docFutbolun televizyonda yeniden üretimi
download 
Şikayet Transkript
Futbolun televizyonda yeniden üretimi
İletişim kuram ve araştırma dergisi Sayı 26 Kış-Bahar 2008, s.115-134 Makale Futbolun televizyonda yeniden üretimi Mustafa Şeker 1 Abdülkadir Gölcü 2 Öz: Bu makale televizyonun futbolu kendi anlatı tekniklerine göre nasıl yeniden üreterek bir televizyon ürününe dönüştürdüğünü açıklamayı amaçlamaktadır. Bugün futbol modern toplum üzerinde birçok sosyal ve politik etkiye sahip bir güç olarak algılanmaktadır. Bu güç futbol ve televizyon arasındaki karşılıklı ilişkiden kaynaklanmaktadır. Futbol güçlü bir organizasyon yapısına sahip olmasına rağmen, oyun kendi yapısal özelliklerine göre televizyonda sunulmamaktadır. Gelişen teknolojiyle birlikte televizyon futbolun sunumunu değiştirmeye başlamış ve televizyon anlatı tekniklerinin gerekliliklerine uyan bir içeriğe dönüştürmüştür. Bugün futbol kendi kökeninden soyutlanmış ve televizyon programı formatında televizyon tarafından yeniden üretilen bir ürüne dönüştürülmüştür. Anahtar sözcükler: Televizyon futbolu, televizyon anlatısı, futbolun yeniden üretimi. Reproduction of football in television Abstract: This article aims to explain how television converts football into a television product and reproduce the play according to its narrative techniques. Today football is perceived as a power which has a lot of different social and political effects on modern society. That power results from mutual relationship between football and television. Having been added as television content, football has gained on a popularity not only social life but also political life all over the world. Although it has a powerful organizational structure, play cannot be presented on television according to its structural features. Television with improving technology has started to change presentation of football and it also modified football content to suit requirements of television narrative techniques. Now football is abstracted its origins and converted into a TV product reproduced by television itself as a TV program form. Keywords: Television football, television narrative, reproduction of football 1 Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi; e-posta: [email protected] 2 Arş. Gör., Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi; e-posta: [email protected] 116 M. Şeker – A. Gölcü GİRİŞ Tarihi oldukça eskilere uzanan futbol, özellikle 20. yüzyılda tüm dünyayı etkisi altına alan bir spora dönüşmüştür. Bu oyunun böyle büyük bir yaygınlığa sahip olmasında, kendi içinde taşıdığı değerlerle birlikte, özellikle 1950’li yıllardan sonra televizyon üzerinden kitlelere ulaşması da etkili olmuştur. Televizyon yayıncılığının kâr eksenine oturduğu 1980’li yıllardan sonraki dönüşüm sürecinde, futbolun televizyon açısından önemi artmıştır. Zira futbol geniş kitleler tarafından talep edilen, izleyicisi garanti ve dolayısıyla büyük gelir getiren bir program türüdür. Televizyonlarda bilinen en yüksek izlenme oranları futbol yayınları ile elde edilmiştir. Futbol öylesine yüksek talep gören bir içeriktir ki paralı kanalların temel dayanağıdır. Authier (2002: 26) paralı yayıncılığın futbol, sinema veya porno üçlüsünden en az ikisine dayanmasının zorunlu olduğunu belirtmektedir. Türkiye’de de paralı kanallar futbol yayınlarıyla doğmuş, bu yayınları elinden kaçırdıklarında ise kapanmaya ya da önemsiz yayın kuruluşlarına dönüşmeye mahkûm olmuşlardır (Arık, 2004: 288). Diğer yandan futbol da televizyonla birlikte ekonomik açıdan daha güçlü hale gelmiş, elde edilen reklam gelirinin bir bölümü, maçı yayınlanan kulüplere aktarılmıştır. Temel mantığı karşılıklı gelir elde etmeye dayanan bu ilişki, futbol organizasyonlarının, maçların zamanlarının ve hatta kimi kuralların televizyona uygun hale getirilmesi uygulamaları ve talepleriyle tartışma konusu olmaktadır. Whannel’in (1992: 36) belirttiği gibi basit kuralları, geniş ilgi görmesi, yaratıcılığa izin vermesi gibi nedenlerle futbol esasen televizyonun genel anlatısına uygun bir içeriktir. Önemli olmayan ancak şiddetli tartışmalar yaşatabilen, gerilim, heyecan, yarış, üzüntü, öfke gibi duyguları doğası gereği üreten ve bu duyguların televizyonda abartılmasına uygun olan bu oyun, giderek daha fazla televizyon ürününe dönüşmektedir. Maçların canlı yayını, maçlar üzerine tartışmalar, magazin yönü, bahis oyunlarına ilişkin programlar, futbol belgeselleri ve hepsinin ötesinde ana haber bültenlerinin önemli bir parçası olarak futbol pek çok program formatında yeniden üretilmektedir. Futbol, bir televizyon programı olarak şekillendirilmekte ve dolayısıyla bütün maçlar birbirine benzemektedir (Kıvanç, 2001b). Bu benzerlik televizyona özgü anlatısal özelliklerin tüm içeriklere olduğu gibi futbola da uygulanmasıyla elde edilmektedir. Bourdieu’nun (2000: 26) ifadesiyse gerçekliği yaratma aygıtı olan televizyon, futbolu kendi ekonomik çıkarlarına ve rekabet ilkelerine göre yeniden Futbolun televizyonda yeniden üretimi 117 üretmekte (Kurultay ve Aytayman, 1997: 129), bu oyunu diğer program türleri gibi işlemektedir. Televizyon için futbolun yayınlandığı program formatları ve sunum yöntemleri televizyon merkezli futbol algısının oluşumu için bir zorunluluk olmuştur. Televizyon futbolu aktarmakla yetinmemekte, aynı zamanda yönlendirmekte, müdahale etmekte, her yönüyle yayına uygun bir program hammaddesi olmasını dayatmaktadır. Hammaddeyi işlerken de kendi anlatısal özellikleri doğrultusunda futbolu asıl gerçekliğinden uzaklaştıran, gösteri haline getiren televizyon, futbolcuları mitleştirip kullanmakta, oyunu bir dramatik bir televizüel öyküye dönüştürmekte ve diğer içeriklere uyguladığı anlatısal özellikleri futbola da uygulamaktadır. Bütün bu süreç, futbolun bir spordan çok “show business” işi olmasına yol açmaktadır. Televizyon, futbolu kendi gerçekliğinden koparmakta; eğlenceli, dramatik ve gerilimli bir televizyon gerçekliği olarak yeniden üretmektedir (Klose, 2001: 215). Televizyonun etkisiyle futbol endüstrisinin içindekiler de, izleyiciler de oyunu bu şekilde değerlendirmeyi kanıksamaktadırlar. YÖNTEM Çalışma, futbolun televizyonda yeniden üretimini, televizüel anlatı özellikleri bağlamında tartışmayı amaçlayan niteliksel bir incelemedir. Amaç, futbolun bir televizyon program türü olarak, televizyona özgü anlatısal özelliklerin etkisiyle şekillendiğini, futbola dair içeriğin