır.
Açık alanda hazırlanan alçak naylon tünel sera 1 m genişlikteki
yastığın 1 m yükseklikte ahşap konstrüksiyonun naylonla kapatılmasıyla
kurulmuştur. Alçak naylon tünel seranın sislenmesi; 3 cm çapındaki plastik
hortuma 30 cm aralıklarla monte edilen springlerle sabah, öğle ve akşam
olmak üzere günde üç defa yapılmıştır. Yaz aylarında örtü üzeri sulanarak ve
yan bölümler açılarak iç sıcaklığın düşürülmesi sağlanmıştır.
İzmir Meteoroloji İstasyonundan alınan verilere göre İzmir’in iklim
özellikleri şöyledir: Yıllık ortalama sıcaklık 17,6 ºC; en düşük sıcaklık
ortalaması –8,2 ºC; en yüksek sıcaklık ortalaması 42,7 ºC; ortalama nisbi
nem % 65; ortalama yağış 700,2 mm; yağışlı günler sayısı 23,8 gün; açık
günler sayısı 144,2 gün; kapalı günler sayısı 51,7 gün; ortalama toprak
sıcaklığı (5 cm, 10 cm, 20 cm) 19,8 ºC; 20,4 ºC; 19,3 ºC ve en düşük
sıcaklığı (5 cm, 10 cm, 20 cm) –3,0 ºC; 1,2 ºC; 0,4 ºC’dir.
2.1.2. Bitkisel Materyal
Çalışmada anaçlık olarak kullanılmak üzere Fındıklıdere orijinli 1-0
yaşındaki kızılçam, fidanları Torbalı Orman Fidanlığı’ndan temin edilip
Karşıyaka Fidanlığında hazırlanan yastığa 1996 yılında dikilmiştir.
4
Denemede kullanılan çelikler 1997 yılından itibaren her yılın
temmuz ve aralık aylarında Karşıyaka fidanlığındaki yastığa dikilen
fidanlardan alınmıştır.
Çamlar için çelik almanın en iyi olduğu mevsim kış olarak
önerilmekteyse de bazı araştırmalara göre bu mevsim türlere, kullanılacak
ortamın koşullarına ve yönteme göre farklılık gösterebilir (Ürgenç, 1982).
Çalışmamızda kullanılan sert çelikler İzmir koşullarında anaçların latent
durumda olduğu aralık ayı sonunda alınmıştır.
Bilindiği üzere ibrelilerin yeşil çelikle üretilmesi için çeliklerin yaz
sonunda alınması gerektiğinden (Ürgenç, 1982), çalışmamızda kullanılan
yeşil çelikler temmuz ayı sonunda alınmıştır.
2.1.3. Köklendirme Ortamları
Denemede köklendirme ortamı olarak ülkemizde kolay bulunan
materyaller kullanılmıştır. Bunlar sırasıyla; pomza , Kula cürufu ve kumdur.
Ortamlarla ilgili açıklamalar aşağıdadır.
Kum: Kum bilindiği gibi çeşitli kayaların iklim olayları sonucu
parçalanmasıyla oluşur. O nedenle de bileşimleri, meydana geldikleri
kayaların yapısına bağlıdır. Kum substratlar içinde en ağır fakat en ucuz
olanıdır. Su tutma kapasitesi çok zayıftır, genelde % 14,3’tür. Ömrü
sonsuzdur (Sevgican, 1999). Dere kumunun su tutma gücü % 17,57; volüm
ağırlığı 1,586 g/cm3; porozitesi % 38,17; pH’sı 7; E.C.’si 0,10 mmhos/cm ve
katyon değiştirme kapasitesi (KDK) 4,67 me/100 g olarak saptanmıştır
(Çeltek, 1992). Denememizde kullanılan kum ana kayacı granit olan bir
kumdur ve Bergama – Kozak deresinden temin edilmiştir.
Cüruf: Gözenekli olan volkanik cüruf kumdan hafiftir. Fazla
miktarda yıkanabilen sülfat içerir. Bu nedenle kullanılmadan önce yıkanması
gerekir. Açıktaki yığınların yağmurla yıkanması da yeterli olabilir. Yıkanan
cüruf kullanılmadan önce elenmiştir. Kula cürufunun (2-5 mm çaplı) su
tutma kapasitesi % 48,57; porozitesi % 62,47; volüm ağırlığı 0,820 g/cm3;
pH’si 6,6; E.C.’si 0,10 mmhos/cm ve katyon değiştirme kapasitesi (KDK)
5,87 me/100 g’dir (Çeltek, 1992). Denemede kullanılan cüruf volkanik
orijinli Kula cürufudur.
Pomza: Denememizde kullanılan pomza, Pomza Eksport Ltd
Şirketi’ne ait Menderes Pomza Madeni’nden olarak temin edilmiştir. Pomza
sterildir, kimyasal reaksiyon vermez ve pastorizasyonda yapısal değişikliğe
uğramaz. Porozitesi % 71; pH’sı 7,21; su tutma kapasitesi % 18,6 katyon
değiştirme kapasitesi (KDK) 5 me/100 g’dir.
5
Denememizde kullanılan pomzanın kimyasal özelliği şöyledir (%
olarak):
SiO2
72,63
Al2O3
12,14
Fe2O3
0,89
CaO
0,27
MgO
0,01
Na2O
1,62
K2O
5,99
TiO2
0,03
P2O5
0,003
Mn0
0,07
Bünyesinde bulunan K, Ca, Mg gibi makro, Fe, Cu, Mn ve Zn gibi
mikro elementler bitkiye yarayışsız formdadır ya da bitkiye yararlılık
sınırları çok düşüktür (Çeltek, 1992).
2.2. Yöntem
2.2.1. Çeliklerin Toplanması ve Hazırlanması
Denemede kullanılan kızılçam çelikleri, Karşıyaka Fidanlığı’nda
yastıklara dikilen anaçlardan alınmıştır. Fidanların son yıla ait 8-10 cm
boyundaki sürgünleri, maket bıçağı ile kesilerek çelikler elde edilmiştir.
Alınan çelikler aynı gün cam seraya ve alçak naylon tünel seraya
ulaştırılarak dikilmiştir.
Çeliklerin tümünde üstten 6-8 cm’lik kısımda ibreler bırakılmış geri
kalan kısımdaki ibreler alınmıştır.
Çeliklerin köklendirilmesi için bitki Büyüme Düzenleyici
Maddelerin (BDM) olmadığı kontrol, oksin (auxin) grubundan IBA (İndol –
3-Butiric Asid) ve NAA (α-Naphthalene Acetic Acid)’in 3.000 ppm ve
5.000 ppm konsantrasyonları kullanılmıştır.
6
2.2.2. Köklendirme Ortamlarının Hazırlanması ve
Denemenin Kuruluşu
Denemede kullanılan agregatlar, cam seradaki ısıtmalı ve alçak
naylon tünel seradaki yastıklara 10 cm derinlikte konularak dikimden bir
hafta öncesine kadar sulanmıştır.
Araştırmada dört faktör üç yinelemeli olarak yer almıştır.
Çalışmanın deneme deseni dört faktörlü üç yinelemeli rastlantı bloklarıdır.
