Robert Dankoff, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü

AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: 477-482
KİTAP TANITIMI
Şaban DOĞAN*
Robert Dankoff, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü,
Katkılarla İngilizceden Çeviren: Semih Tezcan, YKY’de 2. Baskı,
ISBN 978-975-08-1458-7
Evliyâ Çelebi ve Seyahatnâmesi üzerinde yapılan çalışmalar artarak
devam etmektedir. Ancak böylesine sıradışı ve muazzam bir eser
üzerinde yapılması gereken birçok çalışma olduğu da muhakkaktır.
Evliyâ Çelebi’nin Türkçeyi, Türkçenin sözvarlığını ve eserini yaratmak
için yararlandığı bütün dillerin sözvarlıklarını kendine özgü bir biçimde
kullanmış olması sebebiyle Seyahatnâme’yi aslından okumak ve
gereğince anlayabilmek, yani yazarın açıkça dile getirdiği veya kapalıca
îmâ ettiği, kelime oyunlarıyla süslediği her şeyi anlayabilmek hiç de
kolay değildir. Zira Evliyâ Çelebi’nin alışılagelmiş Osmanlıca
metinlerden çok farklı bir dili vardır. Bu husus, burada tanıtmak
istediğimiz eserin 17-29. sayfaları arasında “Evliyâ’nın Sözvarlığı ve Dili
Kullanışı” başlığıyla detaylı olarak işlenmiştir. Seyahatnâme gibi özel, dil
kullanımının çağının diğer eserlerinden farklılık gösterdiği eserleri gereği
gibi anlayabilmek için okuma sözlüklerine ihtiyaç vardır. Seyahatnâme
üzerinde uzun yıllar çalışmış olan Amerikalı Türkolog Robert Dankoff bu
ihtiyacı görmüş ve karşılamıştır.1 Dankoff tarafından hazırlanan sözlüğün
Semih Tezcan gibi ömrünü Türkoloji çalışmalarına adamış bir bilim
insanı tarafından Türkçeye çevrilmiş olması da ayrıca önemlidir. Zira
Tezcan, sadece eseri büyük titizlikle çevirmekle yetinmemiş, yazarla
işbirliği halinde, sözlüğe ekleme ve düzeltme önerileriyle katkıda da
bulunmuştur. Bu husus önsözde Dankoff tarafından dile getirilmiş, eserin
künyesine de yansıtılmıştır.
*
Doç. Dr., Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümü, e-posta:[email protected]
1
İngilizce olarak yayınlanmış olan orijinali: R. Dankoff, An Evliya Çelebi
Glossary: Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahat-name. Sources
of Oriental Languages and Literatures, yayınlayanlar Şinasi Tekin & Gönül
Alpay Tekin. Cambridge, Mass. 1991.
477
AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13:477-482
İlk olarak 2004 yılında Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi’nde basılan
Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü’nün (EÇSOS) YKY’deki
birinci baskısı (önceki baskıya göre epeyce) genişletilmiş olarak 2008’de
yapılmış, Mayıs 2013’te de yeniden gözden geçirilmiş ve yine
genişletilmiş olan YKY’deki ikinci baskısı okuyucuyla buluşmuştur.
EÇSOS 2013 şu bölümlerden oluşmaktadır: Önsözler, Çeviri Üzerine,
Giriş, Evliyâ’nın Söz Varlığı ve Dili Kullanışı, Seyahatnâme’de AnadoluRumeli Türkçesi Ağızları, Öteki Türk Dilleri, Seyahatnâme’de Yeryüzü
Dilleri, Okuma Sözlüğü, Ağızlardan ve Dillerden Örnekler, Kelime
Listeleri. Eserin adına bakarak çalışmayı sadece bir sözlük olarak
değerlendirmek yanlış olur. Zira Okuma Sözlüğü bölümünden önce ve
sonra yer alan bölümlerin her birinde Evliyâ Çelebi ve eseri üzerinde
okuyucuyu aydınlatan çok önemli bilgiler yer almaktadır.
