ANNAN PLANI TEMELİNDE ÇÖZÜMÜM EKONOMİK YÖNLERİ

Dr. George Vassiliou
ANNAN PLANI TEMEL NDE ÇÖZÜMÜM
EKONOM K YÖNLER
Eylül 2003
Çalısma Arkada ları Gurubu
Praxoulla Antoniadou-Kyrıakou
Christos Partasides
Costas Paschalis
Zenon Pofaides
Stelios Platis, Associate Professor
ÖNSÖZ
Bu ara tırma, Annan Planı’nın olası uygulanması ile ilgili tartı malarda var olan önemli
bir açı ı gidermek amacıyla yapılmı tır.
Ara tırma, Dr. Geoge Vassiliou’nun rehberli inde bir uzmanlar grubu tarafından
hazırlandı. Grubun üyeleri unlardır:
Praxoulla Antoniadou-Kyriacou
Christos Partasides
Costas Paschalis
Zenon Pofaides
Dr. Stelios Plaris, Associate Professor, CIIM
Böyle bir ara tırmanın gereklili i, Birle ik Demokratlar Hareketi liderli i içindeki
tartı malarda anla ıldı. Ara tırma ile ilgili çalı malar Mayıs ayında ba ladı ve yaz
boyunca devam etti. K/T bütçesi ile ilgili verileri hazırlarken, bazı Kıbrıslı Türk
iktisatçılar bize yardımcı oldu. Hazırlanan veriler temelinde Dr. Platis bilgisayarda
ekonomik ve istatistik model ve ilgili tahminleri hazırladı.
Son olarak, bugün sunulan ara tırmanın sonuçlarının, yazarın ve çalı ma arkada larının
ki isel görü ü oldu unu belirtmek istiyoruz.
Ara tırmamızı prezente etmemizin, Annan Planı temelinde bir çözüm durumunda,
Kıbrıs’ın gelece inin daha iyi anla ılmasına katkıda bulunaca ını ve bu yönde sa lıklı
bir tartı ma ba lataca ını umut ediyoruz.
2
GR
Sayın Kofi Annan, Güvenlik Konseyi’ne sundu u raporda açıklıkla “ seçenek, benim
sundu um Plan do rultusunda bir çözümle daha iyi bir çözüm arasında de il, Plan’la
çözümsüzlük arasındadır” dedi. Bu, sadece Birle mi Milletler Genel Sekreteri’nin
görü ü de il, genelde uluslararası toplulu un ve özellikle Amerika Birle ik Devletleri
ve Avrupa Birli i’nin de görü üdür.
Bilindi i gibi Plan esas olarak, federal bir çözümün siyasi ve kurumsal yönleri üzerinde
odakla maktadır ve Plan’ın hayata geçirilmesinin ekonomik yönleri üzerinde sadece çok
önemli bazı ko ullar içermektedir. Bir çok soru ve konu cevapsız bırakılmı tır ve
Plan’ın esas politik konuları üzerinde anla maya vardıktan sonra, bu alanda yapılması
gereken çok i vardır. Hem ekonominin iyi çalı ması ve hem de hükümetin çe itli
kolları arasında i birli i için genel bir çerçevenin hazırlanması gerekecek. Bu olgu, her
iki toplum içinde bazı çevrelerce istismar edildi. Çe itli dedikodular dola ıyor. nsanlar,
10 milyar lirayı a an harcama rakamları i itiyor ve haklı olarak kafaları karı ıyor.
Bu nedenle, Annan Planı temelinde bir çözümün ekonomik sonuçlarını nesnel olarak
incelemenin ve a a ıdaki temel sorulara cevap vermenin kesinlikle gerekli oldu unu
hissettik:
Ekonomik bir felaketle kar ı kar ıya kalacak mıyız? Yoksa, bunun tersine bir
bütün olarak Kıbrıs için yeni bir refah ve büyüme döneminin ba langıcı mı
olacak?
Bu ara tırmayı yaparken, mevcut olan resmi verileri kullanarak ve yaptı ımız bazı
varsayımların gerisindeki dü üncelerimizi detaylı olarak aktararak, insanca mümkün
oldu u oranda nesnel olmaya çalı tık.
Esas olarak Annan Planı temelinde uygulanacak bir çözümün ekonomik sonuçlarını ele
aldı ımıza açıklıkla i aret etmek istiyoruz. Planın siyasi yönleri ve müzakereler yeniden
ba ladı ı zaman tartı ılacak konular hakkında yorum veya öneriler yapmıyoruz.
3
De i ik konuların incelenmesini kolayla tırmak ve açıklı ı ilerletmek için bütün
ara tırmayı dört bölüme ayırıyoruz. Bölümler unlardır:
I.
Bugünün gerçeklikleri temelinde, federal ve iki Olu turucu Devlet’in 20041
ve 2007 bütçeleri.
II.
Yeniden yerle im. Buraya, Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti’ne geri verilecek
toprakların restore edilmesi ve sözkonusu yeniden yerle imden etkilenecek
Kıbrıslı Türklerin yer de i tirmesine yardımcı olacak tüm masrafları dahil
ediyoruz. Yerinden edilmi Kıbrıslı Rumların ve aynı sayıda Kıbrıslı Türkün
K/T Olu turucu Devleti içinde yeniden yerle iminin masraflarını ve
Türkiye’ye dönecek yerle iklere önerilecek te vikleri de inceliyoruz.
III.
Mülkiyet Kurulu. Bu Kurul’un görevleri ve çalı maları Plan’da çok iyi
tanımlanmı tır. Kurul, çözümün di er en önemli yönünü ele alacaktır. Bu
yön, çözümden etkilenen ve hem K/T, hem de K/R Olu turucu
Devletlerinde satı a sunulan tüm mal-mülklere adil tazminat sunulması
ihtiyacıdır.
IV.
Özet ve öneriler. Bu bölüm, özet ekilde, ekonominin bir bütün olarak
çalı masını sunuyor. Özellikle birinci yılda, bütçeler arası ili kileri inceliyor:
yeniden yerle im masrafları, Mülkiyet Kurulu çalı maları ve tüm bunların
bütçe açı ı ve likidite durumunu nasıl etkileyece i ele alınıyor. Merkez
Bankası’nın çalı masını da kısaca ele alıyoruz ve AB üyesi olmanın
sonuçlarını de erlendiriyoruz. Bölümü, sonuçlarımız ve tavsiyelerimizle
bitiriyoruz.
BÖLÜM I - BÜTÇELER
Federal Kıbrıs Cumhuriyeti’nin üç bütçesi olacak. Federal bütçe ve iki Olu turucu
Devlet’in bütçeleri.
1
Büyük olasılıkla 2005 yılı bütçelerini ortaya koymak daha gerçekçi olacaktı. En iyi ko ullarda
bile,çözüm konusunda anla maya 2004 yılı içinde ula ılabilir ve çözümün gerçek uygulaması, 2005 mali
yılından itibaren ba layacaktır. Ancak, var olan resmi veriler sadece 2003 ve 2004 yıllarını kapsadı ı için,
ilk yıl için mümkün olan en güvenilir verilere dayanmanın daha iyi olaca ını dü ündük.
4
Çözümden sonraki ilk yıllarda, yeniden yerle im ve çözümden kaynaklanan de i ik
ihtiyaçları kar ılamak için, Kıbrıs’ın yüz milyonlarca lira harcaması gerekecektir.
Ancak bunlar, bir kez yapılacak harcamalardır ve bunları anlamanın ve ele almanın
en iyi yolu, bir sonraki bölümler II ve III’te ayrı ayrı incelenmeleridir. Demek ki,
yeniden yerle imle ilgili maliyetleri veya mal-mülk satı ları ile ilgili tazminatları
dahil etmeden, Federal ve Olu turucu Devlet bütçelerini ele alıyoruz.
Bütçelerin incelemesine geçmeden, sık sık i itilen bir argümanı ele almak istiyoruz.
Argüman öyledir: “Kıbrıs bir hükümeti zor kaldırıyorsa, imdi nasıl üç taneye
sahip olacak ?” Gerçek u ki, imdi bir hükümet ve tanınmamı da olsa, giderleri
olan bir “idare” vardır. Plan’da açıklıkla belirtildi i gibi Federal Hükümet,
Olu turucu Devletlerin bazı görevlerini üstlenecektir. Dolayısıyla örne in, sa lık,
e itim, kültür, sosyal sigorta v.s. ile ilgili konular Olu turucu Devletin yetkileri
arasındadır. Dı ili kiler, para politikası, dolaylı vergilendirme v.s. federal
görevlerdir.2
Olu turucu Devletlerle Federal Hükümet arasında koordinasyon konusu, Federal
Hükümetin Olu turucu Devletlerle birlikte, harcamalarının ço unu kendinin
üstlenmek zorunda olaca ı parametreler belirleme sorumlulu u, muhakkak daha
fazla detaylandırma ve açıklama gerektirir. Bu, sadece Plan’daki tüm önemli politik
konular üzerinde anla maya varıldıktan sonra yapılabilir. Ancak u açıktır ki,
çalı maların düblikasyonu olmamalı ve bundan do acak bürokraside artı ve ilgili
masraflardan kaçınılmalıdır. Tek yeni varlıklar Senato ve Temsilciler Meclisi
olacaktır. Hiç ku ku yok ki, bunlar ek bazı masraflar gerektirecektir. Ancak,
ülkemizi yeniden birle tirmek için bunun ödenmeye de er bir masraf oldu una
inanıyoruz.
Bu temelde, Kıbrıs Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu tarafından onaylanmı olan bütçe
ve varsayımlarla, en iyi mevcut Kıbrıs Türk rakamlarını çıkı noktası olarak
kullanarak, 2004 yılı bütçeleri için tahminler hazırladık.
2
Revize edilmi Plan’ın 14., 15. ve 16. maddeleri, Federal Hükümet ve Olu turucu Devletlerin
görevlerini açıklıkla ortaya koyuyor.
5
Elbette, 2004 yılı ba larında bir anla maya varılsa ve yeniden birle mi bir Kıbrıs
Mayıs 2004’te AB üyesi olsa bile, ilk bütünsel federal bütçenin 2005 yılı için
hazırlanaca ının bilincindeyiz. Ancak, amacımız bir çözümün ekonomisini
incelemek oldu una göre, tahminlerimizi 2004 için bütçele tirilmi 2003 reel
rakamlarına dayandırmanın tavsiye edilir oldu una inanıyoruz. Ayrıca, çözümün
etkilerini daha iyi de erlendirebilmek için, geçi dönemi masraflarının önemli
bölümünün bitmi olaca ı 2007 yılı bütçeleri için tahminler hazırladık.
1. Federal Bütçe
Annan Planı’na göre Federal Hükümet, AB ile ili kiler de dahil olmak üzere
Cumhuriyet’in dı ili kilerinden, ekonomik politikanın koordinasyonu ve
gümrüklerin yönetiminden, KDV ve di er dolaylı vergilerden, Merkez Bankası’nın
görevlerinden, do al kaynaklar ve anla manın lave I, Bölüm IV, Madde 14’te
belirtilen tüm di er görevlerden sorumlu olacaktır. Plan’a göre, bu sorumlulukları
yerine getirmek için, her iki toplumdan bir miktar devlet memuru federal hükümete
aktarılacaktır. Bu aktarmalar herhangi bir tasarruf de il, sadece masrafların
Olu turucu Devletler’den Federal Hükümete aktarılması anlamına geliyor.
Federal hükümete verilen görevler geni de ildir ve geçerli oldu u yerlerde,
koordinasyon görevleri ciddi masrafları gerektirmez. Sonuç olarak, Senato ve
Federal Temsilciler Meclisi de dahil olmak üzere, federal giderler sınırlı olacaktır.
Federal Hükümet’e verilen yetkileri ve Kıbrıs Cumhuriyeti tarafından aynı görevler
için imdi yapılmakta olan harcamaları göz önünde bulundurdu umuzda, tahmini
federal cari giderler 220 milyon Kıbrıs Lirası(KL) civarında olacaktır.
ki Olu turucu Devlet’e yapaca ı aktarma dı ında Federal Hükümetin di er
giderleri, AB’ye yapılacak aktarmalar, federal güvenlik ve Schengen
Anla ması’nın gereklerini hayata geçirmekle ilgili harcamalar olacaktır3.
3
Federal hükümet, Türk ve Yunan birlikleri adada kaldı ı sürece, Kıbrıs’ta konu landırılacak BM
güçlerinin masraflarının bir bölümünü üstlenmek durumunda kalabilir. Bu masrafların bir bölümünün
imdiye dek oldu u gibi dı katkılardan sa lanaca ını umut ediyoruz. Bu konuda kesin rakamlar
bilinmiyor. Bu nedenle de, bu konuda tahminlr yapmamız mümkün de ildir.
6
Ba langıçta sermaye masrafı Federal Parlamento ve di er federal binaların in ası ile
ilgili olabilir.
Planın artlarına göre, birinci yılda Federal Hükümet’in 1360 milyon KL’ye yakın
geliri olacaktır. KDV ve di er dolaylı vergiler ana gelir kaynaklarıdır. Tek di er
önemli miktar AB’nin yapaca ı katkıdır. Biz buna, 2004-2006 döneminde Kıbrıs’ın
Objective 1’e dahil olmasının ek geliri olaca ını tahmin etti imiz 35 milyon KL’yi
de ekledik. Bir kez yapılacak bir harcama olan ancak Plan’da belirlenen Mülkiyet
Kuruluna verilecek 100 milyon KL avansı dahil etsek bile, bu gelirler, merkezi
hükümetin tahmin edilen giderlerinden çok daha fazladır.
