Bu PDF dosyasını indir

H Ü K l l i
F E L S E F E S İ
III M
K FKLSKI
i;slM>i: DEGEB KOLATlVlZMlNE
DEÛER OBJEKTİVİZMİ
l ' m i . Ur. V « ' i l i
KAIÎŞI
AIİAL
G i b d e i n e m L e b e n e m e n S i n n d u r c h ein hohes i d e a l !
L e b e n ohne i d e a l i s t n u r e i n V e g e t i e r e n ,
H. K
Iranschaehr
(Yüksek b i r ideal He yaşamına a n l a m v e r !
Idealsiz yaşam, yalnızca b i t k i s e l b i r yaşamdır.)
P L A N : I — Giriş; I I — Değerlerin o b j e k t i v i t e s i n i n l e m e l l e n d i r i l m e s i ; I I I — Değer yaşamındaki
görüş ayrılıkları ve b u n u n
açıklanması; I V — O b j e k t i f değerlerin insanın bireysel ve t o p l u m s a l
yaşamındaki önemi; V — Sonuç
I —
G i r i ş
L Duyarlığa ve b i l i n c e sahip olan i n s a n , gerek k e n d i n i ve ge­
rekse çevresini tanımak, ona u y m a k ve o n u değiştirmek üzere, b i r
takım davranışlarda b u l u n a n b i r yaratıktır. O n u n b u davranışları
i k i t e m e l t u t u m a i n d i r g e n e b i l i r : B i l m e ve değerlendirme.
İnsan yaradılışı gereği, b i l g i e d i n m e k i s t e n Hiç b i r öğrenim gör­
memiş İnsan d a h i . k e n d i s i n e b i l g i s i z denilmesine kolaylıkla razı o l ­
maz. T e k n i k ve uzmanlıkla i l g i l i a l a n l a r a tüm yabancı olduğunu ka­
b u l etse bile, k e n d i s i n i n hiç değilse b i r dünya görüşü olduğunu, o n u n
-
521 -
da bazı şeyler bildiğini söyliyeceklir; yoksa, k e n d i s i n i insan o l m a k ­
tan çıkmış, İnsanlığını yitirmiş görürdü. B u d u r u m gösteriyor k i ,
bilme {bilgi edinme)
insanı i n s a n yapan, o n u diğer yaratıklardan
ayıran b i r özelliktir ( 1 ) .
F a k a t insanın, ayırıcı özelliği olarak, b i r yanı daha vardır. 0>
bütün yaşamı b o y u n c a sayısız değerlendirmeler y a p a r ; değerlendir­
me y a p m a d a n yaşayamaz. Çünkü o. k e n d i s i n i b i l g i e d i n m e y e yönel­
t e n b i r b i l i n c e s a h i p olduğu g i b i , aynı damanda istek ve i r a d e y e de
sahip bulunmaktadır. B i r şeyi İstemek İçin de, önceden değerlendir­
m e k ve seçmek g e r e k i r .
Gerçekten, b i z i m yaşamımız b u n u n l a d o l u d u r . H e p i m i z , h e m e n
h e r a n eşya ve olayları değerlendirir, b i r değerlendirmeye t a b i t u ­
tarız. B u bakımdan, değerlendirme insanın niteliğine d a h i l d i r ; d e ­
ğerlendirme,
b i l m e n i n yanısıra, insanı
kararlıyan, daha doğrusu
insanı i n s a n y a p a n b i r şeydir.
B u arada, karşılaştığımız h e r şeyi, h e r o b j e y i değerlendiririz,
örneğin e k m e k , su, g i y s i , k i t a p , sağlık, z i h n i y e t , davranış ve b u n u n
g i b i . Böylece insan. İhtiyacı olan h e r şeyi. bizzat k e n d i s i n i n seçme­
s i n i İster. Çirkin de olsa, yararsız da b u l u n s a sırtında taşıyacağı
g i y s i y i k e n d i s i n i n değerlendirmiş (seçmiş) olmasını a r z u l a r ; b u ona
o n u r kazandırır. A k s i d u r u m d a , dışardan yapılan b i r z o r l a m a i l e
seçme olanağının tanınmaması, e n azından o n u i n c i t i r . B u yüzden
en çok. seçtiklerimizi ve yeğ tuttuklarımızı ( t e r c i h e t t i k l e r i m i z i ) beyenenlere yakınlık duyarız; hiç değilse
yeğlemelerimize karışmıy a n k i m s e l e r l e İlişki k u r a r ve ancak o n l a r l a barış içersinde yaşaya­
b i l i r i z , însanlararası barışın varlık olanağı, değerlendirme ve seçme
özgürlüğünün tanınmasına bağlıdır. Bize b u özgürlüğü tanımıyanl a n . derecesine göre. g i d e r e k zorba ve hattâ düşman o l a r a k görü­
rüz ( 2 ) .
2.
Şimdi h e r h a n g i b i r
değerlendirme
olayına
baktığımızda,
b u n d a üç yanın, üç öğenin ( u n s u r u n ) ayı r d e d i leb ileceği anlaşılır:
Değerlendirme olayı, h e r şeyden önce b i r değer yaşantısıdır. B u .
p s i k o l o j i k b i r olaydır. Gerçekten, değerlendirme ünce yaşanan b i r
şeydir. B i z b i r t a b l o n u n y a da b i r manzaranın güzelliğini, b i r insa-
(1)
12)
Bkz Uygur. s. 5. 9
Bkz. Hessen, s. 24; Erişlrgrl. s. 113 vd.
DEÛER RÖLATIVtZMlNE KARŞI DEÛER OBJEKTİVİZMİ
523
nın i y i b i r davranışını algılar, yaşarız. Esasen lüm eşya ve o l a y l a r l a ,
kısacası objelerle ilişki kurmamız ancak psişik yaşantı i l e olanaklı­
dır. O b j e l e r i algılar, tasarımlar ( t a s a v v u r e d e r ) , düşünür ve duyarız
(hissederiz) ( 3 ) ,
A n c a k , p s i k o l o j i k yaşantıyı ilişkin o l d u g d objelerle karıştırma­
m a k g e r e k i r . Böylece, değerlendirme olayının i k i n c i yanı olan, de­
ğer özelliğini görmek fırsatını elde ederiz. B u . ö r n e k l e r i m i 2 d e k ı t a b ­
l o n u n , manzaranın ve gözlemlediğimiz insanın, genel b i r d e y i m l e
b e l l i o b j e l e r i n , bizde değer yaşantısını m e y d a n a g e t i r e n özellikleri­
dir.
Ne v a r k i , o b j e l e r i n s a h i p oldukları b u değer özelliklen, y i n e de
onların varlık
özellikleri i l e i l g i l i değildir. N i t e k i m t a b l o n u n bo­
yutlarının, r e n g i n i n , yapımında kullanılmış olan h e r türlü malze­
m e n i n c i n s i n i n o t a b l o n u n varlık özellikleri olmasına karşılık, gü­
zelliği o n u n varlık özelliği değildir. T a b l o y u değerlendiren süje
( i n s a n ) olmasa, o t a b l o n u n böyle b i r Özelliğinden söz e t m e n i n anla­
mı y o k t u r .
Güzelliğin, t a b l o n u n b i r varlık özelliği olmadığını en açık b i r
içimde algılamak istersek, değişik k i m s e l e r i n aynı t a b l o y u , güzel­
liği açısından çok değişik o l a r a k
değerlendireceklerini,
böyle b i r
olanağın varlığını düşünmemiz y e t e r l i d i r . Oysa aynı t a b l o n u n v a r ­
lık özelliklerinden olan
boyutları, r e n g i ve yapıldığı malzeme k o ­
n u s u n d a , büyük b i r olasılıkla h e m e n herkes uyuşacaktı; b u konuda
b i r anlaşmazlık çıkmıyacaktı ( 4 ) .
B u n a göre, b i r o b j e n i n değer özelliği, o n u n o b j e k t i f varlık özel­
l i k l e r i n d e n değişik o l a r a k , o o b j e y i
gözlemüyen süje i l e d e r i n b i r
ilişki İçersinde bulunmaktadır. Değerli olan b i r Jey h e r zaman, a n ­
cak b i r k i m s e için değerdir.
Şu v a r k i . b u yargı, yâni t i r şeyin değerli o l u p olmadığının sap­
tanmasının süjeye bağlı olduğu yargısı, b i z i b i r değer sübjektivizmine de götürmemelidir. Gerçi, salt (sırf) b i r e y s e l anlamda sübjektif
o l a r a k değerlendirilen şeyler vardır: s e v g i l i n i n değer özellikleri g i ­
b i . D i ğ e r y a n d a n , genel sübjektif değerli objeler de b u l u n u r . Nite¬
k i m besin m a d d e l e r i , sağlık v , b , g i b i şeyler, bütün n o r m a l yaradıl(3) Bkz. Mokre, s. 3.
(4) Bkz Brinkmann, s. 17. 19: Hartmann, s. 120, İSİ; Seneler
s 35; Meyer, &. 145. Radbruch, & 91.
mış süjeler tarafından o l u m l u o l a r a k değerlendirilir. B u n l a r , insan
h e r şeyden önce b i y o l o j i k ve p s i k o l o j i k b i r varlık olduğu için, salt
doğa! ihtiyaçlara b i r cevap olmaları yüzünden o l u m l u o l a r a k de­
ğerlendirilen şeylerdir.
F a k a t bazı o b j e l e r vardır k i , onların değeri, onları gözlemliyen
tek tek b i r e y l e r i n k e y f i arzularına, gelişigüzel z e v k l e r i n e bağlı de­
ğildir. Bunların o l u m l u o l a r a k
değerlendirilmelerinde e t k e n olan,
o b j e k t i f , herkesçe k a b u l e d i l m e s i gereken değer i d e l e r i d i r ; ve işte
b u değer i d e l e r i , değerlendirme olayının özünü ve üçüncü yanını b i ­
çimlendirir. A n c a k b u değer i d e l e r i ile b i z , b i r t a b l o n u n , b i r manza­
ranın güzelliği y a da b i r davranışın a h l a k e n iyiliği y o l u n d a b i r de­
ğer yargısı v e r i r i z . D a h a açık b i r deyişle, sözü geçen o b j e l e r değer
özelliklerini, b u idelere uygunluklarından alırlar; b u i d e l e r onların
değerlendirme ölçüsü rolünü o y n a r ( 5 ) .
A n c a k , değer i d e l e r i n i de, P l a t o n ' u n yaptığı g i b i . i n s a n d a n soy u l l a m a m a k g e r e k i r . Değer i d e l e r i n i n insanın dışında, b i r eşya g i ­
b i realitesi olduğu söylenemez, i d e o l a r a k değerler d u y u m dışı d u ­
y u m l a algılanamıyan şeyler o l m a k l a b i r l i k t e , o n l a r y i n e de i n s a n ­
larda, insanların t i n s e l (aklî, m a n e v i ) yanlarında b i r varlığa s a h i p ­
t i r l e r ( 6 ) . Böylece değerler, mantığın ve matematiğin konuları g i b i ,
ideal (düşünsel) türden b i r varlık biçimine sahip o l u p , realitede de­
ğil, geçerlik dünyasında b u l u n u r l a r ; b i r başka d e y i m l e , onların rea­
l i t e s i n d e n değil, geçerliğinden söz e d i l e b i l i r ve b u geçerlik yalnız
şu y a da b u k i m s e için değil, insan çehresini taşıyan herkes için­
d i r (7),
(
Oysa RÖlativizm, böyle salt ve o b j e k t i f geçerliğe sahip değerle­
r i n varlığım k a b u l e t m e m e k t e d i r . İşte, b u r a d a ele alınması gereken
s o r u n . Rölativizm
karşısında değerlerin o b j e k t i v i t e s i n i n nasıl sa­
vunulabileceği, t e m e l l e n d i n l i p kanıtlanabileceğidir.
(5) Bkz. Brinkmann, s. 19, Hartman, s. 121; Hessen, s. 33; ayrı
bkz. ve karşılaştırınız Bense. s. 14L
(6} Anlaşılıyor k l değer, değerlendiren süje İle olan Hi&klslnrten çö­
zülemez, çözülmemek gerekir. Bu yapılırsa, karşımıza değerin tözleştlrllmesi fcevherleşUrilmesl. hipostaze edilmesi! görüşü ya da onlolojlk değer
anlayışı çıkar. Oysa bu. doğru d e i l l d i r , Dlser bir deyimle, kendiliğinden
ian sich, bizatihi) biı değerden söz edilemez (Hessen, s 23. 28, B r i n k m a n n ,
s. 23; ayrıca karşılaştırınız ZJppellus, s. 93),
(7) Hessen, s. 3 1 ; ayrıca bkz. Mokre, s. 5; Brinkmann, s. 24; H a r t ­
m a n s s. 120; Meyer, s. 145, Fechner, s. 44.
DEÛER RÖLATİVİZM 1 NE KARŞI DEOER OBJEKTİVİZMİ
626
3. Aslında genel değer felsefesine ilişkin olan b u s o r u n u n , h u ­
k u k felsefesi için de büyük b i r önem taşıdığı ortadadır ( 8 ) . B i l i n d i ­
ği g i b i , h u k u k felsefesinin
Ödevlerinden b i r i , adalet dediğimiz de­
ğerin ve b u değeri noksansız o l a r a k yansıtacak b i r «olması gereken»
h u k u k u n açıklanmasını ve tartışmasını yapmaktır ( 9 ) , Çünkü h u ­
k u k , sonunda a d a l e t i
gerçekleştirmek i s l e r ; o n u n asli örneği ada­
l e t t i r . Güzelliğe yönelmiyen b i r sanat y a da h a k i k a t i amaç e d i n m e ­
miş t i r b i l i m nasıl anlamsız ise, öylece adalete yönelmiyen b i r h u ­
k u k t a n söz e t m e n i n de anlamı y o k t u r ( 1 0 ) .
Gerçekten, h u k u k a baktığımızda, o n u n insanlar arası ilişkileri
düzenliyen b i r takım k u r a l l a r d a n
i b a r e t olduğunu görürüz.
