totya

MACARISTAN'DAKI TURK HAI<iUiYgTi
nEvnirur air BAZI NoTLAR
Taggib Giikbilgin
Balkan milleilerinin ve macarlann, citeden beri, tiirk hdkimiyeti
altrnda gegirdikleri devirlerden, zaman zaman, acr bir lisanla bahsettikleri ve garp medeniyetinden l6yikr ile ve zamanrnda rniistefit olamamalannr bu sebebe irca eyledikleri mahimdur. Gene iglerinden banlan,
bazt ehemmiyetsiz ve mevzii hddiseleri gu veya bu qekilde, tefsii
ederek, garp kiiltiirii ve Avrupa medeniyetini barbarlara, hususiyle
trirklere, kargr miidafaalanndaki tarihi rollerinden bahsederler. Iimi
ustller ve tenkit zihniyeti bir tarafa brrakrlarak edinilen ve tarihi bir
hakikati ortaya koymaktan z\yade, mutaassrp hrristiyan zihniyetinin
zemin ve zamana gdre muhtelif miilahaza ve gayeler tesiri ile izharr
demek olan bu fikirler, bu iddia sahiplerinin henriz romantik devrini
yaqamalanrun bir tezahiini mahiyetindedirler. Karakterleri bilinen bu
kabil iddialara eiddi bir ehemmiyet atfetmek icap etmezse de, bizi
tamamen de ltkayi brakamaz.
Eski grek ve romalilar kendilerinden bapkalanna ,,barbar" demiglerdi. Bu vasf, kavimlerin muhacereti esnasrnda, V. asrrda, cermen ve
isldvlara da tegmil edilmekle beraber, daha ziyade, qarktan gelerek
garpla temasa g'egen, hig deiilse, tegkildtglhk, harp ve hayvan besleme
kiilttirii sahalannda gok daha tistiin bir medeniyetin miimessili bulunan
ural-altay kavimleri hakkmda, bir ,,antik topos" olmak iizere, kullanrl-
mrghr.
M6.ruf yunan miiverrihi Herodot, millattan 6nce iskitler hakkrnda
,,gok kahraman, fakat gok zalim" demiEii. Kuvvetli bir tekni!.e ve ince
bir san'ata sahip olan iskitlerin tipik bir ,,ath nomad" karakteri g6sterdikleri ve idareci ziimrelerinin altayhlar, binaenaleyh ilk tiirkler oldu[.u,
kiiltiir morfoloji dlimlerince ( Richthofen, Laufer, Alfdldi ), kabul edilmigii.. Bu vasrflar, gothlar hakkrnda da soylenmekle beraber, hunlara,
'avarlara,
macarlara ve nihayet tiirk rrkrndan olan muhtelif halklara
intikal etmiq ve hrristiyan tarihgileri buna daha iiirlii tiirlii ildvtiler yapmr$lardrr. Avrupa'nrn biiyiik bir krsmrnr zapteden, Roma imparatorluiunu
Macaristan'da
I
tiirk hikimiyeti
201
hakimiyetleri altrna alarak, Avrupa'yr bir devlet ha-linde ve sulh iginde
ya$atmaia gahgan Attili hunlarrnrn ise, muasrr komqulanndan aqap'r
.i"git,
,
bilakis, epeyce tistiin bir medeniyette bulunduklag, gerek' bu
cihingir hiikiimdan seyyar sarayrnda ziyaret eden bizans tarihgisi
,Priscus Rethor'un verdigi mufassal maltmatlal gerekse Attili'nrn Ro'
:ma'ya kadar gittigi halde, krsa bir zaman sonra. vandallartn yaphll
gibi, zapt ve tahribe tegebbiis etmeyerek, medeni eserlere hiirmet edecek
krymet verecek kadar ytiksek bir "%lgunluk gdstermesi ile sdbittir'
""
.A1rariarm Tuna havzasmda ve garki Avrupa'da islAv halkalarrna, bir gok
bakrmdan, hocahk ettikldrine, hattd onlag Balkanlara getirmek ve bu
:giinkii etnik haritayr tesis ve teqkil eylemek sureti ile, Avrupa'da oyna'
dtklu., biiyiik role dair de elimizde bir gok kayrtlar vardr ( bk. Alfdldi,
.N6meth, Risonyi, Gembocz, Lukinich, Fettichtin bu husustaki tetkikleri ).
rrklannrn yiiksek hasleilerini bu din ve, yaratmak hususunda kendilerinin de biiiiik rolleri olan, bu kiiliiiriin eweli miidafaast, sonra neqir ve
: tamimi
tahsis eden tiirkler, miimessili olduklarr iistiin medeniyeti
"*rir,"
. garpta her tesadiif . eftikleri miiteferrik, inhilAl halinde ve geri cemiyetedici deiil, bilakis, tarihin S{ha$e;
' Lr" kabul ettirirken, yrhcr ye tahrip
medeni bir iol oynamr'lt*t-t.t
binaenaleyh
tine g6re, yaprcr ve birlegtirici,
Hutlbciyle iken, bu iddiamn sebebi ve mlnasr nedir? Meseleyi diha
,dar bir geiqeve igine alarak, osmanh ttirklerinin garba ilerleyiqini ve bu
kabil iddiada buluninlardan macarlann vaziyetini mutalda edelim.