farklı televizyon program formları şeklinde yeniden üretildiğini, Türkiye’deki futbol programları üzerinden ortaya koymaktır. Çalışmada, futbolun endüstriyel boyutu kapsam dışında bırakılmıştır. Ele alınan ana konu futbolun bir televizyon anlatısı olarak nasıl yapılandırıldığı ve bu yapının doğurduğu etkilerdir. Dolayısıyla futbolun bir televizyon program türü olarak nasıl ele alındığı, yeniden üretildiği araştırılmış, televizyona özgü anlatı yapılarının futbolun sunumundaki etkisi ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışmanın ilk kısmında futbolun küresel önemde bir oyuna dönüşüm süreci özetlendikten sonra, ikinci başlık altında televizyonun anlatısal özellikleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü başlık altında ise futbolun televizyonda sunumuna ilişkin kuramsal perspektifler ortaya konmuştur. Çalışmanın son kısmı Türk televizyonlarında yayınlanan futbol programlarındaki anlatısal özelliklere ilişkin örneklerden oluşmaktadır. Çalışmanın tarihsel gelişim yönü ve teorik boyutu için kullanılan kaynaklar futbol ve televizyon literatüründe belirli bir öneme sahip akademik 118 M. Şeker – A. Gölcü çalışmalardan yararlanılarak oluşturulmuştur. Bir televizyon programı türünde formatlanan futbol gerçekliğinin topluma sunulmasında kullanılan program türleri hakkında genel bilgi verilmesinin yanı sıra, bu program türlerinin hangi farklılıklardan dolayı birbirlerinden ayrıştığı gösterilmeye çalışılmıştır. Televizyondaki futbol programlarının sınıflanması ve anlatısal özelliklerinin ortaya konması için karasal yayın yapan kamusal ve özel televizyon kanallarının yanı sıra, uydu ve kablo üzerinden yayın yapan kanallar ve dijital ortamda şifreli yayın yapan televizyon kanallarının da yayın akışları izlenmiş, elde edilen bulgular araştırmanın amacı doğrultusunda tartışılmıştır. Başlangıçta ortaya konan tarihsel ve teorik çerçeve göz önünde bulundurularak, televizyon yayınlarından sağlanan bulguların teorik bilgilerle uyumluluğu araştırılmıştır. KURAMSAL ÇERÇEVE Futbolun gelişimi ve televizyonun etkisi Her ne kadar İngiliz kültürüyle özdeşleştirilse de futbolun Çinlilerle kadar uzanan eski bir tarihi bulunmaktadır (Horak, Reiter ve Bora, 2001: 27). Başlangıçta askerlerin savunma becerilerini geliştirmek gibi bir amaçla oynanan ayak topunun (Stemmler, 2000: 13) Uzakdoğu’da farklı kurallar ve teknikler altında birçok değişik biçimde oynandığı bilinmektedir. Avrupa’da ise futbolun ortaya çıkış tarihi net olarak bilinemese de bazı tarihçiler futbolun Eski Yunan döneminde gerçekleştirilen spor organizasyonlarında oynandığını öne sürmüşlerdir. Stemmler, futbolun Yunanlılar tarafından çok sevildiğini, sıklıkla oynandığını ve Yunan toplumunda yaygın bir spor aktivitesi olduğunu dile getirmiştir (2000: 19-32). Fakat futbolun Yunan toplumundaki bu sürekliliği ve bir anlamda popülerliği uzun soluklu olamamıştır. Rönesans ve Reform hareketlerinin ortaçağ boyunca skolâstik düşüncenin oluşturduğu katı ve değişime kapalı sosyal ve siyasal koşullarda meydana getirdiği görece yumuşama, futbolun da sosyal hayattaki yerini iyileştirmesine ciddi katkılar sağlamıştır. Futbolun toplumun alt sınıflarına ait bir oyun olmadığı sosyal ve siyasal koşullardaki bu iyileşme sonrasında gözlemlenmiştir. Aristokrat sınıflar bile futbola karşı kayıtsız kalamamışlardır. Bu dönemde 16. yüzyıl İtalyası’nda ortaya çıkan ancak daha sonra rugby’ye dönüşen “calcio” adlı oyun futbolun soylular tarafından oynanan şekli olarak bilinmektedir (Stemmler, 2000: 47-49). Futbolun televizyonda yeniden üretimi 119 Modern futbola geçiş ise 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra gerçekleşebilmiştir. Bu dönemde futbol İngiltere’de zenginlerin, aristokratların oynadığı, kolejlerde yayılan bir oyun haline gelmiştir. Böylece yüzlerce yıl avama özgü bir oyun olan futbol seçkinlerin benimsediği bir spor haline gelmiş ve İngiltere dışına da hızla yayılmıştır (Arık, 2004:135) . Futbolu İngilizler icat etmese de, bir futbol misyoneri gibi bu oyunun dünya çapında yaygınlaşmasına büyük katkılar sağlamışlardır. Bugün modern olarak adlandırılan ve dünyanın her tarafında genel geçer kurallara göre oynanmakta olan futbolun temelleri 1863 yılında İngiltere’nin başkenti Londra’da Football Association’un (Futbol Federasyonu) kurulması ile atılmıştır. Osmanlı toplumu ile futbolu ilk tanıştıranlar da İngilizler olmuştur. Futbol 19. yüzyılın sonlarında, İzmir ve İstanbul’a yerleşmiş bulunan ve ticaretle uğraşan İngiliz aileler tarafından Osmanlı topraklarında oynanmış, Türkiye’de ilk futbol takımları İngilizler tarafından kurulmuş, daha sonra Rum ve Ermeni gençler tarafından kurulan futbol takımları da İngilizlerin arasına katılmışlardır (Belge,1983: 2198). Osmanlı toplumundaki azınlıkların futbolu bu kadar kısa bir sürede benimserken, muhafazakâr yapısı ve dönemin baskıcı siyasal atmosferi Osmanlı toplumunun futbolla tanışmasını geciktirmiştir. Fakat bu siyasal baskılar da futbolun Osmanlı tebaası arasında yayılmasını tamamen durduramamıştır. İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra toplumdaki serbestlik daha da artmış ve bu da futbolun çok kısa sürede popülerleşmesini sağlamıştır (Kozanoğlu,1990: 14). Osmanlı toplumunda futbolun popülaritesi birinci dünya savaşının patlak vermesi ile biraz azalsa da mütareke dönemi ve İstanbul’un işgali süresince sanılanın aksine daha fazla atmıştır. “Türk takımları işgal kuvvetlerinin takımlarıyla karşılaşmalar yaptığı, alınan galibiyetlerin dönemin şartları gereği büyük önem taşıdığı bilinmektedir (Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, 1983: 2200). Cumhuriyetle birlikte Batılılaşma ve modernleşme eğilimi futbolun yerleşmesine zemin hazırlamıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndaki zorunlu araya kadar pek çok il ve bölge ligi kurulmuş, milli takım yabancı takımlarla karşılaşmalar yapmıştır. 1963 yılında bütün yerel ligleri birleştirecek olan Futbol Federasyonu kurulmuş, profesyonel birinci lig oluşturulmuştur (Kozanoğlu,1990: 146). Ekonomideki temel yaklaşım değişikliğine paralel olarak 1980’li yıllardan sonra büyük miktarda paralarla yapılan transferler dönemi başlamış ve artık “profesyonel futbolcu” kavramı Türk futbol literatürüne dâhil olmuştur. 