Plan, KDV gelirlerinin üçte birinin Olu turucu Devletlere geri verilmesini, ve
AB’ye ödenmesi gerekenlerin verilmesinden sonra, KDV ve di er dolaylı
vergilerden elde edilen toplam gelirin üçte birinden daha az olmayacak bir di er
miktarın da, nüfuslarına orantılı olarak Olu turucu Devletler’e geri verilmesini
öngörüyor. Plan ayrıca, AB’ye net aktarmalardan sonra, tüm dolaylı vergilerin
yüzde be inden az olmayacak bir miktarın, Olu turucu Devletler veya belediyeler
arasında i birli i çalı malarının finansmanında kullanılaca ını belirliyor.
Plan temelinde ( li ik I, Madde 47) borç ödeme sorumlulu u Olu turucu
Devletler’de olaca ına göre, yukarıda belirtilen tüm masrafları topladıktan sonra,
yine de büyük bir fazlalık ortaya çıkmasını bekliyoruz.
Federal fazlalık sürpriz de ildir çünkü e itim, sa lık, sosyal güvelik v.s. gibi en
pahalı çalı malar Olu turucu Devletler’in yetkisi dahilinde kalıyor. Bunun
sonucunda, Tablo 1’den de görülebilece i gibi, her iki Olu turucu Devlet de önemli
bütçe açıkları ile kar ı kar ıya kalacaktır.
Yukarıda belirtilenler ı ı ında, örne in en az 10 yıllık bir ba langıç döneminde, geri
verilecek KDV oranının üçte bir de il, üçte iki olması gerekti i sonucuna vardık. Bu
dönemin sonunda veya daha erken, Olu turucu Devletler isterse ve geli melere ba lı
7
olarak, bu anla mada de i ilikler yapılması müzakere edilebilir. Önerilerimizin
hayata geçirilmesi, pratikte Federal Hükümet’in ilk yılda bütçesini dengelemesi
anlamına gelir. Olu turucu Devletlerin bütçe açıkları ise, a a ıdaki ilgili analizde de
görülece i gibi önemli oranda azalır ve yönetilebilir hale gelir.
8
Tablo 1
FEDERAL HÜKÜMET BÜTÇES 2004
KL milyon
Annan Planı
Geri verilen KDV 1/3
Öneri
Geri verilen KDV 2/3
Gelirler
Cari gelirler
1. Dolaylı vergiler
(a) R/O devleti
(i) KDV
(ii) Di er
(b) T/O devleti
(i) KDV
(ii) Di er
2. Vergi dı ı gelir
AB’den alınanlar **
1359
1215
1155
1047
547
500
108
61
47
60
144
1359
1215
1155
1047
547
500
108
61
47
60
144
Harcamalar
Cari harcamalar
1. Kamu idaresi*
2. O/Devletlere aktarmalar
(i) R/O devleti
KDV
Di er dolaysız vergiler
(ii) T/O devleti
KDV
Di er dolaysız vergiler
3. AB projeleri için Olu turucu
Devletlere aktarmalar
(a) R/O devleti
(b) T/O devleti
4. Toplumlararası projeler
5. Savunma, Güvenlik, v.s.
Mülkiyet Kurulu’na katkı
AB’ye katkı
Sermaye masrafları
Bütçe Açı ı/Fazlası
1159
1008
220
565
1363
1212
220
769
182
290
365
290
20
73
41
73
88
45
50
40
33
68
50
(200)
88
45
50
40
33
68
50
(4)
*Kamu daresi, tüm cari masraflar artı Senato ve Temsilciler Meclisi giderlerini kapsar.
** AB’den gelirler, 2004 yılı fiyatlarıyla veriliyor ve Objective 1 altında ek gelir ve K/T Olu turucu
Devletine özel yardımı kapıyor.
9
2. Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti Bütçesi
Plan’a göre, Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti’nin bütçesi bir çok yönden
imdiki Kıbrıs
Cumhuriyeti bütçesi ile benzer olacaktır4. Ancak, çözüm oldu unu varsayarsak, bir kaç önemli
farklılık olacaktır. En büyük farklılık, tüm askeri giderlerin ortadan kaldırılacak olmasıdır çünkü
Federal Kıbrıs Cumhuriyeti askerden arındırılmı bir devlet olacaktır. Bunun sonucunda, 2003 yılı
bütçesinde savunma harcamaları için öngörülen yakla ık 240 milyon KL tasarruf edilmi
olacaktır.
Ayrıca, artık yerinden edilmi insanlarla ba lantılı giderlerin bütçeye dahil edilmesine gerek
olmayacaktır. Herhangi bir yanlı anlamayı önlemek için una i aret etmek istiyoruz. Evlerine
dönen yerinden edilmi insanların yeniden yerle im masrafları ve yardım, uzun yıllar önemli
miktarda para gerektirecektir . Ancak bunlar, bir kez yapılacak harcamalar olacaktır ve bu konuyu
detaylı olarak bu ara tırmanın ikinci bölümünde, yeniden yerle im masraflarını incelerken ele
alıyoruz. Buna uygun olarak, devletin yerinden edilmi insanları desteklemek için harcadı ı para
artık normal bütçeye dahil olmayacaktır. 2003 yılında bu miktar yakla ık 73 milyon KL’dir ve
2007 yılında kesinlikle masraflar arasında yer almayacaktır.
Son olarak, Dı i leri Bakanlı ı ve Gümrük memurları gibi bazı devlet memurları için giderlerin,
Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti bütçesinden çıkarılaca ını da aklımızda bulundurmalıyız. Bir
çözüm çerçevesinde bu memurlar Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti’nin de il, Federal Devletin
memurları olacaklar. Bunun herhangi bir tasarruf anlamına gelmedi ini, sadece olu turucu devlet
bütçesinden federal bütçeye transfer sözkonusu oldu unu vurguluyoruz.. Bu temelde 2004 yılı
için basitle tirilmi bütçe tahminleri hazırladık. Hem çözümsüzlük (yani, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin
beklenen bütçesi), hem de çözüm durumu ile ilgili verileri yan yana veriyoruz.
Görülece i gibi, gelir tarafında çözüm olsun veya olmasın, vergi dı ı tüm gelirleri aynı tutuyoruz.
Do rudan vergilerden elde edilen gelir imdiki Kıbrıs Cumhuriyeti geliri ile aynıdır ve Olu turucu
Devlet çerçevesinde de aynı kalacaktır. Dolaylı vergilerden gelirler, Federal Hükümet ile
Olu turucu Devletler arasında bölünüyor.
4
Her yerde 2004 yılı bütçesi ile ilgili resmi hükümet tahminlerini kullandık.
10
Federal devlet tarafından üstlenilecek harcamalar dı ında tüm harcama kalemleri aynı kalıyor.
Aynı zamanda, çözüm sonrası bütçeye, Cumhuriyetin imdiki borçlarının ödenmesini de dahil
ettik. Ayrıca, herhangi savunma harcamaları dahil etmedi imizi ama bir veya iki yıl için önemli
geçi dönemi masrafları olaca ının bilincinde oldu umuzu belirtmek istiyoruz. Ba ka geçi
dönemi masrafları da oldu u için, çözümsüzlük senaryosu kar ısında çözümden sonra ilk be yıl
için daha yüksek masraflar/üretim oranı koruduk.
Tablo
2
KAR ILA TIRMALI BÜTÇE ANAL Z 2004
R/O Parça Bütçe
verildi)
Gelirler
Cari Gelirler
Do rudan vergiler
Dolaylı vergiler
(i) KDV
(ii) Di er dolaysız vergiler
Sosyal Sigorta Katkısı
Toplumlararası projelere aktarma*
Di er vergi dı ı gelirler**
Giderler
Cari giderler
(i) Ücretler ve maa lar
(ii) Borçlar için faiz ödemeleri
(iii) Sosyal Sigorta Ödemeleri
(iv) Di erler
Sermaye Masrafları***
Mali Açık
M.A. GSYH’a oranı
Anla ma
Anla ma imzalandı Anla ma imzalandı
imzalanmadı (1/3 geri verildi)
(2/3 geri
2601
2137
722
1047
2011
1562
722
472
2194
1745
722
655
547
500
368
464
182
290
368
25
424
365
290
368
25
424
2862
2596
773
350
418
1055
266
261
3.7%
2384
2119
620
350
418
731
266
373
5.2%
2384
2119
620
350
418
731
266
190
2.7%
* Bunlar Olu turucu Devletler tarafından hayata geçirilecek projeler için federal
fonlardır
** 2004-2006 dönemi için üzerinde anla maya varılan AB katkısını içeriyor
11
*** Sadece sermaye projeleri için olmayan 88 milyon KL AB katkısını da içeriyor.
Tablo 2’de görülebilece i gibi, Plan’ın artlarına göre bir çözüm durumunda, Kıbrıs
Rum Olu turucu Devleti’nin bütçe açı ı 372 milyon KL’ye yükseliyor veya Gayrisafi
Yurtiçi Hasıla’nın (GSYH)
yüzde 5.2’sidir.
Ancak, bizim önerdi imiz gibi KDV’nin üçte ikisi Olu turucu Devletlere geri verilirse,
durum büyük oranda iyile ecektir. Kıbrıs Rum Olu turucu Devletinin bütçe açı ı 190
milyon KL’ye iner ve GSYH’nın yüzde 2.7’si olur. Durum imdiki gibi çözümsüz
kalırsa, Kıbrıs Cumhuriyeti 2004 yılı bütçesinde bu oran yüzde 3.7 olacaktır.
3. Kıbrıs Türk Olu turucu Devleti Bütçesi
Plan’ın artlarına gore, Kıbrıs Türk Olu turucu Devletinin bütçesi bir çok yönden
imdiki “KKTC” “bütçesi” ile aynı olacaktır. Çözüm oldu unu varsayarsak, bir çok
önemli de i iklik olacaktır çünkü ba ka eylerin yanısıra K/T Olu turucu Devleti AB
ana hatlarını izlemek zorunda olacaktır.
“KKTC”’nin mali pozisyonu, kuzey Kıbrıs’taki kötü ekonomik durumu yansıtır.
GSYH’nın 650 milyon KL oldu u tahmin ediliyor. Bu K/R GSYH’sının a a ı yukarı
yüzde onudur. Dü ük gelir düzeyi büyük oranda vergi gelirlerinin hacmini belirler.
Bunlar genelde oldukça dü üktür. K/T “idaresi” bütçesinin yüzde 20-30 dolaylarında
çok büyük açı ı vardır. Bu açık, mali yardım eklinde Türkiye tarafından kapatılır.
Ayrıca “devlet” 400 milyon KL iç borç veya borç garantisi biriktirmi tir. Bunlar,
kooperatif bankası gibi yerel banka kurumlarına borçlar ve garantilerdir. “Devlet”
imdiye dek bu borçlara kar ılık herhangi bir taksit ödememi tir. Memurlara ödenen
maa ve ücretler, desteklemeler eklindeki de i ik transferler, bir çok kez siyasi
nedenlerle sa lanan “sosyal yardımlarla” K/T bütçesi a ırı cari giderler yükü altındadır.
Maa lar ve ücretler GSYH’nın yüzde 14’ünü a ar. Di er kamu kurumlarının mali
durumu bilinmiyor.
Gelir hanesinde K/T “devleti” esas olarak dolaylı vergilere dayanıyor. Bunların, toplam
vergi gelirinin yüzde 60’ı dolaylında oldu u tahmin ediliyor. De i ik kategorilerdeki
mallar için yüzde 0’dan yüzde 20’ye kadar 6 de i ik KDV oranı uygulanıyor, aynı
12
zamanda di er bazı dolaylı vergiler de vardır. Dolaysız vergiler, K/R
do rudan
vergileri ile kar ıla tırıldı ında görece daha dü ük düzeydedir. Bu durum, kuzey
Kıbrıs’taki dü ük ekonomik aktiviteyi yansıtmaktadır.
Tablo 3
KAR ILA TIRMALI BÜTÇE ANAL Z 2004
K/T Bütçeleri KL olarak milyon*
Anla ma imzalandı Anla ma imzalandı
(1/3 geri verildi)
(2/3 geri verildi)
Gelirler
Cari Gelirler
Dolaysız vergiler
Dolaylı vergiler
(i)
KDV
(ii)
Di er dolaylı vergiler
Toplumlararası projeler için transferler**
Di er vergi dı ı gelirler***
297
164
72
92
20
72
25
108
318
185
72
113
41
72
25
108
Giderler
Cari Giderler
(i) Ücretler ve maa lar
(ii) Borçlar için faiz ödemeleri
(iii) Sosyal Sigorta Ödemeleri
(iv) Di erler
Yatırım harcamaları
349
288
89
20
9
170
61
349
288
89
20
9
170
61
Mali Açık
M.A. GSYH’a oranı
52
6.2%
31
3.7%
*Çözümsüzlük durumu için rakamlar vermiyoruz çünkü kar ıla tırılabilir
de ildirler.
**Bunlar, Olu turucu Devletler tarafından hayata geçirilecek projeler için
federal fonlardır.