Bu
özelliği i l e h u k u k , d u y u organlarımızla algılayabileceğimiz m a d d i
b i r varlığa s a h i p değildir. H u k u k olarak, asla o n u n taşıyıcısı o l a n .
kâğıttan m e y d a n a gelmiş k a n u n kitabı y a d a Romalılarda olduğu
g i b i taşlaşmış X I I l e v h a k a n u n u anlaşılmaz; kâğıt ve taş yığını h u ­
k u k o l a m a z ( 1 1 ) . O. kâğıt y a da taş üzerine yazılmış, anlamlı b i r
m u h t e v a y a s a h i p düşünce oluşuğudur. H u k u k dediğimiz şey, b u dü­
şüncenin k e n d i s i d i r . Üyle k i , b u niteliği ile d a h i o, real dünyanın
b i r görünümü değildir. Çünkü, düşünce oluşuğu olarak h u k u k , o n u
m e y d a n a g e t i r e n i n s a n d a k i p s i k o l o j i k o l a y d a n da bağımsızdır. B e l l i
b i r zaman
içersinde geçmekle
d u y u l u r dünyaya ilişkin b u l u n a n
düşünce olayı i l e . b u olayın muhtevası olan düşünce oluşuğunu hiç
b i r z a m a n karıştırmamak g e r e k i r ( 1 2 ) .
Böylece r e a l dünyadan ayrı. düşünce dünyacının b i r görünümü
olan h u k u k , üstelik <-olan»ı değil, aksine «olması gerekendi söyler;
doğada z o r u n l u o l a r a k gerçekleşen o l a y l a r arasındaki kozal ilişkiyi
(nedensellik bağıntısını) değil, gerçekleşmesi z o r u n l u olmayıp, a n ­
cak olanaklı b u l u n a n b i r davranışın ( b i r olayın) meydana gelmesi
gerektiğini söyler ( y a d a m e y d a n a g e l m e s i n i b u y u r u r ) . B u yüzden
b i r n o r m niteliği taşımakla, o n u n varlığından çok geçerliğinden söz
e t m e k y e r i n d e ve doğru b i r iş o l u r ( 1 3 ) . Böyle olunca da, b i r h u k u k
n o r m u n u n varlık biçimi olan geçerliğini, ancak diğer b i r n o r m sag4B> Fechner. s. 4ö, ayrıca bkz. B r l n k m a n n . * 1, Bense, s 170 vd.
(9) Del Vecchlo, s. 14, Yörük, s 33: Aral HFtV s 15. 16.
<10) Aral HBü\ s 25, Aral HDO. s. 35. Adaleti
doğru hiç bir çuha
olmaksızın hukuk, bir gevezelik ya da maskaralıktı! (Bnıımann, s 3>,
[ Ü l Aral HBU, & 120
(12) Bkz. Kelsen, s. 1/2.
(13) Marcic, s. 117.
lıyabilir. B i r ba^ka deyişle, doğadaki L i r olayın varlık nedeni, o n u
z o r u n l u o l a r a k m e y d a n a g e t i r e n diğer b i r o l a y olmasına karşılık,
b i r n o r m u n varlık nedeni sadece y i n e b i r n o r m o l a b i l i r B u , doğa­
nın açıklanmasında u y g u l a n a n kozal düşünce biçiminden ayrı ola­
rak, n o r m l a r d a n m e y d a n a gelmiş b i r düzenin açıklanmasındaki n o r ­
m a t i f düşünce biçimini b e l i r l e r . B u n a göre, yönetmelikler geçerli­
ğini tüzüklerden, tüzükler
k a n u n l a r d a n , k a n u n l a r ise, b i r p o z i t i f
h u k u k düzeninin e n üst kademesinde
b u l u n a n anayasadan alır­
lar (14),
.Ancak, normların geçerlik
nedenine ilişkin s o r u y u b u r a d a kes­
mek, rasyonel düşünceye aykırıdır. Çünkü anayasa da, diğer n o r m ­
l a r g i b i , b e l l i kişilerce m e y d a n a getirilmiş p o z i t i f k u r a l l a r d a n o l u ­
şur. O n u n da geçerlik nedeni s o r u l m a k g e r e k i r .
B u yapılmıyacak
olursa, anayasanın m e y d a n a gelişi y o l u n d a f i i l i güce, d e v l e t gücü­
ne d a y a n m a k g e r e k e c e k t i r . A n a y a s a ve b u n a dayalı tüm b i r h u k u k
s i s t e m i n i n geçerliği.
P o z i t i v i z m i n k a b u l ettiği g i b i , üstün b i r gü­
cün d e v l e t i h e r nasılsa ele geçirmiş olması olayı ile açıklanacaktır.
B u ise, n o r m l a r d a n m e y d a n a
gelmiş t i r düzenin n o r m a t i f de­
ğil, kozal düşünce biçimi ile açıklanması d e m e k t i r . Çünkü anayasa­
nın varlık n e d e n i n i
(geçerliğini) b i r üstün n o r m d a aramayıp fiilî
güce dayandırmak, d e v l e t i ele geçirme
olayı ile anayasanın m e y ­
dana g e t i r i l m e s i olayı arasındaki kozal ilişkiye bağlamak d e m e k t i r .
Oysa, doğanın
açıklanmasında nasıl n o r m a t i f düşünce biçimi u y gulanamazsa. n o r m a t i f b i r düzenin açıklanmasında da kozal dü­
şünce u y g u l a n a m a z .
Süz g e l i m i yıldırımın b i r k i m s e y i öldürmesi
olayında, i l k e l insanın yaptığı g i b i . o kişinin daha nöceden gerçek­
leştirdiği ahlâka ( n o r m a ) aykırı davranışı yıldırım düşmesi olayı­
nın nedeni olarak gösterilemez. Doğa olaylarının açıklanmasında,
b u o l a y l a r d a n k i m i n ya da k i m l e r i n s o r u m l u olduğu değil, b u olay­
ları h a n g i diğer doğa olaylarının m e y d a n a getirdiği s o r u l u r . B u n u n
g i b i . n o r m a t i f b i r düzenin açıklanmasında da. hangi olayın b u dü­
zeni m e y d a n a getirdiği değil, b u düzenin h a n g i «olması gereken»den
ya da <-olması gerekenleıvden çıktığı s o r u l m a k g e r e k i r ( İ S ) .
Böyle düşünülünce de. e n son b i r «olması g e r e k e n e , b i r değe­
re v a r m a k zorunluluğu
o r t a y a çıkar. İşte b u değer, ancak adalet
o l a b i l i r . Gerçekten adalet, h u k u k u n açıklanmasında k e n d i n d e n d a (14)
(15)
Bkz Türkiye Cumhuriyeti Anayasası mad. a. 107, 113
Bkz. Kelsen, s 36 vd.; Dublschar, s. 10. 11.
DEÛER RÖLATtVİZMİNE KARŞI DEÛER OBJEKTİVİZMİ
527
ha üstün b i r değerin bulunmadığı, daha üstün b i r değerden çıkma­
y a n salt ( m u t l a k ) b i r değerdir ( 1 6 ) .
Diğer y a n d a n , h u k u k u n b u en son dayanak
noktası olan değe­
r i n , ahlâki b i r n i t e l i k taşıması g e r e k m e k t e d i r . Çünkü, h u k u k i n s a n ­
ların b i r b i r l e r i n e karşı davranışlarını" düzenlemektedir ve insanla­
rın tüm davranışları t e m e l i n d e ahlâk normlarına tâbidir (17). A h ­
lâka dayanmıyan b i r h u k u k s i s t e m i n i n , i n s a n davranışlarında ger­
çek bağlayıcı b i r gücü olamaz. P o z i t i f h u k u k u n üstünde, mantıki
b i r geçerlik nedeni o l a r a k b u l u n a c a k t e m e l n o r m g i b i b i r hipotez
de, i n s a n davranışlarını bağlayıcılık k o n u s u n d a asla y e t e r l i değildir;
böyle b i r hipotez, mantıkî niteliğinden ötürü davranışları değil, sa­
dece düşünceyi bağlıyabilir ( 1 8 ) . Oysa, adalet b u konuda da d o y u ­
r u c u o l a b i l m e k t e d i r . Z i r a adalet, üstelik ahlâki b i r değerdir. A d a ­
l e t i n ahlâki t i r değer olduğu şundan açıkça anlaşılmaktadır k i , i n ­
sanın a d a l e t l i olanı gerçekleştirmeye yönelmiş hır z i h n i y e t i , b i r
t u l u m u o l a r a k adalet s e v e r l i k , tıpkı h a k i k a t severlik, i y i l i k s e v e r l i k
gibi b i r erdemi (fazileti) deyimlemektedir (19).
II —
D e ğ e r l e r i n
• t e l l e n d i r i l
o b j e k t i
m e & l
v i t e s i n i n
( e -
1. Değerlerin o b j e k t i f ve salt geçerliğini
temellendiımek k o ­
nusunda, b u r a d a önce Değer Rölativızminin bazı n o k t a l a r d a n eleş­
tirisini yapmak yerinde olur.
a) Değer Rölalivizmi, değer yargılarından h e r türlü sağlam
geçerliği kaldırdığı için. b i r S e p t i s i z m o l a r a k n i t e l e n d i r i l e b i l i r . O,
salt o l a r a k sadece bağımlılığı (rölativiteyi) k a b u l e t m e k t e d i r ( 2 0 ) .
O n a göre. bütün değerler rölatiftir; yâni b i r kimse için değer olan
b i r şey, b i r başkası için değer k a r a k t e r i n i laşımıyabiliı ya da değer­
siz b u l u n a b i l i r ( 2 1 ) . H e r değer, yaratıcı insanın b i r yapıtıdır. D e ­
ğeri m e y d a n a g e t i r e n , değerlendirmelerdir.
B u yüzden, sübjektif
(16) Radbruch. s. 124. ayrıca bkz. B r l n k m a n n . s. 15.
(17) Bkz. Çobanuplu, s, 26/27.
(18) Karşılaştırınız Kelsen, s. 228. 339, ayrıca bkz Ouisan, & 348
; Drath. s. 18, 19.
(19) Kelsen, t , 357, Radbruch, t 124,
(20) Vrın s 3.
(21) Bkz. H a r t m a n n . s. 10,
VECDİ ARAL
528
değerlendirme ile b i r l i k t e değer de degiçtr. Değer, b i r e y l e r i n y a d a
değişik çağ ve ulusların böyle k a b u l e t t i k l e r i şeydin
Böylece b i r S e p t i s i z m o l a r a k değer t e o r i s i n e ilişkin Rölatİvİzm,
Mantık! S e p t i s i z m i n karşıt b i r parçasıdır; açıkça Rölativizm, b i l g i
teorisine ilişkin y a da H a k i k a t Rölativizmi i l e Değer Rölativizmi o l ­
m a k üzere i k i y e bölünür ( 2 2 ) . Nasıl Mantıki S e p t i s i z m hiç b i r şey
h a k i k i değildir derse, değer teorisine ilişkin S e p t i s i z m de hiç b i r şey
o b j e k t i f bakımdan değerli değildir d e r . B i r i n c i s i hiç b i r h a k i k a t
y o k t u r d e r k e n , diğeri de hiç b i r değer y o k t u r der.
Mantıki S e p t i s i z m , k e n d i k e n d i s i i l e b i r çelişme içersinde b u ­
l u n u r . B i l m e çabasının ( b i l g i e d i n m e çabasının) p r a t i k amacı, h a k i ­
k i b i l g i y e ulaşmaktır. A n c a k , Septisizme göre böyle b i r b i l g i y e ula­
şılabileceğine güven d u y u l a m a z . Çünkü, b i r b i l g i n i n h a k i k a t i n i n y a
da yanlışlığının nasıl kanıtlanabileceğini b i l e m e y i z . B i l g i , süje ( b i ­
len kişi) i l e obje ( k e n d i s i n e ilişkin b i l g i e d i n i l e n şey) arasındaki b i r
ilişkiden doğar. B i l m e sırasında o b j e y e ilişkin o l m a k üzere, .vujcde
(süjenin b i l i n c i n d e )
m e y d a n a gelen tasarım, bizzat obje i l e uyuş­
tuğu ölçüde h a k i k a t adını taşır. Oysa, b u uygunluğu kanıtlamak için
ayrı b i r y o l y o k t u r . B u kanıtlama ancak, y i n e aynı b i l m e işlemi i l e
yapılabilir. B u nedenle, o b j e k t i f b i r b i l g i y o k t u r ; b i l g i süjeye bağ­
l ı d ı r Tatlı
y a da acı o l a n , bizzat şarabın k e n d i s i değildir; aksine
b u , sadece içenin t a d a l m a d u y g u s u n a bağlıdır B i r şey, önce o l d u ­
ğundan daha başka görünebilir ve b u n u n nedeni, bizzat o şeyin de­
ğişmiş olması değil, ona karşı b i z i m d u r u m ve t u t u m u m u z u n de­
ğişmiş olmasıdır ( 2 3 ) .
F a k a t d i k k a t e d i l i r s e . Mantıki S e p t i s i z m böylece hiç b i r şeyin
hakikî olmadığı savında b u l u n u r k e n , b u n u n l a b i r h a k i k a t i b i l d i r m e k
i s l e m e k t e d i r ; yoksa böyle b i r savı o r t a y a atmanın ve diğer görüş­
l e r i n karşısına d i k m e n i n hiç b i r anlamı olamazdı. Böyle o l u n c a da o.
b i r y a n d a n hiç b i r h a k i k a t i n olmadığını söylerken, diğer y a n d a n da
b u savının b i r h a k i k a t taşıdığını d e y i m l c m e k t e d i r . Kısaca, h a k i k a t i
aynı anda h e m o n a m a k t a ( t a s v i p e t m e k t e ) ve h e m de r e d d e t m e k ­
t e d i r . B u ise, k e n d i kendisi i l e çelişmekten bnşka b i r şey değil­
d i r (24).
(22)
<23)
(24)
Wein, S. 15.
Bkz. Wein. s. 15, 18. 18.
Hessen, s 34. 35.
