arıf mommodov

195
Aneolo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatika
Tarix va onun problemlari, N9
1
2011
ARIF MOMMODOV
″ィ
bη
″″
″■イ″′:lう機あ′I″ s″′
″′
″ S″″?αッtt
`α
′
α
rr″
ル″ ′
F′ ″
″あ
″に
中
′′
`″
"α
aras′ ″
″″atri,la凛 ′ ノ
“″
″ Mα ″″α
″
ο
′/電 應 払
″
`―"α
"α
,
`″
BORDO TOPONIMINЭ DAIR MllLAHIZOLOR
Asar s6210r: Bordo,Horunl)yasayl,yeri,qazintl,toponi:n
К ЛЮ ЧeBЬ Ie c」 IoBa: БapД a,XapyM,Π
oceЛ eHИ e,pacК onoК ,ToΠ OHИ M
Key words: Barda,Harum,scttlclnent,cxcavation,toponirn
Э
ho● oldugu gostorllir
Tanxi monbolordЭ Bordonin qЭ dim Albanlyanin Uti vilayotinin ba§ 。
yanin
paytaxtl,
462(464)‐
cl
ildOn
Orob morzballginin
(187)V os● n Ortalanndan Albaniyλ
iqalnЭ tgahlna 9cvHlon Bordo ,oho■ 552‐ ci (1l iン u1 552‐ 10 1yu1 553)(551)1ldOn Albaniya
patHaxllこ lnin da morkЭ zi olur(29;343)Akadcmik V V.Bartold tosadifl dcmomi,dir ki,Bordonin
mimkindi(416)Dinyanm bir 9ox
taHxini ёyЭ nlnodon Azorbaycanin tanxini byronlnok qcン 嗣―
moh,ur oohorlЭ H kimi Bordo haqqlnda da mixtolif yozmalar vЭ rovayotlor vardlr Bordonin tanxindЭ
mJum olan adlm Эsason Panav(56),Horum(6236),Baruka(78),PeruZabad(87),(Firuzabad,
Firuzqubad),Bardos(98),Bardaxan12(Bardahdan)(107),BorZЭ 。(1183),Bord。 (12.236)vo s― dir
Lakin bu adlann etimalogiyasl ilЭ bagll geni,m。 lurnatlara no antik dOw,no do bir 9ox orta osrlor
d6v嗜 no aid monbolЭ rdo rast golinlnomi,dir Bitun Conubi Qafqttda on qodim,ohoriordon biH olan
Bordonin taH対 ,onun adinin mona"vo mon,oyl(CtimJoJyお 1)haqqinda nk milahizJor XIX osHn
oltalanndan yaralml,dir
Xalq etimalogoyasina gOrЭ
lohoHn adl Azorbaycan dilindЭ ``bir dЭ "
sё zindon allrml,dir Yoni,ohor o qЭ dor gozol olmu,dur ki,onu bir dofo goronlor ikinci dofo bir do,
ycnidon g011::ok istomi51or(13 190)
Bordo sё tt soslontno mon,oylno帥 ro dO mixtolifdir
l)Qafqaz mOn,Ji,2)Yunan mon,oli,3)Tirk man,011,4)Orob‐ fars mon,Ji
qui satllan yer',“ qul saxlanllan yer"monasml
Fars mon,oli toponim kimi Bordo sOハ
“
ov,A E Knmski mixtolif
da,lylr Bordo tennini haqqinda akad.=11lk Fren N Delbyudcr, M M Teb鍬
flkirlor sbylomi,lor(14.13)Akadulllk Fren(1782-1851)Yaqut ol Homo宙 nin vo ibn ol― vOdinin
osorlonno istinad edorok ,ohЭ Hn adinin mixtolif monbolordo honl ``BordЭ ", hom do ``BorzoЭ " kimi
。ldugunu g6stoHr(1514)Obu SOOdO g6ro,halnl BordO sOzindoki“ dol''vЭ ``ayn''horn3五 ni noqtosiz
`Ъ olod"
i,lodir ki, ba da Bordo kimi oxunur Bu iso Azorbaycanin ucqannda olan ,ohordir, yonl―
monasml vc」 r Lakin bu nkirlo razll鉛 maq mimttin dcyll, 9散 よi Qorbi Azorbaycan(indiki
Ermonistan)VЭ indiki sorqi Gむ cistanm tanxi Azorbaycan torpaqlan olduttunu nЭ zoro alsaq onda
BЭ rdo
Azorbaycanin ucqarlnda yox,ortasinda yerlo,ir(16.137)
Homzoyo gOro“ Borzoo''``BOrdodar" s6ガ nin oroblo,mi,fol11lasldlr,monasi fars dilindЭ Эsir
saxlanilan ycr delnokdir Bu ona g6rodir ki, bozi fars h6klndarlan i,3al ctdiklo五 61kolordon tutaaq
gotirdikloH osirlЭ H burada ycrio,di五 rlor(17137)Akadenlik Fren bu,ohohn adinln``Bordehdan''
toroflndon``qunar''■ 9in salinml,
Olduttunu vo SOZun fars mon,oll olub,guya fars,ahlanndan bi五
ya,ayl,ye● monasini verdiゾ ni SOylodiklo五 ni bildillllisdir V.M SlsoyevЭ g6ro``Bordo''adini fars
句
哺nin mohsuludur Bu d6vrdon
llo olaqolondillllok diz〔 夢m。 lardl,“ Bordahan''sё ハ iso oゎ b dё 、
Э
vvol iso orЭ b qaynaqlannda“ Bordo'',ぬ o● ``Patav''adlandlnlml,dl(1856)V M SiSOycV do bu
rlkirl。 五sё yloyorkЭ n Yaqut ol Homovidon qaymaqlanlnl,vo Bordo s6zinin fars dilindo ``qul ye五 "
monasinl verdiyl bildiHlmisdir Y A QrantOVSkl,gOro dO bu sOz irandilli tattara moxsusdur O,
sё zloH
196
Arxeolo giy a, Etno qrafty a, Numizmatika
Tarix vo onun problenllori′
N01 2011
BЭ rdo sё ziiniin lnonasina vallllayaraq onun conubdakl“ Pordo''toponiini ilo cynilik tЭ §
kil etdi】 バ
ni vo
irandilli olduこ unu gё stЭ 五r(19,273;20.126).