***2004-2006 dönemi için AB’den 206 milyon Euro özel deste i kapsıyor.
13
Çözüm durumunda K/T Olu turucu Devleti’nin tedrici olarak vergi sisteminde
reformlar yapması ve rasyonel mali pratikler uygulaması gerekecektir. AB üyeli i,
mutlaka destekleme ödemelerinin yapılı
eklinde ve bazı durumlarda fiyatların
stabilize edilmesi gerekçesi ile kullanılan vergilerin uygulamasında de i iklikler
gerektirecektir.
4. Çözümün etkileri. 2007 yılı bütçeleri
Kıbrıslıların ço unun derin inancı, çözümün ve adanın yeniden birle mesinin ekonomik
havayı köklü ve dramatik bir biçimde de i tirece i yönündedir. Beklentiler unların
olaca ı yönündedir:
•
Federal
Cumhuriyetin
gelece i
konusunda
yabancı
ve
yerel
yatırımcıların güveninde önemli artı ve bunun sonucunda ekonominin
tüm sektörlerine önemli yatırımlar.
•
Gelen turist sayısında ve turistlerin harcamalarında büyük artı .
•
Hizmetler sektörleri ile ticaret, endüstri ve tarım sektörlerine de yeni
ivme.
•
Çözüm sonrası yardım olarak AB’den ve uluslararası ba ı yapanladan
bir kaç yüz milyon euro akı ı.
Bundan ayrı olarak, bir çözüm olur ve birle ik Kıbrıs AB üyesi olursa, P.P.S. temelinde
Kıbrıs’ın ortalama GSYH’sı AB ortalamasının yüzde 75’inden az olacaktır. Bu
durumda, Objective 1 çerçevesinde, AB fonlarını kullanma hakkı olacak. Demek ki,
imdiki Katılım Anla ması’nda öngörülenin üzerinde ek fonlar kullanma olana ımız
olacak.
Çözümün Kıbrıs ekonomisi üzerindeki etkisini göstermek için 2007 yılı için tahminler
hazırladık. Bunları, K/R Olu turucu Devleti’nde yıllık yüzde 6, K/T Olu turucu
Devleti’nde yüzde 8 büyüme varsayımı ile hazırladık. Bu oranlar ilk bakı ta yüksek
görünebilir ancak yeniden in a için harcanacak bir kaç yüz milyon lirayı ve turizmde
beklenen artı ı dü ünmek, bu rakamların gerçekte muhafazakar rakamlar oldu unu
14
görmeye yeterlidir. Özellikle K/T Olu turucu Devleti’nde ilk yıllarda büyüme daha
yüksek olmalıdır. (Bizim varsayımlarımızda enflasyon yüzde 2’de sabit kalıyor)5.
Çözüm K/T ekonomisi için hemen olumlu sonuçlar getirecektir. Yeniden in a nedeniyle
artan yatırımlar, kararı alınmı 206 milyon euro ekstra AB yardımı, artan turizm, imdi
durgun olan ekonomiye ivme kazandıracaktır. Bu açıdan, yüzde 8 büyüme oranı tahmin
etmek abartma olmaz.
Türk Lirası’nın yerini Kıbrıs Lirası’nın almasının da faydaları olacaktır. Bu de i iklik
kesinlikle güveni artıracak, beklentileri geli tirecek ve makro-ekonomik istikrara
katkıda bulunacaktır. Toprak mülkiyeti konusundaki yasal tapular konusu da yatırımlara
büyük ivme kazandıracaktır. Akılcı mali politikaya ve uygulamaya e lik eden ekonomik
kalkınmanın, K/T Olu turucu Devleti’nin mali durumunu önemli oranda iyile tirece ini
varsaymak mümkündür. ki ekonomi sonuçta giderek yakınla aca ına göre, vergi
gelirlerinin tedrici olarak artması ve paralel olarak K/R devleti ile aynı orana ula ması
bekleniyor.
Bu artı ın GSYH büyümesi üzerindeki etkisi Tablo 4’te gösterilmi tir. Rakamlar
gerçekten etkileyicidir. Federal bütçenin fazlalı ı var. ki Olu turucu Devlet’in birle ik
açı ı GSYH’nın yüzde biri ve Federal Hükümet ve iki Olu turucu Devlet’in de i ik
projelerle ilgili sermaye masrafları 535 milyon KL’den fazladır.
5
Yüksek enflasyon senaryosunu da inceledik (özellikle ilk yıllarda) esas sonuçlar büyük oranda
de i miyor.
15
Tablo 4
2007 Federal ve Olu turucu Devlet bütçelerinden seçilmi parçalar
Federal
Hükümet
Gelirler
Kıbrıs Rum
Kıbrıs Türk
Olu turucu Devleti Olu turucu Devleti
1760
2818
465
-
904
128
Dolaylı vergiler
1498
830
157
(i) KDV
790
461
65
(ii) Di er dolaylı vergiler
708
369
92
Vergi dı ı di er gelirler
262
1084
180
Do rudan vergiler
Giderler
1730
2896
499
Cari giderler
1530
2528
418
AB’ye katkı
114
-
-
Sermaye Giderleri
86
368
81
Mali açık (fazlalık)
(30)
77
34
Bu olumlu tablo daha sonraki yıllarda da devam ediyor hatta iyile tiriliyor. Detaylı tahminler
sunmak istemiyoruz, fakat lavelerdeki li iklerde grafik eklinde gösterilen 2010 yılına kadar
tahminler hazırladık. Grafikler açıklıkla 2010 yılına kadar Birle ik Kıbrıs Cumhuriyeti Konsolide
Açı ının yüzde 3 Maastricht limitinin epey altında olaca ını ve dü ü e ilimini sürdürece ini
gösteriyor.
16
BÖLÜM II. YEN DEN YERLE M
1. Giri
96 000 civarında yerinden edilmi insanın K/R Olu turucu Devleti ve yakla ık 21
000 ki inin hemen K/T Olu turucu Devleti içinde ata topraklarına geri dönü ü ve
Türkiye’nin AB üyesi olmasına dek tedricen di erlerinin de dönmesi, yüzbinlerce
dönüm topra ın ve di er tüm mal-mülkün yasal sahiplerince geri alınması, önemli
bir olaydır ve küçümsenmesi mümkün de ildir. Ancak, bu geli me ile birlikte,
altyapının restore edilmesi ve yeniden in ası ve binlerce evin ya restore edilmesi, ya
da yeniden in ası için yüz milyonlarca lira harcanması gerekece i de bir olgudur.
Buna ek olarak, Kıbrıslı Türk vatanda ların yer de i tirmesi amacıyla yeni evler
in a edilmesi için bir kaç yüz milyon lira harcanması gerekecek. Ayrıca,
yerle iklerin geri yurtlarına dönmelerini te vik etmek için külliyetli miktarda
te vikler sunulmalıdır. Son olarak, bu ara tırmada K/T Olu turucu Devletinin
altyapısını geli tirmek ve uyumu ilerletmek için gerekli yatırımlar konusunda
tahminler sunmadı ımıza i aret etmek istiyoruz. Böylesi yatırımlar yeniden yerle im
masrafları ile ba lantılı de ildir ve yıllık bütçelere dahildirler.
2. Kıbrıs Rum Olu turucu Devletinde Yeniden Yerle im
Annan Planının son versiyonuna göre K/R Olu turucu Devleti Kıbrıs Federal
Cumhuriyeti topraklarının yüzde 72’sinden olu acak. Bu, Kıbrıs’ın yüzde 8.4’ünün,
1974’te yerinden edilen Kıbrıslı Rumların yüzde 54’ünün bulundu u yo un iskan
edilmi bölgenin, halen Cumhuriyet tarafından kontrol edilen topraklara katılaca ı
anlamına geliyor.
K/R Olu turucu Devleti, bu bölgede tüm altyapının, hükümet veya belediye
binalarının yeniden in asından sorumlu olacaktır. Özel evlerin ve otellerin yeniden
in ası sahipleri tarafından yapılacaktır ancak tabii ki devletin geri dönen göçmenlere
mümkün olan her yönden yardım etme konusunda ahlaki sorumlulu u vardır. Bunun
17
anlamı, yeniden in a veya tamirat için gerekli tüm kredilerin öncelikle
sa lanmasıdır.
Halen uluslararası düzeyde faiz oranlarının dü ük oldu unu göz önünde
bulundurursak, hükümetin uzman bir kurum aracılı ıyla, bu dü ük faizlerle kredi
sa laması ve bunun ödemesini 20-25 yıla yayması mümkün olacaktır. Ayrıca,
örne in maliyetin yarısının sübvansiyonla desteklenmesini öneriyoruz. Böylece, geri
dönecek göçmenlere, üzerinde anla maya varılacak bir miktarın konut kredisi olarak
yıllık yüzde 1.5 veya 2.0 faizle verilmesi sa lanacaktır.
Ayrıca, yeniden in a masrafına belirli katkı yaparak, dü ük ve orta düzeyde geliri
olan ailelerin desteklenmesi gere i var. Bu amaçla AB’nin de deste i ile BM,
anla maya varılır varılmaz, ba ı toplama konusunda bir konferans düzenleyece ini
açıklamı bulunuyor. (Konferans, 21 Mart 2003’te toplanacaktı ancak Lahey’deki
ba arısızlık nedeniyle ertelenmesi gerekti).
imdi de i ik alanlarda yeniden yerle imin masraflarını detaylı olarak inceleyelim:
(a)Varosha
Varosha, yakla ık 30 yıldan beri hayalet ehir olagelmi tir. Dolayısıyla kararlar
alınmadan ve yeniden in a çalı maları ba lamadan detaylı ve kapsamlı bir inceleme
yapılması gerekti i açıktır. ETEK halihazırda ciddi bir teknik incelemenin gerekli
oldu unun altını çizen bir ön inceleme yaptı. Bu inceleme temelinde, yeni
Varosha’nın görünümünün nasıl olaca ı, hangi bölgelerin kökten yeniden in a
edilece i, hangilerinin sadece geli tirilece i konularında kararlar alınacak.
Gerekecek yatırımları genel hatları ile de erlendirebilmek için, resmi veriler
temelinde, detaylı bir ön tahmin hazırladık. Bu, lave 4’te ve özet olarak Tablo 5’te
veriliyor. Bu tahminler, Varosha’nın kapalı bölgesine, 4000 eve 16 000 ki inin geri
dönmesine de iniyor.
18
Tablo 5
Varosha’nın yeniden in ası için yatırım tahminlerinin
özeti
KL milyon
Özel evler
300
Oteller
220
Dükkanlar, lokantalar, v.s.
192
Devlet Okulları ve bazı
di er kamu binaları
80
Yollar
40
Su temini
15
Kanalizasyon sistemi
30
Elektrik tesisatı
48
Deniz suyu arıtma birimi
15
Telefon tesisatı
15
Öngörülmeyen *
45
Toplam
1000
* Bu madde özet tabloya, olası öngörülemeyecek olayları hesaba katmak için
dahil edilmi tir. lavedeki detaylı analize dahil edilmemi tir.
Belli ki, altyapı ve kamu binalarına yapılacak yatırımların mümkün olan en kısa
zamanda ba laması gerekecek. nceleme için gerekli zaman da dahil olmak üzere bu
çalı maların be yıl içinde tamamlanmasını umut ediyoruz. EAC ve CYTA’nın
tesisatların yeniden in asını üstlenece ini varsayıyoruz. Deniz suyu arıtma tesisi ise,
BOT (yap, i let,devret) temelinde yapılacaktır.
Konut maliyetleri ile ilgili tahminler, Planlama Dairesi’nin ortalama ev/daire
büyüklü ü 150 metre kare ve metresi 500 KL maliyet varsayımlarına
19
dayandırılmı tır. Oteller için Kalkınma Bankası’nın tahminlerini kullanıyoruz. Buna
gore 4 yıldızlı otellerde oda ba ına maliyet 60 000 KL, 3 yıldızlı otellerde 40 000
KL’dir. Bölgede 92 küçük üretim birimi de çalı ıyordu. Bugünkü ko ullarda aynı
çalı maları yeniden ba latmanın mümkün oldu u ku ku götürür. Ne var ki, ortalama
olarak her birim için 1 milyon KL tahminde bulunuyoruz.
(b) Morphou ve di er bölgeler
Morphou ve K/R Olu turucu Devleti kapsamına girecek di er tüm köy ve
kasabalarda, 80 000 ki inin mülklerine ve aile evlerine dönebilece i tahmin ediliyor.
Bu bölgelerde toplam 28 000 ev var. Bunların 21 000’i halen meskundur ve normal
olarak sadece yenilenmeleri gerekecek. 7 000 evin ise, büyük olasılıkla yeniden
in ası gerekecek. Toplam masraflar 1 200 milyon KL civarındadır. Konutlarla ilgili
giderlerin yakla ık oldu una i aret etmek istiyoruz. Bu giderler bir çok faktöre ba lı
olacaktır. Bunların en önemlisi, kaç ki inin devamlı kalmak için geri dönece i ve
geri dönü ün ne kadar süratli olaca ıdır. Belli ki, aile veya i nedenleriyle, bir çok
göçmen halen ya adıkları yerlerde ya amaya devam edecekler ve hafta sonları ile
tatillerde köylerini ve kasabalarını ziyaret edecekler. Evlere harcanacak paranın
miktarı büyük oranda evlerin durumuna ve mal sahibinin kaç para harcamaya karar
verece ine ba lı olacaktır.