DEÛER RÖLATtVtZMİNE KARŞİ DEÛER OBJEKTİVİZMİ
529
Şu v a r k i , aynı şey Değer S e p t i s i z m i için söylenemez. Hnkıkatı
red ve yadsıyan (inkâr eden) b i r kimse, b u yargısı i l e diğer y a n d a n
onadıgj ve Ön koşul o l a r a k k a b u l ettiği mantıki alanı ( b i l g i çılanını)
o r t a d a n kaldırmaktadır Değerleri reddeden ise, gerçi değerler ala­
nını o r t a d a n kaldırmaktadır, ancak, mantıki alana ılişmemektedir;
çünkü o, h a k i k a t i yadsımamakUdır. B u n d a n ötürü b u r a d a , mantıki
olanın h e m kabulü ve h e m de o r t a d a n kaldırılması d i y e b i r şey söz
k o n u s u .değildir.
B u n u n l a b i r l i k t e , gerçekte değer s e p t i k l e r i çek kez k e n d i k e n ­
d i l e r i y l e çelişmekledirler. T e o r i l e r i n i n
yürütülmesinde b e l l i değer
yargılarına d a y a n m a k t a y a da o b j e k t i f hiç b i r değerin bulunmadığı
savını o r t a y a a t a r k e n , söz g e l i m i özverenin (fedakârlığın) en yüksek
değer olduğu g i b i , sonuçta o n l a r da değerlendirmekten, b i r takım
değer yargıları v e r m e k t e n geri kalmamaktadırlar; oöylece de k e n d i
s e p t i k t e z l e r i n e aykırı davranmaktadırlar.
Ne v a r k i . z o r u n l u o l m a y a n b u tür çelişmelerin dışında, b i r kez
daha deyimlensîn, değer teorisine ilişkin Septisizm Mantıki S e p t i ­
s i z m i n rahatsız bulunduğu çelişmeye tutulmuş değildir. Yalnız, b u ­
n u n l a da henüz, o n u n k e n d i içinde hiç b i r çelişme taşımadığı söy­
lenmemiştir; d u r u m t a m da b u n u n karşıtıdır. Diğer b i r d e y i m l e , o
da b i r çelişme içersindedir; ancak b u çelişme. Mantıkî S e p t i s i z m d e n
değişik b i r biçimde, aynı doğrultuda olmadığı g i b i , yüzeyde kalmış
b i r çelişme de değildir.
K e n d i s e p t i k t e z i n i o r t a y a atan ve herkesi
o n u n doğruluğuna
inandırmaya çalışan b i r s e p t i k düşünelim. Doğaldır k i b u septik,
k o n u m u z gereği değer teorisine ilişkin b i r septik olacaktır.
Şimdi
büyük b i r olasılıkla o, tezinde formüle ettiği b i l g i y e u z u n ve y o r u ­
cu b i r çalışmadan sonra ulaşmıştır ve h n l e n de b u b i l g i s i n i başka­
larına a k t a r m a k için hiç b i r güçlükten kaçmamaktadır. B e l k i de b u
amaçla büyük, b i l i m s e l b i r k i t a p yazmış o l u p , insanlığın sonunda
h a k i k a t i öğrenmesi ve süre gelen b i r yanılgıdan kurtulması için h e r
türlü araçtan y a r a r l a n a r a k
t e z i n i y a y m a y a çalışmaktadır.
Fakat
tüm b u çabalar önceden şunun kabulünü g e r e k t i r i r k i . kendisince
h a k i k a t i n b i l g i s i yüksek b i r değerdir. B u n a göre. o n u n s e p t i k t e z i ­
ni y a y m a girişimi, b e l l i b i r değerlendirmeye
dayalı b u l u n m a k l a ­
dır. Rıı şöyle h i r değer yargısıdır: H a k i k a t i n b i l g i s i n e sahip olnvık
b i r değerdir ve b u n a karşılık b u b i l g i d e n y o k s u n k a l m a k , yânı b i l ­
g i s i z l i k ve yanılgı ise. b i r değersizliktir.
Huk Fak Me<\ — R: 34
L
VECDİ ARAL
D e m e k o l u y o r k i , s e p t i k olan b i r kimse, o b j e k t i f bakımdan de­
ğerli olan b i r şeyin varlığını önceden b e n i m s e m e k t e d i r
Öyleyse,
bizzat k e n d i k e n d i s i i l e çelişmektedir. O n u n teorisi ve davranışı,
b i r b i r i y l e çelişki içersinde
bulunmaktadır. T e o r i k açıdan r e d v e
yadsıdığını, p r a t i k bakımdan onamaktadır.
Gerçekten, b i r t e o r i için gösterilen tüm coşku ve tumturaklı
d e y i m l e r , b i r başkasını inandırmak arzusu, eger o b j e k t i f hiç b i r de­
ğer olmasaydı anlamsız kalırdı. Z i r a b u d u r u m d a h a k i k a t i b i l i n e n i n
y a da b i l m e m e n i n , hiç b i r önemi olmazdı. B i r k i m s e n i n b i r görüşü
benimsediği ve başkalarını b u n a inandırmaya çalıştığı an, üstü ör­
tülü o l a r a k (zımnen) o b j e k t i f değerlerin varlığı i t i r a f edilmiş, da­
ha doğrusu ön koşul o l a r a k k a b u l edilmiş olmaktadır.
Üstelik, değerler k o n u s u n d a septik olan, b i r diğer bakımdan da
çelişki içersindedir. O. yalnızca b i l g i değerini y a da mantıki değeri
değil, ahlâkı değerleri de önceden k a b u l e t m e k z o r u n d a k a l m a k t a ­
dır.
O n u n ulaşmak istediği amaç, t e z i n i n
dinleyicilerce
benimsen­
mesi, onanmasıdır. Böylelikle o, t e z i n i n d i n l e y i c i tarafından c i d d i ­
ye alınacağını, daha açıkçası t e z i n i n k e n d i iç düşünce ve kanısının
b i r d e y i m i o l a r a k d i k k a t e alınacağını önceden k a b u l e t m e k t e d i r k i ,
d i n l e y i c i (savını yönelttiği k i m s e ) , İçtenlik ve doğruluğu o b j e k t i f ve
herkesi baglıyan b i r değer olarak görecektir. Böylece de o. b i r y a n ­
dan d i n l e y i c i d e n o b j e k t i f değerleri yadsımasını, îakat diğer y a n d a n
benimseyip
onamasını b e k l e m e k t e d i r ;
b i r y a n d a n d i n l e y i c i y i , hiç
b i r o b j e k t i f değerin
bulunmadığı y o l u n d a k i t e z i n i n doğruluğuna
inandırmaya çalışmakta, diğer y a n d a n ise b u n a ancak karşıt b i r
hipotez altında ulaşabilmektedir. Öyle b i r işe g i r i l m e k t e d i r k i , b u
işin amacını bizzat k e n d i e y l e m i i l e olanaksız kılmaktadır. B u yüz­
den haklı olarak, Değer S e p t i s i z m i n i n bizzat k e n d i s i n i y o k e t m e s i n ­
d e n söz e d i l e b i l i r .
K o n u y a daha da açıklık v e r m e k gerekirse, d e n i l e b i l i r k i , s e p t i k
olan b i r kimse o b j e k t i f
olarak değerli hiç b i r şey y o k t u r d i y o r ve
karşısındakini b u tezine, b u savına, inandırmak i s t i y o r . K a b u l e d i l s i n
k i , karşısındaki b u tezi c i d d i y e almıyor. B u n u n üzerine s e p t i k d i y e ­
c e k t i r kî, « B u savımda c i d d i olduğuma, c i d d e n böyle düşündüğüme
inanmıyor musun? Oysa, b e n i m b u h a k i k a t a , y a n i t e z i m i n doğrulu­
ğuna inançlı bulunduğumdan, ölünceye k a d a r o n u savunacağımdan
asla kuşkulanmamalısınî», İşle b u n u n üzerine karşısındaki « B u d u ­
r u m d a senin içtenliğine,
doğruluğuna, y a n i düşündüğün g i b i k o -
DEÛER RÖLATİVİZMlNE KARŞI DEÛER OBJEKTİVİZMİ
531
nuştuguna inanıyorum. D a h a doğrusu, senin davranışım n o r m l a n dıran doğruluğun, dürüstlüğün, içtenliğin ahlâki b i r değer olduğuna
i n a n m a m gerek, ö y l e o l u n c a da, sen benden b i r y a n d a n o b j e k t i f de­
ğerleri yadsımamı, diğer y a n d a n ise onların varlığını onamamı b e k ­
l e m e k l e s i n . D e m e k o l u y o r k i , senin davranışın t a m b i r çelişme ile
sakallanmıştır, k e n d i k e n d i n i
o r t a d a n kaldırmakladır» cevabında
bulunacaktır ( 2 5 ) .
b ) Değer R o l a t i v i z m i aynı zamanda, değerlerin niteliğine iliş­
k i n açıklamalar karşısında y e n i l g i y e uğramaktadır. M o d e r n Değer
T e o r i s i , değerlerin insanı bağlayıcı b i r güce s a h i p bulunduğunu ve
b u nedenle insanın keyfîliğinden arınmış, b i r m e v k i düzeni içersin­
de o b j e k t i f b i r şey olduğunu o r t a y a koymuştur (26). B u o b j e k t i v i te ahlâki değerde, b u değerden çıkan ve insanı salt ( m u t l a k ) o l a r a k
yükümlü kılan «olması gereken»de ( S o l l e n ' d e ) . özellikle açığa çık­
maktadır. Yükümlülüğün
muhtevasını sosyal koşullar, kültür ve
b u n u n g i b i şeylerin belirlediğini b i r an için k a b u l etsek b i l e b u ,
vicdanı ve yükümlülük
d u y g u s u n u n nereden
geldiğini açıklıyamaz. Vicdanı ve yükümlülük d u y g u s u n u y e r ve zaman koşullarına
bağlı, a m p r i k b i r şey o l a r a k anlayıp açıklamaya olanak y o k t u r . O n u ,
p s i k o l o j i k bakımdan bilinç allı y a d a sosyolojik açıdan t a b u k a r a k ­
t e r l i t o p l u m s a l b i r i s t e m d i y e göstermek çabalan, vicdanın m u h t e ­
vasını b i z z a t k e n d i s i i l e . o n u n bağlayıcılığı ile, karıştırmaktan baş­
ka b i r şey değildir ( 2 7 ) .
B u nedenle, değerleri
sübjektifleşliren b i r kimse, açık ve t e k
anlamlı b i r d u r u m u görmemekte y a d a görmezlikten
gelmekte­
d i r (28).
c)
Rölîitivizm, b i r y a n d a n da o l a y l a r a ters düşmektedir. Gerçi,
insanlığın değer yaşamı b i r çok
değişiklik ve gelişim gösteriyor.
Fakat, b u yaşamda sadece değişen şeyler değil, değişmiyen şevler
de vardır; yalnız değişiklik değil, aynı
zamanda özdeşlik vardır;
salt (sırf) çokluk değil, b i r l i k ( v a h d e t ) de b u l u n u r .
Şu olay da, hiç kimse tarafından r e d d e d i l e m e z ve yadsınamaz:
Ayrıksız tüm u l u s l a r « g ü z e l » i l e «çirkin», « d o ğ r u » ile « y a n l ı ş » ve
(25)
(26)
(27)
128)
Heseon. B , 36.
Bkz. Fechner, s. 44, 45; Brlnkm&nn, s 26 vd,. 40 vd.
Welzel. s 238
Bkz Hessen. s. 140.
Özellikle « i y i » i l e «kötü», « e r d e m » i l e «ahlâksızlık» arasında b i r a y ­
rım y a p a r l a r ve böylece insanları d a i y i ve kötü d i y e i k i y e ayırırlar.
S o m u t d u r u m l a r d a bütün ulusların aynı şeylere değerli y a d a de­
ğersiz d e m e m e l e r i y a da e n g e n e l i l k e l e r i n uygulanmasında b i r ­
b i r l e r i n d e n ayrılmaları olanaklıdır. A n c a k , hepsi şunda birleşirler
k i , b i r çok şeyler değerli, diğerleri de değersizdir.
B u n u n sonucu
o l a r a k da. ahlâk alanında i y i davranışta b u l u n a n l a r a ödül. kötü d a v ­
ranışta b u l u n a n l a r a ceza v e r i l i r y a da kınanır. Dünyanın neresine
istersek g i d e l i m , b u r a l a r d a
b i z i m k i n d e n çok değişik görüşlere sa­
h i p i n s a n l a r l a karşılaşmak olanağı ile b i r l i k t e , y i n e de « g ü z e l » ve
«Çirkin», « i y i » ve « k ö t ü » üzerine, ahlâkî düzen üzerine o n l a r l a h e ­
m e n de konuşabiliriz; o r t a k b i r z e m i n
üzerinde
bulunduğumuzu,
sanat, b i l i m ve ahlâkın u l u s a l sınırlara ve alışkanlıklara bağlı b i r
şey olmadığını, tersine u l u s l a r arası b i r şey, genel i n s a n i b i r iş o l ­
duğunu çabucak algılarız.
B u d u r u m karşısında, Rölativizmin
ne d e n l i yanılmakta o l d u ­
ğu açıkça o r t a y a çıkmaktadır. Çünkü, eğer değerler kişilere, u l u s l a ­
ra y a d a çağlara bağlı o l a r a k değişiyor, degiştirilebiliyor ise, o n l a r
insanın düş ve düşüncesinin k e y f i ürünü d e m e k t i r . Böyle olunca d a ,
y a n i değerler a r z u y a bağlı değiştirilebilen b i r şey olunca da, iste­
nildiği zaman tüm o r t a d a n kaldırılmaları olanaklıdır. Oysa, t a r i h t e
hiç b i r zaman ve hiç b i r u l u s t a ne h a k i k a t , ne estetik ve ne de e t i k
değerin tüm o r t a d a n kaldırıldığı görülmemiş, saptanmamıştır.
Değerler insanın e n d e r i n , e n t e m e l l i Öğesinden çıkan evrensel
b i r şeydir. Özellikle e t i k o d e n l i e v r e n s e l d i r k i , ona en i l k e l t o p l u m ¬
larda bile rastlanır. Üstelik e t i g i n evrenselliği olayı, yalnızca « i y i »
ile « k ö t ü » arasındaki soyut b i r ayırıma dayanmaz, b i r çok ayrıntılı
i l k e l e r e değin uzanır. İhaneti, sözleşmenin h i l e l i b i r biçimde b o z u l ­
masını, b i r dostun öldürülmesini, açıkça hiç b i r k u s u r u o l m a y a n b i r
k i m s e n i n m a h k e m e c e mahkûm e d i l m e s i n i n e f r e t ve lanetle karşılamıyacak. aksine cesareti, dürüstlüğü, iç temizliğini, çocuk ve İnsan
sevgisini, şükran duyguları b e s l e m e y i onamıyacak b i r t o p l u m ola­
b i l i r mıydı? Bizzat insan e y l e m l e r i n i n niteliğinde temellenmiş hiç
b i r ayrım yoksa, b u nasıl açıklanabilir'.'