',
Tiirkler, XIIL asrrdan sonra, garba doiru olan fiituhat yollan
,tizerinde, eweld grek-isldv ortodoks medeniyeti ile karqrlaqhlar; Bunu,
'ettikten
'nisbeten krsa bir zaman iginde, krsmen temsil, krsmen tasfiye
I' sonra, on safta.hrvat, macar ve venediklilerin bulunduiu katolik-ldtin
: . medeniyeti ile temas ve mticadeleye girigtiler' Kdndi arajanndaki bir
siirii dint, siyasi, igtimai ve iktisadt miicadelelerin yorgun bir hale getir*
,:
' . 'digi birinciler, tiirkleri, krsa bir mukavemetten sonra, nasrl bir kurtarrcr
olarak tanrmrElarsa, ikinciler, bu meyan{a niacarlar da, islamhsrn alem.darr olan tiirkleri, hrristiyanhk ve garbi Avrupa medeniyeti igin, o derece biiyiik ve mtiqterek.bir tehlike addetmiglerdir'
ortasrnda, Tuna'uru gimalinde buluuau Attili nezdiue elgi olarak giden
ibarbarhfr
Priscusl hunlailn arasrnda bir grek tacirioe rastladrfrnr ve otun kendisine
l V. as'u
(
L' B' Moss,
-r"l""iy.t" nigin tercih ettigilni mufassalen anlattrgrnr kaydeder H. St.
r93r
Paris,
iu
Mog"n
-,4ge,
)'
Noi""on""
Lo
2 Bk. Fuad K6priilii,. ,lslA m'medenigeti fcriAi; istanbul i94o; baElangrg, XXXVI, XXXX;
mll,, orta zdman tiirk huk. miie!., istanbul 1937 ; $emsettin Giinaltay, ls16m diin'
istanbul, 1937''
io"rnrn inhttatz sebebi selggk isiildsr mtdt?,
.ayn.
S02
TiirkiYat Mecmuasl
Macarlarda asAlet fikrinin ve tarihi an'anelerin milli quura ve vatanperver hislere oteden beri bir kaynak olugu, hatt6 bu macar asilligi
guurunun; ayru zamanda, kendisini aynada gcirmek istemek kabilinden,
macar taritr yaacrhgrna da tesir edi$i, bu nevi hislerin ve iddialarrn
inkiqafrna bir zemin hazrrhyor.l X. asrrdan itibaren cermen ve islSvlar
arasrnda ve komqulu!'unda bulunan bu milletin astllann4 men$e $uurlarlnl
kaybetmeden, muhafazayamuvaffak olmalan, filhakika, iki sebebe irca
edilebilir: biri bu as6lei quuru, di'geri de yeni vatanlarna yerlegtiklerinden itibaren kabul ve camiasrna dahil bulunduklan katblik'ldtin din ve'
'
kiiltiiriine bafh kalmalan . . . Menqe'lerini aqa!'r yukarr aynr kaynaklardan alan tiirk ve macarlann mensup olduklan dini canla bagla miidafaaetmeleri ve onun tipik bir miimessiii bulunmalan ise, bir'vakradtr'
Macarlara bu tarihi rollerirtl benimseyiq guuru nasli ve nereden gelmigtir? orta gaida, hrristiyanhk bakrmrndan tagrdrklan ehemmiyetten
doiuyr, bazr devietJer bir takrm vasflar almrglardr: mesela Roma igin
Fransa igin regnum ch.ristiantissimurn ve Macaristan
I
"oput "hrirtiantis,
igin de propugndculum christianlfs denilmiqtir'
Macaristan 'r bu adla anan ilk papa Nicoias V. ve sonuncusu- da
papa Pius Xl.'tur. Bu telAkki humanistlelce de kabul ediiiyor ve her
ile
tiri eseilerinde bunu birer suretle zikrediyorlar: Pius II. unvant
Henri
Dudith'
Andreas
papa olan Aenas Sylvius, tarihgi Bonfinius,
b,rii"r,r, v.s. papa Juies II. 1505'de yazdrSr iki mektupta Macaristan'rn
biitiin Avrupaca (communi omnium iudicio, omnium christianorum cansensa) ,,hrisiiyanhgrn koridoru" oldugunu bildirmekte, innocent VIII' de
74g;4de;, rnu"u,- *ill"ti.,., hrristiyanhirn diigmanlannr dutdurmak ve
Avrupa'run siperi olmak vazifesinin taraf-r ilahiden (dioina proutdentia ' "
dispisitum) verildiiini anlatmakiadrr ( L. Terbe, sgn. esr. s. 538 ). Bu va'
sdlar ve bu vazife Balassa ve Zrinyi gibi tiirklei'e karqr harbeden macar
qairlerinin eserlerinde tekrar edilmekte olduiu gibi; Ldskai'nin dini
bir golc
me-uizelerinde de 56yle tesbit edilmektedir: ,,Kan ve kemiklerinin.
memlelcetleria da$ ve vadilerini doldurdugu bu kuwetli milleti, Tanrt,
cesaret ve kahrarianhir ile, mukaddes hrristiyanhia sulhu temin edebilmesi igin, Biigtik Ttiik,e karqr bir kalkan olarak seqmigtir" (L. Terbe,
agn, esr., s. 538).
Ancak Luther macarlarm bu vasfr almastna aleyhtardrr; o, bu vasfrn dini m6nasrzh!'rna igaret ediyor ve macarlarin, bunu, miihim hizmetr Bk. JosePh Bardos, La Hongrie du XVII. sidcle ( Nouvelle Revue de Hongrie,
' septembre 1938
)
s. 242'?+3.
2 Krs. Louis Terbe, Le Rale lTistorique de la Hongriedans Ia ddfense de I'Occident
(Nouv.. Rev. de Hong., haziran 1938, s. 537).
Macaristan'da
tiirk
hhkimiYeti
203.,
ller mukabilinde Avrupa'dan-almamr9, {akat kendi kendilerine garip bir
gekilde mAl etmig ofdukla'm bildiriyor (L. Terbe, agn. esr., s. 539).