Eserde Önsöz (s. 9), İkinci Baskı İçin Önsöz (s. 10) ve Üçüncü Baskı İçin
Önsöz (s. 11)’den sonra Çeviri Üzerine (s. 11) başlıklı kısa bir bölüm yer
almaktadır. Bu bölümde, okuyucunun eseri kullanımını kolaylaştırmak
için çeviride tutulan yol hakkında kısa bilgiler bulunur. Giriş’te
Seyahatnâme’nin sadece Türkçe için değil, birçok değişik alan için
zengin bir kaynak olduğu vurgulanmış, EÇSOS’a alınan kelimelerin
hangi gerekçelerle esere alındığı, alınmayan kelimelerin neden çalışma
sınırları dışında tutulduğu izah edilmiştir. Giriş’ten sonra Evliyâ’nın
Sözvarlığı ve Dili Kullanışı (s. 17-29) yer almaktadır; burada
Seyahatnâme’yi anlamak için neden okuma sözlüğüne ihtiyaç duyulduğu
açıkça ortaya konmuştur. Bu bölüm, Kelime Türetmece ve Kelime
Çarpıltmaca (s. 17), Klişeler ve Serbest Çeşitlemeler (s. 22), Karışık
Deyimler (s. 24), Kelimelerin Yazılışı ve Fonolojisi (s. 26) alt
bölümlerinden oluşur, bu başlıklar altında Evliyâ’nın dili alışılagelmişin
dışında kullanımına çeşitli örnekler verilmektedir. Her satırı yıllar süren
emek ürünü olduğu ilk bakışta dahi sezilebilen bu bölüm, okuyucuyu
adeta Seyahatnâme’nin büyülü dünyasına hazırlamaktadır. Bu bölümden
sonra Seyahatnâme’de Anadolu-Rumeli Türkçesi Ağızları, Öteki Türk
Dilleri (s. 30) başlığıyla Seyahatnâme’de yer alan ağız malzemesi üzerine
tespit ve değerlendirmeler yapılmış, Evliyâ’nın ağız malzemesini verişi
ve işleyişi üzerine de çeşitli bilgiler aktarılmıştır. Seyahatnâme’de birçok
diyalekt özellikleri bulunduğu bilinmektedir. Seyahatnâme üzerine ağız
araştırması yapacaklara rehber niteliğindeki bu bölüm de pek önemlidir.
Eserin okuma sözlüğünden önceki son bölümü Seyahatnâme’de Yeryüzü
Dilleri’dir (s. 40-51). Bu bölümde Evliyâ Çelebi’nin dünya dilleri üzerine
478
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: 477-482
anlattıkları bir araya getirilmiştir. Onun çeşitli dünya dilleri hakkındaki
düşüncelerinden, çeşitli dillerden yaptığı kayıtlara, Evliyâ’nın kayıtlar
üzerine yapılmış modern çalışmalara kadar birçok ilgi çekici husus
işlenmiştir. Bundan sonra eserin ana bölümü olarak nitelendirilebilecek
Okuma Sözlüğü yer almaktadır. Bu bölümde Seyahatnâme’deki eskicil,
yabancı ve yöresel kelimelerle deyimler alfabetik olarak verilmiştir.
Sözlüğe alınmış her maddenin anlamı kısaca verilmiş, kelime ve
deyimlerle ilgili dikkat çekici hususlar vurgulanmıştır. Kelime ve
deyimlerin eserin neresinde, nasıl kullanılmış olduğu cilt, varak, sayfa,
satır numaraları verilerek, cümle veya cümlenin bir kısmı alıntılanarak
örneklendirilmiştir. Yalnız bir kere geçen, dolayısıyla sözlüğe tek bir veri
ile alınmış kelime ve deyimler olduğu gibi, Seyahatnâme’de birçok kere
kullanılmış olan, fakat başka metinlerde görülmeyen bazı kelime ve
deyimler 7-8, hatta daha fazla veriyle sözlüğe alınmış, metin bağlamına
göre anlam farklılıkları varsa, bunlar da belirtilmiştir. Bu bölümün
ardından Ağızlardan ve Dillerden Örnekler, Kelime Listeleri (s. 255-261)
başlıklı bölüm gelmektedir. Bu bölümde, Seyahatnâme metninde yer alan
Evliyâ tarafından hazırlanmış kelime listeleri verilmiştir. Bolu, Maraş,
Bitlis, Diyarbekir ağızlarıyla, Azerice, Tatarca ve Nogaycaya ait kelime
listeleri vs. yer almaktadır. Ağız çalışmaları için hazine değerindeki bu
verilerin Okuma Sözlüğü’nde bir araya getirilmiş olması eserin değerini
bir kat daha artırmaktadır. Bu bölümün ardından Seyahatnâmede yer alan
Avrupa Dilleri (s. 265-272) ve Slav Dilleri (s. 273-275), Kafkas Dilleri (s.
276-278), Doğu Dilleri (s. 279-286), Afrika Dilleri’ne (s. 287-289) ait
veriler karşılıklarıyla birlikte gösterilmiştir.