Ahlâki p r e n s i p l e r sadece
zamanındaki t o p l u m s a l durumların y a da değişik t o p l u m s a l e t k e n ­
l e r i n b i r l i k t e meydana
g e t i r d i k l e r i b i r sonuç olsaydı, onların h e r
t o p l u m s a l d u r u m a u y g u n bulunması, o n l a r l a b i r l i k t e değinmesi,
hattâ tüm o r t a d a n kalkması z o r u n l u o l m a z mıydı?
Oysa, d u r u m böyle değil.
H e r ne k a d a r insanlık t a r i h i ahlâki
DEGElî RÖLATİVİZMİNE KARŞİ DEÛER OBJEKTİVİZMİ
533
düzenle h e m e n h e m e n sürekli b i r çatışma İçersindeyse de ve ahlâk*
sizlik her zaman
değişen biçimlerde yaygın b i r akım g i b i çağlar
b o y u k o l geziyorsa da. ahlâki düzen t e m e l i n d e aynı k a l m a k t a ve i n ­
san e y l e m l e r i n i n karşısına yalçın b i r k a y a g i b i d i k i l m e k t e d i r . B i r
t o p l u m kötülüklerin
içine gömülse bile, üyelerinin arasından b i r
Çok s o y l u ve i y i l e r i n sesleri
d u y u l u r ve diğerlerinin yaşamından
yakınarak onları mahkûm eder
Ahlâki düzen insanların karşılıklı
e t k i l e r i n i n m e k a n i k ürününden başka b i r şey olmasaydı, b u n a ne de­
n i r d i (29)?
2. Değerlerin o b j e k t i f ve salt geçerliğini
temellendırmek k o ­
n u s u n d a , b u r a y a kadar Değer Rülativizminin eleştirisi yapıldı. Şim­
d i de. Değer O b j e k t i v i z m i n i n
o l u m l u yönde b i r temellendırilmesi
d e n e n m e l i d i r . Gerçekten Değer O b j e k t i t v i z m i üç türlü, daha doğn u s u üç açıdan t e m e l l e n d i r i l e b i l i r : F e n o m e n o l o j i k , o n t o l o j i k ve kül­
tür felsefesi açısından.
a ) F e n o m e n o l o j i k teme İlen d i r m e , b i z i m k e n d i değer yaşantı­
mız ve yaşamımız üzerine b i r düşünceye dayanır. B i r değerin t a r a ­
fımızdan nasıl algılandığı, nasıl b i r v e r i olduğu üzerine düşünürsek
h e m e n anlarız k i , b u değeri asla salt (sırf) sübjektif b i r şey. b i z i m
k e y f i a r z u ve i r a d e m i z e bağlı b i r şey o l a r a k algılamamaktayız; ter­
sine o b j e k t i f b i r şey, tarafımızdan onanması, k a b u l e d i l m e s i i s t e m i
ile karşımıza çıkan b i r şey o l a r a k yaşar ve algılarız. B i r m a n z a r a ­
nın güzelliğini
algıladığımızda, b i r sanat yapıtını seyrettiğimizde,
ahlâki b i r davranış karşısında h a y r a n kaldığımızda b u tür değerle­
r i n b i z i m sübjektif b i l i n c i m i z l e değil, aksine obje ile i l g i l i b u l u n d u ­
ğu y o l u n d a açık b i r d u y g u y a s a h i p o l u r u z . Söz g e l i m i beğendiğimiz
b i r t a b l o y u y a d a m u s i k i parçasını
beğenmezlik e d e m i y e c e g i m i z i ,
beğenip beğenmemenin e l i m i z d e olmadığını b i l i r i z . Dahası v a r ! . O
t a b l o y a da m u s i k i parçasını h e r k e s i n beğenmesini ister, h e r k e s i n
beğenmesi gerektiğini düşünürüz; öyle k i . b i z i m g i b i , b i z i m ölçü­
müzde b e g e n m i y e n l e r i b i r a z da şaşkınlıkla karşılarız. Değer yaşa­
mımızda öyle anlarımız olmuştur k i . y a da başkalarından öyle a n ­
l a r geçirdiklerini, öyle
d u r u m l a r içersinde kalmış bulunduklarını
görmüş y a da işitmişizdir k i . b u a n l a r d a ( b u d u r u m l a r d a ) herkes ne
derse desin insanın bildiğini, inandığını yapması gerektiği düşünül­
müştür.
(20)
Hcssen. s. M i 142.
VECDİ ARAL
534
Sorulmalıdır! B u a n l a r d a insanın k e n d i bildiği, inandığı değere
sadık kalmasının, h e r k e s i n karşıtım söyliyeceği beklenildiği halde,
ona sıkı sıkıya bağlanmasının anlamı n e d i r ? Kafasında ve k a l b i n d e
yaşattığı değerin o b j e k t i v i t e s i n e olan güveni değil m i d i r ?
B u gün
için k e n d i s i n i k i m s e anlamasa bile, b i r gün g e l i p pek çok k i m s e n i n
kendisine h a k vereceğine,
kendisini
anlıyacağına olan sarsılmaz
inancı değil m i d i r ? N i t e k i m ahlâk, sanat, b i l i m ve p o l i t i k a alanında
b u gün çok yüksek d i y e k a b u l e d i l e n kişiliklerin, içinde yaşadıkları
çağlarda gereğince, hattâ hiç anlaşılmadıklarını, t a k d i r e d i l m e d i k ­
l e r i n i ve f a k a t b u n u n l a b i r l i k t e haşan ve yüceliklerini inandıkları
değerlere sadık kalmalarına borçlu bulunduklarını öğrenmedik m i ?
D e m e k o l u y o r k i . bütün b u d u r u m l a r d a süje üstü b i r şey, değerleri
algılayan kişinin k e y i f ve a r z u s u n d a n bağımsız, o b j e k t i f ve salt b i r
şey söz k o n u s u d u r .
Değerlerin b u objek t i v i t e s i n i , b i z i m sübjektif değerlendirmemiz
ve i r a d e m i z o b j e k t i f değerlerden ve değer normlarından ayrıldığı,
o n l a r a aykırı düştüğü zaman d a anlarız.
Sübjektif davranışımızı
söz k o n u s u o b j e k t i f i l k e l e r e göre ölçerek mahkûm eder ve değerle­
re aykırı davranmış o l m a k t a n pişmanlık duyarız. B u da gösteriyor
k i , b i z i m sübjektif değerlendirmemiz ve a r z u m u z dışında, o b j e k t i f
o l a r a k geçerli değer ve normların varlığından haberdarız ve onları
onamaktayız. Adetâ, salt b i r değerin önünde b o y u n eğmek z o r u n ­
luluğunu duymaktayız.
Böylece b i z i m değer yaşantımız üzerine
yalınç ( b a s i t ) b i r dü­
şünce, bizzat değerle b i r l i k t e o n u n o b j e k t i v i t e s i n i n de algılandığını
göstermektedir ( 3 0 ) .
b ) Değer o b j e k t i v i z m i n i n o n t o l o j i k temellendirilmesînde, t i n ­
sel ( f i k r i , manevî) değerlerin süjeye bağlılığı gözleminden y o l a çı­
kılmaktadır. B u değerler o n t o l o j i k bağlantı noktalarını insanın t i n ­
sel tabiatında b u l u r l a r .
Değerleri gerçeklik dünyasında a r a m a k yanlıştır. E£er değeıler
varlıklarını gerçeklik
dünyasına borçlu olsaydı, insanın gerçeklik
karşısında eleştirisel b i r t u t u m alması anlaşılamazdı. Çünkü, nasıl
s u y u n 100 derecede kaynaması y a da c i s i m l e r i n y e r çekimine u y ­
ması eleştirilemezse, b u n u n g i b i . b i r davranışı ahlâk açısından eleş­
t i r m e k de anlamsız o l u r d u . Değerler d e n e y d e n kazanılmaz, aksine
(30)
Bkz. ve krş. Hessen. s. 37.
DEÛER RÖLATlVtZMİNE KARŞI DEÛER OBJEKTİVİZMİ
535
deneysel dünya (gerçeklik dünyası) önceden v a r olan değerlere gö­
re b i r seçime t a b i t u t u l u r ( 3 1 ) .
Böylece değerler d u y u m dışı,
duyumla
algılanamıyan ideal
( f i k r i , m a n e v i ) varlıklardır ve böyle o l m a k l a da, Ön koşul o l a r a k
düşünen ve d u y a n (hisseden) b i r tîn'in varlığını g e r e k t i r i r l e r . O n ­
lar, a y n e n mantık ve m a t e m a t i k o b j e l e r g i b i , ancak t i n aracılığı ile
varlık kazanırlar; diğer b i r d e y i m l e , varlıklarını insanın t i n s e l y a ­
nına borçludurlar ( 3 2 ) .
Gerçekten, İnsan varlığı k a d e m e l i b i r yapı gösterir. O ün.T f i ­
zik ve k i m y a kanunlarının egemen
bulunduğu m a d d i b i r varlığa
s a h i p t i r . F a k a t insanın b u maddî ve b e d e n i yanı, canlı b i r varlık
o l a r a k aynı z a m a n d a b i y o l o j i k b i r oluşuktur ve b i y o l o j i n i n k a n u n ­
larına t a b i d i r . B u n d a n başka b i r de, k e n d i kanunlarına u y a n ruhî
yaşam alanı b u l u n u r T i n s e l dünya ise, yalnızca insana özgü b i r b i ­
çimde, tüm b u bedenî ve ruhî yaşamın üstüne yükselir. Ne v a r k i ,
b u r a d a yanlış b i r a n l a m a y a m e y d a n v e r m e m e k için. insanın kade­
m e l i yapısının
b i r b i r i n d e n ayrı ve k o p u k j e o l o j i k k a t m a n l a r g i b i
düşünülmemesi gerektiği b e l i r t i l m e l i d i r ; o n l a r daha çok. a l t t a k i l e r
tarafından taşınmak üzere, b i r b i r i n e dayalı ve bağlı b u l u n m a k t a ­
dırlar ( 3 3 ) .
H
işte insanın son, t i n s e l yanı o n u bütün doğa varlıklarından ayırdeden b i r novunAı ( b i r yeniliği, o r i j i n a l b i r şeyi) d e y i m l e r ve b u ­
n u n l a insan dış koşulların (doğa olaylarının)
etkisinden k u r t u l u p
özgür o l a b i l m e k
olanağına kavuşur. İnsan ancak b u yanı ile ger­
çekliği, « o l a n » ] eleştirip o n u n
karşısına «olması gereken»i k o v a b i ­
lir.
B u bakımdan en kapsamlı biçimde, b i r i c i k varlık o l a r a k doğayı
gören ve t i n l e b i r l i k t e bütün tinsel oluşukları doğa kavramına so­
k a n N a t u r a l i z m i n b u görüşü doğru k a b u l edilemez. Nasıl k a b u l
e d i l s i n k i . b u görüş bizzat m o d e r n doğa b i l i m i n i n b u günkü v e r i l e r i
karşısında t u t u l a m a z olmuştur.
X X . Yüzyılda doğa b i l i m i n d e , özellikle f i z i k ve b i y o l o j i d e k i ge­
lişim, bunların l e m e l l e r i n d e k i değişim, doğa b i l i m i n e dayalı y e n i b i r
dünya t a b l o s u n u m e y d a n ı g e t i r e c e k n i t e l i k t e d i r . N i t e k i m artık, bü(31)
(32)
(33)
B t t Fechner. s 44
Bkz. Bense, t. 126. 129, Fechner. s 43
Bkz Henkel. s. 173; Wust, s. 87.
tünü ile insanın da d a h i l edildiği eşya ve o l a y l a r dünyasının, plân
ve amaçtan y o k s u n b i r biçimde açıklandığı k l a s i k f i z i k t e k i m e k a nist düşünce biçimi aşılmıştır. M e k a n i s l düşüncenin kozaliteyı ( d o ­
ğa olayları arasındaki z o r u n l u nedensellik
bağıntısını) çok a b a r t ­
mış olmasına kargılık, y e n i düşünce biçiminde ancak rülatif b i r k o zalite k a b u l e d i l m e k t e d i r ; çünkü a t o m içi dünyasında u l u p b i t e n ­
ler, kozalîtenin salt egemenliğine son vermiştir. Elektronların sıç­
rayışında t a m a m e n
çıkış d u r u m u n d a n değil, aynı z a m a n d a gele­
c e k t e k i d u r u m bakımından da belirlenmiş b r r kozalîto s a v u n u l m a k
zorundadır; öyle k i sıçrama h a r e k e t i geçmiş ve geleceği s o m u ! a k ­
tüel olayda birleştirmektedir ( 3 4 ) .
M c k a n i s t düşüncenin nasıl aşıldığı, özellikle b i y o l o j i d e açıkça
görülmektedir- O r g a n i z m a , o r g a n o l o j i k b i r yapıya s a h i p t i r . B i r baş­
ka d e y i m l e , o r g a n i z m a d a k i h e r parça bütünle ilişkidedir ve bütü­
nün korunması, gelişimi ve çoğalması g i b i b i r amaca yöneliktir; f i ­
nal b i r f o n k s i y o n a s a h i p t i r . B u , o r g a n i k yapının, makînada görülem i y e c e k o l a n b i r iç yaşama s a h i p bulunduğunu o r t a y a k o y m a k l a ,
v i t a l alanda amaca yönelik b i r doğal düzenliliğin ( k a n u n i y e t i n ) k a ­
bulüne zorlamaktadır ( 3 5 ) . İnsanın yapısına gelince, işler daha da
karmaşık b i r n i t e l i k
kazanmaktadır.