. b"n" buna benzer bir iddiayr muaslr tarihgilerden H' Pirenne { Histoi," d." .)Europe, Paris, tgg6: s. 376 ) de gcirmekteyiz' Ona gcire' XV'
asrr ortasna kadar islAvlann ve macarlarun tar'ihinden- elde edilen umumi intiba, bunlann hrristiyanhk camiasma girmelerine ia!'men, Avrupaedile'
tri* ""*iu"rna hemen tamamen yabanct kaldrklan S,eklinde tefsir
c,ermellgri
bilecek mahiyettedir ve va'ktiyle Karoleni imparatorlu$unun
sevk ettiii romen medeniyetine girmek kabiliyeti onlarda yoktur' Ma'
mafih d.i{er birisi, Johannes Kochleus, macarlan miidafaa ed'er: ,,Hun-gari gui"pro gloriaThr*tt et cultu'Dei, supro CC annos contra Turcos
.-pugncrcerunt, pia simplicilal.e possunt.christi. Deigue def ensores dici,."
XVI. ve XVII. astrlara ait eserlerde,
it . tetu",'ogn. u".., ,.540). XV, tesadiif
olunmaktadrr' Di!'er taraftan
Lu neviden duha bir gok yazilata
*o""riurr., bu vaziieyi hakkiyle yapamadlklarlnl, Belgrad't muhafazh
edemeyip Mohag'ta haibi kazanamadtklnrinr s<iyleyen ve aynt zamanda,
Avusturya'ya karqr da istikltllerini miidafaa maksadr ile harbettikleri
igin, *uutu"* eden bazr kimseler de vardrr (kr€. L. Terbe, alJn. esr,'
s, 541 ).
'
pek Eok
Viirtiiiif*"y.""k, ancak ita eaitaig'i ilAn edilen biiyiik hizmetin Mamaolunacakhr;
iktifa
' i.imsel"r iarafrndan takdir edlhedigine igaretle
fin: gur*t muhakkaktri ki,^S.qcarlik-Tuna havzasnda diger iki tiirlii faaliyei daha :gdstermiqtir. Biri, tiirk harplerini 'mriteakip, bu sahayr carmenleqtir*"g" quhgur, 'Avusturya'ya karqr agrk, gizli, fakat ekseriya
-miicad.ele-etmek,
diferi de Avrupa'yr isldv tehlikesinden kurtarmrg
'tlmaktrr. Q.el< tarihqisi PaLczky, panisliv fikirlerinden rniilhem olarak,
bir ehemmlyet atfeder. ona gcire,
, , bu hususia macarlfin roliine biiyiik
macarlarrn tsr-arpatlir ve Tuna havzasmda yurt kurmasr, isldvhgrn en
" .biiyiik talihsizligidir; macarlar yalntz biiyiik ve miittehit bir'isl&v impaiatorlugunun ve miitecanis bir isldv'kiiltiiriiniin tegekkiiliine. mAni
thakla kal*umrqiur, aynr zamanda islAvlgrn merkezini iqgal eden ve
zay$laqmrg bir:' halde bulunan garp islavlanmn da_ biiyiik mikyasta
cermnlegmesinin sebep ve 6mili olmuglardrr (Knizsa IstvSn, A Szld.aok,
Budapest L932, s. 71). Holstein'den Mora yanmadasna kadar yerlerde
u, *iitt.hit ve mutrteUf ddette, fakat her yerde aktif ve medeniyete
,;q;; isldv kavimleri bulunuyordu. Bu genig hatirh ortas_tnda Slafo-9-lrrk'on gayretleri sayesinde, bir niive ieqekk!il ediyo.rdu. Garpta litinlik
i tesiri uttrna" Frank imparatorlu!'u kuruldu$u gibi, Sarkta da, , Bi '
zansrn tesiri altrnda, bir i5ldv impatorluiu kurulur ve garki Avrupa'ntn
passif
'20+
Tiirl<iYat Mecmuasi
mukadderatr tamamen baqka olabilrdi. Macarlann, doimakta olan, bu
tegekkiiliin kalbine gelip yerlegmeleri, biitiin bu iimitleri mahvetmiqtir
guna mukabil rus Alimi Lamanskiy 'nin ma{ f. Terbe, agn. esr., r. S+S ).
carhk hakkinda diigiindiigii tamamen bagkadrr. O, macarhitn Tuna
havzasrnda yerleqmesini ve deVlet kurmasnt, isltvirk baktmlndan, biiyiik
rir uarrtiyar-lrk sayar, macadarn orta ga$'daki lruvvetli ve fa'al devleti,
cermenil$in biiyiik mikyasta qarka dogia yayrlma {D,rang nach Osten)
karir koyabiiecek yegane mdnia olmugtur. Cermenlerin biitiin
""r*yurrriu
hamieleri bu' silerde krnlmrgtrr. Macarlar bununla' yalniz Macaristan'da,
gimalde ve cenupta yuguyun islavlann cermenleqmesini imkinsrz bir hale
getirmemiq, aynl zamanda doirudan do$'ruya, macar hudutlan boyunca
da almanoturan cermenleri zayrflatmak suretile, garpta ya$ayan isl&vlan
slovenler,
morvalar,
gekler,
lagmaktan kurtarmrqtrr. Macarlar olmasa idi
g6rmedigi
fa6 .a" lehler, cerrnenligin ciddt bir mukavemet ger., s' qarki
74),
prusya'daki isl6vlar gibi, ceimenleqeceklerdi. (Knizsa, giist.
!