120 M. Şeker – A. Gölcü Bugün yılda üç milyardan fazla insanın ilgilendiği ve takip ettiği bir eylem olarak futbol sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal süreçlerin merkezinde yer almaktadır. Yardım kampanyaları için futbol maçları düzenlenmekte, futbolculardan barış elçileri seçilmekte, ülkeler arasındaki sorunlar futbolla çözülmeye çalışılmaktadır. Bu kesintisiz ve gittikçe kapsamlı bir hal alan etkileşimi sağlayan en önemli araç tabii ki televizyondur. Televizyon teknolojisindeki gelişmeler sonrasında zaman ve mekân sorunsalından kurtulan futbol modern insanın günlük hayatının her anında varlığını kabul ettirmiştir. Televizyonun yaygınlaşmasıyla birlikte futbol herkesin ulaşabildiği, izlenebilir bir oyuna dönüşürken, ilgi çekiciliği ve gelir getiren bir içerik olması dolayısıyla bu araç için önemli bir malzeme oluşturmuştur (Hamil, 1999:23; Tomlison, 1999:192; Holland, 1997; 45). Televizyon içeriğinin futbolla tanışması ve futbolu konu edinmeye başlaması 1950’li yıllarda başlamıştır. Başlangıçta televizyon futbolu bir amaç olarak algılamış, futboldan bilgilendirme ve haber verme bağlamında mikro düzeyde faydalanmıştır. Zamanla futbolun ve televizyonun eşzamanlı olarak yaygınlaşması ya da kitleselleşmeye başlaması, televizyon ve futbol arasında karşılıklı çıkar ekseninde olumlanan bir işbirliğinin oluşmasına sebep olmuştur. Bu işbirliği sonucunda futbol televizyona ciddi oranda bir açılım olanağı sağlamıştır. Örneğin Almanya’nın kazandığı 1954 Dünya Kupası’nın televizyondan naklen yayınlanmasıyla birlikte bu ülkedeki televizyon aygıtı sayısı bir anda 11 binden 85 binin üzerine çıktığı bilinmektedir (Klose, 2001: 375). Televizyonun futbola katkısı ise daha sonraki süreçlerde ekonomik boyutuyla ön plana çıkacaktır. Futbolun kitleselleşmesi televizyonu toplumsal hayatta yaygınlaştırırken, televizyon içeriğinin de futboldan etkilenmesine sebep olmuştur. Çünkü futbol belirli zaman aralıklarında büyük kalabalıkları bir araya getirebilen çok güçlü bir kitleselleştirme aracıdır. Bu doğrultuda kitleler tarafından süreklilik gösterilerek takip edilen bir organizasyonun, reklam üretebilme potansiyeli televizyon için makro düzeyde fayda sağlayabilecek bir unsurdur. Televizyon yayıncıları bu denli cazip bir gelir kaynağına kayıtsız kalmamışlar ve futbol giderek en önemli televizyon içeriklerinden biri haline gelmiştir. Futbol televizyon ilişkisinin tam anlamıyla gerçekleştiği günümüz yayıncılık ortamında, televizyonun futbola etkisi, bu oyunu oyun olmaktan çıkaran yapısal müdahaleleri tartışılmaktadır. Televizyonun futbolu bir program türüne dönüştürmesi, oyunun zamanının, Futbolun televizyonda yeniden üretimi 121 organizasyonların yapısının ve hatta kurallarının bile televizyonun etkisiyle değişiyor oluşu, bu etkiyi tartışmaya değer kılmaktadır. Televizyonun futbola ilişkin etkisinin önemli bir boyutunu da anlatısal özellikler ve gerekliliklerin futbolun aktarılış ve algılanışında yarattığı değişimler oluşturmaktadır. Televizyonun anlatısı ve futbol Televizyon, Fiske ve Hartley’in (1992) bilinen ve yaygın kabul görmüş nitelemelerine göre, bir öykü anlatma aracıdır. Modern toplumlarda televizyon, yazılı kültürden önceki çağlarda, sözlü kültürü aktarmak üzere şarkılar şiirler okuyan ozanların işlevini üstlenmiştir. Dolayısıyla televizyon anlatısının temelini sözlü anlatıma ilişkin özellikler oluşturur. Dahası televizyon eski çağlardaki öykücü ozanlardan çok daha gelişmiş ve yaygın bir öykü anlatma aracıdır ve bu özelliği nedeniyle sözlü kültüre yeniden dönüşü özendirir (Kaplan, 1993; Mutlu, 1999). Elbette televizyon anlatısı sözün yanında görüntüye de dayanır. Bu anlamda televizüel anlatıya en yakın anlatı türünün sinemanınki olduğu düşünülebilir. Ancak sinema ile televizyon anlatısı arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Sinemada görüntü temel, ses yardımcı bir unsurdur. Televizyonda ise esas olarak bilgi ses ile aktarılır. Sinema kendi içinde bütünlüğü olan bir anlatıya sahipken televizyon parçalı bir akıştan oluşur. Anlatı farkını oluşturan etkenlerden biri, sinemanın yüksek bir dikkatle, özel zaman ayrılarak ve algılamaya uygun bir ortamda izlenmesi, televizyonun ise genellikle dinlenme zamanında, başka etkinliklerin yanı sıra yürütülen, sık sık reklamlarla kesilen ve düşük dikkatle izlenen bir araç olmasıdır. Televizyon için bir öykü anlatıldığında, izleyicinin dikkatini kolayca toplayabilmek birincil amaçtır. Bu nedenle televizyon ürünlerinin sinemaya oranla çok daha tempolu, basit, kolay anlaşılır, yüzeysel olması ve mutlaka sözle desteklenmesi gerekir. Sinemanın, anlatısını kurarken teknik üstünlüklerinden güç aldığını da belirtmek gerekir. Bugünün ilerlemiş televizyon teknolojileri dahi sinema kalitesinde görüntü ve ses üretememektedir. Sinema filmleri karanlık bir salonda ve büyük bir perdede, gelişmiş ses düzenekleriyle sunulurken, günümüzde oldukça büyümüş olan televizyon ekranlarının ve ses sistemlerinin yine de sinemanın kalitesine yetiştiği söylenemez. Diğer yandan sinemadaki öykü, bir dengesizliğin aktarılması, bu durumun aşama aşama çözümüyle sonlanır. Televizyonda bu tür bir bütünlüğe çok rastlanmaz (Mutlu, 1999: 138). Sinema anlatısının sonlanma özelliğine karşılık 122 M. Şeker – A. Gölcü televizyon anlatısı süren bir yapıya sahiptir. Dolayısıyla ilk bakışta benzediği düşünülen sinema ve televizyon anlatısı arasında derin farklar bulunmaktadır. İnal (2001: 258), televizyon anlatısının en çok sinemadan etkilendiğini ancak diğer geleneksel anlatılar olan masal, roman, mit gibi anlatı türlerinin özelliklerini de kullanarak yeni bir anlatı oluşturduğunu belirtmektedir. Televizyonun içeriğini oluşturan ürünlerin bir bölümünün kurmaca (fiction) bir bölümünün ise gerçeğe dayalı (factual) ürünler oluşu, iki farklı televizüel anlatı bulunması gerektiğini düşündürebilir. Hatta belki de ticari televizyonculuk öncesinde bu tür iki farklı anlatının bulunduğu söylenebilir. Ancak Amerikan televizyonları için 1970’lerden itibaren, diğer ülkelerde ise özel televizyonculuğun yaygınlaştığı 1990’lardan bu yana gerçeğe dayalı program türleri ile kurmaca türler arasındaki farkın aşındığı, kurmaca anlatıya ait özelliklerin egemen olduğu görülmektedir. Ellis (1999: 145-158), televizyonun kurmaca ürünlerinin en yaygınlarından olan dizilerle, gerçeğe dayalı türün en önemlisi olan haberlerin anlatı özelliklerini karşılaştırdığı çalışmasında, temel anlatı özelliklerinin farklı olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Dizilerde de haberlerde de açık uçlu, kapanmanın