Zamanımız biyologlarından
Portmann'ın dediği g i b i , b i y o l o j i k araştırmalar h e r şeyden önce, i n ­
sanı diğer doğal şeylerle b i r l i k t e
gösteren p e r s p e k t i f i n k e s i n l i k l e
değişmesini g e r e k t i r m e k t e , böylece de b i r y a n d a n insanın varlık
biçiminin tüm canlılarla çok büyük Ölçüde b i r b i r l i ( v a h d e t ) içer­
sinde bulunduğunu b e l i r t m e k t e , f a k a t diğer y a n d a n aynı b i y o l o j i
umulmadık b i r açıklıkla insan varlığının kendine özgü oluşuna işa­
ret etmektedir (36).
Gerçi, tüm b u açıklamalardan
insan kişiliğinin
özgürlüğüne
ilişkin kanıtlayicı sonuçlar çıkarılması beklenemez; doğa b i l i m i ala­
nında b u y o l d a b i r sonuç çıkarmak olanaksız ve y e r s i z d i r . N e d i r k i .
mekanı: doga b i l i m i n e karşılık,
m o d e r n doğa b i l i m i n i n özgürlü­
ğün r e d ve yadsınmasına ilişkin hiç b i r t e o r i k öğeyi i h t i v a etmediği
de anlaşılmaktadır: öyle k i , b u yüzden, o n u n bizzat k e n d i s i m e t a ­
f i z i k b i r kimliğe bürünmeksizin y a da b u n a heveslenmeksizin m e t a ­
fiziğe kapıları açtığından, yaradılışımızın biçimlenmesi, hümınite1
(34i
(351
(36)
Bkz. Gabriel, s. 98. 00; Lelsegang, s. 64.
Bkz. Wenzl, s. 12, 80.
Portmann. s. 334/335. 344.
DEÛER RÖLATİVİZMİNE KARŞI DEÛER OBJEKTİVİZMİ
537
si için h e p i m i z i n taşıdığı sorumluluğa değindiğinden, b u yünde u y a ­
rıda bulunduğundan söz e d i l m e k t e d i r (371.
Üstelik doğa b i l i m i n i n , insanın t i n s e l b i r yana ve özgürlüğe sa­
h i p olduğuna y e t e r l i kanıtları vc rmese de. hiç değilse karşıt tezin
tüm d a y a n a k ve t e m e l l e r i n i o r t a d a n kaldırması ile b i r l i k t e l e n o m e n o l o j i k açıklama, insanda özgürlük b i l i n c i n i n b u l u n u r u n d a n , o n u n
t i n s e l niteliğini gözler önüne s e r m e k t e d i r <38).
Şimdi, bütün b u ayrıntılardan sonra, esas k o n u m u / olan değer
Objektivizminin ontolujik
temellendinimetine
dönersek d e n i l m e ­
l i d i r kî. insan t i n s e l b i r yapıya sahip bulunduğundan ve b u yapı da
tüm insan varlığında aynı olacağından, herkes için aynı değerler ge­
çerlidir; o n l a r b i r e y üstü, genel b i r geçerliğe s a h i p t i r ( 3 9 ) .
c)
Değer o b j e k t i v i z m i n i n
kültür felsefesi ile ilgüi
d i r i l m e s i n e gelince b u . aşağıdaki düşüncede gerçekleşir :
temellen-
Kültür vardır ve hiç b i r n o r m a l insan o n u n varlığını reddede­
mez. Oysa, bütün kültür insan çabası ilc İnsan tarafından o b j e k t i f
değerlerin b i r gerçekleştirilmesini d e y i m l e r . Kültür, ideal (düşün­
sel) n i t e l i k t e olan değerlerin, b u dünyada gerçekleştirılmsidir. Kül­
tür, gerçekleştirilmiş değerlerin b i r yığınıdır. Söz g e l i m i b i l i m de­
diğimiz şey mantıkî değerin ( h a k i k a t i n )
gerçekleştirilmesi, sanat
d e n i l e n şey estetik değerin
gerçekleştirilmesi ve h u k u k i l e m o r a l
de adalet ve ahlâki değerlerin uzay-zaman içersinde gerçekleştiril­
mesidir.
h
Bütün b u kültür görünümlerinin
varlığı, ön K O Ş U ! olarak, ob­
j e k t i f değerlerin varlığını g e r e k t i r i r ; çünkü, değerler t a m a m e n key­
f i ve bireysel b i r şey olsaydı kültür m e y d a n a gelemezdi (40),
III —
D Bg e r
ları
y a ş a m ın d a k i
ve
b u n u n
görüş
a y r ı l ı k ­
a ç ı k l a n m a s ı
1. Değerlerin o b j e k t i v i t e s i n e ilişkin
y u k a r d a k i açıklama a n insanlığın değer yaşamında o r t a y a çıkan. Rölativirm t a r M m (371
4381
(39>
(40)
Rk* Gabriel, s J9. Wcnzl, s. 122; Portmann, s. 341
Bkz. Rehfeldt. s 50 vd.
Hessen, s. 38.
Bkz. Hessen, s. 36.
d a n t e k yanlı olarak gözlemlenen ve b u yüzden de yanlış y o ı u m lanan değişikliklerin nereden geldiği, daha doğrusu n e d e n l e r i sap­
tandığı z a m a n , d o y u r u c u b i r biçimde tamamlanmış o l u r .
Böylece. Değer O b j e k t i v i z m ince de b e l l i sınırlar içersinde k a ­
b u l e d i l e n değerler k o n u s u n d a k i görüş ayrılığının değerlerin obj e k t i v i t e s i i l e çelişik olmadığı, b u görüş ayrılığının Değer O b j e k t i ­
v i z m i açısından da y e t e r i n c e açıklanabileceği gösterilmek g e r e k i r .
2. İnsanlığın değer yaşamındaki
değer
yargılarının değişik
oluşu, g e n e l l i k t e şu n e d e n l e r d e n i l e r i g e l m e k t e d i r :
m
a) Değer yargılarının değişik olmasının b i r nedeni, değişik b i ­
çimde değerlendirilen o b j e n i n çok kez b i r ve aynı olmayışıdır. G e r ­
çekten b i r çok d u r u m l a r d a , değişik değer yargıları v e r e n l e r aynı
şeyi (aynı o b j e y i ) değerlendirmemektedirler. Değerlendirilen şey (de­
ğerlendirme objesi) görünüşle, daha doğrusu f o r m a l bakımdan aynı
şeydir de, m u h t e v a bakımından
değişik değer yargıları v e r e n l e r e
göre t a m a m i y l e başka b i r şeydir, ö r n e ğ i n b i r sahne o y u n u n d a , b u
o y u n u i z l i y e n l e r d e n b i r i o l a b i l i r k i , oyuncuların y e t e n e k l e r i n i d i k ­
kate alarak, o n u güzel d i y e
n i t e l e n d i r i r ; oysa b i r başkası o y u n u n
k o n u s u n a b a k a r a k o n u çirkin b u l a b i l i r .
b ) Değerlendirme objesi aynı olsa b i l e , kullanılan t e r i m ( d
ger sembolü) aynı m u h t e v a y a sahip olmıyabilir; diğer b i r deyişle,
değişik k i m s e l e r aynı t e r i m l e k e s i n l i k l e aynı şeyi kastet m i y e b i l i r ler. N i t e k i m bazıları, « g ü z e l » t e r i m i n i <*yarar» kavramı i l e karıştı­
rırlar. Bazıları ise, « g ü z e l » i «hoşa g i d e n ş e y » d i y e a n l a r l a r . Böylece
aynı b i r t a b l o y u b i r k i m s e n i n güzel bulmasına karşılık, güzeli y a r a r
düşüncesi ile karıştıran hiç de güzel bulmıyacaktır ( 4 1 ) ,
c ) B i l i m d e b i l e görüldüğü g i b i . d e g e r l e n d i r m e l e r d e k i değişik­
liğin b i r nedeni de kültür ve sosyal koşullardaki değişmedir. K ü l ­
türün geliştiği t o p l u m ve kişilerde, nasıl h a k i k a t a b i r a z daha y a k laşılmışsa, diğer değerler alanında da gerçek değere doğru b i n i z d a ­
ha yaklaşılmaktadır.
Söz g e l i m i O r t a Çağda büyücülerin yakılması, yanlış ve buş bîr
inanca dayanıyordu, inanılıyordu k i . büyücü r u h u n u şeytana k a p ­
tırmıştır ve büyüsü gerçekten e t k i l i d i r ; yakılmakla b i r bakıma ona
da i y i l i k edilmiş olmaktadır. Böyle ön yargı ve boş inançların s o m u t
değerlendirmelerde ne d e n l i değişik ve b u gün k a b u l edemiyeceği(41)
Bkz. Hessen. s. 143.
DEÛER RÖLATİVİZMİNE KARŞI DEOER OBJEKTİVİZMİ
6S9
m i z sonuçlara götürdüğü k o n u s u n d a , y i n e O r t a Çağda hayvanların
yargılanmasını d a
gösterebiliriz.
Zararın o d e t t i r i l m e s i gerektiği
düşüncesinde, b u günkü anlayışımızla o günkü arasında hiç b i r a y ­
rım y o k t u r ; ancak, b u İlkenin h a y v a n l a r a da uygulanması ( h a y v a n ­
ların da v e r d i k l e r i z a r a r l a r d a n s o r u m l u tutulması! yanlış b i r b i l g i ­
y e y a da bilgisizliğe dayanmaktadır
Gözlerimizi ne d e n l i uygarlaşmamın çağ ve t o p l u m l a r a çevirir­
sek, k a n davası ve insanların k u r b a n e d i l m e s i gibi, o d e n l i yalnızca
ön yargı ve boş inançlara d a y a n a n , gerçek değerlerden uzak d u r u m ­
l a r l a karşılaşırız ( 4 2 ) .
d ) Değer yargılarının
değimi kliğinin e n önemli nedeni, değer
organının h e r b i r e y d e aynı ölçüde gelişmemiş olmasıdır.
Değerlerin kavranması d e n e y d e n bağımsız b i r biçimde, doğru­
dan doğruya sezgisel ve d u y g u s a l ( e m o s y o n e l ) b i r b i l g i işlemi i l e
gerçekleşir ( 4 3 ) . B u . değerlerin t e o r i k o l a r a k kavranmasından tüm
başka b i r n i t e l i k t e d i r . Değer organınca değerlerin kavranması de­
mek, değerlerin içten b e n i m s e n i p algılanması d e m e k t i r . B u b e n i m ­
seme, değerlerin b u algılanması ise. herkesde aynı ölçüde o l m a m a k ­
tadır. B u nedenle p s i k o l o j i d e , özellikle değer b i l i n c i n i n sınırlı olu¬
şundan söz e d i l m e k t e d i r ,
ö y l e k i , t e o r i k i n s a n , estetik insan, d i n i
insan, e k o n o m i k insan, p o l i t i k insan g i b i b i r lakım i n s a n t i p l e r i n i n
varlığı b u n a dayanır.
İşte b u h e r b i r t i p için b e l l i b i r değer doğrultusu geçerli o l u p .
diğerleri e t k i s i z k a l m a k t a olduğundan y a da b u t i p l e r diğer değer­
lere karşı kör olduklarından, s o m u t d u r u m l a r d a b i r b i r i n d e n çok a y ­
rı değerlendirmelere rastlanmakladır ( 4 4 ) .
e)
Değer yaşantısının, k u r a l o l a r a k k e n d i şahlığında bizzat de­
re değil de. eşya ve o l a y l a r d a
gerçeklenmiş olan değere ilişkin
bulunduğunu anımsayıp
düşündüğümüzde,
değişikliğin b i r başka n e d e n i n i b u l u r u z .
değerlendirmek r d e k i
Değer yaşantısının k o n u s u değer idesi değil, özellikle değerli
şeydir; ideal n i t e l i k t e k i değer değil, real (gerçekleşmiş) değerdir. Oy­
sa, değer taşıyıcısı olan e^ya ve o l a y l a r çok kez karmaşıktır. B u eş(42)
f43>
(44)
Bkz. Hessen. s 144, Zlppellus. s. 93. 94.
Fechner s. 43, Zippellus, s. B2,
Bkz. Aral HFÖ. s 10. 11. Meyer. s 190; Zippelius. s 94
y a ve o l a y l a r , süjelerin görüş açılarına güre, onlara değişik görü­
nümler sunar. B e l k i b e l l i b i r değeri soyut ideal varlığında pek çok
k i m s e k a b u l eder de, s o m u t eşya ve o l a y l a r a u y g u l a r k e n , o eşya ve
olayların karmaşık niteliği,
onların değişik değerlendirmeler y a p ­
malarına (o eşya y a d a olaya ilişkin değişik değer yargıları v e r m e ­
l e r i n e ) olanak hazırlar (45).
f ) Değer yaşantısının muhtevnsı, b i r defler yargısında k a v r a m ­
sal formüle kavuşur. B u da, değerlendirmedeki değişıkliklcrm d i ­
ğer b i r kaynağını biçimlendirir. D u y g u i l e algılanmış (hissedilmiş)
ve yaşanmış b i r şeyi k a v r a m l a r İçtne a l m a k , h e r zaman k o l a y b i r
ış değildir: çünkü, b u küvramlasiırmnda i r r a s y o n e l ulan b i r şeyin
( d u y g u s a l olan b i r şeyin) rasyonelleştirilmesi söz k o n u r u d u r . H e r ­
kes, b u iş için g e r e k l i yeteneğe sahip değildir. Böylece, değerler
alanındaki ayrılığın son b i r nedeni
daha
ortaya
çıkarılmakta­
dır ( 4 6 ) .
3. B u açıklamalara göre. sonuç olaıak deyımtenmelidir k i , za­
m a n a bağlı rölatif değer s i s t e m l e r i n i n üzerinde o b j e k t i f b i r takım
değerler ve değer s i s t e m l e r i
vardır; b u n l a r m a t e m a t i k h a k i k a l l a r
g i b i salt olarak geçerlidir. İnsanlığın değer yaşamındaki görüş a y ­
rılıkları ise, değerlendirmelerin (değer yargılarının)
niteliğinden
ileri gelmektedir;
o b j e k t i f değer değil, aksine sübjektif ve s o m u t
değerlendirmeler değişmektedir. Değerlerin değişmesi d i y e b i r şey
y o k t u r ; değerlerin niteliğini i y i kavramış b i r kimse, böyle b i r şeyi
kesin o l a r a k olanaksız görür. O l a n şey, düpedüz değerlendirmelerin
degişmesidir. Kısacası, değerlerin rölativitesi d e n i l e n şey, gerçekte
değerlendirmelerin b i r rölativitesi dır ( 4 7 ) .