Macar tarihgiliginin bu husustaki d'riqtintigii de qudur: ,,Ural daglaboylg
nndan Adiryatik'e kadar biitiin garki Avrupa'yr ihtiva edecek
fiituhatrndan
muazzam bii isliv imparatorlufu, kertrdisi igin tiirklerin
lAtin medegarbi
Avrupa-'ntn
ile,
daha biiyiik bir tehlike olmak sureti
tiirk harpHAlbuki
agrr srkleti altrnda, muhakkak ki, ezecekti.
bu memalan
"iv.ii"i
luri urnuonda Avrupa'dan ohristiyanhirn 'bulvan" admt
kalesi
leket, zamarumrza kadar, bii qok defaiar hiiriyet ve medeniyetin.
set
bir
karqr
dalgalarrna
.t"
bolqeviklik
;;;;, panisl6vhk, pancermerriik
543
s'
)'
roltinii oynainrqhr" ( L. Terb e, agn' esr',
Filhakika macarlar biitiin tarihlerince birgok cephelerde, muhtelif
giddetli miica'
milletlere ve muhtelif kayakterdeki istilAlara karqt, bazan
kahraman' '
deleye girigmiqler; fakat mevcudiyetlerini, azhklanna raimen,
sayesinde,
hklan,. hiiriyet ve istikldle kargr olan derin merbutiyetleri
tehli
daha
hangileri
temin etmiqlerdi. Ancak bu istiifl teqebbiislerinden
benliklerini
keli olmug ve bunlardan hangisi onlann mevcudiyetini, milli
vasft komgularr
ffi"-il; tehdit etmistir; propugnaculum christiantis
bir gey
kendilerine
srfat
ve
bu
ve dindaglan tarafindan takdir "ail*ig
olmamtq
bir,.zaruret
girmeleri
tarihi
kazandrrmrg mrdrr; tiirk hikimiyetine
ve. medeniyet
mrdrr ve nihayet miidafaa ettikleri qey, ileri bir kiiltiir
*iJir, yoksa geri mi?... Daha bunun gibi bir Eok sual irad etmek miimeyledikleri gibi,
tt;Jttt; Bazi bitaraf macar tarihgilerinin degok- ispat
daha baska bir netice
tetkik edersek,
-.r"r"vt bir az oblektif qekilde
taassubunun'
hrristiyan
ile kargrlaglr, uzun asrtlann bir mirasl olan koyu
tamamen bir tarafh hiikiim verdiiini gtiniriiz'
Macaristanlda'
lr.
tiirk hikimiyeti
205:.
rinde uzun uzadrya meqgul olup, odaya bir gok krymetli eserr koyan
macar tarihgilerinden Takits S6ndor (Rajzok'a tiiriik aildgbcil, Budapest,.
L977, I, 2 )'un qu mutalAalarr .gok dikkate d-eger: ,,Tiirk hikimiyeti devri
ve Macaristan'da yerleqen tiirklerin igtimal ve siyasi hayatr hakkrnda
tarih yazrcilarrmrz hAlA eski kroniklerin kiiflii izlerinde yiiriimektedir. Bu
zamana kadar tarihsiligimizin kaynak olarak kullandrgr kitaplann biiyiik
bir krsmrnn tarafgir ve bir cepheli olmast, hayret edilecek bir qey deiil-',dir.
Macaristan'daki tiirklerin mektuplan ve diplomatik miizakerelerinde,
: ' bize brrakhklarr rnuazzam'vesaik, iizerinde macar tarihgili$'i hig meggul
olmam4hr. $u halde tiirk hAkimiyeti devri bugiin de heniiz dniimiizdehalledilmemiq bir bilmece olarak duruyor:, trpkr Oedipud'un bilmecesi
' gibi t insan hallederse, hayrette kalrr; izah edemezse, yaultr" ve il6ve ''
ediyor z ,,Biz de, aleldde bir tarih araqtrtctsl olduiumuz igin, bir kag,
,.yeni ve.renkli hatla ttirk-macar devrinin aydrnlahlmastna hizmet etmek
istiyoruz. Oyle vesikalar ortaya koyuyoruz ki; qimdiye kadar tahripkdr,qdynn-r nefret 'olarak il6n edilen devri, bu vesikalar heyecanlt, fedak6.r,
' .her'bakrmdan milli ve miicar karakteri tagryan bir devir olarak gcisteriBu bir az garip gtiri.intirse de, bunu vesikalarla isbat ediyoruz."
' yorlar.diier
bir eserinde (Tdriik hddoltsdg kortibdl, Budapest, 1917) tet. Gene
elde
ettiii neticeleri qu suretle hulisa ediyor: ,,igte bu kud-'
kikahndan
retli millet, niza ve ihtiHf halinde bulunan Macaristan'a bir sel gibi akrn
'i etmiStir., Irisanm, ti.irkler hakkrnda, biiyiik bir nehrin kiiqiik derelerin
. quyunu igine ahp, kendinin yaptl$ gibi, 20-30 sene zartnda, dinimizi,
miiesseselerimizi, dilimizi deiiqtirdig'ine.ve kendisine benzetti!'ine inana-"
r cagr gdlir. HAIbuki bunlann hig birisi olmamrqtrr. Mutaassrp miisliiman.
,.'kendisini Macaristan'&a hig kimsenin dinine kangmayan, mtisamahakir. bir insan olarak tanrt'mrqtrr. Bu kudretli f atih yalntz memlekete'
' sahip oldu, fakat maziden kalan miiesseselerimizin hig birine dokunmadr".
Argiv vesikalanna dayanan tetkikat, macarlann milli ve dini hiiri-' yetlerinin tiirk idaresinde'ne kadar iyi muhafaza edildi$ini aqrkca gtis.' . termektedir; O devirdeki Avrupa'nrn din ve rnezhep miicadelesinden
ve bd miicadelenin yarattrir giddetli hrs ve kiirden iznde, onlarn gtis-.
, terdikleri koyu taassubun gok iistiinde kalan tiirk idarecileri bu mek-. tuplardan bir gobunda i,Allahrmrz birdir, dinimiz.ayrt ise de, hepimiz:
insanrz" (Takdts, Rajzok v.s., s.5) diyecek derecede, genig bir miisamaha.
' gdsteriyorlardu Esasen tiirkler haklcrnda dini ve ;qilli hustmet duyanlar, '
' ancak onlan tarumayan vd kendileri ile uzun boylu temas 'etmeyen kim. f selerdi. Her hangi bir kimse ne kadar uzak bir hudutta kalmrq ve tiirk
bahadrrlarr ile ne derecede fazla bir miinasebette,bulunmu$sa,onlarla o.