olmadığı bir anlatı egemendir. Kurmaca ve gerçeğe dayalı televizyon programlarının tümünde bitimsiz bir güncelleştirme anlatının ana özelliğidir. Diziler belli bir sorunu ele alıp her bölümde tekrar tekrar kurarken, gerçeğe dayalı programlarda da güncel olaylar tıpkı dizilerdeki gibi yenilenir. Dolayısıyla kurmaca olan ve olmayan televizyon türleri, ortak bir anlatıya sahiptir. Eğlence, sansasyon, merak uyandırma, duygusallaştırma, hızlı tempo, soyutlamadan kaçınma, insani ilgi konularına yönelme gibi kurmacaya özgü yaklaşım ve yöntemler 1980’lerde ABD televizyonculuğunda yaygınlaşmıştır (Adaklı, 2001: 241246). Türkiye’de de ilk önce reality show türü gerçeğe dayalı programlarda denenen bu anlatı özellikleri daha sonra magazin ve futbol magazini programlarına, oradan da haber bültenlerine geçmiştir (İnal, 2001: 281). Televizyonun anlatısının oluşumunda izleyicinin medyadan yararlanma biçiminin de etkisi bulunduğuna kuşku yoktur. Televizyon boş zamanları doldurmak, vakit geçirmek, oyalanmak, eğlenmek, dinlenmek için kullanılan bir araçtır ve bu haliyle günlük yaşamın ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Televizyon bu isteğin farkında olarak ve özellikle eğlence isteğini kışkırtarak, her türlü içeriği eğlence formunda sunmaya yönelmiştir (Postman, 1994). İzleyiciler televizyonu ayrıca dünyada olan bitenden haberdar olmak için kullanırlar. Televizyon modern dünyadaki yalnızlık karşısında bir sığınaktır. İzleyiciler inançlarını ve değerlerini televizyonun içeriğiyle pekiştirirler. Futbolun televizyonda yeniden üretimi 123 Kendileriyle aynı programı izlediğini bildikleri diğer insanlarla sanal bir cemaat oluşturmanın hazzını duyarlar. Televizyon izleyerek toplumsal yoksunluklarını bastırırlar (Mutlu, 1999: 79-85). Bu beklentileri gidermek için televizyonun içeriği basit, duygusal etkisi yüksek, abartılı, merak uyandırıcı, popüler konulara dayandırılmaktadır. Bir dinlenme ve eğlenme aracından beklenen içerik Bourdieu’nun (1997: 22-56) belirttiği gibi problem yaratmayacak ya da yalnızca önemsiz problemler yaratacak türde, herkesi ilgilendiren, hiçbir şeye dokunmayan, uzlaşı içeren, bölmeyen, sansasyonel, gösteri ağırlıklı, olağandışı gelgeç olaylardan oluşmalıdır. Dolayısıyla televizyondan beklenen gerçekliği yeniden kurarken eğlenceli, dramatik, magazinel, aksiyon içeren ortalama beğeni düzeyine hitap etmektir (Arık, 2004: 314-316). Futbol, televizyonun bu anlatısal özelliklerine ve içerik tercihlerine son derece uygun bir konudur. Her şeyden önce futbol tam da Bourdieu’nun tanımladığı gelgeç olaylardan biridir. Herkesin konuştuğu, herkesi ilgilendiren, yalnızca önemsiz problemler üreten bir içeriktir. Pek çok tartışma yaşansa da sonuçta bu problemlerin önemsiz ve nihayet bir oyuna ait olduğu bilinir. Bu anlamda futbola ilişkin tartışmaların -örneğin siyasi konulardaki kadar- önemli sonuçlara yol açmayacağı kesindir ve dolayısıyla tartışmalar önemli sorunlar çıkmayacağından emin olunarak, rahatça yapılır. Futbol sansasyona çok uygun bir içeriğe sahiptir. Esasen izleyenler futbolun kendisinden ve futbolla ilgili televizyon programlarından olabildiğince coşku beklerler. Ve televizyon bu beklentiyi sansasyona olan eğilimi ve anlatısal özellikleriyle rahatça karşılar. Futbol dramatize etmeye son derece uygundur. Doğası gereği zaten duygulara hitap eden bir oyundur ve bu yönüyle de televizyonun anlatısına denk düşer. İzleyiciler kendileriyle aynı içeriği seyredenlerle bir sanal cemaat oluşturduklarını en çok futbol yayınları sırasında hissederler. Milyonlarca kişinin aynı maçı izlemek için hazırlık yapması, aynı anda aynı maçı izliyor oluşu, maçtan sonra hep birlikte sokaklara dökülme ihtimali, izleyicilere ayrıca kendi değerlerini ve inançlarını pekiştirme olanağı verir. Tüm oyunlarda olduğu gibi futbolda da topluluklar hayatı ve dünyayı yaşama biçimini ifade ederler (Huizinga, 1995: 67). Futbolun televizüel anlatıya uygunluğunun bir başka yönü, durmamacasına akışıdır. Televizyonun parçalı ama kesintisiz akışı, tıpkı futbola benzer. Futbol da her hafta başka maçların ve bunlara ilişkin tartışmaların yaşandığı ancak anlatının sonlanmadığı bir içeriğe sahiptir. Bir haftanın konuları sona erdiğinde sonraki haftalarla ilgili konular ele alınmaya 124 M. Şeker – A. Gölcü başlanır. Sezon bittiğinde yeni sezona ilişkin konular beklemektedir. Dolayısıyla futbol kesintisiz, sonlanmayan bir konudur ve televizyonun en temel anlatısal özelliği ile uygunluk taşır. Bütün bu özellikleriyle –ve elbette yüksek rating sağlayan, izleyicisi garanti, gelir kaynağı bir televizyon programı olarak- futbol televizyonda yayın süresinin önemli bir bölümünü kaplamakta, pek çok türde programın konusunu oluşturmaktadır. Futbol her şeyden önce soft news türüne giren bir haberdir. İlginçlik özelliği önemlilik özelliğinin önüne geçen, insanların ilginç bulduğu türden konular soft news kapsamına girer. Bu tür haberlerin televizyonun anlatısına ne denli uygun olduğu ise açıktır. Dolayısıyla futbol bir haber formu olarak televizyon haberciliğinde yer işgal eder. Bu yer, önemli gelişmeler yaşandığında ana haber bültenlerinde ön sıralar olabileceği gibi, herhangi bir günde de haber bültenlerinin bir bölümüdür. Bir soft news türü olarak futbol haberleri televizyonun eğlenceli, sansasyonel, merak uyandırıcı, duygusal etki yaratan, dramatize edilmiş anlatısal özelliklerini taşıyarak sunulur. Futbola ilişkin haberler özellikle maç öncesinde ve maç bitiminde canlı haber yayınlarıyla, röportajlarla sürdürülür. Televizyon haberciliğinin canlı yayını kullanma eğilimi en çok futbol haberlerinde görülür. İzleyici, bu yayınlarla antrenmanda, soyunma odasında, stat çevresinde vs. yaşanan gelişmelere tanıklık etme heyecanını yaşar. Maçı yayınlayamayan hatta stada giremeyen haber kameralarının oralarda bir yerlerde bulunması bile izlenmeyi sağlayan bir tanıklık duygusu yaratır. Diğer yandan televizyonun en değerli futbol programı elbette canlı maç yayınlarıdır. Her şeyden önce mekânsal uzaklık nedeniyle maçı statta izleyemeyen başka şehirdeki, ülkedeki milyonlarca insan futbolu televizyondan takip eder. Canlı yayınların hem futbol hem de televizyon için önemli bir ekonomik etkinlik olması bir yana, bu yayınların anlatısal özelliklerinin futbolun sahadaki gerçekliğinden farklı yeni bir futbol tarzı doğurduğu belirtilmektedir. Canlı yayınlar televizyonun tempo, heyecan ve coşku gereksiniminin