Üstelik b u değişme, g e r e k l i d i r de. Çünkü s o m u t değer yargıla­
rı, b e l l i b i r o b j e k t i f değere dayalı o l a r a k v e r i l i r . Şimdi, s o m u t değer
yargısı dayalı bulunduğu o b j e k t i f değere u y m u y o r s a , uymadığı a n ­
laşılmışsa, e l b e t t e k i değişmelidir. B u değişiklikle s o m u t değerlen­
d i r m e n i n o b j e k t i f ve soyut değere uygunluğunu siğlamak y o l u n d a ,
eğitime büyük ve çok önemli b i r r o l düşer.
Bilindiği g i b i . değer yargılarındaki değişikliği m e y d a n a g e t i r e n
n e d e n l e r i n başınd:». d e ğ e - organının herkesde aynı ölçüde geiışnu-
(45)
(46i
(47)
Hessen, s. 146, 147.
Bkz Hessen, s 147,
Bkz. Lelsegang, s. 72, Dohna, s, 70, Meyer, s. 145/146.
DEÛER RÖLATtVtZMlNE KARŞI DEĞER OBJEKTİVİZMİ
541
m i s olması g e l i r . O, y a n i değer organı, muhtaç olduğu gelişime ve
böylece de eğitime elverişli ve y e t e n e k l i d i r . B u n u n için de, değer­
l e r i n k e n d i l e r i n d e gerçekleştiği yüksek kişiliklerin, eğitilecek k i m ­
senin önüne serilmesi,
gözünün önüne konulması g e r e k i r ; çünkü
b i r k i m s e n i n değerler konusunda eğitilmesinin en k o l a y ve en gü­
venilir yolu budur.
B u n d a n başka, değer yargısı i l e bizzat değer arasında g e r e k l i u y ­
gunluğu engelleyen dış e t k e n l e r de, y i n e eğitimle o r t a d a n kaldırıla­
b i l i r ve kaldırılmalıdır. E n g e l l e y i c i dış e t k e n l e r , d i n i alandan y a da
entellektüel a l a n d a n g e l e b i l i r . B i r i n c i d u r u m d a yanlış d i n i tasarım­
l a r y a da inanç biçimleri, i k i n c i d u r u m d a ise ön yargılar ve yanıl­
gılar söz k o n u s u d u r .
Rölativizmin k e n d i t e z i n i s a v u n m a k için bü­
yük b i r t i t i z l i k l e öne sürdüğü b i r yığın görüş ayrılıkları, onları
böylece beiiıliyen boş inançların y a d a entellektüel yanılgı ve ön
yargıların açığa çıkarılması i l e pek olanaklıdır k i . b i r u y u m a g e t i r i ­
l e b i l i r ve g e t i r i l m e k t e d i r (4ti).
IV — O b j e k t i f
d e ğ e r l e r i n
r e y s e l
ve
t o p l u m s a l
ö n e m i
i n s a n ı n
b i ­
y a ş a m ı n d a k i
1. İnsan varlığının anlamı, insanın k e n d i n i insan o l m a k y o l u n a
adamasında y a t a r . B u insan o l m a da. insanın kendi niteliğim ger­
çekleştirmesinden, k e n d i kişiliğini yrlkinleştirmesı w
tamamlama­
sından i b a r e t t i r .
Y ü z e y d e k a l a n b i r gözlem b i l e
göstermekledir k i . tüm canlı
varlıklar k e n d i içlerinde b i r t a m a m l a n m a , b i r gelişme ve yetkinleş­
me dürtüsüne s a h i p t i r l e r . T o h u m d a ve e m b r i y o n d a , b u dürtü açık­
ça görülmektedir. O n l a r , b i y o l o j i k bakımdan dog.ıl b i r dürtü ve i h ­
t i y a c a u y a r a k , gelişmekle ve büyümektedirler. B u , insanın bedeni
yanı için de geçerlidir; çünkü, insan önce b i y o l o j i k b i r varlık'ır ve
öyle kalacaktır. A n c a k , bilindiği üzere insan, k e n d i s i n i doğal yaşam­
d a n ayıran ve o n u n
üzerine çıkaran özgür t i n s e l b i r y a n a sahip­
t i r ( 4 9 ) . H e r yaşam g i b i , b u yüksek t i n s e l yaşam da açılmak ve ge­
lişmek ister.
(481 Bkz, Hessen. S. 146. 197: Meyer, s. 147.
(49) «insan manâ ile madde, fikir İle tabiat, ide ile realile. ebediyet­
le mekdn-zaman Alemi, flnallte ve koza l ite arasında aktif, akttlel ve produktlf bir varlıktır, b i r şahsiyettir» <Çafcıl. s. 10).
642
VECDİ ARAL
Böylece ortaya çıkıyor k i , i n s a n yaşamının ve yaşam kavgası­
nın gerçek anlamı İnsan i d e s i n i ( y e t k i n i n s a n m o d e l i n i ) gerçekleş­
t i r m e k t i r . N i t e k i m insanın k e n d i iç dünyasına dalan b i r bakış, k e n ­
d i üzerine b i r düşünme, k e n d i iç dünyasının algılanması, b u dürtü
ve amacı daha açık b i r biçimde o r t a y a k o y a r .
Yaşamamızda d u r ­
g u n l u k l a içimize daldığımız öyle a n l a r vardır k i , b u a n l a r d a k e n d i ­
m i z i gerçekliğin k a l b i n e daha yakın d u y a r , o n u n anlamını h e r gün­
kü gürültülü
yaşamımızda
olduğundan daha
d u r u b i r biçimde
görmek fırsatını elde ederiz. Böylelikle yaradılışımızın d e r i n l i k l e ­
r i n d e n «insan o l m a y a çalışla d i y e n b i r âes duyarız.
B u sesin gücü, h e r şeyin üstündedir. O n u n gösterdiği doğrultu,
biricik mutluluk
y o l u d u r . B u sese kulaklarını tıkadığı, niteliğinin
(insan olmasının) iç doğrultusundan ayrılıp uzaklaştığı z a m a n i n ­
san, en d e r i n b i r biçimde mutsuzluğa düşmektedir. Düşünce ve a n ­
l a m d o l u insan (gerçek i n s a n ) için, astında yalnızca b u m u t s u z l u k
söz k o n u s u d u r : İdeale sadık kalmamış olmanın yarattığı sancılı b i ­
linç; aydınlığa, gerçek aydın olmıya kaışı suç (günah) işlemiş o l ­
manın b i l i n c i ( 5 0 ) . Gerçekten, h e r insanın önünde ne olması g e ı e k t i g i n i gösteren b i r t a b l o b u l u n u r . O, b u n u gerçekleştirmedikçe, k e n ­
d i k e n d i s i ile barışık değildir ( 5 1 ) .
Fakat, insan yaşamının ve çabasının
doğrultusunu biçimlendi­
r e n b u insan o l m a k , acaba n e d i r , neden i b a r e t t i r ?
Çok daha önce de d e y i m l e n d i g i
g i b i . doğa varlıklarının içer­
sinde insan, bambaşka özelliklere s a h i p t i r ; o n u n k e n d i n e özgü b i r
yaradılışı vardır. Doğada önce cansız varlıkları görürüz. B u n l a r y a l ­
nızca f i z i k ve k i m y a s a l
güçleri biçimlendirirler.
Bundan hemen
sonra, b i t k i s e l yaşam gelir. B u r a d a Fizik ve k i m y a y a ilişkin e l e m a n t e r m a d d e l e r b i r amaç bağıntısı içersine konulmuşlardır ve b i t k i s e l
organizmanın gelişim ve yetkinliğine
h i z m e t ederler.
Doğadaki
üçüncü görünüm, h a y v a n i yaşamdır. H a y v a n d a o r g a n i k yaşam a r ­
tık bizzat amaç değil, aksine h a y v a n i ( d u y g u s a l ) yaşamın gelişme­
sinden i b a r e t olan daha yüksek amacın altında b u l u n a n b i r şeydir,
i n s a n d a ise, doğanın b i r lakım m a d d i ve p s i k o l o j i k güçler o l a r a k
o r t a y a koyduğu h e r şey, y e n i d e n daha geniş b i r h i z m e t ilişkisine
(50) Bkz. Iranschaehr, s. 15.
(51) «Vor jedem steht ein Bild des. was er werden soll, Solange er
das nicht Ist. ist n i c h t sein Friede v o l l » (Hessen, s. 98).
DEOER RÖLATlVÎZMtNE KARŞI DEÛER OBJEKTİVİZMİ
643
g i r e r . B u kez, m a d d i ve p s i k o l o j i k güçler, t i n s e l yaşamı geliştirme­
ye h i z m e t e d e r l e r . B u n a göre, insan varlığının gerçekleşmesi v e
yetkinleşmesi, bedeni yaşam h o r görülüp
savsaklanmamakla bir¬
l i k t e , o n u n t i n s e l yaşamının gelişip açılmasına bağlıdır d e m e k ge­
rekmektedir (52).
Şimdi, b u gelişme ve açılmanın nasıl meydana geleceği sorusu­
na, ancak yüksek t i n s e l değerlerle, b u değerler aracılığı i l e cevabı
v e r i l e b i l i r . Ne y a p m a m gerektiğine
yalnızca, yaşamda değerli b i r
şey gördüğüm zaman k a r a r v e r e b i l i r i m ( 5 3 ) .
i n s a n varlığının gelişmesi b i r takım muhtevasız «olması gere­
k e n l e r e , salt b u y r u k ve Ödevlere u y m a k l a değil, aksine değerleri
b u dünyada gerçekleştirmekle sağlanır. S a l t «olması
gcrekfttt* ve
b u y r u k l a r , i n s a n üzerinde çekici b i r e t k i d e n çok, k o r k u t u c u b i r e t ­
k i y a p m a y a elverişlidir. B u , ^olması gerekendin
özeliıkle olumsuz
b i r biçimde
d e y i m i e n m e s i n d e , yâni «öldürme!», « ç a l m a ! » g i b i he­
m e n h e m e n sadece y a s a k l a r d a n söz e d i l m e s i n d e
açıklıkla görülür.
İnsan, daha çok genç insan, s a h i p olduğu güçleri k u l l a n m a k ister ve
b u n u n için de o n u n . o l u m l u ideallere ihtiyacı vardır. O. ne yapmıyacagını b i l m e k t e n çok. n e y i yapabileceğini, n e y i yapması g e r e k t i ­
ğini b i l m e k isler. Yasaklar,
b u y r u k l a r ve salt ödevler e n e r j i d o l u
genç insana, e t k i n l i k t e n y o k s u n , bunühm d o l u b i r yaşam önermekte­
d i r k i , o b u n a asla k a t l a n a m a z .
Oysa. m o d e r n Değer T e o r i s i b i r çok değerleri aydınlığa çıkarıp
o l u m l u b i r biçimde seslenerek, insana yaşamını d o l d u r a c a k ve tatlı
kılacak sonsuz idealler s u n m a k t a ,
d o f i a i i i n verdiği anlamsız, r u h ­
suz e n e r j i d e n anlamlı, güzel b i r dünyanın
yumulmasını olanaklı
kılmakladır.
Gerçekte de yüksek kişilikler, k e n d i l e r i n i yücelten davranış ve
çabalarını, asla yükümlülüğün
sıkıcı ağır baskısını duymaksızın,
m u t l u l u k v e r i c i b i r coşkunluk içersinde yürütmüşlerdir ( 5 4 ) . Öldür­
m e m e k , a h l a k e n doğru ve İyi b i r şeydir: ancak, ynşaıua yaşam k a t ­
m a k , b u y o l d a katkıda b u l u n m a k , severek y a l a t m a k çok daha yük­
sek ve anlamlı b i r şeydir. B i r çocuğun yarım yarım konuşmasını,
gülümsemesini y a d a bakışını d u y u p s e y r e t m e k zevk v e r i c i d i r . F a -
<û2)
(53)
<M)
Bense, s. 155,
Hartmann. s. 18.
Bfcz Erişlrgil. s. 158.
VECDİ
544
ARAL
k a t o n u n oluşum ve gelişiminin kanunlarını b i l m e k , r u h ve d u y g u ­
larının uyanışını algılamak daha hoş b i r şeydir. B i r çocuğu sevgi,
anlayış ve özenle yetiştirip eğitmek ise, z e v k l e r i n en büyüğü­
dür ( 5 5 ) .
Değerlerin böylelikle insana m u t l u l u k v e r m e s i n i n nedeni, o n ­
ların, daha doğrusu o n l a r a
uymanın özgürlük v e kişilik kazandır­
malıdır. Çünkü değerler ve o n l a r d a n çıkan istemler
(buyruklar),
Asanın bizzat k e n d i s i n i n t i n s e l yanında kök salmıştır. O n l a r a u y ­
m a k l a , s o m u t d u r u m l a r d a o n l a r a u y g u n k a r a r l a r a l m a k l a , aslında
k e n d i m i z e uymuş, k e n d i k a n u n u m u z u k e n d i m i z koymuş o l u r u z , i n ­
san k e n d i n i re d ve yadsımaksızın, değerleri onamazlık edemez. İn­
sanın yaşamda ne yapması gerektiği sorusuna, b i y o l o j i k ve p s i k o l o ­
j i k y o l d a n cevap v e r m e y e çalışanlar bile, o n u n tinsel b i r yanı o l d u ­
ğunu k a b u l l e n m e k
zorundadırlar.
İnsana sadece b i y o l o j i k y a da
p s i k o l o j i k ihtiyaçlarını doyurmasını önerenler ( H e d o n i z m ) ,
niçin
b u n u n b i r k a n u n kimliğine g e t i r i l m e s i n i açıklıyamazlar. B i y o l o j i k
ve p s i k o l o j i k ihtiyaçlar, z o r u n l u b i r doğal k a n u n gereği, kendiliğin­
d e n g i d e r i l i r l e r ; bunların ayrıca
«olması gereken» biçiminde b i r
k a n u n niteliğine sokulması y e r s i z d i r . Eğer böyle yapılıyorsa b u , i n ­
sanda akıl ve tin'iıı kabulü d e m e k t i r k i , b u d u r u m d a t i n s e l y a n d a n
da gelen değer ve i s t e m l e r e niçin uyulmaması gerekliğinin cevap­
landırılması b e k l e n i r ( 5 6 ) .