Birinci faktör köklendirme ortamları (Pomza, Kula Cürufu, Kum),
İkinci faktör farklı dozlarda BDM uygulaması (0 (Kontrol), IBA ve
NAA 3.000 ppm (eriyik) ve 5.000 ppm (eriyik)),
Üçüncü faktör çeliklerin alındığı zamandır. 1997, 1998, 1999 ve
2000 yıllarında Temmuz ve Aralık aylarında olmak üzere toplam 8 farklı
zamanda çelik alınmıştır.
Dördüncü faktörse anaç yaşıdır. Çelikler iki (1997), üç (1998), dört
(1999), ve beş (2000) yaşlı anaçlardan alınmıştır.
Bu deneme desenine uygun olarak, cam serada 3 m × 1,20 m
boyutlarında yerden 1,2 m yükseklikteki ısıtmalı üretim yastıklarına ve alçak
naylon tünel seradaki 3 farklı ortama, 3 yinelemeli ve 5 farklı oksin
uygulaması göz önünde bulundurularak, 8 farklı zamanda alınan ve her
parsele her uygulama için 10 adet çelik düşecek şekilde düzenleme
yapılmıştır. (Resim 1, Resim 2) Böylece denemede kullanılan toplam çelik
sayısı 2×3×3×5×8×10= 7.200 olmuştur.
2.2.3. Çeliklerin Ölçümleri
Sert ve yeşil çelikler deneme desenine uygun olarak 8 hafta sonunda
parsellerden sökülmüş ve her işlemdeki çeliklerin köklenme yüzdesi tespit
edilmiştir.
2.2.4. Verilerin Değerlendirilmesi
Araştırmada elde edilen veriler bilgisayarda TARİST paket
programı (Akkaş, 1994) kullanılarak analiz edilmiş ve yorumlanmıştır.
Yüzde olarak elde edilen veriler analize sokulmadan önce açı değerleri
alındıktan sonra varyans analizi yapılmış, önemli fark görülmesi durumunda
Duncan farklılık testi uygulanmıştır.
7
3. BULGULAR
3.1. Cam Seradaki Çeliklerin Köklenmesine Ait Bulgular
Dört yıl boyunca, temmuz ayı başı ve aralık ayı sonunda alınan
çeliklerin üç farklı köklendirme ortamındaki köklenme yüzdelerine ait
değerlere arc-sin dönüşümleri yapılarak varyans analizi uygulanmıştır
(Çizelge 1). Bu analize göre; kızılçam çeliklerinin köklenmesinde Çeliklerin
Alındığı Zaman (ÇAZ) × Köklendirme Ortamları (KO) interaksiyonunun %
0,1 güvenle önemli olduğu belirlenmiştir (F=6,354, İSD=14, HSD=238). Bu
interaksiyonun nedeni incelendiğinde;
2, 4 ve 5 yaşlarındaki anaçlardan temmuz ayında, 3 yaşındaki
anaçlardan aralık ayında alınan çeliklerin köklenmesine kullanılan
ortamların etkisi olmamıştır. Aralık ayında 2 yaşlı anaçlardan alınan
çeliklerin köklenme yüzdesini cüruf (% 13,9), 4 yaşlı anaçlardan alınan
çeliklerin cüruf (% 25,6) ve pomza (% 25,0), 5 yaşlı anaçlardan alınan
çeliklerin kum (% 40,8), temmuz ayında 3 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin
kum (% 25,8) ve pomza (% 19,9) ortamlarının köklenmeyi arttırdığı
belirlenmiştir (Çizelge 2, Şekil 2, Şekil 3).
Oksin uygulamalarında kullanılan dozların % 0,1 güvenle önemli
olduğu belirlenmiştir (F=7,958, İSD=4, HSD=238). Duncan testi sonucunda,
en yüksek köklenme oranı oksin uygulamasının yapılmadığı işlemde olduğu
belirlenmiştir. Aynı grupta yer alan IBA uygulamaları ve NAA 3.000 ppm
uygulamaları kontrol işleminden düşük köklenme oranlarına ulaşmışlardır.
Bu nedenle oksin uygulamalarının köklenmeyi arttırıcı etkisi olmadığı
söylenebilir. Bir diğer işlem olan NAA 5.000 ppm işleminin köklenmeyi
azaltıcı etkisi vardır (Çizelge 3 ve Şekil 4).
8
Çizelge 1. Cam Seradaki Çalışmalara Ait Varyans Analizi
Table 1. The Analysis of Variance of Greenhouse Studies
VARYASYON
KAYNAĞI
Source of
variation
Yineleme
Replication
Zaman
Time
Ortam
Medium
Zaman ×
Ortam
Time × Medium
Oksin
Auxin
Zaman ×
Oksin
Time × Auxin
Ortam ×
Oksin
Medium ×
Auxin
Zaman ×
Ortam ×
Oksin
Time ×Medium
× Auxin
Hata
Error
Genel
General
SERBESTİYET
DERECESİ
Degrees of
freedom
KARELER
TOPLAMI
Sum of,
squars
KARELER
ORTALAMASI
Mean of squars
F ORANI
F Value
2
130,584
65,292
0,937ns
7
40002,765
5714,681
82,039***
2
354,366
177,183
2,544***
14
6196,035
442,574
6,354***
4
2217,402
554,350
7,958***
28
2396,069
85,574
1,228***
8
747,952
93,494
1,342ns
56
3464,735
61,870
0,888ns
238
16578,610
69,658
359
72088,517
200,804
9
Çizelge 2. Cam Serada Ortamların Köklenme Üzerine Etkisi
Table.2. The Effect of Mediums on Rooting in Greenhouse
ORTAM
Medium
2
Temmuz
July
Aralık
December
9,5 A
3,0 B
25,8 A
5,1 A
4,5 A
8,0 A
1,8 B
19,9 A
3,8 A
12,4 A
13,9 A
7,1 B
10,0
6,2
17,6
Kum
Sand
Pomza
Pumish
Cüruf
Ash
Ortalama
Mean
KÖKLENME (%) Rooting (%)
ANAÇ YAŞI Ortet age
3
4
Temmuz
Aralık
Temmuz
Aralık
July
December
July
December
5
Ortalama
Mean
Temmuz
July
Aralık
December
19,1 B
24,3 A
40,8 A
16,5
3,8 A
25,0 AB
27,9 A
32,1 B
15,3
0,9 A
1,7 A
25,6 A
24,8 A
26,2 B
14,1
3,3
3,3
23,2
25,7
33,0
15,3
Hko = 69.658
10
45
40
Köklenme Oranı %
35
30
25
20
Kum
Ponza
Cüruf
15
10
5
0
2 Yeşil
2 Sert
3 Yeşil
3 Sert
4 Yeşil
4 Sert
5 Yeşil
5 Sert
Şekil 2. Cam Serada Ortamlar, Anaç Yaşı ve Çelik Çeşitleri Arasındaki İlişkiler
Figure 2. The Relations of Mediums Between Cutting Types and Ortet Age in Greenhouse
11
Çizelge 3. Cam Serada Oksinlerin Köklenme Üzerine Etkisi
Table.3. The Effects of Auxins on Rooting in Greenhouse
OKSİN (ppm)
Auxin
Kontrol
Control
NAA 3.000
IBA3.000
NAA 5.000
IBA 5.000
Ortalama
Mean
KÖKLENME (%)
Rooting (%)
17,4 A
14,4 A
16,8 A
10,8 B
17,1 A
15,3
Hko = 69.658
3.2. Alçak Naylon Tünel Sera da Çeliklerin Köklenmesine
Ait Bulgular
Temmuz ayı başı ve aralık ayı sonunda alınan çeliklerin köklenme
yüzdelerine ait değerlere arc-sin dönüşümleri yapılarak varyans analizi
uygulanmıştır (Çizelge 4). 5 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerden temmuz
ayında alınan veriler sağlıklı bulunmadığı için değerlendirmeye
alınmamıştır. Yapılan analize göre; kızılçam çeliklerinin köklenmesinde
Çelik Alma Zamanı (ÇAZ) × Köklendirme Ortamları (KO) ve Çelik Alma
Zamanı (ÇAZ) × Oksin (Ok) interaksiyonunun % 0,1 güvenle önemli olduğu
belirlenmiştir (F = 8,162; İSD = 12, HSD=208 ve F = 4,750, İSD = 24;
HSD=208).