sonucunda gerçekte olduğundan farklı bir şekilde yeniden üretilmektedir. Maç yayınlarının stattaki gerçeklikten farklı olmasını sağlayan pek çok televizüel etki bulunmaktadır. İlkin, çok sayıda kameranın, farklı kamera açılarından maçı takip etmesi bu farklılığı doğurur. Stattaki bir izleyici maçı yalnızca kendi oturduğu açıdan izleyebilirken, ekran başında 20– 30 kameranın duruma göre kaydettiği görüntüyü izlemek mümkündür. Bu kameralar ayrıca insan gözünün yapamayacağı farklı kamera hareketlerini de yapabilirler. Stattaki izleyici bakışını kaydırarak en fazla sahayı sağdan sola, Futbolun televizyonda yeniden üretimi 125 soldan sağa takip edebilir. Bir başka ifadeyle televizyon dilinde “pan” olarak adlandırılan yatay kaydırma hareketini yapabilir. Yine yukarı aşağı bakarak “tilt” olarak adlandırılan kamera hareketinin bir benzerini gerçekleştirebilir. Ancak örneğin insan gözü optik kaydırma yapamaz. Maçın önemi pozisyonlarını daha ayrıntılı görmek için “zoom in” yaparak görüntüyü yakınlaştıramaz. Bir oyuncunun yüzündeki ifadeyi sahaya en yakın konumdaki seyirci dahi göremez. Kameralar ise tekniğin verdiği güçle oyunun herhangi bir bölümüne, özellikle de topun oynandığı alanlara odaklanabilir. Stattaki izleyici pozisyonları bir kez ve doğal hızında izleyebilirken televizyonda aynı pozisyonun gerektiği kadar tekrarlanması, yavaşlatılarak izlenmesi mümkündür. Statta oyunun durduğu pek çok ölü zaman yaşanırken, televizyon bu anları başka görüntülerle, tekrarlarla, istatistiksel bilgilerle doldurur ve tempoyu düşürmez. Bilgisayar destekli teknolojiden yararlanılarak maçtaki pozisyonlara ilişkin statta görülemeyecek pek çok ayrıntı ekrana getirilir. Örneğin futbolcunun ofsaytta olup olmadığı, topun gol çizgisini geçip geçmediği, yapılan hareketin penaltı olup olmadığı, atılan şutun hızının kaç kilometre olduğu gibi pek çok konu teknik sayesinde ekrana taşınır. Maç esnasında ve sonunda oyuna ilişkin ayrıntılı istatistikler yayınlanır. Duygusal etkiyi artırmak için oyuncuların, teknik direktörlerin, maçı izleyen kulüp yöneticilerinin tepkileri yakın çekimlerle ekrana getirilir. Spikerler ve yorumcular heyecan duygusunu artırmak için sözlü katkıda bulunur. Stattaki gösteriler ve seyircinin coşkusu hem ölü zamanları doldurmak için hem de coşkuyu artırmak için kullanılır. Bütün bu süreç, futbol maçının sahadaki gerçekliğinden koparılması, bir televizyon ürününe dönüştürülmesi anlamına gelir. Televizyonda izlenen futbolun, stattakinden farklı bir anlamı olduğu açıktır. Hatta televizyon futbolunu daha gelişmiş televizüel standartlarda sunmak için yeni çözümler üretilmektedir. Yapay ışığın sağlayacağı kaliteli, gölgesiz görüntü için maçlar gece oynanır. Kamera sayısı, açısı ve kameraların hareketleri, çekim ölçekleri bu anlatıyı kurmak için önceden planlanmıştır. Belli organizasyonlarda, örneğin Şampiyonlar Ligi’nde, Dünya Kupası’nda yayına ilişkin belli standartlar getirilmektedir. Bu televizüel anlatının maç yayınına katkısı, eski yıllara ait maç görüntüleri izlendiğinde ya da televizyonculuğu gelişmemiş ülkelerle yapılan maçların yayını sırasında çarpıcı bir şekilde görülebilmektedir. Sonuç olarak televizyon, futbolu yayınlarken gerçekliği bozmakta, gösteri bir televizyon prodüksiyonuna dönüştürmektedir (Arık, 2004: 317; Kıvanç, 2001a:390). 126 M. Şeker – A. Gölcü Futbolla üretilen televizyon programları elbette maç yayınıyla sınırlı değildir. Maçı takip eden zamanlarda, sonuçlara, oyuna, tartışmalı kararla ilişkin değerlendirmeler yapıldığı analiz programları yayınlanır. Konunun uzmanlarınca yapılan bu değerlendirmeler, birkaç dakikalık özet görüntü üzerinde saatlerce konuşulması, canlı bağlantılarla çeşitli tartışmaların ekrana getirilmesi, iddiaların ortaya atılması gibi yönleriyle oldukça izlenen televizyon programlarıdır. Bu programlar, farklı türsel özellikleri içinde barındırmaktadır. Televizyonun başka konular için kullandığı açık oturum, tartışma programı hatta talk show tarzına ait anlatısal özellikler futbol analiz programlarına taşınmıştır. Konuşmacıların futbolla ilgili bilgileri ve uzmanlıkları yanında, ekrana uygun olmaları gerekir. Heyecanlı tartışmalar yapabilen, eğlenceli konuşabilen, hızlı düşünüp anında yorum yapabilen, argo hatta zaman zaman küfürlü ifadeler kullanan, tanınmış futbol yorumcularının ratingleri yükselttiği bilinmektedir. Bu televizyon yıldızlarının, yarışmalar, reklamlar gibi futbol dışındaki televizyon formlarında da sıklıkla kullanıldığı görülmektedir. Futbolun televizyondaki sunumu Enformasyon çağında televizyonla futbol arasında var olan kurgusal ilişkisinin gözlemlenebileceği mecra kuşkusuz televizyondaki futbol programlarıdır. Futbolun belirli bir oranda kuralsızlığı içeriğinde barındırması, televizyonun futbolu kendi gerçekliğine göre yeniden şekillendirip, kurgulamasını zorunlu kılmaktadır. Bir gerçeklik olan ve anında kendi gerçekliğini üretebilme yetisine sahip olan sahadaki futbolun televizyon için yeniden kurgulanarak üretilmesi gerekmektedir. Futbol stadyumdaki seyircilere özgü bir aktivite olarak bırakılamaz. Kıvanç’a göre (2001a:32) televizyon sahadaki zenginliği hiçbir zaman yansıtamayacağı için, yansıtabileceği kısmı kayırmaktadır. Televizyonda futbol yayını insanlara gol göstermek üzere kurulmuş bir mekanizmadır. Golün de ötesinde izleyiciyi ekrana bağlayacak gerilim, heyecan gibi unsurlar öne çıkarılmaktadır. TV programları aracılığıyla formatlanan futbolun televizyondaki sunumu da programların yapısına, yayın saatine, katılımcılarına göre değişiklikler göstermektedir. Sıradan bir futbol yorum programında futbolun ekonomipolitiğinden futbolcunun eğitim seviyesine, taraftarların sosyo-kültürel yapısına kadar birçok farklı konu üzerinde yorumlar yapılabilmekte ve futbolla ilgili sorunlara çözümler aranabilmektedir. Hatta kendisi de bir futbol yorumcusu olan Haşmet Babaoğlu’na göre (2002), günümüz medyasında Futbolun televizyonda yeniden üretimi 127 izleyici için maçın bitiş düdüğü yorumcuların okunmasından veya dinlenmesinden sonra çalmaktadır. Konu ve yorum bağlamında böylesine zengin bir içeriğe sahip olan bir futbol programının katılımcıları da toplumdaki sosyal ve kültürel çeşitliliği yansıtacak kadar renkli ve farklı kişilikler olmak mecburiyetindedir. Programların sunum ve içeriklerinde yapılan bu düzenlemeler ile yetinilmemiştir. Dekor tercihinden kıyafet seçimine kadar program içerisinde var olan her öğe televizyon sunum tekniklerine göre yeniden tasarlanmıştır. Bu düzenlemelerin yapılmasındaki temel gerekçe futbolun televizyon gerçekliğine göre yeniden üretimini sürekli kılmaktır. Programın her tekrarında televizyon futbolu kendi gerçekliğini yenilemiş olacaktır. “Televizyon, her şeyin süratle ve mümkün olan en göz alıcı, çarpıcı görüntülerle geçip gittiği, gördüklerimizin değil gözümüze çarpanların hesabının tutulduğu bir sonsuz şerittir (Kıvanç, 2001a: 37).” 