50rq§ iinas｀ /.Minorski
Bordonin adinl“ palan''sё zii
ilЭ
olaqЭ londirdiyl halda,orob monbЭ lo五 ndЭ
onun“ dustaq saxlanllan yer'',“ qul,ohЭ H"monasinl verdiyi vЭ Iran mon,oli olduЁ u g6sto五 lir((21.11).
Guya orOblЭ r rntixtolif ycrlordon gotirdiklo五 osirlori burada qul kimi saxlaml,dllar,Yaqut ol I・ Iomovi
qonin olduЁ unu qeyd edir.
ёz Э
sЭ Hndo ii9 yerdO BOrdo adh inontЭ
MoS.Ordubadi orЭ b mtionino五 no istinad edorok yazlr ki,lran hё bdarlan 011ュ lonyyoni i,こ al
etdikdon sorlra satqlnllq edon
oyanlan osir cdib, BЭ rdo §
Э
hoHnin yc五 ndЭ tikilon dii,orgolordЭ
saxlaml§ dllar.Buna gё ro dЭ hЭ min yer o zamandan etibaron Bordo adlarml,dlr(22.122).
NЭ bi NЭ biycv“ CoЁrafl adlar"kitabinda V.M.Slsoyevin flkrini tokrarlayaraq Bordo§
Э
horinin
osasinln IV osrdo qoyulduЁ unu gё sto五 r.T,Solilnov da Bordo sё ziinti lran dilloH ilЭ baこlamatta
hЭ 五
n qЭ dim adlanndan birinin― Hortlm``qlz,ohoH"monaslnl verdiyini sё yloメ r(23.38).
9all§ araq,§ Э
T.SЭ limov bu qЭ dim coЁ ra■ adin ilkin,oklini“ hirhum'7 kimi bЭ rpa edib onun qadina sitayis ayini i10
olaqЭ dar``qlz,ohЭ
dillЭ Hndo
五"monasl verdiyini gё sto五 r.0,Bordo sё ziindoki
``qadlnllq", ikinci torof``do‐ nin iso Hind‐ Avropa di1lo五
mЭ naslnl bildirdiyini gё
bi五 nci torof``bor''in qЭ dim iran
ndo “
ёlko", ``FnOSkOn", “
Inokan"
storir.
TaHxdon molumdur ki,Bordo bir lniiddЭ t iran,ahl Firuzun adinl da,1■11,dlr.Bununla olaqЭ dor
olaraq―
Aガ ln MommOdOv yazlr:``sOhOrO Bordo adinln ve五 lmosino goldikdo,holo IV osrdo o,
,ohor
“Firuz",
tSPcrozopatenl"kilni molunl idi. Ehtiinal ki,
“Pcroz",
“Partav",
Эhor Sasani ,ahl Firuzun adl ilЭ Эlaqodardlr. Sollralar
§
,okillorino
dii§ orok,
nohayot
“Bordo"
``BarZa"
olmusdur''(MommOdOV.A:Cottran adlar,Bakl 1969,soh.32).E.Ozizova gё ro``Horiir''sё zii fars
dilindЭ ``ipЭ k", ``Ipok par9a","hё riim9ok toru'', “
tor'', ``zO五 f par9a" monalannda i§ lonir. Miiasir
sivЭ IЭ Hnlizdoki“
horo''(corgo,slra)vЭ ``hOrolln" (qobrin Otraflna 9okilon hasar)sё Z10五 ni do hё llllok
proscsi ilo olaqЭ dar hesab ctlnok olar.
T.RosuloЁ lunun flkrinco Bordo adi Ohomoni hё kmdan KiHn(c.O VI Osr)oこ lanlanndan bi五 nin
adl ilo ―Bisiitun qayalannda yazllmls “
IBardiya'' ilo olaqЭ dardlr vo monasl ``nЭ hong" , `Ъ ahadlr",
giicliil:,``qiiwOtli''dclnokdir(RasuloЁ lu T.Giino§ donizdon doЁ ur,Bakl 1993,soh.72‐ 73).
“
Orta osr(XI OSr)giirci monbolo五 ndo Bordo s6zi,oxs adl ilЭ (BardOS)battlanllaraq qeyd
cdilir ki,Tarqamos ёz ёlkosini sokkiz o色lu araslnda bё li,d0111lt,,Ktrdon conubda Arazln Kiirlo
birlЭ ,diyi ycro qodor olan Э
razini oЁ lu BardOsa vellllis,o,iso ё
z adl ilЭ Bardos(BOrdЭ ),ohЭ Hnin
3SaSInl qoン mu'dur.Q.Meliki,vili Conubi Azorbaycan vo simali Azorbaycan,DaЁ lstan tOponim
paralello五 ndon bЭ hs edorkon Ⅳlanna orazisindoki Pordo ilo Albaniya orazisindoki Bordo toponilnloH
なaslnda bagllllこ ln 01duttunu g6stolllll,dir(26.5)。
Akademik Y.A.Paxomov numuzmatik doli1loro
BordЭ "sё ziiniin ke91nisin dЭ HnlikloHno gedib 91xdlElnl,miiasir dё vrdo rnё vcud olan
asaslanaraq “
QafqaZ dinO● ailosino daxil olan dillЭ 五n he9 biri ilo ba言 11 01lnadlこ lnl bildilllli,dir(27.81;28.67).
I.SOpen BOrdo sё ziinii yunan dili osasinda izah ctmЭ yo 9all,ml,dlr.Bu sё zii
tiirk dillЭ H
Эsaslnda izah
ёz
edonlЭro gё ro“ Bordo"tcllllinini conub tayfalarl,imala goti11lli,vo moskunla,dlqlan oraziyo
vvЭ lki
Э
orazilЭ Hnin
adinl,amil etmi,dilor(29.384).