Köklenme yüzdelerine uygulanan işlemlerin etkileri Çizelge 5 ve
Çizelge 6 deki gibidir.
ÇAZ × KO interaksiyonun nedeni incelendiğinde; 2, 3, ve 4
yaşlarındaki anaçlardan Temmuz ayında, 3 ve 4 yaşındaki anaçlardan aralık
ayında alınan çeliklerin köklenmesinede kullanılan ortamların etkisi
olmamıştır. Aralık ayında 2 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerde kum (% 37,2)
ve cüruf (% 35,8), 5 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerde ise kum (% 39,4)
ortamının köklenmeyi arttırdığı belirlenmiştir (Şekil 5 ve Şekil 7).
ÇAZ × Ok interaksiyonuna uygulanan Duncan testi sonuçlarına
göre; 2 ve 3 yaşlı anaçlardan alınan yeşil çelikler ile 3, 4 ve 5 yaşlı
anaçlardan alınan sert çeliklerin köklenmesine BDM uygulamalarının etkisi
yoktur. 2 yaşlı anaçlardan alınan sert çeliklerde en iyi köklenme kontrol,
12
IBA 3.000 ppm ve IBA 5.000 ppm uygulamalarıyla elde edilmiştir. Bu
işlemler içinde en yüksek değerler IBA dozlarına aittir (% 45,6). 4 yaşlı
anaçlardan alınan yeşil çeliklerde en yüksek köklenme NAA 3.000 ppm
uygulamasıyla elde edilmiştir. Ortalamalar incelendiğinde NAA 5.000 ppm
işleminin köklenmeyi azaltıcı etkisi olduğu görülmüştür (Şekil 6 ve Şekil 8).
13
Kum
Pomza
Curuf
Köklenme Oranı %
50
40
30
20
10
0
2 Yeşil
2 Sert
3 Yeşil
3 Sert
4 Yeşil
4 Sert
5 Yeşil
5 Sert
Şekil 3. Cam Serada Ortamların Köklenme Üzerine Etkisi
Figure 3. The Effects of Mediums on Rooting in Greenhouse
IBA 5000
17,1
NAA 5000
10,8
16,8
IBA 3000
14,4
NAA 3000
17,4
Kontrol
Şekil 4. Cam Serada Oksinlerin Köklenme Üzerine Etkisi
Figure 4. The Effects of Auxins on Rooting in Greenhouse
14
Çizelge 4. Alçak Naylon Tünel Seradaki Çalışmalara Ait
Varyans Analizi
Table 4. The Analysis of Variance of Nylon Lowbed Tunnel Studies
VARYASYON
KAYNAĞI
Source of
variation
Yineleme
Replication
Zaman
Time
Ortam
Medium
Zaman ×
Ortam
Time × Medium
Oksin
Auxin
Zaman ×
Oksin
Time × Auxin
Ortam ×
Oksin
Medium ×
Auxin
Zaman ×
Ortam ×
Oksin
Time × Medium
× Auxin
Hata
Error
Genel
General
SERBESTLİK
DERECESİ
Degrees of
freedom
KARELER
TOPLAMI
Sum of
squares
KARELER
ORTALAMASI
Means of
squares
F ORANI
F Value
2
259,187
129,593
2,123ns
6
75490,510
12581,752
206,088***
2
2686,555
1343,277
22,003***
12
5979,349
498,279
8,162***
4
2001,281
500,320
8,195***
24
6959,063
289,961
4,750***
8
176,823
22,103
0,362ns
48
2440,170
50,837
0,833ns
208
12698,474
61,050
314
108691,411
346,151
ns: Önemsiz (not significant)
***: % 0,1 alfa seviyesinde önemli (significant at alfa level 0.1 %)
15
Çizelge 5. Alçak Naylon Tünel Serada Ortamların Köklenme Üzerine Etkisi
Table 5. The Effects of Mediums on Rooting in Nylon Low Tunnel
ORTAM
Medium
Kum
Sand
Pomza
Pumish
Cüruf
Ash
Ortalama
Mean
2
KÖKLENME (%) Rooting (%)
ANAÇ YAŞI Ortet age
3
4
Temmuz
Aralık
Temmuz
Aralık
July
December
July
December
Temmuz
July
Aralık
December
3,9 A
37,2 A
0,0 A
6,4 A
6,4 A
41,9 A
2,5 A
29,4 B
4,7 A
4,2 A
4,2 A
41,9 A
0,9 A
35,8 A
0,9 A
0,9 A
1,7 A
2,4
34,1
1,9
3,8
4,1
Hko = 61.050
16
5
Temmuz
July
Aralık
December
Ortalama
Mean
39,4 A
16,9
*
28,6 B
14,4
36,5 A
*
8,8 C
10,7
40,1
*
25,6
14,0
Çizelge 6. Alçak Naylon Tünel Serada Oksinlerin Köklenme Üzerine Etkisi
Table 6. The Effects of Auxins on Rooting in Nylon Low Tunnel
OKSİN
(ppm)
Auxin
Kontrol
Control
NAA
3.000
IBA 3.000
NAA
5.000
IBA 5.000
Ortalama
Mean
2
KÖKLENME (%) Rooting (%)
ANAÇ YAŞI Ortet age
3
4
Temmuz
Aralık
Temmuz
Aralık
July
December
July
December
Ortalama
5
Aralık
December
3,5 A
39,1 A
2,9 A
6,9 A
6,9 AB
41,7 A
*
26,7 A
16,0
2,0 A
28,7 B
3,5 A
7,7 A
9,2 A
40,8 A
*
26,1 A
14,8
6,4 A
45,6 A
0,0 A
2,9 A
2,9 AB
40,7 A
*
26,7 A
15,7
0,0 A
11,6 C
1,4 A
0,0 A
0,0 B
39,1 A
*
26,8 A
9,9
0,0 A
45,6 A
1,4 A
1,4 A
1,4 AB
38,1 A
*
21,4 A
13,7
2,4
34,1
1,8
3,8
4,1
40,1
*
25,5
14,0
Hko = 61.050
17
Temmuz
July
Aralık
December
Mean
Temmuz
July
45
Köklenme Oranı %
40
35
30
Kum
Ponza
Cüruf
25
20
15
10
5
0
2 Yeşil
2 Sert
3 Yeşil
3 Sert
4 Yeşil
4 Sert
5 Sert
Şekil 5. Alçak Naylon Tünel Serada Ortamlar, Anaç Yaşı ve Çelik Çeşitleri Arasındaki İlişkiler
Figure 5. The Relations Between Mediums Cutting Types and Ortet Age in Nylon Lowbed Tunnel
18
50
45
Köklenme Yözdesi %
40
35
Kontrol
NAA 3000
IBA 3000
NAA 5000
IBA 5000
30
25
20
15
10
5
0
2 Yeşil
2 Sert
3 Yeşil
3 Sert
4 Yeşil
4 Sert
5 Sert
Şekil 6. Alçak Naylon Tünel Serada Oksinler, Anaç Yaşı ve Çelik Çeşitleri Arasındaki İlişkiler
Figure 6. The Relations of Auxins, Cutting Types and Ortet Age in Nylon Lowbed Tunnel
19
50
K um
P om za
C uruf
Köklenme Oranı %
40
30
20
10
0
2 Y e ş il
2 S e rt
3 Y e ş il
3 S e rt
4 Y e ş il
4 S e rt
5 S e rt
Şekil 7. Alçak Naylon Tünel Serada Ortamların Köklenme Üzerine Etkisi