-
-1206
TiirkiYat Mecmuasr
kadar srkr bir ahbaphk tesis ederdi. Serhatta muhterem ve inanrlabilir
bir tiirk dostu bulunmayan bir macar hemen hemen yok gibidir. Aslen
bir alman olan ve tiirkleri'yakrndan. tantyan Gabelmann, tiirk askerinin
itidalini, qeref ve kahramanh!'rm en giizel bir qekilde tasvir etmiqti
.(Tak5ts, agn. esr.' s.45).
.Erdel beyi Bethen Ghbor (1613 *29) 7626 da qunlarr yanyotl
,,rahmet-i rahmdna kavuEan Sultan Ahmed l.'den gok iyilik gtjrdiik.
Eger gocukiartna ve Osmanh devletine kargr nanktirliik edersek, Ttirkiye
'a" y"aigimiz tuz ve ekmek gdziimiize dizimize durur" ( bk Angyal
.Devid, Tdrtdneti Tanulmdngol<, Budapest, 1937, Akad. neqr' s' 241)'
Macaristan'daki tiirk idarecileri, yanlannda, bAzani ihtida etmiq ve
dereceye kadar tahsil g6rmiig macar geagleri bulundururlardr'-Bun'lara 'tarihlerimizd.e digak tabir edilmektedir; macarlar dedk derler'
gr"f"t frtJ"ttaki macir makamlarr ve Viyana hiikflmeti ile muhaberelerini idare ederler, terciimanl& yaparlardq macarca,'ldtince bazan almanca
.da bilirlerdi. Bunlan, Erdel beyleii ve tiirklerle muarefe temin etmiq macar biiyiikleri hiisn-i teiikki ettikleri halde, Avusturya makamlan daima
.qtiphe il" karErlu*rglardrr. Qiinkii bunlar tiirk-macar yakrnhirmn ve karqrliLlt a"tapmamn yollarrnr agryorlardl. Takits bunlar hakkrnda ,,hiirmetkdr, miilteiit 'ir. macar zevkini tagryan mektuplan ile bizimkileri tiirklere
.onlar yaklaqtrrdrlar" demektedir (Tak6ts, Raizok'.'r s'45)'
-bir
.
Tiirk hAkimiyeti devrinde Macaristan'rn iktrsadi vaziyeti miikemmel.dir. Ferdinand I. ile aktedilen ilk muahededen itibdren, gtimriik varidatr
miitemadiyen artmaktadrr. Ticarette bu inkigafl temin eden qey, giiphesiz
'ki, tiiccar, komisyoncu ve alelumum sahcilarin tiirk idaresinde g6rdiikleii emniyet olmugtur. Ticaret erbabr tiirkler arastnda, kralhk arazisinde
oldugundan gok daha en'iniyetle dolaqtrklannr itirafta miittefiktirler.
Tiirderin makul ikhsadl siyasetleri boynuziu hayvan ticaretini ve Sarktan
:gelen mallann miibadelesini !n\_51f etiirmiqtir. Aym muharrir bu hususta
lu neticeye vanyor: ,,Bu hal XVI. asrrdaki milli hayahmrzrnl P:-d:iiy:
ii*irin, mevcudiyetimizin esaslnl, daha ziyade, Macaristan'daki tiirklerin
ve Budin paqalannn makul ticari siyasetlerine borglu oldu$umuzu bil:
'dirir" (agn. esr., s' 107).
Tiirk idaresi, Macaristan'da ikhsadi hayatr canlandudrir gibi, halkrn
refahnr temin edecek her tiirlii tedbiri de almrgtrr. Bunu teyit eden bir
gok vesikadair bir tanesini zikredelim. Biiyiik bir samimiyet ve diiriist.tt t t" yaalan bu sahrlar Budin beylerbeyi Hlan Pa.qa'dan Palatin
_Eszterh6zy'ya 23 safer 1040 (9 tegrin, l. 1630) tarihlidir.:
.'-_._,_Macaristan'da tiirk hiiiimiyeti
''207
{ :+C}):J.i;3: ;. ..i'
-b-f 2t j)b)tJ5l .;r.-r^ J:r,!\e;.;,;,e: )- ,f.l-t\r.*1rj! cslJf JT:,! 17+
.r'J,el:Jr":. ;-r;5t i. -t.j:-f t d-l .t(.l $.r, 1:;t i*:-r:-$: U.t, r*-r-i
"1lr 1!b-r
.- e-ij3\ -4K:
v.!Q:t-l tr,b .1;*j-.f-t nltt .--3:;l-J-e: f. t-,1 :-lsl
"i'l;3;-2:
t
<:-t:l
d.tu.J9r
J:-l ;Y3r .p3 ".:;..1.L3
" ,,... ):a:)rrL..$l
f;-.-r9-:,
;r
ct,U[-r
Bu noktaya Tak6ts da temas etmektedir: ,,Kitaplanmtz mritemudiyrr,
tiirk hAkimiyeti mintakasrndaki macarhgr tiirkler mahvettiler diye bagrrmaktadrr. Ei'er bu iddiayr hakiki kabul etsek,-MaCaristan'daki tiirklerjn
gok akrlsu kimseler oldug'unu farzetmemiz icabedecektir. Qiinkii mahvedecekleri bu qey kendilerini besleyen bir kaynaktrr. Fakat il tiirkler
, bciyle bir qey yapmamrglardrr. Onlann en biiyiik istinatglhr ve kuweti
:' evrield bu mrntaka halkrdrr, bunlar olmaksum ne harp yapabilirler, ne
de ktilliyet[ miktardaki askerlerini besleyebilirlerdi" (<'.yn. esr.., s.].28).