Bunlardan ayrı olarak, lave 3’te görülece i gibi, yakla ık 450 milyon KL, yollar,
okullar, de i ik kamu binaları, kiliseler ve di er altyapı çalı maları için gerekecek.
Yine, in aat sektörünün kapasitesinin fazla zorlanamayaca ı açık olmakla birlikte,
altyapı çalı malarının mümkün olan en kısa zamanda, anla manın imzalanmasından
hemen sonra ba laması gerekecek
20
3. Kıbrıslı Türk ve Kıbrıslı Rumların K/T Olu turucu Devletinde yeniden
yerle imi
K/R göçmenlerin Morphou ve di er bölgelerde evlerine dönmeleri, bu mülklerin
Kıbrıslı Türkler tarafından bo altılmasını gerektirecek. Toplam olarak 47 000
Kıbrıslı Türkün, K/T Olu turucu Devleti içinde in a edilecek 12 000 yeni evde
yeniden konutlandırılması gerekti i tahmin ediliyor. Bu rakam, sözkonusu tüm
Kıbrıslı Türklerin K/R Olu turucu Devleti’ndeki eski yerle im yerlerine dönmemeyi
tercih edecekleri varsayımına dayanıyor. Topra ın maliyeti dahil edilmeden bu
evlerin bugünkü fiyatlarla 450 milyon KL’ye mal olaca ı tahmin ediliyor.
Annan Planı imdiki ekli ile uygulanacaksa, Kıbrıslı Rumların K/T Olu turucu
Devleti’nde evlerine geri dönmeleri uzun zaman alacak bir süreçtir. Plan’ın
gerekleri temelinde yapılan tahminlere göre, esas olarak 65 ya ın üzerindeki
yakla ık 21 000 ki i ve Karpaz’dan6 tümü, hemen (ikinci yılda) geri dönme hakkına
sahip olacaklar.. Tümünün geri dönmeyi seçti ini varsayarsak, 8 500 evin
yenilenmesi a a ı yukarı 160 milyon KL gerektirecek.
Bu durumda, imdi bu köy ve kasabalarda kalan önemli sayıda Kıbrıslı Türk
etkilenecek. Yeniden yerle imlerinin maliyetini hesaplamak bizim için pratik olarak
mümkün de ildir. Bu ara tırmanın amaçları için, Kıbrıs Türk tarafında in aat
maliyetlerinin imdilik daha dü ük oldu unu da göz önünde bulundurarak, 150
milyon KL’nin yeterli olaca ına inanıyoruz.
imdiki ekli ile Annan Planı, unu belirtiyor “Müteakiben, bu ekilde ikamet
edenlerin sayısının 7. ve 10. yıllar arasında bir köy veya kasaba nüfusunun %7’sine
ve 11. ve 15. yıllar arasında da %14’üne ula ması durumunda, kısıtlamalar
uygulanabilir.Müteakiben, bütün ikametler ilgili olu turucu devletin nüfusunun
%21’ne ula ırsa kısıtlamalar getirilebilir”.
6
Annan Planı’nda sözü edilen dört köyün, Yalusa, Rizokarpaso, Ayia Triada, Melena ra’nın 8400
civarında oldu u tahmin edilen sakinleri ve evlatları
21
Yukarıdaki bilgiler temelinde, bu a amada, Plan’a göre hakları olan ve halihazırda
geri dönmü olacak olan 65 ya ın üzerindeki 12 500 ki i ve yakınlarına ek olarak,
yerinden edilmi
kaç Kıbrıslı Rumun 7. ve 10. yıllar arasında köylerine
dönebileceklerini tahmin etmek çok zordur. 2004 yılı içinde çözüm oldu unu ve
daha sonra Türkiye’ye üyelik müzakerelerine ba lama tarihi verildi ini varsayarsak,
Türkiye’nin 10-15 yıla kadar AB üyesi olması olasılı ı yüksektir. Böylesi bir
durumda, geri dönü le ilgili tüm kısıtlamalar ortadan kalkar ve yerinden edilenler
yerlerine dönebilirler. Federal Hükümet ve K/R Olu turucu Devleti, bu insanlara
gerekli tüm yardımı yapacaklar, özellikle ilk yeniden yerle tirme ile ilgili masraflar
o zamana kadar tamamlanmı
olaca ı için, bunu yapmada hiç bir zorlukları
olmayacak. Dolayısıyla, bu a amada 2010 sonrasında yapılacak harcamaların i i
daha karma ık hale getirece ine ve faydalı herhangi bir amaca hizmet etmeyece ine
inanıyoruz..
Son olarak, evlerine geri dönecek Türk yerle iklere önerilecek mali deste i hesaba
katmamız gerekiyor. Annan Planı’nda 4 ki ilik aileye 10 000 euro verilmesinden
söz ediliyor. 40 000 ki i için 60 milyon KL gerekece ini tahmin ediyoruz. Her
yönden, bu rakamın önemli oranda artırılmasının, mümkünse iki katına
çıkarılmasının tercih edilir oldu una inanıyoruz. Böylece, bu yerle iklerin geri
dönmeleri sa lanacak ve ümit ederiz ki di erlerinin de fırsatı de erlendirmeleri
te vik edilecek.
4. Yeniden yerle imin finansmanı
Yukarıda yaptı ımız analiz, açıklıkla yeniden yerle im ve Varosha’da ve di er
bölgelerde yeniden in anın çok pahalı bir operasyon oldu unu gösterdi. Bugünkü
fiyatlarla, yatırımları 3 600 milyon KL civarında tahmin ediyoruz.
22
Tablo 6
KL(milyon)
Devlet (Federal ve K/R Olu turucu Devleti)
Geri alınmı bölgelerde altyapı çalı maları
510
Etkilenen K/T evleri
600
Yerle ikler için tazminat (ba ı lardan)
120
Öngörülmemi masraflar
70
Özel
Varosha’da konutlar
300
Geri alınmı bölgelerde,oteller, lokantalar, tesisatlar v.s.
600
Di er bölgelerde K/R evleri
K/T Olu turucu Devleti’nde K/R evleri
1200
200
------------------
Toplam
3600
u açıktır ki, K/R Olu turucu Devleti’nin tüm altyapı maliyetlerini üstlenmesi
gerekecektir. Bu 500 milyon KL’yi a ıyor. Federal Hükümet, yer de i tirecek
Kıbrıslı Türkler için yeni evler yapılmasının maliyeti olan 600 milyon KL’den
sorumlu olacaktır. 120 milyon KL olarak tahmin edilen yerle iklere tazminatın özel
fondan kar ılanması bekleniyor. EAC ve CYTA tarafından elektrik ve telefon
tesisatının yeniden in ası a a ı yukarı 120 milyon KL tutacaktır. BOT (yap,
i ler,devret) temelinde (Varosha, Morphou ve Karpaz için) üç deniz suyu arıtma
tesisi ihtiyacı olabilir.
Geri dönen Kıbrıslı Rum yerinden edilen insanların ev in a etmesi, ev sahiplerinin
sorumlulu u olmalıdır. Ancak, daha önce de belirtildi i gibi, devlet onlara maliyeti
dü ük kredi bulmada yardımcı olmakla sorumludur. Böylesi kredinin maliyeti,
paraların bir kaç yıla yayılarak çekilece i ve bu sürede geri ödemelerin ba layaca ı
hesaba katıldı ı zaman, yılda 15 milyon, maksimum 20 milyon KL’den fazla
olmamalıdır.
23
Halihazırda açıklanan ba ı
yapacaklar konferansının, belirli sürede ödenecek
birkaç yüz milyon lira ortaya koyaca ı umut ediliyor ve bekleniyor. Tüm bunlar,
hem Kıbrıslı Rumların, hem de Kıbrıslı Türklerin konut maliyetlerine ve belki bazı
altyapı çalı malarına katkı olarak kullanılmalıdır. Geriye kalan miktarların normal
bütçeden de il, özel Yeniden Yerle im Tahvilleri çıkararak finanse edilmesini
tavsiye ediyoruz. Bu tahvillerin geri ödenmesi, sözkonusu olacak son miktara ve
ekonominin performansına ba lı olarak, 10-15 yıl sonra ba layabilir
5. Çözüme hazırlık
(a) Ön incelemeler. Yeniden yerle ime hazırlık konusunda ETEK tarafından
hazırlanan inceleme ciddi olarak göz önünde bulundurulmalıdır. ETEK’in
sözkonusu incelemede ortaya konan hazırlık çalı malarına ba layabilmesi için,
Kıbrıs Hükümeti’nin hemen ETEK’in ilgili giderlerini kar ılamasını tavsiye
ediyoruz. Aynı zamanda, yapılabilecek her eyin ve Prof. Peter Treuner tarafından
Kıbrıs’ın kuzey bölümünün AB üyeli ine hazırlanması konusundaki çalı masında
sözü edilenlerin hayata geçirilmesini Hükümet’in desteklemesi ve ilerletmesi
gerekti ini tavsiye ediyoruz.
(b) Eski sanayi bölgeleri ve di er birimler. stila meydana geldi i zaman, Mia
Milia sanayi bölgesine ek olarak, imdi i gal altında olan bölgenin her tarafına
yayılmı bir miktar fabrika vardı. O zamandan günümüze kadar geçen zaman içinde
bu fabrikaların ço u, ücret masraflarındaki önemli artı lar ve uluslararası düzeyde
ticaret ko ullarındaki de i iklikler nedeniyle kapanmak zorunda kalacaktı. Demek
ki, bu i letmelerin geçmi te sundukları aynı hizmetleri sunmak için yeniden in a
edilmesini te vik etmeyi hiç bir ko ulda dü ünemeyiz. Bu konuda dü üncelerimiz
iki yöndedir:
•
Yüksek teknoloji (hi-tech) parklarının geli mesini te vik etmek
•
E itim tesisleri, luna parklar, su parkları, golf kursları gibi turizm ve
e lence ba lantılı yeni projeler yaratmak
24
Ne yapılabilece i ve ba ı yapanlardan veya AB’den fonların nasıl sa lanabilece i
konusunda ciddi bir ara tırma yapılması gerekece i açıktır. Bu, ne kadar erken yapılırsa,
o kadar iyi olacak.
25
BÖLÜM III -MÜLK YET KURULU
1.Giri
Gelecekteki K/T Olu turucu Devleti içindeki mal-mülk için tazminat konusu büyük
kafa karı ıklı ı ve çözümün uygulanabilirli i konusunda üpheler yarattı.
Ek VII hükümlerine göre “ Malının tasarrufunu kaybeden her mal sahibi etkilenen
malının tapusunu Mülkiyet Kurulu’na devretmesi kar ılı ında,... tam ve etkili tazminat
talep etmeye hakkı olacaktır...” (Bölüm II, Madde 8, par. 1). “Tazminat ödemeleri
Tazminat Fonu adına düzenlenmi tazminat tahvilleri eklinde olacaktır...” (Bölüm II,
Madde 8, Par. 3). Bu tazminat tahvilleri “tedavüle sürülmelerine müteakip 10 veya 15
yıl içerisinde vadeleri dolar ve tahviller Tazminat Fonu’nda paraya çevrilebilir...Talep
sahibi ...tazminat bedelinin üçte ikisi için 10 yıl vadeli tahvil, miktarın geriye kalan üçte
birlik kısmı için ise 15 yıl vadeli tahviller alır” ( li ik 2, Madde 18, par. 5).
Planlama Dairesi, Annan Planı’nın B Çizelgesi’ne dayanarak, K/T Olu turucu Devleti
içinde kalacak Kıbrıs Rum mal-mülkünün de erini 15 578 miyon KL civarında, K/R
Olu turucu Devleti’nde kalacak Kıbrıs Türk mal-mülkünün de erini 1 414 miyon KL
civarında olarak hesapladı. Planlama Dairesi ayrıca, bu mal-mülkün ortalama yüzde
82’si için tazminat ödenmesi gerekece ini de hesapladı.7 Bu durum, tazminat rakamını
Kıbrıslı Rumlar için 12 765 milyon KL, Kıbrıslı Türkler için 1 414 milyon KL yapıyor8.
(Gözden geçirilmi Annan Planı temelinde) daha yeni bir tahminde, Planlama Dairesi
tarafından bu rakam 10 000 milyon KL olarak verildi.
Do al olaral insanlar, tazminatın milyarlarca liraya mal olabilece ini duydukları zaman,
bu kadar büyük miktarda paranın bulunup bulunamayaca ını merak ediyorlar.
7
Bu hesaplama, söz konusu mal-mülkün orjinal de erinden hareketle (1 079 milyon KL ve 98 milyon
KL) yıllık ortalama yüzde 10 de er artı ı temelinde yapıldı. Ancak, yerleri nedeniyle Kıbrıslı Türklere ait
bir çok malın tahmin edilenden daha kıymetli olabilece i vurgulanmalıdır.
8
Kilise ve devlet mülkiyetindeki topraklar bunun dı ındadır.
26
Ancak, bu varsayımlar ve açıklamalar, Birle mi Milletlerin tavrı ile çeli ki içindedir.
BM, planı formüle ederken, mal-mülk konularının ve tazminatın büyük oranda kendi
kendini finanse etmesini bekliyordu.