Figure 7. The effects of mediums on the rooting in nylon lowbed tunnel
NAA3000
IBA3000
NAA5000
IBA5000
Köklenme Oranı %
Kontrol
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2 Yeşil
2 Sert
3 Yeşil
3 Sert
4 Yeşil
4 Sert
5 Sert
Şekil 8. Alçak Naylon Tünel Serada Oksinlerin Köklenme Üzerine Etkisi
Figure 8. The Effects of Auxins on the Rooting in Nylon Lowbed Tunnel
20
Resim 1. Naylon Alçak Tünel Yastıktaki Çelikler
Picture 1. Cuttings in the Nylon Lowbed Tunnel
Resim 2. Cam Seradaki Çelikler
Picture 2. Cuttings in the Greenhouse
21
Resim 3. Çeliklerin Tüpteki Durumları
Picture 3. Cuttings in the Containers
Resim 4. Serada Pomza Ortamında NAA 3.000 ppm Uygulamasında Çelikte
Köklenme
Picture 4. Rooting of Cuttings With NAA 3000 ppm in Pumice, Greenhouse
22
Resim 5. Çeliklerin Arazideki Gelişimi
Picture 5. Field Development of Cuttings
23
4. SONUÇLAR ve TARTIŞMA
Bu çalışma, kızılçamın vejetatif olarak köklendirilmesi amacıyla
yapılmıştır. Bu amaçla, 2, 3, 4 ve 5 yaşlarındaki Fındıklıdere orijinli
kızılçam (Pinus brutia Ten.) bireylerinin, son yıla ait uç sürgünlerinden
alınan çelikler sera ve alçak naylon tünel serada köklendirme işlemlerine tabi
tutulmuştur.
Köklendirme çalışmalarında, çeliklerin yıl içerisinde alınma
zamanları (temmuz ve aralık aylarında) ve alındığı yıllardaki (1997, 1998,
1999 ve 2000 yılları) anaçların yaşları (2, 3, 4, ve 5) dikkate alınırsa 8 farklı
zaman, üç farklı ortam (kum, pomza ve cüruf ) ile 5 farklı bitki büyüme
düzenleyicisi (Kontrol, IBA (Indole-3-Butyric Acid) ve NAA ((αNaphthalene Acetic Acid)’in 3.000 ppm, 5.000 ppm dozları ile çeliklerin
köklendirildiği iki farklı sera ortamı (cam sera ve alçak naylon tünel sera)
uygulanmıştır.
Deneme dört faktörlü üç yinelemeli rastlantı blokları şeklinde
desenlenerek çeliklerde köklenme yüzdesi değerlendirmelere alınmıştır.
Çalışmada, anaç yaşı, çelik alma zamanı, sera çeşidi, BDM
uygulamaları ve farklı ortamların köklenme üzerine etkileri incelenmiştir.
Çelik alma zamanı ve anaç yaşının köklenme üzerine etkili olduğu
belirlenmiştir. Aralık ayında alınan çeliklerde en iyi köklenme yüzdesi;
serada 5 yaşlı anaçlardan ortalama % 33,0, alçak naylon serada 4 yaşlı
anaçlardan ortalama % 40,1 olarak elde edilmiştir. Yapılan araştırmalarda
bazı ibreli türlerde ligninleşmenin tamamlandığı mevsim olan sonbaharda ve
vejetasyon mevsimi başlamadan çeliklerin alınması köklenmeyi olumlu
etkilediği bilinmektedir. (Şimşek, 1993). Örneğin; Abies balsamea,
Cupressuss macrocarpa, Juniperus virginiana, Sequoia sempervirens,
Sequoiadendron gigenteum, Thuja pyramidalis, Taxus baccata, Pinus
concorta ve Pinus radiata türlerinden kışın alınan çelikler yüksek oranda
köklenmektedir. (Weels, 1962; Cessarini, 1966; Mc Guive, 1966; Hill ve
Libby 1969; Van Elk, 1969; Ticknor, 1971; Halliwell, 1974; Menzies ve
Arnott, 1992; Eyüboğlu ve ark.., 1997; Coşgun, 1998).
Temmuz ayında alınan çeliklerin aralık ayında alınan çeliklerden
daha az köklenmesi anaçların dolayısıyla da çeliklerin içerdiği besin
miktarına bağlı olabilir. Vejetasyon süresince bitkilerin boy artımı için besin
maddesine gereksiniminin fazla olduğu bilinmektedir (Hanover ve Reicosky,
1972; Çepel, 1978; Şimşek, 1993; Coşgun, 1997; Coşgun, 1998; Acar,
2000). Yaz aylarında vejetasyon sürerken alınan çeliklerde su miktarı fazla
besin miktarıysa azdır. Kış aylarında yani vejetasyon dönemi sonunda ise
24
bitki kendisine gerekli besin maddelerinin depolamasını tamamlamıştır. Bu
dönemde alınan çeliklerde besin maddesi yeterli seviyede olması nedeniyle 4
ve 5 yaşlarındaki anaçlardan alınan çeliklerin cam serada ve 2, 3, 4 ve 5
yaşlarındaki anaçlardan alınan çeliklerin alçak naylon serada köklenmesi
yüksek oranda olmuştur. (Resim 3,5)
Çizelge 2 incelendiğinde 2 ve 3 yaşlı anaçlardan temmuz ayında, 5
yaşlı anaçlardan Aralık ayında alınan çeliklerin cam serada daha yüksek
oranda köklendikleri görülmektedir. Kış aylarında alçak naylon serada elde
edilen köklenme değerleri cam seraya nazaran daha iyidir.
Çelik alma zamanlarına göre cam serada ve alçak naylon serada elde
edilen köklenme oranları arasında farklılığın bir başka nedeni kış aylarında
cam serada uygulanan sisleme sıklığının gerektiğinden fazla olması olabilir.
Acar (2000), bu tip çalışmalarda sisleme rejiminin büyük önem taşıdığını
zira kök bölgesinde hava – su dengesinin köklenmede etkili olduğunu
bildirmektedir. Kızılçamda Akça ve Yazıcı (1999) tarafından yapılan bir
çalışmada bitkiye verilen su miktarı 225 mm/yıl’dan 675 mm/yıl seviyesine
arttırıldığında boy artımı doğrusal olarak artmakla birlikte sulama 1.200
mm/yıl seviyesine çıkarıldığında boy artımının aynı oranda artmadığı
belirlenmiştir.