Macaristan'a miiteallik'tiirk-avusturya miinasebetlerinde tiirk makamlan
rdaima sulh ve do$ruluir tarafinr tuimuqlar ve hareketlerini agrkga anlatmrglardrr. Budin beylerbeyi Mehmed Paqa'dan 4 zilkade 1035 ( 28 tem:: mvz 1626), aynl zata yazrlan bir mektupta qu saitrlan g<iriiyoru2: "
,.t,..t, sgsl:L"1. 1tsi2( ,5-sl-'o. y- :!-eJo-j dr.]T i':F JJI ,--rr rur. -. ...u
:' .;t{,p. t. -1(: j:r-+j sJ,+-ls ist.:if',gJcj ..1t-Jl i. .}oi-j"r- 3r-r 1-r*tb.:}l
. fir;! eL ry. i)r[*"| -l-; ?F t. erSK:rL !sr- srj:z{ oJ-r>r-, i. { tt. tstcf,J;+!. :,1:: $-r: .i. -E:1..r,;r. ;:j3:.lrr! it:^-G O,-ii .rl, i. n!.[:l .r- 6 .;U1
.;
J{'+"rl iJcj s[ll :J:-It *+-l atj.. sfi;.ri:3l .,J,i na Apst. ry. j:<;;!T
!:*^fs J-^-rS ot\ !r*{ 6-y o-t{ssi{ y:t.s
,'o1c-5..e3 c+-J.+C:t
. Jrl .f;r-*. i!-rl ..-"r'! Jry-;--rrl l:- '4:\ OL.t' d-r- ,. .r-) .{:rt-l jlti- cr,!-r
,. ,,...d-rl ;LT,(}_l .;- .;- "+F Z. ":1f YI i:,t. ft a.*_' rr-.F 6lr a.rirL
. (bk, Fekete, ayn. esr. s. 36 v.d.).
I
Murtaza PaEa da, gene Palat in'e 7627 tarihinde yazdr!'r mektupta
: inzibatr temin edememelerinden dolayr, ' onlan muaheze etmektedir:
L* .r:!-l Jlj oi4e u1,*^li CL)L: C- j* y. ..;" '
,'. .i---, a611* ;r<ILtle
'cfr-:"s1t
6;jfrttr, ?*:{ji-I"':Jrrt"-llrL; -rl;,1 L;' 6}'lia
.7l: i. Jr{l
...s-ls\,*.[:l "ita ,X--, .;r..r-r-)tee * jf :. 41-i. )p.-t-l t; "iL t. OX
,
,,.,.r,-d-rf
cI;K;irb- :lr;ri-r st-i ..;-r^jY +f
(bk. Fekete, agn.
esr.
s. 47 v.d.)
')Uj
cl-l ,b.r.ss
L*
!-try.
I Ludwig Fekete, Tiirkische Sghriften, aus dem Archtue des'Palatins Nikolbus
Eszterhdzg, Birdapest, ig3z, s, 72.
TiirkiYat Mecmuasr
2OB
(2-11temmqz'
Budin beylerbeyi Hasan Paqanrn 21*30 zikade 1039
\
1630) (tarihinde aynr zata gdnderdiii mektqpta)
tS-y o3*3> -r- ssisl.:liv. 4) -;Irt ;!-
'irL)t-J
st)3'-
6)e-
jJ.,l5-L
"'"
Jrl9ea-rif yr(
u... e-.jrl f:Hasan Paqarun imzastnt tagrian di!'er vesikalar 9u
denmekte ve g.ene
satrrlarr ihtiva etmektedir:
.'li-:, +ir j-;*l Jf, diii it rsstl '"-fir *
'-"-;
{; "'u
"r i. t's*'!el ;:\a **\'t'
o))* ..;?r' ft*l i- Je-(:lrel 3':b
st,4 !:sifr'T;i
krif !ro-r i;i;1,
'7>lu. 6rl
.r^irt .r..*rl.L
o5-;'1"-r'.1
iK.: ;-:;f3-r;;p
,... ::-Vs 6J*
)4e) Jte ""'
a,tr)V r:. ,sry ;,j(K-*-tvf *-t 6+:. !'l*t; FSt'l'l
e4 *,";t'"1. c"-K3;:+a,-1
;)t;9-r;.r:lJ3l .!3;.c.:l ,3tt )itl.-rill;l 9.e }-[l J':Li
,,"'i-i';.r!. :ilj! Al
(bk.
r')U-'l 4*i
ill
Fekete, qgn. esr., s. 52,53' 74)'
G6bor lutr
Macar tarihgilerinden Angyal Dlvid, Erdel Beyi Bethlen
gu
diigiincesini
kmda yazdrg bir makalesinde, onun tiirkler hakkrndaki
bir
ani
bazan
kelimelerle hiiltsa ediyor: ,,Tiirk beylerinin harpgiligi'
misafirperi"Jtil;h kabaran magrur rtiirftttu, debdebeleri, nezaketleri,ara-1.{a'
biiyiikleri
macar
lir
verlikleri ve gok *ai"t garkh zihniyetleri
tabiinin bir
sevk-i
rrki
Eski
etmigti.