Dankoff’un ifadesiyle EÇSOS’un YKY’deki “ilk baskı”sına, 2004
baskısında bulunmayan 100 civarında yeni madde eklenmiş, bundan
başka verilere ve anlamlara ilişkin yüzlerce düzeltme ve ekleme
yapılmıştır. Ayrıca 2004 baskısında 1896-1938 yılları arasında
yayınlanmış olan 10 ciltlik İstanbul baskısına yapılan göndermeler
YKY’de eserin tüm ciltlerinin basımının tamamlanmış olması sebebiyle
verilerin eski baskıdaki yerini gösterme gereği kalmadığından EÇSOS
2008’de bunlar çıkarılmıştır. Tanıtımını yaptığımız EÇSOS 2013’te ise
63 yeni maddebaşı bulunmaktadır. Bunların dışında yine yazarın
ifadesiyle yaklaşık 60 madde yeni verilerle zenginleştirilmiş, birkaç
maddede de bazı düzeltmeler yapılmıştır. Diğer baskılarda bulunmayıp
EÇOS 2013’e eklenen maddeler aşağıdadır:
479
AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13:477-482
EÇSOS 2013’te aşağıdaki maddelerde de kimi eklemeler, değişiklikler ve
düzeltmeler yapılmıştır.
Yeni baskı ile eskiler arasındaki farkları ortaya koymak ve eski
baskı kullanıcılarına da rehberlik etmek bakımından çok önemli
olduğunu düşündüğüm düzeltilen ve eklenen maddelere ait
yukarıdaki listeyi bana veren Prof. Semih Tezcan’a şükranlarımı
480
AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2013, Cilt:13, Yıl:13, Sayı:2, 13: 477-482
sunmak isterim. Prof. Tezcan, EÇSOS 2013’te berveci maddesiyle
ilgili düzeltmenin ve yeni eklenen zāġī maddesinin teknik bir
aksaklık dolayısıyla baskıya yansıtılamadığını ifade etti. Kendisinin
izni ile, baskıda unutulan bu düzeltmeyi ve eklemeyi burada
vermek istiyorum. Yaşanan aksaklık olmasaydı, EÇSOS 2008’de
bruçi biçiminde yer almış olan madde EÇSOS 2013’te aşağıdaki
şekilde düzeltilmiş olarak yer alacaktı:
berveçī Hindistan’da Bharuch şehrinde üretilen bir dokuma türü,
belki bandhanī diye adlandırılan dokuma (bkz. Wikipedia
Bharuch, Bandhani). Şehrin adı, Kâtib Çelebi, Cihānnümā,
Revân Köşkü yazma no. 1624 72b9’da Bervec okunacak
biçimde harekelenmiştir. I 192a1 Bu eṣnāf daḫı seyisḫāneler
üzre dükkānların lekefūrī ve berveçī ve İmām Rıżā bezi ve
Muṣul ve Diyārbekir bezleri ve Aḥmed-ābād ve ḫıtāyī
bezlerinden ḳapama ḫilʿatlar ile dükkānların bezeyüp;
201a8 ehl-i kāsib, bezzāzān-ı boġaṣıcıyān (…) bunlar
lekefūrī ve berveçī ve ḫıtāyī ve şāmī ve zāġī ve mellāyī elḥāṣıl gūnā-gūn elvān bezleri bāft ederek geçerler; III 13b5
(Konya) Ve ʿulemāları muḥteşemāne gūnā-gūn ṣūflar ve
bervecī-yi zāġī (metinde: berveccī zāʿī ) ve mellāyī bezler
geyerler; X Q 326b/ P 323b ʿıydıyye bir ḳat beyāz sūzenī
lipāçeler ve elli ḫıtāyī ve elli bervecī boġası ve elli Gücerāt
ḳutnı …; X Y 418a1 birer Gücerāt ve birer bervecī bezler
verüp
Eklenmesi gerekirken EÇSOS 2013'e girmemiş olan madde de
şudur:
zāġī (pamuk ve dokuma hakkında) mavi, mavimsi. Farsça zāġ St.
606 zāġ “a small, whitish crow”, krş. Redhouse 1002 zāġ-çeşm
“light blue eyed”kelimesinden Ar. nisbet eki ile türetilmiş sıfat.
krş. Redhouse 1002 zāġ-çeşm “light blue eyed”. II 295a10
(Nahcevan) ammā maḥṣūlāt-ı menbūtātının memdūḥātından
yedi elvān pembesi olur; meselā pembe-i zāġī ve monlāyī ve
zaʿferānī ve laʿlī ve ḫās u beyāz pembesi ; IV 279a36 ḳu nī-i
481
AIBU Journal of Social Sciences, Autumn 2013, Vol:13, Year:13, Issue:2, 13:477-482
Gücerāt ve zencīrbāf u zerbāf ve zāġī ve mellāyī ve ḳa īfe-i
Keşānī ve ḥarīr-i ahīcānī ve ḳu nī-i Yezdī ve niçe bunun
emsāli gūnā-gūn yedi yük aḳmişe-i fāḫireler
Çok uzun ve yorucu bir çalışmanın meyvesi olan bu muhteşem eser
için yazar Robert Dankoff'a, çevirmen Semih Tezcan’a ve eseri şu
andaki “geliştirilmiş baskı” ile yeniden okuyucuyla buluşturan
YKY’ye teşekkürlerimizi sunuyoruz.
482