1985 yılında Brüksel’deki Heysel Stadının tribünlerinde 39 İtalyan seyircinin ölümüne sebep olan Juventus-Liverpool Avrupa Kupası finali televizyon futbolunun ifşa edildiği örnek olaylardan biridir. Televizyonlar birbirlerini ezen insanların görüntülerini yayınlarken aynı zamanda maçın canlı yayınını da sürdürmüşlerdir (Galeano, 1998: 201). Artık stadyum bir seyir yeri olmaktan çıkmış ve içinde barındırdığı bütün unsurlarla birlikte bir sahneye dönüşmüştür. Çupi’ye (2002) göre, futbol teknolojinin baskısıyla, insanla topun kendi uyum ve ritimlerini kullanarak oynadığı bir oyun olmaktan çıkmıştır. Stadyumdaki her şey televizyon ve televizyon futbolu için yayınlanacak bir meta olmuştur. Seyirci özet görüntülerde yer alabilmek için kameralara yapmacık pozlar verirken, oyuncu tartışmalı pozisyonu “akşam daha net göreceğiz” diyerek kendi ürettiği gerçekliğe yabancılaşmıştır. Televizyonun teknolojik imkânları aracılığıyla futbolcu ve taraftar kendi oyununu daha açık bir şekilde ekrandan görebilmektedir. Bugün futbol televizyonda oynanmakta olan bir oyun söylemi içerisine oturtularak aktarılmaktadır. Bu bir değişim sürecidir ve değişimin sürekliliği için televizyon futbolu olarak adlandırılan futbol söylemi toplum genelinde yaygınlaştırılmalı ve toplumsal kabul üretilmelidir. Medya, futbol ağırlıklı spor programlarını kullanarak, sistemi ekonomik, sosyal ve siyasi olarak beslemekte, kitleleri edilginleştirmekte, apolitikleştirmektedir (Şahin, 1998: 17). Vassaf’a (1996) göre, egemen düzen, kitleleri edilginleştirmek için sürekli izlenebilecek bir şeyler düzenlemiştir ve seyirci tarih boyunca daima seyirci kalmıştır. Televizyonun toplumsal rıza üretiminde yaygın bir araç 128 M. Şeker – A. Gölcü olarak kullanılması, futbolun içerik olarak daha fazla televizyon ekranına taşınarak televizyon gerçekliğinde tekrar üretilmesini kolaylaştırmıştır. Bu hegemonik süreçte en çok öne çıkartılan aktör kuşkusuz futbol programları olmuştur. Bu programlar futbol için değil ama televizyon futbolunun yeniden üretilebilmesi için temel zorunluluktur. Türk televizyonlarında futbol programları Farklı formatlarda yayınlanan futbol programları, kanalın ideolojik tercihlerine, sahiplik ilişkilerine ve yayın politikalarına göre değişiklikler göstermektedir. Yayın akışı içerisinde önemli bir yere sahip bu programlar farklı formatlara dönüştürülse de, içerik her zaman televizyon futbolu olup tekrar tekrar sunulmaktadır. Haber saatleri futbol söyleminin yeniden üretilmesi için uygun koşulları oluşturan program türlerinin en başında gelmektedir. Televizyon için seyirci kitleselleşmenin gerçekleştiği anlardan birisi olan haber saatlerinde futbol merkezli spor bültenlerine de yer ayrılmıştır. Futbol bu sayede günün her saatinde gündemdeki konumunu yeniden üretebilmektedir. Fakat bu programların dezavantajı yayın sürelerinin kısa ve gözden kaçırılabilir olmasıdır. Sürekli tekrar edilme gerekliliği ortaya çıkmakta ve bu gerekçeden dolayı futbol haberleri haber bülteninin bir parçası olarak gün boyunca birçok kez tekrar edilmektedir. Örneğin haber kanalı formatında yayın yapan NTV ve CNN’de gün içerisinde toplam sekiz kez futbol merkezli spor bütenleri yayınlanmaktadır. Fox TV her haber bülteninin arkasından yine futbol merkezli spor bültenlerini gün boyunca tekrar etmektedir. Kanal A 20.30 ana haber bülteni öncesinde 20 dakikalık bir spor bülteni yayınlamaktadır. Ayrıca gündemde önemli bir futbol aktivitesi varsa spor bültenlerindeki standart yerinden kurtularak, birçok televizyon kanalının ana haber bültenlerinde günün önemli olayı kategorisinde haberleştirilmektedir. Klasikleşen bu yayın akışının ötesinde; milli birlik ve bütünlük havasında oynanacak olan milli maç ya da “temsilcilerimizin” Avrupa kupası maçlarında ana haber bültenleri stadyumlardan ya da stadyum önlerinden sunulmaktadır. Böyle dönemlerde futbol, televizyonun merkez üssü haline gelmektedir. Anchorman’ler taraftarlıklarını kanıtlayan renklerde kravat ve benzeri göstergeler taşımayı kendileri için milli bir görev olarak kabul etmişlerdir. Haber bülteni aktarılırken ekranın bir köşesinden “Galatasaray korner kullanıyor”, “Fenerbahçe’nin topu direkten döndü”, “Sivasspor atakta” gibi maç esnasında olan biten aktarılmaya çalışılır ve gol Futbolun televizyonda yeniden üretimi 129 anlarında haber akışı kesilir, stadyumlardaki muhabirlere canlı bağlantılar yapılarak kamuoyunu bilgilendirme görevi eksiksiz yerine getirilmektedir. Futbol merkezli spor programlarından en önemlisi genellikle canlı maç yayınlarının sonrasında yapılan yorum programlarıdır. Bu programlar içerik bağlamında yoğunluğunu oynanan oyundaki taktik ve teknik eksiklikler, kazananın neden kazandığı ya da kaybedenin hangi gerekçelerden dolayı kaybettiğini ortaya koymaya çalışan bir sunum tekniğine dayandırmaktadır. Takımlardaki eksiklikler, saha koşulları, takımların fizik ve kondisyon durumları gibi unsurlar istatistiksel verilerle desteklenerek analiz edilmektedir. Bu program türünün katılımcı sayısı genelde iki ya da üç olarak belirlenir. Fakat katılımcı profili oldukça zengindir. Çok farklı alanlardan kişilerin futbol yorumları programa farklılık ve zenginlik kazandırmaktadır. Katılımcıların genel çizgiler çerçevesinde futbol konuşmaya çalıştıkları bu programlarda; maçlardan önemli anlar, maç öncesi ve sonrası renkli görüntüler yükselen bir tempo ile yayınlanarak futbolun “show business” yönü öne çıkarılmaktadır. Kanal 24’te Takım Oyunu’nda Bilgin Gökberk hiç futbol oynamamasına rağmen ilginç yorumlar yapabildiği için yorumcu olabilmektedir. “Stadyum” programında Erdoğan Arıkan maç öncesinde takımların stada nasıl geldiklerini, maç sonrasında hangi futbolcunun ne dediğini ve taraftarlardan gelen e-postaları “tarafsızca” aktarmaktadır. Mehmet Demirkol maçı statta izledikten sonra yapacağı yorumlarını televizyonda tekrar tekrar izleyerek düzeltebililmektedir. Ömer Üründül’ün, Hıncal