Gerekli paranın Mülkiyet Kurulu ve Federal Hükümet tarafından elde edilebilecek
olandan çok fazla oldu u yönünde bir çok ki inin inancı bir olguya ve iki varsayıma
dayanmaktadır.
u anda, i gal altındaki bölgede topra ın piyasa fiyatlarının Annan Planı varsayımları
temelinde tahmin edilen imdiki de erden önemli oranda daha dü ük oldu u bir
olgudur. Bunun u an için do ru oldu u ku ku götürmez. Ancak, anla maya varıldıktan
sonra, özellikle K/T Olu turucu Devleti’nin fiziki açıdan adanın en ayrıcalıklı
bölümlerinden birini olu tu unu göz önünde bulundurursak, K/T Olu turucu Devleti ve
K/R Olu turucu Devleti arasında toprak fiyatlarındaki farkın uzun zaman devam
edece ini dü ünmek yanlı olacaktır. Ancak, daha da önemli olan, Mülkiyet Kurulu’nun
kendine sunulan mal-mülkü kısa bir süre içinde elden çıkarma sorumlulu u
olmayacaktır. Satı lar talebi izleyecektir ve mal-mülklerin satı ı gerekli olan zamana
yayılacaktır9.
Birinci varsayım K/T Olu turucu Devleti içindeki tüm Kıbrıs Rum mal-mülkünün
tazminat için Mülkiyet Kuruluna sunulaca ıdır. Ancak, Ek VII, li ik 2, Madde 14
açıkça unu belirtiyor:
“Malının tasarrufunu kaybeden mal sahibi a a ıdaki konularda Mülkiyet Kurulu’ndan
yardım talep edebilir:
a. Etkilenen maldaki tasarruf hakkının satılması;
b. Etkilenen malın, ahsın mensubu oldu u Olu turucu Devlette
bulunan e de erde ba ka bir mal ile takası;
c. Etkilenen maldaki menfaatin satın alınması;
d. Etkilenen malın kiralanması.”
9
Ara tırmamızda, mal-mülklerin 10, 20 veya 30 yıllık sürelerde satılması olasılıklarını inceledik.
Beklendi i gibi sonuç, taleple getirilerin do ru orantılı oldu udur.
27
Çok Kıbrıslı Rum veya en ço u, mal-mülklerini Mülkiyet Kuruluna sunmaya karar
verebilirler ancak bir ço unun mallarının tümü veya bir bölümü için uzun vadeli
kiralamayı tercih edece ine ku ku yoktur. Bu durumda,
imdiki hesaplamalarda
kullanılan 10 milyar KL rakamı gerçekçi olmayan abartılmı bir miktardır. Bu görü ,
herkesin haftada üç gün ikinci evlerinde kalma hakkı olması ile güçleniyor. Yani,
yerinden edilmi bir Kıbrıslı Rum ilk yıllarda geri dönü üne izin verilecekler arasında
olmayabilir veya K/T Olu turucu Devleti’ne yerle mek istemeyebilir. Ancak, orada
ikinci bir ev sahibi olmayı arzu edebilir ve ilgili mülkü Mülkiyet Kurulu’na
sunmayabilir.
Kafa karı ıklı ına neden olan ikinci varsayım, talep yetersizli i nedeniyle K/T
Olu turucu Devleti’nde toprak fiyatlarının çok uzun süre a a ılarda kalaca ı
varsayımıdır. Bir kaç nedenden ötürü bu da yanlı bir varsayımdır.
(a) Daha önce belirtilen nedenlerden dolayı, üyük olasılıkla, Mülkiyet
Kurulu aracılı ı ile satı a sunulacak topra ın gerçek de eri, imdi varsayılan
10 milyar KL’nin oldukça altında bir de erde olacaktır.
(b) K/T Olu turucu Devleti’nin sakinleri önemli bir iç pazar olu turacaklar.
Mal-mülk alma olanakları tercihli borçlandırma sistemi aracılı ıyla (bak
Madde 4, li ik 3, Ek VII) önemli oranda geli tirilmi olacaktır.
(c) K/T Olu turucu Devleti’ndeki bütün toprak piyasası, ikincil ikamet
konusunda yatırım veya inki af için tüm AB’ye açık olacaktır. talya ve
spanya gibi ülkelerin deneyimi göz önünde bulunduruldu unda, talep
olmayaca ını dü ünmek çok zordur.
(ç) AB Katılım Anla ması’na eklenecek Protokolün 1. Maddesi, K/T
Olu turucu Devleti yetkililerinin tahditler getirmesini dı lamıyor. Ancak,
ta ınmaz mal alımı için bu sınırlamalar ayrımcılık yapmama temelinde
uygulanmalıdır. Örne in, bir ngiliz vatanda ına ta ınmaz mal alma izni
verip ba kasına vermemeleri mümkün de ildir.
(d) Ayrıca, li ik 2, Madde 8, par. 6’da unlar belirtiliyor:
28
“Mülkiyet Kurulu’nun veya her bölümünün tasfiyesi zamanında, her
Olu turucu Devlet, kendi bölgesi içerisinde, Mülkiyet Kurulu’nun elinde
bulunan ve Mülkiyet Kurulu’nun i levleri veya bu madde tahdında uzatılan
zaman içerisinde görev yapmaya devam eden herhangi bir kısmının i levleri
için de artık gerekli olmayan malları veya varlıkları satın alır. Alı fiyatı,
satı anındaki imdiki piyasa de erine e it bir fiyat olur ve elde edilen gelir,
Tazminat Fonu’na yatırılır”.
Ba ka bir deyi le, K/T Olu turucu Devleti hükümeti, Mülkiyet Kurulu’nun
olu turuldu u on yıllık sürenin dolmasından sonra da mülkiyet satı larına sınırlama
getirmek istiyorsa, geriye kalan mal-mülkü kendilerinin satın alması için bir kaç milyar
lira bulmak zorunda kalacaktır. Bu pratikte mümkün olmadı ına göre, mal-mülk
piyasasını kapama olanakları olmayaca ı ve kapayamayacakları açıktır. Böylesi bir
adım, ba ka eylerin yanısıra, K/T ekonomisini durgunlu a mahkum etmi olacaktır.
2.Varsayımlar
A a ıdaki analizde u varsayımları yapıyoruz:
1. Nihai rakamın çok daha az olaca ına inanmakla birlikte, analizimizle ba lantılı
rakam 10 000 KL’dir. Planlama Dairesi2nin hesaplamalırını kabul edersek, bu
rakam, Mülkiyet Kurulu aracılı ı ile tüm mal-mülk takası yapıldıktan sonra,
Annan Planı çerçevesinde tasarrufu kaybeden tüm mal sahiplerine verilecek
toplam tazminattır10.
2. Geriye kalan tüm tazminat tahvilleri (ba langıçtaki takastan sonra) anla masının
imzalanmasından sonra ilk 3-5 yıl içinde ahıslara da ıtılacaktır. Bu, tüm tahvil
alıcılarının belirlenmesi, herhangi tadilat taleplerinin de erinin belirlenmesi,
ilgili mal-mülke de er biçilmesi, tahvillerin çıkarılması v.s. gibi pratik
sorunlarla ba lantılıdır.
3. Tahvillerin faiz ödemeleri ve di er mali ücreti için iki yıllık bir erteleme süresi
10
Gerçekte, daha a a ıda gösterildi i gibi, toplam tazminat miktarı artarken (ilk toprak de erinin gözden
geçirilmesi temelinde) Mülkiyet Kurulu daha fazla gelir elde eder, dolayısıyla tüm süreç Federal Devlet
için daha karlı olur.
29
vardır. Tahvillerin ne zaman çıkarıldı ından ba ımsız olarak, alıcılara faiz
ödemelerinin, kurulu anla masının imzalanmasından iki yıl sonra ba layaca ına
inanıyoruz.( Tahvillerin daha sonra çıkarıldı ı durumlarda, alıcılar faizlerini
geriye dönük olarak alacaklar ).
4. Tazminat tahvili sahiplerine ödeneck yıllık faizin, yüzde
3.5 civarında tesbit edilece i varsayıyoruz. Bu mantıklı ve imdiki global faiz
oranları ile uyum içindedir11. Di er tüm mali ücretleri veya bu tahvillerle ilgili
masrafları kapsaması için bizim hesaplamalarımızda 0.5’lik bir ekleme
yapılmı tır. Yüzde 4’lük sonuç en yüksek tahmindir. Avrupa Birli i içinde temel
faiz oranları bu dönemde yüzde 3 civarındadır ve böylesi tahviller üzerindeki risk
primi göreceli olarak az olmalıdır, çünkü federal hükümetin garantisine
sahiptirler
ve yeterli toprak tarafından temin edilmektedirler. Ayrıca, Mayıs 2004’ten
itibaren
Kıbrıs AB üyesi olaca ı için (2004 yılının kurulu anla masının imzalanaca ı yıl
olaca ı varsayılıyor) herhangi ülke riski (country risk) yakla ık sıfıra iniyor.
5. Yıllık enflasyon oranı yüzde 2.0 olarak öngörülüyor. Bu rakam, Kıbrıs’ın uymak
zorunda olaca ı ECB enflasyon hedefi ile ba lantılıdır12.
6. Mülkiyet Kurulu kendine, yılda devredilen toplam mülkün yüzde 3’ünü
satacak (yani, tüm mal-mülk 33 yıl içinde satılacak) Bu rakam, piyasaya fazla
mal-mülk sürülerek fiyatların dü mesinin önüne geçmek için seçilmi tir13.
Ancak,
talep daha fazla olursa, satı ları sınırlamak için hiç bir neden yoktur. Satı ların,
kurulu anla masının imzalanmasından iki yıl sonra ba layaca ı varsayılıyor.
11
Halen Kalkınma Tahvilleri faiz oranları yüzde 4 ile 4.5 arasında de i ir. Kalkınma tahvili üzerine
ortalama yüzde 4.5 kupon faizi varsaymak adildir. Hazine bonoları halen yüzde 3.75- 4.0 arası faizle
çıkarılıyor.Yıllık yüzde 4 faiz oranı durumunu da inceledik. Bile ik maliyetler yüzde 5.0’e yükselir(daha
a a ıya bak).
12
Kıbrıs’ta 10 yıllık ortalama enflasyonun halen yüzde 3.0 oldu una i aret ediyoruz. Dolayısıyla, yıllık
yüzde 3.0 enflasyon olasılı ını da inceledik (daha a a ıya bak).
13
Mal-mülkün daha kısa sürede satılmasından sonuçlanan daha yüksek satı oranları ile Kurul’un tasfiye
edilmesinden sonra bazı toprakların Devlet elinde kalması durumlarını da test ettik.
30
7. Altıncı yıl ve sonrasında, toprak fiyatlarının yılda ortalama yüzde 5.0
artaca ını tahmin ediyoruz. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde toprak de erinin son 30 yıl
içinde ortalama yüzde 10 oranında (nominal oran) arttı ına i aret ediliyor.
Bilinçli olarak tutucu bir fiyat artı temposu seçtik. Amaç, uluslararası ekonomik
durumun kötüle mesi, bunun sonucunda uluslararası ekonomik ok ya anması
olasılı ı gibi, çe itli faktörlerin olası olumsuz etkilerini hesaba katmaktır. Halen
özgür bölge ile i gal altındaki bölge arasında gayri menkul fiyatlarındaki farkı
hesaba katarak, kurulu anla masının imzalanmasından sonra ilk üç yıl boyunca
fiyatların aynı kalaca ını varsayıyoruz. Daha sonra, dördüncü yılda yüzde 2.0,
be inci yılda yüzde 3.0 oranında artacaklar.
8. Mülkiyet Kurulu’na devredilecek malların yüzde 10’u, ya imdiki kullanıcısına,
ya da ba kasına kiralanacaktır. Kıbrıs Cumhuriyeti’nde imdi geçerli olan
kira/de er oranlarına göre bizim durumumuzda yıllık kira oranı ortalama malın
de erinin yüzde ikisi olacaktır. Satı larda oldu u gibi burada da, malların
kiralanmasının, kurulu anla masının imzalanmasından üç yıl sonra ba layaca ı
varsayılıyor.
9. Kısa dönemli finansman için (birikmi net nakit açı ını kapatmak için) Mülkiyet
Kurulu denetimindeki topra ı teminat olarak kullanarak yüzde 4’ten
borçlanabilir.
Biriktirdi i nakit parayı yatırması için yüzde 3.0 aldı ını farzediyoruz. Ancak,
yakın gelecek için Kurul’un yüzde 4.0’ten daha dü ük faizle kredi alabilece ini
umut ediyoruz.
31
3. Analiz
A a ıdaki tablo yukarıda belirtilen varsayımlar temelinde analizin sonuçlarını
sunuyor.
Tablo 7
Yukarıdaki tabloda:
•
kinci sütun, Mülkiyet Kurulu aracılı ı ile tüm mal takası tamamlandıktan
sonra da ıtılan tazminat tahvillerinin de erini sunuyor.
•
Üçüncü sütun, kalmı biriken tahvilleri gösteriyor.(herhangi geri ödeme
hariç)
•
Dördüncü sütun, ödenmemi tahvillerle ilgili mali ilaveleri gösteriyor. Buna
faiz ve di er mali ücretler dahildir.
32
•
Be inci sütun, vadesi dolmu tahvillerin geri ödenmesini sunuyor.
•
Altıncı sütun, toplam yıllık finans masraflarını gösteriyor. Bu,
dördüncü(mali ücretler), be inci(geri ödemeler) sütunların toplamı, artı/eksi,
sırasıyla yüzde 4 ve yüzde 3 faizle herhangi hesaptan çekilen fazla para
finansmanı/ nakit yatırımıdır.