Q.Qeybullaycv do bu flkrin dЭ qiqliylno istinliik vclllli,dir.Bu ada(Parda,POrdo)biZim e.0
VIII osrЭ aid Assur hё kmdan II Sarqonun ``Tontonoli Yazl''sinda da rast goliHk. Burada yazlhr:
Zikcrtulu Mitatti moniln silahlmdan bork qorxdu vЭ
“
ёz ёlkosinin adamlan ilo birlikdo me,olik
daElara qa9dl,belo ki,onlann yeH tapllmadl.Onun hё kmiidar,ohЭH Pardanl mon alovda yandlrdlm,
onun otraflndak1 23 mё hkЭ Inlondi五 1lnis,ohoH foth etdiin vo onlann qo,unlannl osir etdiin.Mannahlar
ёlkЭ sinin Mitattiyo bcl baЁ layan suandahul vo Durdukka,ohOrlo五 ni mon foth etdim vo onlann
qoounlann1 0sir etdinl". Ad1 9okilon bu Эyalot indiki Ordobil‐ Malma bё lgosi ilo lokalizo cdilir.
iibhOsiz bu bё lgodo lran mOn,oli Э
hali(indiki ta11,lann vo giloklЭ 五n ulu
Q.QCybunaycv yazlr: Ҥ
ocdadlari sorlrakl parsilor)ya,aylrdl. Lakin Saqarti adl altinda tokcЭ
Irandilli ohalini sapaq olmaz,
Saqa■ i tOponilninin ёzii do irarlmon,oli dcyil,9iinki bu toponiindo qЭ diln tiirkco art― ``datthq Orazi"
sё zii vardlr.Saqarti oyalotindЭ
yalotin morkЭ zi Parta,ohЭ 五 dЭ albanca idi.
alban utilor ya,aylrdl vЭ Э
Arxe
rarix vo Onun ProblemloH′
o
lo giy a, Etno
197
qrafiy a, Numizmatika
N01 2011
MЭ hz utiloHn conubdan ,imala'gOlmosi ilo Albaniyada indiki Bordo bё lgosindЭ Uti mahah
yaranlnl,dlr'' Q QCybullayev daha sonra yazlr:“ ¨burasl,oksizdir ki,BЭrdo vo Arazbaldakl Uti
mahallannda ya§ ayan Utilor turk utilor idilor(30.136)M BarXudaryan yazlrdl ki,TortЭ五n sa言
sah■ indo ya§ ayan Scysulan kondindo ohalinin dili tcrk(turk―
AM)dilidir,alnma onlar 6zlo五 nl udin
saylrlar"
Bordo adinin monasl kimi Horum adl llo ba薔 1l elmi odЭ biyyatlarda da mixtЭ lif cむ ■kiriOr
m6vcuddur Ov、 ゎllor Horum(Harum)tOpOnOminin ttrk mon,oli“ Korllm''(da,1lq,91nqll)sOハ ndOll
mcydalla goldiyl ehtimal edilirdi(31H;3264)MK■ tannin“ D市 ani LigЭ
t tttk''osЭ HndO V0
Yusif Xas Hacibinin``Kitadqu bilik" os昴 nin Herat nisxosindЭ ``komm''sOzu`Э
d∞ 1lq,qaya par9alan
monoslnda indido l,lonlnЭ kdodir(33.12;34159) “Karum'', ``Konlm" s6zlo五 nin doylsikliklorЭ
ugrayaraq“ Xarum",“ Horum"follllaSina dismosi 9ox yoqin kl,uzlln bir zalnan tolob ctmi,dir
``rum'',eloco do Orxon
B SahSOylu Horum toponimini amazonluqla bttlaylb,Onun``urum"vЭ
Yenlsey abid』 oHndoki“ porum"(aparum)s6zloH ilo yaxml屯 in'S6プ 。
mi,dir
A Axundov Bordo toponilnini qodiln turk dlindo``qab,piyalo,kuzЭ "monalannda islonon
.(ban'' s6zt lo bttlaylr BOrdonin piyalolor,kuzolor,ohoH adlandl■ lmasinl♪
stЭ H● “
GOriin女
AzЭ rbaycana golon xalqlar qOdim Harum (Honlm),Oh。 五nin piyalolorlЭ ,saⅨ sl qablarltt kuzo10rlЭ
zongin oldugunu go威 b,Onu``piyaloli'',``kuzoli''monasmi bildiron``Bordo"adlandllll11,lar Soralal
,
bu ad k6hno ycr adinl slxl§ dinb aradan 91xarml,dtr" A Axundov daha sonra yazlr:''… faktlar gё storir
ki,BordЭ y∝ adl kimi,yalnlz AzЭ rbaycanla mЭ hdudla,mlr''(3699)
Bordo vo Horum toponimloH llo ba言
1l fII。
loq Elbrus Ozizov yazlr: ``Qodim BordodЭ
toxuculutta aid sё zlor izoHndoki mi,allidoloro osaslanaraq ``Horum'' toponiminin do bu pe,oylo
olaqЭ dor yarandiこ inl sё ylomok
olar Horum adinin osasinda``qar",“ ar',``。 r'',“ cr'',“ ir"kOklo■ ndon
biH dayanlr Homin kё klor qodiin vo miasir ttrk dillo五 ndo `loxunrnaq",``h6111lok prosesi''1lo vЭ
ya
azaclq doゾ 5ikliklo miasir dilimizdo dЭ i,lonir¨
Om"(im)
“
sё zlori i,lonlni,dir “
Er''bur帥 ,``6m''(uln)iS。 ,alvar d.11lokdir ``Er''s6zinin``bur酔 "monaSinl
horlomЭ k,hё llllok,toxumaq kimi b∞ a dismok lazlmdlr“ Qaつ L“ qCr'',“ r',“ ё
r''(hOr),“ Э
r",(hOr)
kё klo五 nin i,tirakl ilo yaralml,toXuω luq leksikasl● zo五 ndoki misahidolor a,agidakl nЭ ticolЭ H