Uluç’un ve Rıdvan Dilmen’in televizyondan maç izleyerek oyun hakkında yorum yapmaları, futbolun kendi gerçekliğine yabancılaşmış bir topluluğun televizyon aracılığıyla mekanik bir futbol söylemini toplumsal arenada yeniden üretip, dolaşıma sokmalarını göstermektedir. Tartışmalı bir pozisyon sonrasında yapılan “çok net gözükmüyor başka açı var mı?” isteklerine “kameranın görmediği bir açı hep vardır” diyerek yaptığı yorumuyla Mehmet Demirkol televizyon futbolunun yumuşak karnının her zaman bulunacağını belirtmektedir. Futbol programları arasında en ilginç olanı magazinsel futbol yorum programlarıdır. Magazinsel yorum programı genelinde dört ya da dörtten fazla katılımcıyla gerçekleştirilen, benzerlerine göre izleyiciyi futbolun gerçek mekânlarından daha fazla uzaklaştırarak kendi kurgusal mekânına hapseden ve uzun süreli bir program türüdür. Kısmen de olsa belirli maçlardan çok kısa özet görüntüler verilebilir fakat programın ana konusu katılımcılar arasında tartışma üretebilecek her şeydir. Şike, teşvik primleri, hakem hataları, 130 M. Şeker – A. Gölcü futbolcular ve kulüp başkanları arasındaki tartışmalar en popüler konular arasında yer alır. Her hafta bu ya da buna benzer konular masaya yatırılır ve program sonrasında hiçbir çözüm bulunamadan bir başka hafta tekrar ele alınmak üzere masadan kaldırılır. Abartı ve çatışma iyi bir magazinsel futbol yorum program formatının zorunluluğudur. Nasıl olursa olsun birileri canlı yayında tartışmalı, hatta kavga çıkarmalıdır. Katılımcılar çoğunlukla taraftar kimliğiyle ön plana çıkmış ve çatışma üretebilecek yetenekteki eski futbolcular, eski hakemler ya da eski yöneticiler arasından seçilir. Katılımcıların kullandığı dil argo olmalıdır. Ara sıra yanlışlıkla da olsa küfür etmek, programın popülaritesi açısından oldukça faydalıdır. Program formatına uygun olarak, Turgay Şeren’in “Telegol”de canlı yayında “yok anasının ...” diye küfretmesi kahkahalarla geçiştirilecek basit bir sinirlilik anıdır. Eski hakem Ahmet Çakar eğer Fenerbahçe Şampiyonlar Ligi’nde çeyrek finale çıkarsa bikini giyeceğini vaat etmekten çekinmez. Ömer Çavuşoğlu ve Aziz Üstel canlı yayında “ebedi dostluk” samimiyetinde birbirleriyle alay ederler. Fenerbahçeli eski futbolcu Ziya Şengül, Galatasaraylı Adnan Aybaba’ya bağırıp, hakaret etmeyi takımının şerefini kurtarmak için görev saymaktadır. Bir başka programda Beşiktaşlı Kazım Kanat “G.Saray, Ze Roberto ile anlaştı ancak Fenerbahçeli Alex devreye girip, ‘Gitme, paranı alamazsın’ dedi ve vazgeçirdi. Şimdi Beşiktaş için aynısı söz konusu" diyerek futbolcuyu Türk futboluna ihanetle suçlamaktadır. Televizyon yayın akışı içerisinde sıkça karşılaşılan bir diğer futbol program türü ise canlı maç yayınlarıdır. Canlı maç yayınlarının TV programı kategorisine alınmasının gerekçesi; televizyonun sahada var edilen futbolu, özgün yapısından kopararak kendi gerçekliğine göre yeniden üreterek program formatında yayınlamasıdır. Canlı olarak yayınlanan maç televizyon gerçekliğine dönüşmekten kurtulamaz. Tarihsel çerçevede düşünüldüğünde canlı maç yayınları televizyon futbolunun oluşumunun en önemli aşamasıdır. Zamanla futbola endeksli bir televizyon teknolojisinin gelişmesi ile bu tip programların da formatlarında değişiklikler yapılmış ve teknolojik gelişmelerle futbol daha teknik bir olguya dönüşmüştür. Futbol sahada belirli kurallara bağlı olarak oynanan bir oyun olmaktan çıkmış, stadyumdan futbol dışı birçok ilginç görüntünün maç esnasında aktarıldığı bir karnavala dönüşmüştür. Gol attıktan sonra tribünlere koşan Hakan Şükür’ün sevinen kızı ve eşi, aile saadetleri unutulmadan ekranlara taşınmaktadır. Trabzonsporlu İbrahima Yattara maç esnasında yaptığı sıradan faullerin tekrar tekrar gösterilmesi ve siyahî futbolcu olmanın verdiği olumsuzlukla yılın en hırçın Futbolun televizyonda yeniden üretimi 131 futbolcusu seçilebilmektedir. Maçı izleyici için canlı yorumlayan İlker Yasin, görüntüsüyle olmasa da sesiyle bu eğlenceye eşlik etmektedir. Penaltı olarak yorumladığı pozisyonun görüntü tekrarı sonrasında gönül rahatlığıyla “hiç de bir şey yokmuş canım” diyebilmektedir. Takım elbiseleriyle şeref tribününü dolduran devlet erkânını kameralar selamlamalı ve stadyumdaki taraftara “sayın bakanımız ……. stadyumu teşrif etiler” anonsu televizyon izleyicisine eksiksiz olarak aktarılmalıdır. Maç yayınlarının büyük kazançlar sağlanan bir organizasyona dönüşmesi ile canlı maç yayınları büyük miktarda paralarla ücretli kanallara transfer edilmiştir. Bu süreç sonrasında ulusal lig yayınlarını şifreli kanallara kaptıran televizyon kanalları içeriklerini Avrupa liglerinden maç yayınları ile doldurmayı tercih etmişlerdir. Bugün birçok TV kanalının prime-time yayın saatlerinde; Almanya, İngiltere, İspanya, İtalya, Fransa liglerinden naklen maç yayınları yapılmaktadır. İngiltere ulusal ligi Premier Lige’nin şampiyonunun belirleneceği son haftasında, şampiyon adayları Chealsea ve Manchester United’ın maçları eş zamanlı olarak Fox TV sayesinde futbol severlerle buluşturmuştur. NTV bu atağa İspanya ligi La Liga’dan Real MadridBarcelona maçının yayını ile cevap vermiştir. Kanal 24, İtalya ligi Seri A’yı İtalyan müzikleri eşliğinde verirken, Fransa ligi bir başka kanalda yayınlanmaktadır. İzler kitlenin yoğun ilgisi sonrasında yabancı liglerden maç yayınlarını elde edebilmek için çetin bir mücadele başlamıştır. Bugün televizyon kanalları yabancı liglerden maç yayınlarını alabilmek için ciddi miktarlarda paralar ödemektedirler. Bir yabancı ligin yayın hakkı gelecek sezonda başka bir TV kanalına transfer edilebilmektedir. Bu yayın haklarıyla ilgili transferler haftalar öncesinden futbolseverlerle paylaşılmakta ve futbolseverler bu görsel şova davet edilmektedir. Maç yayınlarının yanı sıra genellikle hafta sonlarında Avrupa liglerindeki puan durumu ve o hafta oynanan bütün maçlardan özet görüntülerin verildiği küçük çaplı programlar da maç yayınlarını desteklemek için yayınlanmaktadır. Yakın dönemde televizyon kanallarında yer almaya başlanan futbol programlarından birisi de, futbol bahis oyunları için yayınlanan “iddaa” programlarıdır. Genel olarak bahis oynanacak olan maçlar hakkında istatistiksel bilgiler ve bahis oranları hakkında bilgiler programın içeriğini belirlemektedir. Bu tarz programların temel işlevi futbolu ekonomik bir getiri unsuru olarak izleyiciye kabullendirtmektir. Programın formatı tamamen bu amaç doğrultusunda