qok
meclfi'p
da
gibi,
onu
goklan
rlevam eden-hrristiyui Filtezahiirii demek otun tn sempatiyi asrrlarca
Bethlen, ttirkier
olamamqh,
muvaffak
tiirii tamarnen ortadan kaldrrmasa
tiirkterinkine
tamamen
usfileri
<isrendi; siyaser
verirdi'
Q'rinkii verd-!\"
Ulr,ri'ora". itirtt*tin veidikleri sclze gok krymet
-ii"*
yup*ad,i.lart i"r. nadirdi. Bu itibirla onlar en emin miittefik-(4i,,ual
Ddvid, agnt, esr', s' 247)' O' diinvada padiqahtan dah:r
Erdel'in bu
iktidar sahibi bir hiikiimiar bulunmadrirna kanidi' Ktigiik miidafaaya
kendisini
ve
ya$ayabileeeiini
. emsalsiz askeri d.evletten ayrr
ve vicdan hiiriyetini boiacak olan
sivagl
biie,
olsa
muktedir.olamayan,
havsalasr almtyor*
ui, a"ut.t" ( auo.totya'ya ) iltica edebilecegini bir tiirlii
hakkrndaki'ithamlara
ezdiii
0". O; ttirkierle tir""fittil, hrristiyanlir
inanmaverdifi cevapta ,tt*iri*""ftfrn tiirtler ytittittd"t bozuldirp'una
ne kadar merhametsizce muaV**:: diyor ve f"'i'tiyanturrn'kendilerine
<ildiirdiiklerini'tasvir edimete ettitteririi, esir uldrklu. zaman bile, nasrl
tt"tikalardan di$er birini gene Hasan Paqa'mn
yordu. errrru t*yli
ilil;tiJ
iJ
i;i
i"v
"J""
', Macaristantda tiirk: hikimiYeti
t.
209
I
L041 de (27 tegrin I.-5 tdqrin II. 1631) Palatin .Lszterhazy'ye,yazdr$r mektupta gdriiyoruz :
1-10 rebiiilahr
, ud,;(! ;ri,u,,
(bk,
,_jl
I;*;iT jj:"rf;*;;*t^,
i,,,i,,
agn. etsr;, s. 93).
' Bundan bir.miiddet evve!, XVI. asrrn son ve XVII. as'n ilk senelerinde, cefeyan eden'OsmanhiAvusturya harpleri esnastnda, avusturya'hlar macariut n" macar qehirlerine kirrgr gok fena muamele etmigler;
onlart r4utazarrtr etmek igin, her tedbire. bag vurmair tecriibe efmiglerdi.
sahibi olan Avusturya
Meseld.'tiirkleoin :vaziyeti hakkrnda iyi'malffmat
-haibin
Fekete,.
bidayetinde, har.ekdtr idare'
ftumhndanlanndan Prdpostvdry Brllint
eden Prens Mityds'u,'ttirkl"rin, B6kds, Debreczen, Halas; Tir, Mak6,
: Si*5nd,'Kecskem6t, Tolna, Riczkeve gibi, bir gok qehirlere, dolayrsiyle
biiiiik kuwe[lere mdlik. olduiunu .ve.' bunlarrn hrristiyan]iktan tamamen soiuduklinm ve uzaklaqtrklannr yazlyor ve harp meclisinin,-!r'v1t
ziyel karqrsmda, tiirk'hAkimiyeti altinda bulunan biitiin macar qehirlerinin
lrit rt*ari: .r"' tuhrip edilmesi husuzunda emir veimesini temine galrgr'
yordu . (bk.lTukdtr, agn; esr.; s. 107 ). Hakikatett . !t gehirler miireffeh,
iengin ve kalabahkh.- Bu harpten 15' sene 6-nce . istanb_u,l'a. .giden- bir
ielgisi
:Y6cz (Vaq)'tan, Pecs
Avusturya
lryana'ya yazdigr mektupta,
.' (peg)'e_.kadar, her 54erde kalaba[k ve, zengin kciylere rastgeldi!'ini ve
nuiu.fura4, iyice iqlenmig tarla'vei bailaidan geqtig'ini bildirmektedii. Bu
hufp esrrasinda hepsi. zarar,- g6rmiigtii, Bu arada Macaristan'da yerlglen
'u"'-o.uyt allgarat,- ontarrn'orf ve Adetine g6re yaEayan serhat tiirkleri,
q,ehir,rve t<O'fefaeki tiirk hafkrrla q"It$*, 91.P"$tu. Tir! ve-macar tu'il'
.
bunlann qok iyi ve:temiz'tiirkler,oldusu:y sovLemekte- miitteffk:.
iiruri
lveren
Takdts gunlanda ilave ediyor: ,,HddiseJer!
Bu''malfi.matl
miitalda
balamdan
hangi siyasi
.edersek edelim, bu tiirkliigi.in.mahvolgiinkii onlar 9llat? iii,. milli hare'
ldzrmdrr;
*urlna miiteessir olmamrz
ketlerimiz kat'iyen'muvaffakiyete eriqemezdi. Miiltecilerimiz ve siyasi
bir melce buldylar,
' takibutu u!"fayanlarlmlz ancak onlarln arasrndasevmiqler
ve ona baf'
Ei$er tarAftar bu-toprair onlar da'bizim kadar
(;asn. Esr.,
o-errimsemiqierdi"
bil'e
dilimizi
, f;;"*,uf",.6r'-fl.vlt:i"rri^rr.,
iirl*r:
s.
, '
321 ).
tiirk
idaresi meyvacthk ve bahgrvancrfik sahastnau a;-f,u i"*lekJ'iizerinde miisbet tir. t"rit yup-1g,:,ot a- bir.eok 9_e1ler oEreimistir. O srrada oralarda seyahat edenlerin mektuplarl 'tiirk
ve bahgelerindeg daima biiyuh
iiur"Iil attrnda macar:lgehirlerinin ba$-buiada
bahsevancrhgr .SiiViik
;;ti;V.;"-irkl" bahsederler: Tiirkler
fr1
14
'Mic4rlstan'dAki
Turkiyat
mqgpquast
Tiirkiyat
Plo
Mecmuasr
giqek nwilerini:'Sletirmi$
sevgi ve.ehliyetle yapm$lar' blt g?\ meyva ve
yerde
topraf.r
her
fglemi$' ag?g yeettikleri
u" ia*i* etmiqlerdiri tqgaf
"ii;
san'at haline- getirmiqler{ir. Tdk6ts.,bahgv
tigtirmiq, bahgrvancrl;t
bizde qbk havrrh:qevldr
;;;ihi' ;;;J;" 'riirk,macar mtinasebefreri
garp
a"?"r*"i"r;.M.cuoirtan meyva aSact ve gigek hususunda $-atvg
ortasmda AvrupaCa
araslnda mutavassrt olmuq, macar meJrvasr.XVI. asrr
(agn'
UUVUf. nit 56hret kazanmrghr" demektedir
"ll" .276),'
" Hud.utlarda fifk ;; *u"u, askerlerinin ,lemaslan
her zaman faal
baqka hig bir
olmuqtur. Bu *fin.rlbet qekli, fdtih ve mailup arasnda,
Vaziyeti kavrama'
y"ti" rastlanamayacagr ierecede,-samimi olmuqtur'
yapmalarrnr ve
aostl]t5.