91Xal==laga imkan vc五 r Horum toponimi ya 6zum(qaba paltar),s6zunin fonetik doブ ,ikliyo ugraml,
Turk dillo五 ndo qodim yaz11l abidoloHn do mistЭ qil,leksik vahldi kimi``cr'',vЭ
,okli,ya da“ cr''(burgu)VЭ
``6m''― `■ m''(,alV10
S6ZloHnin birio§ mosi ola bilor
Dil qanunlan baxlmmdanン uxanda gostoHlonloHn hor ikisi mumkun oldu帥 ■9in HЭ rum
topomminln hansl,1la yarandlttinl qol,okildo sOメ omOk 90indir Ancaq bir ikir aydindir ki,hor iki
halda“ HoruFn''SOzu toxuculuqla ЭlaqЭ dar mЭhfumu bildiHr ''
Elblus Ozizova gё ro toponimin duzgun,Э kili“ Horum''ンox,mohZ``Honlmdむ ''OsiindЭ o,
bunu tirk sё zloHndo ahong qanunun gozlonilmosi ilo olaq。 10ndi五 rdi
MiolliS g6rO``Qodim BOrdo nahiFiЭ H Э
halisinin toxuculugundakl mЭ harotinin Э
nonЭ vi olmaslnl
homin sёttn lcksik monasl da tosdiq edir“
Qodim● Ik
littЭtindO''`Ъ crdi''sOzunin``iplik sap''monasl
var Morkozi A“ yadakl tirk dlloH Jo miqay71sodo Azorbaycan dlindЭ
a91q sdJi sOzlЭ
Hn、 ぬnmoSi
tlsttln olduguna gё ro,“ bcrdi'',sOzi dilil■ izdo BordO fottnasinda tЭ zahir ctmi,dir
Qodim tirkcodЭ ki bar‐ ber kOkt toxuculuqla olaqodar bir nc9o sOzin osasinda dayanlr
olan
berdi'' s6カ ndon gOittidiyini
“
sё ylomok olar'
E Ozizov Bordo s6zunm etimal。 」yasinin hom do 9ay,ya,aン ,yeH kimi daha geni,yayIImasinl
Bcloliklo , BЭ rdo cografl adinin ``iplik sap" monasinda
nЭ zoro
alaraq bu chtimallardan yan ke9ib,Bordo sё
bonzor 9ay'',``tel"monasinl vcrdiガ ni sby10mi,dir
血 面 qЭ dim
mrk dilindo``qOl'',“ ensiz 9aプ ',``Sapa
01l Haqvcrdiyevo gorЭ Bordo sё 2強 toponim vO hidronim kimi tokco Azorbaン canda dc"1,
tllrkdJli xalqlann ya,adlqlan orazilordo do gcni,yayllinl,dlr.O yazir:``MorkЭ zi Asiya,Ural,Altay vo
baoqa ycrlordo BЭ rdЭ adll yasayl,moskonlo五 v。 9ay adlanna tosadifedilir.(376)
Arxeologiy a, Etno qrufiya, Numizmatika
larix vo onun problemlen′
No1 2011
ЭVIH osHn sonu―
vvolloHndo Azorbaycana golorok,Bordo orazisi do daxil olmaqla Kむ vo Araz 9aylan
VII osrln Э
BordЭ adinin saklarla bagh。 ldugunu gostoron flkirlor dЭ vardir SJdar c
aasinda 6z padOral11lqlannl yaratml,dllar Onlann adlan bir slra toponimiordo(sokl,Arsaq,Zaqatala
do bordo tayfasl olmu,vo
Vo S)qalml,dlr coX gllman ki,saklann torkibino daxil olan tayfalardan bi五
onlar adlanni bir slra toponim vo hidronimloro vcnni,lor Saklann torklbino dax‖
dЭ
olan tayfalar barodЭ
qlq molumat yoxdur Lakin hunlann torkibindo bordor adli tayfanin olmasl molurndur cOX
v、 ′
lo ald cin ya7_11l monboloHndo usun,xun tayfalannin sak tayfalan ilo bir slra
Э
maraqlldlr ki,eradan Э
hЭ
tdon
yaxin
oldutt
gOStOnlir
D口 1loll,cin mOnb。 loHndo xun kimi qey7d olunan hunlar eradan
cЭ
vv」
Э
sak taン 金lannin on ttCli qollanndan biHni to゛ hlemi,lor onlarln torkibindo olan tayfalardan
bi五 si
iso bordorlar olinusdur:Biltin bunlan nozoro alsaq g6roHk ki,Bordo,ohoHnin adl cradan ovvol
sak tab/faЫ nin torkibindo Azorbarana g。 lmi,bordor taメ がlnln adindan allnlnl,,sonralar 9ox c● zi
咀ordo doメ ,iklik10ro momz
dOブ ,ikliyO ugrayaraq Bordo adlandinlml,dlr sohoHn adl mixtolif dё 、
qalsa da zomanomizЭ
qЭ dor
ё
z llkin
follllaSinl rnmaflzo cdib saxlatnl,dir''
tizansh Stefall da Bordo s6Anin etimaloglyasini skiisak ta/hian ilo battlatrnl,dir Ona gё
ro
“Partiei''― midiyalllara pOnah gOtillllio qЭ dim skiftayfasldlr(38)
Bordo adinin bilavasito bu sOzlo― ``Partiel''ilo bagll olmasl vo``portov" s6zino uygun。 laraq
・`agzl qa9aq'',“ agzl ba§ lna''vЭ ``iti"monasi vermosi haqqinda flkirlor rnOvcuddur Guya bu s6z``islqh''
anlaml monasma golir.Y R CofoЮ v da Bordo adinl Bordor adh hun tむ k tayfasinin adl lo
battlaml,dlr(3932)
MЭ hour rus sowahl Q Qrum‐ QnJmり 10ya gOro Morkozi Asiyada saklann ya,atnl,Olduqlan