Bilindiği üzere bitkinin gelişimi transpirasyonla doğrudan ilişkilidir.
Köklendirme ortamında bulunan su ve nisbi hava neminin fazla olması
transpirasyonu dolayısıyla bitki gelişimini olumsuz etkiler. Ortamdan
alınabilir su miktarı kızılçamın boy artımının % 60’ını tek başına kontrol
etmektedir. Serada yapılan sulama havanın nisbi nemini de arttırmaktadır.
Ayrıca köklendirme ortamında su fazlalığı CO2 oranını % 8-9’a
çıkarmaktadır. Bu oran bitki için zehir etkisi yapmakla birlikte ortamda O2
oranın azalması; transpirasyonun azalmasına, bitki köklerinin anaerobik
solunum yapmasına ve böylelikle bitki özsuyunun pH’sının düşmesine,
plazmanın geçirgenliğinin azalmasına sonuçta su ve besin maddesi alımının
azalmasına yol açar. Tüm bu faktörler kök gelişimini olumsuz etkiler. Öte
yandan kızılçam su gereksinimi çok az türlerdendir (Çepel, 1978).
Çalışmada çelik alma zamanı ve farklı ortamların köklenme üzerine
etkileri incelendiğinde cam serada 3 yaşlı anaçlardan temmuz ayında alınan
çelikler kum (% 25,8) ve pomzada (% 19,9), aralık ayında 2 yaşındaki
anaçlardan alınan çelikler cüruf (% 13,9), 4 yaşlı anaçlardan alınan çelikler
cüruf (% 25,6) ve pomza (% 25), 5 yaşlı anaçlardan alınan çelikler kumda
(% 40,8) daha fazla köklenmişlerdir (Resim 4). Temmuz ayında 2, 4 ve 5
yaşlı anaçlardan, aralık ayında 3 yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin
köklenmesine ortamlar etkili olmamıştır.
25
Alçak naylon tünel serada; temmuz ayında alınan çeliklerin
köklenmesinde kullanılan ortamların köklenmeye etkisi görülmemiştir.
Aralık ayında 2 yaşlı anaçlardan alınan çelikler kum (% 37,2) ve cüruf
(% 35,8), 5 yaşlı anaçlardan alınan çelikler kumda (% 39,4) daha yüksek
oranda köklenmişlerdir. Aralık ayında 3 ve 4 yaşlı anaçlardan alınan
çeliklerin köklenmesine ortamlar etkili olmamıştır.
Elde edilen sonuçlara göre ortamlarda kullanılan oksin dozlarından
bağımsız olarak en iyi köklenme yüzdesi; serada 5 yaşlı anaçlardan aralık
ayında alınan çeliklerin kumda (% 40,8), yastıkta ise 4 yaşlı anaçlardan
aralık ayında alınan çeliklerin kum ve pomzada (% 41,9) köklendirilmesiyle
elde edilmiştir.
Bu çalışmada kullanılan farklı fiziksel ve kimyasal özelliklere sahip
bütün ortamlar için sislemeyle eşit su verilmiştir. Bu ortamlardan pomza ve
cürufun porositesinin kumdan yüksek olması ve cürufun, kuma göre daha
yüksek su tutma kapasitesi ve katyon değiştirme kapasitesine sahip olması
kök bölgesinde daha olumlu hava / su koşulları sağlamaktadır. Sonuç olarak
cam serada temmuz ve aralık ayında alınan çeliklerin cürufta daha uygun
köklenme şartları bulduğu söylenebilir.
BDM uygulamalarının her iki üretim yerinde de köklenmeye
etkisinin olmadığı görülmüştür. İktüeren (1976) ve Acar (2000) da oksin
kullanımının kızılçam çeliklerinin köklenmesinde olumlu bir etkisinin
olmadığı belirtmektedirler. Her iki yetiştirme yerinde de NAA 5.000 ppm
işlemi köklenmeyi olumsuz yönde etkilemiştir. Alçak naylon tünel serada en
iyi köklenme değerleri aralık ayında 2 yaşlı anaçlardan alınan çeliklere IBA
3.000 ppm (% 45,6) ve 5.000 ppm (% 45,6), 4 yaşlı anaçlardan alınan
çeliklere BDM uygulaması yapılmaksızın (% 41,7) elde edilmiştir.
İktüeren (1976) kızılçamın bir yaşındaki bireylerinden aralık ayı
sonunda aldığı çeliklerin kum ortamında ve Seradix–3 (% 0,8 IBA)
uygulamasıyla 6 ayda % 40, iki yaşındaki bireylerden alınan çeliklerin aynı
uygulama sonucunda % 27 oranında köklendiğini bulmuştur. Yine aynı
türün serada 5 yaşlı Fındıklıdere orijinli anaçlarından ekim sonunda alınan
çeliklerin sulamayla perlit ortamında 8 haftada % 42,5, mart sonunda alınan
çeliklerin ise besin çözeltisi ile besleme yapılarak curuf, perlit ve kum+perlit
ortamlarında IBA 5.000 ppm uygulamasıyla 8 haftada % 45,3 oranında
köklendiği bilinmektedir (Acar, 2000).
Kış aylarında cam serada uygulanan sisleme sıklığı ile köklenme
ortamına fazla su verilerek köklendirme ortamındaki CO2-O2 dengesi
olumsuz etkilenmiş olabilir. Ortamdaki O2 eksikliği halinde bitkide Ca, Mn
ve Fe alımının durması ve köklerin ortama CO2’in yanı sıra formik asit,
26
asetik asit gibi organik asit vermesi de söz konusudur. Bu da zehir etkisi
yaparak bitkide ölüme yol açar (Çepel, 1978). Ayrıca çeliklere uygulanan
bitki büyüme düzenleyicileri özellikle NAA ortamdaki organik asit oranını
daha da yükselterek köklere zehir etkisini çabuklaştırmış sonuçta BDM
uygulanmayan işlemde daha fazla köklenme elde edilmiş olabilir. Alçak
naylon tünel serada sislemeyle ortama verilen su miktarının daha az olması
cam seradan daha fazla köklenme nedenlerinden biri olduğu söylenebilir.
İbreli türlerin çeliklerinin köklenmesinde ağaç yaşından çelik tipine,
köklendirme ortamından, kullanılan bitki büyüme düzenleyici maddelerine,
ortamdaki nem oranından hava sıcaklığına kadar bir çok etmen rol
oynamaktadır (Işık, 1983). Ayrıca aynı ibreli türün farklı orijinlerinden
alınan çeliklerin köklenme oranları da farklı olabilmektedir. Nitekim Pinus
massoniana Lamb. türünde yapılan bir araştırmada 5 farklı orijinden seçilen
10 anaçtan alınan çeliklerde Ningming (Guangxi) orijinli çeliklerin
köklenme oranı % 80, Ji’an orijinli çeliklerin köklenme oranı ise % 30
olarak tespit edilmiştir. Araştırma sonucuna göre çeliklerin köklenmesine
çeliklerin alındığı anaç kadar anaçların bulunduğu ekolojik şartların da etkili
olduğu ortaya konmuştur (Ji et.al. 1998). Ayrıca Doğan (1997), kızılçamda
populasyon içi döllenmenin oldukça yüksek olduğunu ve kızılçamda
populasyon içi genetik çeşitliliğin, populasyonlar arası genetik çeşitlilikten
daha yüksek olduğunu bildirmektedir. Bu nedenlerle kızılçamın çelikle
köklendirilmesi çalışmalarında anaç olarak kullanılan fertlerin orijinlerine
göre farklı oranlarda köklenme görülebileceği, hatta aynı orijinli olup da
farklı fertlerden alınan çeliklerin köklenme kabiliyetlerinin de farklı
olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.