•
Yedinci sütun, Mülkiyet Kurulu’nun her yıl kendi denetimindeki toplam
malların yüzde üçünü satmaktan elde etti i gelirleri gösteriyor.
•
Sekizinci sütun, Kurul’un her yıl geri kalan (satılmamı ) malların yüzde
onunu kiralamaktan elde etti i gelirleri gösteriyor.
•
Dokuzuncu sütun, Kurul’a yıllık nakit giri /çıkı ını gösteriyor(operasyonel
masraflar hariç14).
•
Onuncu sütun, Mülkiyet Kurulu’nun denetimine giren tüm mallar
satılıncaya dek, Kurulun biriken net nakit girdilerini gösteriyor.
4. Sonuçlar
Varsayımlarımız temelinde, dokuzuncu yıla kadar Tazminat Fonu’nun Mülkiyet Kurulu
aracılı ı ile malların satı ı sonucu nominal artlarda, çıkarılan tahvillerin faizlerini ve
di er mali ücretlerini finanse ettikten sonra, sadece 28 milyon KL ( bugünkü para
artlarında 24 milyon KL) açı ı olmasını bekliyoruz. Ancak, tahvillerin geri ödenmesi
ba ladı ı zaman (vadesi gelince), Fon süresi gelmi ilk parti tahvilleri ödemek için
önemli oranda daha fazla borçlanmak zorunda olacaktır. Böylesi kısa dönemli
finansmanın 25. yılın ba langıcına kadar devam etmesi bekleniyor. Beklenen ucuz
oranlarla böylesi borçlanmanın zorluklarla kar ıla masını beklemiyoruz çünkü
Borçlanma/ De er oranının 17. yılda ula tı ı en yüksek nokta yüzde 51.6’dır.
Yirmi be inci yılın ba laması ile Fon, reel ko ullarda birikmi nakit fazlalık/açık
ba lamında bile dengelenir ve bu noktadan sonra, varsayılan yıllık yüzde 3.0 oranında
mal-mülk satarak reel ko ullarda 24 milyon KL biriktirebilir.
14
Plan’da öngörüldü ü gibi, Mülkiyet Kurulu’nun operasyonel giderleri Federal Bütçeye dahil edilmi tir.
33
Bu analizin sonucu, yukarıda belirtilen varsayımlara dayanarak, Mülkiyet Kurulu’nun
kendi kendine yeter olaca ı ve hatta önemli oranda kar üretece idir. Çalı maları
sırasında (reel ko ullarda) 24 610 milyon KL büyüklü ünde birikmi nakit elde etmesi
bekleniyor veya tasarrufu kaybeden ve geri iade edilmeyecek mal sahiplerini tazmin
ederken bir sonraki otuz be yıl içinde 12 306 milyon KL birikmi nakit elde edecektir.
(Yüzde 5.0 (reel) oranla bu, imdiki de erde net 1 551 milyon KL demektir.)
Duyarlılık analizi, bu de erin, enflasyondaki artı ( tahvillerin nominal geri ödenmeleri
nedeniyle) ve tazminat maliyetindeki artı la (satı fiyatlarının artması nedeniyle)
arttı ını ve kredi faiz oranındaki artı la azaldı ını gösteriyor.
•
Topra ın de eri daha fazla ( örne in 15 milyar KL) olursa, kar artıyor.
35 yıl içinde, reel ko ullarda 18 459 milyon KL fazlalık olu ur ve
yıllık yüzde 5 kırdırma ile Kurul’un Net imdiki De er’i (NPV) 2 326
milyon KL olur.
•
Borçlanmanın yıllık maliyeti yüzde 4’ten yüzde 5’e yükselirse, kar
önemli oranda azalır ve NPV 592 milyon KL’ye dü er.
•
Yıllık enflasyonu yüzde 3.0 olarak belirlemek, karda önemli artı a yol
açar. NPV 2 348 milyon KL’ye ula ır (%5), fazlalık reel ko ullarda
13 910 milyon KL olur. .
•
Kurulu yıllık yüzde 7.5 oranında satı gerçekle tirirse, on yılda,
tazminat ödemek için gerekecek miktarı toplamı olacaktır.
•
Çözümden sonra sekiz yıl fiyatların durgun kalaca ı eklindeki uzak
olasılı ı da inceledik. Analiz, böylesi uzak bir olasılıkta, Mülkiyet
Kurulu’nun kar elde etmeyece ini ancak dönem sonuna kadar tüm
giderlerini kar ılayaca ını gösteriyor.
34
BÖLÜM IV- ÖZET VE TAVS YELER
1. Bir bütün olarak ekonomi veya üç bütçe ve yeniden yerle im maliyeti:
Buraya kadarki bölümlerde, Kıbrıs ekonomisinin çözümden sonra kar ıla aca ı üç ana
konuyu detaylı olarak ancak ayrı ayrı inceledik.
•
Hem Federal Hükümetin, hem de Olu turucu Devletlerin bütçeleri
•
Yeniden yerle im maliyetleri ve
•
Tazminat konuları
Gerçekte ekonomi bir bütündür ve sonucu büyük oranda etkileyen çe itli faaliyetler
arasında yakın ba lantılar vardır. Dolayısıyla, bu kapanı bölümünde, hem Avrupa Para
Birli i’ne (EMU) katılma hedefi ile ba lantılı olarak bütünsel açık konusunu, hem de
likidite sorunlarını ele alıyoruz. Bu ba lamda, Plan’ın bütününde, Federal Hükümet ile
Olu turucu Devletler makamları arasında koordinasyon veya denetleme ile ilgili ko ul
olmadı ına i aret etmek istiyoruz.
Hiç yeniden yerle im masrafları olmadı ı varsayılırsa, Kıbrıs Federal Cumhuriyeti’nin
üç bütçesi, 2004 yılında 221 milyon KL, 2005 yılında 205 milyon KL toplam açık
verecektir. Dolayısıyla, Maastricht kriterlerinin içinde kalınacaktır.
Yeniden yerle im masrafları, özel giderleri de il, sadece hükümet giderlerini göz
önünde bulundurdu umuzda durumu tamamen de i tiriyor. 2005 yılında yüzde 6.1 açık
ortaya çıkıyor. Yeniden birle mi Kıbrıs’ta ekonominin daha sonra hızla büyüyece i
varsayımına ra men, bu açık, Tablo 8’de görülece i gibi yüzde 4’ün epey üzerindedir.
35
Tablo 8
Özet Bütçeler
(2/3 geri verilmi ) (KL milyon)
2004
2005
2006
2007
Yeniden yerle im masrafları hariç bütçe açı ı (fazlalı ı)
K/R Devleti
190
123
K/T Devleti
30
33
Federal Devlet
3
49
Birle tirilmi bütçeler
224
205
77
34
(21)
90
77
34
(30)
81
Yeniden yerle im masrafları
K/R Devleti
K/T Devleti
Federal Devlet
Birle tirilmi bütçeler
147
176
323
158
184
342
147
190
337
270
33
225
528
235
34
163
432
224
34
160
419
4.6%
4.1%
10
8
18
Yeniden yerle im masrafları dahil bütçe açı ı
K/R Devleti
200
K/T Devleti
30
Federal Devlet
10
Birle tirilmi bütçeler
242
GSYH üzerinden yeniden yerle im masrafları dahil bütçe açı ı
Birle tirilmi bütçeler
3.0%
6.1%
Aynı zamanda -hükümet bütçesine dahil olmamakla birlikte- a a ı yukarı on yıl içinde
konutlar ve oteller v.s. in ası için en az 2.3 milyar KL harcamak zorunda olaca ımızı
hesaba katmalıyız. Uluslararası topluluk, çözüm durumunda ortaya çıkacak ihtiyaçların
bilincindedir ve bu nedenle uluslararası ba ı yapacaklar konferansı halihazırda
açıklanmı tır. Bize ne miktarda ve ne süreyle ba ı önerilece i konusunda tahmin
yürütmek bir amaca hizmet etmez, ancak önemli miktarda yardım ve katkının gerekli
oldu u ve beklendi i çok açıktır. Bundan ba ımsız olarak, di er durumlarda oldu u
gibi, Maastricht kriterlerine uymada esneklik gösterilebilir.
Uluslararası ba ı yapanların verece i miktara ba lı olarak, geriye kalan miktar için
yeniden yerle im tahvilleri çıkarılmasını öneriyoruz. Bunların ödenmesi,
36
çıkarılı larından 10-15 yıl sonra, ekonominin içinde bulundu u durum göz önünde
bulundurularak ba lamalıdır. Olu an borcun ödenmesi, Kıbrıs Rum Olu turucu Devleti
ve Federal Hükümet bütçelerinden yapılacak. Olu acak yeni borç, en kötü senaryoda,
toplam borcu yüzde 5 artıracak. Olumsuz bir geli me ama yine de üzerinden gelinebilir.
2. Mülkiyet Kurulu ve Likidite Konuları
Daha önceki III. Bölümde de gösterildi i gibi Mülkiyet Kurulu, (olası görmesek de) 10
milyar KL de erine kadar tazminat tahvilini tedavüle çıkarmı olabilecektir. Bu
gerçekten çok büyük bir miktardır. Bu rakam, 2004 yılı K/R Olu turucu Devleti
GSYH’nın yakla ık yüzde 150’si kadardır. u veya bu ekilde bu tahvillerin u veya bu
ekilde kırılmasının ciddi likidite krizi ve enflasyonda önemli artı a neden olaca ını
anlamak kolaydır. Bu nedenle, bankalara hiç bir durumda tahvilleri kırma izni
verilmemelidir. Bu a amada ne, ne kadar Tazminat Tahvili çıkarılaca ından, ne de
mallara talebin ne olaca ından eminiz. Bu nedenle konuya esnek bir yakla ım
gösterilmesini ve bir kaç yıl sonra durumun yeniden de erlendirilmesini öneriyoruz. Bu
yakla ım, özellikle tahvillerin Kurul tarafından mal alımında kullanılabilece ini de göz
önünde bulunurdu umuzda gerekli oluyor.
Çıkarılan tahvillerin toplamının büyük enflasyonist baskı yarattı ını varsayalım. Bu
nedenle, Merkez Bankası bu tahvillerin teminat olarak kullanılmasının ekonominin
likidite sınırları içinde kalmasını güvence altına almalıdır. Be inci yılın sonunda,
ve/veya gelecekteki bir tarihlerde, Mülkiyet Kurulu, mal satı ları deneyimi temelinde,
tahviller üzerindeki kısıtlamaların kısmi olarak kaldırılmasını kararla tırabilir.
Yukarıda sözü edilen politikaya sıkı sıkıya uyulursa, adadaki likidite durumu gerekli
parametreler içinde kalacaktır. Yukarıda belirtilenlerden ba ımsız olarak, tahvillerin
imdi öngörülenden daha a amalı olarak çıkarılması ve nakite dönü türülmesini
öneriyoruz.
3. Merkez Bankası
37
Plan, açık bir ekilde, Merkez Bankasının ba ımsız olaca ını ve Avrupa Birli i
gereklerine uygun ekilde çalı aca ını ortaya koyuyor. Para politikasını belirleyerek
uygulayacak ve bankacılık sektörünü düzenleyerek denetleyecek.
Bu ilkeler, özellikle Kıbrıs’ın Avrupa Para Birli i’ne (EMU) katılma ve euro’ya geçme
hedefi göz önünde bulunduruldu unda fevkalade önemlidir. Dolayısıyla, görevlerini
yerine getirebilmesi için Merkez Bankası’na gerekli tüm araçların sa lanaca ı umut
ediliyor ve bekleniyor.
Bu ba lamda, Plan’da iki ube olu turulması olasılı ına atıfta bulunulsa da, en azından
ba langıçta, böylesi bir yakla ımdan kaçınılaca ına inanıyoruz. Kıbrıs, hiç bir ko ulda,
müzakerelerde K/T tarafının ba langıçtaki amacı do rultusunda, pratikte iki “Merkez
Bankası” var oldu u imajını vermemelidir.
Ancak, belirli bir a amada, ubeler olu turulursa, bunlara sadece idari görevler verilmeli
ve hiç bir ko ulda bankacılık sektörünü denetleme görevi verilmemelidir. yi bilindi i
gibi, Kuzeyde bankacılık sektörü bir çok sorunla kar ı kar ıyadır. Bu nedenle, olası ube
müdürlerinin aynı zamanda Yönetim Kurulu üyesi olmaları fikrine katılmıyoruz. Ne var
ki, kurum olarak Merkez Bankası’nın federal do asına saygı gösterilmelidir. Ba ka bir
deyi le, Kıbrıs’ta sadece bir Merkez Bankası olması gerekiyor ama her iki taraf da kabul
edebilir ve açık bir ekilde idaresine ve çalı malarına katıldı ı zaman, federal bir kurum
olacaktır.
Annan Planı, yerine euro gelinceye kadar, Federal Kıbrıs Cumhuriyeti’nin para
biriminin Kıbrıs Lirası olaca ını ima ediyor. Kıbrıslı Türkler, Türkiye Merkez
Bankası’nın , Kıbrıs Merkez Bankası’na yapaca ı ödeme fiyatından ellerindeki Türk
Liralarını de i tirebilecekler. Bu i lemin çok yakından denetlenmesi gerekti i açıktır.