naoto golmisdir ki,BordЭ
Sakistan vilayotindo Bordo adh,ohor olinu,dur Dalla sonra miollif belo qЭ
tt
Bordo
toponlmi
do saklar toroindon bu
tirk mon§ oli sOzdir Elo indiki Azorbaycan orazisindЭ
Э
raziyo gotiHlmodir(407)
Bordo toponimi sak tayfalanndan olan partici tayfasinin adindan allnlnl, qa9maq"monasinl
vcrdiyi■ kn dЭ bozi todqiqat91lar toroindon qobul olunub Bu tayfalann irandilll parflya tayfasl llo
olmalnasl bu ttn do
c)milo,diHlmosi mosolosi do m6vcuddur Bunun iso hans,dorocodo dogru Olub‐
mllbahisoli problcnl mosololordon biH olaraq qalmaqdadir R Yizba,ov da hc9 bir fakta osaslalmadan
Bordo sё zint eンmon tayt adl ilo bagiaml,dir(4167).Nizalni Goncovi BЭ rdonin qodim dOヽ 引hdon
bohs cdorokon onun adlnin Horum oldu31nu qeyd Cdir
``IIorum adlanlrdi bu yurd hor ycrdЭ
,
indヽ Эadina dc,r10r BOrdダ (N Gonco宙 ,isgondomalno,soh 236)
Bordonin adinin Homm olmasl haqqlnda molumatlar Obilqasim Firdovsinin“ Sammn。 "
pocmasindan da molumdur(Б cpTeЛ Ьc E E Φ ИpД oBcИ Ш axHaMc MaTH c exTИ r″ 口 ,MocК Ba 1971
cTp ll)
hali toroindon
Э
Bclo chtimal edilir ki, Roma lcgionlannin di,Orgo sald191an Bordo ycrli
z
Oz
fonnasinl
doyl,orok
Horum
roma11lann dt,orgosi kimi Orrum adlandinlml,,sonra isa bu sё
5oklini alml,vo NizaFninin osЭ Hno dЭ bu folillada daxil olmu,dur Orrum sOzundo or qodim ttrk
dilindo“ ki51''“ adaln'',``i」 d'',“ rum"iso mmlular vo ya``rumlu adam''monasinda izah cdilo bilor Bu
iso Orrum s6zin如 rtlln adamlan,rllm dё yu,9uloH monぉ l dω ldlこ lnl bildi五 r Mil duzonliylnin bir
hissЭ J indinin 02血 ldo do Hararnl dizonli,adlandinllr Horum adinm sonralar indiki Haratlal di菱
nkindO『
olan oraziyЭ ,amil cdilmosi faktl da mも 〔
So● lldo g6stoHr ki,bordollloHn,ohЭ rdon konarda
。
1-Qlub''。
izhЭ
t―
Homdullah QoZVini`ヽ
gё zЭ l
istirahot yerlon vall.11,kl,yayln isisindo onlar orada dincololllll,10r Bu rriSo Xank(HirOk)
adlanlrdl QЭ ZVininin verdiyl molumttlara"ro Xaruk"x sofall olub,orada 9oxlu bulaqlar,otlaqlar
r ya“ a oraF,ql'da iS0 6z osas yc■ orl。 lan Bordoyo qayldlrdlar Antik
vo ov yerloH vardlr BЭ rdol■ Э
monb』 Э
rdo Bordonin ad1 9okilmoso do,onun yerlo,diゾ Albaniyanin Ui vilaFtindo olan ya,ayl,
Эhaliyo malik bir 01ko
montoq。 10H barodo mioyyon molurnatlar vardlr Bu monbolordo Albaniya slx
ya,ayl,
kimi tosvir edilir Klavdi Ptolomey iso Oz solnamosindo Albaniya orazisindo olan 29,ohor VЭ
montЭ qЭ IЭ H haqqlnda molumt verorkOn Onlann kordinatlanni gOstolll10y0 9ah,ml,dlr Ptolomcyin II
Atxe ologiya, Etnoqrafiya, Numi
zmatika
199
Tarix vo onun pЮ blemloJ′ N01 2011
osro aid edilon xantosindoki Bamka kimi qcyd edi10n,oho五 n iso bozi todqiqat91lar toroflndon mtasir
Bordo olmaЫ 」man cdilir Burada,ohЭ 五n Kayd vo Albanus 9aylan arasinda ycrlo,di"
g6stO五 lmi,dir ki, bu da hom orob miollinЭ Hnin verdiklo五 molulnatiara_ hom do miasir Bordo
sohЭ 五nin yerlo,diブ kordinatlara yaxln roqomlo五 6zundo oks ctdi五 r
Mohz yunan dilindo bu sё zin monasina diqqot yetirsok onda toponiinin 6yЮ nilmosino
mioyyon qodor xidmot cbmi, olarlq OslindЭ ad1 9okilon tenninin qodim yunan qralnmatikasinda
ollnasl vo miasirン unan dilino iso bunun he9 bir aidiン γatinin olmalnasl bЭ hs edi10n mё vzunun bir nё v
a91masina xidmot edir.Belo k,yunan olifbasindakl(β )hOrft qodim yunancada(B)sOSi亜 Venrso bu
miasir yunancada(V)soSini venr.Qodim yunancada“ βoρ ω"00ru)yenilmomok,mo」 ub edilmomok,
ObKα (uka)iSO fClo qo,ulan sifot,oki19isini bndiHr Beloliklo dЭ
,ohonn aiinln monasinin orada
ya,aml,ohalinin」 c101●
こlubedilmЭ zliylno i,aro vllmus olur
Klavdi Ptolomeydon"nO,m。
ow● l yttarnl,Strabon da Albaniyada Uti宙 layotino aid iki,ohor haqqinda