B u arada, yüksek tinsel
değeriere göre davranıp yaşayanları
h o r görmenin de ne d e n l i yanlış olduğuna değinilnelidiı. Değerlere
uygun davrananlar,
özellikle e r d e m l i kişiler,
başkalarının k e n d i
y a r a r ve çıkarları için h u kişiler üzerinde b i r takım hesaplar yapa­
cakları, genel çizgilerle belirlenmiş b u d a l a i n s a n l a r değillerdir. O n ­
lar, h e r s o m u t d u r u m d a , d u r u m u n niteliğine göre, özgürce k a r a r
v e r e b i l e n kişiliklerdir; çünkü, değerler özgürce v e r i l e n k a r a r l a r l a
gerçekleştirilebilirler;
özgürlük değerlerin niteliği gereğidir. A n ­
cak b o y l e l i k l e d i r k i değerler b i r e y i n kişiliğinin gelişmesine, açılma­
sına h i z m e t e d e r l e r (57), ( 5 8 ) .
2. i n s a n salt (sırf) t e k başına yaşıyım b i r varlık değildir; a y ­
nı zamanda t o p l u m s a l b i r varlıktır. Sosyal varlık o l a r a k o, büyük
(55)
(56)
(57)
<5B)
Iranschaehr, s. 21, 22.
Bkz. Bense. s. 129; ErLsirgil. s. 131. 132.
Bkz. Seneler UW. s İft; Wust, s 87,
Bkz, Hessen, s 07 vd
DEÛER RÖLATÎVİZMİNE KARŞI DEÛER OBJEKTİVİZMİ
545
b i r bütünün parçası, insan t o p l u m u n u n m e y d a n a getirdiği o r g a n i z ­
manın b i r üyesidir. T o p t u m ise, üzerinde insan kültürünün gelişti­
ği b i r z e m i n d i n
Oysa, kültürün b i r değer gerçekleşmesi olduğu b i l i n m e k t e d i r .
B u , o n u n anlamı ve en içten özelliğidir. Z a m a n içinde akıp g i d e n
kültür sürecini ( v e t i r e s i n i ) gözlemlersek, kültür bize değerler uğ­
r u n d a büyük ve y o r u l m a k b i l m e z b i r çaba olarak görünür. O, de­
ğerlerin gerçekleştirilmesi amacını güden tüm çabaların b i r yığını­
nı gösterir. D a h a doğrusu kültür, b u çabaların sonunda gerçekleşti­
rilmiş değerler yığınıdır.
B u arada t i n s e l değerlerle t i n s e l olmıyanlar arası r da b i r ayırım
y a p m a k g e r e k i r . B u n l a r d a n b i r i n c i l e r i n gerçekleşmesi yüksek, t i n ­
sel kültürü m e y d a n a g e t i r i r . Doğrudan doğruya kültürden söz e t t i ­
ğimizde, İşte b u n u k a s t e t m e k t e y i z . B u n a karşılık i k i n c i l e r , yânı aşa­
ğı değerler y a d a araç ( y a r a r , f a y d a ) değerleri, uygariık dediğimiz
kültürün a l t yapısını biçimlendirirler.
H e r kültürel iş, b i r değerin
gerçekleştirilmesinden
ibarettir.
B i l i m s e l b i r yapıtın k a l e m e alınması mantıki değerin, sanat estetik
değerin, m o r a l de e t i k değerin gerçekleşmesidir. B i r t o p l u m u n düze­
n i n i sağlayan h u k u k ise. adalet dediğimiz özel e t i k b i r değerin ger­
çekleşmesidir.
H u k u k , adalet d e n i l e n h u k u k i değen gerçekleştir­
m e y e yönelen b i r kültür görünümüdür ( 5 9 ) .
Böylece, kültürün niteliğinde b i r değerin gerçekleşmesi söz k o ­
n u s u olduğuna göre, kültürün b i r insan ürünü, o n u n b i r yapıtı o l ­
duğu anlaşılmaktadır. Çünkü, bilindiği g i b i değerler, özellikle t i n s e l
değerler, insana bağlıdır, o n u n ideal (düşünsel) ve d u y g u s a l (emosy o n e l ) yanından çıkarlar.
B u nedenle,
degerleıin gerçekleşmesi
'kültür) olayı, doğa olaylarından açıkça ayrılır. Bütün doğa olayları
b i r takım güçlerin e t k i s i ile m e y d a n a g e l i r Doğadaki b u güçler, b i r
düzenlilik ( k a n u n i y e t ) İçersinde b u l u n u r . O n l a r , z o r u n l u oldukları
biçimde e t k i yapar. B u r a d a kesin b i r z o r u n l u l u k ve düzenlilik ege­
m e n d i r . Kültür olayında ise, doğal güçler değil, aksine insanın t i n ­
sel güçlen e t k i l i d i r . B u güçlerin e t k i s i real b i r z o r u n l u l u k l a değil,
ideal (düşünsel) n i t e l i k t e k i b i r «olması
gereken»le belirlenmiştir.
İnsan, özgürce vereceği k a r a r l a r l a b u -olması g e r e k e n * * u y a r y a da
u y m a z (60),
(59)
460)
Radbruch. s. 123.
insanın her zaman sadece, dürtü ve İç baskılar gibi. önüne geHuk Fık. Mec. — F.: 35
546
VECDİ ARAL
B u r a d a n , tüm değerlerle b i r l i k t e a d a l e t i n
nedensellik
(adaletli
hukukun)
bağıntısı içersinde, doğal b i r z o r u n l u l u k l a gerçekleşece­
ğini sanmanın ne d e n l i yanlış olduğu o r t a y a çıkmaktadır. Doğadaki
b i r olay, b e l l i e t k e n l e r l e
kendiliğinden z o r u n l u o l a r a k
gerçekleşir.
Oysa. a d a l e t i n gerçekleşmesi için, insanın isin içine karışması, o n u n
aracılığı g e r e k l i d i r . A d a l e t , e n azından b i z i m kendisine
muhtaç o l ­
duğumuz kadar, bize muhtaçtır ( 6 1 ) .
Yalnız, kültür olayının doga olayından
ayrıldığı
belirtilmekle,
kültürde doğni olayların, daha doğrusu gerçekliğin, hiç b i r rolü o l ­
madığı da k a s t e d i l m o m e k t e d i r .
B i r kez s o m u t gerçeklik olayları i n ­
t a n düşüncesi üzerine e t k i d e b u l u n a r a k b i r takım değerlerin u y a n ­
masına, soyut ve genel n i t e l i k l e değerlerin
neden o l u r .
kmnmirtiilfıi
muhteva
B u n d a n başıva gerçekle 5 tıriimasi istenen değere karşı,
bizzat gerçekliğin elverişli o l u p o l m a d ı g ı n n , d i r e n c i n i n de d i k k a t e
alınması g e r e k i r ,
Ütopilerden kaçınmanın .gereği* b u n d a n i l e r i
gel­
m e k l e d i r . N i t e k i m , salt düşüncede a d a l e t l i d i y e b u l u n a n normların
uygulanabilmesi,
olanaklarının,
gerçekleşebilmesi için, b u n l a r a
uygun
davranış
p r a t i k a l t e r n a t i f l e r i n v a r olması z o r u n l u b i r koşul­
d u r (Ü2).
Şimdi, b i r değerle gerçekliğin birleşmesinden i b a r e t olan n i t e ­
l i k ve özelliği ile kültürün, t o p l u m u n ve tüm insanlığın varlığı, ge­
lişmesi ve i l e r l e m e s i
için
taşıdığı öneme, b u r a d a
degir.ilmelidir.
E t i k b i r takım değerlerin gerçekleştirilmesini d e y i m l i y e n
h u k u k ve
m o r a l d e , b u n u açıkça görmekteyiz. B u tür k u r a l l a r , insanların b a ­
rış içersinde b i r a m d a yaşamasını sağlarlar. H a k i k a t i n v e estetik de­
ğerin gerçekleşmesi olan b i l i m ve sanatın da, insanlık açısından sa­
h i p olduğu önem, u z u n b o y l u
açıklamalara ihtiyaç duyurmıyacak
k a d a r b e l l i d i r . T ü m kültür aracılığı i l e insanlık, varlık ve yaşamını
bîr kaostan
kurtarıp kozmosa dönüştürür. Ne v n r k i , kültürün b u
çllmez doğal zorunluluklarla kötülük yaptığı, ahlaki *olması gereken» e
uykın davrandığı görüsü bir on yargıya dayanmaktadır. Yakın geçmişi­
miz açıkça gözler önüne sermiştir k l İnsan her yanından, duyusal İhti­
yaçları kadar tinsel çabası ve idealleri bakımından da kota o l a b i l i r Nas­
yonal Sosyalizmin ahlaken kötü durumlar yaratmasının nedeni, führerlnln doğal zorunlukla kendini duyarlısına kaptırmış bulunması, dürtüle­
r i n i n hastalıklı bir biçimde tanıtmış olması d e l i l d i r . Bastan beri kötü
(jlan. daha çok hareketin tinsel amaçlan i d i (Fawlowskl, s 24).
(611 Fechner. s 26fl
ÎÖ2J Aral HDO. s. 37, 38.
DEÛER RÖLATİVİZMÎNE KARŞI DEĞER OBJEKTİVİZMİ
önemi gereğinden çok büyütüJmemelidir.
fol
Unutmamalıdır k i . kül­
türde asıl önemli o l a n bizzat değerdir; yoksa salt kaba ve acımasız
rçeklik değildir.
Değerlerin gerçekletmesi süreci, kişilikte doğan canlı b i r değer
yaşantısının ( b i r değer
çimlendirir
algılanmasının)
objeklifleşlirilmesini b i ­
Gbjektifleştirme, t e m e l niteliği bakımından b i r rasyo­
n e l l e r i r m e d i r . Aslında sadece d u y g u s a l k a r a k t e r d e o l a n b i r yaşantı
muhtevası,
gerçekleştirmek y a da başkalarına gösterip
için, a k i m yardımı i l e b i r kimliğe
anlatmak
kavuşturulur ve rasyonel ^ i a r a k
i m l e n d i r i l i r , sistemleşlirilir. Yaşantı, 'jır ölçüde bağımsız O ' m a k ,
ı s a h i b i kişiliğin dünyasından çıkıp o b j e k l i v i t e y e
içime ( f o r m a )
muhtaçtır.
Form
(sistem)
geçmek için
yaşantı muhtevasının
içinde toplandığı, korunduğu ve böylece başkalarına sunulduğu b i r
k a f e s t i r . F a k a t o. akıp g i d e n yaşam karcısında hazır ve değinmez b i r
şey o l a r a k kalır, dogma) aşır F o r m u n statiği, yaşantının dinamiğine
u y m a z ve o n u yansıtmaz, O y l e k i , form ve sistem ne d e n l i
dengeli
ve çelişmesiz kurulmuşsa, s i s t e m i n çıktımı k a y n a k t a n (değerden) o
d e n l i çok uzaklaşılır; a n ı k ondan hiç b i r i z l e n i m alınmaz o l u r
d u r u m , s o n r a d a n o r t a y a Çıkacak o l a n o n j i n a l kişiliğin b i l i m ,
Bu
sanat,
m o r a l ve h u k u k g i b i o b j e k t i f kültür görünümlerini çek kez y a b a n ­
cı b i r şey, k e n d i öz varlığına aykırı b i r şey o l a r a k algılamasına ve
b u yüzden kültür oluşuklarının katı formlarıyla sürtüşüp çatışma­
sına y o l açar ( 6 3 ) .
işte b u g i b i t r a j i k o l a y l a r d a n kaçınmak isliyorsa insanlık, öne­
mini
yadsımamakla b i r l i k t e , kültürü
Tanrılaştırmaktan uzak
kal­
malıdır ( 6 4 ) .
V —
S o n u ç
Değer Rölativizmi karşısına Değer O b j e k t i v i z m i n i
dikmek yo­
l u n d a b u r a y a k a d a r o l a n bütün açıklamalardan sonra, sonuç olarak
Değer Dölativizminin kısa b i r değerlendirilmesini yar-mak
yetinde
b i r iş o l u r .
Rölativizm, yaşamda insanın
içersinde verdiği değer
463)
(Ö4>
n o r m a l o l a r a k salt b i r güvenlik
yargılarının değişiklik ve degişebilirligini
Bkz. ve krş. Jorgensen. s. 17.
Bkz. Hessen, s. 101 vd,; Aral HFÖ. s. 12.
o r t a y a k o y m a k l a , insanı kör inançlar çukurundan çıkarıp, eleştirisel
düşünceyi uyandırmıştır, insanı i n s a n y a p a n da, gerçekte işte b u
eleştirisel düşüncesi, soran ve k r i t i k b i r biçimde yargılayan akıl
aracılığı ile k e n d i n i aydınlatmasıdır. Böylece R o l a t i v r z m , bütün d a ­
raltıcı t a r i h i ve b i r e y s e l kalıpların dışında, sonsuz ölçüde geniş t i n ­
sel olanak ve y o l l a r a v a r a n kapıyı, ardına k a d a r açmıştır. İnsanın,
eğilimine göre y a da çevresinin ve zamanının zoru i l e , düşünmeden,
salt b i r katılıkla seçtiği y o l hiç b i r z a m a n t e k başına d o y u r u c u b i r
sonuca ulaştırmaz. Yaşam sorunlarının çözümünde k e n d i m i z i n sap­
tadığımız amaç, y o l ve görüş açılarının yanı sıra. h e r z a m a n başka
o l a n a k l a r , başka yaklaşım araçları da vardır. B i r şeyi kavrayıp a n ­
l a m a k , b i r amaca ulaşmak i s t i y o r s a k , bütün bunları b i r l i k t e d i k k a t e
almamız g e r e k i r Hiç b i r k o n u ve s o r u n t e k yanlı değildir; aksine,
karmaşık b i r yapı göstermektedir. B u nedenle, bakışımız da b u n a
uymalıdır ( 6 5 ) .