Her zaman, Kıbrıslı olmayan bazı vatanda ların fırsatı de erlendirerek, büyük miktarda
parayı Türk Lirası’ndan Kıbrıs Lirası’na çevirme olasılı ı vardır. Böylesi bir geli me,
adada mutlaka enflasyonist baskı yaratır ve kaçınılması gerekir.
38
Ba ka eylerin yanısıra, Merkez Bankası, Kıbrıs resmi rezervlerinin do ru yönetimini
sa lama sorumlulu u ile de yükümlüdür. Bu rezervler, para biriminin istikrarını, ayrıca
Kıbrıs’ın yabancı mevduat sahipleri ve kreditörlere kar ı sorumlulu unu güvence altına
almak içindir. Bu nedenle, Plan’da do ru olarak ve açıklıkla, tüm yabancı borçların
sorumlulu unun Federal Hükümet tarafından üstlenildi i belirtiliyor.
Bugünkü dünyada artık sadece bankalar finans kurumları de ildir. Sigorta irketleri,
yatırım fonları, kooperatif kurulu ları, para alı veri i ile u ra an ki iler, komisyoncular
v.s. u veya bu ekilde finans i leri ile me guldurlar. Tüm bu kurumların ve ahısların
denetlenmesi, düzenlemesi ve sa lıklı çalı masının temin edilmesi, mali sistemin
istikrarı ve sa lıklı çalı ması için ya amsal öneme sahiptir. Dolayısıyla, tüm bu bankalar
dı ı kurulu ların denetlenmesi ve izlenmesi için yeni bir merkezi kurum olu turmak
gerekiyor.
4. Kıbrıs ve AB
Kıbrıs AB üyesidir ve 1 Mayıs’ta di er 24 üye ülke yanında yerini alacaktır. Bu
olgunun önemi açıktır. Annan Planı, bu olgu göz önünde bulundurularak ve
Komisyon’un ilgili departmanlarının devamlı katılımı ve i birli i ile hazırlandı.
Plan açıklıkla, AB üyesi olarak Kıbrıs’ın tüm AB direktiflerini hayata geçirme
yükümlülü ü oldu unu belirtir. Anayasa’nın 19. maddesinin 5. paragrafı una i aret
eder: “Bir Olu turucu Devlet Avrupa Birli i’yle ilgili olarak kendi yetki alanına giren
mükellefiyetlerini yerine getirmezse ve e er bu, Birle ik Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Avrupa
Birli i’nce sorumlu tutulmasını gerektirmekte ise, federal hükümet 90 günden az
olmamak ko ulu ile( veya Avrupa Birli i ko ullarına göre vazgeçilmez oldu u takdirde
daha kısa bir dönem) bir ihbarname hazırlar ve bu süre sonunda ilgili Olu turucu
Devlet’in yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda ilgili Olu turucu Devlet
yerine önlemler alır; bu önlemler Olu turucu Devlet’in yükümlülü ünü yerine getirdi i
zamana kadar yürürlükte kalır.” Ayrıca, paragraf 8 unu belirtiyor: “ bu Anayasanın
hiç bir hükmü Avrupa Birli i üyeli inin yükümlülüklerini yerine getirmede zorunlu olan
federal hükümet veya Olu turu Devlet’lerin yasa, uygulama veya önlemlerinin veya
39
Avrupa Birli i yasa, uygulama veya önlemlerinin tüm Kıbrıs’ta yasal sonuçlar
do urmasını engelleyemez”.
Avrupa Birli i’ne üyelik öngörüsü olmasa, bu Plan’ın veya herhangi ba ka bir Plan’ın
ba arı ansının çok az olaca ından eminiz. Kıbrıslı Rumlar, Türkiye’nin varlı ından,
Kıbrıslı Türkler ise, adada Kıbrıslı Rumların sayısal ve ekonomik üstünlü ünden dolayı
güvensizlik duyuyorlar. Ancak, AB içinde, ikimizde de küçük toplumlarız ve 450
milyon di er Avrupalı ile birlikte, daha iyi ve daha güvenli bir gelecek in a etmek için
çaba harcıyoruz.
Avrupa Birli i’nin kö e ta ı, dört özgürlü ün ba arı ile ve engellenmeden çalı masıdır.
Bu basit gerçe i dile getirmenin ve hayata geçirmenin ya amsal önemde oldu una
inanıyoruz. Kıbrıs’ın iki bölgeli Federasyon olması ve Türkiye’nin Avrupa Birli i’ne
üye olmasına kadar K/T Olu turucu Devleti’ne yerle ecek Kıbrıslı Rumların sayısına
belirli tahditler getirilmesi, temel özgürlüklerin hayata geçirilmesini hiç bir ekilde
engellememelidir. Dolayısıyla, sadece emek, mallar ve hizmetlerin hiç bir engelleme
olmadan özgürce dola ımı sa lanmakla kalmamalı, sermayenin serbestçe dola ımı da
sa lanmalıdır. Kıbrıslı Türk veya Kıbrıslı Rum bir i adamı için, Kıbrıs topraklarının
herhangi bir yerinde, herhangi bir aktivite yapması önünde hiç bir engel olmamalıdır.
Tüm adanın ve özellikle K/T Olu turucu Devleti’nin kalkınmasını güvence altına
almanın ve öngördü ümüz yüksek büyüme oranlarını gerçekle tirmenin tek yolu budur.
Bu özgürlü ü altı, dolaylı olarak Plan’da da çiziliyor. Ek 2, li ik 3, Bölüm 6’da
açıklıkla
unu öngörüyor “Yerle im konusundaki herhangi bir kısıtlama Kıbrıs
genelinde dola ım özgürlü ünün herhangi bir Kıbrıs vatanda ının geçici olarak
(haftada üç günden fazla olmamak kaydıyla) ikametini veya kendi malını veya ba ka bir
ikamet mahallinde tatil yapmasını engelleyemez.”
Dolayısıyla K/R Olu turucu Devleti’nin bir vatanda ına haftada ortalama üç gün kendi
malında kalma izni verilirken, malını geli tirmesinin yasaklanması mantıksızdır.
Sermayenin serbest dola ımı, bir geçi döneminde kısıtlanacak yerle im özgürlü ü ile
kesinlikle karı tırılmamalıdır.
40
5. Sonuçlar ve tavsiyeler
Ara tırma, Kıbrıs’ın yeniden birle mesinin ve önümüzdeki müzakerelerde anla maya
varılaca ı ekilde Annan Planı’nın hayata geçirilmesinin, adanın tümü için yeni bir
refah ve güvenlik döneminin ba langıcı olabilece ini inandırıcı bir ekilde ortaya
koydu.
Çözümden sonra ilk yıllarda büyüme oranları önemli oranda hızlanacak ve Kıbrıslı
Türkler, ilk kez, kendi devletlerini modernize etme ve K/R Olu turucu Devleti ile e itlik
sa lamayı umabilecekler.
Yerinden edilen insanların K/R Olu turucu Devleti’ne geri verilecek Varosha ve di er
bölgelere yeniden yerle imi ve yer de i tirecek Kıbrıslı Türklerin yeniden yerle imi
milyarlarca liraya mal olacak. Ancak, uluslararası ba ı yapacaklardan önemli katkı
beklemeliyiz ve tüm bu süreç, in aat ve di er hizmetlerde büyük talep yaratarak
ekonominin büyümesinin hızlanmasına yol açacaktır.
Son olarak, Mülkiyet Kurulu’nun faaliyeti ve devredilecek malların tazmini/satı ı, kendi
kendini finanse edecek ve büyük olasılıkla, Federal Cumhuriyetin gelecekteki
kalkınmasında kullanılacak önemli miktarda kar getirecektir. Mallarını kaybeden
binlerce mal sahibi için adaletin tecelli edecek olması da önemli bir olaydır. Kıbrıs
nihayet yeniden normal bir ülke olacaktır.
Demek ki, “Kurt geliyor” diye ba ırmak yerine, hepimiz adamızın yeniden birle mesine
katkıda bulunmaya çalı malıyız. Bu çerçevede ve Federal Cumhuriyet’in daha iyi ve
kesintisiz çalı masını ba armak için, müzakereler sırasında ciddi olarak göz önünde
bulundurulaca ı umudu ile, u tavsiyeleri yapmak istiyoruz:
1. Ba langıç döneminde, örne in 10 yıl için, Olu turucu Devletler’e geri verilecek
KDV, 1/3’ten 2/3’e yükseltilmelidir. Daha önce saptandı ı gibi, bu önerinin
hayata geçirilmesi, her iki Olu turucu Devlet’in de yararına olacaktır.
Olu turucu Devletler tarafından üstlenilen görevler ve sorumluluklar hesaba
katıldı ında bu gereklidir.
41
2. Plan açıklıkla Kıbrıs’ın Avrupa Para Birli i’ne katılmasının beklendi ini
belirtiyor. Ancak, u anda, Federal ve Olu turucu Devlet bütçeleri arasında
koordinasyon için madde yoktur. Para biriminin istikrarı ve adanın ekonomik
gelece inin güvence altına alınması açısından, bütçelerin koordinasyonu için
gerekli mekanizmaları sa layacak bir maddenin Anayasa’ya eklenmesinin
ya amsal önemde oldu una inanıyoruz.
3. Analizimizde, Olu turucu Devletlerin dı tan alaca ı borçların denetlenmesi
gerekti ini ve Merkez Bankası ile Federal Hükümetin, böylesi borçlanmaları
kontrol etme ve üst limitler koyma konusunda yetkili olması gerekti ini ortaya
koyduk.
4. Kooperatif ve sigorta irketleri, borsacılar v.s. gibi, bankalar dı ındaki finans
kurumlarının
denetlenmesini
sa lamak
için
yeni
bir
merkezi
kurum
olu turulmalıdır.
5. Bütçe analizinden, görülebilir gelecek için, adanın vergi sistemini de i tirmenin
gerekmeyece ini açıklıkla tesbit ettik. Yine de, Federal Devlet’in, gerekli
gördü ü zaman, dolaylı vergi toplama hakkına atıfta bulunmak yararlı olacaktır.
Bu yetki, önerilen Anayasa’nın Madde 14(1c) ima ediliyor. Burada açıklıkla
Federal Hükümetin tüm dolaylı vergilerden sorumlu oldu u (gümrük ve tüketim
vergisi dahil) belirtiliyor.
6. Gerekli olursa, 10 yıl sonra, Mülkiyet Kurulu’nun hizmetlerini sürdürmesi.
Annan Planı, Kurul’un çalı malarının on yıl sonra sona ermesini öngörüyor. (Ek
VII, li ik 2, Madde 8). Ancak, topra a talep beklenenden daha yava olursa ve
piyasanın çalı masına herhangi bir Olu turucu Devlet otoritelerinden suni
müdahale yoksa, Kurul’un çalı malarına son vermek için bir neden görmüyoruz.
Ba ka sözle, Katılım anla masına eklenecek Protokol’un maddeleri, hiç bir
surette piyasanın normal çalı masını engellemek için kullanılmamalıdır.
Mülkiyet Kurulu önceden belirlenen bir süre boyunca çalı malarını kesintisiz
sürdürebilir ve kendine sunulan tüm malları mantıklı fiyatlara satabilir.
7. Tahvillerin çıkarılması ve tedavüle sokulması 3-5 yılda olacak. Geri ödemelerin
de 3-5 yılda olması gerekiyor. Bu, güçlü enflasyonist baskıları engelleyecek ve
Kurul’a, Borç ve De er oranlarını dü ük düzeyde tutma olana ı verecektir.
Böylece, ihtiyacı oldu u zaman ucuz finans sa lama olana ı olacaktır.
42
8. Tazminat tahvillerinin önemli enflasyonist baskılara neden olmasını engellemek
için, bankalara tahvilleri kırma izni verilmemesi gerekti ine inanıyoruz.
9. Annan Planı, i gal süresi boyunca mal-mülke ula amama tazminatının K/R
Olu turucu Devleti tarafından ele alınmasını belirliyor. Bu görü e katılmıyoruz.
Kıbrıslı Rumlar bugün mal-mülklerini kullanamıyorlarsa, bunun sorumlulu u
onlara ait de ildir. Bundan ba ımsız olarak, Kıbrıs sorununa çözüm
bulunmasını, adanın yeniden birle mesini, göçmenlerin yeniden yerle imini ve
mal-mülklerine dönü ünü yukarıda sözü edilen tazminat konusunda ısrar ederek
reddetmek ciddi hata olur. Ancak, Mülkiyet Kurulu’nun elde edece i karın
belirli bir bölümünün, mal-mülküne ula ma hakkını kaybeden göçmenlere
orantılı bir temelde verilmesi mutluluk verici bir çalı ma olur.
10. Annan Planı, açık bir ekilde Kıbrıs Lirası’nın Federal Cumhuriyetin para birimi
olaca ını ortaya koyuyor. Bu para birimi, Avrupa Para Birli i gereklerine uygun
olarak, ba ımsız bir Merkez Bankası tarafından yönetilecek. Bu çerçevede, en
azından ilk a amalarda, iki ube olu turulması tehlikeli olacak. Bankacılık
sektörünün denetiminin merkezi bir makam yani Merkez bankası tarafından
yapılmasının da özel önemi vardır.