ёzinin“ Cograflya''osoHnin 17-ci b61imundo molumat vcllllisdir ki,bu」 arda Aynian vo AnaHaka
,ohorloHdir Strabon"stOHr kl,aynianlann saldlqlan qala divarlan olan,Ohor Aynian adlanlrdl;
digor sohor iso Ananakdlr.Antik ymman miollifl olan Strabon bclo hesab edir ki,bu,ohorlor yunan
tayね lan toroindon sallnlnl,Vo Oniann adi da homin tayfalann adl ilo adlandinlml,dlr(42481)Bu
■kirlo
Юmalllar Albaniyanin orazisii olo ke● 11110yo cohd
Ananak,oho■ orlndo Roma L」 Onlanmn disorgoЫ
hontin ,ohorioHn osasinin qoyulmaslni yunanlann adl ilo
baこ 11 01i Haqverdiyev yazl=``E o l osrdЭ
Ctnヽ 10r ola Ыヽin ki,Uti vilayotindoki Aynian vЭ
01mus, Strabon buna osasianaraq
baglaml,dl「
BЭ zi orob monbol● nndo do Bordo ilo BeylЭ qan arasinda Yunan(Muyan― )adll,OhoHn olmasl
haqqmda molumatlar vardlr Z.I Yarnpolski Yunan ,OhOHni Strabonun
Cograflya''sindakl
“
'
Albaniyanin Aynian,Э hoH ilo eynilo,di五 r Yatnpolskiyo gё ro homin,OhOr Qarabag yaメ aSinda,Uti
nahiyγosindo ycriЭ ,mi,, vaxti10 burada moskunl● ml, ン
unan k09kinlo五 nЭ gё rЭ Yunan
adlalldirllml,dir Todqiqat91 TЭ
vЭ kki1
01iyev Aynian,ohonni indiki Agcabodi rayonundakl QalatOpЭ
abidosi ilЭ cynilo,di五 r
Ananak,Э hЭ ● 1lo baこ 1l milahizolor iso tanx゛ nasllqda mibahisoli mosololordon biH olaraq
qalmaqdadlr(43)Oli Haqvcrdiycv Strabonun tos宙 r ctdiゾ Ananaka ,ohЭ 五ni BЭ rdo ,oho五 ilЭ
cン milo,dinnoyln mimbn oldu卸 ユflknni daha inandincl sapr O,eyni zarnanda Nizarni Goncovinin
“
IsgЭ ndomamo"po。 11lasindakl Honlm tenninini do roma leglonlarl ilo baglayaraq yazli“ BOrdonin
qЭ dim zalnanlarda Honlm adlandinlrnasina ancaq Nizatninin``Isgondomamo''pocmasinda tosadif
edi五 k
Ola bilsin ki,Roma lcgloniannin disorgo saldlqlan BЭ
rdo yerli ohali toroindon rotta11lann
yeni moskЭ ni kirni Orrum adlandinlml,,sonra isЭ bu sё z ё
z follllaSinl doyl,orok Hotuln,Э klini alml,
Nizaminin oso五 no do bu follllada daxll ol:nusdur'' Oli Haqvcrdiyev BordЭ
toponimini “
sak
tayセ larlnln torkibindo Azorbaycan orazlsho g。 lmi,bordor tayfaЫ lo bttlaヌr vo onun sonralar 90x
cuzi doガ 。
ikliyo ugrayaraq BOrdo adlandinldl=inl qcyd edir Saklann bu oraziloro g● lisinin e o VIII
oshn sonlan― VII osHn ovvollo五 no aid olduttunu nЭ ZЭ ro alsaq,onda bu,ohoHn adinln hЭ lo e Эbu ad
altmda(“ BordЭ "adina yaxin bir fonlnada)9agnlmasl■ b ortaya 9xml,olur Belo olan halda isO c ЭI
(64)― bc l(24)osrlOnndЭ ya,arnl,Strabonun“ BordЭ "(bOrdOr),oh。 」ni(Vo ya ya,ayl§ yenni)
AnaHak adlandinlmasina hc9 bir liztlm qalmazdir NЭ zoro alsaq ki,N.Goncovi Makcdoniya11 lsgOndOr
dё vini qolomo alml,dir vЭ bu Strabonun ya,adigl l10rdon xcyli owoldir,ycno dЭ
bu■ kir,ibholl
gё runtr Odur ki,oν volki Hommun,sonrakl Bordonin Anarlak adlalmasl yainlz i,ga191lann,yaxud
solnamo9iloHn bu s6zi 6z dilloHno uywnl■ dl・ 11lalan ilo ba言 1l ola bi10r Bizco Bordo sohЭ 五no HЭ rum
adl oroblor toroindon venlmisdir OЮ b i,tanan dぃ Thdo BordO QafqaZ Albaniyaslnln paytaxtl
01duttundan OrOblor osason bitporost vo x五 stian albanlann ya,adlこ 1 ,ЭhЭ 五 dagitlnl,vo onu Horum
allan
(Haraln,dinsiz,kair adatnlarln ya,adlqlan yer)adlandl....1,lar.Tanxdon molumdur ki,orob i。 こ
dё vrundЭ Qafqaz Albaniyasinda dOvlot dini xHstianllq,paytaxt iso BOrdO sЭ hoH idi.Lakin
ノ
ヽ
lbanlyanin duzon, o cumlodon Bordo Э
halisinin coxu xHstianllgl qobul emir vo kё hno dini
ctiqadlaHni saxlaylrdllar Orob i,gallan zallnanl bitporost
halinin ya,adlこ l yer10r daこ ldlllr,10-15 km
Э
vЭ
Arx e o lo giy a, Etno qr afiy a, N umizmatika
200
Tarix vo onun problemloH′
N色
1 2011
arahqda yeni ya,ayl,InOntoqolo五
meydana golirdi. Bununla batth i五
9aylardan 9okilon arxlar vo
ticarot yollannm istiqamoti doyisirdi.