kurgulanır. Show TV’de yayınlanan “İddialı Yorum” programını istatistik dünyasının önde gelen ismi olarak sunulan Dr. Gürkan 132 M. Şeker – A. Gölcü Kubilay sunmaktadır. Futbolun ekonomik yönü program formatının merkezinde olduğu için ekonomist ve futbol yorumcu kimliğiyle bilinen Deniz Gökçe ve Avrupa liglerinin uzman ismi olarak tanımlanan Ogan Tarhan da program katılımcıları olmayı hak etmektedirler. İddia programına bir başka örnek program ise TV8’de yayınlanan “Bay Tahmin”dir. Program içerik, yöntem ve format açısından “İddialı Yorum”un birebir aynısıdır. İddia programları ayrıca yerli ya da yabancı maç yayın haklarını elinde bulunduran şifreli yayın kuruluşlarının da yayın akışlarında yerlerini almışlardır. Özellikle Lig TV’de dünya liglerindeki bütün takımların bahis oranları aktarılmakta ve bu takımların son durumları iddia programlarında mercek altına alınmaktadır. Bu programlar ekseninde oluşturulan futbol söyleminde futboldaki şans faktörü tamamen yok sayılarak rasyonel bir futbol gerçekliği üretilmektedir. İstatistik bilimi futbolun merkezinde yer almakla yetinmez, sahada oynanan futbolun iç dinamiklerini dahi etkileyen ve şekillendiren bir güce dönüşmüştür. Varoluşunu insan merkezli bir örgütlenmeden alan futboldan insan öğesi soyutlanmıştır. Herhangi bir futbolcunun yüzde kaç oranında isabetli pas verdiği, hangi kanatta geometrik olarak daha düzgün orta yapabildiği, kaç tane isabetli pas verdiği, hangi hücum organizasyonunda daha verimli olabileceği bilgisayar destekli teknik bir formatta yeniden üretilerek izleyiciye aktarılır. Futbolu böylesine rasyonel bir zemine oturtmaya çalışılan program, futbolu metalaştırarak tamamen ihtimallere bağlı olan bir şans oyununun takipçilerine veri sağlamak için kurgulanmıştır. SONUÇ Günümüz koşullarında futbol, televizyonun sağlamış olduğu teknik koşullar ve onun dramatize ederek uygun bir söylem çerçevesine oturtması ile aktarılmaktadır. Kuşkusuz futbolu bu dönüşüm sürecine zorlayan etmen, televizyonun kullanabileceği bütün içerikleri televizüel biçimlere dönüştürerek kendi gerçekliği olarak sunmasıdır. Televizyon futbol gerçekliğini kırarak kendi bünyesinde yeniden üretir. Futbol televizüel dönüşüm aşamalarından geçirildikten sonra kendi özgün koşullarından kopartılarak, televizyon içeriğinin bir parçası olmuştur. Bir eğlence aracı olarak televizyon ele aldığı her türlü içerik gibi, futbolu da kendi anlatısına uydurmaktadır. Kaldı ki futbol içerik olarak, televizyonun anlatısına uygundur. Yapay ve önemsiz tartışmaların yaşanabileceği konular sunan futbol, tam da televizyonun bu özelliğine uygun düşmektedir. Bir Futbolun televizyonda yeniden üretimi 133 eğlence, dinlenme ve vakit geçirme aracı olarak kullanılan televizyon ve benzer amaçlar için bağlanılan bir oyun olan futbol, birbirlerini karşılıklı olarak geliştirmektedir. Türk televizyonlarında da futbol, yüksek raiting sağlayan ve izleyicisi garanti bir program türü olarak oldukça yaygın şekilde işlenmektedir. Futbola ilişkin içeriğin yeniden üretiminde, Batı ülkelerindeki benzerleri gibi, Türk televizyonlarında da futbol, daha sansasyonel, daha tempolu, çatışma, yarış ve rekabet duygusunun öne çıkarıldığı bir tarzda yeniden üretilmektedir. Televizyona özgü durmamacasına akış özelliğine uygun olan futbol, sürekli haber ve program malzemesi sağlayan bir oyundur. Lig dönemlerinde olduğu kadar, futbolun tatilde olduğu dönemlerde de bu oyuna ve oyunun aktörlerine ilişkin zengin malzeme bulmak olanaklıdır. Futbol Türk televizyonlarında; canlı yayın, spor haberi, magazinsel yorum programları, analiz programları, bahis programları gibi farklı türlerde, çok sayıda programın içeriğini oluşturmaktadır. Farklı anlatısal özellikleri bulunan bütün bu programlara bakıldığında, televizyon anlatısının ana özelliklerini taşıdığı görülmektedir. Dolayısıyla televizyondaki futbol, sahadakinden farklı, gerçekliğinden koparılmış, mekanik bir şekilde yeniden üretilen bir televizyon gerçekliğine dönüşmektedir. KAYNAKÇA Adaklı, G. (2001). Televizyon türlerinde dönüşüm. A.Ü. İletişim Fakültesi yıllık 1999, Ankara: A.Ü. İletişim Fakültesi. Arık, B. M. (2004). Medya çağında futbol ve televizyon arasındaki kaçınılmaz ilişki, top ekranda. İstanbul: Salyangoz. Authier C. (2002). Futbol A.Ş. (çev: Ali Berktay). İstanbul: Kitap. Babaoğlu H. (2002). Maç 90 dakikadan sonra başlar. İçinde: B.Tut (der.). Top bir dünyadır. İstanbul: Yapı Kredi. Bourdieu, P. (1997). Televizyon üzerine (çev:T. Ilgaz). İstanbul: Yapı Kredi. Çupi, İ. (2002). Futbolun ölümü. İstanbul: İletişim. Ellis, J. (1999). Televizyonun anlatısı (çev: A.İnal). A.Ü. İletişim Fakültesi yıllık 1997-1998. Ankara: A.Ü. İletişim Fakültesi. Fiske, J. ve Hartley, J. (1992). Reading television. London: Roudledge. Galeano, E. (1998).Gölgede ve güneşte futbol (çev: E. Önalp &M. N. Kutlu). İstanbul: Can. Hamil, S. (1999). A whole new ball game? İçinde: S. Hamil,& J. Michie, & C. Oughton (eds.). Business of football. Edinburg and London: Mainstream. Holland P. (1997). The television handbook. London – New York: Routledge. 134 M. Şeker – A. Gölcü Huizinga, J. (1995). Homo ludens (çev: M. A. Kılıçbay). İstanbul: Ayrıntı. İnal, A. (2001). Televizyon, tür ve temsil, A.Ü. İletişim Fakültesi yıllık 1999, Ankara: A.Ü. İletişim Fakültesi. Kaplan, Y. (1993). Televizyon. İstanbul: Ağaç. Kıvanç, Ü. (2001a). Kesin ofsayt: Televizyon futbolu ve futbol medyası. İstanbul: İletişim. Kıvanç, Ü. (2001b, 18 Şubat). Aydınlar futbolu anlamak zorunda. Hürriyet Cumartesi. Klose, A. (2001). Televizyon futbolu. Futbol ve kültürü. İçinde:R. Horak & W. Reıter & T. Bora (eds.). İstanbul: İletişim. Kozanoğlu C. (1990). Türkiye’de futbol: Bu maçı alıcaz. İstanbul: Kıyı. Kurultay & Aytayman (1997). Futbol kültürü tartışmaları. İçinde: M. Kurt & V. Aytayman & T. Kurultay (der.). Arena’da show: modern sporun dünü ve bugünü. İstanbul: Sorun. Mutlu, E. (1999). Televizyon ve toplum. Ankara: TRT. Postman, N. (1994). Televizyon öldüren eğlence (çev: O. Akınhay). İstanbul: Ayrıntı. Stemmler T. (2000). Futbolun kısa tarihi (çev: N. Aça). İstanbul: Dost. Şahin, M. (1998). Spor ve ahlâkı. İstanbul: Evrensel. Tomlison A. (1999). The games up: Essay in the cultural analysisi of sport. Leisure and popular culture. Aldershot: Ashgate Arena. Vassaf, G. (1996). Cennetin dibi. İstanbul: Ayrıntı. Whannel, G (1992). Fields in vision. London and New York: Routledge.