Çalışmada elde edilen sonuçlara göre; alçak naylon tünel serada
Fındıklıdere orijinli dört yaşlı kızılçam anaçlarından aralık ayında alınan
çelikler bitki büyüme düzenleyicisi kullanılmaksızın kullanılan ortamlardan
herhangi birinde sekiz haftada % 40,1 oranında köklendirilebilir.
Kızılçamın çelikle üretiminde Aralık ayı sonunda alınan çelikler
tercih edilmelidir. İki yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam sera koşullarında
cürufta, alçak naylon tünel serada ise kum ve cürufta, dört yaşlı anaçlardan
alınan çelikler cam serada cüruf ve pomzada, alçak naylon tünel serada
ortamlardan herhangi birinde, beş yaşlı anaçlardan alınacak çelikler cam sera
ve alçak naylon tünel sera koşullarında kumda köklendirilebilir.
Temmuz ayı sonunda iki yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam serada
ortamlardan herhangi birinde, üç yaşlı anaçlardan alınan çelikler kum ve
pomza ortamlarında köklendirilmesi mümkün olabilir.
27
Aynı kapsamda yapılacak çalışmalarda öncelikle türün fizyolojik
istekleri, orijini, kullanılacak ortamların özellikleri analiz edilmeli ve elde
edilen bulgulara göre sisleme sıklığı ayarlanmalıdır.
Uygulamacılar kızılçamın diğer orijinlerinden ve hatta aynı
orijindeki farklı fertlerden alınacak çeliklerden köklenme başarıları
bakımından değişik sonuçlar alınabileceğini göz önünde bulundurmalıdır.
28
ÖZET
Bu çalışma, kızılçamın vejetatif olarak köklendirilmesi amacıyla
yapılmıştır. Bu amaçla, 2, 3, 4 ve 5 yaşlarındaki Fındıklıdere orijinli
kızılçam (Pinus brutia Ten.) bireylerinin son yıla ait uç sürgünlerinden
alınan çelikler sera ve naylon tünel yastıkta köklendirme işlemlerine tabi
tutulmuştur.
Köklendirme çalışmalarında, çeliklerin yıl içerisinde alınma
zamanları (temmuz ve aralık aylarında) ve alındığı yıllardaki (1997, 1998,
1999 ve 2000 yılları) anaçların yaşları (2, 3, 4, ve 5) dikkate alınırsa 8 farklı
zaman, üç farklı ortam (kum, pomza ve cüruf ) ile 5 farklı bitki büyüme
düzenleyicisi (Kontrol, IBA (Indole-3-Butyric Acid) ve NAA ((αNaphthalene Acetic Acid)’in 3.000 ppm, 5.000 ppm dozları ile çeliklerin
köklendirildiği iki farklı sera ortamı (cam sera ve alçak naylon tünel sera)
uygulanmıştır.
Çalışmada, anaç yaşı, çelik alma zamanı, üretim yeri, BDM
uygulamaları ve farklı ortamların köklenme üzerine etkileri incelenmiştir.
Çelik alma zamanı ve anaç yaşının köklenme üzerine etkili olduğu
belirlenmiştir. Aralık ayında alınan çeliklerde en iyi köklenme yüzdesi; cam
serada 5 yaşlı anaçlardan ortalama % 33,0, alçak naylon serada 4 yaşlı
anaçlardan ortalama % 40,1 olarak elde edilmiştir.
Elde edilen sonuçlara göre kullanılan ortamlarda kullanılan oksin
dozlarından bağımsız olarak en iyi köklenme yüzdesi; serada 5 yaşlı
anaçlardan aralık ayında alınan çeliklerin kumda (% 40,8), yastıkta ise 4
yaşlı anaçlardan aralık ayında alınan çeliklerin kum ve pomzada (% 41,9)
belirlenmiştir.
Bu çalışmada kullanılan farklı fiziksel ve kimyasal özelliklere sahip
bütün ortamlar için eşit sulama yapılmıştır. Bu ortamlardan pomza ve
cürufun porozitesinin kumdan yüksek olması ve cürufun, kuma göre daha
yüksek su tutma kapasitesi ve katyon değiştirme kapasitesine sahip olması
kök bölgesinde daha olumlu hava/su koşulları sağlamaktadır. Sonuç olarak
genç yaşlarda alınan çeliklerin pomza ve cürufta daha uygun köklenme
şartları bulduğu söylenebilir.
Oksin dozlarının her iki üretim yerinde de köklenmeye etkisinin
olmadığı görülmüştür. Kış aylarında cam serada uygulanan sisleme sıklığı
ile köklenme ortamına fazla su verilmesi köklendirme ortamı şartlarını
olumsuz etkilenmiş olabilir. Öte yandan alçak naylon tünel serada sulama
sıklığının daha az olması dolayısıyla seradan daha fazla köklenme elde
edildiği söylenebilir.
29
Çalışmada elde dilen sonuçlara göre; alçak naylon tünel serada
Fındıklıdere orijinli dört yaşlı kızılçam anaçlarından aralık ayında alınan
çelikler bitki büyüme düzenleyicisi kullanılmaksızın kullanılan ortamlardan
herhangi birinde sekiz haftada % 40,1 oranında köklendirilebilir.
En iyi sonuç için kızılçam çelikleri aralık ayında alınmalıdır. İki
yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam sera koşullarında cürufta, alçak naylon
tünel serada ise kum ve cürufta, dört yaşlı anaçlardan alınan çelikler cam
serada cüruf ve pomzada, alçak naylon tünel serada ortamlardan herhangi
birinde, beş yaşlı anaçlardan alınacak çelikler cam sera ve alçak naylon tünel
sera koşullarında kumda köklendirilebilir. Temmuz ayı sonunda iki yaşlı
anaçlardan alınan çeliklerin cam serada ortamlardan herhangi birinde, üç
yaşlı anaçlardan alınan çeliklerin kum ve pomza ortamlarında
köklendirilmesi mümkün olabilir.
Aynı kapsamda yapılacak çalışmalarda öncelikle türün fizyolojik
istekleri, orijini, kullanılacak ortamların özellikleri analiz edilmeli ve elde
edilen bulgulara göre sisleme sıklığı ayarlanmalıdır. Uygulamacılar
kızılçamın diğer orijinlerinden ve hatta aynı orijindeki farklı fertlerden
alınacak çeliklerden köklenme başarıları bakımından değişik sonuçlar
alınabileceğini gözönünde bulundurmalıdır.
30
SUMMARY
This study aimed to vegetative propagation of Turkish Red Pine. For
this purpose, cuttings which are 2,3,4 and 5 years old and from Fındıklıdere
origin were processed for rooting.
In the rooting works 8 different cutting taking time regarding the
time in year (July and December) and the years (1997,1998, 1999 and 2000)
and age of ortets (2, 3, 4, and 5), and 5 different plant growth regulators
(control, IBA (Indole-3-Butyric Acid) ve NAA ((α-Naphthalene Acetic Acid
of 3000 and 5000 ppm) , and two different green house conditions (ordinary
greenhouse and nylon low bed) were applied.