BordЭ §
Э
hЭ Hnin adl yaz11l mЭ nbolordo ilk dofo V osrlo ba色 1l hadisolorlo 9okilir.XVHI osrdo
tЭ
rtib olunmu§
yalЭ tinin miifossol do■ o五 "ndo do Bordo nahiyosinin kondloH
“GoncЭ …
Qarabatt Э
araslnda`'Horun" adh kondin ad1 9okilir.Kondin Tortor 9ayl■ ln konatlnda yerlo,diyi,cyni zaFnanda
vrlordЭ
bo,olduttu,Orada ya,ayl§ ollnadlこ lnl bildiHr.Buradan bclo qonaoto gollnok olar ki,miioyyon dё
BordЭ vЭ Horum ayn― aynllqda ya,ayl,montOqЭ
dё vriinil
IЭ
●olmu,lar.5ortopO qazmtllan,oho五 n daha qodim
az da olsa i,lqlandlllllatta imkan vcrrni,dir.Antik,ohoHn lniiasir,ohor orazisindon 6 1α n arall
ycrlosmosi nk五 ni satlrll kOndi yaxmll量 mdakl sOrtOpo qazlntllan zamanl oldo oluFllnu,zongin maddi―
mЭ doniyyot niimunЭ IЭ HnЭ osason sё ylomok olar.Buradan tapllml,nadir sЭ not incisi olan mcdalyon
ytik Э
honliyyot kosb edir ki,gё rkornli arxooloq
tipli‐ 1/ulkan ktliindon hazlrlannll,qadin flquru bё
M.Hiseynov,orti olaraq onu Nizaminin qohromanl Bordo hё 飾 dan Ni§ abonin,oroino``ilahЭ
Nti,abЭ " adlandllllll,dlr. Fiqur 9ox inco hazlrlanlnl, sa91an, ba,lndakl ё
rpok mOharЭ tlo ve五 IIIni,dir
(44).Fiqurun taplldlЁ l yCrdO Roma sorkordolori Antoni vo Avqustun adina kosilmi,sikkloro dЭ
tosadif edilmi§ dir.Tapllan maddi― modoniyyot nimunolo五 nЭ osason M.Hiseynov sortOpo ya,ayl'
ye五 ni Nizaminin tosvir ctdiyi Horum (qodim BOrdЭ )olmaSl■ hini iroli siimt,diir.Bir daha
qЭ tiン γ
Э
tlo sё ylЭ yЭ biloHk ki,bu zona qЭ dirn dё vriin Bordosidir.M.Hiiseynov gё storir ki,sortOpo tunc
z inki§ aflnln on
dё vindon,ohortipli ya,ayl, moskoni ollnu§ ,antik vЭ ilk orta osrlor dё vrtindo iso ё
hatЭ
υksok morhЭ losino 9atml,dlr. Homin ya§ ayl, ycHnin orazisi 4 ha olub, otrafl ikiqat hasarla Э
ン
olunmu§ dur.Torpaq soddin hiindtrityii 3-4 metro 9atlr.simal―
qЭ rb
torofdo yerlo,on darvazanln cni 6
metrdir(45.59‐ 60).Arxooldi todqiqatlar sibut edir ki,antik vo ilk orta osrlor dё vriindo ytiksok inki,af
Э
hor orta osr Bordosinin olduЁ u yerO
all i10 daЁ ldlinll, VЭ §
Э
hЭ H oroblЭ Hn i§ 邑
ctrni, Bordo §
rdЭ
si
iso
osason
siavyanlann
X
osrdo
olan hiiclunlan ilЭ olaqoli tonЭ zzul
kё 9iimii,diir.()rta osr BЭ
ctini§ dir.
Son illordo apanlan arxeol● i qazlntllann noticoloH Bordodo,ohor modoniyyotinin 3000 ildon
artlq ya,l olduttunu sё yloFnOyЭ Osas ve● r(46.47-52;47.21-22)
ODOBIYYAT
1
l.Mornmodova F,C.Albaniyanin siyasi tanxi vo cottraflyasl,BJ(11993
2.Mxitar Qo,AЛ 6aHcKaE XpOHИ Ka(Π peД ИCЛ .Π ep.И KOMMeHT.3.Б yHИ ЯToB)БaKy 1960.
3.Binyadov Z.M.Azorbaycan VH‐ IX osriordo,Bakl 1990
4. БapToЛ ЬД B.B. MecTo Π pИ KaCΠ ИЙcKИ X 06Л acTeЙ B ИcTopИ И MycyЛ MaHcК o「 o MИ pa,
1994
5.MoИ
ceЙ
KaraHKaTBaTcИ
И cTopИ Я
cTpaHЫ AЛ 6aH(ncpeB.И
КoMMcHT,3.M.Б
yHИ ЯToB)Б
БaKy
aKy
1993.
6.Nizarni GoncЭ 宙 lsgondOmamo,Bakl 1981.
7.HypИ cB A.Б .CpeД HeBcKOBЫ Й opoД БapД a, БaKy 1986.
「
8.Nu五 yev A.B.Gё sto五 lon oso五
9.Nu五 ycv A.B.Gё stoHlon osЭ H.
10。 Nuriyev A.B.Ycno orada.
ll.Я KyT aJI― XaMaBИ ``lⅥ yД ЖaM a」 6yЛ ДaH''(cЛ OBapЬ cTpaH)Π cp.Π ,K Xy3e.HAИ И,И HB,N‐
.
I…
504.
12.Nizami Goncovi G6stЭ Hlon oso●
13.OcИ ΠoB「 .“ CeЛ cHИ c БapД a''CⅣIONIIΠ K,TИ фЛИCЬ 1893.
,
14.Nu五 ycv A.V.,Babayev O.H.Bordo,oho五 nin
13ak1 2001,
15 Nu五 ycv A B,Babaycv O.H Gё storilon ЭsЭ H.
tarixi‐ arxool● i o9Crki.(Antik vo orta osrior),
Arxeolo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatikq
Tarix vo onun Problemlori′
201
N21 2011
16.Volixanll N.Orob Xilafoti'vo Azorbaycan,Bakl 1993,
17.Volixanh N.Gё stoHlon oso五
18, CЫ coeB B.Ⅳ I “БapД aa.Д peBHOcTЬ ccЛ・ БapД a,「 ЯHДЖ a , ye3Д a, Cro ИcTOpИ Я''И 3B.
A3ep6aЙ ДЖ aHcKO「 O apxeoЛ oFИ ЧeCК oFO КOMИ TeTa.BLIIIycК 2.Б aKy 1925,
19.「 paHToBcKИ Й E.A, PaHHaЯ ИcTopИ Я ンIpaHcKИ X ΠЛeMeH CpcД HeЙ A3И И MOCKBa 1960.