Şu v a r k i . Rölativizm o l u m l u b i r h i z m e t olarak insanlığa özgür­
lük ve hoşgörü g e t i r m e k l e b i r l i k t e , s o m u t değer yargılarının dışın­
da o b j e k t i f hiç b i r değerin
bulunmadığını s a v u n m a k l a h e m e n de,
bizzat k e n d i s i a b s o l u t i z m e dönüşmüştür. O, t e o r i k ve p r a t i k değer­
l e r d e n ölçülü b i r biçimde kuşkulanmakla yetinmemiş, onları cesaret
kırıcı r a d i k a l b i r kuşkuya t a b i kılmıştır. B u ise, b i z z a t salt bîr t u ­
t u m almadır. B u niteliği ile o, A b s o l u t i z m i n
d i y a l e k t i k b i r ürünü
olarak görünmekte ve b i r düzeltmeye muhtaç bulunmaktadır ( 6 6 ) .
Gerçekte de, insanın t i n s e l çabaları o n u n doğrultusunda i l e r l i y e m i y e c e g i için, Rölativizm b i r bunalım yaratmış, ve b u n u n sonucu,
b u hastalığa i l k t e p k i o l a r a k P o z i t i v i z m doğmuştur ( 6 7 ) .
Oysa P o z i t i v i z m de, sağlıktan y o k s u n d u r . Çünkü o, sadece f i i ­
len verilmiş ( m u t a ) olana, yâni gözlemleme olanağı b u l u n a n a , po­
z i t i f olana yönelen b i r düşünce biçimini d e y i m l e r ( ( 6 8 ) . O n a göre,
insan d a d a h i l o l m a k üzere, o r t a d a yalnızca doğa ve doğa olayları
Vardır; o, m a t e r y e l o l m a y a n , sayılabilir,
rasyonalize e d i l e b i l i r ve
t e k n i k bakımdan e g e m e n l i k altına alınabilir b u l u n m a y a n h e r şeye
karşı kördür. Gerçekliğin b u t e k yanlı yalınçlaştırılması ise. r e a l i ­
t e n i n ve o n a ilişkin b i l g i e d i n m e y o l u n d a k i görüş açısının daraltıl<65>
t66)
(Ö7î
468)
Bkz. Wcln, a. 11. 86/87. 68.
Bkz. Weln. s. 115. 123.
Wein. s, 29.
Zippelius, s. 14/16.
DEĞER RÖLATİVİZMlNE KARŞI DEÛER OBJEKTİVİZMİ
049
ması d e m e k t i r . Özellikle insanın ilişki ve yapıtlarında o n u n t i n s e l
yanının d i k k a t e alınmaması a n t i hümanist b i r sonuca v a r m a k t a , b u
görüşün p o l i t i k b i r güç d u r u m u n a g e l m e s i y l e de T o t a l i t a r i z m i do­
ğurmakladır. Başka b i r d e y i m l e bütün, parçalarının toplamına» kal i t a t i f olan
k a n t i t a t i f olana, b i r e y ve b i r e y s e l şeyler eşit kılınmış
yığına, k i t l e y e ve sayıya i n d i r g e n m e k t e d i r <69).
N i t e k i m hukukta Pozitivizm,
bilinçli o l a r a k yalnızca h u k u k u n
konulmuş olması olayı İle yetinmiş, r e a l i t e üstü, ideal türden güç­
l e r i hesaba katmamış y a da onları, gerçek anlamlarını, o t o n o m i l e r i ­
n i ve kökenlerinin geçerliliğini araştırmaksızın ideoloji ya da sosyal
p s i k o l o j i k v e r i l e r o l a r a k k a b u l etmiş o l m a k l a o t o r i t e r b i r yönetim
biçimine büyük olanak sağlamıştır ( 7 0 ) . Çünkü, h u k u k u n meydana
geliş ve oluşumunda ideal güçlerin d i k k a t e alınmaması, onların red
v e yadsınması; h u k u k kanunları ile doğa kanunlarının aynılaşlıı ılması ve böylelikle de d e v l e t içinde güç sahibi b u l u n a n ve b u gücü­
nü dilediği g i b i k u l l a n m a k t a n çekinmiyen k i m s e n i n , yalancı b i l i m ­
sel b i r açıklama ile, h u k u k a u y g u n davranılmasım s a n k i doğa k a ­
n u n u anlamında b i r zorunlulukmuş g i b i gösterebilmesi s o n u c u n u
doğurur ( 7 1 ) .
f
işte, gerçeği d a r b i r görüş açısından ele i l i p l e k yanlılığa dü­
şen P o z i t i v i z m d e n
k u r t u l a r a k tüm b u kötü sonuçlardan kaçınmak
ancak, araştırılması ve meydana
çıkarılması
kültür felsefesinin
ödevi olan, değerler ve değer s i s t e m l e r i ile olanaklıdır
i n s a n salt
(sırf) değerler aracılığı ile r e a l i t e y i
eleştirebilir ve c n u değerlere
yaklaştırarak hümanist b i r kimliğe s o k a b i l i r .
Gerçi, i n s a n l a r arası t o p l u m s a l düzeni sağlayan p o z i t i f (yürür­
lük kazanmış) b i r h u k u k bulunmalıdır. Çünkü tüm kültür, ancak
b i r düzen içinde gerçekleşebilir.
N e d i r k i , b u h u k u k u n k e s i n l i k l e vicdanları bağlayan b i r h u k u k
olması g e r e k m e z . Sayıca üstünlüğün ve hele k a b a gücün h e r / >man
içtenlikle oynayacağımızı buyurmuş ve b u y u r a c a k olduğuna ilişkin,
e l i m i z d e asla b i r ölçü y o k t u r . B u nedenle, p o z i t i f h u k u k değişmez,
kapalı b i r sistem niteliğine sokulmamalı, b i r e v d m gelecek e l e n i ı i y e
sürekli o l a r a k açık bulundurulmalıdır Î72). B u cinsti'mtnirı u^çüsü
(691
Î70>
(71)
(72)
Ozbllgen,
Bkz Oabriel, s 00. 91,
Jorgenssen. s 29.
Stephanltz. s. 8
Eleştiri -•' değerlendirmenin bireysel bir İş olduûuna ilişkin bkz
s 15; Aral HDG, s 36
ise, h u k u k u n
yansıtmak
d u r u m u n d a olduğu, e l i k b i r değtfr o l a n
a d a l e t t i r , i n s a n düşüncesinin h u k u k karşısında hiç b i r 2 a m a n h a r e ­
ketsiz kalmamış, o n u olduğu g i b i k a b u l e d i p su&matnış olmasının
anlamı, ancak adalet dediğimiz yüksek değerin varlığını k a b u l e t ­
m e k l e açıklanabilir. Böylece, tüm yüksek değerlerle b i r l i k t e adalet,
geçmişte olduğu g i b i b u gün ve yarın d a insanın, e n önemli varlık
v e yaşam öğelerinden b i r i o l a n , u m u d u n u bağlıyacağı b i r i l k e olmuş
ve olacaktır.
B İ B L İ Y O G R A F Y A
A R A L , V e c d i - H u k u k ve H u k u k B i l i m i Üzerine, i s i . 1971 ( M e t i n ­
de « A r a l H B Ü » o i a r a k gösterilmiştir)
A R A L , V e c d i — H u k u k a ilişkin Değişik Görüşler ve Bunların D e ­
ğerlendirilmesi i l e B i r l i k t e Doğru
Görülebilecek B i r H u ­
k u k Anlayışı, 1st. H u k u k Fakültfsi Mecmuası C i l t X X X I X ,
sayı 1-4 d e n ayrı bası, 1st. 1973 ( M e t i n d e « A r a l H D G » ola­
r a k gösterilmiştir).
A R A L . V e c d i — H u k u k t a Felsefenin ö n e m i , 1st. H u k u k Fakültesi
Mecmuası C i l t X X X V I I I , sayı 1-4 d e n ayrı bası. 1st. 1973
( M e t i n d e « A r a l H F Ö » o l a r a k gsterilmiştir).
B A U M A N N , Jürgen — Einführung
i n die
Rechtswissenschaft,
München 1967,
B E N S E , M a x — , E i n l e i t u n g i n die P h i l o s o p h i e , München u n d B e r l i n
194L
B R I N K M A N N . K a r l — G r u n d l e g u n g d e r Rechtsphilosophie. A l l g e ­
meine W e r t p h i l o s o p h i e . B o n n 1960.
Ç A Ğ I L , O r h a n Münir — H u k u k a ve H u k u k i l m i n e Giriş, y e n i d e n
gözden geçirilmiş ve genişletilmiş üçüncü tabı, Ist. 19G6.
Ç O B A N O G L U , R a h m i — H u k u k t a Gaye P r o b l e m i 1st. 1964.
D e l V E C C H I O . G i o r g i o - H u k u k Felsefesi D e r s l e r i
(Çev. S a h i r
E r m a n ) 1st. 1952.
D O H N A . A l e x a n d e r G r a f zu — K e r n p r o b l e m e der R e c h t s p h i l o s o p ­
h i e . D a r m s t a d t 1966.
D R A T H , M a r t i n — G r u n d u n d G r e n z e n d e r V i T h M d l i c h k t i t des
Rechts, Tübingen 1963.
DEÛER RÖLATtVİZMİNE KARŞİ DEÛER OBJEKTİVİZMİ
551
D U B İ S C H A R . R o l a n d — G r u n d h e g r i f f e des Rechts. E i n e Einfüh­
r u n g i n d i e Rechtstheorie, S t u t t g a r t ,
B e r l i n , Köln, M a i n z
1968,
E R İ Ş İ R G İ L . E m i n — F i l o z o f i y e Başlangıç, İst, 1941.
F E C H N E R , E r i c h — Rechtsphilosophie, Soziologie u n d M e t a p h y s i k
des Rechts 2. u n v e r a e n d e r t e A u f l a g e , Tübingen 1962.
G A B R I E L . L e o — Mensch u n d Welt i n der E n t s c h e i d u n g W i m
1961.
G U l S A N , François — Saf H u k u k i l m i ,
Siyasî
i l i m l e r Mecmuası
1941-42 sayı 126, sayfa 257-264; aayı 127, sayfa 302-311 ( Ç e v .
K. Fikret Arık).
H A R T M A N N , N i c o l a i — E t h i k , 4. u n v e r a e n d e r t e
Auflage, Berlin
1962.
H E N K E L . H e i n r i c h — Einführung İn die Rechtsphilosophie, G r u n d ­
lagen des Rechts, München u n d B e r l i n Î964.
H E S S E N , J o h a n n e s — L e h r b u c h d e r Philosophie, z w e i t e r B a n d .
W e r t l e b r e , 2. A u f l a g e , München-Basel 1959.
I R A N S C H A E H R , H . K . — D e r P f a d z u r Jüngerschaft, z u r E r w e c k u n g
d e r Seelenkraefte. v i e r t e ,
u m g e a r b e i t e t e A u f l a g e . Zürich
1946.
J Ö R G E N S E N , S t i g — R e c h t u n d Gesellschaft, Göttingen 1971.
K E L S E N . H a n s — Reine Rechtslehre, z w e i t e
neubearbdtele und
e r w e i t e r t e A u f l a g e , W i e n 1960.
L E I S E G A N G . H a n s — M e i n e W e l t a n s c h a u u n g , B e r l i n 1951.
M A R C l C , René — Rechtsphilosophie,
E i n e Einführung. F r e i b u r g
1969.
M E Y E R . H a n s — E i n l e i t u n g i n d i e Philosophie,
zweite e r w e i t e r t e
A u f l a g e , P a d e r b o r n 1962.
MOKRE. J o h a n n — Rechtsphilosophie, /weile A u f l a g e , G r a z ( t e k s i r
edilmiş ders n o t l a n ) .
Ö Z B l L G E N . Tarık — Eleştirisel H u k u k Sosyolojisi D e r s l e r i . C i l t I ,
G e n e l Esaslar ve P r e s o s y o l o j i k Dönem i s t . 1971.
P A W L O W S K I . H a n s - M-'.rtin — Gesetz u n d F r e i h e i t . F r a n k f u r t a m
M a i n 1969P O R T M A N N , A d o l f — B i o l o g i e u n d Geist. Zürich 1956.
R A D B R U C H . Güstav — Rechtsphilosophie, fünfte A u f l a g e . S t u t t g a r t
1956.
R E H F E L D T . B e r n h a r d — Einführung I n die
Rechtswissenschaft.
Grundlagen,
Grundgedanken
u n d Zusammenhaenge. 2.
ergaenzte A u f l a g e , B e r l i n 1966.
S C H E L E R , M a x — D e r F o r m a l i s m u s i n der E t h i k und die materiale
Wertethik, Neuer V e r s u c h der Grundlegung eines ethischen
Personallsmus, vierte
durchgesehene
Auflage, B e r n 1954
(Metinde «Scheler F E W » olarak gösterilmiştir).
S C H E L E R . M a x — V o m U m s t u r z d e r Werte, vierte durchgesehene
Auflage. B e r n 1955 (Metinde «Scheler U W » olarak göste­
rilmiştir),
E P H A N ı T Z , Dieter v. — E x a k t e Wissenschaft und Recht, B e r l i n
1970.
U Y G U R , Nermi — Dünya Görüşü. E l i f Yayınları, İst. 1963.
W E l N , H e r m a n n — Das Problem des Relativismus, Philosophie i m
Ubergang z u r Anthropologie B e r l i n 1950.
W E L Z E L , H a n s — Naturrecht
u n d Materiale
Gerechtigkeit, 4.
l
neubearbeitete und erweiterte Auflage, Göttingen 1962.
W E N Z L , A l o y s — D i e philosopphischen Grenzfragen der modernen
Naturwissenschaft, Stuttgart 1954.
W U S T . Peter — I m S i n n k r e i s des Ewigen, G r a z Wien, Köln 1954.
Y Ö R Ü K , Abdülhak K e m a l — H u k u k Felsefesi Dersleri, B i r i n c i Kıa
sırrj, 2. tab'ı, ist. 1958.
Z I P P E L I U S . Reinhold — D a s Wesen des Rechts, München 1965.