In the study, age of ortet, application of plant growth regulators and
cutting taking time were inspected. Taking time of cuttings and age of ortets
were found effective on rooting. The best rooting ratio was determined in
cuttings got in December, from 5 years old ortets in greenhouse (average 33
%), and in low tunnel bed from 4 years old ortets (average 40.1 %).
According to the results the best rooting ratio found are 40.8 %
from the cuttings in greenhouse and 5 years old ortets in sand medium in
December, 41.9 % in low tunnel bed and 4 years old ortets in sand and
pumice media.
Equal irrigation applied for all media used in this study regardless
their different physical and chemical structures. Among these media, pumice
and volcanic ash have higher porosity, water holding capacity and cation
exchange rate than sand. They give better air / water conditions at root
region. As a result, pumice and volcanic ash can produce better rooting
conditions for cuttings from young ortets.
For both rooting locations auxin application has no effect on
rooting. Over mist frequency in soil can cause negative effects in winter
season. Less frequent mist may increase rooting ratio in nylon tunnels.
Turkish red pine cuttings of Fındıklıdere from four years old ortets
could be propagated when taken in December in any medium in nylon tunnel
(% 40,1).
For the best results, Turkish Red Pine cuttings should be taken in
December. Cuttings from two years old ortets could be propagated in
volcanic ash under greenhouse conditions, in sand and volcanic ash in nylon
tunnel. For cuttings taken from four year old ortets, all mediums might be
used under both greenhouse and nylon tunnel conditions. Cuttings from five
years old ortets could be propagated in sand under greenhouse and nylon
tunnel conditions. Cuttings from two years old ortets taken in July could be
31
rooted in any medium, three years old ortets in sand and pumice under
greenhouse conditions.
In further research studies physiological features of Turkish Red
Pine and characteristics of media should be analyzed and then mist regime
should be adjusted. Field personnel should consider that cuttings taken trees
from different origins could produce different results.
32
KAYNAKLAR
ACAR, C., 2000, Topraksız Kültür Yöntemiyle Kızılçam Çeliklerinin
Köklendirilmesi, Yüksek lisans tezi E.Ü. Ziraat Fakültesi, 67 s.
(Basılmamış Döküman).
ACAR, İ., 1998, Kızılçamda Islah Stratejisi, Hızlı Gelişen Türlerle Yapılan
Ağaçlandırma Çalışmalarının Değerlendirilmesi ve Yapılacak
Çalışmalar, (Workshop) Bildiriler, Orman Bakanlığı, Yayın Dairesi
Başkanlığı Yayın No: 083:57-64, Ankara.
ACAR, İ., GÜL, G. S., ÖRTEL, E., 1996, Türkiye’de Kızılçam
Ormanlarından Akma Reçine Üretiminde Asit -Pasta Tahrik
Tekniğinin Uygulanması Esasları Üzerine Araştırmalar, Ege
Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Teknik Bülten No 5. İzmir.
AKÇA, H. ve YAZICI, I., 1999, İzmir Yöresinde Yetiştirilen Kızılçam
(Pinus brutia Ten.) Fidanlarında Değişik Sulama Miktarlarında
Oluşan Fizyolojik Değişikler, Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü,
Teknik Bülten No: 13, 41 s, İzmir.
AKKAŞ, M. E., 1994, TARIST Veri Tabanı Esaslı İstatistik Paket
Programı, Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları,
İzmir.
ANONİM, 1987, Kızılçam. Ormancılık Araştırma Enstitüsü El Kitabı
Dizisi: 2. Sf: 9. Ankara.
ANONİM, 1994, Türkiye’de Kavakçılık. Kavak ve Hızlı Gelişen Tür
Orman Ağaçları Araştırma Müdürlüğü, 68 s. İzmit,
ANONİM, 1999, Rio’dan Bugüne Uluslararası Ormancılık Diyaloğu. T.C.
Orman Bakanlığı Araştırma Planlama Koordinasyon Kurulu
Başkanlığı Öncelikli Araştırma Alanları (ARA) Çalışma Grubu
Toplantısı, Antalya.
ANONİM, 2001, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ormancılık Özel
İhtisas Komisyonu Raporu, 539: 14-20, Ankara.
ASLAN, S., 1987, Kızılçam Tohumunun Özellikleri. Ormancılık Araştırma
Enstitüsü Muhtelif Yayınlar Serisi No: 52, 59s. Ankara,
ATALAY, İ., 1983, Türkiye Vejetasyon Coğrafyasına Giriş. E. Ü. Edebiyat
Fakültesi Yayını No: 19, İzmir.
33
ATALAY, İ., SEZER, L. İ. ve ÇUKUR, H., 1998, Kızılçam (Pinus brutia
Ten.) Ormanlarının Ekolojik Özellikleri ve Tohum Nakli Açısından
Bölgelere Ayrılması, Orman Bak. Orman Ağaçları ve Tohumları Islah
Araştırma Müdürlüğü Yayın No:6 108s. Ankara,
BALLI, R., 1998, Orman Ürünleri Arz-Talep Karşılaştırması, 2030’ larda
Orman Ürünleri Üretim ve Tüketim İlişkisi Workshop’u Bildirisi.
CESSARINI, 1966, Propagation of Dwarf Conifers. Procedure IPPS
16:210-213, U.S.A.
COŞGUN, S., 1997, Topraksız Kültürün İbreli Türlerde Çelikle
Köklendirmeye Uygunluğu Üzerine Bir Çalışma, Yüksek lisans tezi
E.Ü. Ziraat Fakültesi, 52 s. (Basılmamış döküman).
COŞGUN, S., 1998, Adi Porsuk (Taxus baccata)’un Çelikle Üretilmesi
Üzerine Araştırmalar, Batı Karadeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü,
Teknik Rapor No: 1, Orman Bakanlığı Yayın No:51, Enstitü Yayın
No: 3, Bolu.
ÇELTEK, M., 1992, Topraksız Kültür Ortamında Kullanılabilecek Harç
Materyallerinin
Özelliklerinin
Belirlenmesi
E.Ü.
Ziraat
Fakültesi,Yüksek Lisans Tezi. (Basılmamış doküman)
ÇEPEL, N 1978, Orman Ekolojisi, İ. Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ. Ü.
Yayın No: 2479, O. F. Yayın No: 257, 534 s. İstanbul.
DAVIS, P. H., 1965, Flora of Turkey and East Aegean Island, Vol. I, page
74-75. Edinburgh Press, Edinburgh
DOĞAN, B., 1997, Kazdağı Yöresi Doğal Kızılçam (Pinus brutia Ten.)
Populasyonlarında İzoenzim Çeşitliliği. Ege Ormancılık Araştırma
Enstitüsü Teknik Bülten No: 10, İzmir.
ERKULOĞLU, Ö. S. ve ERON, Z., 1985, Doğu Ladini (Picea orientalis
(L.) Link.) Fidanlarından Alınan Çeliklerin Köklendirilmesi Üzerine
Araştırmalar, O.A.E Teknik Bülten Serisi No:155, Ankara.