20.Qcybullayev Q.Azorbaycan tiirklorinin to,Э kkiil tarixindon,Bakl,1994
21.MИ HopcК ИЙ B.И cTopИ Я luИ pBaHa И Д ep6eHД a,MocKBa,1963
22.Ordubadi M.S,NizarFn dё Vrii vo hoyatl.Nizanu l kitab,Bakl,1940
23.NЭ biyev N.Cografl adlar,Bakl,1983
24.CttИ MoB T.O TonoHИ Me БapД a.ヽ MaTcpИ a」 IЫ ДoKЛ 狐 OB ЬIЬ I HaFHoЙ КOHф epCHЦ ИИ
HOCBЯ Щ CHHOЙ И3ン ЧeHИ Ю TOnoHИ MИ A3ep6aЙ ДЖ aHcК oЙ CCP,Б aKy,1981
25.Kalankatll M.Albaniya tarixi,Bakl,1993
26. MeЛ ИKИ Ш BИ ЛИ .A. HaceЛ eHИ e ceBepHЬ Ix o6Л acTcЙ HaИ pИ ―ypapTy И eFO pOЛ Ь B
「
ДpcBHcBocTOЧ HOЙ ИcTopИ И,34ocК Ba,1960
27.Π oxoMoB E.A.Б aШ HИ MaB30Л eИ B БapД c И Иx HttΠ ИCИ .TpyД ЬI A3ep6aЙ ДЖ aHcKO「 O Φ AH
CCCP(CepИ ЯИcTopИ ЧecК 〔
口)T.XXB.Б aKy,1936
28.Π oxoMoB E.A.MoHeTЫ БapД aゝ И3B.A3Cp6.Φ AH CCCP地 4.Б aKy,1943
29.LLloneH H.II.HoBЬ Ie 3aMeTК И Ha ДpeBHИ e ИcTopИ И KaBKa3a И e「 O o6И TaTeЛ cЙ CΠ 6 1864
30.「 cЙ 6yЛ ЛaeB F.ToΠ oHИ MИ Я A3Cp6aЙ ДЖ aHa,Б aК y,1986
31.Э liyarov S.S.,Mahmudov Yハ 4.Azorbaycan tarixitizro qaynaqlar.Bakl,1989
32.Qasqay S.Manna dё vloti.Bakl,1993
33.Qo,qari M.D市 ani‐ tirk littoti(TOrC.Mitollibov C.M.).Da,kond,1961.H hissЭ
34.Yusif Has Hacib《 Kitab Biliq》 (torc.Arat R.R.)Ankara,1988
35 0zizov E.Bordo toponilni,〈 く
Elln vЭ hoyat》 jurnah.ヽ ●
6.Bakl,1987
.
36.Axundov A.Torpa言 ln
kё lgosindo tarixin izlori.Bakl,1983
37.Haqverdiyev O,s.Orta Э
sr Bordo,ohori.Bakl,1991
〈
38.EHi Nl.Bordoヽ ヽ〈
Odlar yurdu〉〉qozeti,15 avqust 1969
39.Soforov Y.Hunlar vo Azorbaycan.Bakl,1985
40.「 pИ Ж MaЙ Лo F.3aΠ aД Htt MoHFOЛ ИЯ И ypЯ HxaHcKИ Й КpaЙ .ЛeHИ HFpaД ,1926,T.2
41.Yizba,ov R.,01iycv K.,Sodiycv M.Azorbaycanin cottrarl adlarl.Bakl,1972
42.CTpa6oH.「 eoFpaф ИЯ,Л eHИ HFp狐 ,1964
43.Haclyev Q.0.BOrdo§ Эhorinin tarixi(b.C.0,H一 b.c.XVHI).Bakl,2008(soh.56).
44.Hiseynov M.M.BЭ rdЭ dЭ
く
〈
Odobiyyat vЭ incosonot》 qozcti,H
yeni arxeokガ i tapintllarヽ ヽ
noyabr 1978
45.Oslnanov F.L.Posclenic sortcpC bliz scl.satlrll V Bardcヽ ヽAzorbaycan Arxeologiyasl,
Bak1 2002,卜 ●1-2.sЭ h.59‐ 60
46.Mommodov A.,Coforov P.,Hasilov s.,Oliyev T.Dinya ticarotindo Bordo§ Э
horinin rolu,
ヽ
ヽAzЭ rbaycan Arxcologiyasi vo Etnoqraflyasl,Bak1 2005,か 02,soh.47‐ 52
47. Nuriyev A.B., Mornlnodov A.M. Bordonin orta osr doyirmanlarl, ヽ
く
ヽく
Elrn vЭ hOyat〉〉
jurna11.Bakl 1986,N6.soh.21‐ 22
202
Arxeolo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatika
'I'arix va onun problemlari, Ne 1
201.1
API{(D MAMEAOB
Cynza umc xufi Qtut uan llucmumyma
If o dzomo a k u ytt umene fi Awp6 a fid uca n a
e-m
ail : Mamm ad ov.Ari@n ail ru
O TOIIOHI'IME (EAPAA)
I-opog Eapaa oxoJro 500 ner 6ur croruqefi Kasxa3crofi A.u6auuu. Cpe.aHeBeKoBbIe aBTopLI
r{a3brBruru Eapay <Marepuo Appanu. HaquHa.s c 552 roAa ropoA Eapaa cran raKxe IreHTpoM
An6aHcroff qepKBr,r. flo otul,ro.norur{ cJIoBo Eapaa o3Haqaer <eu1€ pal>, ((Mecro ,ulr pa6on>), (ropoA
l{eBy[tKr.r), <cuoulsuft>), (oopoA rraul)), (cuecro u3roroBJIeHLI.s npsxfi)) I AP. B cpeAHeneKoBblx
Hcror{Hr.rxax Eapaa yrroMunaercfl I{ KaK <d(apyu>.
ARiF MAMEDOV
SumgaitslE branch of Instinte
Preparations of teachers of Azerbaijan
e-m ail : Mamm ad ov. A rifunail ru
ABOUT TOPONiMS BARDA
The city of the Bard about 500 years was capital of the Caucasian Albania. Medieval authors
named to the Bard <Mother of Arran>. Since 552 years the city of the Bard became also the center of
thc Albanian church. On etymology the word of the Bard means "once again", <a place for slaves>>,
<the city of the girl>>, "powerful", <a city of thickets>>, <<a place of manufacturing of a yarn>>, etc. In
medieval sources of the Bard is mentioned and as by "Harum".
Raygilar: t.e.d. Q.O.Haayev va.t.e.d. Q. ismaikada
AMiA-run Sumqayrt filialmtn ictimaifannlar kafedrasmtn 06 dekabr 2010-cu il tarixli iclavrun
qaran ila gapa maslahat giiriilmiisdiir (Protokol JYgl2).