43
Ek 1: Var olan borçlar
Annan Planı’nın gözden geçirilmi versiyonunda önerilen Anayasanın 47. Maddesi, iç
borçların ödenmesi sorumlulu unu Olu turucu Devletlere veriyor. Tek olası istisna,
yeniden birle meden sonra, her iki topluma da hizmet verecek altyapı finansmanı için
alınan borçtur. Böylesi altyapılar örne in, limanlar ve havaalanları, iki Olu turucu
Devleti birle tiren yol a ları v.s. olabilir. Ancak, böylesi ayırmanın yapılması oldukça
zor olacaktır ve bu nedenle, bu ara tırmada Kıbrıs Cumhuriyeti’nin tüm iç borçlarının
K/R Olu turucu Devleti üstlenir.
Aynı maddeye göre, Türkiye ve Yunanistan’a olan borçlar ve silah alımları için
harcanan borçlar dı ındaki dı borçları federal hükümet devralıyor. Ancak, yabancı
borcun ödenmesinin iç mali sorumlulu u, nüfusu ondan yararlanan Olu turucu Devlet
tarafından üstleniliyor. Bunun anlamı, Federal Hükümet, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin
borçlarının ödenmesi için yabancı kreditörler kar ısında sorumlulu u üstlenir ve bu
borcun ödenmesi için gerekli parayı K/R Olu turucu Devleti’nden alır
Yukarıda belirtilenleri göz önünde bulundurarak,
bu ara tırmanın amaçları için15,
Kıbrıs
Olu turucu Devleti tarafından,
Cumhuriyeti’nin
tüm
borçlarının
K/R
“KKTC”nin tüm iç borcunun, K/T Olu turucu Devleti tarafından ödenece ini
varsaydık.
“KKTC”de bütçe açıklarının yardımlar
eklinde Türkiye tarafından kapatıldı ını
biliyoruz. Ancak, borçların bir kısmı, ba lıca Kooperatif kurumlarından alınan iç
borçlanma yolu ödeniyor. Bu miktar tahminen 390 milyon KL’dir. Hiç bir resmi veri
olmamakla birlikte, 2004 yılında faiz ödemelerinin 19.5 milyon KL’ye ula aca ını
tahmin ediyoruz.
Kıbrıs Cumhuriyeti’nin borçları için Maliye Bakanlı ı’nın 2003 yılı ile ilgili en yeni,
gözden geçirilmi verilerini kullanıyoruz.
15
Bu konuda tavır belirledi imiz anlamına gelmiyor. Di er bir çok konu ile birlikte bu konuda
müzakerelerde anla maya varılması gerekiyor.
44
Bu veriler devlet borçları ile ilgilidir ve belediyelerin, yarı-resmi kurulu ların veya
hükümete ait irketlerin borçlarını kapsamıyor. Böylesi borçlar hükümet tarafından
garanti edilmi olabilir. Bu borçların ilgili kurumlar tarafından ödenece i ve devlet
garantisinin hayata geçirilmesinin istenmeyece i varsayılıyor.
Kamu borçları ile ilgili durumu a a ıdaki tabloda özetlenmi tir.
Tablo 9
2002
KLm
ç Borç
2002
2003
2003
%GSYH
KLm
%GSYH
5230,42
84,59
5851,90
88,11
2714,81
43,91
2927,24
44,07
1528,91
24,73
1743,34
26,25
Merkez Bankası borçları
961,07
15,54
961,07
14,47
Other
224,83
3,64
222,83
3,35
Kısa vadeli borçlar
2515,61
40,68
2924,66
44,04
2447,00
39,57
2692,00
40,53
68,61
1,11
232,66
3,51
849,51
13,74
1014,65
15,28
6079,93
98,33
6866,55 103,39
Hükümetlerarası borç hariç devlet borcu 3627,68
58,67
4169,30
Uzun vade
Kalkınma tahvili
Sosyal Sigorta Fonu’ndaki
Hazine bonoları
Di er
Dı Borç
ToplamDevletBorcu
62,78
Faiz oranlarındaki devamlı dü ü e ra men ne yazık ki borcun büyük bölümü sabit
yüksek faizlerledir. Borçların toplam maliyetinin yeniden finanse edilmesinin sonuçta
dü ece ini umut ediyoruz. Maliye Bakanlı ı, 2004 yılı bütçesi için, imdiki
sorumluluklar temelinde ve yeniden finanse etme sonucu olası tasarruflardan ba ımsız
olarak, borç ödenmesi için toplam harcamaları 350 milyon KL olarak hesapladı..
45
Appendix 2 - Tables
Total Resettlement Costs
Table 1
CYP m
Financed By:
State
Private
Varosha (excl. Houses)
Infrastructure costs
G\C
Other Infrastructure G\C (incl. Morphou)
Infrastructure costs
G\C
T\C Houses & Settlers' Incentives
Resettlement T\C in G\C State (housing) costs
Resettlement T\C in T\C State (housing) costs
Turkish Settlers Incentives
Total T\C Houses and Incentives
Fed
G\C Houses
G\C houses (in G\C and T\C State)
Varosha Houses
Total G\C Houses
Total Resettlement Costs
Yr 1
State Private
Total
Yr 1 Yr 2
State Private
Yr 3
State Private
Yr 4
State Private
Yr 5
State Private
Yr 6
State Private
Yr 7
State Private
158
497
655
40
107
41
107
36
99
14
99
11
83
7
339
99
438
86
32
85
31
71
30
47
3
33
3
6
450
150
120
720
90
30
40
160
-
90
30
40
160
-
90
30
40
160
-
90
30
120
-
90
30
120
-
-
-
-
-
-
-
-
153
153
-
153
153
-
153
153
450
150
120
720
-
1
4
Yr 8
State Private
-
6
1
-
4
-
6
-
G/C Subsidised
-
1,384
300
1,684
1,384
300
1,684
-
153
60
213
-
153
60
213
-
206
60
266
-
206
60
266
-
206
60
266
1,217
2,280
3,497
286
352
286
351
267
395
181
368
164
353
13
154
10
154
46
10
153
Resettlement Costs
Table 2
Varosha (Infrastructure and Houses)
Financed By:
State
Private
Total
CYP m
CYP m
CYP m
Yr 1
State
Private
CYP m CYP m
Yr 1 Yr 2
State Private
CYP m CYP m
Yr 3
State Private
CYP m CYP m
Yr 4
State Private
CYP m CYP m
Yr 5
State Private
CYP m CYP m
Reinstatement of G\C
4000 Houses x 150 sq. m x CYP 500 per sq. m.
300
300
60
60
60
60
60
Hotels
Construction 4400/2 room x 60000 (4*)
Construction 4400/2 room x 40000 (3*)
132
88
132
88
26
18
26
18
26
18
26
18
26
18
Shops, Offices, Restaurants etc.
Construction 1000 shops x 100 sq. m. x 1000 per sq. m.
100
100
20
20
20
20
20
92
92
18
18
18
18
18
Change of use of existing shops, factories etc.
92 shops x CYP 1 m
Infrastructure Costs
Elementary Schools
Construction 4 x CYP 1,5
6
6
High Schools
Construction 6 x CYP 2,5
1
1
1
1
1
1
3
3
3
4
4
15
15
3
3
3
Paralimni Hospital enlargement
Two Outsite clinics (2 x CYP 1m)
5
2
5
2
2
1
2
2
1
Police and Fire Dpt.
Construction CYP 7 m
7
7
2
2
2
Court houses, municipalities etc.
Construction
-
20
20
4
4
4
8
8
3
3
3
Sports Ground (
)
Construction 4 years
5
5
-
2
2
2
Covered Sports Centre
Construction
3
3
-
2
2
Museum
Construction 1.5
7
-
7
1
2
2
Roads (from scratch - 3 years)
40
40
13
Water Supply (from scratch - 2 yrs)
15
15
8
1
1
1
13
13
1
1
15
15
8
8
Electricity Grid (from scratch plus modernising existing one)
48
48
12
12
12
12
Telephone Grid
(from scratch)
15
15
4
4
4
4
30
4
797
955
40
Total Cost
30
158
1
1
1
8
Desalination Unit (2 years-BOT)
Sewage
(up to 2012 - 8 years)
Yr 7
Yr 8
State Private
State Private
CYP m CYP m CYP m CYP m
-
Town Hall and Culture Centre
Construction 3 years
Churches ( 7 years)
Construction 7 x 1
Yr 6
State Private
CYP m CYP m
4
167
41
4
167
36
4
159
14
4
159
11
4
143
7
4
1
4
47
4
1
4
-
#
Resettlement Costs
Table 3
Other Infrastructure Costs G\C - except Varosha
(not incl. houses)
Financed By:
State
Private
Total
CYP m
CYP m
CYP m
Roads
1. Kokkinotrimithia - Morphou
already under construction, just 5km
concern the Plan: Zodia - Morphou
5 x 2.5 (est. cost of roundabouts)
2. Larnaka - Famagusta 20km x 2
3. Dhenia - Mirtou 20km x 0.5
4. Kontea - Kalopsida 4km x 0.5
5. Kontea - Kalopsida overpass
6. Improvement of 175km of Road x 0.3
(870/5) which will be returned to the G\C State
Water Supply
1. Desalination Unit (
3 years)
2. Improvement of supply grid (50 villages)
6
13
3
1
1
6
13
3
1
13
3
53
53
11
11
11
25
25
10
5
38
38
3
3
Electricity: Improvement of supply grid
Schools (50)
1. Construction
2. Repairs
25 x 1.5
25 x 0.75
Police Stations
1. Construction 5 x 1
2. Police Station and Fire Dpt. Morphou
Construction 6
Yr 3
State Private
CYP m CYP m
13
40
10
2
1
10
) (20 x 0.1)
Yr 2
State Private
CYP m CYP m
13
40
10
2
1
Improvement of telephone grid
Hospitals
1. Morphou Hospital
2. County Hospitals (
Yr 1
State
Private
CYP m CYP m
8
11
8
8
13
13
13
1
1
1
5
Yr 4
State Private
CYP m CYP m
15
2
15
2
4
1
4
1
4
4
38
19
38
19
8
4
8
4
8
4
8
4
Yr 5
State Private
CYP m CYP m
5
2
2
2
6
2
2
2
Public Buildings
1. Court Houses, municipalities and county offices, Morphou
Construction 12
2. Town Hall Morphou
3. 50 community buildings, Construction 50 x 0.3
12
4
15
12
4
15
2
1
3
2
1
3
2
1
3
2
2
3
3
Sewage
1. Sewage Morphou
2. Sewage other
20
20
20
20
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
5
5
2
2
2
4
2
25
4
2
25
1
1
6
1
1
6
1
1
6
50 Churches, repair and construction (50 x 0.3)
Carpasia
1. Elementary Schools, Construction 3 x 1.5
2. High Schools, Construction 2.5
3. County Hospital
4. Marina
5. Apostolos Andreas monastery, restoration
6. Improvement of Telephone supply grid
7. Police and Fire Dpt.
8. Desalination Unit
9. Sewage (2 x 4)
Total
15
1
10
2
1
2
15
8
339
99
15
3
1
10
2
1
2
15
8
1
3
438
86
3
3
1
1
1
Yr 8
State Private
CYP m CYP m
8
4
5
Industrial area, improvement Mia Milia
Yr 7
State
Private
CYP m CYP m
11
6
Sports Centres
1. Sports Centre Morphou
2. Covered Sports Centre Morphou
3. Improving sports grounds in other areas (50 x 0.5)
Yr 6
State Private
CYP m CYP m
3
3
3
3
3
3
1
6
3
3
3
3
3
1
1
5
1
5
1
32
85
5
1
31
71
1
30
47
1
3
33
1
3
6
1
-
6
48
1
-
6
-
Resettlement Costs Other
Table 4
Housing relocated T\C & Settleres' Incentives and G\C Houses
1. Resettlement G\Cs in G\C State
Financed By:
State
Private
Total
CYP m
CYP m
CYP m
Yr 1
State Private
CYP m CYP m
Yr 2
State Private
CYP m CYP m
Yr 3
State Private
CYP m CYP m
Yr 4
State Private
CYP m CYP m
Yr 5
Yr 6
Yr 7
State Private State Private
State Private
CYP m CYP m CYP m CYP m CYP m CYP m
Yr 8
State Private
CYP m CYP m
G\C subsidised
28 thousand houses (80 thousand people)
Repair of 21 thousand houses currently inhabited
(21 x 125 sqm x 300 per sqm)
plus New Construction of 7 thousand x 125 x 500
2. Resettlement T\Cs from G\C State
788
438
450
450
90
90
90
90
90
150
150
30
30
30
30
30
0
0
98
55
0
0
98
55
0
0
98
55
0
0
98
55
0
0
98
55
0
0
98
55
0
0
98
55
0
153
0
153
0
153
G\C subsidised
3rd to 5th year
Repair 8,500 houses (12,500 + 8,400 people) 125 x 150
5. Incentives for Turkish Settleres
98
55
Fed
Construction new 4 thousand houses (15 thousand people) 125 x 300
4. Resettlement G\Cs in T\C State
0
0
Fed
Construction new 12 thousand houses (47 thousand people) 125 x 300
3. Resettlement T\Cs from T\C State
788
438
159
159
53
120
40
1384
2104
160
53
53
Fed
40 thousands/4 x 12000
120
Total
720
40
153
160
40
153
160
206
120
206
120
206
49
Appendix 3 - Charts
Chart 1.
Chart 2.
50
Chart 3.
Chart 4.
51
Chart 5.
Chart 6.
52