bir
yanlar tiirk ve *u"ur"lurrn bu kadar srkr
avusturya'
bilhassa
lralarrnda eilenmelerini bir tiirlii anlayamamrqlar,
trusl{a:
duymuglardrr' Aym muh,alril.u;r
llar bundan gok ;;;
"Bu
birbirimizi tamma
a*tf"g Uiz maeariar igin, iok faydah olriruqtur, qiinkii
etme yollarrn, ugit" diyor ( ngn' esr'' s' 243)'
;"-i"[dit
"'il;;;t-i"rin""J"ritttt"a.
Viyuttu muhasarasr" ile baElayrp'
"itinci'
ve bu miinasebetle
on altr sene devam eie" Avo'turya-osmanh harbi
Paga hakkrnda bir
bu harbin uus t ut iu*anr Merzifonlo Kuru Mustafa gayr-i miisait ve
de bu teqebbiis igin
i"f.-i"vfo 5r*,1*rg ve hepsinde Ancak
son zamanlarda miruf-bir macar
menfi mutalialar viirtitiir*iiqtiir.
tahsis ettiii bir makatarihqisinin, farof'i ArpaJln, Thrikrily Imre'ye
lut r"a.rr."n, dikkate def.er bir izah tarzt .gosterlede Merzifonlu'ajn-,,g"Juotnta
kahramanhkla'ndan gurur ve heyecan
;,giti gortiyoru",
tezyin edihniq bayraktan
duyan miinewer bir tilrk imparatorun hildlle
yhzrhdrr, diye sorabilir' Kara
daha fazla ilerlemeie hakkr old,rgo nerede -cesurdne
oldugunu' gAyesine
fikirl"rit
Mustafa,run,
"r,"riliii,tJiiiii"atgi hrristiyan deiildir dive' inklr ede;"dil;ir-Uir's"ilia--iterteaigi*,
olan ulemd ve veniseriler hdkimi'
bilir miyiz ? Her
bir viicudu hastayetini milletinin tirtii.d*n -'tyrnp atmak' z6fa uiramrg adaryr, ragg^"_9
aqriarr,ak istgy.gl
|.u1k
kurtararak,;;;;;i'uir'
;;i;;;id;; **uit
lktan
;iffi" i;*^;;
-r."a"r
*t
garip b-ir ucrbe telakki edilmiqtir?'(bk,
tdrtdnelmi-i"""'t^i"g, Budapest' 1930' s'459)'
hakikatrn b6zt
Tarih obierctif ii, i"r.ili"1mutalaa edildiii takdirdg,
kayrtlar bile. krsmen anlatmat,
iddialardan n" r.uour laqka oldu!'unu bu
,garp ktiltiiriinii,,barbarffi;.-M";;;.;";il-;drbtyarrnda. hiristiyan,ir ve
Ndhdng
lara,, karqr
*iid"fJ;Jaiurrr'
qu bir t ug .t"tikutun da ne kadar zayrflattr$'r
t*Sfrtilt;i[eri
bir medeher zaman, hei yerde, hamle ettifi vafit ileri
edi.le^n sev ise, bizr
te*iii .t;;;, i.*ii.i"".'kar6r miidafaa
Bunun btriz bir delili de
"iv"ti"
bakrmlardu" nir"*.i, ui, t ula" bulunmugiur,.
Macaristau'da
tiiik
hALirniYeti
21r
XVI. asrrda tiirk hikimiyetinin, bizzat macar tetkiklerinin de igaret ettiii
gibi, Macaristan'da macar dil, milliyet ve -mevc{rdiyetinin biiyiik bir
ia*iri olmastdtr. Bugiin bunu, Su veya bu tiirlii mtildhazalarla, red ve cerhe
galrqmuk, tarihi reallteye karir bii hahsrzlk olut. Halde ve istikbalde
1r"rit"t.ri muaslr l(iiltiii ve medeniyeti yiiksetrhek olan ve her sahada
srkr bir ig birliii yapmalarr mukadder ve zaruri bulunan bu iki kardeq
mitteti UirUirilaen- ayrracak mahiyeti hAiz ve hakikate mugayir bu kabil
basma kahp s$zteri tekrarlamak,. do!'ru bir yol olmasa gerektir. Fakat
K6priilii (fg r. ur.,baglangrg, XXXVII)"I9" -':G.3tp. medeniyetine en son
girbn Balkan . memleketi'erinin tarihgilig'inde bile bu _romantik devrin
gciriiyoruz' Tarihi, siyasi men'
ieqtigini -yahut gegr4ek tizere oldugunu;
f""tf"ri,ufuiuna vah"f marazi' ideololileri_ mtidafaa-maksadr ile, bir
yatarrcr Elttit giUi-kullanmak, .ilmin-ve insanli$rn haysiyeti namtna, gok.
'i.",
'tr" faydasiz bir ggydir. fa]<al bu gibi hareketlerin -gegici oldugunu
ve her qeye ragm"", L- obiektif bir- surette tarlhi realiteyi arayan ilim
adamlar,rnin dtinyatun heri tarafinda bulundu!'unu memnuniyetle stiyleyeteyidini bu, sahada da g<iriiyoruz'
limu
-.mutal6asrmn