EYÜBOĞLU, A. K., ATASOY, H., GERÇEK, V., ŞAHİN, A., 1997,
Sahil Sekoyasının ( Sequoia sempervirens (D.) Don) Çelikle
Üretilmesi. Doğu Karadeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Teknik
Bülten No: 1, Trabzon.
GÖKMEN, H., 1973, Gymnosphermea ( Açık tohumlular), Orman Genel
Müdürlüğü. Yayın No: 523. Ankara.
34
GÖKŞIN, A., 1987, Kızılçamın Botanik Özellikleri. Ormancılık Araştırma
Enstitüsü Muhtelif Yayınlar Serisi No: 52, Ankara.
GÜL, G. S., 1999, Türkiye’de Üretilen Gövde Reçinesi Terebentini ile
Sülfat Terebentini Bileşenlerinin Tayini ve Bileşenlerinin Endüstriyel
Önemi Olan Başka Bileşiklere Dönüştürülmesi, Ege Ormancılık
Araştırma Enstitüsü Teknik Bülten No: 12, İzmir.
GÜLBABA, A. G., 1990, (a). Fransa’da Okaliptüslerde Çelikle Klonal
Üretim. Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçları
Araştırma Enstitüsü Dergisi, (31), 125 s. İzmit
GÜLBABA, A. G., 1990, (b). Çelikle Okaliptüs Fidanı Üretiminde Islak
Çadır Sistemi. Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçları
Araştırma Enstitüsü Dergisi, (105), 25 s. İzmit, 1
HANOWER, W. and REİCOSKY, A. D., 1972, Accelerated Growth for
Early Testing of Spuruce Seedlings, Forest Science, Volume 18 No 1.
92-94 p.,U.S.A.
HAUGH, M. F., MOELLER, F., ROBERTS, A. N., 1974, Mugo Pine
Cuttings Rooted in June or January. Oregon Ornamental and Nursery
Digest. 14 (2): 1-3., U.S.A.
HİLL, S. R. and LİBBY, W. J., 1969, Outdoor Rooting of Pinus radiata.
The Plant Propagation 15 (4): 13-16., U.S.A.
IŞIK, Z., 1983, Orman Ağaçlarında Çelikle Üretim. Orman Mühendisliği
Dergisi No:11. Ankara.
İKTÜEREN, Ş., 1976, Yerli Çam Türlerimizden Bazılarının Çelikle
Üretimi. O.A.E. Yayınları Teknik Bülten Serisi No: 78. Ankara.
JI, K., WAHG, Z,. AHGRONG, C,. TIANHUA., WANG, M., 1998, A
study on rooting varition of masson pine (Pinus massoniana Lamb.)
Cuttings. Journal of Nanjing Forestry University 22 (3) 70 p.,
CHİNA.
JOHNSON, M. D., 1976, Propagation of Dwarf Mugho pine by Cuttings,
The Plant Propagation, (3): 9-10, 22, U.S.A.
KAYACIK, H., 1980, Orman Park ve Ağaçlarının Özel Sistematiği,
Gymnospermae ( Açık tohumlular), Cilt I. İ.Ü. Orman Fakültesi
Yayını No: 281, İstanbul.
35
KESKİN, S., 1992, Kokulu Ardıç (Juniperus foetidissima Willd.) ve Boylu
Ardıç (Juniperus exelsa Bieb.)’ın Çelikle Üretilmesi, Ormancılık
Araştırma Enstitüsü Teknik Bülten No: 233, Ankara.
KIANG, Y. T., ROGERS, D. M., PIKE, R. B., 1974, Rooting mugo pine
cuttings Horticulture Science. 9 (4): 350, U.S.A.
LAMB, J. G. D., 1970, Trials on Propagation of Chamaecyparis at
Kinsealy. Proc. IPPS 20:334-338, U.S.A.
Lİ, G,. ZHANG, Q., XU, Z., HUANG, Z., 1992, Study on Rooted Cuttings
of Cunningamia lanceolata,. Symposium on Selection and Breeding
of Major Fast Growing and High – Yield Species, ( 264-270), Beijing.
Mc GUIVE, J. J., 1966, Candle Propagation of Mugo Pine. The R.I.
Nurserymen's Newsletter 27: 1 + 3, U.S.A.
MENZIES, M.I., KLOMP, B., HOLDEN, G., 1991, Promising Future for
Radiata Pine Cuttings, What’s New in Forest Research, Forest
Research Institute, New Zealand.
MENZIES, M.I., and ARNOTT, J.T., 1992 Comparpisen of Differant
Plant Production Methods for Forest Trees, Transplant Production
Systems, Kluwer Acedemic Poblishers (21-44), Helland
NELSON, S. H., 1959, Procedure IPPS 9:61-66. U.S.A.
NEYİŞÇİ, T., 1987, Kızılçamın Doğal Yayılışı, Ormancılık Araştırma
Enstitüsü Muhtelif Yayınlar Serisi No: 52, 17s. Ankara,
OGM, 1980, Türkiye Orman Envanteri, Yayın No: 13, Seri No: 630, 127 s.
Ankara,
OLIVER, R.W. and NELSON S.H., 1957, Propagation of Spruce from
Cuttings, Procedure IPPS 7:41-43 U.S.A.
SELİK, M., 1963, Kızılçam (Pinus brutia Ten.)’ın Botanik Özellikleri
Üzerine Araştırmalar. Orman Genel Müdürlüğü Yayını No: 353 (36),
88 s. İstanbul,
SEVGİCAN, A., 1999, Örtüaltı Sebzeciliği (Topraksız Tarım) Cilt: 2, E. Ü.
Ziraat Fakültesi Yayın No: 526, 130 s. İzmir,
SHERWOOD, D., 1968, Rooting of Blue Spruce from Cuttings, Procedure
IPPS 18:187-188. U.S.A.
36
SMİTH, D. R., HORGAN, K., AITKEN, J., 1980, Micropropagation – a
New Aid in Tree Improvement, What’s New in Forest Research, New
Zealand.
ŞEFİK, Y., 1965, Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Kozalak ve Tohumu Üzerine
Araştırmalar, OGM Yayın No: 420 (41), 94 s. Ankara,
ŞİMŞEK, Y., 1993, Orman Ağaçları Islahına Giriş, O.A.E. Yayınları.
Muhtelif Yayınlar Serisi No: 65, Ankara.
TICKNOR, R, L., 1971, Observations on the Rooting of Pine. The Plant
Propagation. 17(2):21-22., U.S.A.
TULUKÇU, M., TUNÇTANER, K., TOPLU, F., AKÇİDEM, E., 1991,
Pinus radiata (D. DON)’ın Çelikle Üretimi Üzerine Araştırmalar,
Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçları Araştırma
Enstitüsü Teknik Bülten No: 153, İzmit.
ÜRGENÇ, S., 1982, Orman Ağaçları Islahı, İ.Ü. Yayın No:2836, Or.Fak.
Yay. No: 293, İstanbul.
VAN ELK, Jr. B. C. M., 1969, Procedure IPPS 19:232-242. U.S.A.
WALFORD, J. L. and LIBBY W. J., 1976, Rooting Giant Sequoia
Cuttings. The Plant Propagation. 22 (2):11-13., U.S.A.
WAXMAN, S., 1969, Variability in Rooting and Survival of Cuttings From
White Pine Witche's broom Seedlings Procedure IPPS 19: 338-345.,
U.S.A.
WELLS, J. S., 1962, Procedure IPPS 12:47-53., U.S.A.
37